Scribd Logo
Upload

Welcome to Scribd!

  • Prywatyzując Polskę PDF

    Uploaded by

    Mikołaj Laskowski
    6 views110 pages

    Original Title

    Prywatyzując polskę.pdf

    Copyright

    © © All Rights Reserved

    Available Formats

    PDF or read online from Scribd

    Did you find this document useful?

    Is this content inappropriate?

    Report this Document

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    6 views110 pages

    Prywatyzując Polskę PDF

    Uploaded by

    Mikołaj Laskowski

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    of 110
    Krytyki Politycznej sen | Idee | 9 Seria wprowadza w polski obieg ide najwainicjse prace 2 zaktesu flozof i scjologtplityezne) teri kultury i nuk Jcjehwnym celem jest systematyezna budowa inelektualne} bary dla euchéw lewicowych ‘oraz akrywne wlaczanie w polskie debaty publicene nowych dyskurséw kryeycenych, Kaidy tom zaopatrzony jest w praedmows, syruujaca kaze w kontekécie aktualnych spor6w intelektualnych i poitycznych. Chodzi 6 radykalina zmiane jgzyka publicznego, aco za tym idzi, sposob6w myslenia 0 najistotniejszych kwestiach wspélezesnosci. Elizabeth C. Dunn Prywatyzujac Polske O bobofrutach, wielkim biznesie i restrukeuryzacji pracy prielotyt Preemystaw Sadura ‘wstgp David Ose Warszawa 2008 Blizbeth C. Dunn, Prytceyenjge Polk. O bobofiusach,wielkim bienese i rerakruryeaci pracy, pracoiyt Praemyslaw Sadura, Warszawa 2008 Privatizing Poland: Baby Food, Big Busine, and th Remaking of Labor, by Elizabeth C, Dunn, ctiginaly published by Cornell Universicy Press Copyright © 2004 by Cornell University “This edition isa translation authorized by che original publisher Copyright © for the Preface by David Ost, 2008 Copyright © for the Polish translation by Preemyslw Sadura, 2008 Printed in Poland sn 978-8)-61006-11-4 Redakcja: Adar Ostolski Korekta i adistaja: Mariusz Sobezyfski, Kinga Surdwha, Piotr Mareck Projekt okdadki:Twotywo. ‘Lamanie: Marcin Hernas Druk i oprava: Ul, Niedzialkowakiego 812, 45-085 Opole -wormopelgra.com.pl Wydawnicrwo Krytyki Poliyezne} sul Chmielna 26 lok. 19 ‘00-020 Warszawa tel 48 (22) $28 1166 redaksja@kryykapolitycznapl wor kryrykapoltyezna pl Seria Hee, «9 Roda II ninejsz kati zostalpreygonowany w oparciu o2zmienione’ uzupeinione thumaczenie ‘Kacpra Poblockiego i Pitra Mire, opublikowane w .Kulturae Populamej” nt 4 (2005). Za2god¢ na Jego wykoraystanie dzickujemy Szkole Wyiszej Psychologit Spoleczne} ~ wydawey kwartalatka -Kuleura Populaena’. — DAVID ost WSTEP Elizabeth Dunn napisala proetomowa ksigike. To najbardziej wnikliwe studium zmian ww zawodowym 2yciu Polak6w po upadku kormunizmu. Nie jest to jednak tylko opo- wieso Polsce. Swoim antropologicznym rozmachem, wied7a oaktualnych debacach toceacych sig w ramach socjologii pracy i ,tranzytologii” oraz bogactwem danych pochodzacych bezposrednio z badati terenowych powinna zyskaé sobie uznanie bar- dzo réénych grup czytelnikéw. Jak doszlo do tego, 2e spoteczetistwo rynkowe zostato uuznane za ,norme’? Dlaczego niektére stanowiska pracy uznano 2a zashugujgce na ‘wyisza place, podczas gdy inne, wymagajace wickszego wysilku i wigiace sig 2 wigk- 14 odpowiedzialnoscia, degradowano jako ,niewymagajace kwalifikaci"? Dlacoego losy postkomunizmu (czyli Europy Wschodniej po 1989) potoczyly sig taka wlasnic droga? Czytelnik anajdzie w ksigice odpowiedé na wszystkic te pytania. Ksigeka zashuguje na uwage nie tylko ze wegledu na erudyeje,z jaka zostala na- pisana. Jest to prawdopodobnie pierwsza pozycja, ktéra pozwala nam poceud, crym byla transformacja postkomunistyczna w miejscu pracy. Suche kategorie socjolo- gicane, taki jak ,tranaycj’, ,powstawanie kas spolecanych” i ,prywatyzacja’, ofy- ‘waja w drobiargowych opisach zmian w ludzkim zyciu, Jak winy charakter moze ‘mie praca ludzi? Jak sprawiono, aby mysleli w réény sposdb? Jak poshuiono sig »demokratyzacja” w tworzeniu nowych typéw pracownik6w i menedieréw? Nike dotad nic opisat postkomunizmu w taki sposdb. Podscawa ksiikijeststudium praypadku jednej fabryki. W ltach 1995-1997 Eli- zabeth Dunn spedzita szesnascie miesigey w raeszowskich zakladach praetwérstwa spotywczego Alima-Gerber. Pracujac jako robotnica, pomagala produkowaé bo- bofrutaifrugo. Pranala robotnikéw zatrudnionych pray taémie produkcyjnej,jeé- dita razem z preedstawiciclami handlowymi spreedajacymi produkty zakladu, roz- 6 David Ost mawiala 2 menedzerami o tym, czym w swoim preekonaniu zajmuja sig w pracy. Dricki temu mote opowiedzieé, co ludzie myileli, 2e robia, 2 co robili naprawde. Widzimy, jaktzmienialy sig miejsce pracy isama praca jak radykalnie zmienialy sig wyobrazenia o poszczegélnych zajeciach w caasie, dy gospodarka rynkowa zaste- powala socjalizm paristwowy. ‘Cecha wyrééniajaca tg ksigzke na tle innych dyskusj na ten temat—a kaidy, keo pracowal w obu systemach, méglby tu doraucié wlasna opowiest — jest koncentta- «ga Dunn na sprawezoéci. Nie est ek, 2e miejsca pracy ,zmienily se”, ,dostosowujge sig’ do potrzeb spoleczeristwa rynkowego. To konkretniaktorzy nagruncie okreslo- nych ideologicznych zaloiesi decydowali, ie cos powinno zostaé zmienione w pe- ‘wien okreslony spos6b. Co wigce, nie wszystkie zmiany byly ,racjonalne” tylko dla- tego, 2e podejmowano jez myilao rynku. Bardzo wiele nich, zwlasacea w krétkim okresie, bylo nieefektywnych i nickorzystnych dla zakladéw pracy. Umiejetnosci ‘wielu pracownikéw zmarnowano tylko dlatego, ze byli zatrudnieni przy produk- ji awigc naleteli do kategori 2definiowane| pracz nowy system jako niewykwali- fikowana, nieinnowacyjna i niewnoszaca niczego nowego. ‘Wielka wartosé ksigiki polega réwnie# na obaleniu pojgcia ,normalnosci”, Pol- sey cxytelnicy bedg wiedzieli, o co chodzi: prackonanic, e istnienie jakis wlasciwy spos6b postepowania pojawiajacy sig, kiedy wadze politycene zostawig w spokoju spoleczeristwo i pozwola prywatnym aktorom robié to, co przychodzi im ,natural- nie", Wielu obywateli spoleczesistw postkomunistycanych, zalamujacych rece nad stanem swoich pafstw, wyraiajqcych niezadowolenie 2e zmian, jakie zaszly w ich yciu zawodowym, jest jednoczesnie prackonanych, de zmiany byly czyms natural- nym, a im samym przyszlo iyé w coraz ,normalniejszym” éwiecie. Dunn pokazuje, de Swiat w obecnym ksztalcie nie pojawit sig tak po prostu. Zostal stworzony, ‘wykreowany i skonstruowany preez konkretnych aktordw, ktérzy poswiecli wiele ‘wysitku, aby uczynié go wlainie takim. Ich celem bylo dopasowanie spoteczeistwa do modelu ideologicenego. Na poczatku byt model. Nowa elita przyswoila sobie ncoliberalng wizjg praysclosci, a nastepnie probowala ja narzucié spoteczeistwu, ‘okreslajgcto jako ,normalnosé”. Model ten byl powszechny na Zachodzie, dlatego trudno bylo sie mu praeciwstawie. Niebylo w nim jednak nic ,normalnego” ani tym bardziej ,naruralnego”. Pierwsze lata postkomunizmu byty okresem, w ktdrym wielu Polakéw 2dawalo sig mysleé, Ze niewiele maja do zaoferowania. Ludzie desperacko uczyli sig od Za- chodu, sqdagc, Ze Zachéd wie lepie). Pamigram to osobisciez mojego pobytu w Pol- sce w tamtym czasie. Spedaitem w niej wigkszose lat 80. i catkiem dobrae méwitem Wprowadeenie 5 po polsku. Kiedy jednak wréciem do Polski na kilkumiesigczne badania w roku 1990, zobaczylem, 2e moja wiedza o Polsce i Polakach byla postrzegana przez ludzi ‘cag jako obcigéenie nit-zasdb. Ludzie byli rzczarowani, te znam ich kraj tak do- bre. Potrzebowali Amerykanina uceacego ich ,normalnego” sposobu Zycia w Ame- syce, nie 2a8 prébujgcego dowiedzie sie czegos waénego od nich. Znajdziemy to réwnieé w relacjach Dunn: pracownicy Alimy-Gerber mieli watpliwosci co do 2a- projektowanych dla nich nowych rél zawodowych, ale zaakceptowali je w duc) micrze dlatego, Ze wprowadzali je nowi amerykatiscy wlascicele. Opisujac rééne grupy pracownikéw nabywajacych nowe role i preypisane do nich wartosei, Dunn pokazuje, jak w praktyce formuje sig system klasowy. Przy- pisanie nowych r4l sprowadzalo sie gléwnie do nauczenia pracownikéw myslenia © sobie w inny spos6b niz dotad. Robotnikéw wyszkolono, aby nie ufali samym sobie, menedierdw aby wierzyli w swoje modliwosci, robotnikéw uczono postrze- {g2€ siebie jako posiadajacych ograniczone kwalifikacje, menedieréw— jako bardzo ompetentnych. Nie