Professional Documents
Culture Documents
6 1 Borular Baglanti Parcalari
6 1 Borular Baglanti Parcalari
6. AKIKANLARIN TAINMASI
(Ref. e_makaleleri)
Borular Ve Tpler
Su, gaz, petrol gibi akkanlarn bir yerden baka bir yere tanmasnda kullanlan
kil, beton, aa, grafit, plastik, asbest, cam ve eitli metallerden yaplm
malzemeler "boru" olarak tarif edilir.
Tahmin edildii gibi borular yaklak 5000 yldan bu yana insanln kullanmnda
bulunmaktadr. lk borular, dalardaki erimi kar sularnn kylere getirilmesinde
yararlanlan aatan kanallardr.
Bir akkann bir noktadan dier noktaya tanmasn salayan boru veya tp
dzenine borulama sistemi denilmektedir. Bu tariften hareket edilecek olursa, bir
araba motorunda da borulamadan bahsedilebilir. Ancak borulamann ve borulama
tasarmnn en karmak olduu ve zel uzmanlk gerektiren alanlar rafineriler,
petrokimya fabrikalar, nkleer enerji tesisleri ve uzay teknolojisidir.
Bu derecede yksek teknolojiye hayat kazandran bir dal olmas nedeniyle
borulama teknolojisi ve tasarm pek ok detay konu ierir. Bu konularn her biri
ayr uzmanlk daldr.
Teknolojinin ilerlemesi sonucunda ortaya kan ihtiyalar boru malzemelerinde de
gelimelere yol amtr Bu gn aa borular ok zel fermentasyon sanayiinde
kullanlmaktadr. leri teknolojilerde yksek basn ve scakla dayankl zel
alamlar, elik veya dkm malzemeden yaplm borular kullanlmasnn
yansra, ounluk korozif ortamlarda, bilinen trde veya ihtiyalara gre
hazrlanm zel plastiklerin kullanm gittike yaygnlamaktadr.
Boru malzemeleri iki ana snfta toplanabilir.
Metalik Boru Malzemeleri (a) elik ve dier demir alamlarndan (elik,
paslanmaz elik, krom elii, dkme elik v.s. gibi), (b) dier metallerden
(alminyum, bakr, pirin ve bunlarn alamlar gibi) yaplan boru
malzemeleri.
2
Kaynakl boruda, rulo haline getirilmi ve boru bant olarak isimlendirilen yaklak
70-100 cm enindeki sa eritler, silindirik boru meydana getirecek ekilde alr.
Bu ekilde helezon bir akma izgisi oluturan eritlerin ular dikilir, kaynakla
birletirilir. Kaynak noktalarndaki ekme gerilimi, kaynak kalitesine ve uygulanan
teknik kontrol yntemine gre orijinal malzemenin %60 ile %100 seviyesine ular.
Kaynaklama metodu ile byk apl borularn retimi mmkn olduu gibi, apna
gre et kalnl daha dk boru imalat da yaplabilmektedir. Kaynakl borularda
sabit bir et kalnl salamak mmkndr. Kaynakl borularn genelde korozif
ortamlarda veya yksek basnlarda kullanlmas nerilmez.
3
Boyutlar
Boru ve tpler, aplar ve duvar kalnlklar ile tanmlanr. elik boruda standart
nominal ap 1/8-30 in. arasnda deiir. 12 in.den byk apl borular iin verilen
nominal aplar borunun d apn, 3-13 in. borularda i ap belirtir, ancak daha
kklerde gerek bir boyutu tanmlamaz.
(d) stoklama
durumuna baldr. Borulardan en yaygn ak hzlar Tablo-1de verilmitir; zel
durumlarda farkl hzlarda aklarn alnabilecei koullar da vardr. Boru boyutu,
volumetrik ak hz ve hz arasndaki ilikiler Ek-4 deki tablodan bulunabilir.
1/2 in boyutuna kadar flanl balantlar kullanlabilmektedir. Flann boru ile bir-
letirilme yntemleri ekillerle gsterilir (ekil-20a ve 20b).
