ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)

Volume 7 Issue 4, p. 137-155, December 2015

DOI Number: 10.9737/hist.20152715327

19. Yzylda Anadoludan stanbula Olan Mevsimlik Ermeni

i Gleri
Seasonal Armenian Labor Migrations from Anatolia to Istanbul in the
Nineteenth Century

Yrd. Do. Dr. Sleyman UYGUN

Ordu niversitesi - Ordu

z: Bu alma ondokuzuncu yzylda Anadoludan stanbula almak iin gelen mevsimlik Ermeni
iilerinin faaliyetlerini inceleyerek, Ermeni iilerin zellikle yzyln sonunda hamallk gibi baz i
guruplarnda rgtlenerek hakim duruma geldiklerini ve dier unsurlarn bu alanlarda faaliyet
gstermelerini zaman zaman g de kullanarak engellediklerini tespit etmektedir.
Anahtar Kelimeler: Osmanl Devleti, Mevsimlik iler, Ermeniler, Anadolu, stanbul
Abstract: This study examines the activities of seasonal Armenian labors from Anatolia to Istanbul in
the nineteenth century and presents that by the end of century Armenian labors in Istanbul were well-
JHS organized and dominated the labor force in some occupations, such as porters, and sometimes
physically prevented members of other groups from taking on these jobs.
History Keyword: Ottoman Empire, Armenians, Seasonal Workers, Anatolia, Istanbul
Studies
GR
Volume 7
Issue 4 XIX. yzyla kadar resmi grevlerde ve askerlikte grev alamayan gayrimslimler gibi
December
2015 Ermeniler de daha ok bu alanlarn dnda faaliyette bulundular. Ancak Ermeniler, istisnai
durumlarda baz makam ve ilerde devlet hizmetinde grev aldlar.1 III. Selim dneminde
Dadyanlar, II. Mahmud zamannda Dz oullar, Balyan aileleri ve Kazaz Artin gibi Ermeni
aileler bu durumlara rnektir.2 Osmanl toplumu iinde sosyal olarak varlklarn srdren
Ermeniler Osmanl hkimiyetinde bulunduklar srece deiik mesleklerle megul olmulardr.
Ermenilerin bu yzyla kadar etkin olduklar meslekler arasnda baltaclk3, renberlik, (rgat,
ifti) inaatlk, madencilik, hamallk, sarraflk, demircilik, kunduraclk, ipekilik,
meyhanecilik, tabiplik, eczaclk, ticaret en bata gelen gelmektedir. Sarraflk, kuyumculuk,

1
Murat Belge, Osmanlda Kurumlar ve Kltr, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 1. Bask, stanbul 2005, s.
264.
2
Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaynlar, stanbul 1987, s. 150.
3
II. Murat sefere giderken da, tepe ve ormanlarn temizlenmesi iin maiyetinde baltac veya teberdar denilen bir
snf kullanm ve sonra bunlar sarayda istihdam etmi ve bizzat sefere giderken adr kurmak kaldrmak, yol
amak, yk kaldrp indirmek gibi hizmetleri bunlara grdrmt. stanbulun fethinden sonra saray baltaclar ve
zlfl baltaclar olmak zere ikiye ayrld. Saray baltaclar eski grevlerine devam ettiler. Bunlar sarayda yatp
kalkarlard. Vezirlerin, kazaskerlerin oturduklar mahalleri ve divanhanenin sprlmesi alp kapanmas ve
muhafazas zlfl baltaclarn greviydi. . Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilat, TTK., Ankara
1984, s. 432, 436.

Journal of History Studies

19. Yzylda Anadoludan stanbula Olan Mevsimlik Ermeni i Gleri

bankerlik, mteahhitlik, ticaret, eczaclk gibi meslekler genelde byk ehirlerde oturan, ne
km varlkl Ermenilerin yapt mesleklerdi.4
Mevsimlik meslekler nedeniyle klasik dnemde imparatorluun iinde eyaletler arasnda
daimi bir ii hareketleri meydana geliyordu. Ermeni nfusun byk bir ksm bu meslekler
arasnda daha ok baltaclk, renberlik, inaat amelelii, tarm iilii gibi alanlarda
almaktayd. Bu mesleklere, zellii itibariyle, yln belirli dnemlerinde ihtiya artmaktayd.
Bu nedenle bu tr meslekler geici mahiyetteydi, dolaysyla ileri biten ameleler guruplar
halinde geldikleri yerlere dnerlerdi.5
Ermeni ii ve amelelerin klasik anlamda srdrm olduklar bu meslekler XIX. yzyla
kadar nemini korudu. Bu yzylda gerek dnyada gerekse Osmanl mparatorluunun
yapsnda byk deiimler meydana geldi. Bunun sonucunda yabanclar ve Osmanl tebaas
gayrimslimler zellikle bata stanbul olmak zere dier liman kentlerinde ekonomik
anlamda daha etkin roller slendiler. Bu deiimden mevsimlik Ermeni ii ve ameleler de
etkilendi. Nitekim stanbul ve dier liman kentlerinde artan i gc ihtiyac taradan buralara
mevsimlik ii glerini etkiledi.
Klasik Dnemde Mevsimlik Ermeni iler
Ermeni ve dier gayrimslimlerden inaat sektrnde faydalanma stanbulun fethinden
sonra balamt. stanbulun fethini mteakip imar ve ina faaliyetlerinin artmas dolaysyla
Van, Kayseri, Amasya, Erzurum, Trabzon gibi birok Anadolu vilayetinden stanbula
mevsimlik Ermeni ii ve ameleler gelmeye balad. stanbuldaki imar ve ina faaliyetleri
daha ok cami, vakf, imarethane, sur, kale, kpr, yol, han ve hamam gibi yaplarda JHS
younlamaktayd. Bu trden devlet ilerinde ise duvarc, marangoz gibi vasfl iilerin 138
yannda vasfsz pek ok Ermeni amele almaktayd.6 rnein Sleymaniye Camii ve
imaretinin inasnda Anadoludan stanbula ok sayda usta ve amele gelmiti. Bu camii History
Studies
inasnda alan iilerin %23.8ini Anadoludan gelenler oluturmaktayd. Ayrca burada
alan Hristiyanlarn oran %51ken Mslmanlarn oran %49du. Mslman ve Volume 7
gayrimslim amelelerin alma artlar bunlarn dini statsne gre dzenlenirdi. rnein Issue 4
December
Mslmanlar iin Cuma, Hristiyanlar iin Pazar, tatildi. Ayn ekilde Paskalya, Noel gibi dini 2015
bayramlar da gz nnde bulundurulurdu.7 Yaplacak inaatlar iin gerekli i gc
belirlendikten sonra umumiyetle mahallere gerekli emirler gnderilir ve gereken miktarda ii,
amele ve usta istenirdi.8 Muhtelif ehirlerden getirilen amele ve iilerin ilerini
aksatmamalar, i yerini brakp kamamalar, herhangi bir su ilememeleri ya da su
ilediklerinde kolayca ele geirilebilmeleri iin grevliler bunlar silsile halinde kefile
balarlar ve kefalet ii eriyye sicillerine kaydedilirdi. Nitekim Osmanl yneticileri, Selimiye
Camiinin inasnda kazalarda ne miktar benna (mimar, usta, kalfa) ve neccr (marangoz,
doramac, dlger) bulunursa isimleriyle deftere kaydedilip, adet zere kefille balanp alet ve
edevatlaryla Edirneye gnderilerek bina eminine ve mimarbana teslim edilmesi ynnde

4
Yavuz zgldr-Ali Gler-Suat Akgl-Mesut Krolu, Her Ynyle Ermeni Sorunu, Kara Harp Okulu Basmevi,
Ankara 2001, s.79.
5
rnein Geyve Kazas ile Knclar ve Kurdilen karyeleri Ermeni ahalisi her yl yaz mevsiminde stanbula gelip
tula harmanlarnda almakta kn ise memleketlerine dnmekteydiler. Geimlerini de ounlukla bu ekilde
geimlerini salamaktaydlar. Babakanlk Osmanl Arivi DH. TMIK. M. 141/16, 2 Nisan 1903.
6
Zbeyde Gne Yac, 18. Yzylda Osmanl naat Sektrnde Gayrimslimler ve Kafkasyaya Gnderilen
Ermeni Ameleler Ermeni Aratrmalar Dergisi, S. 7, Sonbahar 2002, s. 41-42.
7
mer Ltfi Barkan, Sleymaniye Camii ve mareti naatna Ait Muhasebe Defterleri, II., TTK., Ankara 1972, s.
101.
8
BOA. C. EV. 451/22846, 13 Temmuz 1760; BOA. C. BH. 169/7974, 15 Ocak 1710.