mialo znaczenia, to mia! najlepsze pomysly. Wartosé pracow- nika zalciala od panionej przez niego funkeji, a nie od wnoszonej wartosci. Dunn nie ewierdz, Ze system komunistyceny byt merytokratyczny. Pokazuje jedynic, ze no- wy system réwniet nie miat rakiego charakteru Jego prawomocnos i ,normalnosé” ‘wynikaly 2 praekorania, 2e pozwala ludziom awansowaé w oparciu o ich reeczywis- ty wklad w proces produkeji. Dunn pokazuje, ée ludzie zostali wycenieni, jeszcze zanim mieli okazj¢ pokaza¢, ile sq warci. W ten sposdb pracownicy réinych grup zawodowych dowiedzieli sig, 2e maja rééne modliwoéc i rine prawa do udzialu ‘weyskach preedsicbiorstwa. Innymi slowy, nauczyl sig, x naleia do réinych klas spolecenych, Jak moglem sig preekonaé przy okazji wydania w eryku polskim moje) oscatniej kesigki, méwienie o Klasach spolecenych nie jest w daisiesze} Polsce zbyt popu- lame, Wystarczy uiyé samego terminu, aby zostaé uznanym za apologete starego systemu. Prayczyna tego stanu rzecey nie jest tajemnica, Jest nig niezrozumienie, ie kategorie Klasowe moga poméc w zrorumieniu najwainiejszych kwesti dory. czacych polityki i spoteczerisewa po 1989 roku. Jako kategoria analitycana .klasa” nigdy nie bya skutecanym narzedziem opisu spoleczedsew komunistycanych, Je- ddynym micjscem, w kedrym analiza klasowa ujawnia swojq moc wyjasniajaca, jest spoleczeristwo kapitalstycene, Rzeceywiscie, kiedy ludzie w Europie Wschodni po 1989 roku mévili o stawaniu sig ,normalnym” spoteczedstwem, zwykle mieli ‘na myili pojawienie sig zt6znicowania klasowego: wlasciceli zarzadzajacych swo- imi firmami, inwestoréw podyczajacych kapital, profesjonalistéw z klasy érednic} 8 David Ose i robotnikéw—inaczej nit w starym systemie — nieprzypisujacych sobie uprzywile- jowanych praw do czegokolwiek. Jak wspomnialem, sla ksiq#ki Dunn jest pokaza- nie, ja konstruowane sq klasy spoleczne. Pokazuje, jak likwidowany jest stary sys- tem ikonstruowany nowy, w kt6rym poszczegélne grupy pracownikéw postrzegaja siebie jako posiadajacych interesy odmienne od pozostalych grup — to oczywiscie nic innego jak powstawanie klas spotecanych. Jedaym.esposobéw powstawaniaklas spotecznych jest dla Dunn tworzenieme- neddieréw. Do je) zaskakujacych odkrye nalety to, Ze proces ten w wigkszym stopni ‘wymagal konformizmu kulturowego niz przenikliwosct i pomyslowosci biznesowej. Osoby aspirujace do bycia menedierami musialy szybko opanowaé kod zachod- niiego biznesu i dostosowae sig do niego. ,Aby zademonstrowaé swa domniemang transformacjg 2 socjalistycenego kierownika w kapitalistycenego menedéera, zmie- niali ubiér, posiadane dobra uiytkowe, spos6b zarzadzania preestrzenia osobista” {s. 91]. Zjawisko co pigknie ilustruje opis grupy mfodych ambitnych biznesmendw, kérzy praebywajgc okolo pélnocy w jednej 2 warszawskich restauracji, sniemal z naboietisewem” demonstrowali swoje telefony komérkowe. Dystynkeja klasowa powstaje nie dlarego, 2 jedni ludzie wnoseq wigcej wartosci do produktu nid ini, lecz dlatego, 2e moga zachowywat sig tak, jakby to czynili. Inymi slowy, Dunn ‘wychwrytuje performarywny aspeke podziahu klasowego. Wydaje sig to saczegélnie iscotne w okresie postkomunistycanym, poniewad wezesnie| robotnicy dzitali jako grupa upreywilejowana, a nowe pojgcie ,normalnosei” zakladalo, 2e musi to ulec Jak nowi menedierowie uprawomocniaja sw6j autoryter? Tworzac nowa grupe podwladnych, wskazujac grupg 0 niiszym statusie. Mamy tu do czynienia z kultu- row kreacjq ,nowe}” klasy robotnicze). Zakodowaniu ulega stereotyp robotnikéw jako mnigjinteligentnych, mniej elastycanych, bardziej osadzonych w starych na- ‘wykach. Tak daleko odesaliémy od etosu Solidarnosct Jak méwi Dunn: ,Obraz bez- mysinych —lub niezdolnych do myslenia—robotnikéw przenikal proces produkc)i” [s. 98]. Program szkoled wymagal wiele od prayselych menediersw i niemal nicze- .g0.0d robornikéw, aw cen spos6b. nich ludzi niezdolnych do zapamigtywa- nia fakt6w i rozumienia najprostszych pojee” [s. 99]: Nowa elita tak bardzo chciala uuwierzyé, 4 reprezentuje nowoczesnos¢ i postep, ie notorycznie preedstawiala ro- botnikéw jako starszych od resery pracownikéw, nawer jesli w rzeczywistosci byli oni mlodsi [s. 100]. W ten sposdb zaloga komunistycanego praedsigbiorstwa zostala podzielona na ddwie czeéci: ,2 jednej strony staly osoby kojarzone z produkeja, zacofaniem, bra- Wprowadzenie 9 kiem krytycznego czy analitycanego myslenia kolektywizmem i nicumicjetnoscia innowacji, 2 drugiej 2a$ — nieprzecietnie ruchliwi, aktywni, nowoczesni menedie- rowie czy przedsiawiciele handlowi, ktdrzy dzicki swej samoswiadomosci. weiat uuczyli sig czegos nowego” [s. 101]. Rzadko moéna napotkaé lepszy opis tworzenia las spolecanych. Réwnolegle do zmian w procesie pracy Dunn opisuje ich lokalng interpretacje, co daje znakomity welad w aktualng polska polityke. Rozwaéa na preyklad role dyskursu ,korupei” w procesie prywaryzacj. To oczywiscie ven sum dyskuts, kedry ‘wyniéstdowladzy braci Kaczyriskich, Jednymzpierwseych preypadkéw, naktérych copieraly sig twierdzenia o skorumpowaniu procesu prywatyzacji byla spreedaé Ali- my Gerberowi w:992 roku. Dunn nie probuje odpowiadaé na pytanie, czy rzeczy- wiscie” doszlo do korupcji ~ czy cena wyanaczona przez Ministra Lewandowskie- g0 za sprzedai Alimy byla uczciwa. Zamiast tego analizuje ideologi¢rozliczalnosci iaudyru, pokazujac, wjaki sposb generowala ona zarzuty korupeji.Z tego punkeu widzenia — przynsjmniej dopéki myslimy o zbiorowych odczuciach — jest bez na- czenia, cxy korupcja miala miejsce ,naprawde". Waine, ée cena stala sig jedynym dopuszczalnym sposobem oceny uczciwosi transakeji. To dlatego bezosobowa ide- ologia roaliczalnesci uciszyla spér. 'W ramach ofijalnego dyskursu pracownicy mieli tylko dwie moiliwosct: mo- si zaakceprowaé sprzedad, poniew2? dokonala sig ona na podstawie snormalnych” procedur ksiegowych, albo ja odraucié, Jednak na jakich podstawach mogli ja od- raucie,jsli uwierzytelnialy jg ,normalne” zasady? Tylko oskaréeniami o korupeje. Nie oznacza to, 4 ludaie reeczywicie wierzyli, ie miala miejsce korupcja w sensie technicenym. Jednak kiedy logika rynku zyskala sobie wylycena akceptacjg, 4ko- rupeja” stala sie jedynym sloganem 2dolnym wyrazié sprzeciv, poniewat wskazuje, +e rynek nie zadzialat w tym preypadku tak, jak ,powinien’. W tym sensie retory- ka korupej stanow jedyna dostgpna cztonkom nicelity forme artykulacj frustracji ‘wynikajgcejz realiéw nowego systemu klasowego. Dunn ujmuje to w nastepujacy sposdb: ,Dyskurs «Korupcjiv to prayklad strategii ludzi «uprzedmiotawianych» przez audyt, zmierzajacych do przekierowania zmian zagraiajacych ich pozycji. {...] Prorestujae preeciwko korupeji, pracownicy Alimy domagali sie wige — jak iedyé Solidarnos—roaliczalnosci w jejznaczeniu moralnym, anieécisletechnice- nym, wymaganym przez zachodnich audytoréw [s. 76]. Jak wiemy, to whainie do tego pragnienia ,moralnej rozliczalnosci” odwolali sie Kaceytiscy w swojej udane} prébie praemiany polskiej polityki ~ tak udane, ie jezykiem tym zacagla sie po- shugiwaé réwnie# Platforma Obywatelska, Innymi stowy, studium jednej fabeyki B David Ose preeprowadzone preet Dunn dostarcza najlepszego wyjasnicnia pétniejszego suk- cesu demagogicznej polityki polskie) prawicy. " Dlaczego takich ksigck nie pisza Polacy?”