Rekapitulacija osnovnih jednadbi strujanja

Izvod osnovnih jednadbi

Izvod osnovne jednadbe koja opisuje strujanje fluida izveo je Daniel Bernoulli, 1738. Na
slici je prikazan elementarni volumen smjeten unutar strujne cijevi. Pri daljnjem
izvoenju uvode se pretpostavke: koordinatni sustav je inercijalni, strujanje je viskozno,
fluid je nestlaiv, fluid se giba unutar strujne cijevi (du strujnice s)

z
G 2
g 4 G G
es v
G
en

G
s a
1 3
R
x
Elementarna estica fluida

D 2
V = s
4 D
Ubrzanje elementarne estice predstavlja
materijalnu derivaciju brzine fluida te se s
dijeli na lokalnu i konvektivnu promjenu.
Dv i v i v
ai = = +vj i
dt t x j
v v
a= +v
t s

z p D 2

pA + s
w Ds s 4

B
G
es

A
n s
D 2 G D 2
pA g s
4 4 x
Suma sila na elementarni volumen u strujnoj cijevi
Suma sila na elementarni volumen jednaka je umnoku mase i akceleracije fluida.
m at = Fs
Ako uvrstimo sile tlaka na prednjoj i stranjoj povrini elementarnog volumena te silu trenja i silu
teine slijedi izraz
D 2 Dv D 2 p D 2 D 2
s = pA ( pA + s ) s g cos w Ds
4 dt 4 s 4 4
Sreivanjem izraza slijedi relacija
Dv p 4
= g cos w
dt s D
Uvrtenjem izraza za materijalu derivaciju slijedi osnovna diferencijalna jednadba gibanja
fluida
v v p 4
+v = g cos v 2
t s s 8 D
Mnoenjem izraza s ds te integriranjem izmeu dvije toke na strujnici slijedi
Bernoullijeva jednadba
2
d 1
2
p
2 2

ds 2 v ds + s ds + g d + v 2ds = 0
2
s cos


1 1 1 dz 1
2D
1 2 1 2 L
v + p + gz = v + p + gz + v 2
2 1 2 2 2D
Osnovne jednadbe

Hidrauliki proraun cjevovoda se temelji na jednadbi kontinuiteta

Q = vA = konst.
i modificiranoj Bernoullijevoj jednadbi, koja za strujanje od presjeka 1 prema presjeku 2
cijevi glasi
p1 v2 p v2
+ 1 1 + z1 + hP hT = 2 + 2 2 + z2 + hF
g 2g g 2g
gdje je hP visina dobave pumpe, hT pad visine energije u turbini, a hF ukupna visina
gubitaka izmeu promatranih presjeka. Visina hF gubitaka mehanike energije (pretvorbe
mehanike energije u unutarnju) se dijeli na linijske gubitke hf i lokalne gubitke hfm, tj.
vrijedi hF = hf + hfm .

Modeliranje linijskih gubitaka

Linijski gubici hf se modeliraju s pomou izraza Darcy-Weissbacha koji glasi
pf L v2 8 LQ 2
hf = = = 2 5
g D 2g Dg
gdje je faktor trenja koji je odreen eksperimentalno, a u opem je sluaju funkcija
Reynoldsova broja
vD 4 Q vD 4Q
Re = = ili Re = =
D D
i relativne visine k/D hrapavosti stijenke cijevi. U gornjim izrazima: L je duljina
cjevovoda; D je promjer cjevovoda; v je srednja brzina strujanja fluida; Q je protok; je
dinamika viskoznost fluida, a = / kinematika viskoznost.
Za strujanje u okruglim cijevima se uzima da je ono laminarno do Re=2300, a pri viim
Reynodsovim brojevima se uzima da je turbulentno, iako je u podruju Reynoldsova broja
od 2300 do priblino 4000 faktor trenja vrlo nepredvidiv, te je pouzdanost prorauna slaba.
Za laminarno strujanje postoji analitiko rjeenje za faktor trenja
64
= , za Re<2300
Re
iz kojeg je jasno da faktor trenja u laminarnom strujanju ne zavisi od hrapavosti stijenke
cijevi. U podruju turbulentnog strujanja najtonijom se smatra formula Colebrooka koja
glasi
1 k 2 ,5119
= 0,86859 ln 0, 2698 +
D Re
Iz koje bi se faktor trenja odredio iterativnim postupkom, to je nepraktino, te se
preporua koristiti eksplicitnu formulu Swamee-Jain, koja je dovoljno tona, a primjenjiva
praktiki za itavo podruje Moodyjeva dijagrama uz Re>5000, a koja glasi
1,325
= 2
k 5, 74
ln 3, 7 D + Re0 ,9