Journal of History Studies

 Sleyman UYGUN

emirnameler vermiti.9 Dier yandan stanbulda ii bitmi olan Ermeni amele ve renberler
gerei durumunda buradan baka blgelere sevk edilebilirlerdi. rnein Anapa Kalesinin
tahkimi iin stanbul, Erzurum ve Kastamonudan 1796da Ermeni renber ve amele
gnderilmiti.10
stanbula taradan gelen inaat esnafnn alma biimi ve rgtlenmesi dier esnaf
kollarna gre farklyd. Dier pek ok esnaf rgtnn ynetim kadrosunda eyh-i Seba veya
Ahi Baba yer alrken, inaat esnafnda rgtn yegne yneticisi Hassa Ba mimar idi.
mparatorluk ierisinde ekonomik yapnn zamanla deimesi inaatlarn alma artlarnda
ve rgtlenmelerinde de deiiklie gidilmesini zorunlu klyordu. naat sektrnde usta
zanaatkr darl olduundan lonca grevlileri i gc dalmn denetlerlerdi. gcnn
artmas halinde eski ustalar ile yeniler arasnda gerilimler yaanrd. Gayrimslim bir ustann
yannda -be ay gibi ksa sre alan iiler, ehli hirfetin (sanat ehli) kurallarna aykr
olarak usta olurlard. Bu iiler daha sonra da ilerini drst bir ekilde ustalarn yanna
giderek bizi istihdam veya ortak edeceksin diyerek kendilerini ie almaya zorlarlard.
naatlar arasndaki anlamazlk zerine XVIII. yzyln sonuna doru Babli, kalfa ve rak
toplam 1202 nefer Mslman ve zmmyi isim ve resimleriyle kayt altna alarak birbirlerine
kefil yapma yoluna gitmitir. Bunun yannda Babli, ustalarn yanlarna aldklar raklar be
seneden nce kalfa yapamayacana ynelik emir karmtr.11
stanbula gelen Ermeni mevsimlik iilerin en ok younlatklar meslek alanlarndan
bir dieri de baltaclkt. Henz XV. yzylda Ordu-y Hmayn savaa giderken umumiyetle
bu ite ehillemi olan Ermeni baltaclar ordunun nndeki ormanlar arasnda yollar aarak
JHS rahata ilerlemesini salard. Bunun yannda kpr, yol ve sair inaatlara da yardm ederlerdi.
139 Ayrca adr kurup, kaldrma, yk tama gibi hizmetlerde de yine bunlar grev alrlard.12
Ermeni baltaclarn savalarda orduyu lojistik olarak desteklemeleri XIX. yzyln ortalarna
History
Studies kadar devam etti.13

Volume 7 Savalar esnasnda odun kesme iinde ehilleen Ermeni baltaclar savalarn sona erdii
Issue 4 dnemde de bu mesleklerini devam ettirdiler. zellikle stanbulun klk yakacak odunlarn
December temin etmek iin Anadolunun drt bir yanndan baltac Ermeniler getirtilirdi. Ermeni ameleler
2015
bundan baka tersanelere kereste tanmas iiyle de megul olurlard ve bu hizmetleri
karlnda cizyelerinden muaf tutulmulard.14
Bunun yannda stanbulda deiik dnemlerde meydana gelen yangnlar, depremler vs.
gibi doal afetlerde de Ermeni mevsimlik iilere nemli oranda ihtiya duyulmaktayd.

9
Abdullah Saydam, Osmanl Medeniyeti Tarihi, Derya Kitapevi, Trabzon 1999, s. 246.
10
BOA. C. AS. 311/12844, 10 Austos 1796; BOA. C. AS. 211/9050, 27 Austos 1796; BOA. C.AS. 92/4213, 26
Aralk 1796.
11
Oya enyurt, Onsekizinci Yzyl Osmanl Bakentinde Ta rgtlenmesi, S. 2, METU JFA (Journal of
Faculty of Architecture Middle East Technical University) 2009, s. 105-106.
12
Uzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilat, s. 432.
13
rnein 1829 Osmanl Rus savanda Ermenilerin ounlukta bulunduklar vilayetlerin valilerine acilen bin
nefer Ermeni baltacnn tertip edilmesine dair Serasker Mehmet Hsrev Paa; Tokat, Ankara, Kayseri, Amasya ve
Sivas gibi yerlerin mutasarrflarna emirler gndermiti. BOA. H. H. 296/17636 B, 19 Kasm 1817; BOA. H. H.
296/17636-A, 22 Mays 1830; BOA. H. H. 301/17885, 21 Haziran 1830.
14
BOA. C.BH. 192/9024, 12 Ekim 1797; stanbul civarnda bulunan Kocaeli vilayetine bal Yalakabad Kazas,
akak ve Kl Karyelerinde sakin Ermeni ve Rumlar her sene kiraz mevsiminde 250er kilo odun keserek bu
odunlar stanbulda istenilen iskeleye getirirlerdi. Yine ayn belgeye gre mezkur karyelerin gayrimslim halk her
sene dzenli olarak stanbula kereste tadklar halde Serdarolu namndaki cizye memuru kylden zorla cizye
almak isteyince kyl cizyeden muaf olduklarna dair ellerinde bulunan ferman gsterse de cizye memuru
bunlardan vergi almak iin bir ounu darp ve haps etmiti. Reaya da verdikleri paralarn tekrar kendilerine
verilmesi iin padiaha imzal ve muameleli ikyet dilekesi vermiti. BOA. E. DH. 4/386, 3 Nisan 1672.

Journal of History Studies

19. Yzylda Anadoludan stanbula Olan Mevsimlik Ermeni i Gleri

rnein stanbulda 1762, 1792, 1820, 1831, 1849 gibi deiik tarihlerde da meydana gelen ve
XIX. yzyln sonuna kadar devam eden byk yangnlarda birok ev, han yanm ve bu
yangnlar byk hasara neden olmutu. Bu yangnlardan sonra ehrin yeniden imar iin byk
miktarda baltac, inaat iisi, usta ve ameleye ihtiya duyulmutu. Bu nedenle her yangndan
sonra stanbula gelen Ermeni baltac, ii ve amele saysnda byk art grlrd. Bunun
yannda stanbulda deiik zamanlarda meydana gelen depremler de ayn ekilde byk ykm
ve hasarlara neden olurdu.15 stanbul halknn ina faaliyetleri konusunda sknt ekmemesi
iin gerekli mahallere emirler gnderilerek baltac, renber ve inaat amelesi istenirdi. 1762de
yanan evlerin yeniden yaplmas iin Selanik ve civarndan gayrimslim amele getirilmiti.16
Geleneksel Yapnn Deimesi
Klasik dnemde ortaya kan stanbul isyanlarnda hamal, kayk, isiz ve sair guruplar,
aktif rol oynamlard.17 XIX. yzyln ikinci eyreinde Yenieri Ocann kaldrlmasnn
ardndan tedip ve tenkil hareketi esnasnda stanbula dardan gelmi olan Ermeni amele ve
iiler de zarar grd. Babli, Ermeni amele ve iilerin birounu, yenierilerle birlikte
hareket edecekleri phesiyle, memleketlerine gnderdi.18 Buna sebep de Ermeni amelelerin
kethdalarnn, amele ve iilerin yenierilerle ibirlii yaparak gizliden fesat karma
eiliminde olduklarnn Babliye bildirmesiydi. Ancak baltac, renber, ekmeki, deirmenci,
kiremiti, dlger, hamal ve sair dallarda stanbulun ihtiyacn karlayan mevsimlik Ermeni
ii ve amelelerin memleketlerine gnderilmeleriyle sknt ba gsterdi. Yenierileri, birka
yl sren etkisiz hale getirme hareketinin ardndan, Ermeni ii ve ameleler de tehdit olarak
alglanmaktan kurtuldular. Bunun zerine 1829 ylndan itibaren Ermeni amelelerin stanbula
gelip tekrardan almalarna msaade edildi. Bu amala Babli tarafndan, Ermeni JHS
Patrikliine hitaben yazlan mektupta lzumu grld kadar Ermeni amele ve iinin mrur 140
tezkiresi olmas artyla stanbula gelebilecei bildirildi.19
History
Ayrca Ordu-y Hmaynn ihtiyalar iin yeni kurulan imalathanelerde devirme Studies
sistemine benzer bir ekilde Anadolunun deiik vilayetlerinden gayrimslim ocuklar
Volume 7
stanbula getirilip istihdam edildiler.20 28 Nisan 1835 tarihli belgeye gre Tersane iin pamuk Issue 4
iplii yaplmak zere Dersaadette iplikhane-i amire ina edilmiti. Burada altrlmak iin December
Erzurum, Van ve Sivas taraflarndan daha nce getirilmi olan Ermeni ocuklarnn yan sra 2015
Adana ve havalisinde yz Katolik; rgp ve Nide taraflarndan da yz kadar Rum ocuunun
stanbula gnderilerek istihdam edilmesine karar verilmiti. Bu ocuklar vilayet nfus
defterlerinden aratrlarak iki ve ocuu olan ailelerden toplanacakt. Ayrca ocuklarn
kimsesiz (bikes) ve bakalarnn hizmetinde olanlarnn tercih edilmesi kararlatrlmt. 21
Taradan getirilen Ermeni ve dier gayrimslim ocuklar bu imalathanelerde meslek edinerek
15
Florentia Evangelatou-Notara, kincil Dnemdeki Yunanca Kaynaklarda Doal Afetler, Osmanl
mparatorluunda Doal Afetler, (ev. Gl aal Gven-Saadet ztrk), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul
2001, s. 125-126; Constantia Kskra, Missionary Heralddan 19. Yzyl Anadolusundaki Depremler, Osmanl
mparatorluunda Doal Afetler, (ev. Gl aal Gven-Saadet ztrk), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul
2001, s. 133-148.
16
BOA. C. BLD. 118/5865, 21 Haziran 1762; Yine 1792 ve 1831de meydana gelen byk yangnlarda stanbulda
klk yakacak odun kalmadndan Kocaeli ve sair mahallerden Ermeni baltaclar temin edilmiti. BOA. C. BLD.
74/3680, 10 Haziran 1831.
17
Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, YKY. stanbul 2006, s. 125.
18
BOA. C. DH. 123/6110, 6 Eyll 1828.
19
BOA. C. DH. 123/6110, 6 Eyll 1828.
20
BOA. H. H. 1321/51999-B, 28 Nisan 1835; Yenieri ocann oluturulmasnda nemli bir yere sahip olan
devirme sistemi XVII. yzyln sonlarna kadar devam etti. XVIII. yzyln balarnda ise yalnz sarayn bostanc
oca iin bin kadar devirme alnd grlr. . Hakk Uzunarl, Devirme slam Ansiklopedisi, III., MEB.
Ankara, s. 563-565.
21
BOA. H. H. 1321/51999-B, 28 Nisan 1835.