. Oczekujeyie ksigika Elizabeth Dunn, tak jak moja Kleska Solidernosei’, przyczyni sig do podijgcia w Polscetakiej boles- ni refleksji. Czy naprawde traeba preybywajacych z daleka obcokrajowc6w; aby pokazaé Polakom, co sig naprawde dziejew ich fabrykach, wéréd polskich robotni- ow? Widze dwie preyczyny tego 2jawiska. Obie maja zwigzek z etosem inteligen- ckim. Po pierwsve w Polsce utrwalit sg etos inteligenta jako kogoé nalezacego do wy- jatkowej grupy spoleczne) realizujacej misi¢ narodowa, Takiej osobie po prostu nie ‘wypada jechaé do prowincjonalnego miastai pracowaé ramigw ramigz smiejscowy- ‘i’. Doskonale pamigtam reakejeintelektualist6w zlewa iz prawa na moje projek- ty badati w Mielcu. Wszyscy zastanawiali sic, co zamierzam tam robié. Mieli wlas- ne, bardzo wygodne wyjasnienia tego, co sie dzieje ,wkraju”,awigc miastach cakich jak Mielec, i nigdy nawet przez mysli im nie przeszlo pojechaé tam i sprawdzié, cay ‘wyjasnienia te maja jakikolwiek sens. Podejscie to stalo sig dla mnie jasne w trakcie lelccury recengji moje) ksiqiki napisanej przez Rafala Ziemkiewicza (III Reeczpospo- liea w ujecin klasowym, ,Ruecepospolita’ 23-24 czerwea 2007). Po stwierdzeniu, de sszcvegelng wartoscig” moje) ksigiki ,jest awrdcenie uwagi na nastroje prowincji” ra podstawie wlasnych badas w terenie, stwierdzi, bazujgc jedynie na wlasnym prackonaniu, ie moja interpretacja jest ,jednak” catkowicie bledna i Ze upatruje prayczyny upadku Solidarnosci,,wczyminnymnizto, cobytonianaprawde”. Ziem- kiewicz wie, co sig stalo ,naprawdg” po prostu dlatego, 2e wie! Spodziewam sig, 2e Elizabeth Dunn spotka sig 2 podobna krytyk ludzi, ktérzy wiedza, jak .napraw- dd" interpretowaé zmiany realibw klasowych w Polsce, niezadajac sobie trudu, aby jezbadeé. Ziemkiewicejescocaywikcie publicysta,aniesocjologiem.Jednak nawetsocjolo- day, ktorzy sq bardzie} preygotowani do badania lokalnych realidw, majg tendencj¢ do polegania w wigkszym stopniu na sondaiach nit badaniach terenowych. Problemem jest prawdopodobnie to, 2e polscy abyt wysokim prestizem spolecznym, aby pozwolié sobie na tego rodzaju prace. Amerykariskiemu socjologowi, ktéremu nie prayshuguje aden wyjatkowy status i kcéry nie jest glosem narodu, moie byt latwie} rongladae sig i wnikaé w Zycie innych. Jedyng znang mi polska ksigeka oparta na dlugotrwalych badaniach an- twopologicanych wiréd nicelity 54 Gry wigzienne Marka Kamitiskiego (Ofieyna Naukowa, 2006), Jednak nawet Kamitiski zostat zmuszony do ycia wéréd wie elektualisci weigé ciesra sig Wrewadzenie n niéw w wyniku aresztowania2a deialalnosé politycena w latach 80. Nic czynit tego zwhasnego wybors. Inna prayczyns male ilosci ksigiek tego typu ma zwigzek ze wspélczesna mod intelektualna, Jakiekolwick badanie transformacji zakladéw preemystowych pro- ‘wadzone w Polsce musi nieuchronnie wkroczyé na teren ekonomi a polska mysl ckonomicana anajduje sig dzisiaj w szponach analizy neoklasyceneji jest sceprycana nawet wobec instytucjonalizmu. Niedawno awrécit na to uwage Jacek Kochano- wwicz, zauwaiajae, ie chociaé instytucjonalizm ,wydaje sig trafnie opisywae wyzwa- nia, praed ktérymi stoja spolecceristwa wychodzace 2 socjalizmu patistwowego", ‘wskazujae, jak utrwalone porozumienia izakorzenione zwyczaje blokuja lub umoz- liwiajg zmiang gospodarcza, toi tak praytaczajaca wigkszos€ polskich analiz.eko- nomicenych postkomunizmu wykorzystuje ,podejécie neoklasycane sensu stricto” [Ekonomikci policy nowy instytucjonalizm, w: Jacek Kochanowicz, Stawomir Man- des, Mirostawa Marody (red.), Kilburowe aspekty transformacjickonomicenej (Insty- tut Spraw Publicznych, 2007), s. 232-233]. Kochanowicz — w moim przekonaniu bardzo stusznie—auwaia, ie dzieje sig tak xzardwno z naukowych, jakiw pewnym stopniu ideologicznych prayczyn’. Zawsze bylo dla mnie czyms uderzajacym, jak bardzo polska ekonomia i do pewnego stopnia polska socjologia koncentruja swo- jauwage na marksizmie. Oczywiscie nie stajac sig marksizmem, ale bardzo starajac sig by€ jego preecivieistwem, co oznaczalo prayjmowanie najbardzie} prorynko- ‘wych podejsé zachodniego mainstreamu. Rzeczywiscie, neoinstytucjonalizm po- jawit sig na Zachedsie jako alrernarywa neoklasycyzmu, a praez krétka chwil ~ ~zracjikoncentracjiuwagi na tym, coaktorzy ekonomicani fakrycznie robia, w prze- ciwieristwie do tego, co sadza, ie robia, na tym, jak zachowuja sig w miejscu pracy, nie tylko na niewidzialnym rynku —mégl sprawiaé wraienie niebezpiecanie blis- kiego marksizmowi. Wielu zachodnich doktorantéw zainteresowanych marksiz- mem, ale odreucajacych niektOre z ego kluczowych zatozet lub po prostu obawia- jacych sig, w trosce o karierg, orwarcie sig do niego prayznawaé, zwrécilo sie w kie- runku instytucjonalizmu. Drs niecheé wobec instytucjonalizmu na Zachodzie to kwestia preesztosci, a zdobywajacy Nagrody Nobla ekonomiéci, tacy jak Douglass North czy Joseph Stiglitz, pokazuja,2e miei sig on w ramach ghéwnego nurtu. Jednak wydaje si, ‘ew Polsce pigtnowanie instytucjonalizmu za podobieristwo do marksizmu weigi jest akeualne, co w sytuacj, gdy wielu weigé probuje uczynié polska akademie ;normalna’ — wielofunkcyjne slowo, ktdre sprowadza sig do nasladowania Zacho- du — powoduje, # stroni sig od tego ujgeia. Nawer Gry wigzienne Kamitiskiego 2 David Ost korzystajq 2 teori gier i racjonalnego wyboru, podejsé socjologicznych najbardziej zwiqzanych 2 ekonomig neoklasycan. Nie dziwi wigc, 3e w polskich analizach re- form systemowych lat 90. ,niezby*[...]interesowano sig tym, jak poseczegélni ak- torzy zachowaé sig moga pod wplywem takich lub innych zmian bodécéw’. (Ko- chanowicz, 244). I whaénie o tym pisze Dunn, wskazujac, jak aktorzy w miejscu pracy zmieniaja swoje myslenie i zachowanie. Moda teoretyczna jest wigc i kole)- nym powodem, dla ktérego Polacy nic pisza takich prac. Moiliwosé wyjasnienia, dlacrego Polacy nie piseatakich ksigick, nie oznacza, 2e tak musi pozostaé. Wrgce praeciwnie, wydaje sig, e nadszedt odpowiedni moment nna zmiang podejécia w polskich naukach spolecenych. Jesli zauwaty sie, ajestem pewien, de tak bedzie, Dunn napisalaksigzke dajaca niezwykly welad w spolect- rng, ekonomicena, a nawet politycana transformacje w ostatnich dekadach, wow- czas inni badacze moga, a nawet powinni, p6jse jej tropem. Kluczem do stworze- nia wielkiej teorii zmiany spoleczne jest solidne zrozumienie tego, co dzieje sig na poziomie lokalnym. Inacze} méwiac, potrzebujemy wigce) etnografi. Wrazz poja- wwieniem sig nowych pokolet socjologéw, ktdrzy nigdy nie doswiadcayli staregosys- temu, nie musi co by¢ take trudne. Zadanie to wymaga, aby nowe pokolenia przy- jy bardziej krytycane stanowisko wobec tradycjiinteligencj, ktéra jak dotad bez- dyskusyjnie otaczano szacunkiem. Jednak wraz 2 opisanym w tej ksigice pojawie- rier sie biznesmena jako konkurencyjnego érédla aurorytetu moze to sig sta¢lat- wiejsze, nit: moina sig bylo sig spodziewaé. Caytelnik ma w rekach niezwykla ksigike amerykatiskie socjolozki Elizabeth Dunn. Miejmy nadzieje, ze nastepna tego typu ksigéka bedzie juz polskim dzielem, Elizabeth C. Dunn Prywatyzujac Polske O bobofrutach, wielkim biznesic i restrukturyzagji pracy DROGA DO KAPITALIZMU Gerber Products Company jest jednym z najwigkszych, a daniem wielu najwigk- szym, graczem narynku sprzedawanych w sloikach odaywek dla niemowlat. Kon- cem, ktérego korzenie siggajgzalozonej preez Dana Gerbera w 1901 roku Fremont Canning Company, od lat dominuje na rynku amerykariskim: jego roczna sprze- daz wynosi ponad czterysta sloikéw na kaide niemowle. Centrala firmy znajduje sig w oddalonym od najbliészego lotniska w Grand Rapids o godzing jaady samo- chodem czterotysigcenym miasteczku Fremont w stanie Michigan. Na poczatku lat 9o. malejacy prayrost naturalny oraz dude nasycenie rynku we- ‘wnetrznego zmusily Gerbera do poszukiwania nowych rynkéw zbycu poza Stana- Zjednoconymi. W 1992 roku, niedhugo po upadku muru berlifskiego i krachu socjalizmu paistwowego w Europie Wschodnie), Gerber zakupit reeszowskie Za- Klady Praemyshu Owocowo-Warrywnego ,Alima’, eworzqc w ten spos6b now fir- ‘mg ~Alimg-Gerber S.A. Kierownictwo Gerbera wyobraéato sobie, xe Alima bedzie rozwijaé sig wedlug tej samej trajektori, ktéra podgzala naleégca do Dana Gerbera Fremont Canning Company (poczatkowo mala firma, obecnie migdzynarodowy sigant), a w efekcie ozywi réwniet firme-matke. ‘Godzinna jazda samochodem z lotniska w Grand Rapids do Fremont pozwala zrozumieé, dlaczego Alima tak bardzo preypominala kierownictwu Gerbera ich ‘wlasna firme. Obaprzedsigbiorstwa eia w podobnejokolicy. Dookola Fremont roz- siane sq licane wsic i male miasteczka, a na rolniczy krajobraz skladaj sig tagodne ‘weg6rza, pola uprawne oraz polacie brazowych krzew6w poprzetykane wiecenie zie- Jonymi drzewami. Po obu stronach drogi Grand Rapids do Fremont stoja wijskie omy pokryte wyblakla, tuszczqca sig farba, silosy zbozowe i niewielkie sady. Nanwy 6 lizabeth C. Dunn dg kraytujgeych sig dwupasméwka, jak Fruit Ridge Road lub Peach Ridge Road, ‘nawigzuja do sadownictwastanowigcego podstawe regionalnego rolnicewa. Umiest- Caone wadhti drogi drogowskazy i billboardy nadaja okolicy matomiastecekowy Llimat i éwiadeza 0 typowo prowincjonalne} religijnosci: Rose of