Ovaj izraz vrijedi i za hidrauliki glatke cijevi (k/D=0) i za podruje potpuno izraene
turbulencije ( Re ).
Zavisnost faktora trenja od Reynoldsova broja Re i relativne visine k/D hrapavosti
stijenke cijevi je prikazana grafiki Moodyevim dijagramom, prema sljedeoj slici. Uz
dijagram su dane neke tipine visine hrapavosti stijenke.

Moodyjev dijagram
Treba imati na umu da prikazani model linijskih gubitaka vrijedi za strujanje ustaljenim
(izobraenim) profilom brzine, gdje je pad tlaka uslijed trenja linearno razmjeran duljini
cjevovoda. U odreenim dionicama cjevovoda, npr. ulazni dio cjevovoda prikljuen na
veliki spremnik, strujanje iza koljena, ventila, naglog proirenja i slino, strujanje nee biti
ustaljenim profilom. U realnim cjevovodima je duljina dionica u kojima je strujanje
ustaljenim profilom brzine obino puno vea od duljine dionica s neustaljenim profilom te
se prikazani model s dovoljnom tonou moe primijeniti na itavu duljinu cjevovoda.

Modeliranje lokalnih gubitaka

Lokalni gubici strujanja nastaju pri strujanju kroz koljena, ventile, zasune, filtre, nagla
proirenja i slino. Gledajui lokalno u svim nabrojanim situacijama, strujanje je
trodimenzijsko, ali se pretpostavlja da su dimenzije prostora u kojem se to strujanje dogaa
zanemarivo male u odnosu na ukupnu duljinu cjevovoda pa se takav prostor moe smatrati
tokom cjevovodnog sustava, a nastali gubitak lokalnim ili mjesnim. Jasno je da je gubitak
mehanike energije vezan uz strujanje pa e i visina lokalnih gubitaka biti razmjerna visini
kinetike energije u obliku
v2 8Q 2
hfm = K =K 2 4
2g Dg
gdje je K koeficijent lokalnog gubitka. Usporedbom Darcy-Weissbachove formule s
gornjim izrazom moe se rei da se i linijski gubici mogu izraziti koeficijentom gubitka
K = L D . U opem je sluaju koeficijent K funkcija Reynoldsova broja i relativne visine
hrapavosti stijenke. Kao to i faktor trenja pri visokim vrijednostima Reynoldsova broja
postaje konstantnim tako se i koeficijent lokalnog gubitka moe smatrati konstantnim pri
visokim vrijednostima Reynoldsova broja. Za sluaj da ulazna i izlazna brzina nisu
jednake uz koeficijent lokalnog gubitka mora tono stajati na koju visinu kinetike energije
se on odnosi, iako se najee koristi najvea visina kinetike energije. Tako je na
sljedeoj slici definiran koeficijent lokalnog gubitka naglog proirenja (koji se moe dobiti
teorijskim razmatranjima), a s obzirom da ulazna i izlazna brzina nisu jednake definiran je
i izraz za visinu lokalnih gubitaka da se zna uz koju visinu kinetike energije se gubici
raunaju.

