7988 Çukurova

UKUROVA NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS
YKSEK LSANS TEZ
Muhammet BLEN
ELKHANE CURUFLARINDAN L-KARBONATLATIRMA PROSES

LE KALSYUM KARBONAT KAZANILMASI
MADEN MHENDSL ANABLM DALI
ADANA, 2010
I
Z
YKSEK LSANS TEZ
ELKHANE CURUFLARINDAN L-KARBONATLATIRMA PROSES

LE KALSYUM KARBONAT KAZANILMASI
Muhammet BLEN
UKUROVA NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS
MADEN MHENDSL ANABLM DALI
Danman : Do. Dr. Mehmet YILDIRIM

Yl: 2010, Sayfa: 124
Jri : Prof. Dr. Oktay BAYAT
Prof. Dr. Halil Kumbur
Prof. Dr. Selahattin SERN
Yrd. Do. Dr. Hseyin VAPUR
Bu almada, skenderun Demir ve elik Fabrikalar A.. (sdemir)

elikhane curuflarnn asetik asit (CH3COOH) ile li ilemi sonrasnda kalsiyumun
selektif bir znme ile zeltiye alnmas ve elde edilen bu zeltiye CO2 verilerek
yksek saflkta kat kalsiyum karbonatn (CaCO3 ) kazanm koullar aratrlmtr.
Deneysel almalarda, ztleme deneyleri srasnda asit deriiminin, kat-sv
orannn, scakln, tane boyutunun ve srenin kalsiyum ve safszllarn zeltiye
gemesine etkileri incelenmitir. Ayn zamanda Ca2+ iyonlarnn ktrlm
kalsiyum karbonata dnmesi srasnda NaOH miktar, scaklk, gaz (CO2) basnc
ve srenin etkisi zerinde durulmutur. Elde edilen rnn kimyasal, faz analizi ve
taramal elektron mikroskobu (SEM) analizleri yaplm, tane boyutu incelemeleri ile
ticari boyutu irdelenmitir. Sonu olarak 50 C scaklkta, % 6,5 kat-sv orannda,
0,1 mm alt tane boyutundaki elikhane curufu ile 0,7 M asit deriimine sahip
zeltide 2 saat deney sresi sonunda % 61,38 verimle kalsiyum iyonlar selektif
olarak zeltiye alnmtr. Karbonatlatrma prosesinde NaOH ilavesi ile, 50 Cde,
2 bar basnta 10 dakikada % 92,10 verim ile % 99,77 saflkta CaCO3 elde edilmitir.
CaCO3 n genel kazanm verimi % 56,50 olmutur.
Anahtar Kelimeler: elikhane Curufu, Li, Karbonatlatrma, ktrlm

Kalsiyum Karbonat (.K.K.)
I
ABSTRACT
MSc THESIS
RECOVERY OF PRECIPITATED CALCIUM CARBONATE FROM

STEELMAKING SLAGS BY LEACH CARBONATION PROCESS
Muhammet BLEN
UKUROVA UNIVERSITY
INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES
DEPARTMENT OF MINING ENGINEERIG
Supervisor : Assoc. Prof. Dr. Mehmet YILDIRIM

Year: 2010, Pages: 124
Jury : Prof. Dr. Oktay BAYAT
Prof. Dr. Halil Kumbur
Prof. Dr. Selahattin SERN
Assist. Prof. Dr. Hseyin VAPUR
In this study, recovery conditions of high purity calcium carbonate ( CaCO3 )

by injection of carbon dioxide ( CO2) into the leach solution in which Ca2+ ions were
selectively extracted from the steel making slags of Iskenderun Iron and Steel Works
Co. by using acetic acid (CH3COOH) were studied. In the leaching experiments,
effects of the acid concentration, solid / liquid ratio, particle size, and the leaching
period on the dissolution of the Ca2+ and other impurity ions into the solution were
determined. Also, effects of NaOH addition, temparature, gas (CO2) pressure and the
period on the precipitation of Ca2+ ions in the solution as CaCO3 particles were
investigated. Chemical, scanning electron microscope (SEM), particle size analysis
and the commercial limits of the final product were discussed. Ca2+ ions were
extracted from the steel making slags (-0,1 mm) at 50 C, 6,5 % solid / liquid ratio,
0,7 M acid concentration for 2 hours with the recovery of 61.38 %. Precipitated
CaCO3 that has 99,77 % purity reached 92,10 % precipitation recovery at 50 C, 2
bar pressure by adding NaOH for 10 minutes in the carbonation process. The overall
production recovery of the precipitated CaCO3 was 56.50 %.
Key Words: Steelmaking (BOF) Slag, Leaching, Carbonation, Precipitated Calcium

Carbonate (P.C.C.)
II
TEEKKR
Bu alma, 20072010 yllar arasnda ukurova niversitesi, Fen Bilimleri

Enstits, Maden Mhendislii Anabilim Dalnda Do. Dr. Mehmet YILDIRIM
ynetiminde YKSEK LSANS TEZ olarak hazrlanmtr. Bu almann her
aamasnda bana yol gsteren danman hocam Sn. Do. Dr. Mehmet YILDIRIMa
ve Maden Mhendislii Blmne sonsuz teekkrlerimi sunarm.
Tezim sresince bana destek veren, fabrika olanaklarndan sonuna kadar
faydalanmam salayan SDEMR Kalite Met. ve rt. Pln. Bamdr Sn. Celal
YEL, Kalite Metalurji Mdr Sn. zcan BAHAROLU ve Eski Mdr Yard. Sn.
Mehmet KAHRAMANa, yksek lisans almalarmn her aamasnda beni motive
eden Sn. Mustafa ERDOAN, Sn. Cevher ENER ve Sn. Metehan YILDIRIMa,
deneysel almalarn yaplmas adna ihtiya duyulan laboratuar iin kendi alma
sahalarn tarafma tahsis eden Sn. Mustafa Kemal YURTBAY ve Hasan KELEe,
deney dzeneini atlyede yapm konusundaki yardmlarndan tr Sn. Fatih
BALIKIya, kranlarm sunarm.
Gnlerce sren kimyasal analizleri byk bir anlayla gerekletiren ve
sonsuz destekleri ile bana yn veren Sn. Serhat DKEye sonsuz teekkr ederim.
Spektral Analiz Labraturarndaki Sn. Ebru TEZCAN, Sn. Sadk POLAT, Sn.
Elif HOROZOLU, Sn. Gamze FDAN, Sn. Hatice BLDREN ve Eriti
Laboratuarndaki tm alma arkadalarma, ICP-OES cihazndaki analizler iin
Genel Kimya Laboratuarndaki bata Sn. Mberra LKAY KURU, Sn. zlem
GKSU ve Sn. Esra GRZ olmak zere tm arkadalara desteklerinden tr
teekkr ederim.
XRD analizlerini gerekletiren Erdemirde Sn. Orhan ORUa, tane boyutu
analizleri iin alma arkadam Sn. Erkan ANLI ve ERMADENde Sn. Harun
KSEye, SEM analizleri iin desteklerinden tr Sn. Yasin SUBAI, Sn. Tolga
KOERe, SEM analizlerini yapan Gebze Yksek Teknoloji Enstitsnden Sn.
mer Faruk DENZe kranlarm sunarm.
almalarm srasnda byk bir zveride bulunan ve manevi desteini
benden eksik etmeyen eime, annem, babam ve deerli dostlarma teekkr ederim.
III
NDEKLER SAYFA
Z ........................................................................................................................ I
ABSTRACT ........................................................................................................ II
TEEKKR ...................................................................................................... III
NDEKLER ............................................................................................ ..IV
ZELGELER DZN ..................................................................................... VII
EKLLER DZN ........................................................................................... IX
SMGELER VE KISALTMALAR ................................................................... XII
1. GR .............................................................................................................. 1
1.1. Ama .................................................................................................... 2
1.2. elik retimi ve Bazik Oksijen Frn (BOF) Teknolojisi ......................... 4
1.2.1. Genel Olarak elik retim Prosesi .............................................. 4
1.2.2. sdemir elik retim Prosesi ....................................................... 9
1.2.2.1. sdemir Hakknda Bilgiler ................................................ 9
1.2.2.2. sdemir retim Prosesi ..................................................... 9
1.2.3. BOF (Bazik Oksijen Frn) ........................................................ 12
1.3. Curuf .................................................................................................. 15
1.3.1. Curuf Oluumu ........................................................................... 15
1.3.2. Curuf zellikleri ........................................................................ 18
1.3.2.1. Curuf Kimyasal zellikleri ........................................... 18
1.3.2.2. Curufun Mineralojik zellikleri ..................................... 20
1.3.3. Curuf Deerlendirme lemleri ................................................... 21
1.3.3.1. imento retiminde Curuf Kullanm ............................ 22
1.3.3.2. Karayollarnda Curuf Kullanm ..................................... 24
1.3.3.3. Balast Malzeme Olarak Curuf kullanm ........................ 25
1.3.3.4. Gbre retiminde Curuf Kullanm ................................ 26
1.3.3.5. Sinter Tesisinde Curuf Kullanm ................................... 26
1.3.3.6. Grit retiminde Curuf Kullanm ................................... 27
1.3.3.7. BOF Tesisinde Demiri Ayrtrlan Curuf Kullanm ..... 28
1.3.3.8. Dnyada elikhane Curufunun Deerlendirilmesi.......... 28
IV
1.3.3.9. Trkiyede elikhane Curufunun Deerlendirilmesi ...... 29
1.4. ktrlm Kalsiyum Karbonat ........................................................... 34
1.4.1. ktrlm Kalsiyum Karbonat zellikleri .............................. 34
1.4.2. ktrlm Kalsiyum Karbonat retimi................................... 37
1.4.2.1. Geleneksel ktrlm Kalsiyum Karbonat retimi .... 39
1.4.2.2. Alternatif ktrlm Kalsiyum Karbonat retimi ...... 39
1.4.3. ktrlm Kalsiyum Karbonat Kullanm Yerleri............... 41
1.4.3.1. .K.K.n Kat Sanayinde Kullanm ............................ 41
1.4.3.2. .K.K.n Boya Sanayinde Kullanm............................. 41
1.4.3.3. .K.K.n Plastik Sanayinde Kullanm .......................... 42
1.4.3.4. .K.K.n Dier Kullanm Alanlar ............................... 42
2. NCEK ALIMALAR .............................................................................. 45
3. MATERYAL VE METOD ............................................................................ 51
3.1. Materyal ................................................................................................. 51
3.2. Metod ............................................................................................... 54
3.2.1. Kimyasal Analiz ......................................................................... 54
3.2.1.1. XRF (X-Ray Fluorescence) Analizi................................ 54
3.2.1.2. ICP-OES Analizi............................................................ 55
3.2.1.3. Toplam Karbon (TC) Analizi ......................................... 57
3.2.2. XRD (X-ray Diffraction) Analizi ................................................ 57
3.2.3. Tane rilii Dalm ................................................................... 58
3.2.4. Nem Analizi ............................................................................... 58
3.2.5. Taramal Elektron Mikroskobu (SEM) Analizi ........................... 59
3.2.6. Konverter Curuflarnn Asetik Asit ile zeltiye Alnmas ......... 60
3.2.7. Kat / Sv Ayrm ....................................................................... 61
3.2.8. Kalsiyum Karbonatn ktrlmesi............................................ 62
4. BULGULAR VE TARTIMA ...................................................................... 67
4.1. elikhane Curufunun Asetik Asit ile zeltiye Alnmas........................ 67
4.1.1. Asit Deriiminin Etkisi ............................................................... 67
4.1.2. Kat / Sv Orannn Etkisi .......................................................... 71
4.1.3. Scakln Etkisi ......................................................................... 75
V
4.1.4. Tane Boyutunun Etkisi ............................................................... 78
4.1.5. Srenin Etkisi ............................................................................. 81
4.2. Kalsiyum Karbonatn ktrlmesi........................................................ 83
4.2.1. NaOH Miktarnn Etkisi ............................................................. 86
4.2.2. Scakln Etkisi ......................................................................... 91
4.2.3. Basncn Etkisi ........................................................................... 95
4.2.4. Srenin Etkisi ............................................................................. 99
4.3. Optimum Deney artlarnda Elde Edilen .K.K. Analiz Sonular ........103
4.3.1. ktrlm Kalsiyum Karbonatn Kimyasal Analizi ...............103
4.3.2. ktrlm Kalsiyum Karbonatn Tane Boyu Analizi .............104
4.3.3. ktrlm Kalsiyum Karbonatn XRD Analizi ......................109
4.3.4. ktrlm Kalsiyum Karbonatn SEM Analizi ......................109
5. SONULAR VE NERLER .....................................................................117
KAYNAKLAR .................................................................................................119
ZGEM .....................................................................................................124
VI
ZELGELER DZN SAYFA
izelge 1.1. Curuf iinde bulunan bileikler (Xuequan ve ark., 1999) ...................... 18
izelge 1.2. 2009 Yl konverter (elikhane) curuf analizleri (sdemir
Laboratuar Bilgi Sistemi, 2009) ............................................................ 19
izelge 1.3. Curufun ierdii fazlar (Shi, 2004) ....................................................... 21
izelge 1.4. Erdemir'e gnderilen curuf numunesinin sonular (sdemir Sistem
Gelitirme mdrl, 2004) ................................................................ 34
izelge 1.5. Kalsitin kullanm alanlarna gre zellikleri (DPT, 2001) ..................... 37
izelge 1.6. Toplu halde irdelendiinde Trkiye toplam kalsit tketimi (DPT,
2001) .................................................................................................... 43
izelge 3.1. almalarda kullanlan elikhane curufunun kimyasal analizi .............. 54
izelge 4.1. Farkl asit deriimlerinde zeltiye alma verimleri ............................... 69
izelge 4.2. Deneyde kullanlan kat-sv oranlar ................................................... 72
izelge 4.3. Kat-sv oranna gre Ca, Si, Fe ve Mgnin znme miktarlar ve
verimleri .............................................................................................. 72
izelge 4.4. Scakla gre Ca, Si, Fe ve Mgnin znme miktarlar ve
verimleri ............................................................................................... 75
izelge 4.5. eitli scakllarda kat-sv ayrm sonras zeltideki renk
deiimi................................................................................................ 78
izelge 4.6. Deneyde kullanlan numunelerin tane boyutu dalmlar ..................... 79
izelge 4.7. Tane boyut dalmna gre Ca, Si, Fe ve Mgnin znme
miktarlar ve verimleri ......................................................................... 79
izelge 4.8. Zamana bal Ca, Si, Fe ve Mgnin znme miktarlar ve
verimleri .............................................................................................. 82
izelge 4.9. ktrlm kalsiyum karbonat ile NaOH miktar ilikisi ................... 87
izelge 4.10. Elde edilen CaCO3 katsnn NaOH miktarna gre kimyasal
analizi................................................................................................... 88
izelge 4.11. Elde edilen CaCO3 katsnn NaOH miktarna gre TC (toplam
karbon) analizi ..................................................................................... 89
VII
izelge 4.12. ktrlm kalsiyum karbonat ile scaklk ilikisi ............................. 92
izelge 4.13. Elde edilen CaCO3 katsnn scakla gre kimyasal analizi ............... 93
izelge 4.14. Elde edilen CaCO3 katsnn scakla gre TC (toplam karbon)
analizi .................................................................................................. 93
izelge 4.15. ktrlm kalsiyum karbonat ile basn ilikisi ............................... 96
izelge 4.16. Elde edilen CaCO3 katsnn basnca gre kimyasal analizi ................ 97
izelge 4.17. Elde edilen CaCO3 katsnn basnca gre TC (toplam karbon)
analizi ................................................................................................. 97
izelge 4.18. ktrlm kalsiyum karbonat ile srenin ilikisi ............................ 99
izelge 4.19. Elde edilen CaCO3 katsnn sreye gre kimyasal analizi .................. 100
izelge 4.20. Elde edilen CaCO3 katsnn deney sresine gre TC analizi .............. 101
izelge 4.21. Optimum artlarda elde edilen CaCO3n kimyasal analizi ................. 103
izelge 4.22. 40 ml NaOH, 50 C, 2 bar, 4 dk ktrme deney artlarnda elde
edilen kat CaCO3 numunesinin tane boyutu analizi ............................ 105
VIII
EKLLER DZN SAYFA
ekil 1.1. Entegre demir-elik tesisine ait akm emas (Dndar, 2006) ................. 5
ekil 1.2. Bazik oksijen frn (BOF) grnm (Dndar, 2006)............................ 7
ekil 1.3. Dnya eliinin retim trlerine gre dalm (Tael ve Ark., 2005)..... 7
ekil 1.4. Elekrik ark frn grnts (Dndar, 2006) ........................................... 8
ekil 1.5. Konverter (BOF) prosesinin admlar (Karagl, 2004) .......................... 14
ekil 1.6. Curuf resimleri (skenderun Kat Atk Bertaraf Tesisi, 2009) ................ 17
ekil 1.7. Curuf ve metal resimleri (skenderun Kat Atk Bertaraf Tesisi,
2009) .................................................................................................... 17
ekil 1.8. Curuf sahasndan genel grnler ...................................................... 33
ekil 1.9. Curuf deerlendirme tesisinden genel grnler ................................ 33
ekil 3.1. Sv haldeki eitli elikhane curuflar .................................................. 51
ekil 3.2. Katlam elikhane curufu.................................................................. 52
ekil 3.3. sdemir curuf stok sahas ..................................................................... 52
ekil 3.4. BOF (elikhane) curuflarnn eldesi ve sonraki prosesler .................... 53
ekil 3.5. ICP-OES cihaz ve bileenleri (www.mhilmieren.com/diger
sayfalartezdoc) ..................................................................................... 56
ekil 3.6. ktrme deneylerinin yapld kapal sistem ktrme cihaz ............ 64
ekil 3.7. nerilen akm emas ........................................................................... 65
ekil 4.1. Asit deriimine gre kalsiyum zeltiye alma verimi ............................ 67
ekil 4.2. Asit deriimine gre elementlerin zeltiye geme verimleri ................ 69
ekil 4.3. Asit deriimine gre elementlerin miligram olarak konsantrasyonlar ... 70
ekil 4.4. inde safszlklar barndran .K.K. katlar........................................ 71
ekil 4.5. Kat-sv oranna gre elementlerin zeltiye geme verimleri .............. 73
ekil 4.6. Kat-sv oranna gre zeltideki elementlerin konsantrasyonlar......... 74
ekil 4.7. Demir elementinin zeltiye geerek neden olduu renk deiimleri .... 74
ekil 4.8. Scakla gre zeltideki elementlerin konsantrasyonlar ................... 76
ekil 4.9. Scakla gre elementlerin zeltiye geme verimleri ......................... 77
ekil 4.10. Tane boyutu dalmna gre elementlerin zeltiye geme verimleri ... 80
IX
ekil 4.11. Tane boyutu dalmna gre zeltideki elementlerin
konsantrasyonlar ................................................................................. 81
ekil 4.12. Zamana bal elementlerin zeltiye geme verimleri........................... 82
ekil 4.13. Zamana bal zeltideki elementlerin konsantrasyonlar .................... 83
ekil 4.14. NaOH ilavesinin CaCO3 kelme verimi zerindeki etkisi ................... 88
ekil 4.15. 10 ml NaOH ilavesinde elde edilen .K.K. kats XRD analizi ............ 90
ekil 4.20. Scakln CaCO3 kelme verimi zerindeki etkisi ............................. 92
ekil 4.21. 30 C scaklkta elde edilen .K.K. kats XRD analizi ........................ 94
ekil 4.22. 40 C scaklkta elde edilen .K.K. kats XRD analizi ......................... 94
ekil 4.23. 50 C scaklkta elde edilen .K.K. kats XRD analizi ......................... 94
ekil 4.24. 60 C scaklkta elde edilen .K.K. kats XRD analizi...95
ekil 4.25. 70 C scaklkta elde edilen .K.K. kats XRD analizi...........................95
ekil 4.26. Basncn CaCO3 kelme verimi zerindeki etkisi .............96
ekil 4.27. 1 bar CO2 gaz basncnda elde edilen .K.K. kats XRD analizi..98
ekil 4.28. 2 bar CO2 gaz basncnda elde edilen .K.K. kats XRD analizi ....... ..98
ekil 4.31. Srenin CaCO3 kelme Verimi zerindeki Etkisi ............................ 100
ekil 4.32. 2 dakika deney sresi sonunda elde edilen .K.K. kats XRD analizi 101
ekil 4.35. 10 dakika deney sresi sonunda elde edilen .K.K. kats XRD
analizi ............................................................................................... 102
ekil 4.36. Optimum deney koullarnda elde edilen CaCO3 XRD analiz sonucu . 109
ekil 4.37. .K.K. katsnn litaratre gre tane yaps (Eloneva, 2008) ............... 110
ekil 4.38. 5000x bytmede 1. numuneye ait SEM grnts ........................... 111
ekil 4.39. 10000x bytmede 1. numuneye ait SEM grnts ......................... 111
X
ekil 4.40. 10000x bytmede 1. numuneye ait dier SEM grnts ............... 112
ekil 4.41. 20000x Bytmede 1. Numuneye ait SEM grnts ....................... 112
ekil 4.42. 5000x Bytmede 2. Numuneye ait SEM grnts ......................... 112
ekil 4.44. 20000x Bytmede 2. Numuneye ait SEM grnts ........................ 113
ekil 4.45. 5000x Bytmede 2. Numuneye ait Dier SEM grnts ................ 113
ekil 4.46. 5000x Bytmede 3. Numuneye ait SEM grnts .......................... 114
ekil 4.49. 5000x Bytmede 3. Numuneye ait Dier SEM grnts ................ 115
ekil 4.50. 5000x Bytmede 4. Numuneye ait SEM grnts .......................... 115
XI
SMGELER VE KISALTMALAR
.K.K. : ktrlm Kalsiyum Karbonat