Dz yan kl Te (Plain
900 Dirsek (900 Elbow) Dz Te (Plain Tee) side outlet Tee)
(a)
(b)
(c)
(d)
Vanalar
Tipik bir proses fabrikasnda, deiik boyut ve ekilde binlerce vana bulunur ve
herbirinin dizayn farkl olmasna ramen temel fonksiyonlar, bir akkan akmn
azaltmak veya kesmektir. Baz vanalar tmyle ak veya kapal olarak kullanlr;
buna "ak-veya-kapal" servis denir. Bazlarndan bir akkann basncn ve ak-
n azaltmada yararlanlr. Sadece bir yndeki aka veya sadece belirli scaklk
ve basntaki aka izin veren vanalar vardr. Bunlarn dnda akkann scakll-
n, basncn, sv seviyesini veya dier zelliklerini kontrol eden vanalar da bu-
lunur. Her durumda vana, akm ya kontrol eder veya durdurur.
8
Vanalar deiik malzemelerden yaplabilir; pirin, dkme elik, dvme elik, plas-
tik ve plastik kapl malzemeler kullanlr. Bir vana gvdesi ve i yaps ekil-.21 te
grlmektedir.
salmastra saplamas
salmastra somunu
salmastra flan
salmastra basks salmastra
salmastra bask yay vana mili
bonet-vana kapa
conta
merkezleme vana gvdesi
burcu
yuva
disk
yuva
merkezleme
burcu vana alt flan
Vana Tipleri
1. Diskli (Globe) Vanalar
"Globe" terimi, bu tip vanalarn ilk dizaynnda gvde ksmnn kresel yapda ol-
masndan dolay kullanlmtr; bir diskin (plug) bir yuvaya (seat) oturarak akm
kapamasna globe denilmektedir. Bu gruptaki vanalar ilk dizaynlarndan (al Y
tipi, 3 yollu) uzaklap deiik grnmlerde de yaplmaya balanmtr; ancak
alma ilkeleri ayndr. Dz ve al diskli vanann ematik grm ekil-.22
(a)da, ksmlar 3.22 b)de gsterilmitir.
disk
disk tutucu
disk
somunu
gvde
(b)
(a2) Al (Angle) glob
vana
vana simidi
salmastra bask
somunu
salmastra basks
salmastra
disk
yuva
(a) (b)
Disk ve Yuva:
Vanalarda disk ve yuva kullanld yer ve istenilen szdrmazlk seviyesi ynn-
den nemlidir. Diskli vanalarda disk ve yuvalar grupta toplanabilir:
metal disk-dar konik yuva,
tapa (plug) disk,
Belli sre altktan sonra veya kk bir kaak grld zaman disk deitiril-
mek zere vana servisten karlr. Disk deiimi srasnda yuvann da mutlaka
kontrol edilip izgi anmasnn yuva yzeyini henz etkilememi olduu grlme-
lidir. Aksi halde yuva yzeyinin, bu i iin yaplm cihazlarla "paso" alnarak d-
zeltilmesi gerekir (ekil-.24d).
Bu nedenle srgl vanalar tam ak veya tam kapal konumda altrlrlar. Bir
srgl vanann ematik grnm ekil-.25 (a) da, tanm 3.25 (b)de verilmitir.
Srgl vananlar kullanm ekline gre drt grupta toplanabilir;
Dtan vidal ve boyunduruklu
ten vidal ve mili hareketsiz,
ten vidal ve mili hareketli,
simit (tekerlek)
mil
salmastra basks
vana kapa
salmastra
gvde
disk
(a) (b)
Kayma Milli ve Ani al Srgl Vanalar: vana mili salmastra kutusunun iin-
de bir kol vastas ile aa yukar hareket eder. Byle bir dizayn akmn aniden
kesilmesi veya almas gerektii durumlarda kullanlr (ekil-.26 d).
