Izvorni lanak UDK 159.923.2: 316.

4: 32
Primljeno 11. 12. 2007.

Dragica Vujadinovi
Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Bulevar kralja Aleksandra 67, Srbija-11000 Beograd
dragicav@ius.bg.ac.yu

Civilno drutvo i politika kultura

Saetak
U ovom se radu nudi pokuaj kategorijalnog razjanjenja civilnog drutva i politike
kulture, kao i njihove bitne meupovezanosti u okvirima konstitucionalne demokracije. U
kontekstu analize civilnog drutva, demokratske politike kulture i bipolarne paradigme
civilno drutvo-pravna drava, posebna je pozornost posveena ugraivanju republikan-
skih elemenata u liberalnu tradiciju i u idealno-tipski model razvijenog demokratskog po-
retka. Jedna je od namjera da se ukae na znaaj stalnog procesa demokratizacije civilnog
drutva (emancipatorskog aktivizma na principima autonomije, asocijativnosti i javnosti),
kao i unapreivanja demokratske politike kulture (razvoja graanskih vrlina zasnovanih
na principima tolerancije, nenasilja, solidarnosti, slobode, jednakosti, pravde), za uspo-
stavljanje i unaprijeivanje konstitucionalne demokracije.

Kljune rijei
civilno drutvo, demokratska politika kultura, konstitucionalna demokracija, republikani-
zam, liberalizam, politika u irem smislu, princip autonomije

Pojam civilnog drutva

Pojam graanskog ili civilnog drutva pojavljuje se u liberalnoj i liberal-
no-demokratskoj teoriji od 17. vijeka (kroz 18. i prvu polovinu 19. vijeka), u
kontekstu diskursa o razdvojenosti drave i drutva, te s razliitim akcentima,
vezano uz razliiti problemski sklop, kod Paina, Lockea, Hegela, Tocquevi-
llea, Milla.1
Teorija civilnog drutva obnavlja se i posebno razvija na Zapadu od 70-ih
godina 20. vijeka kroz bipolarnu paradigmu civilno drutvo pravna dra-
va, u smislu da konstitucionalna demokracija i vladavina prava zahtijevaju
za svoje ouvanje i unapreenje osim ustavno zajamene univerzalne jed-
nakosti i institucionalnih mehanizama podjele i kontrole vlasti i kontrolnu/
partnersku/kritiku ulogu civilnog drutva.

1
Od poetka historijske geneze pojma do da-
nas, navedena differentia specifica civilnog
drutva a to je njegova relativna autonomi-
ja u odnosu na dravnu vlast ujedno pred-
stavlja i toku najveih sporenja ili razlika
vezanih uz tumaenje mjere, dometa, smisla,
sadraja te relativne autonomije. Razlike se
kreu od shvaanja o nunoj kontroli drave
nad civilnim drutvom (Hegel), shvaanja o
ureivanju polja autonomije drutva uz po-
mo ograniene vlasti (Locke), naglaavanja
samoregulativne funkcije civilnog drutva
kao riznice individualnih ljudskih prava i slo-
boda (Tocqueville, Mill), shvaanja o suprot-
stavljenosti civilnog drutva dravnoj vlasti
(Pain, na drukiji nain Gramsci, na vlastiti
nain autori u zemljama sredinje i istone
Europe 70-ih godina ovog vijeka, na vlastiti
nain i aktivisti antiglobalistikog pokreta da-
nas), do shvaanja o partnerstvu drave i ci-
vilnog drutva u kontekstu vladavine prava.
FILOZOFSKA ISTRAIVANJA
109 God. 28 (2008) Sv. 1 (2133) 22 D. Vujadinovi, Civilno drutvo i politika
kultura

Teorija civilnog drutva obnavlja se na Zapadu primarno u okvirima libe-

ralno-demokratske tradicije (lijeve liberalne misli, liberalnog egalitarizma,
socijalnog liberalizma); neoliberalizam, dodue, prihvaa reducirani diskurs
civilnog drutva, gdje se ono shvaa kao produena ruka drave u obavljanju
poslova tzv. treeg sektora servisa prema graanstvu, i uz to kao huma-
nitarni rad na dobrovoljnoj bazi (humanitarna pomo, donacije). Spominjani
proces obnavljanja teorije civilnog drutva praen je ili uzrokovan buenjem
prakse civilnog drutva, a pod utjecajem krize legitimnosti drave blagosta-
nja i krize legitimnosti, uope uzevi, liberalnih poredaka u razvijenim ze-
mljama Zapada (naftna i ekonomska kriza, rat u Vijetnamu, kriza vrijednosti
s posljedinom pojavom novih drutvenih pokreta ekolokih, anti-ratnih,
anti-nuklearnih, feministikih, kao i pokreta za jednaka ljudska prava). Ob-
navljanje teorije i prakse civilnog drutva dogaa se i pod izrazitim utjecajem
raanja diskursa civilnog drutva u real-socijalistikim zemljama sredinje
Europe i njegove upotrebe u borbi za ruenje autoritarnih reima, tj. u borbi za
uspostavljanje konstitucionalnih demokracija. Zanimljivo je, meutim, da se
diskurs civilnog drutva istovremeno javlja i u dijelovima svijeta pod vojnim
diktaturama, a u borbi protiv njih u marginalnim prostorima zapadne Europe
(panjolska) i Latinske Amerike (Brazil, Argentina), kao i u neokolonijalnim
zemljama s usvojenim liberalnim politikim institucijama, kao to je Indija,
a u nastojanjima da se drutvo obrani od autoritarnih tendencija na razini dr-
avne vlasti. Takoer, diskurs civilnog drutva postaje posljednjih desetljea
atraktivan i za zemlje Treeg svijeta, koje su vrlo daleko od implementacije li-
beralne tradicije, a djeluje u smislu mobilizatorskih, utopijskih ideja vodilja u
borbi protiv zloupotreba vlasti u raznim varijantama autoritarnih i totalitarnih
diktatura. Danas se, takoer, sve vie govori i o globalnom civilnom drutvu
o drutvenim pokretima umreenim na internacionalnoj i globalnoj razini u
nastojanjima da se izbore za alternativnu globalizaciju, alternativnu u odnosu
na dominantni neoliberalni model globalizacije.
Osnovica za promiljanje svih varijeteta koncepta i prakse civilnog dru-
tva jest idealno-tipska paradigma civilno drutvo-pravna drava. U ovoj
zapadno-centrinoj2 bipolarnoj paradigmi civilno drutvo-pravna drava,
u sluaju idealno-tipskog koncepta civilnog drutva radi se o samoorganizi-
ranju graana, autonomnih pojedinaca u dobrovoljne, spontane, nenasilne,
neklasne asocijacije na osnovi zakonom zajamenih ljudskih i politikih
prava, a u borbi za unaprijeenje kvalitete ivota na principima slobode,
jednakosti, solidarnosti, pravde; za ostvarivanje principa konstitucionalne
demokracije, za obranu socijalnih, politikih, ekonomskih prava od zloupo-
treba vlasti.
Drugi pol ove idealno-tipske paradigme jest pravna drava, vladavina prava
(podjela i uzajamna kontrola vlasti, kontrolni mehanizmi institucionalne poli-
tike). Odnosno, u kompleksnijem smislu konstitucionalna demokracija okvir
je i za djelovanje pravne drave i za djelovanje civilnog drutva: ona podra-
zumijeva vladavinu prava, a u njoj svi dravljani imaju ustavom zajamena
jednaka individualna prava, uz koja postoje i odreeni elementi pozitivne dis-
kriminacije za ugroene socijalne grupacije, ali je prije svega civilno drutvo
polje legitimne brige za partikularne identitete.3
Civilno se drutvo zasniva na principima autonomije, asocijativnosti i javno-
sti. Princip autonomije tie se autonomnog, dobrovoljnog, spontanog istica-
nja identiteta graanina; princip asocijativnosti vezan je uz samoorganiziranje
graana i asocijativno djelovanje na osnovama spontanog udruivanja u
vidu graanskih inicijativa, drutvenih pokreta, nevladinih organizacija oko
FILOZOFSKA ISTRAIVANJA
109 God. 28 (2008) Sv. 1 (2133) 23 D. Vujadinovi, Civilno drutvo i politika
kultura