C : Santigrat derece
XRD : X-Ray Diffraction
XRF : X-Ray Floura
W : Arlk (weight)
ICP-OES : Inductively Coupled Plasma Optical Emission Spectroscopy
MHz : Mega hertz
Ppm : per percent milion (milyonda bir orannda)
g : Gram
mg : Mili gram
l : Litre
IR : nfrared
: Angstron 10-8 cm
cm : Santimetre
mm : milimetre
dk : dakika
SEM : Taramal elektron mikroskobu
Pa : Paskal
d/dk : Bir dakikadaki dn says
TC : Toplam karbon
pH : Hidrojen iyonu konsantrasyonu
ppm : Milyonda bir ksm
m : Mikron
BOF : Basic oxygen furnace bazik oksijen frn
YF : Yksek frn
TSE : Trk Standartlar Enstits
DDY : Devlet Demir Yollar
P.C.C. : ktrlm kalsit
XII
1. GR Muhammet BLEN
1. GR
Curuflar, eitli metalurji tesislerinden elde edilen atk madde gruplarndan

birisidir. Kimyasal kompozisyonlar ve zellikleri, elde edildikleri tesisin ana rn
tipine ve retim yntemine bal olarak farkllk gstermektedir. Demir elik
fabrikalar yan rnlerinden olan elikhane curufu, elik retim prosesinde, ergimi
haldeki demirin safszlklardan arndrlmas aamasnda elde edilmektedir.
elikhane curuflarnn farkl endstriyel tesislerde kullanm iin eitli aratrmalar
yrtlmektedir. elikhane curufunun farkl retim alanlarna hammadde olarak
kullanlabilirliinin belirlenmesindeki en nemli faktrlerden bir tanesi ilemin
ekonomik katklardr. Gnmzde, curuflarn byk bir ksm, zelliklerinden tam
anlamyla yararlanlmadan kullanlmakta veya kullanlmadan atlmaktadr (Dndar,
2006).
Proses artklarnn veya yan rnlerinin farkl sektrlerde hammadde kayna
olarak kullanm, atk bertaraf; maliyet azaltm, etkin kaynak kullanm ve benzeri
nedenlerden tr gnmz teknolojilerinin nemli unsurlarndan birini
oluturmaktadr. Endstriyel atklarn deerlendirilmesi kavram, evresel ve
ekonomik katklar nedeniyle son yllardaki en nemli konulardan biri haline
gelmitir. zellikle Kyoto Protokoln takiben lkelerin CO2 emisyon deerlerini
2008-2012 yllar arasnda 1990daki seviyenin % 5 altndaki deerlere drmek
zorunda olmalar, atk hammadde kaynaklarna olan ilgiyi daha da arttrmaktadr.
Mevcut teknolojiyle, entegre tesisler ton ham elik retimi bana 1,8-2,0 ton CO2,
ark ocakl tesisler ise 0,2-0,4 ton CO2 salm yapmaktadrlar (zmen ve ark., 2008).
Son yllarda demir elik fabrikalar, evre koruma ve geri dnm
konusunda eitli programlar zerine younlaarak, kullanlmayan atk malzeme
orann sfra indirmeye almaktadrlar. Bu programlar; tm elik retim prosesi
aamalarn, yan rn oluumunu minimuma indirmeyi, dk maliyetle retim
yapmay, tama ve proses teknolojilerini kapsamaktadr. Kaynaklarn efektif
kullanm, ekonomi ve evre koruma faktrleri dikkate alndnda, elik
fabrikalarndan kan eitli trdeki curuflarn, toz ve amurlarn ok iyi bir ekilde
deerlendirilmesini gerektirmektedir. elik retiminde ortaya kan fazla miktardaki
1
1. GR Muhammet BLEN
yan rnler, dnyada birok lkede yasalarla denetlenmekte ve demir elik

fabrikalar kendi atklarn ya da yan rnlerini evresel faktrleri de dikkate alarak
kullanmann veya yok etmenin yollarn aramaktadrlar. Dnyadaki eilim, elik
retiminde yan rnleri mmkn olduunca kullanmak ve yasalarla yan rn
kullanmn desteklemektir. lkemizde de demir elik endstrisinden gelen yan
rnlerin geri kazanm ve atklarn evreyle uyumlu bir ekilde yok edilebilmesi
konusunda almalar yaplarak, retim yapan irketler ve aratrmaclar birlikte
almakta, gelitirilen/gelitirilecek atk/yan rn deerlendirme prosesleri devlet
tarafndan yasalarla desteklenmektedir (Gnay ve Kara, 2005).
Demir elik retim prosesi srasnda ortaya kan bir atk olan curufun elik
iermesi nedeniyle deerlendirilebilir olmas ve elik retimi esnasnda fazla
miktarda aa kmas nedeniyle bir ok lkede aratrma konusu olmutur.
Teknolojik gelimelere paralel olarak, atklarn sebep olduu evre kirliliini
nlemek ve ayn zamanda atklarn geri kazanm (demir elik curuflarnn eitli
alanlarda deerlendirilmesine ynelik olan almalar) hz kazanmtr. Atklarn
yeniden kullanlmas iin youn almalar yaplmakta ve evre asndan da nemli
olmas nedeniyle dnyada ve lkemizde yasalarla da (Kat Atk Kontrol
Ynetmelii) desteklenmektedir. Bu nedenle, elikhane curufunun tanmlanmas,
zelliklerinin belirlenmesi ve deerlendirilebilme yntemlerinin saptanmas nemli
bir konu haline gelmitir. Atk oluumunu azaltarak atk kaynaklarnn dikkatli bir
ekilde ynetimini salamak, etkin bir atk ynetiminin amacdr. evre ve ekonomik
yklerini azaltacak bir sistem iinde ynetimini bulmak gereklidir. Atklarn en
uygun kullanmn salamak, geri dnm orann artrmak, geri dnm olmayan
kaynaklar gelitirmek ve yeni rnler retebilme amacyla birok aratrma ve
gelitirme yaplmaktadr (sdemir Sistem Gelitirme Mdrl, 2004).
1.1. Ama
Entegre bir elik tesisinde retilen kat atk toplamnn % 90n yksek frn ve
elikhane curufu olutururken, geri kalan % 10 yksek frn, elikhane ve
haddehanelerin oksitli atklardr. elik curuflar esas olarak kalsiyum, demir,
2
1. GR Muhammet BLEN
magnezyum ve mangan oksitlerin ergiyerek oluturduu kalsiyum silikat ve almino-

ferritten meydana gelmektedir. retilen eliin zelliklerine bal olarak kimyasal
ierik farkllklar gstermektedir.
elikhane curufundan maksimum fayda salamak gnmzn temel itici
glerinden biridir. Yksek frn curufuna kyasla elikhane curufunun kullanmn
gelitirebilme olana daha fazladr. elikhane curufunun eitli uygulamalarda
kullanmak amacyla geri kazanmn artrmak iin global lekte abalar
srmektedir. elikhane curufu, katlam curufun tm ktlesi iinde kk metal
paralar ve demirli malzemeleri ierdii gibi, curufta hapsolmu byk ve katlam
elik paralaryla beraber % 30a varan demirli malzeme iermektedir (Gnay ve
Kara, 2005).
skenderun Demir elik iletmelerinde elikhane curufu ieriinde demiri
geri kazanmak adna bir dizi ileme tabi tutulmaktadr. Bir ok tesiste denendii gibi,
kazanm (recovery), kat curufun krlmasn takiben ieriindeki metal manyetik
ayrmayla elde edilmektedir. Kazanmn verimi, curuf ktlesinin etkili
krlabilmesine baldr. Geleneksel hurda kazanm, ukura konmu curufun zerine
vinten arlk brakarak gerekletirilmektedir. Bu yntem curufun iinde gml
tm hurday aa karmak iin yeterli deildir. Sonuta demirli malzemelerin % 12
kadar kayba uramaktadr. Bu ilemler sonucu 10 mm st malzemeler manyetik
ayrc ile demir ierii mmkn olduunca ayrtrlmakta ve geriye kalanlar atl
olarak stoklanmakta ve herhangi bir kullanm alan olmamaktadr (sdemir Sistem
Gelitirme Mdrl, 2004).
Bu almada sdemirde retilen bir yan rn olan elikhane (BOF Bazik
oksijen frn) curuflarndan li karbonatlatrma prosesi ile kalsiyum karbonat
kazanlmas zerinde durulacaktr. Elde edilecek ktrlm kalsiyum karbonat
(.K.K.) son yllarn en ok tketilen mineral maddelerindendir. Dnya tketimi gn
getike artmakta ve 10 milyon ton/yl seviyelerine ulamtr. erdii saflk oranna
gre fiyat 165600$/ton arasnda deimektedir. Snm kire zerinden
karbondioksit geirilerek elde edilen ktrlm kalsiyum karbonatn eitli sanayi
mamullerinde kullanm son yllarda hzla yaygnlamaktadr. Bu rnler kat
endstrisinde dolgu ve kaplama malzemesi olarak kullanlmakta ve bylece hem
3
1. GR Muhammet BLEN
kat kalitesi ykselmekte, kadn sararmas nlenmekte, hem mrekkep sarfiyat

ok dmekte, hem de kat retimi iin daha az aa lifine ihtiya duyulmaktadr.
Dnya tketiminin % 72si kat sektrnde olmaktadr. .K.K.n kullanld baka
alanlar boya, plastik, kauuk, zamk, gda v.b. endstrileri gibidir (Doan, 2007).
BOF (Bazik oksijen frn) teknolojisi ile elik reten tesislerde literatre gre
1 ton elik retimi iin gerekli curuf miktar yaklak olarak 150 kgdr. BOF
curufunun kimyasal kompozisyonu ve miktar; konvertre (BOF) arj edilen
hammaddeye, elde edilecek eliin cinsine ve iletme pratiine gre deiiklik
gsterir. Halihazrda sdemirde 1 ton scak madenin ilenmesi srasnda yaklak
olarak: 45 kg skal, 125 kg BOF curufu, 12,5 kg taan curuf, 18 kg elik potasnda
kalan curuf, 15 kg deslfrizasyon curufu olumaktadr. Bu orana gre yllk
yaklak 400 bin tonun zerinde elikhane curufu ortaya kmaktadr. almada
teorik ve deneysel anlamda baarl olunduu takdirde gerekli olacak CO2in
fabrikann baca gazlarndan temin edilmesi nerilecektir. Bu ise evre kirliliinin
azaltlmas konusunda yardmc olacaktr (Altan, 2001).
Zira 2007 yl ocak ay itibariyle, atmosferdeki CO2 konsantrasyonu hacimce
383 mg/L olarak verilmektedir. Bu, 2,99x1012 ton CO2'nin atmosferde bulunduu
anlamna gelmektedir. CO2'nin azaltlmas ynnde birok alma yrtlmektedir.
Bunlar arasnda, karbonu tutma, karbonu nakletme ve karbonu depolama ne
kmaktadr. Bu projelerin hayata geirilmesi, proseste gerekli CO2 gaznn teminini
kolaylatracaktr (Teir, 2006).
1.2. elik retimi ve Bazik Oksijen Frn (BOF) Teknolojisi
1.2.1. Genel Olarak elik retim Prosesi
lkemizde modern anlamda demir-elik retimine ynelik giriimler,

Cumhuriyetin kurulusundan sonra balam ve ilk demir-elik tesisi, 1930lu
yllarda Krkkalede kurulmutur. Ardndan entegre bir tesis olan Karabk Demir-
elik Fabrikalar faaliyete gemitir. zel sektrde ise ilk ark ocakl tesis olan
Meta, 1960 ylnda retime balamtr. Yass rne ynelik ilk tesis olan Erdemir
4
1. GR Muhammet BLEN
ise, 1965 ylnda Erelide retime gemi, demir-elik talebindeki gelimeye cevap
vermek zere 1975 ylnda skenderunda, skenderun Demir-elik Fabrikalar
retime balamtr. 80li yllarn ilk yarsnda, yeni ark ocakl tesislerin retime
gemesiyle, zel kesim Trkiyenin demir-elik retimine arln koymutur.
Bugn Trkiyede kapasiteleri 100 bin ton ile 2 milyon ton arasnda deien, 15 zel
sektre, 2 tanesi kamuya ait olmak zere, toplam 17 adet ark ocakl tesis ile
kapasiteleri 1 milyon ton ile 3 milyon ton arasnda deien 3 entegre tesis mevcuttur
(Gksu, 2004).
elik retimi temel olarak, demirdeki safszlklarn oksitlenerek
uzaklatrlmasn kapsamaktadr. Farkl elik retim proseslerine bal olarak
kullanlan metal de deiiklik gstermektedir. elik retiminde; prosese bal olarak,
yksek frndan kan pik demir, hurda metal veya snger demir ana hammadde
olarak kullanlmaktadr. Tipik bir modern entegre demir-elik tesisine ait akm
emas ekil 1.1de verilmektedir (Dndar, 2006).
ekil 1.1. Entegre demir-elik tesisine ait akm emas (Dndar, 2006)
5
1. GR Muhammet BLEN
Buna gre kok frnnda elde edilen metalurjik kok, kire ve demir cevheri
yksek frna arj edilmekte ve elde edilen ergimi metal torpido arabalar ile yksek
frn potalarna ve kkrt giderme ileminden sonra bazik oksijen frnna
tanmaktadr. Burada safszlklar giderilen ve elik halini alan metal, ikincil
metalurji tesisine gnderilmek zere elik potalarna boaltlrken, BOFun dibinde
kalan curuf da ayr potalara aktarlr. kincil metalurji tesisinde alam ilavesi ve
scaklk optimizasyonu salanan elik, srekli dkm tesisinde zel kalplara
dklerek katlatrlr.
elik retiminde ilk olarak Bessemer Prosesi gelitirilmi, sonrasnda
Siemens- Martin Prosesi (open-hearth), oksijen flemeli teknikler ve son olarak da
elektrik ark frn yntemi gelitirilmitir. Besemer prosesinde, frnnn alt ksmnda
yer alan kanallardan ergimi pik demir boyunca hava flenerek silisyum, manganez
ve karbon gibi safszlklar oksitlenerek curuf fazna alnmakta ve bylelikle
saflatrma gerekletirilmektedir (Dndar, 2006).
Siemens-Martin prosesinde, pik demir hurda elikle birlikte ergitilip
saflatrlmaktadr. Ergitme ilemi iin gereken s miktarn salamak iin scak baca
gazlar sisteme geri dndrlmektedir. Scak baca gazlar, frn ierisindeki tula
ieren bir dizi blmeden geirilir, tulalar tarafndan sourulan s frna verilen
yakt ve havay stmak iin kullanlmaktadr (Dndar, 2006).
Hava flemeli tekniklerde, kullanlan havann, oksijen ieren, hacimce
% 20lik ksm safszlklarn oksitlenmesini salamakta ve geri kalan, baslca azottan
oluan, % 80lik ksm ise frna souk girip scak olarak terk etmektedir. Bu da
snn dar tanarak prosesin termal verimliliini drmektedir. Oksijen flemeli
teknikler gelitirilerek bu problem ortadan kaldrlmtr (Higgins, 1983).
Bazik oksijen prosesinde; ergimi haldeki pik demir ve hurda metal kullanlr.
Frn ierisine yksek basnta, safa yakn derecede oksijen gaz verilerek yaklak
1.700 Clik bir scakla eriilir. Bu scaklk hurda metalin ergimesine ve karbonun
uzaklamasna sebep olur. Yanma sonras aa kan safszlklar frna ilave edilen
ergiticiler (kire veya dolomit) ile tepkimeye girerek curuf fazn oluturur. Curufu
meydana getiren bu safszlklar; karbon (karbon monoksit formunda), silisyum,
6
1. GR Muhammet BLEN
manganez, fosfor ve az miktarda sv halde demir oksitlerden olumaktadr (ekil

1.2).
ekil 1.2. Bazik oksijen frn (BOF) grnm (Dndar, 2006)
Dnyada retilen eliin % 65,3 bazik oksijen prosesi ile retilmektedir.

Ancak Trkiyede bu oran elektrik ark prosesi lehine olmaktadr (ekil 1.3).
Siemens-Martin
Elektrik Ark Frn 2,5%
31,2%
Bazik Oksijen
Frn
65,3%
ekil 1.3. Dnya eliinin retim trlerine gre dalm (Tael ve ark., 2005)
Bazik Oksijen Frnlarnn temel amac karbon giderimidir. Frna sv pik ile
birlikte hem tonaj artrm hem de soutucu amal olarak hurda da arj edilir. Curuf
7
1. GR Muhammet BLEN
yapclar ilave edilerek saf oksijen flenir. flenen oksijen ile karbon ve dier
safszlklarn giderimi salanr. Frnda oluan reaksiyonlar sonucunda oksitlerden
meydana gelen curuf oluur. Oluan curuf ierisinde temel oksitler olarak CaO, SiO2,
MnO, P2O5, FeO ve MgO bulunur. MgO ve CaO dndaki btn oksitler sv pik ve
hurda kaynakl olarak oluur. CaOin kayna curuf yapclar ve MgOnun kayna
ise ilave edilen curuf yapclar yada frnn magnezit karbon olan alma astardr
(Tael ve ark., 2005).
Elektrik ark frn prosesinde, eliin ergimesi ve saflatrlmas iin gereken
s yanma yerine elektrik enerjisi ile salanmaktadr (ekil 1.4). Hurda metal ve
kirele doldurulan frn ierisine frn kapanda yer alan elektrotlar indirilir.
Elektrotlardan geen elektrik akm, hurda metal ve elektrotlar arasnda ark yaparak
hurda metalin ergimesi iin gereken yksek sy ortaya karr. Hurda metaldeki
karbon, silisyum, manganez gibi safszlklar oksitlemek iin sisteme oksijen verilir.
Oksit formundaki bu safszlklar kirele birleerek curufu meydana getirmektedirler.
ekil 1.4. Elektrik ark frn grnts (Dndar, 2006)
8
1. GR Muhammet BLEN
1.2.2. sdemir elik retim Prosesi
1.2.2.1. sdemir Hakknda Bilgiler
skenderun Demir ve elik Fabrikalar, Trkiye Demir ve elik letmeleri

Genel Mdrl bnyesinde kurulan ikinci, Trkiyede ise nc sray alan,
gerek kurulu kapasitesi gerekse nihai kapasite olarak lkemizin en byk demir
elik fabrikasdr. Tesisler Gney Anadolu sanayi blgesinin merkezi yerinde,
karayolu, demiryolu ve denizyolu ulam imknlarnn hepsine ayn anda sahip bir
yer olan skenderuna 15 km mesafede Payas civarnda kurulmutur. Sosyal tesisler
ile birlikte fabrika 1.750 hektar alan kapsamaktadr. Fabrika tesisleri ise 400
hektarlk bir alanda kurulmutur (www.isdemir.com.tr).
sdemir hisselerinin tamam, 31.01.2002 tarihli hisse devir szlemesi ile
zelletirme daresi Bakanl tarafndan sdemirde yass retimine geilmesine
ynelik yatrmlarn yaplmas art ve 50 milyon USD karlnda Erdemire
devredilmitir. Erdemir hisse senetlerinin % 46,2si (zelletirme daresi
Bakanlnn sahip olduu hisselerin tamam), zeletirme Yksek Kurulunun
01.12.2005 tarih ve 2005/140 sayl karar dorultusunda; 27 ubat 2006 tarihinde -
hisselerinin tamam Oyak'a ait olan Ataer Holding A..ye devredilmi olup, bahse
konu devirle beraber sdemir, Oyak ats altnda faaliyet gstermeye balamtr.
Halen sdemir hisselerinin % 92,91i Erdemire, % 7,09u ise sdemir alanlar
Yardmlama Vakfna aittir (www.isdemir.com.tr).
1.2.2.2. sdemir retim Prosesi
Sinter ve Hammadde Maniplasyon Tesisleri
Sinterleme; toz halindeki demir cevherleri ile dier demirli malzemeler ve

katk malzemelerinden (kireta, dolomit ta) meydana gelen sinter harmann kok
kmr ile yakarak, yksek frnlarda kullanlr hale getirilmesi ilemidir (sdemir
Tantm Katalou, 2008).
9
1. GR Muhammet BLEN
Kok Tesisleri
Kmr hazrlama tesisleri; kok bataryalar, kuru kok sndrme tesisi ve yan
rnler tesislerinden olumaktadr.
Demir retimi srasnda kokun yksek frnlarda, bir baka madde tarafndan
doldurulamayan baz temel ilevleri vardr. Bunlar, kokun indirgen zellii, s
kayna ve yksek frn iinde iskelet oluturma gibi zellikleridir. O nedenle demir
ve elik retilen tesislerde kok bataryalar zorunlu bir halkay oluturur.
Yksek frnlar
sdemir, Yksek Frnlar nitesinde 3 adet yksek frn bulunmakta olup

frnlarnn adlar Cemile, Ayfer ve byk olan da Gnldr. 4. yksek frn ise
yapm aamasndadr.
Yksek frnlarn kurulma amac elikhanenin ihtiyac olan sv ham demirin
retilmesidir. Yksek frn, demir cevheri, pelet, sinter gibi demirli malzemeler ile
kireta, kuvarsit, dolomit gibi curuf yapc malzemelerin metalurjik kokun yanmas
ile eritilerek sv ham demirin elde edildii bir frndr. Yksek frnlarn tepe, gvde,
marator (durak), bosh (karn) ve hazne olarak adlandrlan ksmlar vardr
Yksek frnlarda sv ham demir retmek iin sinter, pelet, para cevher gibi
demirli malzemeler kullanlr. Sinter % 55-58, pelet % 65-67 ve para cevher % 59-
60 aras Fe (demir) iermektedir. Yakt olarak metalurjik kok kullanlmaktadr.
Yksek Frn prosesinde kokun ve demirli malzemelerin kalitesi ok nemlidir. Kok
yksek frnda; redkleyici gazlarn olumasn ve demirli malzemeler arasnda
katman oluturarak gazlarn geiini salamaktadr. Ayn zamanda egzotermik
reaksiyon salayarak frnda ergitme ve curuf oluumu iin gerekli s enerjisini
oluturmaktadr. Sonu olarak frnn alt ksmnda bulunan haznenin tabannda sv
ham demir, bunun stnde de sv curuf birikir. Gnde normal olarak 8-10 yada 10-
12 defa dkm delii alarak sv ham demir ve curuf ayrlarak potalara doldurulur
(sdemir Tantm Katalou, 2008).
10
1. GR Muhammet BLEN
elikhane (Konverter)
Yksek frnlardan demir yolu ile pik potasnda ve torpidolar ile elikhaneye
gelen sv ham demir, torpidolardan direk konverter arj potalarna boaltlmaktadr.
Torpidodan arj potasna alnan sv ham demirin konverterde ilemden geirilerek
ierisindeki karbon, silis, mangan ve fosfor v.b. elementlerin istenilen seviyelere
indirilerek sv elie dntrld tesisler olarak tanmlanabilir. Konverter, ierisi
refrakter malzeme ile kaplanm konik eklinde kaln satan yaplm mekanizmadr.
Konverterlere sv maden ile birlikte belli bir oranda (% 8-25) hurda
kullanlmaktadr. Hurda kullanlmas ile konverterde oksijen fleme ilemi esnasnda
ortaya kan ar snn konverterin refrakter yapsna zarar vermesinin nlemesinin
yannda retim art salanmaktr. Hurdalar, hurda hazrlama tesisinde kalitesine
gre ayrlarak belli oranlarda hurda kovalarna doldurulmaktadr. Sv maden
arjndan nce konvertere, hurda kovasna doldurulan hurdalar arj edilmektedir.
Konvertere hurda ve sv maden arj edildikten sonra yaklak % 99,5 saflkta
oksijen flenmesi ve kalsine kire eklenmesi ile proses balar. Konverter iindeki
reaksiyonlar sonucunda hedeflenen scaklk ve analizde sv ham elik elde edilir.
Yaklak 1100 C scaklkta kan atk gaz, atk s kazanndan geirilerek soutulur
ve snan su dk basnl buhara dnerek ihtiya duyulan yerlerde
kullanlmaktadr. Konverterde oluan curuf, curuf potalarna alnarak elikhane curuf
havuzuna soutulmak zere gnderilir. elikhane curuf havuzunda soutulan curuf
atk sahasna tanr (sdemir Tantm Katalou, 2008).
Srekli Dkmler :
Srekli dkmler tesisi, sv elii nihai mamul veya yar mamul (ktk, slab
gibi) haline dntren tesislerdir. sdemirde her biri 1,25 Milyon tn/yl kapasiteli 2
adet ktk dkm makinas ve toplam 5 milyon ton/yl kapasiteli 2 adet slab dkm
makinas bulunmaktadr (sdemir Tantm Katalou, 2008).
11
1. GR Muhammet BLEN
Kangal Haddehanesi
Haddehanelerde, srekli dkmlerden gelen ktkler hadde tezgahlarndan