Sharon Marker ‘and Garden Center: Say Yes to Jesus oraz. T:.' Cafe: Happy Birthday Travis vo tylko nicktrespostéd nich. W polowie istopada na drodze mozna spotkapickupy wio- zace upolowane jelenic. Droga 2 Warszawy do Rzeszowa jest bardzo podobna. Listopadowe| pogodzic owarzyszy tak samo szarenicbo i rzeskie powietre. Brazowe chaszeze i pola upraw- ne, wai pojawiajace sic edna po drug), wszystko jak w Michigan. Mate praydrod- ne bary i niewielkie chalupy pokryte sypiaca sig farba praywodz na mysl okolice Fremont. Rozsiane po wieskich drogach kapliczki, bedace wyrazem sine) ludowe inode, preypominajabiblijne nawiqzania 2 szyld6w. Tym, co ini Reesabw od jego amerykatiskiego odpowiednika, jest nacznie misc licaba praydroinych stax {Gi benzynowych i baréw MeDonald’sa, pojawiajace sig ezasem furmanki oraz wig {Gc fabryki miesckaicéw (250 rs.). Mimo to podréi- do Rzeszowa swoim klimatem przypomina wyprawe do Fremont. Obie uksztaltowane prez pracg na oli otoczo- he sadami owocowymi spolecenosci skladaja siz rozkochanych w otwarte) praes- trzeni drobnych rolnikéw. Podobne s3 réwniez same fabryki, Pochodzacy z pobliskich miejscowosi pra- cownicy zajmuija sig practwarzaniem owocéw i warzyw skupowanych od oko- licanych producentéw, Nawet wykorzystywane surowoe ~ podstawowe skladniki sokéw i odiywek dla dzici ~ sq identyczne: jabtka i marchew. Gerber, podobnie jakepeerelowska Alima, byt~a do pewnego stopnia nadal jest —przedsiiorstwem [okalnym, mocno awigzanym 7 oraczajaca go spolecznoscia rolnikéw. W Fremont i Rzeszowiecale pokolenia okolicanych rodzin dostarczaly niezbednych do produk- i owocéw i warzyw oraz sily robocze), Oba praedsicbiorstwa byly do sicbie tak tudzqco podobne,ie kiedy wzakladach Alimy opracowywano »Vademecum’”—kom- pendium wiedzy o reszowskich produktach i sposobach ich wytwarzania —2ilus- trowano tekst 2djgciami zrobionymi w Michigan. Niewielu pracownikw Alimy- -Gerber zauwatylo réénicg. Jeli uwzgledni sig podobiesisewo obu firm oraz ich oroczenia, proestaje dzkwic, ie menedierowie Gerbera uwierzyli, i moga w polskich warunkach powedrayé fenomenalny rozw6j swojj firmy. Zatozyli, 2 Polska jest preypadkiem wstrzyma- nego rozwoju ie zaréwno praedsighiorstwo, jak i caly kraj znajduja sig na pocaat- eu tego samego szlaku, jakim preebiegal rozw6j Gerbera w poczatkach XX wicku. i ae ad Rozdeiat 1. Droga do kapitalizmu 7 Doslowne w ten spos6b wyrail o prezeskoncernu Al Peralin: Ten kraj pod wieloma wagledami praypomina mi USA w latach 20. XX wieku! (Perle 199). ge dalj tym tokiem rozumowania, kierownictwo Gerbera doselo do wniosku ie polscy olny robotnicy oraz konsumencirSwnieé muszabyé padabni do tych, kbrych znliz Fremont. Glebokie preswiadcoe preasheve Gatese nate Diem sm arenes Pla es eed tye) ulaewilo im wirg w szanse Alimy na osiagnigce sukcesu gospodarcz areas ek co Bete AGtaaaL Ra aiae _Byl to wige— przeniesionynapoziom mikro —dokladnie ten sam aiér aloes, kre zaaily procesami prywatyzacjitansformacji gospodatcec|w Police w ska: Ii ogélnonarodove Projcktodawey posscjlistycznych reform gospodarczych wierzyli, xe Polacy byli racy sami jak miesekarcy kapitalistycanych kraj6w 2a- chodnich. Je tyko usunaé komunistyczne ograniczenia, natural sklonnos do kapitalistycene} rajonalnosci ekonomicanej, maksymalzacji zysku, praedsgbior- «20s etyi pracy konsump¢jispowoduje gospodarka kapitalixycnarozwinie sic w possb spontanicany. Wedlugtakich neoiberalnych reformatorév jak Leek Balerowicz~pierwsy postkomunisyczny minster fnans6w i architee ceapi shows’ — posta ponvo ym natunnym lak oaosion zat sw6j wyazw zchowaniach ekonomicanych.Twércy reform goxpodarezych w g0- Frc aa ae enleg ana et ears laa beter nostek powstanie gospodarka rynkowa. Jak wyrail to Balcerowice: pervsine yoke pod jt sana Z 1 nanem voweirmeg spohacicm,Tekrot Brak jac jy aeibionteprywatych, kot wy oz patsongch esta i ~braku potencalych preedsibiorcéw: usunigcie takich zakaabw zawsze prow do taro prywatne} praedsigbiorczoici(Balcerowicz 1995, 133). ‘3 Balcerowicz i inni neo! ralni reformatorzy z obozu postsolidarnosciowego wie- rzyli, 2c kiedy stworzone zostana podstawy' Kapitaiama, aki jak wlasnosé eon na, Polska gospodarka na powrét zajmie swoje miejsce na szlaku rozwoju kapitali- stycenego. Uwatali, i jest to ta sama Scietka, kt6ra podaialy zachodnie gospodarki rynkove, .aktdra kraje Europy Srodkowej porzucily w 1945 roku (zas Rosja znacznie wezesnic)). Zgodnie zt idcologia Europa Wschodnia mogla byé chwilowo zap. fiona, alewrazz prywaryzacjapowrdci na droge wiodacqdokapitalizmuodpowiada- jacego idealnie modelowi istniejacemu na Zachodzi. Jak pisat wegierskickonomis- ta Janos Kornai: 8 Elizabeth C. Dunn “Prez dogs laptiyaneg orwojuna rc igi dog” prom dobudowy ye Ferreenage mien poruel micas impermcaskeg,anasgpnieinnyh ajo Tse tally a pd adam part komunisycaych. Kika dead plas awa si cone Pec jee seca ovaj Hasyene) pac fe dea lc Sere sepodllaych alow parti Komunsycen| wsuwa njvihra pact | spre cer rpokccteora male webcié do swoj pier) dog, dog ozwojy kapiealinycanego CKornai 99s, VIE), Jednak Polska to nie Stany Zjednoczone, a Rzesz6w to nie Fremont. Bloki mies2- Iealne, kominy miejscowe)fabryki silnikéw lotniczych oraz ogromny beronowy po- nik ,bohateréw’, kedrzy pomogli Rosjanom wzdobyciu miasta w czasie II wojny Swiatowej, preypominaja,temiestkaticy Rzeszowa doswiadcryli ponad caterdziestu latsocjlizmu. Sady i wiejskiedrogi moga wygladae tak samo, jednak miasta te byty caeiciamisysteméwopartychnaodmiennychrelacjachspotecenych,nadajgcychtym ‘sadom i drogom catkowicie r6zne znaczenia. Mieszkaricy Raeszowa i Fremont mo~ elitak samo sadzié marchew, produkowaé praetwory dla dzieci,chodzi¢do kosciola ina ryby, ale nie doswiadczaliSwiata w ten sam spos6b, To odkrycie zaskoczylo me- nedieréw Gerbera. Kilka lat péiniej dyrektor driaha zasobéw ludzkich w Alimie- -Gerber powiedziak: “Amerykanic po zakupie Alimy] ze sl arqdzaniem nig poi naleptychchech ale maj isting wiedagopolskich relic, rwycajach, postawach robot. Nc daiwnepo i [e- Tedoeomn Gerber} trudno bylozrozumicé, dlaczego nie warystkie ich polecenia byly wykony- wane nicewlocrne (ex 2a Geter 1996. Kiedy Gerber odkryl pracownicy Alimy oraz-miejscowi rolnicy nie s4 racy sami jak miesaricy Fremont, firma podjela wysitek seworzenia ludaiy 7 kedrymi miata do czynienia w Pose, takich, do jakich byla przyawyczajona. Poniewai Gerber \widzia w Alimie samego siebie lat 20., zastosowal wobec nicj ten sam rodzaj tech- nik zareqdeania, dzigki keSrym praex minione dekady praeksztacit sig w now’, sglobalng” i bardzej elatycena’ korporacje. Stosujge wobec swoich pracownikéw ‘achodnie techniki zarzadzania w postaci audytu, marketingu niszowego i standa- syzadji, reorganizujac stosunki migdzy rolnikam i firma oraz zmicniajac prayjete preeznich metody uprawy, prowadzackampaniereklamoweskierowanedopolskich matek w celuzmiany sposobu karmienia dzieci, Gerber akeywnie dazyt do seworze- nia takiego systemu relacji migdzy firma a je} dostawcari i konsumentami,jaki pa- rnowal w Stanach Zjednoczonych w latach 90. W tym sensie ukrytezalodenie Ger- bera w Polsce (podobnie jak wigkszosci amerykariskich preedsicbiorsew w Europie Rozdsiatr, Droga do kapitalicma 9 ‘Wschodniej) polegato na tym, xe aby wytworzyé produkey okreslonego typu, firma najpierw musi stworzyé ludzi okreslonych kategorii: pracownikéw produkcyjnych, Resin ae i konsumentéw takich jak w USA. i ‘zemu jednak poswigcaé uwage strategiom zarzadzania nieduéa i niezbyt wai- nq fabryka na polskiej prowineji? Co aa ‘Alimy ates poweded © sprawach bardziej ogélnych? Po pierwsze prayklad Alimy-Gerber rzuca Swiatto ‘na znacznie powainiejsza kwestig transformacji spoleczeristw socjalizmu pafistwo- wego. W jaki sposdb spoteczeristwo mote w tak krétkim czasie preeprowadzié tak gleboka zmiang ckonomiczng? Plynaca z doswiadcze Alimy odpowiedé na to py- tanie ~ skoncentrowana wokdt prywatyzacji firmy i transformacji zatrudnionych ‘wnie) pracowniksw— pozwala2rozumiet czeéé procesowskladajgcych sg na prywa- tyzacjg i transformacj¢ gospodarcza w Polsce. Whrétce po ,wielkim wybuchu’ 1990 roku nawer dla 2wolennikéw radykalne} liberalizacjiekonomican tal sig jasne, de prywatyzacjabylakoniecznym, alenie~ vystarczajacym warunkiem restrukcuryzacji