zajednikih problema i s ciljem da se oni razrjeavaju pritiskom na vlast, ra-

zvijanjem kritike javnosti, konkretnim doprinosima danih samoorganizira-
nih grupa; princip javnosti tie se javnog i medijskog obznanjivanja proble-
ma i ciljeva aktivnosti i konkretnih akcija samoorganiziranih aktera civilnog
drutva s ciljem da se problemi razrjeavaju samostalno, pritiskom na vlast,
kao i uz pomo vlasti.
Civilno drutvo predstavlja aktivizam graana u izvan-institucionalnoj politi-
ci. Drugim rijeima, diskurs i praksa civilnog drutva tiu se polja politike u
irem smislu. Civilno drutvo kao polje politike u irem smislu predstavlja
komplement, kontra-pol, kontrolni mehanizam u odnosu na polje politike u
uem smislu djelovanje dravnih organa, nositelja politike vlasti, politikih
stranaka i na vlasti i u opoziciji. U okvirima idealno-tipske bipolarne paradig
me civilno drutvo odreuje se na vrijednosno definiran, normativan nain,
vezano uz mobiliziranje graana i aktivno djelovanje samoorganiziranih gru-
pa u cilju unapreenja liberalno-demokratskog poretka, obrane ustavne de-
mokracije, ako treba i metodama graanske neposlunosti, poticanja razvoja
kritike demokratske javnosti u svrhe kontrole vlasti i sprjeavanja da se vlast
otrgne kontroli i djeluje mimo zakona, na antidemokratskim, koruptivnim ili
kriminogenim osnovama. Naravno, vrijednosno definiran koncept civilnog
drutva sadri u sebi osim normativno-mobilizatorske i deskriptivnu di-
menziju vezanu uz konstatiranje empirijskog stanja stvari u smislu djelova-
nja nevladinog sektora, drutvenih pokreta i graanskih inicijativa s ciljem
unapreenja demokratskog poretka. Navedeni vrijednosno definirani pojam i
praksa civilnog drutva predstavljaju socijalnu osnovu i socijalno-politikog
promotera demokratskog poretka.
Postoje, meutim, dileme i diskusije povodom kriterija za definiranje onoga
to pripada pojmu i praksi civilnog drutva. Neutralno definirani pojam civil-
nog drutva u sebe bi ukljuivao i ekstremno-desniarske drutvene pokrete,
graanske inicijative i nevladine organizacije. Jakim se argumentima moe
braniti i brani se! pozicija ireg, neutralnog tumaenja, po kome sva do-
brovoljna udruenja graana neovisno o svojim politikim orijentacijama
i vrijednosnim opredjeljenjima spadaju u civilno drutvo. Meutim, u tom
sluaju se gubi normativno-mobilizatorska dimenzija civilnog drutva, koja
je u funkciji unaprijeenja, kontrole, komplementa konstitucionalne demo-
kracije.4
Sudei po veini suvremenih studija, vrijednosni kriterij opredjeljenja za
demokraciju i njezin razvoj, kao i deskriptivno i normativno fokusiranje na

2 3
Izvorno uzevi, i u normativnom i u deskrip-
tivnom smislu, u pitanju je zapadno-centrini
pojmovni sklop; meutim, irenjem utjecaja
pojma i prakse civilnog drutva, zapadno-
centrini okvir analize sve vie djeluje kao
idealno-tipski instrumentarij za konkretno-
historijske kontekstualne modifikacije i pri-
mjene; dakle, sve manje kao dominantni uzor
za kopiranje zapadnog modernizacijskog mo-
dela, a vie kao inspiracija i poticaj za auto-
nomnu i autentinu borbu u pravcu ogrania-
vanja i samoograniavanja vlasti gdjegod na
zemaljskoj kugli.
O tome e vie biti rijei u sljedeem poglav-
lju, s podnaslovom Konstitucionalna demo-
kracija i politika u irem smislu.
4
Postoje, na treoj strani na strani neoliberal-
ne desnice, recimo u Americi, a na poseban
nain radikalno na strani ekstremne desnice u
tranzicijskim zemljama biveg real-socijaliz-
ma tumaenja civilnog drutva kao margi-
nalnog, parazitskog, neprijateljskog elemen-
ta, anti-patriotskih ili izdajnikih snaga, koje
aktivno doprinose raznim verzijama svjetske
zavjere protiv vlastite drave (protiv potrebe
zatite Amerike od terorizma, protiv interesa
drave Srbije, Hrvatske, itd.).
FILOZOFSKA ISTRAIVANJA
109 God. 28 (2008) Sv. 1 (2133) 24 D. Vujadinovi, Civilno drutvo i politika
kultura