geirilerek istenilen kesitte ve boyutta yar mamul ve mamul rnleri elde
edilmektedir. sdemirde bir adet Kontin Tel ubuk Haddehanesi (Kangal
Haddehanesi) mevcuttur (sdemir Tantm Katalou, 2008).
Scak Haddehane
sdemir'de uzun mamul retimi yan sra arlkl olarak yass mamul
retiminin de yaplmas amacyla 3.500.000 ton/yl scak rulo retim kapasitesine
sahip scak haddehane Austos 2008'de devreye alnmtr. Scak haddehanede her
biri 400 ton/saat stma kapasitesine sahip 2 adet yryen tabanl slab stma frn, 1
adet kaba hadde, 6 ayakl erit hadde, dulu masa ve 2 adet bobin sarc
bulunmaktadr (sdemir Scak Haddehane ES Kitab, 2009).
1.2.3. BOF (Bazik Oksijen Frn)
Entegre demir elik fabrikalarnda yksek frnda demir cevheri eritilerek

scak maden (pik ) elde edilirken elik, elikhane nitesinde retilir. Konverterlerde
yksek saflkta oksijen kullanarak pik demiri, iindeki karbon miktar azaltmak
suretiyle elik haline dntrlmektedir. elikhanenin ana ekipman bazik oksijen
konverterleridir (frn). Konverterlerin stten oksijen flemeli, alttan flemeli ve
kombine flemeli tipleri vardr (Karagl, 2004).
Konverterin temel girdileri yksek frnlardan gelen scak maden, hurda ve
oksijendir. Toplam arjn % 70-85 i scak maden, gerisi hurdadr. Scak maden ve
hurda arj edilmi frna % 99,5 saflkta oksijen supersonik bir hzla 16-18 dakika
flenir. Oksijen sv madende bulunan karbon, silis gibi elementlerle reaksiyona
girer. Bu reaksiyon ekzotermik (s verici) olup meydana gelen s banyodaki hurday
eritir ve madenin ssn 1450 den 1650 C ye karr. flenen oksijen ayn
zamanda demir, mangan, fosfor ile de reaksiyona girer. Fakat oluan s dierlerine
12
1. GR Muhammet BLEN
gre daha azdr. Karbonun oksijenle reaksiyona girmesiyle oluan ana reaksiyon
sonu CO gaznn tekrar oksijenle reaksiyonu ile aa kan s da tekrar sv
banyosuna s katksnda bulunmaktadr (Karagl, 2004).
Konverter prosesi sonunda scakl 1600-1650C, belirli kimyasal analize
sahip elik elde edilir. Bu rn konverter dkm koridoru tarafna eilerek dkm
deliinden stlm transfer potasna boaltlr. Buradan ikincil metalurji istasyonuna
gnderilir. Sonraki proses eliin kat forma dntrld srekli dkm
tesisleridir. Srekli dkmlerde kare kesitli ktk veya yass mamul yar mamulu
olan yaklak 2 metre geniliinde slab retilebilir. Konverterde dkmden dkme
geen ortalama sre 40 dakika olup bunun yars oksijen fleme sresidir (Tekant,
2001).
Konverter bazik alma astar ile rldr. Astar malzemesi MgO
manyezittir. Konverter banyosunda sv elik st katmannda kat/sv karm curuf
bulunur. Curufun ana elementi konvertere ilave edilen kire (CaO) olup, sv elik
ierisinde istenmeyen fosfor, kkrt gibi elementleri elikten uzaklatrma zellii
vardr (Karagl, 2004).
elikhane prosesi alma ekli yledir. Konverterlere hurda arj konverter
45 derece eilerek hurda kovas ve hurda vinci vastasyla yaplr. Sonra transfer
potas ile getirilen scak maden arj edilir. Bu srada oluan emisyon toz toplama
sistemi ile toplanr. arjdan sonra konverter dik duruma getirilir ve su soutmal
oksijen lans frn iine girerek oksijen fler. fleme sonunda konverter tekrar
scaklk ve numune almak iin yatay duruma getirilir. Yeni tip konverterlerde
sublance vardr. Konverter prosesinin ematik grnm ekil 1.5de gsterilmitir.
13
1. GR Muhammet BLEN
ekil 1.5. Konverter (BOF) prosesinin admlar (Karagl, 2004)
elikhane hammaddeleri; Scak maden, hurda, flakslardr (curuf yapclar).

elikhane hammaddelerinden yksek frnda elde edilen scak madende karbon
14
1. GR Muhammet BLEN
% 4,5, silis % 1, kkrt % 0,05 civarndadr. Kkrt giderme tesisinde kkrd belli
seviyeye indirilen scak maden torpido veya potalarla elikhaneye transfer edilir.
Konvertere % 15-25 orannda hurda arj edilir. ki nemli flaks vardr. Kire ta
(% 95 CaCO3 + CaO) ve dolomit (% 58 CaO + % 39 MgO). Scak maden iindeki
silis yzdesine gre kire miktar ayarlamas yaplmaktadr (Karagl, 2004).
1.3. Curuf
1.3.1. Curuf Oluumu
Yksek frnda retilen pik demiri, iinde fazla miktarda C, Si, P ve S

bulunduundan sert ve krlgandr. Pik demirden daha mukavemetli, daha kolay
ilenebilen elik malzeme elde etmek iin elikhanede konvertr iine alnan sv pik
demir (scak metal) iindeki istenmeyen elementlerin oksitlenme yoluyla giderilmesi
gerekir. Konvertre hammadde olarak scak metal ve hurdann yansra yardmc
hammadde olarak da yanm kire (CaO), kireta (CaCO3), dolomit [CaMg(CO3)2]
gibi curuf yapc flux malzemeleri ilave edilir. Konvertr iine oksijen flenerek
elik kompozisyonunda istenmeyen elementlerin oksitlenerek giderilmesi salanr.
Meydana gelen oksitler flux malzemelerle birleerek ergimi haldeki curufu
olutururlar ve younluk farkndan dolay konvertr iindeki sv eliin stnde
yeralrlar. Bu arada demirinde bir ksm oksitlenerek demiroksit halinde curufa
kararak curufa akclk salar. Kaliteli bir elik, iyi bir curufla elde edilir. Bu
nedenle elikhanelerde pratie uygun curuf bileimiyle allmaldr (Atlan, 2001).
BOF (Bazik oksijen frn) curufunun kimyasal kompozisyonu ve miktar;
konvertre arj edilen hammaddeye, elde edilecek eliin cinsine ve iletme pratiine
gre deiiklik gsterir. Yksek fosforlu scak metal kullanmnda % 8-12 SiO2
bulunurken, dk fosforlu almada % 15-20 SiO2 bulunur. Curuf ierisindeki
silisyum miktarnn art yanm kire kullanmn da artrr. MnO miktarnn art,
curuf akkanln ve curuf hacmini artrr; buna bal olarak akkan curufla
allmas frn tamasna ve verimliliin dmesine neden olur. Dk manganl
almann mahsuru ise metal banyosundan srayan paracklarn oksijen lansna
15
1. GR Muhammet BLEN
yapmasdr. BOFta mangann % 80i, fosforun % 90 oksitlenerek curufa geer

(Atlan, 2001).
Curufun iki zellii, reaksiyonlar ve elik yapmnda nemlidir:
a) Baziklik: zellikle dk fosforlu scak metal, BOF iin tercih edildiinden
fosfor ve kkrd gidermenin baarl olabilmesi iin baziklik minimum % 3,5
(teorik) olmaldr.
b) Curuf oksitlenme dzeyi: Curuftaki FeO oran elik yapm iin ok nemlidir.
Metal banyosuna oksijen verir. Ancak curuftaki demir oksitin fazla art konvertr
astarnn anmasnda nemli bir etkendir. Konvertrde yksekten Oksijen flenmesi
curufta FeO seviyesini artrr (Atlan, 2001).
Entegre demir-elik tesislerinde yksek frn curufu ve elikhane curufu yan
rnlerin byk bir blmn oluturmaktadr. Demir-elik fabrikalarnda, elik
retimi srasnda ton basna yaklak 400 kg curuf ortaya kmaktadr. Bu curufun,
yaklak 250-300 kgn yksek frn curufu, 100-150 kgn ise elikhane curufu
oluturmaktadr. elikhane curufu, elik retimi srasnda pik demirdeki
safszlklarn oksitlenmesi sonucu ortaya kan bir yan rndr. Farkl elik retim
yntemlerine bal olarak farkl tipte elikhane curuflar ortaya kmakta olup bu
curuflar benzer zellik gstermektedirler (Suk ve ark., 2006).
Konvertrlerde meydana gelen curuf, yaklak 1500 0C scaklkta sv fazda
iken curuf potasna alnmaktadr. Curuf potalar yaklak 12,6 m3 hacminde ve
yaklak 30 ton curuf alabilecek kapasitedir. 2 dkmde 1 pota doldurulmaktadr.
Potalara alnan curuflar, demiryolu vastasyla "Curuf Tumba Tesisi"ne
tanmaktadr. elik konstrksiyon ak bir hol eklindeki bu tesiste, potalar
devirebilecek zellikte 2 adet tavan vinci bulunmaktadr. Curuf tumba tesisinde
aadaki ilemler yaplmaktadr:
a) Tavan vinleri yardmyla pota iindeki sv curuf, curuf soutma yatana
boalmas,
b) Soutma yatana dklen sv curufun soutulmas,
c) Boaltlm curuf potalarnn tekrar kullanlmak zere hazrlanarak elikhaneye

gnderilmesi.
16
1. GR Muhammet BLEN
Curuf potasndan sahaya dklen sv haldeki curuf, zerine kontroll olarak

verilen soutma suyu ile karlatnda katlar ve kristalleip gri ve az gzenekli
bir malzeme halini alr (ekil 1.6-1.7).
ekil 1.6. Curuf resimleri (skenderun Kat Atk Bertaraf Tesisi, 2009)
ekil 1.7. Curuf ve metal resimleri (skenderun Kat Atk Bertaraf Tesisi, 2009)
Ergimi haldeki elikhane curufunun soutulmas iin eitli yntemler

mevcuttur.
1. Kendi halinde souma
2. Pskrtme su ile soutma
3. Suyla soutma
4. Havayla soutma
5. S havuz yntemi
17
1. GR Muhammet BLEN
1.3.2. Curuf zellikleri
1.3.2.1. Curuf Kimyasal zellikleri
elikhane curuflarnn kimyasal bileiminde balca CaO, MgO, SiO2 ve FeO

bulunmaktadr. izelge 1.1de curuf iinde bulunan fazlarn ortalama miktarlar
gsterilmektedir.
izelge 1.1. Curuf iinde bulunan bileikler (Xuequan ve ark., 1999)

Bileen %
CaO 45-60
SiO2 10-15
AL2O3 1-5
MgO 3-13
Fe2O3 3-9
FeO 7-20
P2O5 1-4
Belirtilen curuf kimyasal kompozisyonu iletmeden iletmeye farkl

olabilecei gibi retilen elik cinsine ve o anki proses artlarna da baldr. izelge
1.2de ise sdemirde 2009 ylnda ocak ayndan aralk ay sonuna kadar ay baznda
konverter curufu analizlerinin minimum, maksimum ve ortalama deerleri
verilmitir. izelge sonunda da 2009 yl genel deerlendirmesi yaplmtr. Buna
gre sdemir konverter curuflarnda 2009 yl iin ortalama % 47,5 CaO
bulunmaktadr.
18
1. GR Muhammet BLEN
izelge 1.2. 2009 Yl konverter (elikhane) curuf analizleri (sdemir Laboratuar

Bilgi Sistemi, 2009)
AY SiO2 CaO AL2 O3 MgO FeO S MnO K2O TiO2 Fe P2 O5 Fe2O3 Na2O
Min. 6,3 26,9 0,50 1,4 11,2 0,02 2,76 0,04 0,10 12,8 0,32 4,6 0,06
OCAK Ort. 12,9 46,3 1,23 4,1 19,6 0,17 5,36 0,04 0,30 22,4 1,32 8,1 0,10
Mak. 23,9 61,7 7,40 16,4 33,0 0,53 20,75 0,10 0,54 37,7 2,23 13,6 0,15
Min. 6,4 32,1 0,48 1,5 7,7 0,02 2,10 0,04 0,10 8,8 0,70 3,2 0,04
UBAT Ort. 12,7 46,5 1,22 4,4 20,2 0,17 4,23 0,04 0,30 23,1 1,28 8,4 0,07
Mak. 38,0 58,4 4,05 11,4 33,2 0,50 12,45 0,21 0,71 37,9 2,04 13,7 0,15
Min. 7,7 34,5 0,49 1,5 9,8 0,03 1,92 0,04 0,10 11,2 0,55 4,1 0,03
MART Ort. 13,8 47,4 1,35 3,9 19,4 0,22 3,40 0,04 0,32 22,2 1,15 8,0 0,08
Mak. 27,7 58,6 4,32 9,4 34,7 0,85 11,58 0,12 0,60 39,6 2,01 14,3 0,12
Min. 7,7 29,7 0,49 1,3 3,3 0,04 2,55 0,04 0,14 3,7 0,46 1,4 0,03
NSAN Ort. 14,0 47,5 1,29 2,7 19,0 0,25 4,41 0,04 0,36 21,7 1,26 7,9 0,08
Mak. 32,2 65,7 5,91 9,7 35,1 0,59 8,05 0,40 0,73 40,0 2,22 14,5 0,12
Min. 9,7 27,9 0,48 1,9 9,4 0,05 3,03 0,01 0,17 10,7 0,63 3,9 0,02
MAYIS Ort. 14,8 46,5 1,18 4,5 18,0 0,20 4,72 0,04 0,37 20,6 1,17 7,5 0,08
Mak. 44,0 58,2 2,34 11,5 30,3 0,51 10,35 0,09 0,70 34,6 1,87 12,5 1,85
Min. 9,3 33,8 0,50 1,7 10,7 0,02 2,16 0,01 0,11 12,3 0,44 4,4 0,04
HAZRAN Ort. 14,2 45,1 1,26 5,6 18,7 0,18 4,79 0,04 0,32 21,3 1,27 7,7 0,07
Mak. 26,3 61,1 2,54 10,0 31,5 0,55 15,70 0,08 0,61 36,0 1,86 13,0 0,10
Min. 9,4 28,6 0,56 1,8 4,3 0,00 2,47 0,01 0,17 4,9 0,29 1,8 0,03
TEMMUZ Ort. 14,6 46,2 1,22 4,2 19,0 0,13 4,21 0,04 0,34 21,7 1,46 7,8 0,08
Mak. 45,2 55,7 10,23 10,8 34,4 0,52 11,89 0,64 0,76 39,2 2,37 14,2 0,14
Min. 0,0 0,0 0,00 0,4 0,0 0,00 0,00 0,01 0,00 0,0 0,00 0,0 0,03
AUSTOS Ort. 14,6 46,1 1,22 4,6 19,0 0,12 4,29 0,04 0,32 21,7 1,30 7,9 0,07
Mak. 54,5 63,2 3,41 10,0 32,1 0,45 21,22 0,15 0,60 36,7 2,17 13,3 0,31
Min. 6,2 32,4 0,36 1,8 0,3 0,02 0,13 0,01 0,03 0,3 0,00 0,1 0,03
EYLL Ort. 14,9 48,1 1,28 4,2 17,0 0,13 4,43 0,04 0,33 19,4 1,30 7,0 0,08
Mak. 43,8 63,1 23,95 9,4 29,9 0,58 8,34 0,21 1,98 34,1 2,16 12,4 0,19
Min. 9,1 36,9 0,66 1,7 0,4 0,02 0,14 0,01 0,06 0,5 0,00 0,2 0,03
EKM Ort. 14,9 51,0 1,69 3,2 15,7 0,15 3,91 0,04 0,37 18,0 1,35 6,5 0,09
Mak. 47,0 64,4 21,77 12,4 28,1 0,86 9,29 0,23 0,77 32,1 2,24 11,6 0,23
Min. 8,0 36,5 0,54 1,1 9,9 0,04 2,19 0,01 0,14 11,3 0,57 4,1 0,03
KASIM Ort. 13,8 50,3 1,52 3,8 16,5 0,15 4,43 0,04 0,32 18,8 1,41 6,8 0,09
Mak. 44,4 62,3 4,48 9,1 26,6 7,00 21,20 0,12 0,62 30,3 2,22 11,0 0,21
Min. 7,2 36,9 0,24 1,6 1,1 0,00 1,51 0,04 0,06 1,3 0,28 0,5 0,03
ARALIK Ort. 13,5 49,6 1,40 3,5 17,7 0,13 4,34 0,04 0,32 20,2 1,28 7,3 0,08
Mak. 24,7 64,4 5,42 6,5 31,3 0,54 15,66 0,15 0,55 35,78 2,16 13,0 0,14
2009 ORTALAMASI 14,1 47,5 1,32 4,1 18,3 0,17 4,38 0,04 0,33 20,9 1,30 7,6 0,08
19
1. GR Muhammet BLEN
elikhane curufu, bazik oksijen frnlarnda (BOF) yan rn olarak ortaya

kmaktadr. Bazik oksijen prosesinde scak maden, hurda ve curuf yapclar (kire,
dolomitik kire) konvertre arj edilmekte ve daha sonra konvertr ierisine
daldrlan bir lans aracl ile yksek basnta oksijen flenmektedir. flenen
oksijen arjdaki empritelerle birlemektedir. Bu empriteler karbon (CO gaz
olarak), Si, Mn, P ve bir miktar Fedir (Sv oksitler halinde). Kimyasal reaksiyonlar
sonucu oluan bu oksitlerden sv halde olanlar, kire ve dolomitik kire ile
birleerek curufu oluturmaktadr. lem bitiminde sv elik bir potaya dklrken,
oluan curuf sv halde, yaklak olarak 11001500 Cde zel curuf potalarna
boaltlarak tanmakta ve stok sahalarnda soumaya braklmaktadr. 1 ton elik
retiminde yaklak 100150 kg (% 1015) curuf olumaktadr (Gnay ve Kara,
2005).
elik retimi; bazik oksijen frnlarnda lans vastas ile scak madene flenen
saf oksijenin, ksmen kimyasal ksmen de banyoyu kartrc etkisi ile
gereklemektedir. Oksijen flemesi ile banyodaki C, Mn, P, Si gibi elementler
yaklmakta ve bu elementlerin banyo ierisindeki yzdeleri belirli bir seviyeye
getirilmektedir. Gerekenden fazla oluan s ise hurda eritmede kullanlmaktadr.
Kimyasal reaksiyonlar sonucu meydana gelen oksitlerden gaz halinde olanlar,
banyodan uzaklaarak gaz toplama tanklarnda toplanmaktadr. Sv halde olanlar ise,
ilave edilen katk malzemeleri ile birleerek curufu olutururlar. Ksaca, elikhane
curufu, elik retimi esnasnda elik ierisindeki empritelerin oksidasyonu sonucu
oluan oksit ve silikatlarn oluturduu kompleks bir kimyasal yapya sahip, metalik
olmayan yan rndr. Curufun yaklak yars kire (CaO) olup, geri kalan scak
metal ve hurdadaki elementlerin oksitlerinden meydana gelmektedir. Fiziksel olarak
koyu gri renkte, tane ekli keli ve yzeyi przl bir grnme sahiptir.
1.3.2.2. Curufun Mineralojik zellikleri
Kullanlan hammaddenin ieriine, hatta ilem ssna bal olarak elikhane

curufunun kimyasal bileimindeki nemli deiim dikkate alndnda, mineralojik
bileiminin de farkl olmas beklenmektedir. elikhane curuflar baslca; olivin,
20
1. GR Muhammet BLEN
mervinit, 3CaOSiO2 (C3S), 2CaOSiO2 (C2 S), 4CaOAl2O3Fe2O3 (C4 AF),

2CaOFe2O3 (C2F) mineralleri ile RO faz (CaO-FeO-MnO-MgO kat zeltisi) ve
serbest CaO-MgO iermektedir. izelge 1.3de farkl elikhane curuflarnda sklkla
oluumu gzlenen fazlar verilmektedir (Shi, 2004).
izelge 1.3. Curufun ierdii fazlar (Shi, 2004)

Fazlar Kimyasal Forml Ksaltma
Mervinit 3CaO-MgO-2SiO2 C3MS2
Alit 3CaO-SiO2 C3S
Belit 2CaO-SiO2 C2S
Rankinit 3CaO-2SiO2 C3S2
Vollastonit CaO-SiO2 CS
Diopsit CaO-MgO-2SiO2 CMS2
Montiselit CaO-MgO-SiO2 CMS
Tetrakalsiyum alminoferrit 4CaO-Al2O3-Fe2O3 C4AF
Kalsiyum alminat CaO-Al2O3 CA
Kalsiyum ferrit CaO-Fe2O3 CF
Forsterit 2MgO-SiO2 M2S
Slfrl mineraller CaS, MnS, FeS -
RO faz FeO-MnO-CaO-MgO RO
Kire CaO -
Periklaz MgO -
Dier FeO, Fe2O3 -
1.3.3. Curuf Deerlendirme lemleri
Demir elik endstrisinde ylda yaklak 1.3 milyar ton elik retilirken, 500
milyon ton yan rn, kat atk ve amurun ortaya kt tahmin edilmektedir.
Entegre demir elik tesisleri byk miktarlarda kat atk retirler. Bu alanda yaplan
bir ok almann da gsterdii gibi bir ton elik retimi srasnda yaklak 400-450
kg kat atk retilmektedir. Bu kat atklar genelde yksek frn ve elikhane
curuflar, tozlar, amurlar, haddehane tufal, kullanlm refrakterler vs. dir.
Gnmzn ilk eilimi, elikhane curufunun maksimum oranda kullanlmasdr.
Yksek frn curufuyla kyasladmzda elikhane curufunun kullanm ok daha
fazla gelitirilebilir.
21
1. GR Muhammet BLEN
elikhane curufuna uygulanan eitli ilemlerden sonra:

Elde edilen para ve granle haldeki metalikler, (manyetik hurdalar)
elikhanede hurda girdisi olarak;
Toz haldeki metalik rnler ve ince krlm curuflar, sinter harmanna arj
malzemesi olarak;
Metalikleri ayklanm eitli ebatlarda snflandrlm curuflar ise:
Karayollarnda asfalt kaplama malzemesi olarak; (yzey, temel ve

dolgu malzemesi)
Tarm topran iyiletirme malzemesi olarak;
imento klinkeri iin hammadde olarak;
Betonarme iin ince agrega olarak; (Curufun hzl soutulmas

halinde)
eitli amalarla dolgu malzemesi olarak kullanlmaktadr (Altan,

2001).
Geri kazanm (deerlendirilebilir atklarn geri dnm) atklarn

kaynanda ayr toplanmasn ve cinslerine gre snflandrlmasn gerekli klar. Bu
nedenle curuflarn kimyasal ve dier analiz yntemlerinden sonra nerede
kullanlabileceklerine karar verilebilir. elik, yzyllardan beri deiik yntemlerle
retilmitir. Buralarda oluan elikhane curuflar, yksek frn curuflar ile beraber
demir elik curuflar olarak adlandrlr. Gnmzde bir ok lkede yksek frn
curuflarnn tamam, elikhane curuflarnn ise % 75-80i farkl uygulama alanlarnda
kullanlmaktadr.
1.3.3.1. imento retiminde Curuf Kullanm
elikhane curuflarnn imento endstrisinde kullanmna ynelik

aratrmalar halen devam etmektedir. Bu aratrmalar kapsamnda, elikhane
curufunun imento retiminde katk malzemesi olarak kullanlmasnda iki yntem
daha ortaya kmtr. Bu yntemlerden ilkinde elikhane curufu dorudan imento
22
1. GR Muhammet BLEN
hammaddesine belirli bir oranda katlarak, frn deirmeninde beraber tlerek

prosese sokulmaktadr. kinci yntemde ise tane boyu 20 mmye kadar olan
elikhane curufu dner frnn besleme veya k ucundan frna beslenerek prosese
sokulmaktadr. kinci yntemde klinker retiminde yaklak % 15e kadar bir art
salanmakta ve CO2 ile NOX emisyonlar dmektedir (Dndar, 2006).
Gnay ve Karann (2005) bildirdiine gre elik curuf imentosunun
uygulama alanlar aada sralanmtr.
naat mhendislii uygulamalar
Endstriyel bina uygulamalar
Baraj yapm uygulamalar
Yol yapm uygulamalar
Yaplan aratrmalara gre, elik curufunun geleneksel imentodan farkl
zellikleri unlardr:
1. lerleyen sreyle birlikte yksek mukavemet
2. Dk scaklkta hidratasyon
3. yi anma direnci
4. yi geirgenlik
5. Mikro genleme
6. yi donma ve korozyon dayanmdr.
imento deneyleri kapsamnda, Trkiye imento Mstahsilleri Birlii AR-
GE Enstits Laboratuarlarnda deneyler yaplmtr. Yaplan n deneyler ile % 20
elikhane curufu + % 80 portland imento karmnda hacim genlemesinin
standartlara uygun olduu tespit edilmitir. Bu sebepten dolay, elikhane curufunun
portland imentoya % 20 orannda katk olarak kullanlmasna karar verilmitir.
Portland imento ve % 20 orannda elik curuf (5 adet elik curufu ve 1 adet yksek
frn curufu) katkl imento numuneleri, farkl boyutlardaki elik curuf
numunelerinden eit miktarda alnarak harman yaplmtr. Karm imento harman
numunelerinde; basn dayanm, priz sreleri, hacim genlemesi, kvam suyu, ve su
emme oranlar gibi fiziksel ve mekanik testler gerekletirilmitir. Portland
imentoda elik curufunun kullanlabilmesi iin optimum n tme sresi 55
dakika olarak tespit edilmitir. elik curuf numunelerinin priz sresi, hacim
23
1. GR Muhammet BLEN
genleme deerleri ve kvam suyu miktarlar, portland imento ile kyaslandnda

benzer sonular verdii ve standartlara uygun olduu grlmtr. Referans portland
imentodan farkl olarak balang priz sreleri daha ge balamakta ve priz daha
uzun srede sona ermektedir (Gnay ve Kara, 2005).
1.3.3.2. Karayollarnda Curuf Kullanm
elikhane curufu, dayanm yksek olduu iin altyap malzemesi olarak,

arazide tesviye ilemlerinde, yol yapm, su yaplar iin dolgu ve balast malzemesi
olarak deerlendirilmektedir (Altan, 2001).
Yol yapmnda uygulamaya etkisi olan zellikleri; kire dalm, demir

dalm, serbest kirece bal genleme, gzenekler, yetersiz kristallemedir. Bu
zellikler dolaysyla uygulamada serbest kirece bal genleme gzlenebilir. Bunun
nne geilmesi ve curufun yapsnda doal olarak mevcut olan serbest kirecin
zelliklerini kaybetmesi iin yola serilmeden nce uzun sre bekletilmelidir. Krlma
dayanm, yol yapmnda kullanlan balast malzemeleri ile mukayese edilecek kadar
iyidir (Altan, 2001).
Curuf, yol kaplama malzemesi olarak 1980de Linzde kullanlm, ~5 cm
kalnlndaki kaplama zerinden 90~140 tonluk ar ekipmanlar geirilerek yaplan
denemelerde bir deformasyon gzlenmemitir (Altan, 2001).
elikhane Curufu Kullanarak Asfalt retilmesinin Avantajlar: elikhane

curufu ok youn ve sert bir malzemedir. Stabilitelerinin yksek olmasndan dolay
baz durumlarda daha ince asfalt denmesine imkan salamaktadr. Kararllklar,
sertlikleri ve iyi balanma zellikleri kaliteli asfalt retilmesini mmkn klmaktadr.
Curuf agregalarnn keli bir yapda olmas ve bylece tanelerin bir birlerine daha
sk kenetlenebilmeleri curuflu asfaltlarn tekerlek izi oluum direnlerini
artrmaktadr. Yksek kayma (patinaj) direncine sahip olmalar nedeniyle yollarn
gvenlii artmaktadr. Curuf agregalarnn bitm ile kuvvetli ba oluturabilme
zelliinden dolay soyulma direnci yksek asfalt retilebilmektedir. Curuf
tanelerinin dayanmlarnn yksek olmas ve tanelerin birbirleri ile ok iyi
24
1. GR Muhammet BLEN
kenetlenebilmeleri, yksek scaklk koullarnda bile asfaltn kalc deformasyon

direncini artrmaktadr. Bnyelerinde daha uzun sre ile sy tutabilmektedirler. Bu
zellikleri asfalt deme ve sktrma ilemleri iin avantaj oluturmaktadr. nk
scak asfaltn denmesi ve sktrlmas souk asfalta nazaran ok daha kolaydr
(sdemir Sistem Gelitirme Mdrl, 2004).
elikhane Curufu Kullanarak Asfalt retilmesinin Dezavantajlar: Bunlar,
zgl arlklarnn yksek olmasndan dolay nakliye maliyetlerinin klasik
agregalarnkinden yaklak % 20 daha pahal olmas ve serbest kire ierdikleri iin
potansiyel hacimsel genleme problemlerinin olmasdr. Ancak ok uygun fiziksel
zelliklerinden dolay daha kaliteli ve uzun mrl asfalt retimine imkan
salamalar, tama maliyetlerindeki art tolera edebilmektedir. Potansiyel hacimsel
genleme problemleri ise curufta bulunan kirecin hidratasyonu amacyla uygun
yalandrma prosesinden geirilmesiyle zlebilmektedir (sdemir Sistem
Yalandrma prosesi: Yalandrma prosesi stok sahalarnda curuflarn
atmosferik koullarda bir sre bekletilmesi eklinde yaplmaktadr. Bu sre
genellikle 6 aydr. Ancak buharl yalandrma prosesinin daha ksa srelerde
olduka etkin bir yntem olduu belirlenmitir. Yalandrma prosesinin hzl
gereklemesi iin G. Kore Posco irketinde bu konuda tesis gelitirilmitir.
(http://www.posco.co.kr POSCO / Sustainability)
1.3.3.3. Balast Malzeme Olarak Curuf Kullanm
Balast, platform zerine konan traverslerin iinde gml olduklar krma ta

tabakasna denir. st yap sisteminde balastn balca grevi vardr. Bu grevlerin
banda dingillerden raya ve traverse gelen dey ykleri platform zerinde daha
byk sahaya yaymak ve yatay tesirler neticesinde ray ve travers erevesinin
hareketlerine kar koymak gelir. Balastn ikinci grevi, vagonlarn zerinde
yuvarlandklar yola bir miktar elastikiyet vermektir. Hzn ok artt bu zamanda
yolda bir miktar elastikliin bulunmas, yolcu konforu ve vagon ile yolun bakm iin
faydaldr. Balastn nc grevi ise platform zerinde bitkilerin bitmesine engel
25
1. GR Muhammet BLEN
olmas ve baz durumlarda platformu dona kar muhafaza etmesidir (Gnay ve Kara,
2005).
elikhane curufunun fiziksel zelliklerinin hem standart deerlere, hem de
DDY artnamesinde belirtilen deerlere gre uyumlu olduu grlmtr. elikhane
curufu balast malzemesi olarak kullanlmas iin TSE ve DDY artnamesine gre
gerekli zellikleri salamaktadr. DDY Yol dairesi Bakanl Varyantlar Grup
Mdrl Alt Yap laboratuarnda, TS 7043 standardnn gerektirdii testler
yaplmtr. elikhane curufu kullanlarak yaplan test sonular, TS 7043de
belirtilen balast zelliklerini tamaktadr (Gnay ve Kara, 2005).
1.3.3.4. Gbre retiminde Curuf Kullanm
BOF curufu yeteri miktarda CaO ve MgO ihtiva eder ve asitli toprakta
topran doal asitliini azaltan olarak kullanlr. Curuftaki fosfor ve eitli
minareler, topra tarmsal adan gbre gibi daha kullanl yaparlar ve topraa
dalrlar. Avrupa da BOF curufu byk lde bu zellikte kullanlmaktadr. Baz
uygulamalarda curufun % 20 sini gbre olarak deerlendirilmektedir (Steel Times
International, 2000).
1.3.3.5. Sinter Tesisinde Curuf Kullanm
Sinter beslemesine % 2, % 4, % 6 ve % 8 oranlarnda elikhane curufu

eklenmesi G. Kore de Pohang iletmelerinde yaplmaktadr. Curufun ortalama
bykl kire tandan byk olduundan Sinter yatann ak gelitirilmi ve
sinterleme zaman ksaltlmtr. Ayarlanm curuf eklemeleri % 2 ye kadar
optimaldir (Steel Times International, 2000).
ou elik retim curuflar balca CaO, MgO, SiO2 ve FeO ierirler. Dk
fosforlu elik retim pratiklerinde bu oksitlerin sv curuf iindeki toplam
konsantrasyonlar % 90 civarndadr. Bu nedenle BOF curuflar en basit olarak CaO-
MgO-SiO2-FeO drtl sistemi olarak deerlendirilir. Curufta CaO'in znrl,
curufun dikalsiyum silikatla doymu olmasyla snrldr. Bu nedenle curufta her
26
1. GR Muhammet BLEN
zaman zeri ince dikalsiyum silikatla kapl znmemi kire paralar vardr.
Magnezya, curufun dier nemli bileenidir. BOF curufu; curuf zellii tamasnn
yannda, bileiminde nemli miktarlarda Fe ve Mn bulundurmas nedeni ile, belli bir
deere sahip olan ve fakat genellikle atlan bir maddedir. Demir elik retiminde sv
ham demirin elie dntrlmesinde oluturulan bu bazik curufun kimyasal
bileiminde genel olarak, balca % 15-20 Fe, % 4-9 Si02, % 45-53 CaO, % 3,7-5,7
MnO, % 2 max MgO, % 0,95 max P2O5 bulunur. Demir elik retiminde, bu
maddelerin arasnda sadece fosfor olumsuzluk yaratabilir. Demir cevheri sinteri
harmanna BOF curufu ilavesiyle; sinterin curuflatrc ihtiyac karlanabildii gibi,
atk duruma gelmi nemli miktardaki Fe ve Mn yeniden kazanlabilmektedir.
Benzer amalarla, entegre demir elik tesislerinde sinter harmanna BOF curufu
ilavesi yaplmaktadr (Mumu ve ark., 2001).
elikhaneden alnan curuf, krlp tlerek manyetik ayrmadan
geirilmektedir. Metalik demir ksm alndktan sonra sinter harmanna ilave
edilmektedir. Bazik oksijen frn (BOF) curufunun dier flaks bileenleri ile yaplan
karmnda; 1,28 kg BOF curufunun l kg flaks edeerinde olduu bulunmutur.
BOF curufunun sinter harmanna ilave edilme oran % 7 civarndadr (Mumcu ve
ark., 2001).
1.3.3.6. Grit retiminde Curuf Kullanm
Grit: Malzeme yzeylerin temizlenmesinde kullanlan geleneksel yntem,

basnl hava ve andrc partikl (grit) karmnn pskrtld kum raspasdr.
Kum raspas, boya ncesi elik konstrksiyonlarn ve tersanelerde yeni yaplan ya da
bakmdaki gemi gvde yzeylerinin boya ve korozyon rnlerinden temizlenmesinde
yaygn olarak kullanlr.
Curuf esasl gritler ucuz olmalar nedeniyle, gemi ina sektr, tamir bakm
tersaneleri ve sualt tanklarnn temizlenmesinde endstriyel kullanma sahiptir.
Curuf kullanm 800-1000 ton/yldr (1 Gemi bakm iin). lkemizde kullanlmakta
olan grit 30-140 $/ton bedelle yurtdndan ithal edilmektedir (sdemir Sistem
27
1. GR Muhammet BLEN
1.3.3.7. BOF Tesisinde Demiri Ayrtrlan Curuf Kullanm
elik retim ve ktk dkm prosesi esnasnda sistem gerei curufa gemi
olan hurda; konverterlere hurda arjnda kullanlmak zere geri kazanlarak
kullanlmaktadr. elik ve ktk retimi esnasnda aa ka curuf, ayrtrlarak
geri kazanlmas amacyla curuf sahasnda toplanmaktadr. Curuf potasndan sahaya
dklen sv haldeki curuf, zerine kontroll olarak verilen soutma suyu ile
karlatnda katlar ve kristalleip gri ve az gzenekli bir malzeme halini
almaktadr. Curuf sahasnda krlan ve belli ebatlarda ayrlarak stoklanan curuflar,
manyetik seperatrle demirli ksmlarndan ayrlr ve bu demir ierikli olanlar
konvertere hurda olarak arj edilir. Boyutlar kk olan ksmlar ise belli oranlarda
sinter retiminde kullanlr. elikhanede kullanlabilecek hurdalarn metalik demir
orannn arlka en az % 80 olmas istenmektedir. Bu bakmdan elde edilen hurda
iindeki metalik orann artrmak zere almalar srmektedir. Curuftan elde edilen
manyetik hurdalarn zerinde ve gzeneklerinde yine curuf paracklar bulunmakta
ve metalik orannn ykseltilmesi iin bu curuf paracklarnn hurdadan mmkn
olduu kadar ayrlmas gerekmektedir (Altan, 2001).
1.3.3.8. Dnyada elikhane Curufunun Deerlendirilmesi
Global abalar BOF curufunun eitli uygulamalarda geri kazanm olarak

kullanlmas artarak devam ediyor. Asl ama ise elikhane curufunun % 100 tekrar
kullanmdr. Her zaman elikhanelerde demir elik curufunun doru
deerlendirilmesi iin allmtr. Kat atk malzemelerin farkl lkelerdeki ve
Hindistandaki geni ablonda retimi ve geri kullanm aadaki rneklerde
gsterilmektedir. elik curufu ayr ayr sahalarda stoklanarak, spesifik zelliklerine
bal olarak bir ok alanda uygulanmaktadr.
rnein;
a) indeki sahalar imento retimi zerinde bildirgelerini sunmulardr.
b) Baz Japon sahalar yol yapm zerinde odaklanmtr.
28
1. GR Muhammet BLEN
c) G. Kore deki Posco elik iletmeleri, yksek frnlarda ve sinterlerdeki alamn

malzemesi olarak kullanm olayna nem vermektedirler.
d) G. Kore deki Pohong letmelerinde % 2, % 4, % 6 ve % 8 orannda sinter
beslemesine alam malzemesi olarak elikhane curufu eklenmitir. Ayarlanm curuf
eklemesinin % 2ye kadar optimal olduu grlmtr.
e) Avrupada, curuf gbre ve toprak havalandrc olarak kullanr. Yksek frnlar ve
tarmsal topraklar arasnda geri dnml bir dng gibi ilem grr.
f) Hindistan sahalar tamamen elik curufun kullanmn maksimum yapan bir
politika izlemek zorundadr.
g) Japonyada youn, sert ve akla benzer ekliyle elikhane curuflarnn uzun
yllardr, agrega olarak kullanmna ynelik almalar yaplmtr. Yaplan
aratrmalarda elikhane curuflarnn fiziksel zellikleri, bu zelliklerin zamanla
deiimi, agrega olarak stabilizasyonu ele alnmtr. Curuflar kullanlarak yaplan ve
kullanmda olan yollar incelenmitir.
h) Endstriyel atklar ierisinde byk gruplar oluturan yksek frn curuflarnn
ekonomik deerlendirilmesine ynelik almalar bat lkelerinde uzun yllardan beri
srmektedir. Amerika Birleik Devletlerinde 12 milyon mden daha fazla curuftan
cam seramik retilmi ve kullanlmtr.
) Avustralyada retilen elik curufunun % 64 yol temel malzemesinde ve asfaltta
kullanlmaktadr (Turan ve Kaya, 2003).
1.3.3.9. Trkiyede elikhane Curufunun Deerlendirilmesi
Trkiyede demir-elik retimi srasnda kat atklar kmaktadr. lkemizde

aa kan elikhane curufunun byk bir ksm kullanlmamakta ve atk
sahalarnda depolanmaktadr.
Erdemir A..deki almalar
Erdemirde elik retimi sonucunda ylda yaklak olarak 350.000- 400.000

ton (100-150 kg/ton sv elik) arasnda retilen elikhane curufu, krma-eleme
29
1. GR Muhammet BLEN
tesisinde ilenmekte ve metalik ksm konvertrlerde hurda olarak

deerlendirilmektedir. 0-10 mm tane boyu aralndaki ksm, 130-140 bin ton/yl
oranlarnda sinter retiminde kullanlmaktadr. Ancak yksek frn scak metal fosfor
ieriini artrmasndan dolay, sinterde kullanm snrl olmaktadr. Konvertre
yksek fosforlu sv metal arj edildii zaman eliin temizlii bozulmakta, oksijen
ve kire tketimi artmaktadr. Yaplan bir aratrma projesi ile curuflarn karayolu
agregas ve demiryolu balast malzemesi olarak kullanm imknlar aratrlmtr.
Yaplan karakterizasyon almalar sonucunda curufun karayolu agregas ve
demiryolu balast malzemesi olarak kullanlmas iin gerekli zellikleri tad ortaya
konmutur (sdemir Sistem Gelitirme Mdrl, 2004).
Erdemirde Grit Yapm: Grit yapm konusunda aratrma ve almalar
devam etmektedir. Grit yapm iin ergitme ilemi yaplp, kompozisyonu
deitirilmektedir. ine oksitler katlarak zel bir ekilde katlamas
salanmaktadr. Sonular uygun bulunduu takdirde grit malzemesi olarak
deerlendirilebilecektir (sdemir Sistem Gelitirme Mdrl, 2004).
Erdemirde elikhane Katkl Yksek Frn Curufundan Faydalanma: Yksek
frn curufunun kullanm birok uygulamada standart hale gelmi olup elikhane
curufuna gre daha rahat faydalanlabilmektedir. Bu nedenle yksek frn curufuna
elikhane curufu da katlarak almalar yaplmaktadr (sdemir Sistem Gelitirme
Mdrl, 2004).
Kardemir A..deki almalar
Proje Kat Metalurjik Atklarn Deerlendirilmesi ad altnda Kardemirde

yllardan beri biriken Siemens-Martin curuflarnn yeniden deerlendirilmesi ve
bunlarn yaratt evre kirliliinin nlenmesi iin irket bnyesinde kurulan curuf
deerlendirme tesisinden elde edilen rnlerin deerlendirilmesi amacyla Ar-Ge alt
yaps oluturulmutur. Proje ana balktan olumaktadr (sdemir Sistem
Kardemir curuf deerlendirme tesisinde stoklanm elik curuflarnn
ilenmesi ile retilen 0-10 mm, 10-50 mm ve +50 mm boyutundaki rnlerin
30
1. GR Muhammet BLEN
Kardemirde kullanm olaslklar aratrlmtr. Bu amala 0-10 mm curuf rn

sinterlik demir cevher harmanna deiik oranlarda kartrlarak sinter retimine
etkileri incelenmitir. Dier taraftan manyetik nitelikte olan 10-50 mmlik hurda
vasfl rn ise Kardemir 3. nolu yksek frnna beslenmitir. Curuf deerlendirme
tesisinde manyetik ayrma sonucu elde edilen +50 mm boyutundaki manyetik
zellikli malzeme ile birlikte, elik curuflarna top atma ve manyetik ayrma ile elde
edilen skallarn elikhanede hurda amal kullanm da ayrca aratrlm
bulunmaktadr. Yaplan almalar sonucu sinter harmanna % 4 orannda 0-10 mm
curuf rnnn fazla sorun yaratmadan katlabilecei grlmtr. Hurda vasfl ve
manyetik nitelikli 10-50 mm curuf rnnn ise yksek frn sv ham demir
retimini olumlu ynde etkiledii gzlenmitir. Kardemirde uzun yllar Siemens-
Martin ve BOF frnlarndan elik retimi srasnda oluan curuf stoklarnn, bu
aratrma sonularna gre deerlendirilebilecei ortaya konulmu olup, ayrca
birikmi elikhane curuflarnn yaratm olduu evre sorunlarna ksmen de olsa bir
zm getirilmi bulunmaktadr (sdemir Sistem Gelitirme Mdrl, 2004).
Kardemirde imento retiminde imento Bileeni Olarak
Deerlendirilmesi: Curuf deerlendirme tesisinden kan imento katk malzemesi
olarak kullanlabilmesinin imkn Kocaeli niversitesi ile ortak bir alma yaplarak
aratrlm olup malzemenin u anki haliyle kullanlmasnn mmkn olmad
grlmtr (sdemir Sistem Gelitirme Mdrl, 2004).
Kardemirde Grit Olarak Deerlendirilmesi: Boya ve benzeri uygulamalar
ncesi yzey hazrlama ilemlerinde kum raspalama iin kullanlan SiO2 kumunun
nefes darlna ve kansere yol atn almalar gstermi ve bu yzden birok
lkede ve Trkiyede kullanm yasaklanmtr. almada, SiO2 kumuna alternatif
olarak serbest silis iermeyen ayrca evreyi koruma asndan Kardemir demir ve
elik curuflarndan raspalama gritlerinin retilebilirlilii aratrlmtr. lk deneysel
sonular, Kardemir elikhane ve yksek frn gritlerinin gemi malzemesi yzeylerini
temizlediini gstermitir. Ancak, temizlenen yzeylerin temizlilik kalitesi asndan
baz nlemler alnmaldr.
Curuf, krma ilemine girmeden nce ta, refrakter tula vb. yabanc maddelerden
mutlaka ayrtrlmaldr.
31
1. GR Muhammet BLEN
Tozlanmann azaltlmas asndan grit mutlaka ykama ilemine tabi tutulmaldr.

