CI CHT, PHT GIO V CH NGHA HIN SINH

TRONG CA KHC CA TRNH CNG SN

JOHN C.SCHAFER

c rt nhiu li gii thch v s ni ting ca cc ca

khc v nhc s Trnh Cng Sn (TCS) qua nhng
ti nh: ca t y cht th, khc vi dng nhc tin chin,
mang ch phn chin, v c vic ng khm ph ra nhng ging ht n ti
nng, v cn nhiu iu khc na. Nhng ch Pht gio trong nhng bi ht
ca ng li rt t khi c nhc n, phi chng, y l iu nhng hc gi Vit
Nam cho l hin nhin. Bi vit ny ni n ch Pht gio trong nhc Trnh
v chng minh rng ch ny gp phn vo vic gii thch hin tng TCS.
Ngoi ra, bi vit ny cng cp n ch ngha hin sinh u chu, iu m
tc gi bi vit cho l thu ht TCS nhng khng c nh hng ln n nhng
sng tc ca ng.

Trong thi gian chin tranh ( Vit Nam), ti dy Anh ng ti min Nam
Vit Nam v tr thnh mt ngi hm m cc ca khc v nhc s TCS. Vo
nhng nm cui thp nin 1960 v u 1970, cc thnh th min Nam, mi
ngi, c bit l gii sinh vin, u nghe v ht nhc Trnh - h ht nhng bi
ht nh Gia ti ca m, Tnh ca ngi mt tr, v i bc ru m (1). Vi
nhng ngi tr m ti c bit trong cuc chin, nhng bi ht ny l
thnh ca, chng th hin lng kht khao ho bnh v tnh yu qu hng ca h.
Sau nm 1975, TCS li Vit Nam, v tip tc sng tc. c mt thi,
chnh quyn mi e ngi ng: h khng chp nhn thi phn chin ca ng, v
ng ln ting chng li mi hnh thc chin tranh k c chin tranh khng chin
ca h. Hin nay, nhng bi ht phn chin ca ng vn khng c cho ht v
ph bin ti Vit Nam(2). Ngy 1 thng 4 nm 2001, ng qua i; ti c dp
Vit Nam v khi c chng kin tnh cm v s tic thng ca mi ngi
1
trc s ra i ca ng, ti bt u quan tm n nhng l do v sao ng li qu
ni ting nh vy. Ti nghin cu v nhng iu ny trong mt bi vit khc (3).
Ring trong bi vit ny, ti ch trng hn v trit l sng ca TCS.
Nhng ngi bit nhc TCS c th s kh chp nhn cm t trit l
sng. Nhiu sng tc ca ng mang nhng hnh nh siu thc, ca t l v
khng theo quy tc. C th, chng ta s phi hi rng, lm sao nhng sng tc
nh vy li c coi l nhng l lun trit hc? Mc d cc bi ht ca ng c
nhng c im va nu trn, ti vn ngh rng, trc sau nh mt, chng mang
mt trit l kh kin nh. TCS tng theo hc trit hc ti mt trng trung
hc ca Php Si Gn, v ng tng ni rng ng vn thch trit hc v v th
[ng] mun a trit hc vo ca khc ca mnh, mt th trit hc nh nhng m
ai ai cng c th hiu c (4). Trong bi vit ny, ti s miu t ci trit l nh
nhng v s chng minh rng trit l ny chnh l trit l Pht Gio v cng
phn no lin h n ch ngha hin sinh u chu, mt trit l m hoc TCS v
gii tr thc min Nam trong nhng nm cui thp nin 1950, u thp nin 1960.
Trit l nh nhng ca Trnh Cng Sn
Trit l ca TCS, qua nhng sng tc ca ng, da trn nhn thc rng
cuc sng tuy c nhng nim vui, nhng cng y nhng u bun. Trong bi
Gi tn bn ma, ng tht ln rng Tin bun t ngy m cho mang nng kip
ngi. Trong bi ny v mt s bi khc, ng miu t tui tr, nht l nhng
nm thng ca tui i mi, l thi gian c bit bun b ca cuc i. Trong
bi Nhn nhng ma thu i, ng ht:
Nhn nhng ma thu i
Tay trn bun m nui tic
Nghe gi lnh v m
Hai mi su dng mt bic
Thng cho ngi ri lnh lng ring.
i sng y u bun v n tm b. Tt c - chim tri, hoa l, nim vui,
nhng cuc tnh, v chnh i sng mi con ngi - ch l nhng iu tm b,
ph du nh sng m. Trong bi tr, TCS nhn mnh rng, vn vt ch l
k tr ni ci trn:

2
 Con chim u cnh tre
Con c tr trong khe nc ngun
Ti nay tr trn gian
Trm nm v chn xa xm cui tri
Trong mt s bi ht ca TCS, tnh yu chnh l ni nng nu quyn r
ca con ngi ci th u bun ny. Nhng v tnh yu, cng nh vn vt, ch l
tm b nn tnh yu khng phi l ni nng nu vng vng cho mi ngi.
Tnh yu tuyt p nhng ph du, l ch c tm thy trong nhiu bi ht
ca TCS. V d, trong bi a hoa v thng, ng ht v nhng giai on ca
mt cuc tnh - nim vui khi tnh yu chm n v sau l mt kt cuc bun
khng th trnh khi:
T ta nm au
i ni cng nh o
Mt cht v thng theo
Tng pht cao gi su
T ta ngi m
thy trn ng xa
Mt chuyn xe ta nh
Va n ni chia la
Hong Ph Ngc Tng, mt ngi bn ca Trnh Cng Sn, cho rng
cc bi tnh ca ca TCS l nhng li khng nh siu hnh rng nhng chia la,
tan v ca nhng cuc tnh khng phi l nhng chng ngi trn ng i
vn c bn l vui. Theo Hong Ph Ngc Tng, nhng bi ht l bi kinh
cu bn vc thm(5). Nh th Xun Diu tng ni, Yu l cht trong lng
mt t; y l cu th m tt c nhng sinh vin i hc ti dy hi chin tranh
u bit(6). S chia la khng trnh c trong tnh ca TCS l nhng ci cht, l
s chun b chuyn ra i cui cng khi kip ny ca ngi tnh v ca chnh
mnh. Chng gi nhc ta v ci tm thi. Trong nhng bi ht ca TCS, ci cht,
chuyn ra i cui cng, khng bao gi l iu xa xi. Trong mt s bi ht, ng
ni n ci cht ca chnh mnh(7), nh trong bi Bn i hiu qunh:

3
 Mt ln nm m ti thy ti qua i
D tht l ri lng khng bun my
Git mnh tnh ra nng ln ri.
Trong cc bi khc, ng ni n ci cht mt cch m h hn - nh l
hnh trnh v ni cui tri(8). D bng hnh nh no i na, nhc TCS lun
hng n s vnh hng, nh trong bi ht vi ta Li thin thu gi:
V chn ni thm nm m
Gia ng tra c ti b v
Cht ti thy thin thu
L mt ng khng bn b
V trong bi Cn c bao ngy, ng ht:
m ta nm nghe ting trm nm
Gi th thm, gi th thm, gi th thm
Trit l nh nhng ca TCS cn bao gm c v tr hc. C hai th gii:
mt th gii thc, l trn gian hay nhn gian, v mt th gii phi thc, l
thin thu, t mun i, thin ng hay vn a ng. Nhng th gii
thc lun ho ln vi ci th gii phi thc, cho nn th gii ca nhc TCS l ni
m Bi Vnh Phc gi l th gii nho nht hay lai (9), l chn gia thc v
siu thc; mt th gii m trong bi i cho ta th, TCS ht rng Khng
xa tri v cng khng xa phn ngi. Ci m o gia thc v phi thc, c th
c coi l ci m o gia s sng v s cht, gia thc th trn gian v chn
vnh hng bao trm khp v l s pha trn ca nhng hnh nh i lp quan
trng nht trong nhc TCS.
Nhng cn c nhng m o khc, thng trong cng mt dng. Theo Cao
Huy Thun, nhc TCS thng c mt thong ca ci ny trong ci kia v ngc
li: Mt cht xui trong ngc. Trm nm trong xun th. Chn nh trong ht
l(10). Nhiu cu ch c cu trc song song, mt h thng thng c dng
trung ho nhng iu i nghch, li c TCS dng n, khng phi phn
bit v i lp cc gi tr v phm tr, m ngc li, lm nho v m i, mt
ngh thut Cao Huy Thun gi l i hp(11). V d: Tnh khng xa nhng

4
khng tht gn, Khng xa i v cng khng xa m ngi, v Mt ph
hng, mt ph h khng(12).
Tuy cu trc khng song song, nhng c nhng cu nhc ca TCS hin
nhin khng mun phn bit cht lng cng nh phm tr: C cht l nho
trong pht hn nhau v Tnh ng phi pha nhng tnh vn cn y(13).
Nhc TCS cho ta hnh nh mt ngi i xuyn sut mt th gii na h
na thc. Ngi y mt mi v bun b. D bit n cuc i ny, c bit l
tnh yu, ng(14) vn khng hon ton thuc v chn nhn gian ny; trong mt s
bi ht, ng nhc n mnh nh k lu y (15). Vy con ngi ny s i v u?
V ng ang ra i, hay ang tr v? ng ra i t trn gian ny, hay ang tr v
t mt chn no khc? K l hnh khng th tr li nhng cu hi ny. Trong
bi C mt ngy nh th, ng ht:
C mt ngy c mt ngy nh th
Anh i Anh i u? v u?
V trong bi Tin thoi lng nan ng ht:
Tin thoi lng nan
i v ln n
Ngy xa ln n
Khng bit v u
V u cui ng?
V u cui tri?
Xa xm ti ngi
Ti tm li ti.
Trong nhiu bi khc, ng li ht ln ni nh nh:
Nhiu m mun quay v ngi yn di mi nh
(Li thin thu gi)
Mt ln cht nghe qu qun ti xa
Ging ngi gi ti nghe ting rt nhu m
(Bn i hiu qunh)
Nhiu khi bng nh tr nh nh
T nhng ph kia ti v
(m thy ta l thc )

5
 Nhng khi nhc n nh, qu nh v qu qun, vy ng ang nhc
n qu qun ca mnh, hay ang ni ni yn ngh cui cng ca mnh - ci
cht, s vnh hng? V im ny, ng c v cng khng r - nh trong bi Tin
thoi lng nan, rng ng ang i v cui ng ni qu nh hay v cui tri
ca ci vnh hng. Trong bi ht Mt ci i v (16) rt ni ting ca ng, TCS
vit Chng bit ni nao l chn qu nh, v v vy ngi nhc s c mi loanh
quanh:
Bao nhiu nm ri cn mi ra i
i u loanh quanh cho i mi mt
Trn hai vai ta i vng nht nguyt
Ri xung trm nm mt ci i v.