Disk Trleri
Srgl vanalarda iki tr disk yaps vardr:
kama yapsndaki diskler,
ift diskler.
Kama Yapsndaki Diskler: Yekparedir ve srgl vanalarn en ok kullanlan
trdr. Bu yap pirin, demir ve elik vanalarda kullanlabilir. Vanann ematik
diyagram ekil-.27(a)da grlmektedir.
Diskin yuvaya giren yz de konikletirilmi ve ilenmitir. Vana gvdesinde, dis-
kin iine girdii ve diskin oturma yzeyi ile ayn koniklikte olan ilenmi yzeyli bir
yuva bulunur. Vana simidinden uygulanan kuvvet ile disk yuvaya konik yzeyler
boyunca oturtulur.
Vana almak iin disk ekildiinde, yzeylerin konik ve diskin aa-yukar hare-
ketinin merkezlenmi olmasndan dolay oturma yzeylerinin temas hemen kesi-
lir. Bylece yzeylerin srtnerek anmas nlenmi olur.
16
Kama yapl diskli srgl vanalar, hemen btn servislerde baar ile kullanlr.
Ancak ok yksek scaklklarda alan enerji tesislerinde srgl vana kullan-
mnda zel problem ile karlalmtr.
Vana akken scak buhar akmnn getii gvdenin snmas ile vana boneti
(kapak) iine ekilmi bulunan srgnn (disk) snmas ayn seviyede olmaz.
Vana akm kesmek zere tam kapatldnda yuva ve disk farkl olarak klece-
inden disk, yuva iine skr. Byle durumlarda vanann almas ok g olur.
ift Diskler: ift diskli bir srg vanann emas ekil-.27(b)de verilmitir. Bu tr
vanalarn kullanm da yaygndr. Bu yapda diskin oturma yzeyi, yuvann yz
zerinde srnerek hareket eder. Yzler vanann btn hareketi sresince birbiri
ile temastadr. Bu hareket ile yuva yzeyinin srekli temiz tutulmas saland
halde ve disk zerindeki yksek basnlarda vanann kullanm zorlar.
(a) (b)
(a) (b)
Akm geerken klapenin kalk miktar, akm miktar ve hzna baldr. Akmdaki
oynamalara gre klapenin akl deiir.
(a) Musluk (Plug) (b) Bilyeli (Ball) vana (c) Bilyeli (Ball) vana (d) Kelebek
vana (serbest bilyeli) (sabit bilyeli) (Butterfly) vana
(a) (b)
diyafram plakas
hareket ettirici yay
hareketli mil
yay yata
yay boyu ayar vidas
mil balant paras
boyunduruk
hareket gsterge
plakas
Montaj srasnda vana, kaynakl veya flanl hi bir gerilime uramayacak ekilde
borulamadaki yerine konulmaldr. Bu srada muhafazalar haliyle kartlm flan
yzeylerinin hasarlanmamas, gvde iine yabanc maddeler girmemesi ok -
nemlidir.
Vanalarn oturma ve szdrmazlk yzeyleri bir saat iilii gibi hassas olarak i-
lenmitir. Bir vanann alt sistem iinde hassasiyeti korunmaldr. Ancak yap-
lar nedeniyle yabanc maddeler tarafndan kolayca zarar grebilirler. Bu nedenle
montaj uygun ekilde yaplm vanann iletmeye alnmas da zel deneyim ve
itina gerektirir. Vanalar servise konulmadan nce balantl hatlar en iyi ekilde
temizlenmi olmaldr.
Vanalarn srekli kullanm srasnda da byk bir dikkat ve titizlik gerekir. Vanala-
rn ounda bir simit vastasyla elle ama kapama yaplr. Genellikle bu usul k-
k vanalar ve dk basnlar iin uygun bir yntemdir. Vana bydke ve
basn arttka vanay ap kapamada mekanik bir dzenee gereksinim olur. Bu
dzeneklerin en yaygn kanrtma manivelas ile manivela kollu anahtardr. lk
bakta bunlar kolaylk salayc ve faydal grlrse de uygun ekilde ve zenle
kullanlmadnda vanay tahrip eder.