elikhane curufunda bulunan serbest CaOin giderilmesi iin uygun bir yntem
bulunmaldr.
Yksek frn curufunun katlama artlarna bal olarak sertliinin ykseltilmesi
iin optimum artlar aratrlmaldr.
Optimum karm iin gritler ISO 11126 da verilen elek aralklarnda ayr ayr
elenmeli ve daha sonra kullanm yerine gre karm yaplarak paketlenmelidir
(Candan ve ark., 2001).
sdemir A..deki almalar
elikhane nitesinde elik retimi srasnda ylda ortalama olarak 300-500

bin ton kadar skal ve curuf malzemesinin kt ve curuf dkm alanna dkld
bildirilmektedir. Ancak, son yllarda teknolojik geliim dorultusunda elikhane
curufu % 2,5 orannda cevher ile kartrldktan sonra sintere ilave edilmektedir. Bu
ekilde elikhane curufunun geri kazanm salanmtr.
sdemir curuf sahasndaki curufun tamamna yakn mteahhit tarafndan
ayrtrma ileminden gemitir. elikhane curufundan, % 3-5 kadar demir tpk bir
ak iletme gibi ekskavatrlerle kamyona yklenerek manyetik krclarla ve
separatrlerle steril curufta ayrlarak ekonomiye kazandrlmtr (ekil 1.8-1.9).
Curuf erisindeki Demirli Malzemenin Ayrtrma Maliyeti: 1993 1996
yllar arasnda elikhane curufunu ayrtran Firma, curuf ierisindeki demirli
malzemenin ayrtrma iini magnet vin kullanmak suretiyle yapmtr. Bu sre
zarfnda firma tarafndan elikhane curufu ierisinden 103.333 ton demirli malzeme
ayrtrlm ve sdemire teslim edilmitir. 1996 ylndan bu gne kadar olan dnem
ierisinde ise elikhane curufu ierisindeki demirli malzemenin ayrtrlmas
manyetik tambur kullanmak suretiyle yaplmaktadr. 1996 ylndan 2003 Ekim ay
sonuna kadar firma tarafndan toplam 457.131 ton demirli malzeme ayrtrlmtr.
elikhane curufu ierisindeki demirli malzemenin ayrtrlmas ilemi iin
mteahhide denen miktarlar erevesinde hurda kazanm maliyeti ortalama 19 $/ton
olarak gereklemitir (sdemir Sistem Gelitirme Mdrl, 2004).
32
1. GR Muhammet BLEN
ekil 1.8. Curuf sahasndan genel grnler
ekil 1.9. Curuf deerlendirme tesisinden genel grnler
sdemirden Erdemir Curuf Deerlendirme Tesisine Gnderilen Numune ve

Sonular: 2003 yl Kasm ay ierisinde curuf sahasnn tamamnda 90 ayr
noktadan ve deiik kotlardan, toplam 3.064 ton numune alnmtr. Numune alnan
90 nokta GPS cihaz ile koordinatlar tespit edilmi olup, numune yerlerini gsteren
el krokisi ve koordinatlar belirlenmitir. 90 adet numune, yaklak 35-45 metre
mesafe aralklarla alnarak tm sahadan numune alnmas salanmtr. Hazrlanan
numune Erdemire gnderilmitir (izelge 1.4).
33
1. GR Muhammet BLEN
izelge 1.4. Erdemir'e gnderilen curuf numunesinin sonular (sdemir Sistem

Gelitirme Mdrl, 2004)
Erdemir A..'e Gnderilen Curuf Numunesinin Sonular: Ton %
Toplam Giden Malzeme 3.064 100
10 mm'den Kk Demirli Malzeme 6 0,20
10-60 mm Arasndaki Malzeme 13,10 0,43
60 mm'den Byk Demirli Malzeme 8,45 0,28
Toplam Demirli Malzeme 27,55 0,90
10 mm'den Byk Demirli Malzeme 21,55 0,70
Curuf deerlendirme tesisinde ilenen 3.064 ton malzeme ierisinden; 6 ton

10 mmden kk ebatl malzeme (% 0,20), 13,10 ton 10-60 mm arasndaki malzeme
(% 0,43) ve 8,45 ton +60 mmden byk malzeme (% 0,28) ayrtrlmtr. Toplam
27,55 ton demirli malzeme ayrtrlm olup, bu miktar gnderilen curufun %
0,90una tekabl etmektedir. Ancak +10 mm zerindeki malzemenin konvertrlerde
hurda olarak kullanlabilecek olmas nedeniyle ie yarayacak miktar 21,55 ton ve
oran ise yaklak olarak % 0,70dir . Bu sonuca gre; curuf sahasndaki 5 milyon ton
elikhane curufu ierisinde yaklak olarak 35.000 (% 0,70 x 5.000.000) ton hurda
yerine kullanlabilecek demirli malzeme bulunmaktadr (sdemir Sistem Gelitirme
Mdrl, 2004).
1.4. ktrlm Kalsiyum Karbonat
1.4.1. ktrlm Kalsiyum Karbonat zellikleri
Kalsiyum karbonat (kalsit) son yllarn en ok tketilen mineral maddelerinden

biri olup tketimi gn getike artmaktadr. Geleneksel yntemde snm kire
zerinden karbondioksit geirilerek elde edilen ktrlm kalsiyum karbonatn
eitli sanayi mamullerinde kullanm son yllarda hzla yaygnlamaktadr (Doan,
2007).
Kalsit kimyasal yaps CaCO3 olan ve mikronize boyutlarda tldkten
sonra boya, kat, plastik v.b. birok sektrde beyazlk, ucuzluk ve kazandrd
34
1. GR Muhammet BLEN
zellikler nedeniyle mmkn olduu kadar fazla kullanlan bir dolgu maddesidir
(DPT, 2001).
Kalsit oluumu (kire talar) her lkede istenilen saflkta ve beyazlkta
bulunmamaktadr. Bu yzden zellikle ABDde bulunan ynteme gre silisi dk
kiretalar yaklarak nce kalsine CaO elde edilir ve suyla kartrlarak oluan kire
stnden bir reaktr iersinde CO2 gaz basn altnda (baz kimyasallar eklenerek)
sisteme verilerek tane bykl (1-3 m boyutlarnda) ve kristal ekli kontrol
edilebilen suni ve saf kalsit kristalleri oluturulur. Bu metot zellikle CO2 gaznn
proseste elde edildii kat ve selloz retim tesislerinde uydu tesis olarak
kurulmaktadr. Kat sektrnde gerek dolgu gerekse kue (kaplama) olarak
kullanlacak bu rn kat fabrikalarnn yaknnda uzun vadeli anlamalar yaplarak
kurulmaktadr. Maliyeti doal olarak sulu tlm kalsite gre daha yksek fakat
standard ok daha iyi olduu iin zellikle ABDde yaygn olarak kullanlmaktadr.
Avrupada yeni tesislerin projesi hazrlanmaya balanmtr (DPT, 2001).
Dolgu ve kaplama amal olarak kullanlan mineral maddeler, ucuz
olmalarnn yan sra sahip olduklar fiziksel zellikler ile de kdn kalitesine
nemli katklar salamaktadr. Kt retiminde mineral madde kullanm ilk olarak
jips, sentetik baryum slfat ve talk ile balam, daha sonra bunlarn yerini kaolin
alm ve dolgu maddesi olarak kaolin kullanm 1980 ylna kadar youn bir ekilde
devam etmitir. Kaolinin bu denli yaygn bir ekilde kullanlmasnda, jipsin suda
hzla znmesinin verdii olumsuzluk ve sentetik baryum slfat fiyatlarnn artmas
etkili olmutur (Sabah ve Erkan, 2004).
zellikle 1980'den itibaren ok renkli ofset bask tekniinin hzl gelimesiyle
yksek beyazlk ve opakla sahip kda olan talep artm; bu durum, dolgu ve
kaplama pigmenti olarak kada yksek beyazlk ykselten kalsiyum karbonat
kullanmn gndeme getirmitir. Kt kalitesinin arttrlmasna ynelik sektrden
gelen talepler, dolgu ve kaplama pigmenti reticilerini kaolin yerine gittike artan
miktarlarda kalsiyum karbonat retimine yneltmitir. Asit ortamda kat
retiminden alkalibazik kat (Alkaline Paper) retimine geile birlikte dolgu
pigmentleri yaklak % 50 katk oranyla tm dnyada, zellikle Avrupa da, son 25
35
1. GR Muhammet BLEN
ylda kadn kalitesini belirleyen nemli bir hammadde konumuna gelmitir (Sabah
ve Erkan, 2004).
Dar tane boyut dalmna ve ok ince balang tane boyutuna sahip olmas,
yksek CaCO3 ihtiva etmesi ve dk safszlklar barndrmas nedeni ile .K.K.
tercih edilmektedir.
Renkli ofset bask tekniinin siyah-beyaz bask tekniinin nne gemesiyle
birlikte kaliteli beyaz kt-kartona olan talep hzla artm, buna paralel olarak kt-
karton retiminde mineral madde kullanm da hzla ykselmitir. zellikle 1980
ylndan sonra ok renkli basknn hzla yaygnlamas sonucunda yksek beyazlk ve
opakla sahip kda olan talep artm, bu durum, dolgu ve kaplama pigmenti olarak
tlm doal kalsiyum karbonatn daha yaygn bir ekilde kullanmn gndeme
getirmitir. Asit ortamda kat retiminden alkali (bazik) kat retimine geilmesi
CaCO3a olan talebi daha da artrm, 20 yl nce kaplama pigmenti olarak % 20
orannda tlm kalsiyum karbonat (G.C.C.) kullanlrken gnmze
gelindiinde bu oran, .K.K. ile birlikte % 61'e ulamtr. Kat sektrnde yllardr
dolgu ve kaplama pigmenti olarak kullanlan kaolin, 1992 ylndan itibaren yerini
G.C.C. ve .K.K'ye terk etmitir. Kat sektr iin dolgu ve kaplama pigmenti
retiminde yeni konsept, rn eitlilii ve buna uygun retim teknolojilerinin
gelitirilmesidir. Doal kalsiyum karbonatlar, bu ama dorultusunda deiik
proseslerden geirilerek kdn kalitesini daha da arttracak formda yeni CaCO3
rnler elde edilmektedir. Mikronize tme, yeniden yaplandrma, kimyasal
ktrme ve partikl-selektif tme gibi proseslerle yeni zellikler kazanan doal
kalsiyum karbonatlar, kadn beyazln, opakln ve dolaysyla kalitesini
ykseltmekte, kaplama makinelerinin alma artlarn daha da iyiletirmektedir
(Sabah ve Erkan, 2004).
Kat sektrnde genellikle % 60' 2 m altna sulu tlm CaCO3 dolgu
pigmenti olarak kullanlrken, kapla pigmenti iin en az % 88-90' 2 m altna
indirilmi mikronize CaCO3 tercih edilmektedir. Mikronize boyuta tlm
CaCO3, sellozik liflen, iri boyutlu CaCO3 'e nazaran daha iyi kaplamakta, bylelikle
kadn opaklk ve beyazlk zellii artmaktadr Bunun salad avantajla, kadn
bask kalitesi ykselmektedir.
36
1. GR Muhammet BLEN
Kalsitin kullanm yerine gre belli bir tane boyut aralnda olmas
gerekmektedir. rnein plastik sektrnde en byk tane 36-38 ma kadar izin
verildii halde dolgu kat sanayinde kalsitin 18-20 mu amas istenmemektedir
(izelge1.5).
izelge 1.5. Kalsitin kullanm alanlarna gre zellikleri (DPT, 2001)

% Ortalama %
Kullanm yeri
-2 m tane (d50) En byk tane (d97)
1. Boya Sektr Genel 32-34 3,5 36
2. Boya Sektr (ince rn) 55-60 1,6 12
3. Kat Sektr (dolgu) 42-44 3,0 18-20
4. Kat Sektr (kaplama) 80-90 1,0 6-8
5. Plastik Sektr (dolgu) 32-34 3,5 36-38
6. Plastik Sektr (kablo d kaplama) 42-44 3,2 18-22
7. Plastik Sektr (plastik pencere) 70 1,6 10
1.4.2. ktrlm Kalsiyum Karbonat retimi
Sentetik (ktrlm) kalsiyum karbonat (Precipitated Calcium Carbonate)

retiminin deiik yntemleri olmasna ramen en ok tercih edileni, saf kire
talarnn kalsinasyonu ile retilendir. 900 C'de gerekletirilen kalsinasyon sonucu
aa kan CaO, suda zlerek kire utu, Ca(OH)2 oluturulur. ri tanelerin tasfiye
edilmesinden sonra sspansiyona CO2 arj yaplarak ktrlm CaCO3 (.K.K.)
retilir. Malzeme, daha sonra filtre edilir, ykanr ve kat sektrnn hizmetine
genellikle sspansiyon halinde sunulur. Bu yntemde CaCO3 aragonit formundadr
ve G.C.C.'ye nazaran safl daha yksektir. Doal kalsiyum karbonatn kimyasal
ktrme ilemi sonucunda kazanm olduu bu yap ve yksek yzey alan
sayesinde, kadn opakl ve parlakl, dk hacimlerde .K.K. kullanm ile bile
artmakta, yine bununla kaplama makinelerinin sorunsuz bir ekilde almas
salanmaktadr
u anda .K.K. kalsine edilmi doal kalsiyum karbonatn (kireta)
karbonatlatrlmas ile retilmektedir. Bununla beraber kalsinasyon prosesi,
37
1. GR Muhammet BLEN
karbonatlatrma prosesi srasnda balanan CO2den fazlasn retir. Bu nedenle

karbonatsz mineralden .K.K. reten sre daha evreci bir ekilde gelitirilebilir
bir metot olmaktadr. .K.K. retmek iin kalsinasyon kademesine gerek
olmayabilir, bununla beraber kalsiyum silikattan CaCO3 retimi daha komleks bir
proses gerektirebilir ve ticari olarak da uan uygulanamayabilir. Volastonit
(CaO.SiO2) gibi doal kalsiyum silikat ok az bulunur ve .K.K. retimi iin
pahaldr. Bunun yerine demir ve elik curuflar karbonatsz ve yksek oranda
kalsiyum ieriinden dolay uygun bir besleme stoku salar (Teir ve ark., 2007).
Demir ve elik curuflar; demir ve elik retimi srasnda ortaya kan yan
rnlerdir ve birincil olarak deiik kombinasyonlarda Ca, Mg ve Al silikatlardan
oluur. Curuf, kireta SiO2 ve dier demir cevherindeki dier empriteler ile
yksek scaklkta reaksiyona girdiinde oluur. Demir ve elik curuflar ayn
fabrikada ve ayn frndan bile olsa kompozisyonlarna bal olarak deiiklik
gsterebilirler. retilen curuflarn miktar byk oranda tm hammaddenin
kimyasalna baldr. elikhane curuflar ounlukla beton kumu olarak ve karayolu
yapm uygulamalarnda deerlendirilmektedir. elik yapm curuflar volastonite
benzer ekilde yksek oranda CaO iermektedir. ou curuflar ayn ekilde yksek
oranda MgO ieriine sahiptir. elikhane curuflar ayn zamanda birok eser element
iermektedir (Teir ve ark., 2007).
Son ylarda elik curuflarn uygun proses koullarnda kolaylkla

karbonatlatrlmas imkan dahilinde olmutur. Huijgen ve arkadalar (2004),
200 C scaklkta ve 20 bar CO2 basncnda damtlm sudaki curufla 30 dakikada %
70 kalsiyum dnmne ulamtr. Bununla beraber demir ve elik curuflarn
tekbir admda karbonatlatrlmas, curuftan gelen karbonatlar silika ve dier
empriteleri de ieren bir sulu amur retecektir. Yogo ve arkadalar (2004)
tarafndan nerilen ok adml proses eitli elementleri deiik safhalarda ayrmak
iin ve daha saf karbonat rn ortaya karmak iin daha iyi bir alternatif
olabilmektedir.
38
1. GR Muhammet BLEN
1.4.2.1. Geleneksel ktrlm Kalsiyum Karbonat retimi
ou .K.K. uanda kireten retilmektedir. Kireta kire frnlarnda

900 C st scaklklarda kalsine edilerek imal edilmektedir.
CaCO3 + ISI CaO + CO2 (1.1)
Kire (CaO) su ile hidrat haline getirilmektedir ve kalsiyum hidroksit amuru

elde edilmektedir.
CaO + H2O Ca(OH)2 (1.2)
Bu amura CO2 gaz amura enjekte edilir ve bunun sonucunda kalsiyum

hidroksit ile reaksiyona girer ve ken rn kalsiyum karbonat olmaktadr.
Ca(OH)2 (sulu zelti) + CO2 + CaCO3 + H2O (1.3)
Proses karbondioksit ihtiyacn karlamak adna enerji fabrikalar baca

gazndan yararlanabilir. .K.K. retim prosesi srasnda CO2 gaz balanmasna
ramen endotermik kalsinasyonuna s salamak iin yanan yakttan dolay kire
retim srasnda braklan CO2 gaz daha byk miktardadr (Teir ve ark., 2007).
1.4.2.2. Alternatif ktrlm Kalsiyum Karbonat retimi
Kalsiyum silikattan kalsiyum karbonat retimi iin en umut verici oklu adm
prosesinden bir tanesi Kakizawa ve arkadalar (2001) tarafndan allan ve
nerilen asetik asit karbonatlatrma prosesidir. Proses reaksiyonlarn olutuu 2 ana
kademeden oluur. Birincisi asetik asit (CH3COOH) lii ile doal kalsiyum silikattan
kalsiyum iyonu zeltiye alnmasdr.
CaSiO3 + 2CH3COOH Ca2+ + 2CH3COO- + SiO2 + H2O (1.4)
39
1. GR Muhammet BLEN
zeltiden silikann filtrasyon ile uzaklatrlmasndan sonra zelti iine

CO2 pompalanarak zeltiden kalsiyum karbonat kelmesi salanr.
Ca2+ + 2CH3COO- + CO2 + H2O CaCO3 + 2CH3COOH (1.5)
Asetik asit bu admda geri alnr ve zeltiye alma evresinde kullanlmak

zere tekrar geri beslenir. Kakizawa ve arkadalar (2001)na gre her kademede
Gibbs Serbest Enerji deiimi negatiftir ve bu nedenle byk miktarda enerji giriine
ihtiya yoktur. Bununla beraber 2. admda daha yksek karbonatlatrma verimine
ulamak iin basnl CO2 gazna ihtiya duyabilir.
Kakizawa ve arkadalar (2001), 60 Cde % 27 asetik asit ve % 72 sudan
oluan sulandrlm zelti kullanarak volastonit (CaSiO3)den 250 dakikada % 48
orannda kalsiyum kazanmn baard. CO2 kullanarak 5-50 bar basnta 40-80 C
scaklkta kalsiyum asetat ve su zeltisinde yaklak 1 saatte % 20 orannda
karbonat dnm salanmtr.
elik curuflarnn volastonite kimyasal kompozisyon ynyle benzemeleri
nedeni ile bu proses karbonatlanma iin kullanlabilir. Bununla beraber elik
curuflar magnezyum silikat (MgSiO3) ve dier bileikler gibi asetik asitte
znebilen ve benzer reaksiyon gsteren elementlerde ihtiva eder. MgSiO3 bileii
aadaki ekilde zeltiye geebilir (Teir ve ark., 2007).
MgSiO3 + 2CH3COOH Mg2+ + 2CH3COO- + SiO2 + H2O (1.6)
Mg2+ + 2CH3COO- + CO2 + H2O MgCO3 + 2CH3COOH (1.7)
1.4.3. ktrlm Kalsiyum Karbonat Kullanm Yerleri
1.4.3.1 ktrlm Kalsiyum Karbonatn Kt Sanayinde Kullanm
Kalsit zellikle yaz tab katlar, duvar katlar ve kartonlarn retiminde

selloza % 15-30 arasnda katlarak kullanlmaktadr. Yksek beyazlkta olmas,
40
1. GR Muhammet BLEN
ucuzluu ve kada kazandrd dier teknik zelliklerden dolay son 10 yl

iersinde Avrupadan balayp tm dnyada kaolinin yerini alarak kat sektrne
girmitir (DPT, 2001).
Kaolinin dolguda kullanld asit sistemiyle retim yapan kat sektr son
10-15 yl iersinde artan bir ivmeyle ntr tutkallama veya alkali sistem diye
tanmlanan ynteme dnmtr. retilen ktlarda bylece zaman iersinde sararma
nlenmi ve kaoline gre daha fazla kalsit dolgusu girme imkn olmutur. Bu da
daha az selloz tketimi daha az optik beyazlatc kullanm demektir. Bylece kalsit
evreye ciddi katklarda bulunmutur. Dnyada 18-20 milyon ton olan kat sektr
dolgusunun yaklak yarsnda tlm kalsit ve PCC (ktrlm kalsit)
kullanlmaktadr. Bunun nemli ksm dolgu % 25-30 kadar da kue kalsittir
(kaplama) (DPT, 2001).
Avrupada genellikle yzde altm 2 m altnda sulu tlm kalsit % 75
su % 25 kat halde kt sektrnde dolgu amal kullanlr. Yine % 88-90, 2 m alt
sulu tlm kue kalsiti kaplama iin kullanlmaktadr (DPT, 2001).
Trkiyede ise dolgu kalsitin tane dalmna baz zel kurulular dikkat
etmekte fakat 2 m alt % 42-44 ve kuru tlm kalsit dolguda kullanlmaktadr,
hatta baz kat reticileri 2 m alt % 36-38 civarnda kalsitler bile kullanlmaktadr.
Trkiyede kat sektr tahmini tketimi 50.000 ton olmaktadr (DPT, 2001).
1.4.3.2. ktrlm Kalsiyum Karbonatn Boya Sanayinde Kullanm
1, 3, 5, 20, 40 m boyutlarnda kuru tlm kalsit kullanan boya sektr,

fazla miktarda kalsit tketmektedir. naat boyalarnda i ve d kaplamada su bazl
boya sisteminde % 25-35 orannda kalsit boya iersinde kullanlmaktadr.
lkemizde boya sektrnde toplam olarak 80.000 ton/yl eitli boyutta kalsit
kullanld tahmin edilmektedir. Dnyada boya sektrnde yaklak 8 milyon ton
kalsit kullanld tahmin edilmektedir. Dnyada extender olarak kullanlan kalsit
yzeyi kaplamay salar ve titanyum dioksidin tketimini azaltr (DPT, 2001).
Boyada mat bir yzey elde etmek ve gerekli TiO2 miktarn azaltmak iin esas
solvent veya su bazl emlsiyonlara hacimsel olarak % 10-35 kalsiyum karbonat
41
1. GR Muhammet BLEN
katlabilir, bu dokulu kaplamalarda % 50 ye kabilir. Polimerlerde dispersiyonu