emancipatorski aktivizam graana,5 dominantno je pri razmatranju to jest ci-

vilno drutvo, a ekstremno desniarski fenomeni tretiraju se kao zloupotreba
demokracije za anti-demokratske ciljeve, s tim to je u nekim dravama govor
mrnje, rasizam zakonom zabranjen, a u mnogima nije. Pritom se, naravno,
analiki ne zanemaruje ni taj veliki prostor ispoljavanja i djelovanja necivi-
liziranog civilnog drutva.
Civilno drutvo ima funkciju mobiliziranja graana za obranu osobnih, poli-
tikih i socijalnih prava, rukovoeno vrijednostima slobode, jednakosti, prav-
de, i u sprezi s razvojem demokratske politike kulture solidarnosti, kosmo-
politizma, pluralizma, tolerancije, nenasilja, humanitarizma.
Najvanije pretpostavke idealno-tipski uzevi za postojanje civilnog dru-
tva jesu: 1. pravna drava; 2. zajamena osnovna graanska, politika i socio-
ekonomska prava i slobode; 3. proceduralna demokratska pravila i institucije;
4. trina ekonomija i privatno vlasnitvo; 5. demokratska politika kultura;
6. participacija graana, aktivizam u kreiranju kritike javnosti i samoorgani-
ziranje za obranu ugroenih prava (a ugroavanje se uvijek iznova dogodi i u
najdemokratskijem poretku). Odnos drave i civilnog drutva podrazumijeva
da bez dobro ureene drave nema garancija prava koja omoguavaju funk-
cioniranje civilnog drutva. S druge strane, civilno je drutvo stalna potenci-
jalna kritika svakog eventualnog pokuaja drave da se (u skladu s logikom
ekspanzije, koja je inherentna svakoj vlasti) pretvori u dominantnu silu.
Spominjana bipolarna idealno-tipska paradigma jest model, uzor, normativ-
no-mobilizatorska shema koja je uvijek iznova aktualna i u najrazvijenijim
zemljama Zapada za obranu demokratske drave i drutva od svih vidova
zloupotrebe vlasti i drutvene moi i za rjeavanje uvijek iznova raajuih se
najrazliitijih drutvenih problema. Ova idealno-tipska bipolarna paradigma
jest, takoer, potpomogla i pomae borbu protiv autoritarnih i totalitarnih re-
ima, a kao takva, sama po sebi, nije primjenjiva u zemljama gdje nije uspo-
stavljena pravna drava (vladavina prava) i u kojima je civilno drutvo manje
ili vie nerazvijeno; odnosno, u navedenim kontekstima ona nuno mora biti
razumljena i tumaena kontekstualno i na modificiran nain.
Kao to je na poetku spomenuto, diskurs civilnog drutva kao i njegovi ini-
cijalni elementi posljednjih se desetljea javljaju upravo u borbi protiv auto-
ritarnih i totalitarnih oblika vlasti na razliitim stranama svijeta, i moe se,
tovie, govoriti o tome da navedeni inicijalni elementi civilnog drutva upra-
vo i doprinose ruenju pojedinih nedemokratskih reima (a ne slue samo ili
primarno kao komplement ili kontrolni mehanizam unutar ve uspostavljenog
okvira zajednikog postojanja pravne drave i civilnog drutva). Utoliko, nor-
mativno-mobilizatorska dimenzija idealno-tipskog koncepta civilnog drutva
ima izuzetnu operativnu, aktivistiku, mobilizatorsku snagu i praktiko-poli-
tiku efektivnu (policy-making) dimenziju u drutvima koja jo nisu usposta-
vila pravnu dravu. Upravo se u navedenom smislu pokazalo da su inicijalni
elementi razvoja civilnog drutva potpomagali ruenje autoritarnih i totalitar-
nih reima krajem 80-ih godina prolog vijeka u bivim dravama Sovjetskog
bloka kroz anti-reimske, disidentske pokrete, narodne proteste i bune (u
Maarskoj, ehoslovakoj).
Na prostorima bive Jugoslavije bili su prisutni elementi autentinog razvoja
civilnog drutva od 70-ih godina, kroz disidentsko djelovanje i razvoj dru-
tvenih pokreta po ugledu na zapadne nove drutvene pokrete, a pod utjeca-
jem odreenog otvaranja zemlje prema Zapadu i prisustva elemenata razvoja
drave blagostanja. To je bio sluaj naroito u razvijenijim republikama u
stanovitoj mjeri u Srbiji i Hrvatskoj, a posebice u Sloveniji; ono je znaajno
FILOZOFSKA ISTRAIVANJA
109 God. 28 (2008) Sv. 1 (2133) 25 D. Vujadinovi, Civilno drutvo i politika
kultura

doprinosilo ruiniranju titovskog i post-titovskog autoritarnog komunistikog

poretka.6 Tijekom prelaska u viepartijski sistem, koji je bio praen ratovima
i raspadom u krvi zajednike drave SFRJ, kao i stvaranjem neovisnih dra-
va, civilno se drutvo diferenciralo; dijelovi su se pretoili u nacionalistike
pokrete, dijelovi su bezizgledno nastojali sauvati zajedniki jugoslovenski
politiki, drutveni i kulturni prostor (recimo: UJDI Udruenje za jugoslo-
vensku demokratsku inicijativu), kao i da se kroz anti-ratno djelovanje su-
protstave nadolazeim ratnim pokliima u javnom govoru i vrlo brzom i lako
nadolazeem izvlaenju ratnih sjekira.7

Konstitucionalna demokracija
i politika u irem smislu
Graansko-republikanski koncept politike zajednice artikuliran je, kako
kae Nenad Dimitrijevi,8 u ustavnim demokracijama, sa slobodom svake
individue, s ravnopravnou svih graana kao dravljana/nositelja prava, s
institucionalnim aranmanima ograniene vlasti. Ustavne demokracije nude
tip politikog poretka u kojem je obrana slobode jedinke primarna, a demo-
kracija je politiki oblik koji je u funkciji odbrane i uvara slobode. Ustavi
su povelje slobode, akti pozitiviranja drutvenog ugovora kojima se formira
moderna politika zajednica i u kojima je sadran kao univerzalno jezgro
koncept ograniene vlade i primat individualnih prava.
Ustavne demokracije utemeljuju vladavinu prava i jednako obranjivu slobodu
svih individua, a sprjeavaju vladavinu naroda (kao ethnosa), koja se uvijek
pretvara u vladavinu dominantnog naroda (i utoliko kri principe ustavne de-