gospodarcec} (McDonald 1993: Koi mitiski 1992; Johnson i Loveman 1995, 32). Domagano sig preeprowadzenia ,zmiany uleurowej” (Fogel i Etcheverry 1994, 4; Tadikamalla 1994, 216). Niekt6rzy argu mentowali, ie ,mentalnosé socjalistyczna jest po prostu niezgodna z duchem kapi- talizmu’ (Szrompka 1992, 19-20; 0b. te Kozmitiski 1993, pol. 1998). Wigksz0sé wy- sitkéw skoncentrowano na restrukturyzowaniu sprywaryzowanych lub patisowo- -wych praedsigbiorsew poprzez reedulkacje menedierdw, jednak pracownicy wszyst- kich szczebli i konsumenci takée stali sig preedmiotem mniej lub bardzicj subtel- nych form ,reedukacji”. Wydawalo sig, ae gospodarka kapitalistyczna w zachodnim stylu oraz uezestaierwo w coraz gwaktownicjszych globalnych preeplywach débr ‘ikapicatu wymagajg stworzenia nowych rodzajéw os6b i podmiotowosci. W pod- recznikach zarzadzania iw kolorowych pismach, w szkolach biznesu iw halach fa- brycznych na r6ine sposoby propagowano awyczae, gusty i wartosci ponowocees- nego, elastycznego kapitalizmu (Dunn 1996; por. Harvey 1989). ‘WeensposdbwysitkiAlimy-Gerberzmierzajqcedo recdukacjirekonstrukcjiswo- ich menedzer6w, pracownik6w i konsumentéw ilustruja jeden z fundamentalnych aspektéw odchodzenia od socjalizmu. Pokazuja, 2 powodzenie w tworzeni go- spodarki rynkowej wymaga zmiany samych podstaw tego, co to 2naczy byé osoba. Praypadek Alimy-Gerber akcentuje znaczenie miejsc pracy w transformacji gospo- darek. Firmy nie tylko zmieniaja sposoby produkcji i inwestowania, ale wpajaja réwnici wiedze o nowych kategoriach ludz i sposobach postepowania, preeformu- owuja wyobrazenia 0 daiataniach, ktdre moga podejmovaé ludzie w zaleznosei od cal Elizabeth C. Dunn. swieku, klasy i pli, zmieniajg sposoby, w jakie jednostki reguluja swoje zachowania ckonomiczne. Dokladnicjsa analiza preypadku Alimy pokazuje réwnici, 2 transformacja spo- Jeczeisew socjalizmu parstwowego to nie tylko pracksztaleanie parti politycznych, budowa demokratycanych inscyeucji,2miana systemu wlasnosci, Niezalednie od ska~ litrudnoéei poszczegélnych zadai ,tranzycja” to przede wszystkim fundamentalna ‘amiana natury wladzy w Europic Wschodnie). Obserwacja nowych form zarzadza~ nia wpajania nowych form osobowosci (personhood) wskazuje, 2ew Polsce po1989 roku ogromnym zmianom podlegata reqdomyélnosé(governmentaity). W ksiaice te twierdze, 2 jedi zdefiniujemy stechnologie reqdzenia” jako zestawy priedmio- tv, praktyk, technik, dyspozycjii cial o okaie si, formy rzadomysinosci w kra- jach Ukladu Warszawskiego izachodnich demokracjach rynkowych w okresie od 1945 do 1989 roku byly radykalnie odmienne. Niezaleénie od tego, jak bardzo ar- chitekci wezesnego socjalizmu pragnli uczyni¢ go czgscia tego samego projektu mo- ddernizacyjnego, co kapitalistycene potegi w rodzaju Stanéw Zjednoczonych, nowo- czesnosé socjalizanu paistwowego nigdy nie funkjonowala tak jak nowoczesnosé USA i Europy Zachodniej. Postsocjalistyczna transformacja jest Swiadoma prdba upodobnienia systemow raqdomysinosci w bylym bloku radzieckim iw kapitalistycenym pierwszym Swiecie. Zamierzaonado wepchnigcia Europy Wschodniej ,powrotemna drogedo kapitali- ‘amu poprzez upodabnienie mechanizméw nia sterujacych do waordw preyjetych ‘wEuropie Zachodnie| i Stanach Zjednoczonych. Polska transformacja nie jestwige tylko praejsciem do ,typuidealnego” kapitalizmu, aleczeicig znacanie serstego pro- cesu globalizacj, zwigzanego z prayjgciem identycanych systeméw rzqdomyslnosci i regulacji stosowanych w krajach takich jak Niemcy, USA lub Japonia. W Polsce, podobnie jak w tych patistwach, politycy i menedierowie probuja preeskoczyé do bardziejelastycane), postfordowskicj” lub neoliberalnejformy kapitaliamu, Niejest ‘wige niespodzianka, ze wiele sposobéw i technik transformacji ludzi i gospodarki ww Polsce opiera sig na technikach rozwinigtych w Japonii, Europie Zachodnie} i Stanach Zjednoczonych. “Zmiany dyscypliny pracy zastosowane w Polsce byly zarazem clementami kluczo- we} technologii pracksztalcania gospodarek Picrwszego Swiata. Techniki rakie jak ‘marketing niszowy, rachunkowoi, audy¢ oraz kontrola jakosi byty stosowane w fir- ‘mach w calej Europie Zachodniej i USA, réwnied w korporacji Gerber. Wszystkie fone stuéa przeksztatcaniu ludzi w clastycanych, zrecenych, samoregulujacych sig robotnikw, kt6rzy pomagajg swoim firmom reagowaé na coraz gwaktownie) zmie- Rozdsial 1. Droga do kapitalizmu Pa niajace sig warunki rynkowe. Choé popularni autorzy teorii biznesu wychwalaja je jako ,zarzadzanie wyzwolenia” (Peters 1992), techniki te maj take wyrainie dysey- plinarne, nierzadko dyskryminacyjne oblicze. Zmuszajac niekt6rych pracownikéw do coraz cigészej pracy w celu sprostania oceckiwaniom firmy dotyceacym wickseej lastycznoki, wyklucraja catkowicie z pracy tych, ktérych uwaiaja za nieelastycz- nych i niezdolnych do samoregulacji (Martin 1994). Doktryna elastycenosci ~ oraz ‘oczekiwanie, 2 pracownicy ifirmy stana sie ,samoregulujgcymi sig podmiotami” — ‘oznajmia nadescie nowe| formy wladzy w postsocjalistyczne} Europie Wschodnic ‘Wielu amerykariskich i zachodnioeuropejskich pracownikéw nie potrafi kry- tykowaé nowego selastycznego zarzadzania” i ,elastycene) ckonomii”, mimo se uderzaja one w pewnos ich zatrudnienia w praypadku recesj. Podstawowe zasady okreslajace, co zraczy byt osobg — indywidualistycana, zarzadzajaca soba, odpo- wiedzialna, ,rozlicealng” — powoduja, 2ezwalniani lub dyscyplinowani pracownicy wszystko obwiniaja siebie, a nie swoje irmy lub gospodarki narodowe (Newman 1999). Polscy pracownicy dysponuja jednak mocniejszymi podstawami pozwalajq- cymi na krytyke rian w zarzadzaniu i podmiotowosi, poniewai zachodzaca tu przemiana ridomydlnosci nie byla calkowita. Polacy Zyli ponad caterdziesc lat ‘Ww socjalizmie, ktdry 2upetnie inaczej organizowal produkcje i osobowose. Akcep- tujac wiele zmian przyniesionych praez globalny kapitalizm ~ a nawet skwapl prayklaskujae niektérym z nich ~ dzicki historycenemu doswiadczeniu socjalizmu i systemu kulturowego, ktéry powstat i utreymywat sig w minionych dekadach, potrafiq kontestowaé, modyfikowa¢ i reincerpretowaé wile inicjatyw migdzyna- rodowych korporacj. Oczywiscie ich rozumienie siebie jako osdb nie pozostalo nienaruszone w zetknigciu z dramatycanymi przemianami w éwiatowym kapicali- amie. Jednakie ich praestlse,religijnos, znaczenie preypisywane prae2 nich rolom plciowym i relacjom rodzinnym, rozumienie wiezi spolecznych itp. powoduja, 2e ich identyfikacjaz systemem kapitalistycenym r6ini sig od tej, x kt6rq mamy do caynienia w USA. Jak Polacy reaguja na préby zrobienia nich nowych, ,elastycenych” pracowni- kw péénego kapitalizmu? Jak polscy robotnicy, menedierowie, konsumenci kon- testuja i przepracowujg nowe, sprowadzone z Zachodu kategorie os6b iw jaki spo- s6b kontestacja ta mote okazaé sig pomocna w formulowaniu krytyki wspélczes- nego kapitalizmu? Czy podejmowane przet nich proby blokowania, modyfikowa- { omijania nowych technologii zarzqdzania zmieniaja system relacji wylaniaja- cy sig w Polsce w odrebna forme gospodarki kapitalistycznej? Cay opér i praetargi stosowane przez zalogi preedsighiorstw zmienily dyscyplinarna wladze elascycane) a Elizabeth C. Dunn akumulacji w cof nowego i nicrozpoznawalnego, tak jak wezesnie) rozbroily i oska- bily autorytarna wadze socjalizmu? "W ksigice tej analizuje spos6b, w jaki polscy robotnicy wykorzystuja daswiadcze- nie socjalizmu i drialalnosé Solidarnosi oraz ideologie zwigzane 2 katolicyzmem, rola rodziny i plci w redefiniowaniu siebie, a takie w renegocjowaniu proces6w produkcyjnych i stosunk6w spolecanych w obrebie zakladu pracy. Dzighi wyko- ‘ystaniu wspomnianych wartosci,solidamosciowemu idealowi stosunkéw zacho- cdegcych migdzy pracownikiem i predsigbiorstwem oraz zbudowanym w czasach gospodarki niedoboru sieciom znajomosci pracownicy daia do seworzenia innych podmiorowosi i formy podporzadkowania, z ktéra moga 2yé. Toczone przez nich ‘walk dostarceajgzarazem nowych narzedzi do analizy dystrybucji wlad2y wewnatrz _elastycenych’ firmnowejglobalne) gospodarkiiwykluczaniaz nie) Sinychkategorii Tudai. To one wyznaczajq ramy zmian takw politycenei, jak iw moralne} ekonomi pracy. Wyzwania, ktérym stawili czola robotnicy, pozwalaja krytycenie spojtzeé,2a- r6wno