(dalmay) gelitirmek ve boyada kmeyi azaltmak, renkli pigmentlerin yzmesini
nlemek ve tm renk gcne katkda bulunmak iin kalsiyum karbonatn kaplanm
trleri kullanlr (Sabah ve Erkan, 2004).
1.4.3.3. ktrlm Kalsiyum Karbonatn Plastik Sanayinde Kullanm
Kalsit plastik mobilya, boru, otomotiv v.b. birok plastikten mamul rn

retiminde gerek doal tlm gerekse kaplanm halde kullanlmaktadr.
Kaplama ounlukla stearik asitle bazen de kalsiyum stearatla yaplmaktadr (DPT,
2001).
Polypropilen (PP), Polyamid (PA), Termoplastik (TPES) ve PVC reineleri
esas itibariyle kalsitin dolgu olarak kullanld plastiklerdir. Plastik sektrnde
bata kalsit olmak zere benzeri dolgu maddelerinin kullanm her yl giderek
artmtr. Rengi, kimyasal safszl, ucuzluu ve birok nedenle dolgu olarak kalsit
kullanlmaktadr (DPT, 2001).
Kalsiyum karbonat ounlukla dalm glendirmek iin stearat kaplanm
halde, bilhassa termoplastiklerde polimer gereksinimini azaltmak iin, pigment ilevi
grr (DPT, 2001).
1.4.3.4 ktrlm Kalsiyum Karbonatn Dier Kullanm Alanlar
naat Sektr sva, macun, yer dolgusu retimi: Trkiyede yeni gelimekte
olan hazr sva, macun v.b. olanlarda beyaz dolgu kullanlmas, Avrupa ve ABDde
ok yaygndr (DPT, 2001).
naat sektrnde beyaz renkli, imento esasl sva ve macunlar toz
polimerlerle kartrlp duvara tatbik edildiinde kaba sva, ince sva, macun ve hatta
boya ilemi bir kalemde zlmektedir. Yakn gelecekte eitli boyutlarda tlm
kalsit al, imento, toz polimer balayclarla kartrlp inaat alannda youn
olarak kullanlmaya balayacaktr. Bu sektr tonaj olarak en byk oranda kalsit
tketimi alan oluturacak bir sektrdr.
42
1. GR Muhammet BLEN
Yaptrclar: Polimerlerle kartrlan kalsit dolgusu inaat ve otomotiv

sektrnde youn olarak kullanlacaktr. Bu alan da geliecek tketim alanlarndan
biridir.
Gda ve Yem Sektr: Mikronize kalsit biskvi, ekmek, iklet v.b. gda
maddelerinde katk olarak kullanlmaktadr. Kimyasal safl, rengi nedeniyle
maliyeti drc dolayl kalsiyum kayna olarak kullanlmaktadr.
Seramik Sektr: Kalsit (CaCO3) seramik sektrnde dk oranlarda olsa da
40-100 m boyutlarnda tldkten sonra reetelere katlmaktadr.
Hal Taban ve Muamba: Plastik sektr iersinde anlabilmesine ramen
40-60 m boyutlarnda kullanld iin ayrca belirtilmitir (izelge 1.6).
izelge 1.6. Toplu halde irdelendiinde Trkiye toplam kalsit tketimi (DPT, 2001)
Kat Sektr 49.000 ton/yl
Boya Sektr 81.000 ton/yl
Plastik, Kablo Sektr 64.000 ton/yl
naat Sektr 30.000 ton/yl
Yaptrclar Sektr 5.000 ton/yl
Gda Sektr 10.000 ton/yl
Seramik Sektr 20.000 ton/yl
Hal, Muamba Sektr 20.000 ton/yl
Genel Toplam 279.000 ton/yl
43
1. GR Muhammet BLEN
44
2. NCEK ALIMALAR Muhammet BLEN
2. NCEK ALIMALAR
Bunger ve ark. (1998), asetilen retimi iin suyla reaksiyona giren kalsiyum
karpitin retim sonrasnda tank dibinde safszlklarla beraber Ca(OH)2 (kalsiyum
hidroksit) kelmekte olduunu ve kelti iindeki safszlklar gravite yntemleri,
floklasyon ve filtrasyon ile temizledikten sonra yksek ierikli .K.K. elde etmek
amac ile 5-25 C deki bu zeltiyi CO2 gaz ile reaksiyona sokarak % 97,8 saflkta
CaCO3 ieren bir rn elde edildiini belirtmilerdir.
Newall ve ark. (1999) hidroklorik asit (HCI) kullanarak kalsiyum silikat
bileiklerinin li edilmesi konusunu incelemiler ve aadaki eitlik ile gsterildii
gibi prosesi 80 C de gerekletirmilerdir.
CaSiO2 + 2HCl CaCl2 (sulu zelti) SiO2 + H2O (2.1)
CaCl2 (sulu zelti) + 2Mg(OH)Cl (k) Ca(OH)2 (k) + 2MgCl2(sulu zelti) (2.2)
Elde edilen kalsiyum hidroksit filtre edilip suda zndrldkten sonra

560 C de CO2 ile ktrme salanmasn konusunda almalar yapmlardr.
Oconnor ve ark. (2000), kalsiyum silikat bileiini yksek basntaki CO2
gaz ve sulu karm ile reaksiyona sokarak kalsiyum karbonat eldesi konusunda
eitli aratrmalarda bulunmular. 185 C de 150 bar CO2 basncnda 0,64 M
NaHCO3 ve 1 M NaCI ile % 15 kat oran ile % 82 orannda karbonatlatrma verimi
elde etmilerdir.
Altan (2001), elikhane curufu ierisindeki hurdalarn deerlendirilmesi
almasnda 1981 ylndan itibaren Erdemirde biriktirilen elikhane curuflarn
katma deer yaratacak yan rnlere dntrmek zere Erdemir zkaynaklar ile
yaplan 250 t/saat kapasiteli elikhane Curufu Deerlendirme Tesisi hakknda
bilgiler vermitir. 1996 ylnda proje almalarna balanan ve 1998de devreye
alnan tesisin projelendirilmesinden nce curuf deerlendirme konusunda yaplan
denemeleri, tesis yeri ve kapasitesinin seimini, tesisin yapm aamalarn, uygulama
45
almalarn anlatm ve ayrca halen faal durumdaki tesisin retim teknolojisinden

de bahsetmitir.
Kakizawa ve ark. (2001), kalsiyum silikat bileiinde birka admda
ktrlm kalsiyum karbonat elde etmeyi baarmtr. lk admda (2.3) nolu
reaksiyonuna gre doal kalsiyum silikat asetik asit ile li ilemine tabi tutulmu ve
kalsiyum iyonlar zeltiye alnmtr.
CaSiO3+2CH3COOHCa2++2CH3COO-+H2O+ SiO2 (2.3)
Reaksiyon sonucu ortaya kan SiO2 filtre edilerek zeltiden uzaklatrlmas

sonrasnda 6 no ile gsterilen reaksiyona gre 2. adm gerekletirmitir.
Ca2++2CH3COO-+CO2+H2OCaCO3 +2CH3COOH (2.4)
% 27 asetik asit ve % 73 sudan oluan, 60 Cde 250 dakika srede

gerekleen zeltiye alma reaksiyonlarnda % 48 orannda Ca2+ iyonlarn zeltiye
almay baarm ve 5-50 bar aras CO2 basnlarda, 40-80 C scaklklarda yaplan
karbonatlatrma reaksiyonlarnda da % 20 orannda zeltiden katya kalsiyum
dnmn salamtr. Asetik asiti geri kazanm ancak ktrlm kalsiyum
karbonatn kimyasal bileimi ve safl konusunda aratrma yapmamtr.
Akarsu (2004), el Yavadaki dolomit cevherlerinin HCl ile li ilemine
tabi tutulmas ile elde edilen zeltiden ktrlm kalsiyum karbonat (CaCO3) ve
yksek ierikli magnezyum oksit (MgO) kazanm proses artlarn incelemitir. Li
ilemi srasnda uygun tane boyutunu belirleyerek bu tane boyutuna sahip numuneler
ile HCl ztleme srasnda, scaklk, sre, asit konsantrasyonu ve pHn etkileri
incelenmitir. Li prosesi sonras elde edilen ve iinde Ca2+ iyonlar bulunan
zeltiden CaCO3 katsnn ktrlmesi iin deney lekli basnl tpten salanan
karbondioksit gaz, zeltinin bulunduu yksek kartrma hzna sahip zel bir
dzenee verilmitir. Burada optimum gaz basnc 200 KPa, scaklk 70 C ve
reaksiyon sresi olarak 5 dky belirlemitir. Sonu olarak, bu deney artlarnda
% 94,2 verimlilikte % 96,7 safla sahip CaCO3 retimi gerekletirilmitir.
46
Blencoe ve ark. (2004), kalsiyum silikat ile yaptklar deneyleri birka

aamada gerekletirmilerdir. lk kademede CaSiO3 200 Cde 15 bardan daha
dk bir basn altnda NaOH ile hzla sodyum-kalsiyum hidrosilikat
(NaCaSi03(OH)) bileiine dntrlm, 2. kademede kostik sv ve ktrlm
kat kimyasal ve fiziksel segregasyonu ve kostik sodann CO2 ile reaksiyonu sonucu
znm halde sodyum karbonat (Na2CO3) kristalleri elde edilmi ve bu retilen
Na2CO3 ile 1. kademede rn olan NaCaSi03(OH) bileiklerinin reaksiyonlar
sonucu ktrlm kalsiyum karbonat % 90 saflkta ve 72 saatlik deney sre
sonunda elde etmilerdir.
Jasra ve ark. (2004), kalsiyum karbonat ynnden zengin endstriyel yan
rnlerden ktrlm kalsiyum karbonat retim prosesi konusunda almalar
yapm ve nitrofosfat gbre tesisinde yan rn olarak retilen kalsiyum karbonatn
kalsine edilmesi ve kasiyum hidroksit formuna dntrlmesi sonrasnda
karbonatlatrlan rnn 4-6 mikron arasnda ve % 100 orannda 20 mikron altnda
% 97 saflkta CaCO3 formunda elde edilmesi konusunda patent almlardr.
Huijgen ve ark. (2004), 200 C scaklkta, 20 bar karbondioksit gaz basnc
ve 30 dakikada elik curuflarndan destile edilmi su ile % 70 orannda kalsiyum
dnmn gerekletirmitir. Fakat tek admda gerekleen bu reaksiyonlarda
curuftan gelen silis ve dier kalnt elementler nedeni ile saf bir rn ortaya
kmayp, iinde kalsiyum silikat ve SiO2 gibi istenmeyen maddelerinde olduu bir
karm elde etmitir.
Yogo ve ark. (2004), elik retiminde ortaya kan curuflardan indirek proses
ile amonyum klorr (NH4CI) yada amonyum nitrat (NH4NO3) kullanarak .K.K.
eldesi konusunda almlardr. Bu balamda kalsiyum silikata zengin elik retim
curuflarndan amonyum klorr ile kalsiyum klorr olumasn hedeflemiler, 1,02 N
NH4CI ile 30 dakikada % 46 verimle kalsiyumu zmlerdir. NH4C yerine NH4NO3
kullanldnda ise ayn artlarda % 44 verime ulamladr.
2CaO.SiO2 + 2H2O + 4NH4CI SiO2 + 2CaCI2 + 4NH4OH (2.5)
47
CO2 gaz flenmesi sonrasnda elde edilen (NH4)2CO3 ile zeltiye alma
devresinde elde edilen CaCI2 reaksiyonlar sonucu .K.K. rnn imal etmilerdir.
NH4OH + CO2 (NH4)2CO3 + H2O (2.6)
(NH4)2CO3 + CaCI2 CaCO3 + 2NH4CI (2.7)
Gnay ve Kara (2005), elikhane crufunun; yol ve yol temel alt malzemesi
olarak, asfaltta kullanmna ynelik deneysel almalara dayal kullanm kriterlerini,
elik cruf imentosu retim kriterlerini, elik crufunun tren yollarnda balast
malzeme olarak kullanm kriterlerini incelemitir.
Teir ve ark. (2005), kalsiyum silikat, yksek frn curufu , konverter curufu ve
elektrik ark frn curuflarnn asetik asit ile yaplan li ilemindeki znme
kinetiini ve kalsiyum zeltiye alma verimlerini aratrmlardr. Deneysel
almalarda arlka % 33lk asetik asit ile 30-50-70 C de eitli srelerde
kalsiyumu zeltiye almlar ve bunlarn verim ve safszlklar konusunda aratrma
yapmlardr. zeltiye alma sonras jel olarak zeltide oluan SiO2 katsn filtre
ederek zeltiden uzaklatrmlardr.
Eloneva ve ark. (2006), yksek frn ve elikhane curuflarndan eitli tane
boyutlarnda ve deiik proses artlarnda .K.K. retimini gerekletirmi ve
yksek frn curuflarnda % 40 orannda curuftan .K.K. katsna gei verimine
ulam ancak % 90 saflkta malzeme retebilmitir. elikhane curuflarndan ise
yaklak % 20 verimle safa yakn CaCO3 elde etmeyi baarmtr.
Teir (2006), yapt almada, CO2 emisyonunu azaltmak iin kalsiyum
silikat ve elik retim curuflarndan kalsiyum karbonat retimi konusunu
incelemitir. Bu amala ncelikle doaya salnan CO2 miktarlar ve buna neden olan
etkenleri inceledikten sonra, CO2 emisyonunu en aza indirgemek adna bir dizi
almalarda bulunmu ve karbonatlatrma proseslerini de bu balamda
deerlendirmitir. alma sonunda ton curuf bana, kalsiyum karbonat eldesi
srasnda 260-530 kg CO2 gaznn depolandn sonucuna varmlardr.
48
Doan (2007), Afin Elbistan Termik Santraline ait uucu kllerin ierdii
CaOin ktrme yntemi ile CaCO3 olarak elde edilmesi deneysel olarak
incelemitir. Afin Elbistan Termik santralinden elde edilen uucu kln % 50si
38 mden kk olduu tespit etmi ve ktrme deneylerinde optimum koullarn
70 C scaklk, 200 KPa basn ve 4 dklk reaksiyon sresi olarak tespit etmi ve
% 97,43 saflkta ve % 93,52 verimle .K.K. rnn elde etmitir.
Eloneva ve ark. (2007a), yksek frn curuflarn arlka % 20lik asetik asit
zeltisinde 70 Cde li ileminden geirip elde edilen karm sedimantasyon ve
filtrasyon prosesi sonrasnda filtre altnda kalan svy 150 Cde buharlatrm ve
kat asetat tozlar ile asit buhar retmilerdir. Asit buharn svlatrarak asidi geri
kazanmlardr. Kalsiyum ve dier elementlerin kat asetatlarn ise su ile zeltiye
alp bazikliini ayarlamak iin sodyum hidroksit ilave etmiler ve CO2 ile
karbonatlatrma reaksiyonu sonucu .K.K. elde etmilerdir.
Eloneva ve ark. (2007b), karbonatlatrma ile CO2 ve yksek frn curuflar
arasndaki ilikiyi ve elde edilecek rnn CO2 emisyonuna etkilerini
incelemilerdir. Deney artlarnda 30-70 Cde, 1-30 bar aras CO2 basncnda ve pH
artrc olarak NaOH kullanarak .K.K. elde etmilerse de % 60-90 aras verimde
gerekleen bu almalarnda demir, silis, magnezyum ve alminyum elementlerinin
rnde bulunmasn engelleyememiler ve % 99 saflkta KK retimi iin balang
zeltisinin (zeltiye alma kademesi sonrasnda elde edilecek zelti) safszlk
iermemesi gerektiini ortaya koymulardr. 4,4 kg curuftan 3,6 L asetik asit ve 3,5
kg NaOH kullanarak maksimum % 90 saflkta 2,5 kg .K.K. elde ederken
atmosferden 1 kg CO2 emisyonunu drdklerini ifade etmilerdir.
Ryu ve ark. (2007), karbonatlatrma reaksiyonlar srasnda pH ve baziklik
artlarnn kalsiyum karbonat ktrlmesi zerindeki etkilerini incelemi ve bu
sonular SEM grntleri ile ilikilendirerek NH4OH ve KOH bileiklerinin proses
artlarndaki reaksiyonlarn gzlemlemitir.
Teir ve ark. (2007), yapt almada farkl konsantrasyonlardaki asetik asit
zeltileri 250 ml cam bir reaktr ierisinde stlmtr. Cam reaktrn evresi
scakl kontrol edilen su banyosuna daldrlmtr. Cam reaktre zelti yzeyinden
1lt/dakika azot beslemesi yaplarak havadaki CO2 gaznn deneye girmesi
49
engellenmitir. Yaklak 600-700 d/dk ile manyetik bir kartrc ile zelti
kartrlmtr. zelti scakl istenilen scaklna ulatnda belli miktarda curuf
ilave etmi, zeltinin scaklk ve pH elektrod inline ile kaydedilmitir. 0,45 m
delikli filtreden geirilen zeltideki silikay jel formunda zeltiden uzaklatrmay
baarmtr. Buharlamay lmek iin reaksiyon ncesi ve sonrasnda zelti arl
llmtr.
Eloneva ve ark. (2008), konverter curuflarn hammadde olarak kullanarak saf
kalsiyum karbonat retmeyi baarmlardr. % 99,5-99,8 saflkta .K.K. eldesi
konusunda bir dizi almalarda bulunmular ve zayf asitlerle almann nemini
vurgulamlardr. Kuvvetli asitler ile yaplan li ileminde kalsiyum ile beraber
safszlklarnda zeltiye getiini ve zellikle demir ve silisyum elementlerinin
nihai rn kalitesine etki ettiini tespit etmilerdir. Elde ettikleri .K.K. katsnn
scaklk ve basn parametrelerine gre tane byklkleri ve fazlar konusunda
deiiklik gsterdiini ortaya koymulardr.
Sipila ve ark. (2008), minerallerin karbonatlatrlmas yolu ile CO2
depolanmas konusunu incelemiler ve direk karbonatlatrma (yksek CO2
basnlarnda), dolayl karbonatlatrma (zclerle) ve dier metotlar olarak
kategorize ederek bu yntemler hakknda aratrma yapmlardr. .K.K. elde
edilmesini de dier metotlarn iinde deerlendirerek hidroklorik asit, asetik asit ve
su ile yaplan zeltiye alma ilemleri konusunda deneysel almalarda
bulunmulardr.
Sung-tsuen ve Robert (2008), Ca(OH)2 (kalsiyum hidroksit)in CO2 gaz ile
reaksiyonu sonucu ktrlm kalsiyum karbonat eldesi konusunu aratrmlardr.
8 C ile 15 C scaklklarnda gerekletirilen reaksiyonlarda kat endstrisi iin
gerekli tane bykl, beyazlk, opaklk ve parlaklk zelliklerine uygun rn
eldesi konusunda incelemelerde bulunmulardr. Buna gre; CaOin tlmesi ile
deiik tane boyutlarna getirilmesi ve zel kap ierindeki sulu zeltisine 8 C ile
15 C balang scaklnda CO2 gaz vererek 1-5 mikron aras tane byklnde
ve eitli kristal yapda ktrlm kalsiyum karbonat elde etmilerdir.
50
3. MATERYAL VE METOD Muhammet BLEN
3. MATERYAL VE METOD
3.1. Materyal
Bu almada kullanlan elikhane curuf numuneleri sdemir A.. curuf stok

sahasndan temin edilmitir. elikhane prosesinde konverterdeki elik, dkm
deliinin almas ile kontroll olarak nce elik potasna alnmakta ve sonra
konverter dibinde kalan curuf ters yne dndrlmek sureti ile curuf potasna
boaltlmaktadr. Bu pota demiryolu vastas ile curuf sahasna getirilerek
dklmekte ve hava ile soumaya braklmaktadr. ekil 3.1de sv haldeki curuf ve
ekil 3.2de katlam curuf gsterilmitir.
ekil 3.1. Sv haldeki eitli elikhane curuflar
51
ekil 3.2. Katlam elikhane curufu
ekil 3.3de grlen sdemir Curuf sahann deiik blgelerinden alnan

yaklak 20 kg arlndaki numune, sdemir Kalite Metalurji Mdrl, Numune
Alma ve Hazrlama Laboratuarna getirilmi ve -50 +20 mm boyutlarndaki
numuneler eneli krclardan geirilmitir. Malzemeler -2 mm, -1 mm, -0,5 mm,
-0,25 mm ve -0,10 mm tane boyutlarnda ayrlm ve 1 mm altndaki kalan
malzemeler -0,10 mm tane boyutunda getirilmesi iin bilyeli deirmen ile
tlmtr. Deneylerde kullanlmak zere yaplan bu ilemlerde konileme-
drtleme yntemi kullanlmtr. ekil 3.4de almada kullanlacak elikhane
curuflarnn hangi aamada elde edildii ve sonrasnda hangi ilemlerden getii
belirtilmitir.
ekil 3.3. sdemir curuf stok sahas
52
ekil 3.4. BOF (elikhane) curufunun eldesi ve sonraki prosesler
almada kullanlan elikhane (BOF) curuflarnn kimyasal analizleri

izelge 3.1de belirtilmitir. Buna gre zeltiye alnmak zere li ilemine tabi
tutulacak olan malzemenin yaklak yarsnn kalsiyum esasl olduu grlmektedir.
53
izelge 3.1. almalarda kullanlan elikhane curufunun kimyasal analizi

SiO2 CaO AL2O3 MgO FeO S MnO K2O TiO2 Fe P2O5 Fe2O3 Na2O
14,1 48,8 2,1 4,0 17,7 0,2 4,9 0,1 0,6 17,3 1,9 6,9 0,2
3.2. Metot
3.2.1. Kimyasal Analiz
3.2.1.1 XRF (X-Ray Fluorescence) Analizi
Numune zerine gnderilen X n ile oluan floresans, X nlar kristal

spektrometre ile analiz edilerek farkl alardan gelen pik iddetlerine bal olarak
malzeme elementleri ve konsantrasyonlarn belirlemede kullanlr. sdemir elikhane
curuf sahasndan alnan numunelerin kimyasal analizleri, ztleme deneyleri
srasnda szge stnde kalan ve zeltiye alnmayan katnn kimyasal analizleri ve
ktrme deneyleri sonras elde edilen kalsiyum karbonat katsnn kimyasal
analizleri sdemir Kalite Metalurji Mdrl, Spektral Analiz Laboratuarnda XRF
metodu ile gerekletirilmitir. XRF ile analiz yntemi, X nnn analiz edilen
malzemeye etkileimiyle oluan ikincil X nlarnn karakteristik dalga boyu ve
iddetinin llmesiyle kalitatif ve kantitatif element analizinin yapld tahribatsz
bir analitik yntemdir. Kalitatif ve kantitatif analiz, XRF cihaznda yer alan zel bir
kristalde nlarn krnma uramas sonucu dalga boylarna ayrlmas ve
iddetlerinin llmesi ile yaplr.
Bu almada kimyasal analizlerin gerekletirilmesinde iki tip XRF cihaz
kullanlmtr. Bunlar ARL THERMO 9800 XP-161 X-Ray spektrometer ve ARL
THERMO 9800 XP-413 X-Ray Spektrometerdir. XRF iin numune hazrlamada
curuf sahasndan alnan numuneler tungsten karbit havanl Herzong tc ile 0,1
mm boyutuna indirilir. ztleme deneyleri srasnda szge stnde kalan katlar ve
ktrme deneylerinde elde edilen kalsiyum karbonat numuneleri 0,1 mm altnda
olduu iin tme ilemine tabi tutulmadan analize balanr. Bir miktar numune
54
alnp 110 C de 2 saat etvde kurutulur. Ayn ekilde di-lityum tetraborat ve % 5

altn + % 95 platin karmndan olumu 25 ml i hacimli kroze kurutulur ve
numune, di-lityum tetraborat ve kroze oda scaklna kadar desikatrde soutulur.
Kroze bo olarak tartlr (W1) ve daha sonra yaklak 2 gr numune ilave edilerek
tartlr (W2). Kroze ve numune 10 dakika etvde bekletilir ve sonrasnda 1100 C de
kl frnna koyulur. Sabit tartma gelene kadar yaklak 1 saat kalsine edilir. Kroze
ve numune frndan kartlarak 5 dakika etvde ve 10 dakika desikatrde tutulduktan
sonra tartm alnr (W3). Platin krozede +/- 0,0005 gr hassasiyetle 0,6 gr kl
numunesinden tartlr. Bu arada ayr bir krozede +/- 0,0005 gr hassasiyetle 6,6 gr di-
lityum tetraborat tartlr. Ergitme malzemesi olarak numunenin zerine bir miktar di-
lityum tetraborat dklerek kartrlr ve kalan di-lityum tetraborat da ksmlar
halinde ilave edilerek kartrlr. Burada nemli olan numunenin di-lityum
tetraboratn bulunduu krozeye asla dklmemesidir. Daha sonra kroze eriti
cihazna yerletirilir ve ilem balatlr. 2,5 mm kalnlkta ve 35 mm apnda bir cam
tablet hazrlamak iin numune ve ergitme malzemesinin cam tablette arlka oran
1/5 dir. Eriti cihazndan yaklak 15 dakika 1000 C scaklkta platin kroze iindeki
karm eritilir ve platin tabletlere dklr. Soumas beklendikten sonra XRF
cihazna konulurak 1 dakika iinde tanmlanan elementlerin ktle konsantrasyonlar
cinsinden lm alnr.
Kzdrma Kayb = [(W2-W3) / (W2-W1)] x 100 (3.1)
3.2.1.2. ICP-OES Analizi
ztleme deneyleri srasnda, zeltiye gemi kalsiyum ve dier

elementlerin mg/l yada mg olarak analizleri ve ktrme deneyleri srasnda szge
altnda kalan zeltilerin kimyasal analizlerin yaplmasnda sdemir Genel Kimya
Laboratuarnda mevcut bulunan Varian 710-ES Axial marka ICP-OES cihaz
kullanlmtr. ICP-OES, 70 civarnda kimyasal elementin eser, minr ve majr
konsantrasyon dzeylerinde analizine olanak tanyan hzl bir tekniktir. Ppmden %
mertebesine kadar geni bir lm aralna sahiptir. Her element kendine zg
55
enerji dzeylerine bal olarak emisyon yapabilecekleri dalga boylarna sahiptir.