Journal of History Studies

 Sleyman UYGUN

bu alanda stanbulda nemli bir yere sahip oldular. Ancak stanbula getirilen gayrimslim
ocuklarn Mslman olmalar gibi bir durum sz konusu deildi.
XIX. yzyln balarna kadar klasik meslekleriyle sosyal yaamlarn srdren Ermeni
mevsimlik amele ve iiler, bu yzyln ortalarna doru zellikle Tanzimat Fermanndan
sonra ekonomik ve sosyal artlarn genelde gayrimslimler zelde ise Ermeniler lehinde
deimesi onlarn baz mesleklere arlk vermesine neden oldu. 1867de ilan edilen veraset
kanunuyla yabanclar, Hicaz mstesna imparatorluun her tarafnda tpk yerli halk gibi,
ehirlerde ve kylerde emlak ve arazi tasarruf edebilme salahiyeti elde ettiler.22 Devleti zaafa
uratan dier bir neden ise zimm tebaaya da kapitler ayrcalklarn tannmasyd. Batl
devletlerin himayesine giren zimmler devlete vergi vermeden ticaret ve yannda baka iler
yapabildiler.23
ngiltere, Fransa, Avusturya ve Rusya gibi byk devletlerin dou ticaretini ellerinde
tutan irketler, elde ettikleri imtiyazlar sayesinde Osmanldaki nfuz ve etkilerini arttrdlar.
Batl ticaret kumpanyalar ilk dnemlerinde liman kentlerinde ticaret faaliyetlerinde
bulunurlarken daha sonra kmr madenleri iletmecilii, demir yollar inaat, tarmsal
etkinlikler gibi faaliyetlerde bulunarak ekonomik ynden daha da etkili olmaya baladlar.24
Kapitlasyonlarn yardmyla gayrimslimlerin gittike zenginlemesi ve tarmn
endstrilemesi, sahil kesimlerindeki verimli ovalara istihdam edilmek zere Anadolunun i
kesimlerinden gayrimslim ii ve amele glerini tevik etti.25
Osmanl Devletinin ihtiyaca ynelik klasik tarm uygulamas da zamanla deimeye
JHS balad. Batl irketler kendileri iin kr getirecek endstri rnlerine ynelik taleplerde
bulununca kyl daha fazla kr getiren bu rnleri yetitirmeye balad.26 Bunun yannda batl
141 devletlerin desteini de alan gayrimslimler endstriyel tarm yapmak iin topraklar satn
History aldlar. Bylelikle hem limana sahip hem de yaknlarnda tarm yaplabilen stanbul ve zmir
Studies gibi ehirlerin cazibesi daha da artt. Bu yzyla kadar zaten ekonomik olarak topraa bal
Volume 7 yaayan i blgelerdeki reayann durumu liman kentlerindekine gre geriledi.27 Krsal
Issue 4 kesimlerde nfusun azalmasyla kyler boald, tarlalar baheler ve meyvelikler bakmszlk
December iinde oraklat.28
2015
Ticaret ve endstri rnlerine ynelik tarmla uraan tccar ve toprak sahipleri genelde
Ermeni, Rum ve sair gayrimslimlerden ibaret olduu iin amele ve iileri de ounlukla

22
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, Islahat Ferman Devri, VII., 2. Bask, TTK., Ankara 1977, s. 251.
23
Halil nalck, Osmanllar Fthat mparatorluk Avrupa le likiler, Tima Yaynlar, stanbul 2010, s. 299-300;
Glnihal Bozkurt, Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuki Durumu, TTK., Ankara 1996, s. 41-43.
24
Donald Quataert, Osmanl Devletinde Avrupa ktisadi Yaylm ve Direni (1881-1908), (ev. Sabri Tekay),
Ankara 1987, s. 18-19.
25
Sleyman Uygun, Mesajeri Maritim Kumpanyas ve Osmanl Devletinde Fransz Smrgecilii (1851-1914),
SAU., SBE., Tarih Anabilimdal Yaynlanmam Doktora Tezi, Aralk 2013, s. 267.
26
XIX. yzyln ikinci yarsnda Amerikada balayan i sava nedeniyle Avrupa endstrisinin muhta olduu
pamuu bu memleketten getirmek imkn ortadan kalkmt. Bu nedenle ngiltere ve Fransa, Osmanl hkmetini
pamuk yetitirmeye tevik ettiler. Hatta bu hususta Babliye projeler bile takdim ettiler. Bablide pamuk
ekenlerden be yl aar alnmayacan; pamuk ekilen blgelere yol yaplacan bir irade ile ilan etti. Tm bu
gelimelerin neticesinde budayn yerine pamuk ekilmeye baland ve 1863e kadar 10 milyon kilogram civarnda
olan pamuk mahsul 1860larn sonlarna doru 50 milyon kilograma ulat. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi,
VII., Islahat Ferman Devri 1861-1876, 2. Bask, TTK., Ankara 1977, s. 252-253.
27
Nedim pek, Anadoludan Amerikaya Ermeni G S. 6, OTAM. Ankara 1995, s. 260; Bilal Erylmaz,
Osmanl Devletinde Gayrimslim Tebaann Ynetimi, Risale Basn-Yayn, 1. Bask stanbul 1990, s. 100-101.
28
William Eton, 19. Yzyln Banda Osmanl mparatorluu, (ev. brahim Kapakl Kaya), Kitabevi Yaynevi,
stanbul 2009, s. 171-172; Adem Kara, Osmanl Gleri ve Neticeleri, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul 2008, s.
59-60.

Journal of History Studies

19. Yzylda Anadoludan stanbula Olan Mevsimlik Ermeni i Gleri

gayrimslimlerden olumaktayd.29 Bunda Ermenilerin ucuz bir i gc oluturmas da nemli

bir etkendi. Bylelikle tarm ve ticaret sektrne ynelik Ermeni mevsimlik iilerin
saylarnda da art grlmeye baland. hra edilen rnlerin vapurlara nakledilmesi iin
hamallk ve kayklk nemli bir meslek haline geldi. Dier yandan Batl deniz nakliyat
kumpanyalar vapurlarnn yakt ihtiyalarn giderebilmek iin kmr madenleri iletme
imtiyazlarn da elde ettiler. Bu irketler sahip olduklar kmr madenlerinde az da olsa
gayrimslim altrdlar.30 Bunun neticesinde Ermeni amele ve iilere yeni bir i sahas
domu oldu. Tarada ikamet eden Ermenilerin ilk frsatta diyar- terk eylemelerinde phesiz
memleketlerindeki konum ve durumlar da etkili olmutur. Ancak maden ocaklarnda alan
vasfsz iilerin ounluu Mslmanlardan oluuyordu. Mslmanlarn bu ie
younlamasnn nedeni ise askerlikten muaf tutulmalaryd.31
XIX. yzyln sonlarna doru stanbulda ve dier birok liman ehirlerinde uluslararas
tamaclk irketleri gayrimslimlerin tekeline geti. Bunun yannda stanbulda Avrupal
muhtelif kumpanyalarn yerel orta Osmanl tebaas gayrimslim iyeri sahiplerinde de byk
bir art oldu. Osmanl tebaas olan gayrimslim ynetici ve i yeri sahipleri genelde Ermeni ve
Rumlardan oluuyordu. Saylar dzineleri bulan bu irketler ierisinde bankalar, demiryollar,
liman ve kamu hizmet irketlerinin yan sra tekstil fabrikalar da vard. Bu yabanc irketlerin
st dzey yneticiliklerinde yabanclar, orta tabakasnda Osmanl tebaas Hristiyanlar, alt
tabakasnda ise Mslmanlar istihdam edilmekteydi.32 Avrupal tccarlar, ticarette de daha ok
yerli gayrimslim tccarlarla al veri yapmay tercih ediyorlard.33 Ermeni tccarlar genelde
kendileriyle ciddi olarak rekabet eden Rumlarn bulunmad yerlerde ticareti tamamen
ellerine geirmilerdi.34 1866da gayrimslimlerin tekelinde bulunan imalathanelerde alan JHS
aznlklarn oran % 61 iken Mslmanlarn oran % 39 civarnda kalmaktayd. Bu aznlklar
142
arasnda Ermenilerin oran % 43 bulmaktayd. Ticaret ve sanayide alan Ermenilerin says
ise 35.979 idi.35 History
Studies
XIX. Yzylda liman ehirlerindeki sermaye sahiplerinin nemli bir ksm Rumlard.
Amele, renber ve hamallk gibi i kollar iin taradan gelen Ermenileri kullanmak daha Volume 7
cazipti. stanbuldaki Ermeni hamallar o kadar oaldlar ki stanbul halk tm Ermeniler iin Issue 4
December
hamal lakab kullanmaya balamt.36 zellikle Van Glnn gneyindeki Ermeni kyleri 2015
stanbuldaki tccarlara hamal gnderme ayrcalna sahipti. XIX. yzyln ikinci yarsnda
stanbulda Van Ermenisi sz dikkat eker olmutu.37 1830 tarihli nfus defterinde
stanbulda 181 handa sakin Ermeni hamal, kayk, renber, ekmeki ve sair mesleklerdeki