Nhng nh hng ca Pht gio

Nh hu ht cc trit l khc, trit l nh nhng ca nhc TCS li
cho chng ta rt nhiu thc mc. Tuy vy, trit l ca Trnh Cng Sn v nhng
sng tc ca ng, tht ra khng kh hiu nh khi va tip cn, mt khi chng ta
nhn chng t t tng Pht gio. Hin nhin, bit thm v cuc i ca ngi
nhc s ny cng phn no gip chng ta hiu thm.
Trnh Cng Sn tri qua thi th u gn lin vi cuc chin th nht v
trng thnh trong thi gian xy ra cuc chin th hai ng Dng; mt tri
nghim chc chn gip ng thy rng th gii ny ngp trn nhng kh au
v s sng rt mong manh. Cha ng tham gia khng chin v b b t Bun
Ma Thut; nm 1949, khi mi ln mi, TCS phi sng vi cha ng mt nm
trong Lao Tha Ph. Nm nm sau, cha ng qua i trong mt tai nn xe trn
ng t Qung Tr v nh Hu (17). Trong mt cuc tr li phng vn, TCS c
ln ni rng t nhng nm ca thi th u mi n tn by gi (1998), vi
ng, ci cht vn lun l m nh ln nht v cho rng bin gii gia ci cht
v ci sng hnh nh ch l mt si tc mong manh (18). Nhiu tc gi khc
vit rt nhiu bi v thi th u v nhng tri nghim chin tranh ca ng (19), nn
y, ti s ch tp trung ni v nhng nh hng ca Pht gio v ch ngha
hin sinh.
6
 Sau khi ng qua i, trong rt nhiu nhng bi vit v TCS, ngi ta
thng nhc qua v nh hng ca Pht gio trong cc sng tc ca ng (20).
Nhng ngi say m TCS thng khng i su vo nhng nh hng ny, theo
ti, l v trong mt nn vn ho vn qu thm nhun t tng Pht gio nh
Vit Nam, nhng ngi vit v TCS t thy khng cn thit phi i su vo ch
ny thm na. Tuy vy, trong nhng ln tr li phng vn, chnh TCS thnh
thong nhc n nhng nh hng ca Hu, qu hng ng, v ca Pht
gio. Hu v o Pht nh hng su m trn tnh cm thi th u ca ti,
ng ni vi mt ngi phng vn ng nh vy (21). Hu v Pht gio gn kt
vi tm hn ca TCS cng nh nhiu ngi Vit Nam khc. Hu l t ca Pht
gio vi rt nhiu cha chin. Thng 5 nm 1963, khi nhng i din ca v
Tng thng theo o Cng gio Ng nh Dim cm Pht t treo c mng l
Pht n ln th 2527, nhiu ngi tp trung biu tnh ho bnh gn i pht
thanh Hu. Mt s quan cnh st ra lnh cho bn vo m ng biu tnh, git
cht mt ph n v tm tr em. S kin ny lm tng nhng cuc biu tnh
ca Pht t v phn no l nguyn nhn dn n s sp ca chnh quyn Ng
nh Dim. Hu cng c bit n vi nhiu khu lng tm vua cha nm
nhng vng yn lng ngoi thnh ph. Khi c hi v nhng nh hng
ca Hu, TCS nhc n nhng lng tm - nhng cn ma dm, v con ng
mang tn m hn Hu! TCS ni, Tt c nhng bi ht ca ti u vit v
Hu; iu ny cho thy qu qun phn no l nguyn nhn ca ni bun v m
nh v ci cht m mi ngi tm thy trong nhng bi ht ca ng(22).
Trong bi vit nm 2001 trn t Nguyt san Gic Ng, TCS ni trc
tip v nhng nh hng ca Pht gio n cuc i v nhng sng tc ca ng:
Ti l mt Pht t trong mt gia nh c tn gio chnh l Pht gio. T
nhng ngy cn tr, ti hc kinh v thuc kinh Pht. Thu b ti hay n
cha v thch s yn tnh. C nhng nm thng nm bnh, m no m ti cng
nh mt thy n nh tng kinh cu an v ti thng i vo gic ng m m
gia nhng cu kinh . C th v mt tui tr c c duyn i qua nhng
cng nh Pht nn trong v thc, bn cnh nhng di sn vn ho ng Ty gp
nht c, cn c li kinh k v tnh nm y(23).

7
 Nhng bng chng v nhng nh hng ca Pht Gio xut hin r nht
trong cc bi ht ca ng. Chn l trc tin ca Pht gio l i l b kh (24).
Mt chn l khc l tnh tm b ca ci nhn gian, c din t r rng v
thi v trong Kim cng kinh (Kim cng bt nh ba la mt kinh), mt trong
nhng b kinh quan trng nht ca Pht gio:
Tt c cc php hu vi
Nh cn mng, nh o nh, nh bt nc, nh bng
Nh sng mai, nh nh chp
Nn nhn nhn chng nh th(25).
C hai chn l ny - rng i sng l kh au v khng c iu g l vnh
cu - l hai iu chng ta s thy c lp i lp li nhiu ln trong nhc TCS.
Hai iu ny lin quan cht ch vi nhau: con ngi kh au v khng c iu g
vnh cu. Peter Harvey cho rng Pht gio chng nhng khng khc t hnh
phc tn ti ci trn m cn cung cp nhiu cch t thm hnh phc na,
nhng cng nhn mnh rng, tt c mi hnh thi ca hnh phc u khng vnh
cu (tr ci nit bn). Sm mun g, nhng nim hnh phc ny ri s tut khi
tay ca mi con ngi, v li nhng d v ca mt mt v khao kht (26).
Nhng d v ca mt mt v khao kht rt r trong nhc TCS, l bng
chng cho thy ng trn tr chp nhn mt chn l khc rng con ng
chm dt kh au l hy bt i nhng si m vi ci i ny. iu ny, TCS
bit ng s kh lm c, v ng ht trong bi Mi ngy ti chn mt nim
vui rng yu cuc i ny bng tri tim ca ti. iu ny khng c ngha
rng TCS cm thy mu thun gia nim tin vo Pht gio v tnh yu ca ng
vi cuc i. ng tng ni, Vi ti, Pht gio l mt trit hc lm cho ta
yu i hn ch khng phi lm cho ta lng qun cuc sng (27). Nhng Pht
gio cng dy v s quan trng ca vic khng quyn luyn, khng bm vu vo
nhng vui th ca cuc i. Trong mt s bi ht, chng ta thy TCS trn tr
nhng cha thi quyn luyn cuc i; trong nhng bi ng vit sau ny - v d
nh bi Nh mt li chia tay(28), ng sng tc nm 1991, v bi Ti i ng
tuyt vng, sng tc nm 1992 - ng dng nh sn sng hn t b ci ny.

8
 Cuc sng l kh au. Mi ci ch l tm thi. Nhng quan nim Pht
gio ny thm nhp vo sng tc ca TCS. Mt quan nim Pht gio na, m
TCS khng coi quan trng bng hai quan nim trn, l thuyt lun hi, rng
mun vt s c ti sinh lm kip khc, tu theo nghip ca h ci ny.
Trong nhng bi ht ca mnh, TCS nh mun nhc n mt cu rt ph thng
trong Pht gio: Hin ti l chic bng ca qu kh, tng lai l chic bng ca
hin ti(29). Cao Huy Thun ni rng Trnh Cng Sn nh va ng hin ti
va linh cm cng trong mt lc qu kh v tng lai. Anh nh thy tin kip
ro tn v ci cht vy gi(30).
Trong bi Ct bi, ng t hi:
Ht bi no ha kip thn ti
mt mai ti v lm ct bi?
Trong nhng bi ht khc, nhng m ch v s ti sinh phn no gin
tip hn:
Nhng ngy ngi r tc m u
Nghe tin thn v cho ting l.
(C xt xa a)
Ta thy em trong tin kip vi cng bun c kh
Ta thy em ang ngi khc khi rng chiu ma
(Rng xa khp)
C nhng ai xa i quay v li
V li ni cui tri
Lm my tri
(Phi pha)
Quan nim ca Pht gio v kip lun hi gip gii thch ti sao TCS
thng khng bao gi ni n s ra i m li khng nhc n s quay tr v, v
ng lun xo nho s khc bit gia hai hnh ng ny, nh trong bi Phi
pha trn(31). Nu ci cht l kt ta ca ti sinh, th khi mt ngi ra i, cng
l lc ngi ang tr v. Nhn s sng v ci cht t kha cnh ny cng
ging nh khi ta nhn nc trong mt dng sng, v t hi liu ta nn ni n

9
ang tri i hay ang n, mt iu m TCS nm bt c trong bi Gn
nh nim tuyt vng:
Nhng ngn xa tri n by gi
Sng ra i hay mi bc v
Khi ni v ci cht, TCS thng hay xo nho gia i v v, v trong Pht
gio, cuc hnh trnh t ci sng n ci cht v nh dng nc; n l mt qu
trnh lun chuyn nh nhng, khc vi trit hc Ty phng, ni, nh Ren
Muller ni, t sng n cht l mt s gin on cay c. V ng ni thm
rng, iu ny cng ng vi ngay c nhng tn Thin Cha vn c nim tin
vo i sau v s sng mun i(32) . Pht gio dy ta v ci cht vi mt thi
khc. Cc Pht t tin rng khng c mt c th, mt linh hn hay mt ci ti
vnh cu no ngoi qu trnh bin chuyn khng ngng ca tinh thn v vt
cht, ci to nn s tn ti ca chng ta (33). Tuy vy, theo li dy ca Pht, mt
cht g trong mt sinh vt khi cht i s c tn ti trong sinh vt sau khi
ti sinh. Harvey gii thch nh sau: Mi con ngi trc ti sinh khng ging
v cng khng khc con ngi sau ti sinh. Con ngi s khng gi hon
ton bn tnh c v cng khng khc hon ton bn tnh c (34). Khng c mt
thc th no i t kip ny n kip khc m khng thay i, nhng ci cht ca
mt thc th ny dn n ci sng ca mt thc th khc, ging nh thp mt
ngn nn ny n mt ngn nn khc (35). Ngi kip trc v ngi kip
sau kt ni vi nhau bi dng xoy ca thc v lut nhn qu, nn c tnh
ca mt kip ny bt ngun t nhng c tnh ca kip khc(36).
Nu con ngi trong vng sinh-t-ti sinh gi c mt s kha cnh ca
tin kip khi ti sinh, th qu trnh ny c c s ra i v s tr v - mt ci i
v, nh TCS t cho ta mt bi ht rt ni ting ca ng.
Trong bi Ngu nhin, TCS cho rng khng th phn tch gia ra i v
tr v; y, chng ta c l cng thy quan nim ca Pht gio l con ngi
khng th bit c vng ti sinh bt u t u v bao gi s kt thc:
Khng c u em ny, khng c ci cht u tin
V c u bao gi, u c ci cht sau cng

10
 Bi v khng c s khi u hay kt thc r rng ca vng ti sinh, nn
cng rt kh phn bit gia ra i v tr v. Vua Trn Nhn Tng (1279-1293),
mt Pht t, vit bi th trong di chc:
Ht thy php khng sinh
Ht thy php khng dit
Nu hay hiu nh vy
Ch Pht thng trc mt
n i sao c y(37)
Mt gi tr Pht gio sau cng trong nhng sng tc ca TCS l nhng ca
t kh hiu v phi lgic. Hin nhin, bi ht khng phi l l lun ca l tr, m
l ting thn thc ca tm lng. Bng vic khng gii thch nhng ngha n
gin, Trnh Cng Sn cho ngi nghe t din t theo ca ring h, v t
ng hnh vi ng trong vic to ra ngha. S thiu mch lc c ch cng
phn nh mt xu hng hin i ch ngha bng cch xa l ho ngn t lm
ngh thut mi v ti mt. Nhng s c ti ngha ca TCS, theo ti, cng l
mt cch truyn ti quan nim Pht gio rng con ngi khng th tm ti s
tnh an ca tm hn bng l l, v s gic ng nm ngoi bin gii ca ngn ng
v logic, nh nh s n B t Ma truyn vo Trung Hoa th k
th su:

Gio ngoi bit truyn

Bt lp vn t
Trc ch chn tm,
Kin tnh thnh Pht
(Truyn ring ngoi gio
Chng lp vn t
Ch thng tm ngi
Thy tnh thnh Pht)(38).
Mc ch vt khi gii hn ca ngn ng c th l li gii thch ti sao
TCS ho trn nhng phn nh ra i v tr v, gn v xa, lnh nht v nng

11
nn - nh vic TCS lun khng nh rng lun c mt thong ca ci ny trong
ci kia v ngc li. Ging nh cc Thin s, TCS c th ph nhn tuyt mu
trng v qu mu en ch ni ln rng, c gic ng, con ngi phi
thot khi nhng phn ca c v khng v tm cch hi ho nhng
i nghch(39). Theo li Pht dy, gic ng, con ngi phi bit cng li xu
hng tha mn vi nhng nh nguyn n gin. Tr nng ca con ngi lun
mun chng li, phn bit v phn loi, nhng chng ta phi vt qua c xu
hng ny t n tnh khng. gip con ngi t n trng thi ny,
cc thin s dng phng php minh ho bng php ph nh, mt phng
php c tm thy trong rt nhiu b kinh, lun v cng n ca o Pht (40). S
Long Th, mt trong nhng lun s v i nht ca Pht gio i Tha Ma-ha-
din-na (c ngha l c xe ln, l mt trong hai trng phi ln nht ca o
Pht - ND), ni n trng thi ny trong cun Trung lun ca ng, mt kinh vn
rt quan trng ca Ma-ha-din-na, bt u nh sau:
Khng sinh cng khng dit
Khng thng cng khng on
Khng nht cng khng d
Khng lai cng khng kh
Chang Chen-chi gii thch rng a s nhng cng n Thin u da theo
phng php minh ho bng php ph nh (41). in hnh l mt v d ni
ting ca cng n v vic lng nghe m thanh khi v bng mt bn tay - mt m
thanh khng hn l m thanh nhng cng khng (hon ton) khng l m thanh.
Nhng bi ht ca TCS phn no c hi hng nh mt cng n v chng cho
thy s nh hng ca minh ho bng php ph nh ny hay phng php
khng - khng. Trong rt nhiu bi ht, chng ta thy phng php ny c
s dng trong mt hay hai cu ht; tuy nhin, trong bi i cho ta th v Bay
i thm lng, hn mt na nhng cu ht ph v nhng cu trc i lp d di.
C ba on trong bi i cho ta th u bt u v kt thc vi nhng cu ht
minh ho qua php ph nh. y l nhng cu ht trong on th hai:
Khng xa ngi v cng khng xa mt tri
12
 Khng xa tnh y v cng khng xa lc loi
Khng xa tnh v cng khng xa th hn
Khng xa nng nn v cng khng xa lnh lng.

Ch ngha hin sinh

Ch ngha hin sinh, mt trit l m hoc Trnh Cng Sn v nhng tr
thc tr cc thnh th min Nam Vit Nam nhng nm cui thp nin 1950 u
1960, c th nh hng n nhng sng tc ca TCS. Thi Kim Lan, bn thn
ca TCS v mt ngi Hu, ni nhng cm t nh lo u (angoisse, angst),
h v, nn ma v ni hoi cng phi l ca Sisyphus nh nhng ting
g huyn b n vo cnh ca tm hn ca lp thanh nin tr chng ti thi y
nh nhng mi gi phiu lu vo nhng vng t l ca tri thc(42). Trong cc
bui ni chuyn thn mt v ch ngha hin sinh, b ni rng TCS ni rt t v
nhng iu ny, nhng ri sau , ng sng tc v ht trit hc, nh vy gip
mi ngi hiu nhng quan nim trit hc kh ny (43). Sm Thng, mt ngi
bn thn khc, cng tha nhn l TCS b ch ngha hin sinh li cun; ng ni
thm rng TCS t c v nhng trit gia hin sinh ch khng phi hc trng.
Trong khi ang hc ly bng t ti th hai trng trung hc Chasseloup-
Laubat Si Gn, TCS theo Ban C, l Ban trit, ch ng khng theo hc Ban A
(khoa hc t nhin) hay Ban B (ton v vt l). Theo ng Sm Thng, nhng
gio s Ban C, khng dy v mt trit gia hay mt l thuyt c th no, m h
dy nhng tng chung t nhng quan nim ca tm l hc, logic v o c.
V d, gio s c th dy v thc v v thc, nhng xc cm, nim hnh phc,
s au kh, etc, t quan im ca mt s trit gia. Vy thi. Cn nhng trit gia
nh Nietzsche, Albert Camus, Jean Paul Sartre, Heidegger, v Merleau Ponti l
nhng ngi m TCS t mnh khm ph; nhng trit gia ny khng nm
trong chng trnh hc(44).
Ngoi vic Trnh Cng Sn t mnh c, chc chn ng cng c c
nhng thun li t cc cuc m lun vi nhng nhm bn tr thc, ti nng v
t mi trng tr thc Hu. Vn l mt trung tm vn ho v hc vn ni

13
ting, khi i hc Hu c m nm 1957, Hu tr thnh mt thnh ph i
hc. Trong nm 1958, n bn u tin ca i hc: Tp ch nghin cu Vin i
hc Hu c cho ra mt; tng bin tp l ng Nguyn Vn Trung, mt ngi
Bc va du hc t B tr v. Theo ng Bu , mt ngi bn ca TCS, th
Nguyn Vn Trung l mt ngi uyn bc, am m trit, v l mt tc gi ti ba;
ng tr thnh mt nhn vt nng ct v l ngi dn dt nhng bui m lun
trit hc Hu(45). T i hc, di quyn ca ng Trung, c nhiu bi v
trit hc hin sinh, trong , c nhiu bi do chnh ng Trung vit. Bi vit v
gii thot con ngi trong Pht gio v J.P. Sartre ca ng xut hin trong s th
hai(46). Bi Vi cm ngh v tnh cnh phi l ca k lu y, ch yu ni v
Huyn thoi Sisyphus ca Camus (trong thn thoi Hy Lp, Sisyphus l mt v
vua b y chn a ngc bng cch phi i i ln mt tng ln ln mt
dc cao, nhng trc khi ln ti nh th hn ln xung v Sisyphus li phi
bt u ln ln li v c th tip tc mi - ND), l mt bi vit ca ng Trung
xut hin 2 nm sau , trong s tng nim Camus, mt ngi tng ot
gii Nobel, mt ngy 1 thng 4 nm 1960, trong mt tai nn xe hi (47). n bn
thng 11 nm 1960 c nhng bi vit ca cc hc gi khc v Merleau Ponty,
Gabriel Marcel, Karl Jaspers, v Martin Heidegger(48).
Nhiu ngi trong s nhng ngi bn thn ca TCS theo hc i
hc Hu vo u thp nin 1960. Trong s ny c Bu (ngi sau ny lm
trng khoa Php ng ca i hc S phm), nh th Ng Kha, Thi Kim Lan
v Hong Ph Ngc Tng, ngi sau ny l gio vin Trit ti trng n trung
hc ng Khnh. Hong Ph Ngc Tng, trc khi tr v Hu v dy ti
trng ng Khnh, hon thnh lun vn ti i hc Si Gn, di s dn
dt ca Nguyn Vn Trung(49).
Qua vic t c v qua nhng cuc m lun vi bn b, TCS r rng
b trit hc hin sinh thu ht. Nhng iu g li cun ng n nh vy? V
nu c, s m hoc ch ngha hin sinh nh hng nh th no n nhng
sng tc ca ng? Ch ngha hin sinh u chu, h qu ca s v mng sau hai
cuc th chin, hin nhin hp dn gii tr thc min Nam Vit Nam trong

14
nhng nm 1950 v 1960 bi v h, nh nhng ngi u chu tri qua cuc
chin, cm nhn c rng h ang sng trong mt th gii phi l, ni m s bt
cng ginh phn thng v nhng ngi v ti b git oan. C phi iu ny
thu ht TCS? Albert Camus, mt trit gia hin sinh, ngi ot gii Nobel
nm 1957, cho rng hon cnh ca nhn loi trong x hi hin i l phi l.
Theo nhng ngi bn ca ng, TCS rt thch nhng tc phm ca Camus, c
bit l cun Huyn thoi Sisyphus(50). Lc Quy Nhn, ng vit bi D trng
ca, v bi ht c ng ca ti bui l khnh thnh ngi trng mi; y l
ngi trng c xy dng bi vin tr ca Hoa K. Bi ht ny r rng ly
cm hng t Huyn thoi Sisyphus ca Camus, l cun sch m, theo Nguyn
c Xun, TCS c trong thi gian Quy Nhn(51).
Trong Huyn thoi Sisyphus, Camus cho rng trong mt th gii phi l,
chng ta b quyn r bi mt hy vng ho huyn (nh nim tin ca o Thin
cha v mt s sng i i chn thin ng) v s t vn. Camus chng li
c hai xu hng ; ng thch s bt chp hn. Ging nh Sisyphus trong thn
thoi Hy Lp, Camus vit, con ngi phi l ch c th lm kit qu chnh mnh
cho n pht cht. S phi l l trng thi cng thng cc , iu anh ta thng
xuyn duy tr bng c gng n c, v anh ta bit rng trong thc v trong
nhng khng c hng ngy, anh ta chng minh c chn l duy nht ca
mnh, l s bt chp(52). Trong bi D trng ca, TCS so snh cuc i bun
b ca ng vi con d trng, sut ngy mi m xe ct bin ng; con d trng
chnh l mt Sisyphus ca Vit Nam, hnh nh tng trng cho cng kh nhc
khng ngng ngh v v ch. Trong phn u ca bi ht, con d trng than:
Khi ma ln, khi nng v
Khi sng ri, khi thu bun
Khi chim n bay vo ma xun
Mnh ti i, trin ni n
Ti xe ct nghe thn lu y
Mnh ti i, ln sng n
Nghe cng v cho thn ru mm

15
 Trng dng i my ngn nm
Gi min man cho sng triu ln
Qun d trng m ngy xe ct
Trng dng i sao n b qun
Gi cn au khi sng triu ln
Cng d trng mun i v tan.
Sang on hai, tip theo con d trng, mt thanh nin ct ting ca. Hn
ni bc sang tui i mi l bc mt bc t thin ng ca tui th u
n mt cuc sng n c chng khc g thn phn con d trng. on ny c
nhng cu:
i! Thin ng thu nh, ngai vng t thu
Thu mi sinh ra tri t l nh
Nay mt ri trong tui i mi
Ngai vng mt lu ri
Thn y giu trong mi ci
D trng ca l mt bi ht ch khng ch l mt tc phm l lun nh
Huyn thoi Sisyphus. N ging Huyn thoi ca Camus v s mt mt ca
nhng ngun o vng an i, nhng D trng ca ca TCS thin nhiu v tnh c
nhn hn l tnh siu hnh. TCS nh mun p li nhng din bin trong cuc
i ca ring ng hn l ca con ngi ni chung. Theo Nguyn c Xun,
ngi phng vn mt s cc thnh vin trong nhm hp xng bi D trng
ca nm 1962, th bi ht ny l phn ng ca TCS trc cnh gia nh ng suy
sp v kinh t sau ci cht ca cha ng, vic ng lo lng b bt lnh, vic ng b
mt s thanh nin Quy Nhn i x th bo, v mt vi tri nghim ca ng
v tnh yu v vng(53) Tuy nhin, Sm Thng, mt ngi bn gn gi vi TCS,
li ni rng TCS v gia nh ng khng gp kh khn g v kinh t trong thi
gian ny, v mc d TCS c lo lng v vic b bt qun dch v khng hng th
cho lm vi vic dy hc, nhng ng c nhng k nim p trong thi gian
sng Quy Nhn(54).