Dalga boyu ve emisyon iddeti llerek bir rnekte bulunan elementler ve
miktarlar saptanabilmektedir.
ndktif elemi plazma spektroskopisinin temel prensibi (Inductively
Coupled Plasma Optical Emission Spectroscopy - ICP) yksek deriimde katyon ve
buna edeer deriimde elektron ieren, elektriksel olarak iletken bir gaz ortam olan
plazmada, atomlar ve iyonlarn uyarlmas ile yaydklar emisyonun llmesidir.
Plazma grnts alev gibi olmakla beraber bir yanma olay yoktur. ICP kayna
iyonlam bir argon gaz ak ile genellikle 27 veya 40 MHzlik gl bir
radyofrekans alannn eletirilmesi ile elde edilir. rnek genellikle sv fazda,
aeresol eklinde yksek scaklktaki plazmaya gnderilir. ekil 3.5de ematik olarak
gsterilen ICP-OES cihaznda, aerosol tanecikleri plazmada srasyla kurur,
paralanr, atomlar, iyonlar ve oluan atom ve iyonlar uyarlr. Analit elementin
atomik ve iyonik izgileri bir spektrometre ve uygun bir bilgisayarla
deerlendirilerek analizlenir (www.mhilmieren.com/ digersayfalartez. doc).
Radyo Frekans Optik Sistem Spektrometre

reteci PMT
ICP Kayna
Mikroilemci
Pskrtme
Odas
Nebulizr
Bilgisayar
Atk
Argon
rnek Pompa
ekil 3.5. ICP-OES cihaz ve bileenleri (www.mhilmieren.com/digersayfalartez.

doc)
Cihazn analize hazr hale getirilmesi iin nce 5 ppm lik Mn zeltisiyle
torch ayarlamas yaplr. Daha sonra dalga boyu kalibrasyonuna geilir. Yaplan
56
analizlere uygun olarak cihazn durumu ayarlanr. Standardn konsantrasyonuna

uygun dalga boylar seilerek numunenin yapsna uygun standartlar ile grafik
izdirilir. Sv numunelere herhangi bir seyreltme yada zelti ilavesi olmakszn
iine klcal borunun sokularak izdirilen grafie gre her elementin sahip olduu
dalga boyu ile ilikili olarak yaklak 3 dakika iinde mg/l yada mg cinsinden analiz
gerekletirilir.
3.2.1.3. Toplam Karbon (TC) Analizi
Numunenin yksek scaklkta ok hzl bir ekilde yaklmas ve elde edilen

yanma gazlarnn tac gaz (oksijen) kullanlarak dedektrlere gnderilmesi ve
dedekte edilmesi eklinde yaplan ve numune iindeki toplam karbon yada inorganik
karbon deerini belirleyen analizdir. ktrme deneyleri sonunda elde edilen
numunelerin toplam karbon analizleri sdemir Spektral Analiz Laboratuarlarnda
bulunan yeni karbon-kkrt serisi CS200 cihaz ile llmtr. Bu cihaz ile 1 gr
numune iin karbon ve kkrtte ppm seviyesinde ve ok yksek dorulukta sonular
elde etmek mmkndr. Bu sonular dizayn edilmi en ileri IR (infrared)
dedektrler sayesinde elde edilebilmektedir. Tm analiz sonular, 1 gr numunenin
cihaza konulmas sonrasnda 40 saniye gibi ksa bir srede her iki element iin
(karbon ve kkrt) grsel olarak elde edilmekte ve bu elde edilen karbon
yzdesinden stokiometrik oran ile numunenin karbonat yzdesi tespit edilmeye
allmaktadr.
3.2.2. XRD (X-ray Diffraction) Analizi
sdemir curuf sahasndan alnan konverter curuf numuneleri ve ktrlm

kalsiyum karbonat numunelerinin XRD analizleri, Erdemir A.. Spektral Analiz
Laboratuar blmnde yaplmtr. XRD analizi iin ARL THERMO 9800 XP-413
marka cihazn sahip olduu 20 - 90 arasnda bilgisayar kontroll CuK
(=1.5405A) masna sahip difraktometre kullanlmtr. Tarama hz 1/dak. olarak
20den 45ye kadar yaklak 30 dakikada ve 45den 90ye kadar 30 dakika olmak
57
zere toplamda 60 dakikada gerekletirilmitir. Analiz iin belirtilen curuf

sahasndan alnan numuneler tldkten sonra ve deney sonunda elde edilen
.K.K. numuneleri direk olarak 1/10 orannda selloz ile kartrlp pres cihaz ile
zel ereve ile preslendikten sonra XRD analizi iin cihaza konulmu ve 60 dakika
taramada dalga boyu 0,5 - 2 aralnda olan X nlar numune zerine
gnderilmi, Bragg kanununa gre krnma urayan X nlar bir paterni
oluturmutur. Bu difraksiyon paternleri ile malzemenin fazlar, yapsal zellikleri
(boyut ve oryantasyonlar) ve konsanrasyon profili belirlenmitir. Elde edilen
sonular ile numune iindeki fazlarn ve bileiklerin pikleri % olarak okunmutur.
3.2.3. Tane rilii Dalm
elikhane konverter curuf numunenin boyut dalmnn belirlenmesi ve

zeltiye alma deneyleri srasnda tane boyutu dalmna gre znme verimi
deneyleri iin yaplan elek analizi sdemir Numune Alma ve Hazrlama
Laboratuarnda Retsch marka elek serisi kullanlarak, kuru eleme metoduyla
yaplmtr. Deney sonunda elde edilen ktrlm kalsiyum karbonat
numunelerinin elek analizi ise Sivas Ermaden A.. Kimyasal Analiz
Laboratuarndaki Horiba LA 950 model partikl boyut cihaznda gerekletirilmitir.
Numuneler herhangi bir tme yada n ileme tabi tutulmadan etilenglikol katkl
distile saf su iinde 2-3 dk kartrldktan sonra kalsiyum karbonat bileikleri iin
zel olarak oluturulmu metot kullanarak, lazer teknii ile alan partikl boyut
cihaznda analiz edilerek 5 dakika iinde sonular elde edilmitir.
3.2.4. Nem Analizi
Oda scaklnda sabit tartma gelmi numuneden yaklak 2 gr kadar numune

vezin kabna konduktan sonra 105 C scaklkta en az 2 saat boyunca bekletilmitir..
karlan numunenin nem kayb aadaki formlle bulundu:
58
% Nem = [W3 (W1+W2)] / W1

(3.2)
W1 : Numune ilk arl
W2 : Vezin kabnn arl
W3 : Nihai tartm
3.2.5. Taramal Elektron Mikroskobu (SEM) Analizi
elikhane konverter curuflarndan ktrlm kalsiyum karbonat eldesi

almasnda ktrme deneyleri sonrasnda elde edilen numunelerin SEM
grntleri, Gebze leri teknoloji Enstits, Taramal Elektron Mikroskobu
Laboratuarnda Philips XL30 SFEG marka SEM cihaz ile analiz edilmitir.
Taramal Elektron Mikroskobunda (SEM) grnt, yksek voltaj ile
hzlandrlm elektronlarn numune zerine odaklanmas, bu elektron demetinin
numune yzeyinde taratlmas srasnda elektron ve numune atomlar arasnda oluan
eitli giriimler sonucunda meydana gelen etkilerin uygun alglayclarda
toplanmas ve sinyal glendiricilerinden geirildikten sonra bir katot nlar
tpnn ekranna aktarlmasyla elde edilir. Modern sistemlerde bu alglayclardan
gelen sinyaller dijital sinyallere evrilip bilgisayar monitrne verilmektedir. Gerek
ayrm gc (resolution), gerek odak derinlii (depth of focus) gerekse grnt ve
analizi birletirebilme zellii, taramal elektron mikroskobunun bir zelliidir
(www.istanbul.edu.tr/eng2/metalurji/sem.htm).
Taramal Elektron Mikroskobu Optik Kolon, Numune Hcresi ve
Grntleme Sistemi olmak zere temel ksmdan olumaktadr. Optik kolon
ksmnda; elektron demetinin kayna olan elektron tabancas, elektronlar numuneye
doru hzlandrmak iin yksek gerilimin uyguland anot plakas, ince elektron
demeti elde etmek iin younlatrc mercekler, demeti numune zerinde odaklamak
iin objektif mercei, bu mercee bal eitli apta apatrler ve elektron demetinin
numune yzeyini taramas iin tarama bobinleri yer almaktadr. Taramal Elektron
Mikroskobunda (SEM) sv olmayan ve sv zellik tamayan her trl iletken olan
59
olmayan numune incelenebilir. letken olmayan numuneler ok ince (yaklak

3 /saniye) iletken malzemeyle kaplanarak incelenebilir hale getirilir.
alma sonucunda elde edilen ktrlm kalsiyum karbonat kats iletken
olmadndan iletkenlii salamak ve iyi grnt elde etmek iin tm numuneler
karbon (bazlar altn) ile kaplandktan sonra analiz iin hazr hale getirilmitir.
Hazrlk basamaklarndan getikten sonra numuneler elektron mikroskobunda
incelenmeye hazr hale getirilmitir. 10-4 Pa vakum basncnda numunenin yapsna
gre deimekte olan vakum sresinde beklenir ki bu sre ortalama 30 dkdr.
Vakum sresi tamamlandktan sonra numunenin yzey eklinin resmi alnmaktadr.
Bir numunenin incelenmesi yaklak bir saat srmektedir. Ama bu sre tamamen
numunenin yapsna da bal olup .K.K. numunelerinden bir saat sre sonunda en
net grnt ve pozlama yaplabilmitir.
3.2.6. Kat / Sv Ayrm
elikhane curuflarndan asetik asit ile li reaksiyonu sonucu ktrlm

kalsiyum karbonat eldesi almasnda hem ztleme aamasnda hem de ktrme
kademesinde kat-sv ayrm yaplmtr. ztleme almas srasnda belli
deriimde asetik zeltisi bulunan behere belirli tane boyutunda konverter curuf
numuneleri ilave edilerek kalsiyumun zeltiye gemesi hedeflenmi ve deney
sonunda zeltiye gemeyen ve kat yada jel olarak kalan maddelerin ayrm iin 2-4
mikron gzenek aklna sahip szge katlar kullanarak kat-sv ayrm
gerekletirilmitir. kinci kademede ise; ztlemede elde edilen ve iinde kalsiyum
iyonlarn barndran zeltinin pH artrm ve pH stabilizasyonu sonrasnda CO2 ile
reaksiyona sokulmasndan sonra elde edilen keliin ayrlmasnda kat sv ayrm
gerekmitir. Bu aamada da kat sv ayrmnda da 2-4 mikron gzenek aklna
sahip szge katlar kullanlmtr. ztleme devresinde 36 adet, ktrme-
karbonatlatrma srasnda 19 deney yaplm ve bu deneyler sonrasnda kat-sv
ayrmndan sonra szge stnde kalan katlar kurutularak tartlm ve XRF ve TC
metodu ile kimyasal analize ve XRD metodu ile faz analizlerine tabi tutulmu ve
SEM analizleri gerekletirilmitir.
60
3.2.7. Konverter Curuflarnn Asetik Asit (CH3COOH) ile zeltiye Alnmas
elikhane curuflarnn asetik asitle li ilemi sonucunda kalsiyum

ztlenmesi aada verilen temel reaksiyonun gerei olarak gerekletirilmitir.
CaSiO3 + 2CH3COOH Ca2+ + 2CH3COO- + SiO2 + H2O (3.3)
Ca2+ + 2CH3COO- + CO2 + H2O CaCO3 () + 2CH3COOH (3.4)
alma konusu konverter curuflarnn ztlenmesinde, en uygun asit

molaritesini belirlemek amac ile zere daha nce anlatlan 0,1 mm altna tlm
numuneler kullanlarak bir dizi deney gerekletirilmitir. Bu balamda daha nce
etvde kurutulan malzemelerden 6 adet 5 gramlk numune hazrlanarak 5,80 M, 4,40
M, 2,65 M, 1,75 M, 0,91 M ve 0,7 M deriimlerde 30 C scaklnda 12 dakika sre
650-700 devir/dk kartrma hznda yaplan deneyler sonucu elde edilen balang
artlarndan hareket ederek ulalan ktrlm kalsiyum karbonat incelenmitir.
Asit miktarnn tayin edilmesine ynelik ikinci deneyde ayn artlarda 0,1 M, 0,2 M,
0,5 M, 0,7 M ve 1,0 M asit molaritesine sahip zeltilerde elikhane curuflarnn
zeltiye alnmas irdelenmitir. Deney sonundaki ICP-OES cihaz ile zeltideki
Ca2+ ve dier elementler mg cinsinden tespit edilmitir. Deney srasnda scaklk ve
pH deiimleri llmtr.
almann en nemli kademesini tekil eden asit oran belirlendikten sonra
kat-sv orannn tespiti iin 7 ayr deney yaplmtr. 250 ml zeltiye 10 gr, 12,5 gr,
15 gr, 17,5 gr, 20 gr, 25 gr ve 30 gr arlnda elikhane curufu numuneleri ilave
edilerek 3,85, 4,76, 5,66, 6,54, 7,41, 9,09 ve 10,71 kat/sv oranlarnda reaksiyonlar
gerekletirilmitir. Her deney sonunda elde edilen zeltilerden rnekler alnarak
ICP-OES cihaz ile Ca, Si, Fe ve Mg elementlerinin miktarlar llmtr.
Asit miktar ve kat sv orannn belirlenmesinden sonra kimyasal
reaksiyonlarn en etkin parametrelerinden biri olan scakla bal ztleme verimi
deneyleri yaplmtr. 22 C, 30 C, 40 C, 50 C, 60 C, 70 C ve 80 C
scaklklarda sabit sreli ve ayn asit deriiminde 7 adet deney gerekletirilmitir.
61
Deney sonunda elde edilen zeltiden eitli rnekler alnarak ICP-OES cihaznda
kimyasal analiz yaplmtr.
zeltiye alma iin uygun tane boyutunun belirlenmesi amac ile daha nce
anlatlan Resch-100 krcsndan geirilen malzemeler farkl elek aklklarnda
elekler kullanlarak -2 mm, -1 mm, -0,5 mm, -0,25 mm ve -0,10 mm olarak ayrlm
ve bu numuneler ile sabit scaklk ve sre ile ile ayn asit deriiminde 5 adet deney
gerekletirilmitir. Deney sonunda elde edilen veriler ile almada kullanlacak
elikhane curuflarnn hangi tane boyutunda olmas gerektii sonucuna varlmtr.
zelti iindeki reaksiyon hzn belirlemek iin sre de llmesi gereken
bir parametredir. Bu balamda 0,5, 1, 1,5, 2, 2,5 ve 3 saat reaksiyon sresince
scaklk ve asit deriimi sabit tutularak 6 adet deney yaplm ve deney sonunda ICP-
OES cihaznda lm alnarak kalsiyumun zeltiye alma verimi ve safszlklarn
miktar tespit edilmitir.
3.2.8. Kalsiyum Karbonatn ktrlmesi
elikhane curuflarnn asetik asit ile znmesi ile oluan zeltinin kat-sv
ayrm yapldktan sonra, zeltiden Ca2+ iyonlarnn CaCO3 olarak ktrlmesi ve
zeltideki dier safszlklarn (magnezyum, demir, silis gibi) zeltide braklarak
selektif bir kelmenin gerekletirilmesi almann en nemli ksmn
oluturmaktadr. Bu amala 2-4 m szge kadndan geirilmi temiz ve iinde
kalsiyum asesat iyonlar barndran zeltiden Ca2+ iyonlarnn CaCO3 olarak
ktrlmesi iin, eitli artlarnda deneyler gerekletirilmitir. Bu ktrme
deneylerinin ncesinde ve sonrasnda orijinal zelti numunesinin pH deeri
llmtr.
Elde edilen temiz curuf zeltisi NaOH (sodyum hidroksit) ilavesi olmadan
ve 10, 15, 20, 30, 40 gr arlklarnda NaOH ilavesi ile sabit basn ve scaklk ile
ayn sre zarfnda ktrme deneylerine tabi tutulmu ve deney sonunda elde edilen
beyaz kelek szge kadndan geirildikten sonra kurutularak kimyasal analiz,
XRD analizi ve SEM analizleri ile tane boyutu belirlenmesi iin elek analizleri iin
ayrlmtr.
62
Curuftan kalsiyum karbonat eldesinde ztlemede elde edilen zeltiden

.K.K. retilmesi iin scaklk nemli bir parametredir. Bu balamda 30 C, 40 C,
50 C, 60 C ve 70 C scaklklarda eit basn, sre ve NaOH miktarlarnda 5 adet
deney yaplm ve sonular deerlendirilmitir.
ktrmede kullanlan CO2 gaznn alma srasndaki basncn ayarlamak
iin tp ile deney dzenei arasnda reglatr yerletirilmi ve bu ekilde basncn
ktrme prosesi zerindeki etkileri incelenmitir. 1, 2, 4 ve 6 bar basnta
gerekletirilen almalarda dier koullar eit tutulmutur.
Srenin etkisi de dier deikenler kadar nem tamaktadr. Bu dorultuda 2,
4, 7 ve 10 dakika deney srelerinde ktrme gerekletirilerek en optimum sre
bulunmaya allmtr.
Deney artlarnda ktrme reaksiyonlarnn gerekletirilmesi iin zeltiye
alma aamasnda elde edilen iinde kalsiyum iyonlar ieren zelti, ekil 3.6da
grlen dzenekteki kap ierisine konulmutur. Bu kapta kapal bir sistem
oluturulan dzenekte, CO2 ile reaksiyona tabi tutulmutur. Reaksiyon sonras
dzenee ait kapta, beyaz renkli sv bir kelek elde edilmitir. kelein kat sv
ayrmna tabi tutulmasyla szge kd zerinde kat beyaz renkte CaCO3, altta ise
renksiz uucu curuftan geriye kalan dier elementlerin ve ktrme deneylerinin
banda ilave edilen sodyum bileiinin asetatl formunun bulunduu zelti
kalmtr. Elde edilen CaCO3 numuneleri etvde kurutulup tartldktan sonra
analizler iin poetlenerek ayrlmtr. Deneysel amal kap ierisinde manyetik bir
kartrc bulunmakta ve yan tarafnda CO2 giriini kontroll bir ekilde salayacak
olan giri bulunmaktadr. Ayrca kap szdrmaz bir kapakla kapatlmtr. CO2
kayna olan tp ise 50 bar basn ve 15 C scakla sahiptir. CO2 tpnden kan
gaz basn ve debi ayar yaplabilen gstergelerle kap ierisine aktarlmaktadr. Bu
almaya ait nerilen akm emas ekil 3.7de gsterilmitir.
63
ekil 3.6. ktrme deneylerinin yapld kapal sistem ktrme cihaz
64
elikhane
(BOF) Curufu
Eleme
(10-25 mm)
Demir eren Ksmn CO2 kayna

Separasyonu (Bacagaz)
Asetik
Asit CaSi3 Esasl GAZ
Curuf Art
zeltiye Alma
CaSiO3 + 2CH3COOH
Ca2+ + 2CH3COO- + SiO2 + H2O
Filtrasyon CH3COOH
SiO2
Karbonatlatrma
Ca2+ + 2CH3COO- + CO2 + H2O