29
stanbul, zmir, Aydn gibi ky kentlerine gelen Ermeniler tarm iiliinin yan sra Rumlarn da yardmyla
balkl rendiler. Bylece taradan gelen Ermeniler kendileri iin yabanc olan bu meslekle de uramaya
baladlar. Yavuz zgldr-Ali Gler-Suat Akgl-Mesut Krolu, Her Ynyle Ermeni Sorunu, Kara Harp Okulu
Basmevi, Ankara 2001, s. 53.
30
Gebzeli Hac erif tarafndan Elmacktaki kmr madenlerinde altrlmak zere Baecik Nahiyesinden
Ermeni maden iileri getirilmiti. BOA. ZB. 55/106, 6 Nisan 1905.
31
Qataert, Osmanl Devletinde Avrupa ktisadi Yaylm, s. 57.
32
Donald Quataert, Osmanl mparatorluu 1700-1922, (ev. Aye Berktay), letiim Yaynlar, stanbul 2002,
263-264.
33
Ahmet Tabakolu, ktisat Tarihi, Kitapevi Yaynlar, stanbul 2005, s. 419.
34
Ahmet Akter, Ermenilerin Amerikaya G Etme Nedenleri, S. 23-24, ERAREN, 2006, s. 142.
35
Stanford J. Shaw-Ezel Kural, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, II. (ev. Mehmet Harmanc), E
Yaynlar, stanbul 1983, s. 296-298.
36
William Eton, 19. Yzyln Banda Osmanl mparatorluu, (ev. brahim Kapakl Kaya), Kitabevi Yaynevi,
stanbul 2009, s. 128.
37
Mustafa Oflaz-smail Mangaltepe, XIX. Yzyl Seyyahlarnn Eserlerinde Ermeniler ve Trk-Ermeni likileri,
Hogr Toplumunda Ermeniler, III. Erciyes niversitesi I. Uluslararas Sosyal Aratrmalar Sempozyumu, Ocak
2007, s. 351-352; 331-352.

Journal of History Studies

 Sleyman UYGUN

amele ve iilerin saylarnn bir hayli fazla olduu ve bunlarnda ekserisinin Vanl olduu
gsterilmekteydi.38 1832 1866 yllar arasnda ABCFM (The American Board of
Commissioners for Foreign Missions) misyoner rgtnn genel sekreterinin raporuna gre
1832 ylnda stanbulda bulunan Ermenilerin says 100 bin civarndayken 1844te artan
glerle 252 bine ulayordu.39
Taradan stanbula gelen Ermeni hamal ve kayklar genelde gen ve bekrlardan
oluuyordu. Bunlar bilhassa XIX. Yzyln ikinci yarsndan itibaren genellikle Samsun,
Trabzon, skenderun ve Mersin gibi liman kentleri zerinden buharl gemilerle stanbula
yolculuk yapmaktaydlar.40 Hamal ve kayk Ermeniler 6 kiilik veya daha fazla guruplar
halinde yayor ve her gurup kendilerine yemek, mutfak ileri, amar iin ihtiyar bir hizmeti
tutuyordu. Bu ihtiyar hizmeti ayn zamanda gurup ii tartmalarda hakemlik grevini de
stleniyordu41. Rhtmlarn tamamlanmasndan sonra ise hamal ve kayklarn bir blm
rhtm irketinin ina ettii barakalarda yaamaya baladlar. Ermeni hamal ve kayklar,
kazandklar paralar memleketlerine gnderir ve ok uzun aralklarla memleketlerine
giderlerdi. Ancak alamayacak kadar yalandklarnda memleketlerine dnp
yerleiyorlard.42 Ermeni kayklarn ierisinde yeterince para biriktirdikten sonra kayk satn
alarak iletenler de oluyordu.43 Hem hamal hem de kayklar loncalara yeydiler. 1880lerde,
stanbuldaki hamallar altklar semtlere gre ayr ayr loncalarda rgtlenmilerdi.
Loncann ba olan kethda hkmet tarafndan tannrd. Ayrca lonca kethdas, stanbul
ehremanetine her ay belli miktarda har derdi.44 Her gurubun hastalk ve sakatlk fonu vard.
Bunun yannda iki veya ylda bir memleketlerini ziyaret etmek amacyla para
JHS ekebilecekleri bir fon da mevcuttu.45
143 stanbulun evresinde bulunan gayrimslim kylerden baruthanelerde almak zere de
bir hayli Ermeni gelmekteydi. Baruthanelerde alan Ermenilerin saylar artnca bunlar,
History
Studies kethdalar araclyla Ordu-y Hmayun iin altklarn ne srerek bedelat- askeriyeden
muaf tutulmak istediler. Ancak Maliye Nezareti, baruthanelerde yevmiye ile istihdam olunan
Volume 7 Ermenilerin bu isteklerini, Anadolunun deiik vilayetlerinde ve farkl guruplardan iiler
Issue 4
December olduu gerekesiyle reddetti.46 yle anlalyor ki Ermeniler yenilenen ve dnen
2015 imparatorluk bnyesinden, klasik dnemde kalm bir anlayla muafiyet talep etmekteydiler.
Ancak Tanzimat brokratlar, Ermenilerin muafiyet isteklerini Tanzimatn ruhuna aykr
grerek kabul etmemilerdi. Bunun dnda stanbula ticaret yapmak bahanesiyle gelip burada

38
BOA. NFS.d. 89, h. 1254; Bu defterdeki baz sayfalarn eksik ve baz sayfalarn da tahri olmasndan dolay
stanbulda alan Ermeni amele ve iilerin mevcudunun tam rakamn veremiyoruz.
39
Guillaume Gagnon, La Situation Des Armeniens Ottomans DAnatolie Orientale Vue A Travers Les
Correspondances Des Missionaires Du American Board Of Commissioners For Foreign Missions, Universit Du
Qubec A Montral, Avril 2008, s. 27.
40
rnein 1883 ylnda Samsundan stanbula g eden mevsimlik Ermeni iilerden Fransz buharl nakliyat
irketi olan Mesajeri Maritim Kumpanyas, 80.000 Frank gelir elde etmitir. AFL (Archives de lAssociation French
Line) 1997 002 4467 Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Samsoun, Rapport General de Service,
Exercice, Chapitre 2, Secretariat, 1883; irketin Samsun acentesi ayrca bir baka raporunda Samsundan
stanbula tadklar yolcularn byk bir ksmnn gverte yolcusu Ermeni hamallardan mteekkil olduunu
belirtmekteydi. 1997 002 4467 Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Samsoun, Rapport General de
Service, Exercice, Chapitre 4, Trafic 1883.
41
Lucy M. J. Carnett, Home Life in Turkey, The Macmillan Company, New York 1909, s. 19.
42
Quataert, Osmanl Devletinde Avrupa ktisadi Yaylm, s. 89.
43
Carnett, Home Life in Turkey, s. 19-20.
44
Garnett, Turkey of The Ottomans, s. 161.
45
Quataert, Osmanl Devletinde Avrupa ktisadi Yaylm, s. 90.
46
Makrihara? (veya Makrihora) ve Yorgi gibi gayrimslim kylerinden bir hayli Ermeni stanbuldaki
baruthanelerde almaktayd. Hatta baruthanelerde alan bu Ermeni iiler Ordu-yu Hmayuna altklar iin
bedelat- askeriyeden muaf tutulmalarn talep etmilerdi. BOA. MVL. 1035/29, 13 Temmuz 1867.

Journal of History Studies

19. Yzylda Anadoludan stanbula Olan Mevsimlik Ermeni i Gleri

renber ve rgat olarak alan Ermeniler de mevcuttu. Mu ve Van gibi vilayetlerden gelen
Ermeni renber ve rgatlar stanbulda ticaret yapamaynca Bergos ve Makriky gibi stanbul
evresinde bulunan gayrimslim kylere gidip buralarda alrlard.47
Taradan stanbula gelen Ermeni hamallarn saysndaki art zerine stanbuldaki
Ermeni hamal, kayk, amele ve sair iiler arasnda zamanla rgtlenme eilimleri artmaya
balad. Bunda etnik kken, din ve ayn memleketten olma duygusu nemli bir etkendi. Bu
duyguyla hareket eden Ermeni hamal ve kayklar kendi i alanlarndaki istihdam denetleyip
bakalarnn bu ie girmesini engelleyebiliyorlard. rgtlenen Ermeni hamallar taradan
stanbula hamallk yapmak zere gelen dier gayrimslim guruplara kar basklarn
arttrmlard. Ermenilerin basklar, kendileriyle ayn sebeplerle stanbulda bulunan zellikle
Sryani ve Katolikleri hedef almt. 22 Temmuz 1889 tarihli belgeye gre Kireburnunda
Drzolu Mihran Bey maazalarnda taradan gelen bir hayli Ermeni hamal almaktayd. Bu
maazalardaki yz kadar Ermeni hamal, kethdalarnn da ynlendirmesiyle maazalarda
alan Katolik hamallar uzaklatrmak iin zor kullandlar.48 Saldrlar zerine Katolik
hamallar polis ubesine snmak zorunda kald. Ermeni hamallar, bundan sonra sadece
Ermeni altrmas konusunda maaza sahibi Mihran Beye baskda bulunarak onu tehdit
ettiler. Katolik hamallarn ikyeti zerine bu olaylar aratrld. Zaptiye kuvvetleri Ermeni
hamallar zerine gidecekken; hamallar kethdas, olaya karm olan Ermenileri teslim etmek
zorunda kald. Ayrca Zaptiye Nezareti, Ermeni hamallar ve kethdalar bu tr olaylara
karmamalar konusunda uyard.49
Ermeni mevsimlik iilerinin tamamen sosyal ve ekonomik sebeplerden kaynaklanan bu
hareketleri zamanla siyasallat. Osmanl tebaas gayrimslim irketlerde alan Ermeni ii JHS
ve amelelerde 1880lerin sonlarna doru milliyetilik hareketi tehlikeli bir ekilde ykselmeye 144
balad. Osmanl kart milliyetiliin ykselmesinde, yabanc ve Osmanl tebaas
gayrimslim i yeri sahiplerinin Ermenileri kkrtmalar, Avrupa ve Amerikann eitli History
Studies
yerlerinden gelip stanbulu merkez yapan Katolik, Protestan ve Ortodoks misyonerlerinin
almalar, Ermeni komitaclarn ii ve amelelerin aralarna girip milliyeti ve sosyalist Volume 7
sylemlerde bulunmalar nemli yer tutar.50 Tm bunlardan dolay stanbulda huzursuzluklar Issue 4
December
ba gstermeye balad. 2015
Bundan sonra stanbulda zellikle Ermeniler tarafndan kartlacak olaylarda az ok
rgtlenme tecrbesi olan bu ii ve ameleler etkin rol oynamlard. 15 Temmuz 1890 Pazar
gn Kumkap Nmayiinde Yldz Sarayna yryen Ermeniler askerler tarafndan
engellenince olaylar kt ve bu olaylarda Mslman ve Ermenilerden yaralanan ve lenler
oldu. Bundan baka 30 Eyll 1895de komitaclarla birleen Ermeniler Babliye saldrarak
bir ihtilal karmak istediler.51 Bu olaylarn bastrlmas esnasnda da birok Mslman ve
Ermeni ld. Kumkap Nmayii ve Babli yrynde ounluk Ermeni hamal, kapc,
odac, renber, rgat ve benzeri amele ve ii snflarndan oluuyordu ve bunlar da genellikle
yabanclarn iyerlerinde almaktayd.52 26 Austos 1896daki Osmanl Bankas baskn
olaynda ise saldry gerekletirenler reis istisna edilirse hepsi stanbula taradan gelmi