16
 C l nhng cuc tnh khng may c nh hng su sc nht n tm
hn ca TCS trong nm 1962. Hu, vo nhng nm cui 1950 v u 1960,
nhng thanh nin khng c tng lai r rng, c bit l nhng ngh s tc di,
thng phi lng cc thiu n p trong nhng gia nh danh gi. Nhng v
nhng ngn cn ca x hi, h thng gi tnh yu n phng v thm kn.
Cc gia nh u mun g con gi mnh cho nhng ngi n ng c bng cp
v c tng lai nhiu ha hn. Thi gian ny, TCS em lng yu mt ngi con
gi tn Phng Tho, em ca mt ngi bn ca ng, ri phi chng kin c
ny ly mt ngi ng tui, ch nhim khoa i hc Hu. Theo nhng g
Trnh TCS v nhng ngi bn ca ng cho bit(55), chng ta c th kt lun
rng, tri nghim ny ph v nhng o tng ca ng v tnh yu. Chnh
TCS ni rng, l mt tht vng ln khng lng c (56). D trng ca
cng rt c th l mt phn ng ca TCS i vi mi tnh Phng Tho, v c
nhng tnh yu b t chi khc m TCS tri nghim khi cn Hu, trc khi
vo sng Quy Nhn.
D trng ca l ch ca mt s nhng tranh ci. TCS cha bao gi ht
hay thu thanh bi ny; ng cng cha bao gi ph bin bi ny trong cc tp
nhc ca mnh. Rt t ngi bit v bi ny cho n khi Nguyn c Xun ni
chuyn vi nhng thnh vin ca dn ng ca v bt u vit v n (57). Cc
thnh vin ca dn ng ca ni vi Nguyn c Xun h gi im lng v bi ht
ny v h tin rng TCS khng thch ni v thi gian ng sng Quy Nhn. Sau
khi TCS ni ting, h khng nhc li bi ny v s mi ngi ngh rng h
ang khoe khoang v mi quan h vi ngi nhc s ni ting (58). Cn Nguyn
c Xun li cho rng TCS mun gi kn bi ht ny, v ng s bi ht phn
nh qu nhiu tnh trng tm l ng trong thi gian sng Quy Nhn. ng
Xun cho rng, Nhng ngi hiu hon cnh bi t, v vng ca TCS lc
th mi hiu c Trng ca Ting ht D Trng. Cn nhng ngi khng hiu
s khng thch, m cn c th cho rng TCS bi quan, yu ui (59). Nhng chnh
Nguyn c Xun ni rng bi ny c ht nm 1973 ti mt bui l tt
nghip i hc Nha Trang; lc , c c s hin din ca TCS (60). Sm Thng

17
v c inh Cng, mt ngi bn thn khc ca TCS, hin ang sng ti Hoa
K, cng ni rng bi ht ny cha bao gi b lng qun. Sm Thng ni ng
nh c ln ng thy n nm gia nhng bi ht khc ca TCS, v ni thm rng
TCS c ln ni vi ti v nhng bn b thn l cm thy khng cn bng lng
vi v mt k thut ca bi ny(61). Cn inh Cng li cho rng bi ny t
c ht v n l mt bi c bit, ch trnh din vi dn ng ca(62).
C mt iu m mi ngi u ng l D trng ca chnh l kho lu
tr, ni TCS ct gi nhng t liu m ng dng trong cc sng tc sau ny (63).
N cha y nhng thnh ng, hnh nh, v nhng ch c lp i lp li
trong nhng ca khc sau ny. C nhng bi ht khc c th cng hin sinh
nh D trng ca, nhng ti nhc n bi ny v s c bit ca n, v v n
bc l tm trng ca ngi nhc s bc u s nghip ca ng.
Trong bi Vi cm ngh v tnh cnh phi l ca k lu y ca Nguyn
Vn Trung, c ng trn tp ch i hc nm 1961 (64), ng Trung nhn
mnh vic Camus khng bm vo nhng o vng hay la chn con ng t
vn m i din vi th gii phi l ny nh mt k lu y c n nhng ngang
bng. o vng m Camus ni y l nim tin vo cuc sng i sau s n
b cho tt c nhng au kh trn tc ca con ngi. Nhng chng ta hy
n cch Nguyn Vn Trung ni n o vng ca Camus: Hy vng vo mt i
khc, hoi nim mt qu nh sau t y l mt cch ph nhn tnh trng phi l
khc m khng chm dt c phi l. Camus gi nhng gii php thot ly l
mt t vn trit l (Suicide philosophique).
Vy phi thc tnh, ku ln tnh cch phi l ca cuc i, nhng ri
bng lng li cuc i . T y chnh l Qu nh(65).
Theo phn tch ca Nguyn Vn Trung, hy vng vo mt i sau cng
khng khc g ni hoi mong chn qu nh(66). Trong mt on khc, gii ngha
v Huyn thoi ca Camus, Nguyn Vn Trung khng nhc g n i sau: nim
tin vo n trn ca Camus tr thnh hoi nim v qu hng: Ti [NVT ni
gim cho Camus] la chn li ni lu y v trong c nhng s thc chc
chn hn l mt Qu hng ch l ha hn, o mng(67).

18
 iu d thy l Huyn thoi ca Camus, v c th qua bn c Vit
Nam ho ca Nguyn Vn Trung, thu ht Trnh Cng Sn. Hu, vo
nhng nm cui 1950, u nhng nm 1960, hnh nh ca k sng kip lu y,
c n, phn khng li mt x hi theo l thng, l mt hnh nh rt thi
thng. Nhng b phim ca Hollywood, mt phng thc gii tr mi v ph
thng Hu trong thi gian , cng ng vai tr quan trng trong vic c ng
hnh nh ny. Theo nhng ngi bn ca TCS, ng ngng m James Dean,
ngi din vin ca nhng phim nh Pha ng vn a ng (East of Eden)
(1955), Phn khng khng nguyn c (Rebel without a Cause) (1955), Khng l
(Giant) (1956). TCS treo mt bc hnh ln ca Dean li i cu thang (68).
Bu , mt ngi bn ca TCS, gi Dean l hin thn ca ch ngha hin sinh
phng Ty(69), v ni rng nhng ngi trong nhm bn ca TCS thy c
mi lin quan gia Dean, mt k ni lon ca Hollywood, v ngi ni lon
hin sinh nh Camus; v gia h cn mt im tng ng na l c hai u b
cht v tai nn xe. Hong Ph Ngc Tng gi Dean l v anh hng ca s c
n v ni rng Dean tr thnh mt m hnh ca thn phn con ngi rt
c yu mn bi TCS(70). Hong Ph Ngc Tng v Bu cn ni n nh
hng ca nhng ngi sao Hollywood khc - Clark Gable, Robert Taylor,
Montgomery Clift - nhng c hai u ng rng ngi ni bt hn ht l ti
t James Dean nh mt hnh tng thanh nin mi m, c o: mt thanh nin
lm l, khng quan tm n mt ci g r rt, lun lun xung ng, kh sng vi
ngi chung quanh v x hi(71). Bi cnh phim cng nh ti t in nh nh
hng n TCS v qu o ca ng. Hong Ph Ngc Tng cho rng nhng
khng gian ln ca min Vin ty Hoa K cun ht v lm thay i khiu
thm m ca thanh nin Hu(72).
Nu James Dean l ngi hng ca s c n, th vi ngi Vit Nam,
TCS tr thnh ngi truyn thng ip ca s c n. Nhng t nh mt
mnh, c n hay c liu xut hin trong rt nhiu bi ht. Bi Li bun
thnh, mt trong nhng bi ht bun nht ca TCS, bt u nh sau:

19
 Chiu ch nht bun
Nm trong cn gc u hiu
i ting ht xanh xao ca mt bui chiu
Tri ma tri ma khng dt
hay mnh thy c liu.
Bi ny kt thc vi li cu xin nm ngn tay thin thn ca ngi yu
hy i vo ni c n ca ng.
Trong mt phim cao bi ca James Dean v trong cc truyn ngn nh
chuyn Ngi khch(73) ca Camus c ri rc hnh nh ngi anh hng i qua
nhng min t tha vng, kh cn. Thng trong nhng bi ht ca mnh, TCS
bt gp mnh ni ph l. ng r rng b thu ht bi hai iu m Nguyn Vn
Trung ni n khi phn tch v Huyn thoi ca Camus: s li cun ca kip lu
y v s li cun ca chn qu nh. Trong bi Li thin thu gi, TCS ht,
Nhiu m mun i v con ph xa/ Nhiu m mun quay v ngi yn di
mi nh. V trong bi Tnh xt xa va, TCS ht, Tng ngy chn chn, nh
ph lang thang. Trong cuc ging co gia lu y v qu nh ca TCS, qu nh
bao gi cng thng. ng cha bao gi t ra nghi ng v tnh yu qu nh. Vi
TCS, Chn i xa tri tim bn nh (74). Sinh ra v trng thnh trong mt nn
vn ho m tnh yu qu hng, qu nh l iu ln lao nht, Trnh Cng Sn
khng th no thc hin c iu m, nh Nguyn Vn Trung cho l tng
ca Camus, [l] bin ni lu y thnh qu nh.
Vi ngi Vit Nam, qu nh l ni mi ngi c sinh ra v l ni
chn nhau ct rn. l ni yn ngh ca ng b t tin, ni mi ngi mong
mnh c chn ct khi qua i (iu ny gii thch l do ti sao TCS c th ni
cuc i l mt ci i v, mt hnh trnh di tr v qu nh). Trong tr tng
ca ngi Vit, qu nh gi n thin ng mt ca thi th u, c bit l
tnh thng du dng ca ngi m. Thin s Thch Nht Hnh, mt nh s Pht
gio ni ting th gii, cng xut thn t Hu nh Trnh Cng Sn, ch ra
rng: Trong ting Vit, lng m l cung in ca tr th [t cung]. Thin
ng nm trong lng ngi m ca chng ta (75). Trong mt ln tr li phng

20
vn, TCS ni rng, Nhng lc mnh bun khng hiu v sao mnh bun, c l l
nh qu nh v qu nh gn gi nht ca mnh l bo thai m (76). Ngay t u
bi vit ny, ti dn mt cu ni ca Trnh Cng Sn, rng ng mun t mt
trit hc nh nhng vo nhng bi ht ca ng. TCS gii thch nh nhng
y c ngha l nh ca dao hoc nhng li ru con ca m. Trit hc Vit Nam
c nhng khng c h thng ho v n bng bc trong i sng dn
gian(77). Trit hc nh nhng ca TCS l trit hc ca qu nh, l l do ti
sao qu nh v qu hng c nhc n nhiu ln nh vy trong cc bi ht
ca ng, trong nhng li ca nh:
Ting ru m ht nhng nm xa
Mi l li ca dao bn ma
Tm thy ni nh t mi chic l
Gc ph no cng thy qu nh
(Tnh yu tm thy)
Ri mt ln kia khn gi i xa
Tng rng c qun thng nh ni qu nh
(Bn i hiu qunh)
Chiu trn qu hng ti
Nng khp cnh chia tay mt ngy
Vt son vng cui my
Ting chn v y
Chiu i nhng nng vn cho i
La bp hng khi
(Chiu trn qu hng ti)
TCS khng bao gi chp nhn thi lun phn khng li th gii, iu
m Camus c v trong Huyn thoi ca Sisphysus. Bi D trng ca khng
kt thc trong s bt chp, thch thc, m l li thnh cu thin thn tnh yu
cu ri ng khi s c n. Xem xt ng cnh trong cc bi ht ca ng, s lu
y TCS ni n khng phi l s phn khng hin sinh, m l s chp nhn ca
Pht gio - i sng l kh au, tm b, v nhng quy lut ca nghip v s ti