nazmiany w funkcjonowaniu globalnego kapitalizmu, jak i weiej zdefinio- wane} ,tranzy¢ji” w Europie Wschodni¢j. ALIMA W PERSPEKTYWIE GLOBALNE), CZYLI DLACZEGO RZESZOW 1 FREMONT TO NIE TO SAMO ‘Wartykule Gridded Lives: Why Kazakhstan and Montana Are Nearly the Same Place, Kate Brown spoglada na ulice Karagandy i Billings. Jej daniem, ,0 ile nie ulegnie sig pustoslowiu wyprodukowanemu w czasie zimnej wojny, tatwo dostrazc, te Zwiqzek Radziecki i Stany Zjednoczone mialy ze soba wiele wspélnego” (2001, “Texmin ckonomia moralna moral economy) jestnieco mylqcy. Wprowadril go historyk Eawar Thomson w artykule , The Moral Economy ofthe English Crowd in the Eightenth Cencu copublikowanym w Pat and Preent (Vol 50, luy 1971), praciwstawiajaekaptalityeznej ekonomi poliycang ludowa ekonomig morang, Thompson wskizywal, te wysapienia ludowe w osiemna- owiecznej Angi bardzo caesto kicrowaly sig wyobrazeniamio przedkapitalistyeznym sposobie gos- podarowaia, ktdry opera signa utartych zwyeaajach | pocacu sprawieliwosi (np. pojgse spra- ‘Medlwe} ceny) Pojtie ekonomi moran) jst wige w akim samym stopniu owiazane 2 mor ‘otci (mora, co ,byczajams (mare). Ol casu pojawiena sig tego pojgia est ono wykorzys: ywane przez antropologw pray opisywaniu preckona, pogladéw wyobrates, kere réwnieewspot- ‘cine kietujgspontanicenym ludoweym oporem przeciw kapitalizmowi (2ob, np. James C. Scott “he Moral Ezonomy of the Peasants Subsistence and Rebellion in Southeast Asia, New Haven 1976 oraz Weapons of the Weal Everyday Forms of Peasant Resistance, New Haven, 1985 w praypadku wapolez sne} Ay). Praca Dunn jest min, pb zastosowania tej perspekeywy do opisu sosunk robotic do transfoemacj ustrojowej w Posce(prayp tum.) Rozdeial 1. Droga do kapitalicm 3 23). Brown stawia Smialateze, e oba miejsca, ustanowione niegdy’ jako bieguno- wwe pracciwieristw, w raeczywistosci sa bardzo podobne. Prébuje pokazaé, ze wla- ddza wytwarzana w obu krajach miala postaé foucaultowskiej dyscypliny, a prze- strzenie kapitalizm i socjalizmu stanowily tylko artefakty wsplne) nowoczesnos- - ow Alimy-Gerber lub Gerbera. (Co wigce),warstke informacje pou, jakie moglam posi dad w laach 19951997, alaiyy sig jut adrakealizowae). Piz jednak 0 spravach, kere moga bye klopotine dla poseegslnych menedieréw. Dateg ti zdeeydowalam si nadaépseudonimy ‘wsystkim praconnikom, z korn roamawiam, opr prezesa Gerbera, Ukrywane smych oazw Gerbera i Alimy-Gerber wydaje mi sig besensowne. Kaldy raineresowany mégl x tarwosi os: pounaé, 0 jak firme chodsi, poniowsd proces prywatyzci Alie-Gerber byt bardzo specyficeny, 2 Tica gracey na rye odiyek da dee! newielk, Rozdeiat 1. Droga do hapitaliama 8 + pierwszych firm prywaryzowanych w Polsce,jej lokalizacja w jednym z najbied- niejseych regionéw kraju i natura probleméw biznesowych, ktérymi sig borykala, sqmoim zdaniem byt wyjatkowe, aby twierdzié, e sytuacja w innych przedsigbior- sewach priebiega dokladnie wedlug opisanego wzoru. Niemniej AG i jej pracow- nicy nie dzialajg w pr6ini spoteczne). Sq pelnoprawnymi uczestnikami ogromnych -mianachodzacych w polskie i swiatowej gospodarce. Stoja w obliceutych samych probleméw co wieleinnych firm iich zakig oraz sa Swiadomi rozwigeat zapropono- ‘wanych lub wprowadzonych przez innych. Bedac jednym z pierwszych prywatyzowanych preedsigbiorsew socjalistycanych, ‘Alima-Gerber sta: sie modelem dla innych firm, pracownikéw i decydentw poli- tycenych. Praypadek AG nie jest paradygmatyczny, ale ma wiele wspélnego z tym, czego doswiadczaly inne firmy, zalogi i ready w calym bloku wschodnim. Szccegd- Jowa analiza Zycia w AG mote nam zatem poméc nie tylko w zrozumieniu post- socjalistycene) transformacj i sposobéw, w jake robotnicy w Europie Wschodniej reagowali na narzucanie dyscypliny rynkowe, ale réwniet dowiedziet sig wigce] ‘6 formach toésamekci (selfhood) narzucanych pracownikom kapitalistycenych firm calego Swiata przez nowe techniki zarcadzania. Perspektywa, kt6rej dostarczajq ba- dania robornikéw Alimy, pozwala ocenié nowe formy stosunkéw kapitalistycenych, ROZDZIAL 2 ROZLICZALNOSG, KORUPCJA I PRYWATYZACJA ALIMY Prywatyeacja to sytuaca, w ktrej ktodnieanajacy ani prawdziwego wha- Sciciela, ani realne} wartodci czegot spreedaje to komus, kto ne ma pie~ nigdry, aby a to zaplacié Janusz Lewandowski, Minster Peywatyzaci (ey. 2: Statk 1991) Pewnego dia w 1990 roku, niedhugo po upadku muru berliskiego, niewielka gru- pa amerykarskich inwestordw opuscila luksusowy warseawski Marriott, aby jest- ‘ze tego samego dia zameldowae sig w ciasnym, obskurym horeluzwidokiem na betonowy pomniksocjalizmu w samym centrum Rzeszowa. Byli to praedstawiciele H. J. Heinz Company, amerykasiskiego kréla keczupu, ktérzy przyjechali do Polski przcjaé kolejny kawalek wartego 7 mld dolaréw rocznie globalnego rynku odzywek dla niemowlae. Alima, bedca jednym 2 najwickszych producentéw zywnosci dla dzieci w bloku wschodnim, stanowita takomy kasek dla potencjalnych inwestoréw. Po kilku tygodniach negocjacji wszyscy, od menedierdw i pracownikéw po zwigza- nych 2 Alima rolnikéw, zgodnie uznali, ze chca, aby Heinz stat sig nowym wlascici lempreedsigbiorstwa. Heinz Alima wspélnie zwrécily sie do ministra prywatyzacji, Janusza Lewandowskiego, z prosba o prywatyzacje firmy. Lewandowski dostrzegl w tej transakcj szanse na zwiekszenie poparcia spolect- nego dla procesu prywatyzacji. Zaleéalo mu na tym, aby na preykladzie Alimy po- azaé te prywatyzacjajestrodlicaalna (accountable) w dwojakim sensie'. Po pierwsze, "Termin accountability jet rudno practumaczalny na jgzyk polski i nic zachowuje swojego anactena x gzykaangielkieg. Ksggowort lb rachunkowos“wyraaia ego sens ekonomiczny, pod- xa kiedy adpowiedsialnoié wyrata sens moralny. Ponicwat jednak procedures of acounting byty Roxdcal 2, Roclicelnos,korupejai prpwasyeacia Aimy % siggajac po migdzynarodowe standardy rachunkowosei zrozumiale dla inwestoréw ‘agranicanych, chciat upewnic ich, ze proces jest transparentny. Uwaial, ze mode to preyciagnaé wigcej inwestycji zagranicznych i poprawié kondycje polskie} go- spodarki. Jednoczesnie chciat, aby prywatyzacja dowiodh,, ie postsolidarnosciowy_ aad jet rozlczalny wobec polskiego spoleczeristwa, a naletgce do paristwa zasoby sa rozdzielane sprawiedliwie. Jak podkreslat Michat Wawrzewski*, jeden 2 wicemi- nistréw u Lewandowskiego, ,t0 bylo cos wigee| nié tylko tajedna prywatyzacja, ta jedna firma, Chodzilo 0 wyeworzenie klimatu sprzyjajqcego inwestowaniu w Pol- sce, Proces musiatbyé preeprowadzony w taki spos6b, aby kaady wkraju izagranica byt prackonany o jego rzetelnosei”. Jednak rok péinie}, kiedy okazato sig, 2 to Gerber, a nie Heinz wygral practarg, rozlegly sig glosy, 2c prywatyzacja byla nicucaciwa. Nagléwki prasowe, takic jak ,Taj- ‘na prywatyzacja’, sugerowaly, ie eransakeja byla ukartowana (Siwek 1992). ,Zielony ‘Sorandar”, gazeta zwigzana 2 Polskim Stronnictwem Ludowym, podejrzewat oszustwo: it, jesteimy pocejraliw. Js kok wchodei w posadanie wighsotc ake tak znakomityeh zakladéw, jak reowaka Alma ito 2a niewilkic, zzerae méwig,pienigdze ~xaczynamy sg natychmiase doszukiwatw kontrakce drugicgo daa. jest ono ecaywicie! .Zielony Sandat” mist od samego paca réwnied watplivose. na dae sprawg nie zostaly one w cao ro | wiane do dzsij (Andrys 1992). Podejraliwi byli réwnicz sami pracownicy praedsigbiorstwa. Dwa nwvigzki zawodo- we wywiesily na zewnatrz zakladu transparenty protestujace przeciwko sprzedaty firmy Gerberowi. Wedlug plotek krazqcych wsréd zalogi oferta tej firmy byla w ree- ezywistosci gorsea nié Heinza, a decyzja Ministerstwa Prywatyzacji o sprzedaniu _ jej Alimy byla wyrikiem nwyklej korupcji. Robotnicy narzekal, 4e Lewandowski sprzedat perte polskiego praemyshi 2a kwote znacznie niisaq od je prawdziwe) war- toéci. Wladyslaw, mechanik, pytal:,Po co u licha ktokolwiek mialby spreedawaé firme, ktéra dobrae dziala i przynosizyski? To jest 2upelnie bez sensu’. Eugeniuse, byly pracownik, mowil wprost: .To pewne, ze Lewandowski dostat lapéwke od Gerberaza to, ie zakceptowat jego ofert. Po e62 innego przyjcidialby do Rzeszo- ‘wa i po cét innege prayjeddialby cutaj ten Amerykanin z Gerbera (Al Piergallini, Sosowane rarwmo w odniesieniu do kwestit ckonomicanych, jak i moralnych, accountability” © doz