47
BOA. DH. MKT. 91/34, 22 Temmuz 1893.
48
BOA. DH. MKT. 1642/114, 27 Temmuz 1889.
49
BOA. DH. MKT. 1649/15, 18 Austos 1889, DH. MKT. 1641/65, 22 Temmuz 1889.
50
Cevdet Krpk, Osmanl Devletinde Ermeni iler ve Milliyetilik, Hogrden Yol Ayrmna Ermeniler, I,
Erciyes niversitesi Yaynlar, Ocak 2009, s. 22; 423-444.
51
Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, Remzi Kitapevi, stanbul 2008, s. 206-207, 220-222.
52
Krpk, Osmanl Devletinde Ermeni iler ve Milliyetilik, s. 423-444.

Journal of History Studies

 Sleyman UYGUN

hamallard.53 Bunun yannda zellikle bu isyana katlanlarn ounun Van ve Mu gibi

yerlerden getirtilen kiiler olduu yaplan aratrmalar sonucu ortaya kmt.54
Bablinin Ald Tedbirler
stanbuldaki Ermeni olaylarndan sonra Ermenilerin, Babliyi tehdit edecek mahiyete
ulaacak kadar oalmalar devlet adamlarn ciddi tedbirler almaya itti. stanbulda bu derece
Ermeni nfusunun artmasnda en nemli etken, XIX. yzyl boyunca taralardan buraya olan
mevsimlik Ermeni gleri ve bunlarn geldikleri yerlere geri dnmeyip stanbula
yerlemeleriydi. Tm bu kontrol abalarna ramen Ermeni g artarak devam etmekteydi.
Bunun zerine Babli, ncelikle bundan sonra mrur tezkiresi verilmesi iinde daha temkinli
olunmas karar ald. Dier yandan, Ermenilerin ounlukta bulunduu vilayetlere haber
gnderilerek deiik maksatlarla dahi olsa stanbula gelmek isteyen Ermenilere kesinlikle
mrur tezkiresi verilmemesi hususunda emirler gnderildi. Bu karar alnd esnada (30 Ekim
1894) stanbula gelmek zere Trabzonda toplanm olan Ermeni renber ve hamallarn izin
isteklerini, yerel idarecilerin bunlarn almaya ihtiyac olan madur Ermeniler olduu
yolundaki ifadelerine ramen, merkezi idare, aralarnda kaak, sulu ve muzr kiilerin
bulunduu gerekesiyle reddetmiti. Babli, stanbuldaki isizliin yksekliini gereke
gstererek bu eit glerin engellenmesini istemiti. Ayrca glerin ekonomik sebeplerinin
farknda olan idareciler g engellemek iin memleketin her tarafnda ziraat sandklar tesis
edilerek tarmsal istihdam oluturmann uygun olacan belirtmiti.55
Babli, Ermenilerin nfus hareketlerini kontrol etmek amacyla Dahiliye Nezaretinde
JHS alan tm Ermenilerin kaytlarnn tutulmasn istedi. Dier yandan tm vilayetlere 19 Mays
1899 tarihinde ekilen ifre telgrafla Ermenilerden renber, hamal ve sairenin stanbula
145 gelmelerine asla msaade olunmamasn bildirdi.56 Yalnz bu emir uygulanrken gizli bir
History ekilde yaplmas, yerli ve yabanc basna szdrlmamas istenmiti.57
Studies
Devletin yasaklama karar zerine geimlerini stanbula gelerek; renberlik, hamallk ve
Volume 7 sair mesleklerle salayan Ermeniler, sknt ekmeye baladlar. Bunun zerine Ermeni Patrii,
Issue 4
December defalarca Babliye gelerek gerekli tahkikatlar yaplmasn ve olaylara karmam olan
2015 Ermeni amele ve iilerin stanbula gelmelerine msaade edilmesini istedi. Hatta padiahla
gren patriin hatt hmayun istei, Ermeni amele ve iilerin bir bahane ile toplanp,
Babliye yine yryebilecekleri gerekesiyle reddedilmiti.58 yle anlayor ki Babli her
defasnda ekonomik skntlar dile getirilerek gei ve ikamet izni istenen Ermenilerin bu
isteklerinin siyasi gereklikten uzak olduunun farkndayd, dolaysyla bu isteklerin geri
evrilmesinde siyasi hadiseler, ekonomik skntlardan daha fazla hayati bir rol oynamtr.
Mevsimlik ii olarak almak zere stanbula gelen Ermenilere kar gvensizlik o
kadar artmt ki eskiden beri devlet kademesinde eitli memuriyetlerde istihdam edilmi
olanlar da bu durumdan etkilendi. Dhiliye Nezaretinin hazrlayp sunduu rapor gre eitli
kurumlarda alan yedi Ermeninin henz sua karmam olmalarna ramen, komitelerin
bask ve tehdidi ile kt ilere alet olabilecekleri gerekesiyle iten uzaklatrlmalarna karar
verilmiti. Ancak Ermeni iilerin durumunu grmek zere toplanan komisyonda uzun

53
Grn, Ermeni Dosyas, s. 235-236.
54
Uras, Tarihte Ermeniler, s. 478, 483.
55
BOA. DH. MKT. 2068/86, 30 Ekim 1894.
56
BOA. Y.A.HUS. 396/35, 18 Mays 1899.
57
18 Mays 1899 tarihli Erzurum, Bitlis, Sivas, Haleb, Trabzon, Van, Hdavendigr, Mamuretlaziz, Selanik,
Adana, Konya Ankara, Beyrut, Diyarbakr, Kastamonu vilayetleriyle zmit, Kuds, atalca, Biga
mutasarrflklarna gnderilen belge. BOA. DH. TMIK.M. 70/27, 18 Mays 1899.
58
BOA. DH. TMIK. M. 70/27, 18 Mays 1899; BOA. Y.A.HUS. 396/35, 18 Mays 1899.

Journal of History Studies

19. Yzylda Anadoludan stanbula Olan Mevsimlik Ermeni i Gleri

tartmalardan sonra yeni bir rapor hazrlanarak bunlarn eskiden olduu gibi hizmetlerine
devam etmesine, bir olaya kartklar takdirde iten karlmalar konusu mdrlerinin
sorumluluuna braklmt.59
Taradan stanbula almak iin gelen fakat burada kalan Ermenilerle hakknda ilgili
birimlerden geni kapsaml bir rapor hazrlamalar istendi. 7 Haziran 1900 tarihli rapora gre
1301(1883/1884) ile 1314 (1896/1897) tarihleri arasnda 13 yl zarfnda stanbula 108 hamal,
267 amele, 5 serke ve 230 dier meslek erbabndan olmak zere toplam 610 Ermeni gelmi
bulunmaktayd. 60
Ancak bu rakamlar Babli tarafndan gereki bulunmamt. Babli elde ettii
duyumlara gre stanbula taradan gelmi 16.000den fazla Ermeni amele ve ii
bulunmaktayd. Komisyon, bu Ermenilerin ierisinden ticaret maksadyla stanbula gelenler
karldnda geriye 10.000 civar Ermeninin olabileceini; ancak bunlara ynelik ellerinde
kesin bir kayt bulunmadn belirtmiti. Ayrca bu rakamlarn doruluunun mutlaka
aratrlmas gerektiini tavsiye etti.61 Bablinin istei zerine yeniden bir aratrma yapld.
Hazrlanan bu defterde stanbulda alan usta, kalfa ve sair iilerin ev adresleri, meslekleri,
aile bilgileri alt dkkn gibi bilgiler ayrntl bir ekilde kaydedilmiti. Bu deftere gre ise
stanbulda alan Ermeni ii ve amelelerin says 1.071 kiiydi.62
Komisyonlar tarafndan tespit edilmi olan bu rakamlardan yola karak, stanbuldaki
Ermeni ii ve amele says hakknda kesin bir rakam vermemiz sz konusu olamamaktadr.
Nitekim stanbula taradan gelmi olan Ermeni ii ve amelelerin ounluu yabanc
irketlerde ve mrur tezkiresi olmadan almaktadr. Ayrca stanbula gelen mevsimlik JHS
iilerin daimi g trafii bu rakamlarn kesin olarak belirlenmesini engellemektedir. Bunun
146
dnda Avrupadan amele ve ii ss verilmi olan Ermeni komitaclarn da gelmeleri gz
nnde bulundurulursa bu rakamn tespit edilmesi zorluu ortaya kmaktadr. History
Studies
Babli, saylarn dahi tam olarak tespit edemedii mevsimlik Ermeni ii ve amelelerin
stanbula gelilerine engel olmaya alt gibi, bakentin, asayi ve saadeti iin tehlike arz Volume 7
eden Ermeni nfusu da memleketlerinde istihdama tevik ederek peyderpey stanbuldan Issue 4
December
gnderilmelerine dair politika benimsedi. Ermeni hamallarn ilerini kaybetmesi Anadolunun 2015
dier liman ehirleri iin sz konusu deildi. Hatta stanbulda iini kaybeden birok Ermeni
hamal Anadolunun dier liman kentlerine giderek mesleklerine devam ettiler. Karadenizde,
Samsunda yirminci yzyln balarnda hamallarn neredeyse tamamn Ermeniler
oluturmaktayd.63 Ermeni hamallarn bata Samsun olmak zere Trabzon, Ordu, nye, Fatsa