5
John Keane definira civilno drutvo najeks
plicitnije u smislu idealno-tipske kategorije,
s jakom normativno-mobilizatorskom di-
menzijom: Civilno drutvo, kao to sam ja
koristio termin i kao to i dalje koristim, jest
idealno-tipska kategorija (Idealtyp u smislu
Maxa Webera) koji i opisuje i predoava
kompleksni i dinamini skup legalno zati-
enih ne-vladinih institucija koje nastoje biti
ne-nasilne, samoorganizirajue, samo-reflek-
sivne i permanentno u tenziji jedne prema
drugima, te u odnosu na dravne institucije
koje uokviruju, ograniuju i omoguuju nji-
hove aktivnosti. (John Keane, Civil Society
Old Images, New Perspectives, Polity Press,
London 1986, str. 6.)
Larry Diamond smatra da je civilno drutvo
razliito od drutva uope po tome to uklju-
uje graane koji djeluju kolektivno u javnoj
sferi kako bi izrazili svoje interese, strasti,
prioritete i ideje, da bi razmijenili informacije,
kako bi postigli kolektivne ciljeve, da bi po-
stavili zahtjeve prema dravi, i kako bi drali
predstavnike vlasti odgovornima (Larry Dia-
mond, Civil Society and Democratic Develo-
pment: Why the Public Matters?, University
of Iowa Lectures series, Iowa 1997., str. 5).
Na drugom mjestu on upravo istie socijal-
no-kontrolnu i mobilizatorsku, tj. emancipa-
torsku ulogu civilnog drutva: Mobilizacija
civilnog drutva jedno je od glavnih sred-
stava razotkrivanja zloupotreba i podrivanja
legitimiteta nedemokratskih reima. (Larry
Diamond, Rethinking Civil Society: Toward
Democratic Consolidation, Journal of De-
mocracy, 1994, July, Vol. 5, No. 3, str. 7).
6
Vidi: Vukain Pavlovi (ur.), Potisnuto civil-
no drutvo, EKOcentar, Beograd 1995.; Zo-
ran Pokrovac (Izbor i predgovor), Graansko
drutvo i drava Povijest razlike i nove ra-
sprave, Naprijed, Zagreb 1991.
7
Detaljnije o tome vidjeti: Dragica Vujadinovi,
Lino Veljak, Vladimir Goati, Veselin Pavie-
vi (ur.), Izmeu autoritarizma i demokratije:
Srbija, Crna Gora, Hrvatska Institucionalni
okvir, CEDET, Beograd 2002. (na engleskom
2003.); Dragica Vujadinovi, Lino Veljak,
Vladimir Goati, Veselin Pavievi (ur.), Izme-
u autoritarizma i demokratije: Srbija, Crna
Gora, Hrvatska Civilno drutvo i politika
kultura, CEDET, Beograd 2004. (na engle-
skom 2005.).
8
Nenad Dimitrijevi, Ustavna demokratija
shvaena kontekstualno, Fabrika knjiga, Beo
grad 2007.
FILOZOFSKA ISTRAIVANJA
109 God. 28 (2008) Sv. 1 (2133) 26 D. Vujadinovi, Civilno drutvo i politika
kultura

mokracije). Iako su se moderne drave formirale kao nacionalne drave, a

prvobitni su ustavi ustanovljavali politiku zajednicu na premisi identiteta
veinske nacije, nadalje su u dugom historijskom periodu borbe za univer-
zalna ljudska prava evoluirali u pravcu univerzalne kategorije graanina i
liberalno neproblematinog republikanskog identiteta. Nenad Dimitrijevi
o tome kae:
Tano je i to da su mnoge savremene liberalne demokracije utemeljene kao nacionalne drave.
Istorijski, politika neutralnost liberalne nacionalne drave zasnivala se na premisi identiteta
veinske nacije koji je potom bio transformisan u liberalno neproblematian republikanski iden-
titet. To je tipino bilo uinjeno kroz privatizaciju posebnih grupnih identiteta (iako istorija
prua i bogate dokaze o represiji i ponitavanju manjinskih nacionalnih identiteta). Klasini
liberalizam priznaje jednaka individualna prava svim dravljanima, upuujui istovremeno na
civilno drutvo kao sferu legitimne brige za partikularne identitete.9

Utjecaji republikanizma na razvoj liberalizma vezani su kako uz institucio-

nalnu sferu demokratizacije drave (utjecaji teorije i prakse mjeovitog poret-
ka, geneza zahtjeva za institucionalizacijom participatorne politike), tako i za
sferu drutva/civilnog drutva (geneza od shvaanja o neophodnosti sluenja
jedinke gradu-dravi, javnoj stvari, opem dobru, pa preko razdvajanja jav-
nog i privatnog, do liberalnog aktivizma10 autonomnih, individualnih graa-
na). Univerzalna kategorija graanina i liberalno neproblematian republi-
kanski identitet (moderno republikansko ureenje, ustavna demokracija) i
aktivizam graana sutinski su povezani, to se ispoljuje kroz razvoj civilnog
drutva i kroz upliv republikanske tradicije upravo na razvoj civilnog drutva
u okvirima liberalne demokracije. O unutranjem proimanju republikanske i
liberalne tradicije, o utjecaju republikanizma na razvoj liberalne demokracije,
vezano uz modernu povijest demokracije, na veoma produktivan nain govori
David Held.11
Evoluiranje do univerzalne kategorije graanina i do liberalno neproblema-
tinog republikanskog identiteta, povezano je s utjecajima demokracije na
liberalizam,12 kao i s utjecajima republikanizma na liberalizam.13 U izmije-
njenom izdanju Modela demokracije, Held uvodi u analizu i renesansno re-
publikansko nasljee kao nezaobilaznu bazu razvoja moderne politike misli
i prakse. On pritom razlikuje razvojnu republikansku teoriju (Marsilius iz
Padove, Rousseau, Marx i Engels, Marry Wollstonecraft) inspiriranu staro-
grkim shvaanjem o intrinzinoj vrijednosti politike participacije za razvoj
graana kao ljudskih bia i o sluenju polisu kao sredstvu samorazvoja i smi-
slu dobrog ivota, te protektivnu republikansku teoriju (Machiavelli, Mon-
tesquieu, Madison), inspiriranu starorimskim shvaanjem, po kojoj politika
participacija ima instrumentalnu vrijednost u smislu zatite interesa i ciljeva
graana, tj. njihove osobne slobode.
Republikanske ideje kao to su ideja samoupravljanja, mjeovitog poretka,
izborne i ograniene vlasti, male politike zajednice, narodnog suvereniteta,
njegovanja graanske vrline14 putem ukljuenja svih graana u kolektivno
donoenje odluka u cilju zatite njihove individualne slobode izvrile su
znaajan utjecaj na anglosaksonsku i kontinentalnu misao 17. i 18. vijeka.
Republikanska protektivna i razvojna tradicija izvrile su znaajan utjecaj i
na liberalnu protektivnu i razvojnu demokraciju.
Tijekom vremena, fundamentalno znaenje slobode kako je bilo protumaeno u republikan-
skoj tradiciji promijenilo se i sloboda je progresivno sve manje imala smisao javne ili politike
slobode, pravo ljudi da sudjeluju u vlasti i vie dobijala smisao osobne ili privatne slobode,
zatitu prava naspram svih vladavinskih povreda, naroito uz pomo legislature. Stare rijei
FILOZOFSKA ISTRAIVANJA
109 God. 28 (2008) Sv. 1 (2133) 27 D. Vujadinovi, Civilno drutvo i politika
kultura

dobile su nova znaenja i bile su reartikulirane s drugim pravcima politikog jezika i tradici-
je.15