21
sinh. Rng tt c chng ta u ang tm dung ci ny, v tt c l nhng k
lu y ang sng xa ri qu hng tht:
Ngi cn ng nh tng trong rng cy gi
Ngi cn ng nh trm nm vt thng cha m
Tng m v tng m v mang i ngn ng
Cn bao lu cho thn thi lu y chn y
Cn bao lu cho thin thu xung trn thn ny.
(Phc m bun)
TCS l mt ngi i tm th ng hn l mt ngi ni lon. Kip lu y
ca TCS ci ny ging nh kip khng nh ca mt T kheo, ngi xut gia
kht thc i tm kim qu hng ch thc, tc l chnh o ca nh Pht. Nh
mt T kheo, ng phi hc cch khng vng bn qu nhiu n thn xc,
khng qu quan tm n nhng vn ca s sng v ci cht, nhng bi hc
m ngi nhc s phi vt ln trong li ca ca bi Phc m bun on trn.
Trong kinh Pht, vic gic ng v lnh hi c chn l cao nht c so snh
vi vic tr v chn qu nh. Trong kinh Kim cng v kinh Lng gi, mc ch
ca Pht t l tm n v tr x, mt ci tinh thn nm ngoi bin gii ca s
lp lun phn xt, v c ng ni (78). Ti tin l trong mt s bi, v d nh
bi Mt ci i v, nhc s ni n qu nh hay qu hng gm c hai ngha -
ni n qu hng v cng ni n s n v s tr v ca Pht tnh. Nh
trong bi vit cho Nguyt san Gic Ng, TCS vit,Ti khng quan nim tm
n vi Pht m l tr v vi Pht tnh trong ci ring mnh. l qu hng, l
chic ngai Pht(79).
TCS c th l mt ngi i tm kim chn l hn l mt ngi ni lon;
tuy nhin, iu khng c ngha l TCS khng tha hng c g t tc
phm ca Camus. Chnh nhng tc phm ny gip ng i lp kip lu y
vi qu nh v qu hng, v khin cho nhng sng tc ca ng thch hp vi
nhng tranh lun trit hc ti Vit Nam trong nhng nm cui 1950 u 1960.
Trong nhng bn nhc tin chin(80) v nhng tiu thuyt trc thi TCS, xut
hin nhiu nhng hnh nh ca k lang thang sng kip giang h nhng nh tha

22
thit qu hng(81); tuy nhin, so snh vi nhng tc phm , s lu y c n
trong cc sng tc ca TCS mang tnh cch siu hnh hn. Vi TCS, lu y l
thn phn ca kip ngi ch khng phi l mt la chn lng mn. Qu nh v
qu hng trong nhng bi ht ca ng l iu lun c nhc n trong ca dao
v trong dng nhc tin chin, nhng chnh TCS thi mt ngun sng mi
vo nhng hnh nh truyn thng ca qu nh, bng cch i nghch chng vi
hnh nh ca mt th gii y dy c n, thiu vng c nim hy vng ln ngun
an i - nhng hnh nh m ngi cng th h ca ng bt gp qua nhng tc
phm ca v v nhng tc gi hin sinh.
Trong bi D trng ca v nhiu bi ht khc, d TCS khng thch thc,
nhng r rng ng rt bn khon v nhng au kh ca kip ngi v ci tm
b ny. Trong nhng bi ca phn chin ca mnh, ng chng li cuc ni
chin ang bin t m thnh mt rng xng kh v mt ni y m (Gia
ti ca m). Sau Tt Mu Thn 1968, ng sng tc Ht trn nhng xc ngi
v Bi ca dnh cho nhng xc ngi; hai bi ht, nh tn gi ca n, rt gi
hnh v din t mt cch rt xc ng tnh cm ca ng trc ni kinh hong
ca cuc chin. Theo gio l Pht, con ngi khng buc phi gnh chu au
kh; thc t, mi ngi c khuyn khch lm tt c nhng g c th xoa du
kh au - ca chnh mnh v ca ng loi. Nhng lm c iu , con
ngi phi nhn thc c s hin hu ca au kh. Khi lng kht khao vt
cht gy nn nhng kh au cho con ngi, th xoa du, chng ta phi loi b
nhng kht khao: Chng ta phi t b nhng quyn luyn (attachments).
T b nhng quyn luyn l iu khng d dng. Khi Trnh Cng Sn ni
v nhng lc th ca i sng, c bit l tnh yu, v khi ng thi thc mi
ngi hy vui i, i khi ng thm mt mnh bt u bng ch d. Trong
bi Hy yu nhau i ng thc gic mi ngi
Hy yu nhau i bn i nguy khn
Hy yu nhau i b p cho trm nm
Hy yu nhau i cho ngy qun thng
D m sng n

23
 D sng ma bom
V trong bi gi cun i ng ht:
Hy yu ngy ti d qu mt kip ngi
Cn cuc i ta c vui
D vng bng ai, d vng bng ai
Trong nhng bi ht c nhng mnh d ny (82), s tm b ca i
sng c chp nhn, nhng min cng. Ti ni min cng bi v trong
nhng mnh chnh gn lin vi nhng mnh d ny, sc ht ca tnh
yu trong cuc i ny c din t ht sc nng nn n mc chng c xu
hng p o nhn thc ca TCS v s tm b ca i sng trong nhng cu
mnh ph d ca ng. V d, y, l cch bi T n kt:
D n ri i ti cng xin t n ngi
T n i, t n ai cho ti
Tnh sng ngi nh sao xung t tri.
Thi chin tranh, trong khi Vit Nam qu l mt th gii phi l, th TCS
mi lu tm n nhng hp dn ca cuc i, c bit l tnh yu, v v vy ng
bc b thi bt chp kiu Camus v vt ln chp nhn t b nhng quyn
luyn nh gio l Pht dy.
Nhng Camus khng phi l trit gia hin sinh duy nht. Ta cng c th
lin tng vic TCS b thu ht mnh m bi nhng t tng hin sinh khc v
s kinh hi (dread) v s sng ch thc (authentic living), nhng quan
nim gn vi Kark Jaspers v Martin Heidegger. Trong phn gii thiu mt tp
nhc xut bn nm 1972, ng ni, Ti ang yu thng cuc i bng ni lng
ca tn tuyt vng(83). Tuyt vng y m TCS ni n trong nhng tc phm,
sng tc ca ng cng ging vi s kinh hi hin sinh; y l mt tm trng,
theo Martin Heidegger v nhng trit gia hin sinh khc, lm con ngi mt ht
tinh thn khi phi i din vi iu khng trnh khi l ci cht ca chnh mnh.
Vi Heidegger, v cng nh vi TCS, s s hi ny, trc gic v ci cht ca
chnh mnh, chnh l nn tng ca cuc sng tht s; l iu mang li ngha
v gi tr cho i sng. B cun theo i sng thng nht, Heidegger ni, a

24
s khng thy ci cht theo cch ny, tr khi i din vi bnh him ngho. y
l iu bt hnh v khi sng mt i sng vi nim gn k vi ci cht, con
ngi s sng tha thit v nng nn hn(84).
Trong rt nhiu bi ht ca TCS, nh chng ta thy, ci cht lun thm
nhp vo i sng v ngc li, thng trong cng ch mt cu ht: Di vng
ni mc tng nm m, Trong xun th thy bng trm nm, v Tng li t
dng l li m a(85). iu lm cho nhiu ngi ngh nhc TCS c v qu en
ti c th chnh l s c gng ca ng trong vic nm bt ci nghch l hin
sinh: sng mt i sng trn vn, con ngi phi sng vi ci cht trong tm
tr mnh. Muller, ngi so snh ch ngha hin sinh vi Pht gio, cho rng y
l mt nghch l rt Thin bi v trong Thin, s tht ca kip ngi ch
ng c khi t n h khng(86). Trong c Pht gio v ch ngha hin
sinh, mi ngi phi i din vi tnh trng h khng hoc h v c th nhn
thc c nhng kh nng ca i sng. Khi nim v kinh hi, v vy, c l
li cun TCS v n chng thc c nim tin Pht gio ca chnh ng.
Tuy nhin, khi nim kinh hi hin sinh khng tht s thch hp vi Pht
gio. Pht gio dy rng con ngi khng nn n ci cht bng s kinh hi, m
vi tuyt i ht lng. Suzuki, cho rng, vi nhng ngi theo Thin, ci cht
khng phi l iu kinh hong: Con ngi vi ci cht l mt cng nh con
ngi vi s sng l mt, v trong mt cch khng th gii thch c, con
ngi vt ngoi bin gii ca s sng v ci cht ngay vo khi c sinh ra
hay cht i. S vnh hng, vi Thin, khng phi l tnh trng sau khi cht.
sng vnh hng l chm vo nhng v cng ca hin ti (87). D TCS ni n
s tuyt vng trong mt s bi ht, ti tin rng ng c chm vo s v cng
ca hin ti v xem ci cht khng vi ni s hi m vi s im tnh v an
bnh. Nhng sng tc sau ny nh Ti i ng tuyt vng v Nh mt li
chia tay c vit vo nhng nm u 1990, u mang m hng ca s chp
nhn lng l. V d, trong bi Ti i ng tuyt vng, TCS qu trch chnh
mnh v ngi yu ca ng v nhng quyn luyn vi ci i. Trc tin, ni
v chnh mnh, ng hi:

25
 Ti l ai m cn trn gian th?
Ti l ai, l ai, l ai,
M yu qu i ny
Bi ht ny c hnh nh ca nhng chic l ma thu ri rng gia ma
ng v nh nng vng ang phai nht nh mt i ring, nhng vin tng
ca bnh minh cng c nhc n. TCS dng nh ang nhc nh chnh mnh
v ngi yu ca ng rng cuc i ring ca h ch l mt phn t nh trong
qu trnh rng ln hn ca suy tn, cht chc v ti sinh. Trong Nh mt li
chia tay, nhng k nim ca tnh yu - tng bc chn, o hoa hng, li th
thm trong m - lm cho s chia la vi kip ngi kh khn mt cch n au,
nhng cng chnh trong bi ny, ng t ra sn sng ht ln li chia tay.
Trong mt gii hn no , Pht gio v ch ngha hin sinh c phn
tng ng, nhng nhng tng ng ny c th lm m i nhng khc bit bn
cht. V d, s tng ng m TCS ni n trong mt cuc tr li phng vn v
trong nhng bi vit cho Nguyt san Gic Ng. Khi ngi phng vn ni rng
anh ta thy c dng chy mnh m ca ch ngha hin sinh trong sng tc
ca ng, TCS tr li: Mnh cho rng bc thng tha ca hin sinh chnh l
ng Pht. Ti v Pht dy ta phi thc tnh trong tng st na ca cuc sng (88).
V trong Nguyt san Gic Ng, ng ni rng trong nhng nm gn y, ti
thng ngh v Pht gio nh mt tn gio mang nhiu tnh hin sinh nht. Bt
u bng ch st na, mt n v thi gian siu nh. Phi bit cch sng ht
mnh trong mi st na ca thc ti. T mi ci n, ci ung, ci i ng nm
ngi. Khng lm cng vic ny m ngh n cng vic khc. Vi ti, cng l
Thin(89), l mt cch sng ch thc. Ti vn tip tc thc tp cch sng nh th
hng ngy(90).
Bng vic ch tm vo s hin hu ca kip sng ny m khng phi s
sng i sau, v trong cch n nhn mnh n kh nng ca ngh - ch tm v
nhp nh - Pht gio mang c im hin sinh. Chng ta l kt qu ca tt
c nhng g chng ta ngh n l mt trong nhng cu ni ni ting ca c
Pht; l mt chm ngn m Walter Kaufmann cho rng khng khc g s