Manivelalardan zellikle a srasnda yararlanlr. Bunun yannda, manivela
ayarlamada vana milinin kolayca hareket ettirilmesini salar. Ancak vanann ka-
patlmas srasnda manivela ile byk bir kuvvet uygulanrsa, byk bir olaslkla
24
2500 lb / in2 nin altnda, elastik modl 2200000 lb /i nc2 dir. Isl oklara ok da-
yankldr. En yksek alma scakl 340 0F (171 0F) dr. retilen malzemeler
171 0C de 50 lb / in2 den 21 0C de 75 lb / in2 lik alma basncna gre dizayn
edilmitir.
Kimyasal Malzemeler
Asite dayankl kimyasal-mlek malzemeden yaplan boru ve balantlar,
hidrofluorik asit dnda pek ok asit, alkali ve dier korozif maddelere dayanr. En
ok kullanlanlar an-ve-musluk (bell- and-spigot) eklemler ve dz-karlkl ulu
(kafa kafaya, plain-butt ends) borulardr. Dz karlkl ulu borularda imento-
lanm flanlar ve balant iin bir conta bulunur. Orta basnl kimyasal-mlek
boru, furan reinesiyle kuvvetlendirilmi cam yn ile kaplanarak ta kullanlr.
Beton
Kuvvetlendirilmi ve kuvvetlendirilmemi betondan yaplm atk borular bulunur.
Kuvvetlendirilmemi olanlar 4-24 in boyutlarndadr ve dkme eklem uludur.
Kuvvetlendirilmi beton borular yamur suyu ve atk kanallar olarak kullanlr,
dkme veya basnl eklem uludur. Bunlarn 12-108 in. araln kapsayan be
26
kuvvetlendirme snf bulunur. Bazlar (basnl eklemli olanlar hari) 45 lb / in2 lik
su basncna dayanr. Daha yksek su basnlarnda burunun duvarna 1/16 in.
kalnlnda elik bir silindir gmlerek herhangi bir atlamada sznt yapmas
nlenmi olur. Betondan yaplm balant paralar da vardr. Beton borulama
sistemleri zel tuzla-perdahlanm cams-kil levhalarla kaplanr, dkme asfalt
eklemlerle balanabilir.
Yksek gerilme kuvveti olan asite dayankl imento ile dkme-demir flanlar por-
selene balanabilir. Flanl kimyasal porselenden 900 ve 450 lik atal, Te, dr-
c, balk ve Y eklinde diskli vanalar yaplabilir.
lanmas tercih edilir. ksm polimer d elik olan boruda flanl balantlar ko-
laylkla yaplr ve yksek scaklk ve basnlarda allabilir. ap 1 - 8 in araln-
dadr. Bu tip sistemlerde 125 lb dkme demir, 150 lb ekme demir ve 300 lb elik
flanlar kullanlr. Kaplama, borunun retimi srasnda yaplr. Uzunluk 20 ft kadar
olabilir. Bu yntemle diyafram, ek ve musluk vanalar yaplmaktadr.
Kauuk kapl boru 175 0F (79.4 0C) a kadar scaklklarda en fazla %50 lik
hidroklorik asit tanmasnda uygundur. Karbon dislfr iin de kullanlabilir (evre
ssnda).
Plastik Boru
Dier boru malzemelerinin tersine plastik boru i ve d korozyondan etkilenmez,
kolaylkla kesilir ve balanr, dier malzemelerle temas ettiinde galvanik
korozyona uramaz. Kullanm scakl ve gerilme kuvveti dktr. Uygun olma-
yan akkanlar tandnda plastik boru yumuar. Il genleme katsays yksek-
tir.
Scaklk ykseldiinde plastik borularn ounda gerileme zellii hzla der.
Gne veya yaknnda bulunan scak malzemeler plastik boruyu etkiler.