Held vezuje nasljee protektivnog republikanizma relativno izravno za kasni-

ji razvoj liberalne tradicije, a razvojni republikanizam razmatra, uz liberalnu
i marksistiku tradiciju, kao poseban relevantan prostor afirmacije naela au-
tonomije unutar moderne politike misli.16 On nastoji da u svojoj koncepciji
autonomije kao spoja individualne slobode i politikog aktivizma svake
individue, znaaja graanske vrline i utjecaja pojedinca na odluivanje o svim
sferama vlastitog ivota u zajednici sintetizira najvie domete i republi-
kanizma (aktivizam graanina, graanske vrline), liberalizma (zatita indivi-
dualnih sloboda, ustavom i zakonima ograniena vlast) i marksizma (znaaj
kontrole graana nad ekonomskim resursima i ekonomskim centrima moi), i
da ponudi vlastiti model demokracije demokratske autonomije i kosmo-
politske demokracije.
Held ukazuje na komplementarnost republikanskog skepticizma spram moi
monarha i prineva, liberalnog skepticizma spram koncentrirane politike

9
N. Dimitrijevi, Ustavna demokratija shvae-
na kontekstualno, str. 155.
10
Taj je aktivizam autonoman po opredjeljenju i
inicijativi, a istovremeno je i republikanski po
karakteru, tj. po opredjeljenju za ope dobro
kroz djelanje za unaprijeenje nekog parti-
kularnog identiteta (unaprijeenje zakonske
regulative, ustavnih rjeenja; kroz rjeavanje
konkretnog socijalnog, politikog, ekolo-
kog problema; kroz borbu za manjinska
prava, za pozitivnu diskriminaciju ugroenih
drutvenih grupacija, itd.).
11
David Held analitiki insistira na praenju
linija razvoja drave i drutva kroz historiju
demokracije, na vezi demokratizacije drave
i demokratizacije civilnog drutva, i to kako
u kontekstu svoje analize historijata i gene-
ze demokratskog poretka, tako i u kontekstu
idealno-tipskog razumijevanja bti optimalnih
dometa demokratskog poretka (demokratska
autonomija, kosmopolitska demokracija).
Vidi: David Held, Models of Democracy, Po-
lity Press, Cambridge 1987. (hrvatski prijevod
objavljen pod naslovom Modeli demokracije,
kolska knjiga, Zagreb 1990.); David Held,
rev. ed. Models of Democracy, Cambridge,
Polity Press, 1996. (ponovo tampano i 2007.);
Dejvid Held, Demokratija i globalni poredak,
Filip Vinji, Libertas, Beograd 1997.
12
opsega znaenja od imunih (obrazovanih)
bijelih mukaraca do svih punoljetnih poje
dinaca (neovisno o spolu, rasi, klasi, naciji),
to je konkretizirano u instituciji opeg prava
glasa). Ta evolucija, tj. irenje pojma narod
i uspostavljanje opeg prava glasa, predstav
ljali su u bti put od liberalizma XVII., XVIII.
i XIX. vijeka do liberalne demokracije od kra-
ja XIX. vijeka i poetka XX. vijeka do danas.
U tom smislu, recimo, Engleska XIX. vijeka
nije bila demokratska (mukarac, generalno
uzevi, je dobio pravo glasa 1918., a ena tek
1929. godine), ali jest bila liberalna (pravna
drava).
13
Liberalizam, shodno svojoj bti, primarno in
sistira na slobodi privatnog vlasnitva i podu
zetnitva. Ali, poto je graanska klasa stupila
na vlast uz pomo ideja slobode, jednakosti,
bratstva, te uz pomo mobilizacije masa na
bazi navedenih vrijednosti, liberalizam je
morao pod kasnijim pritiskom razliitih di
jelova mas praviti kompromise i ustupke,
to je za posljedicu imalo preinaavanje libe
ralnih u liberalno-demokratske zakone. To je
od naroitog znaaja u sluaju zakona o pravu
glasa, zatim, u sluaju zakona o karakteru
predstavnitva (politiki pluralizam), u razvo
ju demokratske javnosti (mediji) i meha-
nizama smjenjivosti i kontrole vlasti (redovni
izbori, vie kandidata, tajno glasovanje). Vidi:
D. Held, Models of Democracy, str. 141.
14

O odnosu liberalizma i demokracije, Held Vidi: Dragica Vujadinovi, Ciceronovo shva

kae da je moderni zapadni svijet najprije tanje politikih vrlina, Anali Pravnog fakul-
bio liberalan, a tek kasnije, poslije mnogih teta u Beogradu, 2007, br. 1. godina LV, str.
sukoba, liberalno-demokratski. Svi bivi i sa- 100120.
danji liberali nipoto nisu bili demokrati i 15
obratno. Razvoj liberalizma, meutim, bio je D. Held, Models of Democracy, str. 69.
neodvojiv od razvoja liberalne demokracije.
Kategorija narod evoluirala je u okvirima 16
predstavnike demokracije, u smislu irenja Isto, str. 297334.
FILOZOFSKA ISTRAIVANJA
109 God. 28 (2008) Sv. 1 (2133) 28 D. Vujadinovi, Civilno drutvo i politika
kultura