2
D2
K = 1 12
D2
D2
D1
v1 v2
v2 hfm = K 1
2g

Posebni sluaj naglog proirenja je utjecanje u veliki spremnik gdje se moe uzeti da je
D2 >> D1 te vrijedi da je K=1, kao to je i prije prikazano. Sljedea tablica daje pregled
nekih tipinih lokalnih gubitaka.
Lokalni gubitak Koeficijent lokalnog gubitka K
Ulaz iz spremnika u cijev: otri rubovi 0,50
lijepo zaobljeni rubovi 0,04
Koljeno 90 - veliki radijus luka 0,20
- mali radijus luka 0,70
Kuglasti ventil: potpuno otvoren 0,05
1/3 zatvoren 5,50
 Ventil s pladnjem potpuno otvoren 10,00
Veza meu faktorom brzine i koeficijentom lokalnog gubitka

Pri analizi istjecanja kroz otvore uveden je pojam faktora brzine Cv kojim se uzima u obzir
gubitak mehanike energije uslijed trenja. Isti se ti gubici mogu obuhvatiti koeficijentom
lokalnog gubitka K.
pa Gledajui sliku moe se pisati izraz za brzinu istjecanja
0
v = Cv 2 gh , a modificirana Bernoullijeva jednadba od
toke 0 to toke 1 uz postojanje lokalnih gubitaka glasi
v2 v2
h= +K
h 2g 2g
pa Usporedbom tih izraza slijedi veza izmeu koeficijenta brzine
1
Cv i koeficijenta lokalnog gubitka K, oblika K = 2 1
1 Cv
Oito je da za Cv=1 (strujanje bez gubitaka), slijedi K=0.

9.4 Ekvivalentna duljina cjevovoda

Kod strujanja kroz cijev konstantnog promjera lokalni gubici se mogu zamijeniti
ekvivalentnom duljinom cjevovoda. Sljedea slika prikazuje energetsku liniju za strujanje
kroz cijev konstantnog promjera s ugraenim ventilom, koja ima skokoviti pad visine
energije na mjestu lokalnog gubitka.

E.L.
E.L.

L L Le

Lue

Na desnoj slici je lokalni gubitak ventila zamijenjen ekvivalentnom duljinom Le cjevovoda,

tj. cijev je fiktivno produljena da bi pad tlaka u oba sluaja bio isti. Jasno ja da vrijedi

v2 L v2 k
K = e iz ega je Le = D
2g D 2g

Hidrauliki proraun cjevovoda nekrunog poprenog presjeka

Opisani postupak za hidrauliki proraun cjevovoda krunog poprenog presjeka se moe
primijeniti i za proraun cjevovoda nekrunog poprenog presjeka. Proraun se temelji na
ekvivalentnom promjeru De, a vrijedi za sluaj turbulentnog strujanja fluida. Ekvivalentni
promjer je definiran kao
 ST
De = 4 RH = 4
O
gdje je ST plotina poprenog presjeka toka, a O oplakani opseg (duljina linije dodira fluida
i stijenke cijevi). Odnos ST O = RH se naziva hidraulikim radijusom. Na sljedeoj slici su
definirani ekvivalentni promjeri za neke tipine situacije strujanja fluida.
Sluaj strujanja Ekvivalentni promjer
Strujanje punim pravokutnim presjekom
2ab
b De =
a+b
a
Strujanje u otvorenom pravokutnom kanalu
4ac
c De =
a + 2c
a
Strujanje izmeu dvije koaksijalne cijevi

De = D2 D1
1
D

D2

Faktor trenja za ustaljeno strujanje kroz cijevi nekrunog presjeka se takoer oitava iz
Moodyjeva dijagrama ili rauna iz formule Swamee-Jaina s tim to su Reynoldsov broj
v De
Re = i relativna visina hrapavosti k definirani na temelju ekvivalentnog
De
promjera.
Srednja brzina v u svim izrazima se definira omjerom protoka i stvarne plotine poprenog
Q L v2
presjeka toka v = . Izraz za visinu linijskih gubitaka glasi hf = u kojem v
ST De 2 g
ponovo oznauje stvarnu srednju brzinu strujanja fluida.