26
tinh tu trong t tng ca Sartre(91). Kaufmann lun ghi nh vic Sartre nhn
mnh rng hin hu ng trc bn cht, v rng nhng iu chng ta lm,
nhng la chn chng ta thc hin trong i sng, quyt nh bn tnh ca
chng ta(92). Nhng trong Pht gio, nhng iu lut m TCS ni n l cho
con ngi nhn thc c Lun hi, ci trn th y au kh v tm b, hon
ton ging vi Nit bn, l thc ti cng ch. Nit bn l Lun hi; Lun hi l
Nit bn l mt cu rt ni ting ca Pht t. Trong gio l nh Pht, Lun hi,
tc l ci trn ny, khng phi l thua km g so vi thc ti ch thc; iu ny
ch c v nh vy vi nhng ai cha gic ng. Nu mt ngi tin vo iu ny,
th khng cn thch thc hin sinh - khng cn ni lon siu hnh chng li th
gii phi l m nhng trit gia hin sinh nh Camus khuyn bo(93).
Vic ch ngha hin sinh qu ch trng con ngi c nhn cng lm n
khng thch hp vi t tng Pht gio. Ch ngha hin sinh khuyn khch mi
c nhn ng ln chng li x hi v vn ho hin hu. Ngc li, Pht gio,
dy v ng, rng khng c mt bn ng hay mt linh hn no ng sau
dng chy ca tinh thn v vt cht th hin s hin hu ca chng ta (94).
George Rupp cho rng, vi Thin, c nhn rt cuc khng phi l mt thc th
c lp. Tt c nhng thc t tng c nhn c u bt ngun t tp hp ca tng
th(95). Thin s Thch Nht Hnh ni rng bn thn ch thc l v ng - s
nhn bit rng mi c nhn c dng nn ch bi nhng yu t v ng, rng
khng c s chia r gia c th v nhng ngi khc, v tt c u ni lin vi
nhau(96). V ng, Thch Nht Hnh cho rng, c th c trau di: Khi bn yu
thng, nu l lng yu thng tht s, bn s bt u nhn ra rng nhng ngi
khc l mt phn ca bn v bn l mt phn ca h. Khi nhn thc c iu
, l v ng Khi con ngi yu mn nhau, s khc bit, nhng gii hn,
bin gii ngn cch gia h s bt u tan bin i, v h tr thnh mt vi ngi
h thng yu. S khng cn nhng ghen ght v sn gin, v nu sn gin
ngi khc, l h ang gin chnh h(97).
Ti tin chng ta thy TCS trau di tnh v ng trong rt nhiu bi ht ca
ng. ng v nhng ngi bn ca ng ni rng nhiu bi tnh ca ca ng bt

27
ngun t mt ngi ph n no . C khi nhng ngi ny ph ng, v
thng th cuc tnh ca h kt thc trong chia ly, bun b. Nhng trong nhng
bi tnh ca ca mnh, Trnh Cng Sn thng i t ci kh au trong tnh yu c
nhn n mt iu chung hn, l xt xa cho thn phn con ngi. Ni cch
khc, nhiu bi ht tnh yu cng chnh l bi ca v thn phn con ngi. V
d, trong bi Nhn nhng ma thu i, bi ht m ti dn trn, ni v mt
tnh yu phai nho, th s bun b ca ring ng ho chung vi cm xc ca
con ngi. V trong bi Ru em, cng l bi ni v tnh yu tan v, tnh ph,
ng ht:
Yu em yu thm tnh ph
Yu em lng cht t bi bt ng
T bi, t m TCS dng trong cu th hai trn y, ni n t tm v tm
bi, l hai c tnh m Pht t tin rng quan trng t b quyn luyn ca ci
ti(98). TCS cng trau di tnh v ng trong bi Ti i ng tuyt vng, trong
trng hp ny, bng cch nhc nh ngi yu rng khng c ngn cch no
gia h; h, nh li Thch Nht Hnh, kt ni vi nhau:
ng tuyt vng, em i ng tuyt vng
Em l ti v ti cng l em
D TCS r rng c quan tm n ch ngha hin sinh, ti ngh rng n ch
nh hng n nhng sng tc ca ng mt cch chung chung. S ph bin ca
n gia nhng ngi bn v nhng ngi quen thi thc ng a trit hc
vo trong nhng bi ht ca mnh - theo nh li ca Thi Kim Lan l ht trit
hc. Nhng ngi bn say m trit hc Ty phng ca ng hiu nhng bi ht
ny l v nhng t tng hin sinh. V bi v ng trnh by nhng t tng ny
bng ngn t n gin - theo li Thi Kim Lan, nh ngi m Hu k chuyn c
tch - nhng bi ht ca ng gip h hiu nhng l thuyt siu hnh kh hiu
ny. Tuy nhin, nhiu nm sau , Thi Kim Lan i n mt kt lun bt ng.
B vit nm 2001: By gi nhn li th thy mnh di kh, bi chnh nhng t
tng mi ny chng c chi l mi so vi trit l Pht gio c(99).

28
 C rt nhiu nhng im tng ng gia Pht gio v ch ngha hin
sinh, nh chng ta thy. V d, c Heidegger v nhng Pht t, tin rng con
ngi phi i mt vi ci cht v h v trc khi thy c s tht ca th gian
v c c mt i sng ch thc. Cho nn cng khng bt ng khi Thi Kim
Lan v nhng ngi bn ca b, nhng ngi say m ch ngha hin sinh Ty
phng, ngh rng TCS ang ni ln nhng vn hin sinh. Tuy vy, c l ng
ang din t nhng ch ca Pht gio hoc nhng ch chung ca Pht
gio v ch ngha hin sinh th ng hn. TCS u tin tr nn ni ting mt
phn v ng p li iu c gi l thc thi, trit hc u chu, v cng p li
iu c t lu i, l gio l ca Pht gio. Thi Kim Lan ni rng Trnh
Cng Sn hiu Pht gio thu o hn trit hc Ty phng, v anh rt gn gi
vi cc cha v cc Thy. Nhng anh sng to ra mt trit l ht ha hp
gia ng v ty. T tng ty phng cc bi ht TCS nm hnh thc bn
ngoi, nhng ct ty l ng phng. l im sng to c o ca TCS,
bt c nhp suy ngh ca thi i v ca th h thanh nin Vit Nam(100).
Gi y, th h tr m Thi Kim Lan ni n, khng cn tr na.
Nhng c mt l do ln lao khc khin nhng bi ht ca TCS tip tc c yu
thch l v chng chuyn ch nhng thng ip Pht gio. Khi TCS mi gii
thiu nhng bi ht ca ng vo cui nhng nm 1950, ca t v hnh nh c
o lm chng tr thnh mt iu mi l - khc vi nhng bi nhc tin
chin(101) m gii tr thnh th min Nam thy nhm chn. Tuy nhin, nhng
nim c xa ca Pht gio do TCS lm sng li c n nhn nh mt biu
l nim tin truyn thng ca ngi Vit. Theo li Thch Thin n, nh hng
ca Pht gio trong i sng ca ngi Vit Nam ht sc su xa nn nhiu
khi khng c bc l(102). C l ng gp ln nht ca Trnh Cng Sn l vic
ng cho ngi Vit cch h din t ni tm ca chnh mnh. Nghe nhc
Trnh i vi ngi Vit cng ging nh i ving cha chin v nghe cc v s
tng kinh. Cc bi ht ca TCS, cng nh nhng li kinh nguyn, tuy kh hiu
nhng chng c mnh lc xoa du nhng tm hn phin mun. V nhng bi
ht, nh gio l ca Pht dy, ch l mt ngn tay ch v cung trng, m nh
Kinh Thc tnh rn, con ngi khng bao gi nn nhm ln vi chnh cung
trng.

29
 PH LC A:
Danh sch nhng bi ht vi ngy thng c sng tc
Bi ca dnh cho nhng xc ngi, 1968
Bay i thm lng, 1973
Bn i hiu qunh, 1970-1971
Bin nh, 1962
Ct bi, 1965
Chiu trn qu hng ti, 1980
C mt ngy nh th, 1995
C nghe i nghing, 1973-1974
C xt xa a, 1969
Cn c bao ngy, 1969
D trng ca, 1962
i bc ru m, 1967
gi cun i, 1971
m thy ta l thc , 1968
a hoa v thng, 1972
i cho ta th, 1973
Gn nh nim tuyt vng, 1973
Gia ti ca m, 1965
Gi tn bn ma, 1963-1964
Ht trn nhng xc ngi, 1968
Hy c vui nh mi ngy, 1969
Hy yu nhau i, 1970
Lng l ni ny, 1987
Li bun thnh, 1959
Li thin thu gi, 1972
Mi ngy ti chn mt nim vui, 1977
Mt ci i v, 1974
Ngu nhin, 1972

30
Nhn nhng ma thu i, 1961
Nh mt li chia tay, 1991
tr, 1973
Phi pha, 1960
Phc m bun, 1965
Ru em, 1965
Rng xa khp, 1972
T n, 1964
Tin thoi lng nan, 2000
Tnh ca ngi mt tr, 1967
Tnh nh, 1966
Tnh xt xa va, 1970
Tnh yu tm thy, 1982
Ti i ng tuyt vng, 1992
Vn nh cuc i, 1972
Vt ln trm, 1963
PH LC B
Mt ci i v
Bao nhiu nm ri cn mi ra i
i u loanh quanh cho i mi mt
Trn hai vai ta i vng nht nguyt
Ri sut trm nm mt ci i v

Li no ca cy li no c l
Mt chiu ngi say, mt i tht nh ngy qua
Va tn ma xun ri tn ma h
Mt ngy u thu nghe chn nga v chn xa

My che trn u v nng trn vai

i chn ta i sng cn li

31
Con tim yu thng v tnh cht gi
Li thy trong ta hin bng con ngi

Nghe ma ni ny li nh ma xa
Ma bay trong ta bay tng ht nh
Trm nm v bin cha tng hi ng
Chng bit ni nao l chn qu nh

ng chy vng quanh mt vng tiu ty

Mt b c non mt b mng m ngy xa
Tng li t dng l li m a
Tng li b sng nghe ra t
sui khe

Trong khi ta v li nh ta i
i ln non cao i v bin rng
i tay nhn gian cha tng lng
Ngn gi hoang vu thi sut xun th
Hm nay ta say vui i ng mun
sm mai y li tic xun th

PH LC C:
Nh mt li chia tay
Nhng hn h t nay khp li
Thn nh nhng nh my
Cht nng vng gi y cng vi
Khp li tng m vui

ng quen li tng sm chiu mong

Bn chn xa qua y ngi ngn

32
 Lm sao bit tng ni i ring
yu thm yu cho nng nn

C n hng ngy xa rt li
Bn cnh i ti y
C cht tnh thong nh gi vi
Ti cht nhn ra ti

Mun mt ln t n vi i
Cht mn nng cho ti
C nhng ln nm nghe ting ci
Nhng ch l m thi

Tnh nh nng vi tt chiu hm

Tnh khng xa nhng khng tht gn
Tnh nh hoi ni ch mong
Tnh vu v cho ta mun phin

Ting th thm tng m nh li

Ng ch l cn say
o hoa vng mng manh cui tri
Nh mt li chia tay
Vy Huyn dch t Death, Buddhism, and Existentialism in the Songs of
Trnh Cng Sn, Journal of Vietnamese Studies,Tp 2, s 1 (2007), t trang
144-186.
Tp ch Vit Nam hc (Journal of Vietnamese Studies) hin l t tp ch
hc thut duy nht bng Ting Anh trn th gii chuyn v Vit Nam do Mariam
Beevi Lam v Peter Zinorman ng ch bin. Tp ch ra ba s mt nm. Ch
trng ca tp ch l khuyn khch v xut bn nhng nghin cu cha cng b
v lch s, chnh tr, vn ha v x hi Vit Nam.