moi u svim njezinim formama, te marksistikog skepticizma spram ekonom-

ske moi. S druge strane, svaka od tradicija ima znaajna ogranienja koja se,
takoer, moraju imati u vidu (institucionalizacija parcipatorne politike mora
biti drukija u velikoj, modernoj dravi nego u renesansnoj republici; pro-
blematino kod liberalizma jest to zanemaruje za demokraciju razarajue
aspekte koncentrirane moi trita, a kod marksizma to to zanemaruje poli-
tiku participaciju). Takoer, postoje i zajednike ogranienosti republikaniz-
ma, liberalizma i marksizma: korijeni tekoe lee u suenim koncepcijama
politikog. U republikanskoj i liberalnoj tradiciji politiko je izjednaeno
s poslovima vladanja ili sa svijetom vlasti. Gdje je ovo izjednaeno, iroko
je polje politike iskljueno iz uvida: prije svega, sfera produktivnih i repro-
duktivnih odnosa (sfera kontrole ekonomskih centara moi i sfera porodi-
nog ivota u kojoj je ena sistematski osujeena za autonomno djelovanje i
politiku participaciju). Sve ove tri politike tradicije zanemarile su znaaj
karaktera porodinog ivota i poloaja ene za demokraciju.
Nuna je, dakle, ira koncepcija politikog od onih ponuenih u ovim mo-
dalitetima miljenja. Politika je fenomen to ga nalazimo unutar i izmeu gru-
pa, institucija i drutava, presijecajui privatni i javni ivot. Ona se izraava u
svim aktivnostima kooperacije, pregovaranja i borbe oko upotrebe i raspodje-
le resursa. Ukljuena je u sve odnose, institucije i strukture drutava; ona je
univerzalna dimenzija ljudskog ivota. Politika kreira i uslovljava sve aspekte
naih ivota i ona lei u sri razvitka problema u drutvu i kolektivnog naina
njihovog reavanja. Politika, shvaena na ovaj nain, vodi vezivanju principa
autonomije za participaciju graana u svim onim odlukama koje su za njih
vane. Demokratski organiziran politiki ivot ili participacija graana u po-
litici u irem smislu rijei tie se najizravnije civilnog drutva i nije mogua
bez razvijanja graanskih vrlina i demokratske politike kulture.
Utjecaji republikanizma na razvoj liberalizma prisutni su u graenju koncep-
cije i prakse pravne drave i civilnog drutva. Nasljee mjeovitog poretka od
Aristotela, republikanskog Rima, do renesansnih gradova svakako je utjecalo
na razvijanje novovjekovne i moderne koncepcije ustavne vladavine. S druge
strane, republikansko nasljee u razvoju ideja i prakse liberalne demokracije
ono je koje najvie govori o vezi razvoja civilnog drutva i pravne drave, uz
posredovanje demokratske politike kulture. Kako kae Pavo Barii,17 neop-
hodna je kongruencija politike kulture i politikog sistema za razvoj demo-
kracije i republikanizma unutar liberalnog poretka. U pitanju je veza graan-
skih vrlina, politike kulture i demokratskog ustava. Republikanske ideje daju
osnovu za politiku kulturu i graanske vrline. Republikanizam afirmira ideje
opeg dobra i graanskog aktivizma. Republikanci konkuriraju liberalima i ko-
rigiraju liberalizam, ne razdvajaju individue i ope dobro. U republikanizmu je
bitno moralno shvaanje vrlina. Demokratska liberalna drava moe postojati
samo kad individualna prava ograniena/zatiena ustavom funkcioniraju uz
dovoljnu masu onih s politikom kulturom opredijeljenom za ope dobro.

Pojam politike kulture

Pojam demokratske politike kulture utemeljen je u opem odreenju politike
kulture i, naravno, kulture uope. Aktivistike definicije politike kulture us-
mjerene su k pitanju u kojoj se mjeri postojea politika kultura odreena
kao mrea subjektivnih orijentacija pripadnika drutva u odnosu na bazine
elemente politikog sistema, politike institucije, procese i vrijednosti javlja
kao faktor (katalizator) politikog preobraaja, a u kojoj mjeri, nasuprot tome,
FILOZOFSKA ISTRAIVANJA
109 God. 28 (2008) Sv. 1 (2133) 29 D. Vujadinovi, Civilno drutvo i politika
kultura

djeluje kao instrument rezistencije. U tom smislu, uspostavlja se sutinska

veza izmeu razvoja demokratske politike kulture i demokratskog politikog
preobraaja.
Milan Podunavac ukazuje na to da pojam politike kulture u sebi kria ele
mente svih relevantnih diskurzivnih strategija u suvremenoj politikoj teoriji
liberalizma, komunitarizma, republikanizma, kao i razliitih tradicijskih
polja (povezivanja tradicionalno shvaenih ideja politike filozofije i empirij
ski utemeljenog polja politike sociologije). Ovaj tip sinteze prisutan je kod
Rawlsa u Politikom liberalizmu, gdje pojmovni niz kree od rasprave o prin-
cipima pravde, a dovrava se idejama konsenzusa i politike kulture, s time
to u ovoj novoj sintezi sredinje mjesto pripada politikoj kulturi.18
Postoje razliite definicije politike kulture. Zagorka Golubovi daje kom
pleksnu definiciju, koja pored oblika participacije individua u drutvenoj
praksi ili kulture ponaanja, ukljuuje i norme i uvjete njihove participac-
ije, a to znai i tipove drutvenih/politikih akcija, kao i procese u kojima
se individue pripremaju za drutvenu participaciju (socijalizacija, a posebno
politika socijalizacija, formiranje drutvenog karaktera, procesi simbol-
izacije, prihvaeni tipovi vjerovanja i ideologije, dominantni mentalitet, ta-
kozvani nacionalni karakter).19
Almond i Verba nude subjektivistiko tumaenje sa stanovita graanske kul-
ture (civic culture approach):
U okviru ovog pristupa politika kultura odreuje se kao subjektivna dimenzija politikog
sistema, a sredinje polje istraivanja oznaeno je istraivanjem znanja, vrijednosti, osjeanja i
miljenja u tumaenju politikog ponaanja i politikih procesa u okviru jedne zajednice. Teori-
jski status politike kulture u okviru ove kole izvodi se na sljedeim premisama: 1. politika
kultura odnosi se na model subjektivnih politikih orijentacija u okviru itave nacije ili njezinih
pojedinih dijelova; 2. sastavne dijelove politike kulture ine kognitivni, afektivni i vrijednosni
elementi; ona ukljuuje spoznaju i mnijenje o politikoj stvarnosti, osjeanja vezana za politiku
i politike vrijednosne stavove; 3. sadraj politike kulture rezultat je socijalizacije u djetinjstvu,
odgoja, utjecaja medija, doivljaja iz ivota odraslih osoba i onih uinaka koje stvaraju vlast i
politike i na njihove rezultate; ona ih ograniava ali ih, u svakom sluaju, ne odreuje potpuno.
Uzrone strelice izmeu politike kulture, strukture i uinaka vlasti idu u oba pravca.20

17
Pavo Barii, Graanske kreposti i ideja re-
publikanizma, izlaganje na skupu na Cresu,
16. dani Frane Petria, 2326. rujna 2007.
godine.
18
Podunavac kae sljedee: Gradei politiki
ideal dobro utemeljenog drutva oko princi-
pa politike pravde, preklapajueg konsen-
zusa i politike kulture, Rols za razliku od
klasine liberalne politike teorije (ukljuuju-
i i njegovo stanovite u Teoriji pravde), ple-
dira za uspostavljanjem normativnog statusa
principa graanstva, upuujui da stabilnost
i priroda modernih demokratskih ustanova
ne zavisi samo od principa pravde bazinih
struktura drutva ve isto tako od politikih
preferencija, stavova i kvaliteta njenih gra-
ana. Civilne vrline i graanski identitet os-
novno su jezgro principa graanstva, to je,
opet, samo drugi izraz za javnu politiku kul-
turu jednoga drutva. Politika kultura, pak,
identifikuje se kao osnovni inilac unifikacije
jednog poretka politike. (Milan Podunavac,
Politika kultura i politike ustanove, u:
Mirjana Vasovi /ur./, Fragmenti politike
kulture, Institut drutvenih nauka, Beograd
1998., str. 13).
19
Vidi: Zagorka Golubovi, Autoritarno na
slee i prepreke za razvoj civilnog drutva i
demokratske politike kulture, u: Dragica
Vujadinovi i dr., Izmeu autoritarizma i de-
mokratije: Srbija, Crna Gora, Hrvatska Ci-
vilno drutvo i politika kultura, str. 233247.
Takoer vidi: Zagorka Golubovi, Bora Kuz
manovi, Mirjana Vasovi, Drutveni karak
ter i drutvene promene u svetlu nacionalnih
sukoba, Institut za filozofiju i drutvenu teori
ju i Filip Vinji, Beograd 1995.
20
Citirano prema: Podunavac, Politika kultu-
ra i politike ustanove, str. 23.
FILOZOFSKA ISTRAIVANJA
109 God. 28 (2008) Sv. 1 (2133) 30 D. Vujadinovi, Civilno drutvo i politika
kultura