59
BOA. MF. MKT. 337/3, 24 Mays 1897; BOA. ZB. 30/26, 11 Haziran 1898.
60
7 Haziran 1900de hazrlanan bu rapora gre: 1301 (1883/1884) senesinden 1313 (1895/1896) senesine kadar
stanbulda istihdam olan Ermeniler; 52 Hamal, 55 amele, 1 serke ve bunun yannda 30 nefer a, ulcu ve uak
mevcut idi. 1313 (1895/1896) senesinden 1314 (1896/1897) senesine kadar skdar cihetinde 17 hamal, 48 amele
ve bunlardan baka 180 kadar frnc, doramac ve kundurac istihdam edilmekteydi. 1312den 1314 senesine kadar
Beyolu cihetinde 37 hamal, 161 amele, 4 serke ve bundan baka 20 nefer esnaf mevcut idi. stanbulda bulunan
bu Ermeni ii ve ameleler toplamda; 108 hamal, 267 amele, ve 5 serke ve 230 civar dier meslek erbabndan
olanlar idi. Ayrca Beyolu ve skdar mutasarrflklarndan alnan deftere gre ellerinde mrur tezkiresi olanlarn
saysnn 376 civar olduunu, fakat bin kiinin de tezkiresi olmad halde altklar tahmin ediliyordu. BOA. Y.
PRK. DH. 11/44, 7 Haziran 1900.
61
BOA. Y. PRK. DH. 11/44, 7 Haziran 1900.
62
BOA. Y. PRK. ZB. 33/14, 29 Mart 1903; Cevdet Krpk, Osmanl Devletinde Ermeni iler ve Milliyetilik,
Hogrden Yol Ayrmna Ermeniler, I, Erciyes niversitesi Yaynlar, Ocak 2009, s.437.
63
Quataert, Osmanl Devletinde Avrupa ktisadi Yaylm, s. 88; 1895-1896 olaylarna kadar gmrk ilerinde mal
tama ve geici iler hemen hemen tamamen Ermenilerin elindeydi. Daha sonra Krtler, stanbulda hamallar
ierisinde tehlikeli hale geldiler. stanbula gelen Krtler zellikle trenle geldiklerinden, Haydarpaa tren garnn
n Krtlerden geilmiyordu. Edwin Pears, Forty Years in Constantinople, London 1916, p. 283; Yine dier bir

Journal of History Studies

 Sleyman UYGUN

gibi liman kentlerine yerlemelerinde bu kentlerde yabanc sermayenin ve ticari hareketliliin

artmas ve bu kentlere gre stanbulun cazibe merkezi olmaktan kmasnn nemli bir yeri
vard.64
Dikkati eken bir husus da, Sryani Patrikliinin, Ermenilerden boalan yerlere
Sryanilerin alnmasn Dhiliye Nezaretinden istemesidir. Ermeni ii ve amelelerin alt
irketler ve hanlar ounlukla gayrimslimlerin elindeydi ve genelde gayrimslim ii ve
amele altrmay tercih ediyorlard.65 Ermenilerden boalan yerlere Sryanilerin yerletirilip
yerletirilmedii bilinmemektedir. Ancak uras kesinki kilisenin byle bir istei artk
protestan, Katolik veya dier mezheplere gemi olanlarn karlarn temsil etmediini ve
onlar korumaktan vazgetiini gstermektedir. Zaten bir imparatorluk olarak klasik dnem
millet sisteminden milliyeti bir millet sistemine doru dnemeyen devletin bir de mezhep
birliinin bozulan dengelerinde yeni kar gruplarnn haklarnn dengelenmesiyle uramak
zorunda kalmas dikkati eken bir olgudur. Donald Quataert ve baz tarihiler Ermenilerden
boalan yerlerin tamamen Krtler tarafndan doldurulduunu66 ne srse de devletin resmi
kaytlarnda, ekonomik durumun aksamamas iin, Krtlerden ziyade Katolik ve Sryanilerin
altna dair kaytlar mevcuttur.67
Ermeni Patrikhanesi, her frsatta, stanbuldan uzaklatrlan Ermeni hamallarn stanbula
dnmelerine msaade edilmesini Babliden talep etti.68 Ancak Bablinin karar kesindi ve
bu nedenle Babli btn vilayetlere haber gndererek taradan stanbula gelmek isteyen
renber, hamal ve sair Ermeni ii ve amelelere asla msaade olunmamasn istedi.69

JHS Bablinin, Ermeni ii ve amelelerin stanbula gelmelerini srarla engellemesine

ramen, az sayda da olsa da kaak olarak gelenlerin yannda70, Avrupa Devletleri ve
147 Amerikan vatanda olup da dnen Ermeniler de stanbula gelmeye devam etti.71 Yabanc
History pasaporta sahip Ermenilerin stats I. Dnya Savana kadar Avrupal devletler ve Amerika
Studies ile sorun tekil etti.72
Volume 7 Dier taraftan Ermeni mevsimlik ii ve amelelerin stanbula gelilerinin
Issue 4
December yasaklanmasyla, bunlar arasnda geim sknts ba gstermeye balad. siz ve asz kalan
2015 Ermeni ii ve amelelere, bu srada Osmanl topraklarnn her yanna dalm olan
misyonerler Amerika ve Avrupaya gitme vaatlerinde bulunmaya baladlar. Zaten 1890l
yllarda isyanlarda baarl olamayan ihtilalc dernek yesi Ermeniler Avrupa ve Amerikaya
g etmilerdi. Bunun yannda bu misyonerlerin faaliyetleri sonucu mezhep deitiren birok

tarihiye gre stanbulda saylar artan Krtler, Ermeniler iin tehlikeli hale gelmeye balamlard. Hamallar
ierisinde nemli konuma geldiler. Sir W. M. Ramsay, The Revolution in Constantinople and Turkey, London 1909,
p. 88-89. Yabanc tarihiler bu bilgiyi verirken muhtemelen soykrm tezlerini desteklemek iin Abdlhamitin
zellikle Ermenileri Krtlere krdrmak iin stanbula doldurduu tezine kant iin sylemi olabilirler.
64
AFL (Archives de lAssociation French Line) 1997 002 4467 Compagnie de Messageries Maritimes Agence de
Samsoun, Rapport General de Service, Exercice, Chapitre 2, Secretariat, 1883.
65
BOA. DH. TMIK. M. 14/39, 15 Austos 1896.
66
Quataert, Osmanl Devletinde Avrupa ktisadi Yaylm, s. 88.
67
BOA. DH. MKT. 1649/15, 18 Austos 1889; BOA. DH. TMIK. M. 14/39, 15 Austos 1896.
68
BOA. DH. MKT. 2628/38, 11 Ekim 1908.
69
BOA. Y.A.HUS. 396/35, 19 Mays 1899.
70
Cahit Kleki, Sosyo-Kltrel Adan Ermeniler ve Trkler (stanbul Ermenileri,) Kayhan Yaynlar, stanbul
2010, s. 90-91.
71
Dilen nce Erdoan, XIX. Yzylda Ermeni Milliyetiliinin Douunda Amerikan Etkisi, Hogrden Yol
Ayrmna Ermeniler, I., Erciyes niversitesi Yayn, Ocak 2009, s. 468; 461-486.
72
Bu konu hakknda bkz. brahim Serbestolu, Osmanl Kimdir, Osmanl Devletinde Tabiiyet Sorunu, Yeditepe,
stanbul 2014, s. 110-156; Glnihal Bozkurt, Aznlk mtiyazlar Kapitlasyonlardan Tek Hukuk Sistemine Giri,
ATAM, Ankara 1998, s. 33-34.