33
 CH THCH
i nt v tc gi: John C. Schafer l gio s emeritus, khoa Anh ng,
i hc Humboldt, Hoa K. ng dy Anh ng ti Vit Nam theo Chng
trnh Tnh nguyn Quc t (1968-1970) v Chng trnh Fullbright (1971-1973,
2001).
(1) Xem phn ph lc 1 bit thm v danh sch v ngy xut bn ca
tt c cc bi ht c trch dn trong bi vit ny. tm nhng li bi ht v
thng tin khc v nhng bi ht ca TCS (ngy xut bn, tn tp nhc v nhng
chi tit khc), xem trang web: trang web ca tcs-forum.org, http://tcs-
home.org/songs; Kho su tp t liu v nhc s Trnh Cng Sn, di mc Kho
su tp ti http://www.hoiquanhoingo.com.vn v trang web ca
VNEnterprise.com, http://www.vnenterprise.com. bit thm v cc bn nhc
cng nh li bi ht, xem Trnh Cng Sn: Tuyn tp nhng bi ca khng nm
thng (TPHCM: m nhc, 1998).
(2) Tuy nhin, nh cm quyn gp kh khn trong vic thm nh xem
nhng bi ht no trong nhng sng tc trc nm 1975 ca Trnh Cng Sn l
phn chin. Nm 2003, khi phng vn L Nam, gim c phng bng a ca
phng Ngh thut Trnh din Thnh ph H Ch Minh, thuc B Vn ho -
Thng tin (nay l B vn ha, Th thao v Du lch - BBT), ng ta cho rng vn
nm nhng bi ht trong tp nhc Ca khc da vng (1966/1967) v nhng
sng tc ny ni dung phn chin c nu ln rt chung chung, khng phn
bit chin tranh phi ngha v chnh ngha. Xem bi Ci g thuc v nguyn
tc th khng c ngoi l ca Thu H, bo Tui tr, ngy 18 thng 4, 2003,
http://www.tuoitre.com.vn. Qu vy, bi ht no ca Trnh Cng Sn c v
khng c php trnh din ti Vit Nam vn l mt iu mp m. Cc c quan
c thm quyn thng ln ln gia nhng ca khc ca ng, bi ht c sng
tc trc nm 1975, v trong s , bi no nm trong tp Ca khc da vng. Mt
iu khng r rng na l tt c hay ch mt s nhng bi ht trong tp nhc ny
b cm. Theo Cao Minh Hin v D Ly, i vi dng Ca khc da vng ca
TCS cho n by gi vn rt mp m trong vic cho hay khng cho cc ca s

34
ht. Xem Chuyn ca khc duyt v khng duyt!, Thanh Nin Online, 7
thng 5, 2004, http://www2.thanhnien.com.vn.
(3) Xem The Trnh Cng Sn Phenomenon, John Schafer. Journal of
Asian Studies, s sp ra.
(4) Trnh Cng Sn, bt u mt hi c, m nhc, thng 1/1997; in
li trong cun Trnh Cng Sn: Mt ngi th ca mt ci i v (H Ni: m
Nhc, 2001), trang 201-202, do Nguyn Trng To, Nguyn Thy Kha, v on
T Huyn bin tp.
(5) Trnh Cng Sn v cy n lia ca hong t b (HCMC: Tr, 2004), 84.
(6) Cu th ny t bi th Yu ca Xun Diu, ln u tin xut bn
trong tp Th Th nm 1938. Xem Tuyn tp Xun Diu: Th (H Ni: Vn
Hc, 1986), trang 72.
(7) Ngoi bi Bn i hiu qunh, nhng bi ht khc m Trnh Cng Sn
ni n ci cht ca chnh ng gm c bi Ngu nhin v Phc m bun.
(8) V d, xem: C xt xa a, Nh mt li chia tay, tr v Phi pha.
(9) Xem Trnh Cng Sn: Ngn ng v nhng m nh ngh thut ca Bi
Vnh Phc (Gardena, CA: Vn Mi, 2005), trang 131. Nhng ngi khc cng
ng . Cao Huy Thun cho rng Vi Trnh Cng Sn, ci khc v ci ny
khng tch ri nhau r rt. Cao Huy Thun ni iu ny trong phn gii thiu
nhng bi ht ca Trnh Cng Sn ti m hoi nim Trnh Cng Sn, Paris,
26 thng 5, 2001.
(10) Cao Huy Thun, Bun b vi nhng mi hn, trong Trnh Cng
Sn ct bi lng ly, Trn Thu Mai, Dng Phc Thu, v Ng Minh (Hu:
Thun Ho, 2001), trang 102.
(11) Bd.
(12) T bi Nh mt li chia tay, i cho ta th, v C nghe i
nghing, theo th t nh trn.
(13) T bi Bay i thm lng v Tnh nh, theo th t nh trn.
(14) Ti dng i t ging c v ti tin nhng bi ht ca Trnh Cng
Sn l nhng thng ip c nhn ca ng. Tuy nhin, nhng bun b ca thn

35
phn ng v thn phn ca kip ngi rt gn gi vi nhau: chng lun b tc
cho nhau.
(15) V d, xem D trng ca, Phc m bun, Tnh xt xa va v
Vt ln trm.
(16) Li ca bi ht ny nm phn ph lc B.
(17) Xem Trnh Cng Sn: Mt nhc s thin ti ca Bu (TPHCM:
Tr, 2003), 16-17.
(18) Cuc phng vn ny, vi Vn Cm Hi, xy ra nm 1998. N c
in li di ta Kip sau ti vn l ngi ngh s trong cun Trnh Cng Sn:
Mt ngi thi ca ca Nguyn Trng To, Nguyn Thy Kha v on T Huyn,
trang 207-208.
(19) Xem Trnh Cng Sn: Mt nhc s thin ti ca Bu , Trnh Cng
Sn v cy n lia ca Hong Ph Ngc Tng, C mt thi nh th ca
Nguyn c Xun (TPHCM: Vn Hc, 2003); V mt qung i Trnh Cng
Sn ca Nguyn Thanh Ty. Ti cng ni n nhng nm thng chin tranh v
nhng bi ht phn chin ca Sn trong bi The Trnh Cng Sn
Phenomenon, Journal of Asian Studies (sp ra).
(20) Nhng bi vit ny xut hin trong nhiu tp su tm. V d, xem
Ct bi lng ly ca Trn Thu Mai, Dng Phc Thu, v Ng Minh; Trnh
Cng Sn: Mt ngi th ca ca Nguyn Trng To, Nguyn Thy Kha v
on T Huyn.
(21) Bui phng vn [khng r ngy thng] ny c in li vi ta
Ch ti ch mnh cng l b du trong cun Trnh Cng Sn: Mt ngi th
ca ca Nguyn Trng To, Nguyn Thy Kha v on T Huyn, trang 221.
(22) Bi Kip sau ti vn l ngi ngh s ca Vn Cm Hi trong cun
Trnh Cng Sn: Mt ngi th ca do Nguyn Trng To, Nguyn Thy Kha v
on T Huyn bin tp.
(23) Trnh Cng Sn, Nguyt San Gic Ng, thng 4, 2001. c in li
vi ta Nhc s Trnh Cng Sn: Phi bit sng trong mi st na ca hin
ti, trong cun Trnh Cng Sn: Ri l ru ngi do L Minh Quc bin tp (H
Ni: Ph N, 2004), trang 202-204.

36
 (24) T ny trong c ng n l duhkha, Thch Thin n dch l kh
au, au n, bun ru, bt mn; nhng trng thi ca Lun hi. (Lun hi l
b ca sinh v t; l bnh xe ca s tn ti; th gii lun chuyn hin hu)
Xem Zen Philosophy ca Thch Thin n (Emeryville, CA: Dharma Publishing,
1975), 175, 177.
(25) Thch Thin n dch, Zen Philosophy, 137.
(26) Peter Harvey, An Introduction to Buddhism (Cambridge: Cambridge
University Press, 1990), 48.
(27) Trnh Cng Sn, Phi bit sng ht mnh, trong cun Trnh Cng
Sn: Ri l ru ngi (xem ch thch s 24), L Minh Quc bin tp, trang 203.
(28) Li bi ht ny nm phn ph lc C.
(29) Xem Thch Thin n, Zen Philosophy, 54.
(30) Cao Huy Thun, (Xem ch thch 9).
(31) Trnh Cng Sn ni v s ra i v tr v trong nhiu bi ht, trong
c bi Bin nh, C nghe i nghing, C xt xa a, Lng l ni ny,
Li thin thu gi, Rng xa khp, v Mt ci i v.
(32) Xem Ren Muller, Beyond Marginality: Constructing a Self in the
Twilight of Western Culture (Westport, CT: Praeger, 1998), 121.
(33) Xem Thch Thin n, Zen Philosophy, 84.
(34) Harvey trch dn t Di Lan Vn o, mt on i thoi gia Di
Lan , mt v vua Hy Lp cai tr quc n Hy Lp vo nhng nm cui th
k th hai trc Cng nguyn, v mt v s tn Na Tin. Di Lan Vn o l
mt quyn quan trng ca tn l Pht gio, c bit l nhnh Theravada (Tiu
tha). bit thm v gio l Pht lin quan n vn ti sinh, xem thm
Thch Thin n, The Matter of Soul in Buddhism, trong cun Zen Philosophy,
165-170. Gii thch v ti sinh, Thch Thin n cng ni n Di Lan Vn
o v hnh nh ngn n.
(35) Harvey, Introduction to Buddhism, 58.
(36) Harvey trch dn Di Lan Vn o, phn 71, nh l ngun gc ca
hnh nh ny (58).

37
 (37) Thch Thin n dch, Zen Philosophy, 108.
(38) Xem Thch Thin n, Zen Philosophy, 17.
(39) Daisetz Teitaro Suzuki, An Introduction to Zen Buddhism (New York:
Grove Press, 1964), 52, 69.
(40) Xem Chang Chen-chi, The Practice of Zen (New York: Harper and
Brothers, 1959), 128. Thch Thin n cng ni n phng php ny, m ng
gi l phng php khng-khng trong Buddhism and Zen in Vietnam
(Rutland, VT:Charles Tuttle, 1975), 34, 219n6; 257-258n6.
(41) Xem Chang Chen-chi, The Practice of Zen, 128.
(42) Xem Trnh Cng Sn, Ni vng u t thnh ting du ca, trong
cun Trnh Cng Sn: Cuc i, m nhc, th, hi ho, suy tng do Trnh
Cung v Nguyn Quc Thi bin tp (TPHCM: Vn Ngh, 2006), trang 84.
(43) Bd, 85.
(44) T email ca Sm Thng gi cho tc gi, 26 thng 12, 2005.
(45) Xem Trnh Cng Sn: Mt nhc s thin ti ca Bu , trang 19.
bit thm v vai tr ca Nguyn Vn Trung trong thi gian ny, xem bi Nhng
ngi con hoang ca Nguyn Vn Trung ca Nguyn Trng Vn trong Bch
Khoa s 264 (1 thng 1 nm 1968), 51-61; v bi 20 nm trit hc Ty phng
min Nam Vit Nam 1955-1975 ca Nguyn Vn Lc, Hp Lu s 89 (thng
6 thng 7, 2006), 90-119.
(46) Xem bi Vn gii thot con ngi trong Pht Gio v t tng
J.P.Sartre ca Nguyn Vn Trung, trong i Hc 2 (thng 5, 1958): 35-61.
(47) Xem bi Vi cm ngh v tnh cnh phi l ca k lu y ca
Nguyn Vn Trung trong t i Hc 14 (thng 3, 1960): 7-23.
(48) i hc 18 (1960).
(49) Xem bi Tnh bn, hi sinh cn hn m ca inh Cng trong
cun Trnh Cng Sn: Cuc i m nhc (xem ch thch 42), trang 57-58.
(50) Xem trang 19, Trnh Cng Sn: Mt nhc s thin ti ca Bu ;
trang 25, Trnh Cng Sn v cy n lia ca Hong Ph Ngc Tng; trang 32,
45, C mt thi nh th ca Nguyn c Xun.