Relevantna je, po Podunavcu, i koncepcija politike kulture koja dolazi iz

graninog polja socijalne i kulturne antropologije (recimo, predstavljaju je
Elkinson, Pye, Rohe). Ona kao prednost u odnosu na civic culture approach
ima to to naglaava oblik vladavine kao samostalni dio politike kulture.
Posebna kvaliteta jest to to je u ovom tumaenju politika kultura smisaona
cjelina, relativno stabilni i etablirani sklop personalnog, privatnog i kolek
tivnog javnog iskustva, proizvod historijske memorije odreenog drutva.
Politika kultura daje strukturu i znaenje politikoj sferi. Tek tako shvaena
politika kultura kao smisaona cjelina, kao ono to politici daje znaenje
ukljuuje centralne teme u poretku politike: pitanje lojalnosti i legitimnosti,
problem unifikacije zajednice, odnos politikog povjerenja i nepovjerenja,
pitanja jednakosti i hijarhije, slobode i prinude, autoriteta i poretka.21
U navedenom kontekstu bitno je i tumaenje politike kulture kao forme
samorazumijevanja poretka, koje je od konstitutivnog znaaja za jednu za-
jednicu (Heller). Dakle, u ovom znaenju politika kultura ima sredinju
ulogu za razumijevanje i analizu politikog identiteta. Razumijeva se kao
skup stavova, gledita i sentimenata koji daju smisao i znaenje politikim
procesima i ine osnovne pretpostavke i pravila koja determiniraju ponaanje
u politikom sistemu. Politika kultura obuhvaa istovremeno i politike ide-
ale i operirajue norme politike. Politika kultura tako definirana ima ire
znaenje u odnosu na klasino shvaanje po kome predstavlja subjektivnu i
psiholoku dimenziju politikog sistema.
U ovom tumaenju politike kulture naglaen je, prvo, njezin nadindividualni
karakter. Drugo, za razliku od tumaenja nje kao subjektivne i psiholoke di-
menzije politike, naglasak je na temeljnim principima za prosuivanje danog
poretka i politike (na tome da se politika kultura sastoji od skupa naelnijih
stavova o politici i poretku, od principa iz kojih se procjenjuje poredak. Ovim
se polazitem znatno vre nego u okviru klasinog shvaanja uspostavlja
veza izmeu politike kulture, politikih identiteta i legitimnosti politike
vlasti. I tree, naglasak je na snazi normativnog naboja politike kulture.
Politika je kultura idealna konstrukcija politikog ivota odreene zajed-
nice, ona je ispunjena odreenim smislom. Taj se smisao artikulira kroz domi-
nantne politike tradicije miljenja, kroz politiki diskurs u javnom prostoru,
kroz utjecaje nasljeenih kulturnih obrazaca, ali i kroz utjecaje individualnih
vrijednosnih i politikih opredjeljenja i motivacija. Polje moderne, demokrat-
ske politike kulture sadrava i slobodni i otvoreni komunikacijski prostor
promjena i modernizacije u kojem se prepliu utjecaji iz vanjskog okruenja,
javni dogaaji i operirajue norme, duh javnih ustanova i privatno iskustvo
aktera.22
Vrijednosti i vrijednosne orijentacije sastavni su dio politike kulture, pri
emu se u uzajamnom odnosu vrijednosti i politike kulture kriaju na di-
jalektiki nain uzajamni utjecaji pojedinca i zajednice, usvojenih kulturnih
obrazaca i zahtjeva za promjenama, prolosti i budunosti, socijalizacije i au-
tonomne akcije.
Dragomir Panti23 govori o utjecaju vrijednosti na politiku kulturu u smislu vri
jednosti kao dispozicija osobnosti i elemenata drutvene svijesti stanovnitva,
na jednoj strani, i integrativnog karaktera i motivacijske snage vrijednosti, na
drugoj strani. On takoer govori o tome da su za politiku kulturu posebno
vane vrijednosti koje potjeu od institucija, ali da su vane i one koje potjeu
od individua. Vrijednosti imaju razliite funkcije u ivotu pojedinaca, od ko-
jih su za politiku kulturu posebno vane funkcije prilagoavanja jedinke
socijalnoj sredini i protektivna funkcija (ego-obrana): politika kultura po-
FILOZOFSKA ISTRAIVANJA
109 God. 28 (2008) Sv. 1 (2133) 31 D. Vujadinovi, Civilno drutvo i politika
kultura

jedincu osigurava odreene preporuke, zahtjeve, vodie, zgusnuta iskustva

predaka i suvremenika. Meutim, s druge strane, participativna i graanska
politika kultura u modernim demokratskim zemljama ostavljaju pojedincu
prostor za samostalno stjecanje politikih znanja i iskustava i, sljedstveno, za
autonomno kreiranje vlastitih opredjeljenja, inicijativa i odluka.
Postoje razliite podjele politike kulture na osnovama kriterija vrijednos-
nih orijentacija, tipova drutvenih odnosa i tipova socijalizacije osobnosti
koje generiraju. Klasina Almondova podjela je na parohijalnu/tradicionalnu,
podaniku, participativnu, graansku. Postoje i podjele na tradicionalne, moder
ne i postmoderne politike kulture; na konvencionalnu i protestnu; na elitnu,
subelitnu i kontraelitnu; na graanske i revolucionarne; na materijalistike
i postmaterijalistike; na kooperativno-pragmatinu, apatinu i otuenu
politiku kulturu. esta je i podjela na demokratske nasuprot autokratskih
ili autoritarnih politikih kultura.24 Podjela politikih kultura na osnovi vri-
jednosne orijentacije za modernost, budunost, razvoj i napredak nasuprot
orijentacije k ouvanju tradicije, nasljea prolosti, etabliranog stanja stvari u
dravi i drutvu, a u kombinaciji s tipom odnosa demokratskih/egalitarnih
ili hijerarhijskih/autoritarnih moe se smatrati kao analitiki produktivna
linija razgranienja tipova politikih kultura.
Treba rei i to da je polje politike kulture, kao i svih modernih drutvenih
procesa i pojava, dijalektiko, da uvijek predstavlja polje sukoba tendencija
tradicionalizma i modernizacijskih procesa, sukoba tradicionalne i demokrat-
ske politike kulture; da je kompleksan prostor ukrtanja pluralizma kulturnih,
normativnih i politikih obrazaca, kvantitativnih i kvalitativnih promjena
unutar svakog ispoljavanja politike kulture, kao i u meuodnosu odnosu
prevaga, dominacije, borbe za prevlast razliitih modaliteta i civilizacijskih
tendencija na polju politike kulture.