Journal of History Studies

19. Yzylda Anadoludan stanbula Olan Mevsimlik Ermeni i Gleri

Ermeni de XIX. yzyln bandan itibaren Avrupa ve Amerikaya g edip yerlemekteydiler.

lke dndaki Ermenilerin de katklaryla 1890dan sonra stanbuldan ve taradan Avrupa ve
Amerikaya ii ve amele g balad. 1890-1900 arasnda sadece Amerikaya g eden
Ermenilerin says takriben 12.000 civarndayd ve bunlarn ounluunu, isizler ve isyanlara
karp baarsz olan kiiler olumaktayd.73 Yine ayn ekilde 1890larn sonlarnda Rusyaya
g eden Ermenilerde takriben 25.000 civarndayd.74
Osmanl Devletinden 1890larda Amerikaya g eden Ermeniler, zelikle isiz kalm
gen erkeklerden olumaktayd. Amerika ve Avrupaya g eden Ermeni ii ve ameleler
Osmanl Devletinde alageldikleri zere ocuklarn ve elerini evlerinde brakp, yeterince
para kazandktan sonra dnmeyi planlamaktaydlar.75 Ancak Amerikaya giden Ermeniler
orada alp para biriktirdikten sonra Anadoludaki yaknlarna para ve mektuplar gndererek
onlar da g etmeye tevik ettiler.76 Babli, ise vilayetlere emirler gndererek bunlarn g
etmelerine engel olunmasn istedi. Nfusu her zaman zenginlik kayna olan gren Babli,
vergi gelirlerini korumak ve g yznden Batl devletlerle yaad sorunlar askeri seviyeye
indirebilmek iin Amerika ve Avrupaya ynelik g hareketini yasaklad.77 Ayrca Hariciye
Nezareti elilikler nezdinde de teebbste bulundu.78 Bablinin bu gleri engellemek
istemesinin bir sebebi de Amerika ve Avrupa basnn bu glerden istifade ederek Osmanly
karalama kampanyas balatmalaryd.79 Bundan baka yurt dna glerin sebebini aratrmak
zere de Hseyin Hamid ve Fuad Beyin bakanlnda 7 Eyll 1896da ntihab- Memurin
Komisyonu kuruldu.80 Ancak bu komisyonun almalar yeterince etkili olmad. Nitekim
Ermeniler g etmeye devam ettiler. Ermenilerin Avrupa ve Amerikaya olan gidi-dn
trafii bu ekilde Kurtulu Savann sonuna kadar devam etti.81 Kurtulu Savandan sonra JHS
Avrupa ve Amerikaya yerleen Ermeniler, Osmanl hkimiyetinde kaldklar sre boyunca
148
edinmi olduklar frnclk, terzilik, ayakkabclk, lokantaclk, demircilik, bakrclk, iftilik,
hamallk ve sair mesleklerini srdrdler.82 History
Studies
Sonu
Volume 7
Osmanl Devletinin ilk yllarndan itibaren muhtelif meslek kollarnda alan Ermeniler, Issue 4
imparatorluun yklma srecinin sonuna kadar sosyal yaamlarna bu ekilde idame ettirdiler. December
Anadolunun deiik corafyalarnda dank olarak yaayan Ermeniler genelde ziraat ve 2015
ticaretle uramaktaydlar. Tarmla uraanlarn byk bir ksm tarmsal faaliyetlerin
yaplmad dnemlerde bata stanbul ve dier byk ehirlere giderek mevsimlik ii, amele

73
Nedim pek, Anadoludan Amerikaya Ermeni G, OTAM, S. 6, Ankara 1995, s. 262-263.
74
Dnd Sena Arslan, Rusyaya G Eden Ermeniler Sorunu, Hogrden Yol Ayrmna Ermeniler, I., Erciyes
niversitesi Yayn, Ocak 2009,s. 496.
75
Grsoy ahin, Sosyal Hayatta Trk Ermeni likileri ve Bu likilerin Osmanl lkesinden ABDye G Eden
Ermeniler zerindeki Baz Yansmalar, Hogr Toplumunda Ermeniler, II., Erciyes niversitesi Yaynlar, Ocak
2007, s. 250; Ahmet Akter, Ermenilerin Amerikas: Worcester, ERAREN, S. 29, 2008, s. 67.
76
Akter, Ermenilerin Amerikas: Worcester, s. 66-67.
77
BOA. . DH. 1341, 8 Ekim 1896; zinsiz olarak Rusyaya g eden Ermenilerin vergi dairelerindeki borlar
silinmemi olanlarn, vereceklerinin terk ettikleri mallardan karlanmas karar karlmt. BOA. A. MKT. MHM.
641/9, 7 ubat 1898.
78
Ermeni G Osmanl ile Amerika ve Batl devletler arasnda nemli sorunlara sebebiyet verdi. Her eyden nce
bir tabiiyet sorunu ortaya kt. Bu konu hakknda bkz. Serbestolu, Osmanl Kimdir, Osmanl Devletinde Tabiiyet
Sorunu, s. 110-156; pek, Anadoludan Amerikaya Ermeni G, s. 262-263.
79
Ahmet Akter, Ermenilerin Amerikaya G Etme Nedenleri, ERAREN, S. 23-24, 2006, s. 144.
80
BOA. A.MKT MHM , 630/19, 7 Eyll 1896; BOA. Y. PRK. BK. 48/27, 11 Kasm 1896.
81
Adem Kara, Osmanl Gleri ve Neticeleri, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul 2008, s. 194.
82
Grsoy ahin, Sosyal Hayatta Trk Ermeni likileri ve Bu likilerin Osmanl lkesinden ABDye G Eden
Ermeniler zerindeki Baz Yansmalar, Hogr Toplumunda Ermeniler, II., Erciyes niversitesi Yaynlar, Ocak
2007, s. 251.

Journal of History Studies

 Sleyman UYGUN

olarak altktan sonra memleketlerine dnerlerdi. Mevsimlik Ermeni ii ve ameleler XIX.

yzyln ortalarna kadar daha ok baltaclk, renberlik, inaatlk, hamallk, iftilik gibi
mesleklerde ne kmaktaydlar. Bu meslekler arasnda baltaclk ve renberlie sava
zamanlarnda nemli ihtiya duyulduundan Anadolunun deiik vilayetlerinden bu
mesleklerde ehillemi olan Ermeniler getirilirdi. Bunun yannda stanbul ve dier ehirlerde
devlete ait inaat faaliyetlerinde de mevsimlik Ermeni ii ve ameleler istihdam edilirlerdi.
Bundan baka az sayda da olsa devlet kurumlarnda alanlar da mevcuttu.
stanbul ve dier vilayetlere gelen mevsimlik Ermeni ii ve ameleler, kimi zaman sadece
bir k sezonu, kimi zaman da 3 ya da 4 yl kadar uzun bir sre zarfnda alrlar daha sonra
memleketlerine dnerlerdi. stanbulda altklar meslek dallarna ait loncalara ye olan ii
ve amelelerin sosyal gvenlik ihtiyac da yine loncalar tarafndan karlanmaktayd.
XIX. yzylda zellikle Tanzimat Fermanndan sonra Osmanl ekonomisinde byk
deiim ve dnmler yaand. Bunun neticesinde yabanclar ve Osmanl tebaas
gayrimslimler ekonomide sz sahibi oldular. stanbul ve dier byk liman ehirlerinde
irketleme sreciyle beraber taradan bu ehirlere olan mevsimlik Ermeni gnde byk
art oldu. Ermeni ii ve ameleler 1890l yllara kadar stanbulda varlklarn rahata devam
ettirdiler. Bu tarihe kadar Ermeniler stanbul ahalisinin ve Osmanl ekonomisinin nemli
ihtiyacn karladklar iin ou zaman devlet tarafndan tevik bile edilmekteydiler.
stanbuldaki Ermeni ii ve amelelerin saysndaki art beraberinde bunlarn mezhepsel
ve dinsel anlamda rgtlenme eilimlerini de kuvvetlendirdi. Bu durum Ermeni ii ve
JHS ameleler arasnda Osmanl kart milliyetilik akmnn yaylmasnda uygun bir ortam tekil
etti. Bunun neticesinde stanbulda Babliyi tehdit eder mahiyette eitli olaylar meydana
149 geldi. dareciler devletin varln tehdit eden bu durum karsnda eitli nlemler almak
History zorunda kaldlar. Bunun iin ilk nce stanbula olan g yasakland. Dier yandan stanbulda
Studies bulunan Ermeni ii ve amelelerin kayt altna alnmasna ynelik almalar yapld. Buna
Volume 7 ramen stanbuldaki Ermeni ii ve ameleler kontrol altnda alnamadklarndan stanbuldan
Issue 4 uzaklatrlmalarna karar verildi. lerini kaybeden Ermenilerin bir ksm dier liman
December ehirlerine geip almaya devam ederken bir ksm da Rusya, Avrupa ve Amerikaya g
2015
etti. Balangta Osmanl Devletinin kendi i dinamiklerinden kaynaklanan mevsimsel
Ermeni gleri d dinamiklerden kaynaklanan siyasi, ekonomik ve benzeri sebeplerle
uluslararas bir mesele haline dnt.
KAYNAKA
Babakanlk Osmanl Arivi Belgeleri (BOA)
Cevdet Askeriye: C. AS. No: 311/12844, 211/9050, 92/4213.
Cevdet Evkaf: C. EV. No: 451/22846.
Cevdet Bahriye: C. BH. No: 169/7974, 192/9024.
Cevdet Belediye: C. BLD. No: 74/3680, 118/5865.
Cevdet Dahiliye: C. DH. No: 123/6110.
Dhiliye Mektbi: DH. MKT. No: 1649/15, 2628/38, 2068/86, 91/34, 1649/15,
1642/114, 1641/65.
Hatt Hmayun: H. H. No: 296/17636 B, 296/17636-A, 301/17885.
Sadaret Mektbi Mhimme: A. MKT. MHM No: 630/19, 641/9.