38
 (51) Xem C mt thi nh th ca Nguyn c Xun, trang 32.
(52) The Myth of Sisyphus and Other Essays by Albert Camus, Justin
OBrien dch. (New York: Vintage International, 1955), 55.
(53) Xem C mt thi nh th ca Nguyn c Xun, trang 45-51.
(54) Theo email ca Sm Thng gi n cho tc gi, ngy 6 thng 8,
2006.
(55) Xem bi Nht k tui 30 ca Trnh Cng Sn, trang 164-165,
trong cun Trnh Cng Sn: Mt ngi th ca do Nguyn Thy Kha, Nguyn
Trng To v on T Huyn bin tp; xem trang 21 trong cun Trnh Cng
Sn: Mt nhc s thin ti ca Bu bi Tnh bn ca inh Cng, trang 54-
55, trong cun Trnh Cng Sn: Cuc i, m nhc do Trnh Cung v Nguyn
Quc Thi (xem ch thch 42) bin tp; trang 45 trong cun C mt thi nh th
ca Nguyn c Xun.
(56) Xem bi Nht k, trang 164-165, trong cun Trnh Cng Sn: Mt
ngi th ca do Nguyn Thy Kha, Nguyn Trng To v on T Huyn bin
tp.
(57) Nguyn Thanh Ty, mt ngi bn hc vi Trnh Cng Sn Qui
Nhn, cng ni v D trng ca, trang 16-17, trong cun V mt qung i
Trnh Cng Sn (xem ch thch 19).
(58) Xem trang 45 trong cun C mt thi nh th ca Nguyn c Xun.
(59) Bd., 51.
(60) Bd., 41.
(61) Theo email ca Sm Thng gi cho tc gi, ngy 6 thng 8, 2006.
(62) Theo email ca Sm Thng gi cho tc gi, ngy 3 thng 8, 2006.
(63) T kho lu tr l ca Phan Vn Bnh. ng l nhc s hc cng vi
Trnh Cng Sn ti Trng S phm Qui Nhn. Xem trang 74, Trnh Cng Sn
v cy n lia ca Hong Ph Ngc Tng. Trong email gi cho tc gi (ngy
12 thng 3, 2005), Cao Huy Thun cng nhn xt tng t nh vy, ng ch
ra rng nhng ngn t v ch trong bi D trng ca xut hin thng xuyn
trong cc bi ht sau ny.

39
 (64) Xem bi Vi cm ngh v tnh cnh phi l ca k lu y, i Hc
s 14, trang 7-23.
(65) Bd., 20. Trong nguyn tc, cu T y chnh l Qu nh vit bng
ch nghing v Nguyn Vn Trung mun nhn mnh im ny.
(66) Khng r v sao Nguyn Vn Trung dng t qu nh khi ni n bin
i trong nim tin ca Camus. Trong mt trng hp khc, ng dng li cu trc
ny cho le Royaume [Vng quc] khi ng dch ta ca tp truyn ngn
Lexile et le Royaume ca Camus l Lu y v qu nh. Nguyn Vn Trung l
mt tr thc Cng gio, theo dy hc Hu, mt thnh ph vi a s l ngi
Pht gio; c l ng trnh dng nhng cm t mang m ngha Thin Cha
gio m rng tm thu ht ca nhng t tng Ty phng m ng ang
xng.
(67) Xem bi Vi cm ngh ca Nguyn Vn Trung, trang 20.
(68) Xem Trnh Cng Sn v cy n lia ca Hong Ph Ngc Tng,
trang 24.
(69) Xem Trnh Cng Sn: Mt nhc s thin ti ca Bu , trang 17.
(70) Xem Trnh Cng Sn v cy n lia ca Hong Ph Ngc Tng,
trang 24.
(71) Xem Trnh Cng Sn: Mt nhc s thin ti ca Bu , trang 17.
(72) Xem Trnh Cng Sn v cy n lia ca Hong Ph Ngc Tng,
trang 24.
(73) Bn dch ca truyn ny xut hin trong t i Hc s 14 (thng 3,
1960): trang 41-56.
(74) Mt cu trong bi C nghe i nghing.
(75) Thch Nht Hnh, Returning Home, Shambhala Sun (thng 3,
2006): trang 59.
(76) Bi tr li phng vn vi Vn Cm Hi, in li trong cun Trnh Cng
Sn: Mt ngi th ca do Nguyn Trng To, Nguyn Thy Kha v on T
Huyn bin tp, trang 210.

40
 (77) Xem bi bt u mt hi c ca Trnh Cng Sn, trong cun
Trnh Cng Sn: Mt ngi th ca do Nguyn Trng To, Nguyn Thy Kha v
on T Huyn bin tp, trang 202.
(78) y l li din gii trang 17 trong cun Buddhism and Zen in
Vietnam ca thin s Thch Thin n. Xem thm phn gii thiu ca D.T.
Suzuki trong bn dch Kinh Lng gi, The Lankavatara Sutra: A Mahayana Text
(London Routledge and Kegan Paul, 1932), xxvii.
(79) Xem bi Phi bit sng ht mnh ca Trnh Cng Sn, trang 203,
Trnh Cng Sn: Ri l, ru ngi do L Minh Quc bin tp.
(80) Nhng bi nhc tin chin, xem thm ch thch 101.
(81) Hnh nh ca k sng i lang thang, phiu bt c th tm thy trong
bi Bnh xe lng t ca Trng Khng v Dng bc giang h ca Hong
Trng. Xem thm Tuyn tp 100 ca khc tin chin ca L Quc Thng
(TPHCM: Mi C Mau, 2004), 12-13, 82-83. Ngi c cng tm thy hnh nh
ny trong cc tiu thuyt. V d, nhn vt Dng trong on tuyt (1935) v i
bn (1936) ca Nht Linh. Tuy nhin, nhng nhn vt ny thng lng mn v
lin quan n chnh tr nhiu hn hnh nh k lu y trong nhc Trnh Cng Sn.
(82) Ngoi nhng bi ht c nhc n y, cn c nhng bi ht khc
c nhng mnh d: Cn c bao ngy, Hy c vui nh mi ngy, v
Vn nh cuc i.
(83) Xem bi Thay li ta ca Trnh Cng Sn trong tp T tnh khc
(Si Gn: Nhn Bn, 1972).
(84) Kit tc ca Heiddeger l Being and Time, xut bn nm 1927. Xem
Being and Time: A Translation of Sein und Zeit ca Joan Stambaugh (Albany:
State University of New York Press, 1996).
(85) Theo th t trong bi C xt xa a, Gn nh nim tuyt vng,
v Mt ci i v.
(86) Ren Muller, Beyond Marginality, 33.
(87) Xem The Essentials of Zen Buddhism ca D.T. Suzuki do Bernard
Phillips bin tp (New York: Dutton, 1962, xvi.

41
 (88) Xem bi Kip sau ti vn l ngi ngh s ca Vn Cm Hi, trang
211, Trnh Cng Sn: Mt ngi th ca do Nguyn Trng To, Nguyn Thy
Kha v on T Huyn bin tp.
(89) Vic thin nh ngay trong nhng hot ng hng ngy, thay v ngi
thin tnh, l mt phn ca Thin mn, v xut hin t th k th 8. Hu Nng
(638-713), chng mn th su ca Thin tng Trung Quc, c xem l
ngi sng lp ra phng php ny. Xem Zen Philosophy ca Thch Thin n,
trang 33-35.
(90) Xem bi Phi bit sng ca Trnh Cng Sn trong cun Trnh
Cng Sn: Ri l ru ngi (xem ch thch 24) do L Minh Quc bin tp, trang
203.
(91) Xem Existentialism from Dostoevsky to Sartre (New York: New
American Library, 1975) ca Walter Kaufmann, trang 46.
(92) Xem Existentialism from Dostoevsky to Sartre (New York: New
American Library, 1975) ca Walter Kaufmann, trang 349.
(93) Xem Beyond Existentialism and Zen ca George Rupp (New York:
Oxford University Press, 1979), trang 38-39.
(94) Xem Zen Philosophy ca Thch Thin n, trang 84.
(95) Xem Beyond Existentialism ca Rupp, trang 39.
(96) Xem bi This is the Buddhlas Love, ca Thin s Thch Nht
Hnh trong cun Shambhala Sun (thng 3, 2006): trang 52. nhng bi khc,
Thch Nht Hnh gii thch rng Pht t i tha tin rng chng ta lin i vi
vn vt. Thch Nht Hnh cho rng, khng c s khc bit gia vn vt hu thc
v v thc, nh trong cu nhc ni ting trong bi Dim xa ca Trnh Cng
Sn m Thin s ny trch dn: Ngy sau si cng cn c nhau. Xem
Cultivating the Mind of Love: The Practice of Looking Deeply in the Mahayana
Buddhist Tradition ca Thch Nht Hnh (Berkeley, CA: Parallax Press, 1996),
trang 40.
(97) Bd., 53.
(98) Xem Introduction to Buddhism ca Harvey, trang 208.

42
 (99) Xem bi Ni vng u t thnh ting du ca, ca Thi Kim Lan
trong cun Trnh Cng Sn: Cuc i, m nhc do Trnh Cung v Nguyn Quc
Thi (xem ch thch 42) bin tp, trang 84.
(100) Theo email do Thi Kim Lan gi cho tc gi, ngy 15 thng 12,
2005.
(101) Theo nh ngha, Tin chin l thi gian trc cuc chin th nht
ng Dng, chng Php, nhng khi ni n nhc tin chin th khc. l
nhng bi nhc c sng tc trc hoc ngay sau cuc chin th nht ng
Dng.
(102) Xem Zen Philosophy ca Thch Thin n, trang 185.

43
 TI LIU THAM KHO

1. Schafer, J. C. (2007). Death, Buddhism, and Existentialism in the Songs of

Trinh Cong Son. Journal of Vietnamese Studies, 2(1), 144-186.
2. Schafer, J. C. (2007). Ci cht, Pht gio v ch ngha hin sinh trong ca khc
ca Trnh Cng Sn. Dch t Ting Anh. Ngi dch Vi Huyn, Tp ch
Vn ha dn gian, s 6, 2008.
3. Vi Huyn (2007). Ci cht, Pht gio v ch ngha hin sinh trong ca khc ca
Trnh Cng Sn, www.talawas.org/talaDB/showFile.php?
res=10058&rb=0206, ngy 22/12/2016.

44