Civilno drutvo i demokratska

politika kultura
Vrijednosna definicija civilnog drutva u sutinskoj je vezi s pojmom
demokratske politike kulture. Razvoj demokratske politike kulture od
bitnog je znaaja za razvoj civilnog drutva. I obratno, prisustvo autoritarne
ili nedemokratske politike kulture predstavlja jednu od najznaajnijih pre-
preka za razvoj civilnog drutva. Veza je uzajamna, ali ne iskljuivo uza-
jamno ovisna; procesi unaprijeenja civilnog drutva na osnovi ekonomskog
razvoja, djelovanja politikih elita, unaprijeenja zakonodavstva, utjecaja
meunarodnog konteksta, kao i na osnovi unutranjih kapaciteta samog civil
nog drutva promoviranje kulture ljudskih prava, progresivne inicijative,
poticaj drutvene samorefleksije, pritisak na medije, prosvjeivanje javnog
mnijenja, edukacija mladih, sudija, policije, itd. utjeu na promjenu vri-
jednosnih orijentacija stanovnitva, na kvalitetu subjektivnih stavova prema
poretku, na kvalitetu povijesne memorije, na samorefleksiju o prolosti,
sadanjosti i budunosti, na kvalitetu i kvantitetu demokratske politike par-
ticipacije; odnosno, utjeu na razvoj demokratske politike kulture.

21 23
Isto. Vidi: Dragomir Panti, Politika kultura i
vrijednosti, Fragmenti, str. 3956.
22
Isto, str. 28. 24
Vidi: isto, str. 5667.
FILOZOFSKA ISTRAIVANJA
109 God. 28 (2008) Sv. 1 (2133) 32 D. Vujadinovi, Civilno drutvo i politika
kultura

Takoer, s druge strane, unaprijeenje razvoja demokratske politike kulture

(pod utjecajem medija, obrazovanja, promjena u porodici i u tipu odgoja, kul-
ture uope, javne rijei, djelovanje politikih, ekonomskih, medijskih, reli-
gijskih elita, otvorenosti za utjecaje iz meunarodnog okruenja), predstavlja
plodno tlo za razvoj autonomnog tipa osobnosti, graanskog identiteta i time
za razvoj civilnog drutva.
Generalno uzevi, kljuni utjecaj na razvoj ili ne-razvoj civilnog drutva
imaju: kvaliteta politike kulture, kao i faktor kvalitete politikih institucija,
faktor kvalitete zakonodavstva, nain na koji se tumai kulturno-historijsko
nasljee dane sredine, nain na koji djeluju drutvene elite i na koji se formira
javno mnijenje, nain na koji su strukturirani porodica, odgojni i obrazovni
sistem. Prevladavajui tip osobe, prevladavajui tip vrijednosnih orijentacija i
normativnih obrazaca, tip prevladavajueg drutvenog mentaliteta predstavlja
sponu izmeu polja civilnog drutva i polja politike kulture; sponu u smislu
uzronog djelovanja na kvalitetu i razvoj i civilnog drutva i politike kulture,
kao i u smislu posljedinog rezultata, tj. utjecaja na razvoj demokratskog ili
anti-demokratskog kapaciteta i pojedinaca i drutvenih grupa.
Politika kultura moe biti razmatrana kao polje susretanja individualnog,
kolektivnog i javnog iskustva. Takoer, civilno drutvo predstavlja polje sus-
retanja individualnog, kolektivnog i javnog iskustva. Zajedniko im je ovo
polje u okvirima politike u irem smislu. S druge strane, politika kultura
ne djeluje samo u polju politike u irem smislu ve i u polju politike u uem
smislu u okvirima djelovanja politikih stranaka, politikih elita, kao i ve-
zano uz pitanja lojalnosti, legitimnosti poretka, odnosno za pitanja odnosa
stanovnitva spram danog poretka politike.
Najizravnije polje njihova susretanja jest sistem vrijednosti, normativni
obrasci, osnovni principi na kojima se temelji emancipatorsko djelovanje u
civilnom drutvu, kao i demokratska politika kultura.
Principijelno uzevi, znaajna pretpostavka za razvoj civilnog drutva jest
afirmacija univerzalnih ljudskih prava, vrijednosti slobode, jednakosti, prav-
de, solidarnosti, kao i principa na kojima se temelji demokratska politika
kultura, tj. principa tolerancije, nenasilja, potovanja autonomije i razliitosti,
tj. nesegregacijskog odnosa prema Drugome u smislu rase, nacije, spola,
manjina. Kada civilno drutvo, jednako kao i pravna drava, ne postupa po
kriterijima i modelu demokratske politike kulture, dolazi do naruavanja
procesa demokratizacije samog civilnog drutva, jednako kao i u sluaju sa-
mog liberalnog poretka. Unutar samog civilnog drutva, dakle, dolazi do is-
poljavanja elemenata autoritarne politike kulture.
Razvoj civilnog drutva, kao to je reeno, zahtijeva demokratsku politi-
ku kulturu, demokratsku socijalizaciju individue/graanina, kritiku javnost,
afirmaciju univerzalnih ljudskih vrijednosti u porodici, obrazovanju, na rad-
nom mjestu, u kulturi, medijima, politici. Takoer, najbitniji poticaji za razvoj
demokratske politike kulture dolaze iz polja civilnog drutva.
FILOZOFSKA ISTRAIVANJA
109 God. 28 (2008) Sv. 1 (2133) 33 D. Vujadinovi, Civilno drutvo i politika
kultura

Dragica Vujadinovi

Civil Society and Political Culture

Abstract
In this text is offerred the cathegorial clarification of civil society and political culture, as
well as of their essential interconnection in the framework of constitutional democracy. In the
context of analysis of civil society, democratic political culture and the bipolar paradigm civil
society-legal state, special attention is paid to the building of republican elements into liberal
tradition and model of a developed democratic order. There is also pointed to an importance of a
continuous democratization of civil society (emancipatory activism on the basis of the principles
of autonomy, associativity and publicity), as well as the promotion of democratic political cul-
ture (development of civic virtues based on the principles of tolerance, non-violence, solidarity,
freedom, equality, justice) for establishing and perfectuating the constitutional democracy.
Key words
civil society, democratic political culture, constitutional democracy, republicanism, liberalism, politi-
cs in wider sense, principle of autonomy