ose problemy zak mila do zynenia Posh. Zab. sévnieé John Borneman (1997) SerlingAcount * Peeudonim. » Warystkie nicoaracrone ovary pochodra x osabisych wywiad6w i roaméw prowadzonych race autor, 46 Elizabeth C. Dunn prezes koncernu)? Lewandowski prayjeidia tutaj odebraé ostatnig rate!” Plotka okazala sig wystarczajaco silna ~ i byla wystarczajaco ezgsto powtarzana w ogél- nopolskich mediach ~ aby Lewandowski zostat wkrdtce wezwany przed komisi¢ sejmova, gdzie umaczy! sie oskaries’ o korupejeiniekomperencjg. Oceyszczono g0 wprawdzie 2 zarzutéw, jednak kiedy pSéniej prayleciat do Rzeszowa w czasie bardzo emocjonalnej konferencji prasowej w obecnosci pracowniksw Alimy, mu- siat thumaczyé sig ze sposobu, w jaki przeprowadzit prywatyzacj¢ Napigcia doryceace rozliczalnoSci procesu prywatyzacji i zarcutéw lapéwkarsewa ppojawialy signie tylko w przypadku Alimy. Z jednej strony w og6inym odezuciu spo- Jecanym prywatyzacjaitransformacja gospodarcza mialy sporzadzi¢ bilans moralny (moral balance shee), wyréwnaé rachunki kraywd i sprawié, 4 porzadek postsocja- listycany stanic sig sprawiedliwy (Verdery 1999, 38). Z.drugiej strony towarzyszylo im duie rozgoryczenie, wybuchy gniewu i podejrzenia o lapéwkarstwo. Lewan- dowskiego oskariano o korupcjg tak czgsto, ie Zartowal: .powinienem sig znaledé w Ksigdze Rekordéw Guinnessa jako osoba najczesciej wzywana przez parlament do skladania wyjaénies’. Media upowszechniaty preekonanie, 2e podejrzani s3 réwnieé inni urzednicy. ,Tyko ryby nie biora” glosit nagtéwek jednej z gazet (Warsaw Voice” 2000). Sondaé przeprowadzony przez CBOS w 2000 roku poka- _ywal, ie 84% ankietowanych Polak6w bylo praekonanych, ze korupcja przenika _wsrysthie sfery cia, a 649%, ze w ciagu ostatnich drisigciu lat nastapit wzrost tego 2jawiska (RFE/RL). Histeria korupeyjna miala jednak tylko luny zwiazek x rze- ‘czywista korupcja w rozumieniu kodeksowym. Wojewoda katowicki na prayklad byl do tego stopnia zaniepokojony pojawiajgcymi sig dookola doniesieniami o b- péwkarstwie, xe uruchomil goraca linig dla anonimowych informatordw. Sledztwo pocwierdzilo zarzuty jedynie w szesciu 2 tysica zgloszonych praypadkéw (RFE/RL 2000). Korupcje est bardzo trudno udowodni¢ i praktycznie nie da si ej zmierzye za pomoca badat, dlatego nie wiadomo, jak duzy byt jej poziom. Niezaleénie od tego, czy reczywicie tala sic jawiskiem masowym, platkio niej bylo powszechne. Co stato 2a tym zjawiskiem? Dlaczego oskarienia pojawily sig rak szybko po po- wstaniu opatrzonego szyldem Solidamosci nowego tadu ekonomicenego i moral- nego? CzgSciowej odpowiedzi udzielié mote analiza histori prywatyzacji i oskar- deh 0 korupcjg w Alimie. Ujawniaja one bowiem niekt6re z zasadnicaych napigé postsocjalizmu —w szczegdlnoki rch, ktdre posta, gy pracksetalenia wlsnos- shuig eworzeniu roaliczalnosci. Ideologia rozliczalnosc, x ej wigkseym na- ciskiem na preejrzystosé procesu ni: na sprawiedliwose jego reaultatdw, maskuje spraecenosé migdzy daéeniem do efektywnosci ekonomicznej i potracba sprawic- Roadziat 2, Roclicealnott, horupeja i prywatyzacja Alimy ” dliwego porzadku spolecznego. Plo sprzecenose. Due znaczenie prywatyzacji Alimy wynika z tego ze, byt to jeden x pierwszych po 1989 roku przypadkéw zastosowania dajace) si¢ kontrolowaé rachunkowosci ~ postfordowskie) technologii dyscyplinarnej ~w firmie postsocjalistycane}. Preypa- dek Alimyznakomicie pokazuje, wjakisposdb polieycy, inwestorzy imenedierowie ronumienie wlasnosc i wartos oraz jak pozornie neutralne po- jgcie, jak ,rozliczalnose” (accountability) i Scie technicana procedua, jak ks wanie (accounting), dokonywaly pracksetalces ludzi i wlasnosci. Koncentrujac sig na tych aspektach ideologiirozliczalnoSci, kx6re byly awigzane 2 efektywnosci go- spodarcza, osoby przeprowadzajace prywatyzacje staray sie preeprowadzié wyceng firmy, przedefiniowaé zatrudnionych w niej robotnikéw i whaczy€ prace w nowy sposdb obliczania wartosci. W Polsceiw innych krajach, w kt6rych rozpocegto sto- sowanie rachunkowosi i audytu, ideologia rozliczalnosci catkowicie zmienila po- aycj¢ pracownikéwwewnatrzfirmy. Mimo to polscy pracownicy niestalisigjedynie biernymi preedmictami dyscypliny. Mieli swoje whasne sposoby dyscyplinowania menedzeréw i inwestoréw zagranicenych: siggali po oskaréenia 0 ,korupeje", pod- waiajac metody, za ktérych pomoca starano sig zmieniaé wartosé firm i definicjg ich pracownik6w. Nie chodzilo tylko i wylacznie o opér. Podobnie jak menedie- rowie i inwestorzy, pracownicy usitowali znaledé chwiejna r6wnowage migdzy pra- gnieniem sprawiedliwosci spolecznej i troska 0 ekonomiczne preetrwanie firmy. ‘Wysitki te byly mocno osadzone w dylematach o charakterze ontologicenym iepistemologicenym. Jakiego rodzajuinformacjemoéna wznaéza fakty” i jakispo- sb na podstawie ,ikéw” doryczacych firm moznaseworzyéobraz ego, jak wytwarzajg ‘one wartose? Zastosowanie podcras prywatyzacjizachodnich technik rachunkowosci (oraz ideologitrozliczalnosci cabkowicie zmienito sposbb produkcji wiedzy i dopro- wadzilo do dramaryczne} reorganizaci stosunkéw spolecenych w praedsicbiorstwie. Zmianie ulegly ramy spoleceno-kulturowe shuiace okreslaniu wartosci, W wigkseo- Si prywatyzowanych firm reorganizacja praw wlasnosci i produkcji wiedzy praewrd- cita do géry nogamitryb zycia ich pracownik6w. Zmienita podmioty w przedmioty, ‘wlatciceli we wlasnosé azysk w dhug, W Alimie i calej Europie Wschodniej prywa- tyzacja byla proba reorganizacji na kosmiczna skale i obejmowala praedefiniowa- nie prakrycznie wszystkiego... Powodowala] praemodelowaniecalych swiatow 2na- exes” (Verdery 1999, 34-35). loryczqce korupeji ujawniaja te whasnie 8 Elizabeth C. Dunn CELE PRYWATYZACJI 1 KWESTIA ,PRAWDZIWYCH WEASCICIELT Najwighsea nadziej,jaka preyniosly rewolucje 1989 roku, bylo to, ie patistwo sta- ni ea liczalne w ekonomicznym i moralnym sensie tych terminéw. W/ Polsce 4r6del tego pragnienia moina sig dopatr2yé w strajkach Solidarnoci z la 1980- 1981. Robotnicy wysdli wowczas na ulice, 2adajgc.,racjonalnego zarzadzania” gospo- dark romumianego jako spos6b poprawy warunk6w pracy i likwidacji brakéw na rynku (Kemp-Welch 1983, s6;Laba1g9r, 57). Poceatkowo, zadajacwieksze)rozlicel- noi, robotnicy oczekiwali precyzyjniejszych informacji potreebnych prey produk- ii dystrybucji.Jednak whrétce postulacy wykroceyly poza t¢ sferg i domagano sig poddania publiczne) ocenie sposobéw funkkcjonowania politykii gospodarki. W tym szctszymsensie postulatuczynienia Parti rozlicralnalacrylsiezwolaniemovuczciwose ragdzacych. Solidarnos szybko polaczyta posculac ,2ycia w prawdzic”, tak jak rozu- rial go Have (1985), wizjami réwno‘ i sprawiedliwosci zardwno politycane) jak i gospodarcze). Po1989 roku rozliczalnosé wpleciono w debaty o wszystkim, od prae- ksztalceit wlasnosciowych po tworzenie spoteczeristwa obywatelskiego. Tak jak 2a czaséw,Solidarnosci”, postulaty temialy sw6j wydéwick polityceny i moralny. Zjed- ne] strony rozliczalnosé odnosia sig do tworzenia struktur zapewniajgcych efektyw- nnoéé gospodarcea,z drugie) wiazala gz uczciwoscia, sprawiedliwoscia, wing, oczysi- ‘zeniem i wynagrodzeniem za bledy histori “Wide pierwszych polskich readéw po upadku socjalizmu panowat seroki kor sensus w kwestii prywatyzacji majatku pafistwowego jako koniecanego krokuw ki runku rozliczalnej transformacji gospodarki,rzqdu i spoleczeristwa (Fogel i Etche- verry 1994, 5; Grosfeld 1991, 142). Jednak ta ogélna zgoda nie preestkodzita bynaj- _mnie w pojawieniu sie zasadniczych réznic migdzy poseczegélnymi grupami, ktére ‘odmicnnie okreslaly cele prywatyzacj. Nie usunela tet zasadnicaych watpliwosci dotyczacych natury wlasnosci, wartoéci i spotecene} definicji osoby. Prywatyzacja orworzyla dyskusjg 0 ogélniejszych celach, ktérym powinny shuiyé pracksztatcenia ‘wlasnosciowe, o prawach réénych grup do przejmowania majatku, o Srodkach nic- abednych do nabywania praw wlasnosciowych, 0 wlasciwej wycenie majatku pai- stwowego (Stark 1991). Kiedy podjeto probe uporzadkowania kwvestijego wartosci, poglady dotyczace rozliczalnosi i oskaréenia o lapéwkarstwo stly sig naragdziami -walkd o whadzg i posiadanie. Picrwszy duiy preypadek prywatyzacji w Polsce pojawit sig wraz z praybyciem do Raeszowa przedstawicieli Heinza, Ministerstwo