Ilustracija modificirane Bernoullijeve jednadbe

pa
g
H
L
,
K1

K2 D

Modificirana Bernoullijeva jednadba

p1 8Q 2 p 8Q 2 L 8Q 2 8Q 2
+ 1 4 2 + z1 + hP hT = 2 + 2 4 2 + z2 + + D 4 2 g
K
g D1 g g D2 g D D 4 2 g
 
  

hf h fm
koja se za sluaj postojanja pumpe u cjevovodu prema slici moe svesti na oblik

pa p L 8Q 2 8Q 2 8Q 2 8Q 2
+ hP = a + H + + K + K +
g g D D 4 2 g D 4 2 g D 4 2 g D 4 2 g
1 2

moe se grafiki ilustrirati crtanjem energetske linije, hidraulike gradijentne linije i

geodetske linije

L3 v 2

D 2g v
2

g 2g
hp H.G.L.
pa/ g
2
v L1 v 2
E.L. K2
2g D 2g
2
pa/ g v
H K1
2g L2 v 2
H.G.L.
v
2 D 2g
2g ,
L
K1

K2
D

Postupci prorauna jednostavnih cjevovoda

Kategoriji hidrauliki jednostavnih cjevovoda pripadaju svi cjevovodi jednostavne
topoloke strukture (cjevovod moe biti po volji razgranat, ali cjevovod ne smije biti
zatvoren u prsten) kod kojih se problem prorauna svodi na postavljanje jedne
modificirane Bernoullijeve jednadbe, a koja se za sluaj postojanja pumpe u cjevovodu
moe svesti na oblik
p1 8Q 2 p 8Q 2 L 8Q 2 8Q 2
+ 1 4 2 + z1 + hP = 2 + 2 4 2 + z2 + + D 4 2 g (a)
K
g D1 g g D2 g D D 4 2 g
 
  

hf h fm

Ovom se izrazu pridodaje izraz za faktor trenja

1,325
= 2
(b)
k 5, 74
ln 3, 7 D + Re0 ,9

i izraz za Reynoldsov broj
4Q
Re = (c)
D
to ini osnovni sustav jednadbi za hidrauliki proraun jednostavnih cjevovoda. Iz ovog
sustava triju jednadbi mogu se izraunati tri nepoznanice. S obzirom da se radi o sustavu
nelinearnih jednadbi one e se u veini sluajeva rjeavati iterativnim postupkom.
Ako je npr. poznata geometrija cjevovoda (kao na slici uz ilustraciju Bernoullijeve
jednadbe) i raspoloiva visina energije za svladavanje gubitaka hp, a potrebno je odrediti
protok Q, sustav jednadbi (a) do (c) se rjeava iterativnim postupkom.
pa p L 8Q 2 8Q 2 8Q 2 8Q 2
+ hP = a + H + + K + K + (a)
g g D D 4 2 g D 4 2 g D 4 2 g D 4 2 g
1 2

1,325
= 2
(b)
k 5, 74
ln 3, 7 D + Re0 ,9

4Q
Re = (c)
D
Iterativni postupak zapoinje pretpostavkom o faktoru trenja. Obino se pretpostavlja
turbulentno strujanje u reimu potpuno izraene hrapavosti (vrijednost faktora trenja se
oita iz Moodyjeva dijagrama ili izrauna iz formule Swamee-Jaina uz pretpostavku
Re=). S tom vrijednou se ulazi u izraz (a) te se izraunava protok.
g 2 D 5 ( hP H )
Q= (a)
8 ( K1 D + L + K 2 D + D )

S tako izraunatim protokom Q se rauna Reynoldsov broj iz izraza (c), te se ponovo

rauna nova vrijednost faktora trenja iz izraza (b). Nakon toga se postupak ponavlja.
Iterativni postupak se smatra zavrenim kada se vrijednost protoka Q prestane mijenjati u
prve tri signifikantne znamenke, a najee su potrebne svega dvije ili tri iteracije.
Iterativni postupak se prikazuje kroz sljedeu tablicu, koja se popunjava redak po redak