Journal of History Studies

19. Yzylda Anadoludan stanbula Olan Mevsimlik Ermeni i Gleri

Bahriye Hukuk: BH. H. No: 1321/51999-B.

Zaptiye: ZB. No: 55/106, 30/26.
rade Dhiliye: . DH. No: 1341/1314-C-01.
bnlemin Dhiliye: E. DH. No: 4/386.
Meclis-i Vla: MVL. No: 1035/29.
Yldz Sadaret Husus Maruzat: Y.A.HUS. No: 396/35.
Yldz Perakende Bakitabet: Y. PRK. BK No: 48/27.
Yldz Perakende Dahiliye: Y. PRK. DH. No: 11/44.
Yldz Perakende Zaptiye: Y. PRK. ZB. No: 33/14.
Dahiliye Tesr-i Mumelt ve Islahat Komisyonu Mteferrik: DH. TMIK. M. No:
14/39, 141/16, 70/27.
Nfus Defteri: NFS.d. No:89.
Maarif Mektubi: MF.MKT. No: 337/3.
Archives de lAssociation French Line (AFL)
1997 002 4467 Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Samsoun, Rapport
General de Service, Exercice, Chapitre 2, Secretariat, 1882-1883.
JHS
1997 002 4467 Compagnie de Messageries Maritimes Agence de Samsoun, Rapport 150
General de Service, Exercice, Chapitre 4, Trafic 1883.
History
ESERLER Studies
AKTER, Ahmet, Ermenilerin Amerikas: Worcester, ERAREN, S. 29, 2008, s. 65-86. Volume 7
Issue 4
AKTER, Ahmet, Ermenilerin Amerikaya G Etme Nedenleri, ERAREN, S. 23-24, December
2006, s. 141- 156. 2015

ARSLAN, Dnd Sena, Rusyaya G Eden Ermeniler Sorunu, Hogrden Yol

Ayrmna Ermeniler, I., Erciyes niversitesi Yayn, Ocak 2009, s. 487-500.
BARKAN, mer Ltfi, Sleymaniye Camii ve mareti naatna Ait Muhasebe
Defterleri,II., TTK., Ankara 1972.
BELGE, Murat, Osmanlda Kurumlar ve Kltr, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 1.
Bask, stanbul 2005.
BERKES, Niyazi, Trkiyede adalama, YKY. stanbul 2006.
BOZKURT, Glnihal, Aznlk mtiyazlar Kapitlasyonlardan Tek Hukuk Sistemine Giri,
ATAM, Ankara 1998.
BOZKURT, Glnihal, Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuki Durumu, TTK.,
Ankara 1996.
CARNETT, Lucy M. J., Home Life in Turkey, The Macmillan Company, New York 1909.
ERDOAN, Dilen nce, XIX. Yzylda Ermeni Milliyetiliinin Douunda Amerikan
Etkisi, Hogrden Yol Ayrmna Ermeniler, I., Erciyes niversitesi Yayn,
Ocak 2009, s. 461-486.

Journal of History Studies

 Sleyman UYGUN

ERYILMAZ, Bilal, Osmanl Devletinde Gayrimslim Tebaann Ynetimi, Risale Basn-

Yayn, 1. Bask stanbul 1990.
ETON, William, 19. Yzyln Banda Osmanl mparatorluu, (ev. brahim Kapakl
Kaya), Kitabevi Yaynevi, stanbul 2009.
EVANGELATOU-NOTARA, Florentia, kincil Dnemdeki Yunanca Kaynaklarda
Doal Afetler, Osmanl mparatorluunda Doal Afetler, (ev. Gl aal
Gven-Saadet ztrk), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2001, s. 121-132.
GAGNON, Guillaume, La Situation Des Armeniens Ottomans DAnatolie Orientale Vue
A Travers Les Correspondances Des Missionaires Du American Board Of
Commissioners For Foreign Missions, Universit Du Qubec A Montral, Avril
2008.
GARNETT, Lucy M., Turkey of The Ottomans, New York 1915.
GRN, Kamuran, Ermeni Dosyas, Remzi Kitapevi, stanbul 2008.
NALCIK, Halil, Osmanllar Fthat mparatorluk Avrupa le likiler, Tima Yaynlar,
stanbul 2010.
PEK, Nedim, Anadoludan Amerikaya Ermeni G OTAM., S. 6, Ankara 1995, s.
257-280.
KARA, Adem, Osmanl Gleri ve Neticeleri, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul 2008.
JHS KARAL, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, Islahat Ferman Devri, VII., 2. Bask, TTK.,
151 Ankara 1977.
History KIRPIK, Cevdet, Osmanl Devletinde Ermeni iler ve Milliyetilik, Hogrden Yol
Studies
Ayrmna Ermeniler, I, Erciyes niversitesi Yaynlar, Ocak 2009, s. 423-444.
Volume 7
Issue 4 KISKIRA, Constantia, Missionary Heralddan 19. Yzyl Anadolusundaki Depremler,
December Osmanl mparatorluunda Doal Afetler, (ev. Gl aal Gven-Saadet
2015 ztrk), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2001, s. 133-148.
KLEK, Cahit, Sosyo-Kltrel Adan Ermeniler ve Trkler (stanbul Ermenileri),
Kayhan Yaynlar, stanbul 2010.
OFLAZ, Mustafa, MANGALTEPE, smail, XIX. Yzyl Seyyahlarnn Eserlerinde
Ermeniler ve Trk-Ermeni likileri, Hogr Toplumunda Ermeniler, III.
Erciyes niversitesi I. Uluslararas Sosyal Aratrmalar Sempozyumu, Ocak
2007, s. 331-352.
ZGLDR, Yavuz GLER, Ali - AKGL, Suat KROLU, Mesut, Her Ynyle
Ermeni Sorunu, Kara Harp Okulu Basmevi, Ankara 2001.
PEARS, Edwin, Forty Years in Constantinople, London 1916.
QUATAERT, Donald, Osmanl Devletinde Avrupa ktisadi Yaylm ve Direni (1881-
1908), (ev. Sabri Tekay), Ankara 1987.
QUATAERT, Donald, Osmanl mparatorluu 1700-1922, (ev. Aye Berktay), letiim
Yaynlar, stanbul 2002.
RAMSAY, Sir W. M., The Revolution in Constantinople and Turkey, London 1909.
SAYDAM, Abdullah, Osmanl Medeniyeti Tarihi, Derya Kitapevi, Trabzon 1999

Journal of History Studies

19. Yzylda Anadoludan stanbula Olan Mevsimlik Ermeni i Gleri

SERBESTOLU, brahim, Osmanl Kimdir, Osmanl Devletinde Tabiiyet Sorunu,

Yeditepe, stanbul 2014.
STANFORD J. Shaw-Ezel Kural, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, II. (ev.
Mehmet Harmanc), E Yaynlar, stanbul 1983.
AHN, Grsoy, Sosyal Hayatta Trk Ermeni likileri ve Bu likilerin Osmanl
lkesinden ABDye G Eden Ermeniler zerindeki Baz Yansmalar,
Hogr Toplumunda Ermeniler, II., Erciyes niversitesi Yaynlar, Ocak 2007,
s. 241-261.
ENYURT, Oya, Onsekizinci Yzyl Osmanl Bakentinde Ta rgtlenmesi, METU
JFA (Journal of Faculty of Architecture Middle East Technical University), S. 2,
2009, 103-122.
TABAKOLU, Ahmet, ktisat Tarihi, Kitapevi Yaynlar, stanbul 2005.
URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaynlar, stanbul 1987.
UYGUN, Sleyman, Mesajeri Maritim Kumpanyas ve Osmanl Devletinde Fransz
Smrgecilii (1851-1914), SAU., SBE., Tarih Anabilimdal Yaynlanmam
Doktora Tezi, Aralk 2013.
UZUNARILI, . Hakk, Devirme slam Ansiklopedisi, III., MEB. Ankara, s. 563-
565.
UZUNARILI, . Hakk, Osmanl Devletinin Saray Tekilat, TTK., Ankara 1984, JHS
YACI, Zbeyde Gne, 18. Yzylda Osmanl naat Sektrnde Gayrimslimler ve 152
Kafkasyaya Gnderilen Ermeni Ameleler Ermeni Aratrmalar Dergisi, S. 7,
History
Sonbahar 2002, s. 41-54. Studies

Volume 7
Issue 4
December
2015

Journal of History Studies

 Sleyman UYGUN

EKLER
Ek 1

JHS
153
History
Studies

Volume 7
Issue 4
December
2015

Yenieri ocann kaldrlmas esnasnda kethdalarnn ikyeti zerine yenierilere

yardm ettikleri gerekesiyle stanbuldaki Ermeni ii ve amelelerin de memleketlerine
gnderilmesi. BAO. C. DH. 123/6110, 6 Eyll 1828.

Journal of History Studies

19. Yzylda Anadoludan stanbula Olan Mevsimlik Ermeni i Gleri

Ek 2

JHS
154
History
Studies

Volume 7
Issue 4
December
2015

Sryani patriinin stanbuldaki Ermeni olaylarndan sonra Ermenilerden boalan yerlere

Sryani cemaatinden hamallarn yerlemesine dair. BAO. DH. TMIK. M. 14/39, 15 Austos
1896.

Journal of History Studies

 Sleyman UYGUN

Ek 3

JHS
155
History
Studies

Volume 7
Issue 4
December
2015

Anadoluda Ermenilerin ounluk olarak yaad yerlerden stanbula mevsimlik ii

olarak almak iin gelmek isteyenlere kesinlikle izin verilmemesine dair. BAO. Y.A.HUS.
396/35, 18 Mays 1899.

Journal of History Studies