Prywatyzacji stanelo przed podsta- swowym problemem praeksztalcesi whasnosciowych: czego oczckuje sig po procesie Roadzial 2. Roclicealnost, horupeja i pryweatyzacja Alimy ” prywatyzacji? Dlaczego spraedai irmy inwestorowi strategicznemu lub inwestorowi 2 tej samej braniy mialaby bye praedkaladana nad inne metody prywatyzacj? Opi- sujac procesu sprzadaty firmy inwestorowi strategicznemu, Lewandowski wskazal, 48e mial wiele nierzadko spraecunych celow: [Negocface#inwevoram’zagranicraymszainteresowanympolskimi predsgbiorstwam musia- 1y precbicgaé age z prayer’ sandawdami migdzynarodowymi. Dategospradat fay a- ‘westorowistratepcznemu byl nacznie bard pracjeysta nit prywaryzac prowadzona pact postkomunistyanych menedsexéw], Larwi)byo jg uzasdni. Porownywanie alozonych ofet poowlalonamwytragnailepms Procespeywatyzacjhylbardzoprajraysry.chociatzcasemaicn- to go bardzo keyeyowae. To, co by specyficene polskie w merodie prywatyzci pace inwe- tora straegicaneg,t0 4 bya ona wielocrynnikows. Usrgledniano aly sereg lyri, nie ‘yk cengzapropenowans 2 uly w frmi. Bray pod uvage:ceng,insesycew firme, _gwarancje ratrcnenia dla pracwnikéwidoxtaweéy, esi ochrony sodowiska. Wybr in- westora masa uveglednié dodatkowe kytra powounacskéw ae strony znigthiw 2a60- dlowych, a sacepsnie rad akladowych. Domaponie i palctwsocjlnych wprowadzalo nowy vwymiar do proces podeimowania deer Z aluzji Lewandowskiego wynika, 4 spreedai:inwestorowi zagranicznemu — jak ‘a, ktdra miala mijsce w Alimie—byla zaprojektowana w pierws2e) kolejnosei po ‘to, aby zatrzymaé swoista korupeje: masowe zawlaszczanie majatku patistwowego [przez postkomunisyczna nomenklature. Poza tym Lewandowski musia zwigkszye ‘wplywy do budietu, znaleéé spos6b, aby firmy takie jak Alima otrzymaty zastrayk Ikapitalu finansowego i technologicznego know-how oraz zrekompensowaé robot- “nikom, rolnikom i obywatelom wyslek poniesiony w czasiecaterdziestu lat socjali- amu. Osiagnigcie tk rozbieénych cel6w nie bylo sprawa latwa. Lewandowski starak ‘sigzademonstrowat, 2e wybrane prece niego kryteria prywatyzacji sq zgodne 2 mig- drynarodowymi standardami prowadzenia praetargéw, a stworzenie procesu opie- {ajacego signa rachunkowosi prowadzi do praejraystej formy prywatyzacji. Rola Iministersewa ograniczala sig do zaakceptowania najlepszej oferty. Niestety, poszcze- i uczestnicy transakejirnilisiew ocenie tego, kt6ra oferajest najlepsza. Praed- iony pracz Lewandowskiego opis procesu wskazuje, ze w spoleczeistwie, w kt6- tym robotnicy i obywatele zachowali x cras6w socjalizmu prackonanie o opiekui- jroli paistwa, stnialo wiele systeméw wartosei wplywajacych na oceng ofert, frmy takie jak Alima stanowily nowy preypadek wymagajacy zastosowania innych Keryteri6w nit te, kuére zwykle stosowano w spoleczetstwach kapialistycznych Dia postsolidarnosciowego readu, ktdrego ministrem byt Lewandowski, prywa- ‘yzacja byla cxymé wigcejniz tylko érédtem dochodéw skarbu paristwa. Stanowila ‘ona podstawowy spos6b rozwijania gospodarki rynkowe). Leszek Balcerowicz, mi- co Elirabeth C. Dunn nister finanséw i architekt reform gospodarczych, wierzyl, e jesli polskie praedsig- rstwa beda mialy prywatnych wlascicieli i beda musialy konkurowaéz innymi silnymi firmami, auromatycznie zaczna funkcjonowaé w spos6b ryakowo racjonal- ny. To kolei miato doprowadzié do powstania gospodarki rynkawej podobne} do te), kta opisali ekonomisci Smith, Friedman, Hayek i von Mises‘. Neoliberalny ‘projekt reform Balcerowicza, podobnie jak inne formy neoliberalizmu, aby osiag- ng€ spéjnos logicana i usprawiedliwi¢ implikowane przez sicbie nierdwnosci poli tyczne i spoleczne, poslugiwal sic osobliwa wizjg osoby i natury Iudzkiej. W swojej Isigice o reformie gospodarcze| pisze on na prayklad, ze ludzie z natury daa do maksymalizowania wlasnych korzyéci. W warunkach wlasnosci prywatnej srodo- swiska wolnego od ograniczeé w naturalny spossb konkurujaw celumaksymalizacji koreyéci indywidualnych: Zaecydowana wigkso4é débr(pienigday, wowarbw, wainych stanowisk itp) jest ograniczona, 4 adeeydowana wighsoie ds praedhada neces whasny (iwlasneredzny) nad interes ine Tada a wige wall, aby ome ogranicrone dobrapeeypay im ni innym, Te dwa fakery wysareai aby w Swiccc wytgpowala powszechnie konkurencja (Balerowiz 1995, 73). \Wzgodziez neoiberalnym prackonaniem, 2esuma enostkowych egoizméweworzy dobro wspélne, Balcerowicz zakladal, 4 zniesienie paistwowych ograniczet whas- nosci prywatne) oraz umoiliwienie ludziom drialania wich whasnym interesie ne ty ko stworzy rynek, lecezarazem wprowadzi warde ograniczenia budictowe i prayezy- nisigdo powstania rozliczalnoSci, Innymi stowy, prayjat klasycane liberalne zaloienic, 4 jedi zasoby sq ograniczone, a wlaéciciele firm zagrozeni bankructwem, to naturalne Judzkie dazenie do zwighscaniastanu posiadania zmusi ich do uwainego zarradzania inwestycjami swoich wlasnych firm. Poprawa efektywnosci firm, bedgca rezulratem tego mechanizmu, preyczyni sie nastgpnie do warostu gospodarczego iw ten spos6b prryniesic korzySci wszystkim (Baloerowicz 1995, 17, Morawski 1992, 35; podobne stwierdzenia w przypadku Czech 2ob. Klaus i Jeéek 1991, 27-40). “ Baleerowice nie by edyaymn zwolennikiem sych teri. Zob.réwnied Klaus i Jet 199% Bal ceronice 1995, 6,13; Kosnai 1995, 1422-25: Schrader 1994, 263; Winieck 1993, 135 Streissler 1991 i Kovics 19. " Wiclu komentatoréw wskazywalo, de miesekafcy Europy Wschodnie} miei uz wcaeinigjoks- 2g poznaézasady,ktorymi read se prywatny biznes. Skoro tak wilu nich wykazywalo sie prac sigbiorezocig w crasach, kiedy handel prywatay tolerowano tylko na peryferiach oficjlne)gospo- dark (fist economy), costal empiryczne podstawy, by oceekiwaé, 2 uchylenie praepis6w ograni- ‘zajcych prywatna dralalnofé gospodarczaprzycanisigdororwoju gospodarkirynkowe) (Kotmis- ski 1998, 60). Rezdeiat 2, Rosliczalnos, korupcja i prywtyzagja Alimy so Polscy neoliberalowiepod wodza Balcerowicza przygotowali trzyczeéciowy pakiet ustaw, krérezburzyty gmach socjalizmu patistwowego, aw jego miejsce wprowadzily sgospodarke rynkowa.1stycania 1990 roku polski rad wprowadzitzasady konkuren- Gjirynkowej, orworzy! granice izliberalizowal ceny tak, de 90% wolumenu spredaty realizowano po cenach rynkowych. W tym samym roku reformatorzy wprowadzli twarde ograniczenia budietowe, ograniczajac modliwose subsydiowania praedsig- biorstw pasisewouych i wprowadrajgc procedurg bankructwa. Od tego momenta firmy, kt6re dotad byly nierozliczalne, a wigeréwnie# niedochodowe, musily si exyéz sankejami (Tinsanen 1996, 2; Blaszczyk i Dabrowski 1993, 7; Balcerowicz1995, 380-98; Berg i Blanchard 1994; Frydman red. 1993, 149; Johnson i Loveman 1995, 29-30). Pakiet reform, zwany ,terapigszokowa’, byt zaprojektowany tak by jedno- ‘zeénie usunaé wselkie przeszkody w realizacji tego, co reformaorzy Balcerowicza uwafali za naturalne ludzkie dazenie do praedsiebiorczoéci, i wprowadaié twarde ‘ograniczenia budietowe wymuszajace na aktorach rynkowych dzialanie ,rozliczalo ne” i rynkowo racjonalne. Problem planem Balcerowicza polegalnatym, 2ewigks20s¢ paistwowrych praed- sigbiorstw, w tym Alima, po prostu nie byla w stanie preetrwaé w srodowisku nic- ‘ograniczone} konicurencji migd2ynarodowej. Mimo ie Alima miala éwietne pro- duke i cieszyla sig wysoka lojalnoscig konsument6w, zagranicena konkurencja mo- ala bardzo szybko staé sie dla nie) zasadniczym problemem. Cagéciowo wynikalo to Jednak neoliberal urisamienie gospodarkirownolege Gecond economy) 2 gospodarka rynko- ‘wa i maloicnic, ie ahgodzenie ogranicaet dla prywatnych predsgbiorsew poewol jj roewiat sig ostem gospodakiocjalnejbyly dyskusyne, Mietkaicy Europy Wschodnic| angaiowal sg wpraw- drew dilalnos ckanomicang wykracajaca poz akrescetralneg planowana,ednakdzalnosé "a nickniecnie rac si regula eynkowymi W sacregslnoe chronione prac slaty byly fimy prrwatne, kednch dialed opicala signa saroweach pochodsacych x picrwse|gospodakt Jub lary Klien’ by fem pasowowe. Pryvat praedibiory cas scaliann, kupuige Komponenty wyprodckowane prac irmy pafstwowe plc ceny regulowane i datowane recs pa sow, Jll oral aobuséw i poi, 0 ceny blew (am amy kos anspor) dick Aoplaxom pastwowym réwnicé byl ast. Ceymik tog ypusprawa, i scktor pry” w w-

    You might also like