Broj iteracije Q Re
0
1

Energetske karakteristike pumpe

Realna karakteristika hidraulikog stroja

G G
v w
vn
Eulerova jednadba i trokut brzina za hidraulike strojeve

G
v u

1 1
hP = u2 (u2 w2 cos 2 ) u1 (u1 w1 cos 1 ) = (u2v 2 u1v1 )
g g
Iz jednadbe jasno da e visina dobave pumpe biti maksimalna pri v1 = 0 (to znai da je
apsolutna brzina na ulazu u lopatice okomita na obodnu brzinu)
 u2 v 2 u (u w2 cos 2 ) r Q
hP = = 2 2 = 2 2 2 r2 cos 2
g g g A
Iz Eulerove jednadbe za hidraulike strojeve slijedi da je visina dobave pumpe linearno
zavisna od protoka. Ovaj izraz je izveden pri pretpostavci strujanja neviskoznog fluida i
beskonanog broja beskonano tankih lopatica. Idealna karakteristika pumpe prikazana je
na dijagramu ispod. Realna karakteristika pumpe (prikazana na dijagramu ispod lijevo)
ima visinu dobave pumpe umanjenu za gubitke nastalih konanim brojem konano tankih
lopatica, gubicima trenja i sudarnim gubicima.
hp
Idealna karakteristika = 900 hp
karakteristika pumpe
Utjecaj konanog Idealna karakteristika <900
Radna toka
broja lopatica
faktor
korisnosti

Realna karakteristika
Utjecaj viskoznog karakteristika
trenja cjevovoda

Utjecaj
sudarnih
Q
Q

Radna toka pumpe

U otvorenim cjevovodnim sustavima visinom dobave pumpe se svladava razliku energija
h21 i gubitke trenja, dok u zatvorenim (cirkulacijskim) sustavima pumpa svladava samo
gubitke trenja. Uz pretpostavku da su gubici razmjerni kvadratu protoka, potreba za
visinom dobave pumpe moe se openito prikazati funkcijom h = h21 + rQ 2 to oznauje
parabolu koja se naziva karakteristikom cjevovoda. Dijagram (slika gore desno) prikazuje
primjer na kojem je prikazana karakteristika pumpe (plava krivulja) s ucrtanom
karakteristikom cjevovoda (crna krivulja). Crtkana plava krivulja oznauje faktor
korisnosti pumpe. Visina dobave pumpe je maksimalna kod nultog protoka, a maksimalni
je protok pri nultoj visini dobave pumpe. Radna toka pumpe definirana je presjekom
karakteristike pumpe i karakteristike cjevovoda. Pumpu treba izabrati tako da radna toka
padne u podruje maksimalnog faktora iskoristivosti pumpe.

Zakoni slinosti

Karakteristika pumpe dana je izrazom

Q
e p = g hP = 2 r2 2 r2 cos 2 ili (e p , , D, Q) = 0
A
primjenom dimenzione analize izvodi se bezdimenziona zavisnost
e g h Q
= 2 p 2 = 2 p2 = f 3
= f ( )
D D D
Dakle svi hidrodinamiki slini strojevi opisani su jednom bezdimenziskom krivuljom
= f ( )

Primjer: Ista pumpa radi na dva razliita broja okretaja

Ukoliko obije pumpe rade u istim reimima rada oba bezdimenzijska parametra moraju biti
jednaka (promjer rotora D identian je za oba reima rada)
g h g h Q Q
1 = 2 1 = 2 odnosno = 2 p2 = 2 p2 = 3
= 3
uz D = const.
D 1 D 2 D 1 D 2
Izrazi prelaze u oblik hp1 = 1 Q1 1
2 2
hp1 Q1 ili grafiki na dijagramu ispod lijevo
= =
hp 2 2 2 Q2 2 hp 2 Q2
2

Krivulje slinosti serijski rad pumpi

hp karakteristika pumpe 1
hp
2
hp1 Q
= 1
2
hp 2 Q 2

karakteristika pumpe 2
paralelni rad pumpi

karakteristika pumpe

Q Q

Spajanje pumpi

esto se u praksi radi s paralelno ili serijski spojenim pumpama. U paralelnom radu
jednakih pumpi visina dobave je zajednika za sve pumpe, a ukupni protok je jednak
zbroju protoka kroz sve pumpe. U serijskom radu pumpi protok je kroz svaku pumpu
jednak, a ukupna visina dobave jednaka je zbroju visina dobava svih pumpi. Slika gore
desno prikazuje karakteristiku jedne pumpe (plava krivulja), te karakteristike serijskog
rada (zelena krivulja) i paralelnog rada (crvena krivulja) dviju takvih pumpi.