CaCO3 + 2CH3COOH
Kat/Sv Ayrm
CaCO3
ekil 3.7. nerilen akm emas
65
66
4. BULGULAR VE TARTIMA Muhammet BLEN
4. BULGULAR VE TARTIMA
4.1. elikhane Curufunun Asetik Asit ile zeltiye Alnmas
4.1.1 Asit Deriiminin Etkisi
elikhane curuflarndan kalsiyumu selektif olarak zeltiye almak ve nihai

olarak kalsiyum karbonat elde etmek iin eitli asit deriimlerde deneyler
yaplmtr. Bu ama dorultusunda 5,80 M, 4,40 M, 2,65 M, 1,75 M, 0,91 M ve 0,70
M deriimlerde 30 C scaklnda 5 gr elikhane curufu ile 12 dakika sre 650-700
d/dk kartrma hzndaki balang deney artlarnda ve 0,1 mm alt tane boyutuna
sahip numuneler ile eitli deneyler gerekletirilmitir. Deney sonunda kat-sv
ayrm yaplm ve kalsiyumum zeltiye alma verimi aratrlmtr. Kalsiyumu
zeltiye alma veriminin asit deriimine gre deiimi ekil 4.1de gsterilmitir.
100
90
Kalsiyum zeltiye Alm a Verim i (% )
80
70
60
50
40
30
20
10
0
0 1 2 3 4 5 6 7
Ase tik Asit (M ola r)
ekil 4.1. Asit deriimine gre kalsiyum zeltiye alma verimi
67
ekil 4.1deki grafik incelendiinde asit deriimi artna bal olarak

zeltiye geen kalsiyum miktar artmakta ve 2 M asit deriimine ulatktan sonra
yaklak olarak ayn deeri gstermektedir. Bir baka deyile ztleme reaksiyonu
tamamlanarak kalsiyum tamamen zeltiye gemektedir. Bunun nedeni tamamen
stokiometrik olup ztlenmesi gereken kalsiyumun tamam zeltiye geirecek
miktarda asetik asit ile reaksiyona girmesidir. Bylece elikhane curuflarndan
30 Cde ve 650-700 d/dk kartrma hznda 0,1 mm alt tane boyutunda, % 1,96
kat-sv orannda kalsiyum ztlenmesi iin 2 M deriimindeki asit miktarnn
yeterli olduu grlmektedir. Ancak kuvvetli asitlerle yaplan deneylerde kalsiyum
ztleme verimi yksek olmasna ramen zeltide ok sayda safszlk olduu gerek
renk deiimi (sar) ile gerekse ICP analizi ile tespit edilmitir. zellikle silisyum,
demir ve magnezyum elementlerinin yksek miktarda, mangan ve alminyum
elementlerinin ise dk miktarda zeltiye getii grlmtr.
Bu deneylerden elde edilen balang zeltilerine CO2 gaz verilip ktrme
deneyleri yapldnda elde edilen katda % 15e kadar demir ve % 10a kadar
silisyum ve magnezyum elementlerinin bulunduu, ayrca kalsiyum asetat ile
reaksiyona girecek olan NaOH ilavesinin nihai katda yer ald grlmtr.
Bu safszlklarn ktrme aamasnda hangi pH aral yada hangi proses
parametreleri seilirse seilsin byk oranda katya getikleri ve nihai rn
etkiledikleri iin kuvvetli asitler ile almak yerine zayf asit deriiminde
allmaya karar verilmitir. Zayf asitler ile yaplacak alma, kalsiyum ztleme
verimi yksek olmasa dahi elde edilmek istenen min. % 99 saflktaki CaCO3 kats
iin gerekli olduu tespit edilmitir.
Bu balamda 0,1 M, 0,2 M, 0,3 M, 0,5 M, 0,7 M ve 1,0 M asit deriimlerinde
30 C ve 50 C scaklklarnda eitli kat-sv oranlarnda ve yine eitli srelerde
(30-60-90-120-150-180 dakika) birok deneyler yaplm ve safszlklarn olmad
ve selektif bir kalsiyum ztlemenin gerekletirildii asit deriimi aratrlmtr. Bu
aamann almann en nemli kademesi olduu dnldnden elde edilen tm
zeltilere CO2 gaz verilerek yani bir sonraki proses takip edilerek % 99 ve st
saflkta kalsiyum karbonatn elde edilecei en optimum ztleme artlar
aratrlmtr.
68
Aada verilen izelge 4.1de 50 C deney scaklnda 2 saat sre ve 700

d/dk kartrma hznda % 6,5 kat-sv orannda ve 0,10 mm alt tane boyutuna sahip
konverter curuf numuneleri ile yaplan ztleme deney sonular grlmektedir.
izelge 4.1. Farkl asit deriimlerinde zeltiye alma verimleri

Asit Deriimi
Ca Si Fe Mg
Teorik znen Verim Teorik znen Verim Teorik znen Verim Teorik znen Verim
(gr) (gr) (%) (gr) (gr) (%) (gr) (gr) (%) (gr) (gr) (%)
0,1 M 6,10 1,73 28,40 1,15 0,004 0,36 2,12 0,0001 0,01 0,42 0,0001 0,03
0,2 M 6,10 2,89 47,41 1,15 0,004 0,32 2,12 0,0001 0,01 0,42 0,0001 0,03
0,5 M 6,10 3,12 51,18 1,15 0,006 0,49 2,12 0,0002 0,01 0,42 0,0008 0,19
0,7 M 6,10 3,74 61,38 1,15 0,013 1,16 2,12 0,0004 0,02 0,42 0,0722 17,19
1,0 M 6,10 3,96 64,92 1,15 0,022 1,89 2,12 0,1255 5,92 0,42 0,2584 61,51
izelge 4.1deki veriler kullanlarak her bir element iin zeltiye geme
verimler ekil 4.2de gsterilmitir.
70
60
zeltiye Gem e Verim i (% )
50
Ca
40
Si
30
Fe
20
Mg
10
0
0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1
Asit De riim i (M)
ekil 4.2. Asit deriimine gre elementlerin zeltiye geme verimleri
69
50 C deney scaklnda 2 saat sre ve 700 d/dk kartrma hznda % 6,5

kat-sv orannda yaplan deneyinde belirtilen elementlerin zeltiye alma
verimlerine gre 0,7 M asit deriiminde kalsiyum % 61,38 ztleme verimi ile ve
dier elemenler eser miktarda olmak zere zeltiye alnm ve en optimum
balang koulunun 0,7 M olduu tespit edilmitir. Bu asit deriiminin kat-sv
oran ile dorudan alakal olduu ve % 2 kat-sv orannda 0,2 M zeri asit
deriiminde safszlklarn kalsiyum ile beraber zeltiye getii grlmtr.
Elde edilen bulgularda % 6,5 kat-sv oran iin 0,7 M asit deriiminden
sonra safszlklarn artt grlmektedir. ekil 4.3de zeltideki ICP cihaznda
llen Ca, Si, Fe ve Mg elementlerinin miligram olarak llen deerlerinin asit
deriimine gre kmlatif toplamlar gsterilmitir. 0,7 M asit deriiminden sonra
Mg miktarnn art ve zellikle Fe elementinin zeltiye gemeye balad
grlmektedir.
5000
4500
4000
Konsantrasyon (m g)
3500 Mg
3000 Fe
Si
2500
Ca
2000
1500
1000
0,1 0,2 0,5 0,7 1
Asit De riim i (M)
ekil 4.3. Asit deriimine gre elementlerin miligram olarak konsantrasyonlar
70
Kat-sv ayrm sonras elde edilen zelti karbonatlatrma aamasnda

incelendiinde belirtilen artlarda 0,7 Mdan daha asidik deney koullarnn saf
CaCO3 elde edilmesi iin uygun olmad grlm ve gerek CaCO3 renginin
deimesi gerekse XRF analiz sonularna gre bu durum teyit edilmitir. 0,7 M asit
deriiminden daha yksek molariteye sahip zeltilerin karbonatlatrma adm
sonrasnda elde edilen .K.K. katsnn rengi beyaz olmayp iindeki safszlk
oranlarna gre kahverengi tonlarnda olmaktadr (ekil 4.4). indeki CaCO3 miktar
da yaklak % 70-85 oranlarnda bulunmaktadr. Buna karn 0,7 M asit deriim
miktar ve daha dk molariteye sahip balang zeltisinden elde edilen .K.K.
katsnn rengi beyazdr ve min. % 99 saflkta CaCO3dr. Bu sonu XRF analizi ve
XRD analizi ile teyit edilmi ve ktrme deneyi sonucunda szge altnda kalan
zelti ICP cihaznda incelendiinde sonular birbirini destekledii grlmtr.
ekil 4.4. inde safszlklar barndran .K.K. katlar
4.1.2 Kat - Sv Orannn Etkisi
Daha nceki deneylerde ztleme ile uygun asit deriimi ilikisinde 0.7 M
deerinin en optiumum nokta olduu tespit edilmiti. alma konusu elikhane
curuflarnn en uygun kat-sv orannda znme artlarn incelemek zere eitli
deneyler yaplmtr. 50 C deney scakl, 0,7 M asit deriimi, 0.10 mm alt tane
71
boyutu dalm ve 700 d/dk kartrma hz sabit olmak zere 250 ml zeltiye 10 gr,
12,5 gr, 15 gr, 17,5 gr, 20 gr, 25 gr ve 30 gr arlnda elikhane curuf numuneleri
ilave edilerek izelge 4.2deki kat-sv oranna gre 7 adet deney yaplmtr.
2 saat deney sonunda szgeten geirilerek kat-sv ayrm yaplan zeltiden
numuneler alnarak ICP cihaznda Ca, Fe, Si, Mg elementlerinin gram olarak
miktarlar tespit edilmitir. Deneylerin yapld kat-sv oranlar ve bunlara karlk
gelen veriler dikkate alnarak izelge 4.3 oluturulmutur.
izelge 4.2. Deneyde kullanlan kat sv oranlar

Kat Arl (gr) zelti Arl (gr) Kat - Sv oran (%)
10 250 3,85
12,5 250 4,76
15 250 5,66
17,5 250 6,54
20 250 7,41
25 250 9,09
30 250 10,71
izelge 4.3. Kat-Sv oranna gre Ca, Si, Fe ve Mgnin znme miktarlar ve
verimleri
Ca Si Fe Mg
Kat-
Teorik (gr)
Sv
znen
znen
znen
znen
Teorik Verim Teorik Verim Teorik Verim Verim

(gr)
(gr)
(gr)
(gr)
Oran
(gr) (%) (gr) (%) (gr) (%) (%)
3,85 3,49 2,83 81,20 0,66 0,047 7,07 1,21 0,44383 36,687 0,24 0,23 96,11
4,76 4,36 3,29 75,59 0,82 0,031 3,76 1,51 0,32150 21,260 0,30 0,20 67,90
5,66 5,23 3,70 70,73 0,99 0,022 2,26 1,81 0,10555 5,816 0,36 0,15 41,33
6,54 6,10 3,74 61,38 1,15 0,013 1,16 2,12 0,00040 0,019 0,42 0,07 17,16
7,41 6,97 3,98 57,08 1,32 0,012 0,93 2,42 0,00022 0,009 0,48 0,06 12,96
9,09 8,71 4,07 46,72 1,65 0,005 0,28 3,02 0,00005 0,002 0,60 0,02 3,30
10,71 10,46 4,36 41,70 1,98 0,010 0,50 3,63 0,00005 0,001 0,72 0,01 1,94
72
izelge 4.3deki verim deerleri kullanlarak kat-sv oranna gre ve bunlara

karlk gelen Ca, Si, Fe ve Mg elementlerin % verimleri arasndaki iliki ekil
4.5de gsterilmitir.
100
90
80 81
76
70 71
Ca
60 61
57
Si
50
47
42 Fe
40
Mg
30
20
10
0
2 4 6 8 10 12
Ka t-Sv Ora n (%)
ekil 4.5. Kat-Sv oranna gre elementlerin zeltiye geme verimleri
Ayn kat miktar iin kalsiyum ztlenmesi iin reaksiyona tabi tutulan
asetik asit zeltisinin miktar azaldka veya ayn kat miktar iin zelti hacmi
artrldka Ca, Mg, Fe elementlerinin verimi ciddi oranda dmektedir. Si verimi ise
dier elementler kadar keskin olmasa da azalma eilimi gsterdii belirlenmitir.
Birim yzey alanna karlk gelen zc miktar arttka znen madde miktar
artmaktadr. izelge 4.3deki zeltide ICP ile llen deerler kullanlarak mg
olarak kat-sv oranna gre kmlatif toplam gsterilmitir (ekil 4.6).
73
5000
4500
4000
Konsantrasyon (mg)
3500 Mg
3000
Fe
2500
2000 Si
1500
Ca
1000
500
0
3,85 4,76 5,66 6,54 7,41 9,09 10,71
Kat-Sv Oran
ekil 4.6. Kat-sv oranna gre zeltideki elementlerin konsantrasyonlar
ekil 4.6dan da grlecei zere kat-sv oran arttka zeltideki safszlk

miktarlar azalmaktadr. % 6,54 kat-sv oranndan daha dk oranlarda zellikle
demirin zeltiyi kirlettii ve renksiz olan svy krmz rengine doru
bulanklatrd tespit edilmitir (ekil 4.7).
ekil 4.7. Demir elementinin zeltiye geerek neden olduu renk deiimleri
ztleme deneyi sonucunda elde edilen 7 adet zeltiye CO2 gaz verilip
.K.K. elde edildiinde % 6,54 kat-sv oranndan daha dk oranda elde edilen
zeltilerin yani rengi krmz-sar olup iinde safszlk ieren zeltilerden elde
74
edilen katlarn % 75-90 orannda CaCO3 ierdii tespit edilmi ve min. % 99

saflktaki CaCO3 kats iin uygun olmad belirlenmitir. Buna gre en optimum
kat-sv orannn % 6,54 olduu grlmtr.
4.1.3 Scakln Etkisi
ktrlm kalsiyum karbonat elde etmek zere elikhane curuflarndan

kalsiyum ztlenme aamasnda en nemli parametrelerden biri scaklktr.
Scakln, kalsiyumu zeltiye alnmasndaki etkisini belirlemek zere eitli
deneyler yaplmtr. Buna gre; 0,7 M asit deriiminde, % 6,54 kat-sv orannda
(17,5 gr kat ile 0,7 Mlk 250 ml sv), 2 saat deney sresinde, 650-700 d/dk
kartrma hznda 0,1 mm alt tane boyutuna sahip curuf numuneleri ile oda
scaklnda (22 C), 30 C, 40 C, 50 C, 60 C, 70 C ve 80 C scaklklarda 7 adet
deney yaplmtr.
Deney sonunda elde edilen zeltiler kat sv ayrmna tabi tutulmu ve
szge altnda kalan zeltilerinde ICP cihaznda Ca, Fe, Si ve Mg elementleri gram
olarak llmtr. Elde edilen bulgular izelge 4.4de gsterilmitir.
izelge 4.4. Scakla gre Ca, Si, Fe ve Mgnin znme miktarlar ve verimleri
Ca Si Fe Mg
Scaklk C
znen
znen
znen
znen
Teorik Verim Teorik Verim Teorik Verim Teorik Verim

(gr)
(gr)
(gr)
(gr)
(gr) (%) (gr) (%) (gr) (%) (gr) (%)
22 6,10 3,19 52,36 1,15 0,62 2,12 0,42 0,08 19,79

0,007 0,1452 6,709
30 6,10 3,30 54,15 1,15 2,47 2,12 0,42 0,08 18,07
0,028 0,1277 5,688
40 6,10 3,65 59,82 1,15 0,64 2,12 0,42 0,07 17,37
0,007 0,0001 0,005
50 6,10 3,74 61,38 1,15 1,16 2,12 0,42 0,07 17,19
0,014 0,0003 0,017
60 6,10 3,79 62,21 1,15 1,08 2,12 0,42 0,08 19,89
0,012 0,0001 0,005
70 6,10 4,08 66,96 1,15 0,82 2,12 0,42 0,10 22,94
0,009 0,0001 0,002
80 6,10 3,96 64,95 1,15 1,91 2,12 0,42 0,10 24,96
0,021 0,0001 0,003
75
Bu deerlerden faydalanlarak Ca, Fe, Si ve Mg elemenlerinin scakla bal

znme miktarlar miligram olarak ekil 4.8de kmlatif olarak gsterilmitir.
5000,0
4500,0
4000,0
Konsantrasyon (mg/l)
3500,0
3000,0
2500,0
2000,0
22 30 40 50 60 70 80
Ca Si Scaklk (C) Fe Mg
ekil 4.8. Scakla gre zeltideki elementlerin konsantrasyonlar
izelge 4.4deki veriler kullanlarak her bir element iin ztleme verimleri
ekil 4.9da detaylandrlmtr.
76
80
70
60
zeltiye Geme Verimi (%)
50
40
30
20
10
0
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90
Scaklk (C)
Ca Si Fe Mg
ekil 4.9. Scakla gre elementlerin zeltiye geme verimleri
Buna gre kalsiyum zetleme verimi scaklk ykseldike artmakta ve

70 Cden sonra azalma eilimi gstermektedir. Magnezyumu zeltiye gemesi
50 Cye kadar hafif azalarak devam ederken, bu scaklktan sonra verim
ykselmektedir. Demir elementi iin snr deer 40 Cdir. Bu scaklk deerine
kadar belli oranda demir zeltiye geerken, 40 Cden sonra elde edilen svda
demir yok denecek kadar azdr. Silis elementi iin scaklk ok etkili bir parametre
deildir. Deney sonunda elde edilen zeltilerin renk deiimleri izlendiinde, oda
scaklnda ve 30 C scaklkta gerekletirilen deney sonucunda turuncu-krmz
renkte zelti elde edilirken 40 C ve st scaklklarda zelti renksiz olup renk
deiimi olamamaktadr (izelge 4.5).
77
izelge 4.5. eitli scakllarda kat-sv ayrm sonras zeltideki renk deiimi
Scaklk Kat/Sv Ayrm Sonras Renk Deiimi
22 C Krmz
30 C Krmz
40 C Renksiz
50 C Renksiz
60 C Renksiz
70 C Renksiz
80 C Renksiz
Bu sonu demir elementinin zeltiye verdii renkten ileri gelmektedir. Bu

deneyden elde edilen zeltilere CO2 gaz verilerek .K.K elde edilmek istendiinde
rengi krmz olan ve ierisinde demir iyonlar bulunan 22 C ve 30 Cde yaplan
deneylere ait .K.K. katlarnda CaCO3 miktar yaklak % 86,00 olurken dier
scaklklardaki .K.K. katlarnda bu oran % 98,00 ile % 99,63 arasnda deitii
grlmektedir.
Btn bu elde edilen bulgulardan sonula, 50 C scakln gerek demir ve
magnezyum ztlemenin olmamas, gerekse kalsiyumun % 60dan fazlasnn
zeltiye alnmasndan dolay en optimum scaklk olarak belirlenmesinde belirleyici
olmutur.
4.1.4. Tane Boyutunun Etkisi
zeltiye alma ileminde uygun tane boyutunu belirlemek iin 5 adet deney
yaplmtr. Daha nceki deneylerde optimum nokta olarak tespit edilen 50 C
scaklkta, % 6,5 kat/sv orannda, 2 saat sabit sre ile, 0,7 M asit deriiminde
yaplan deneylerde izelge 4.6da belirtilen tane boyutuna sahip numuneler
kullanlmtr.
78
izelge 4.6. Deneyde kullanlan numunelerin tane boyutu dalmlar

Deney No Tane Boyutu Dalm
1 - 2 mm
2 -1 mm
3 - 0.50 mm
4 - 0,25 mm
5 - 0,10 mm
Deney sonunda kat-sv ayrm sonras zeltilerden rnek numuneler

alnarak ICP cihaz ile analizleri yaplm ve zeltideki Ca, Si, Fe, Mg miktarlar gr
olarak belirlenmitir (izelge 4.7).
izelge 4.7. Tane boyut dalmna gre Ca, Si, Fe ve Mgnin znme miktarlar ve
verimleri
Ca Si Fe Mg
Tane Boyutu
Dalm
znen (gr)
znen (gr)
znen (gr)
znen (gr)
Teorik (gr)
Teorik (gr)
Teorik (gr)
Teorik (gr)
Verim (%)
Verim (%)
Verim (%)
Verim (%)
- 2 mm 6,10 1,96 32,13 1,15 0,06 5,32 2,12 0,4878 23,01 0,42 0,04 9,22
- 1 mm 6,10 2,57 42,05 1,15 0,07 5,95 2,12 0,2645 12,48 0,42 0,05 11,40
- 0,50 mm 6,10 2,90 47,62 1,15 0,07 5,87 2,12 0,1743 8,22 0,42 0,06 15,06
- 0,25 mm 6,10 3,28 53,70 1,15 0,03 2,75 2,12 0,0240 1,13 0,42 0,07 17,31
- 0,10 mm 6,10 3,74 61,38 1,15 0,01 1,16 2,12 0,0004 0,02 0,42 0,07 17,19
izelge 4.7 kullanlarak kalsiyum ve dier elementlerin zeltiye alma

verimleri ile tane boyutu arasndaki iliki ekil 4.10da grsel olarak ifade edilmitir.
79
70
60
zeltiye Geme Verim i (%)
50
40 Ca
Si
30
Fe
20 Mg
10
0
m
m
m
m
-2
-1
,5
0
,2
,1
-0
-0
-0
Tane Boyutu Dalm
ekil 4.10. Tane boyutu dalmna gre elementlerin zeltiye geme verimleri
Deney sonucunda elde edilen bulgulara dayanarak tane boyutu kldke

ayn artlarda daha fazla kalsiyumun ztlendii verimin buna bal olarak
ykseldii grlmektedir. Ayn ekilde magnezyum elementinin verimi de az da olsa
ykselme eilimi gstermektedir. Silisyum ise tane boyutuna gre ok fazla deiim
gstermedii buna karn demir elementinin tane boyutu kldke daha az
zeltiye getii tespit edilmitir.
zeltiye geen elementlerin tane boyut dalmlarna gre kmlatif
toplamlar ekil 4.11de gsterilmitir.
80
4000
3500
Mg
3000
Konsantrasyon (m g)
Fe
2500
Si
2000
Ca
1500
1000
- 2 mm - 1 mm - 0,5 mm - 0,25 mm - 0,10 mm
Tane Boyutu Dalm
ekil 4.11. Tane boyutu dalmna gre zeltideki elementlerin konsantrasyonlar
Buna gre gerek en yksek ztleme veriminin elde edilmesi gerekse zelti
iindeki safszlklarn miktarlar ynyle deney artlarnda en uygun tane
byklnn 0,10 mm altndaki tane boyutu olduu belirlenmitir.
4.1.4. Srenin Etkisi
Konverter curuflarnn asetik ile zeltiye alma aamasnda en optimum

artlar belirlenmeye allrken 0,7 M asit deriiminin, % 6,5 kat sv orannn,
50 C scakln ve 0,10 mm alt tane boyutuna sahip numunelerin en uygun
parametreler olduu hem verim ilikisi hemde yksek safiyette CaCO3 kats
asndan belirlenmiti. Deney srelerinin znme zerine etkisini aratrmak zere
bir dizi deney daha yaplm ve bu balamda 0,5, 1, 1,5, 2, 2,5 ve 3 saat sre zarfnda
li ilemi gerekletirilerek deney sonunda elde edilen zelti kat-sv ayrmndan
sonra ICP cihaznda analiz edilerek gram olarak znen madde miktarlar tespit
edilmitir. Elde edilen bulgular izelge 4.8de her bir element iin ayr ayr
gsterilmitir.
81
izelge 4.8. Zamana bal Ca, Si, Fe ve Mgnin znme miktarlar ve verimleri
Ca Si Fe Mg
znen (gr)
znen (gr)
znen (gr)
znen (gr)
Sre
Teorik Verim Teorik Verim Teorik Verim Teorik Verim
(gr) (%) (gr) (%) (gr) (%) (gr) (%)
0,5 saat 6,10 3,40 55,77 1,15 0,02 1,46 2,12 0,12 5,59 0,42 0,06 15,24
1 saat 6,10 3,43 56,27 1,15 0,01 1,24 2,12 0,06 2,82 0,42 0,07 15,73
1,5 saat 6,10 3,75 61,51 1,15 0,02 1,44 2,12 0,01 0,56 0,42 0,07 15,51
2 saat 6,10 3,74 61,38 1,15 0,01 1,16 2,12 0,00 0,02 0,42 0,07 17,16
2,5 saat 6,10 3,70 60,59 1,15 0,01 1,20 2,12 0,01 0,34 0,42 0,07 17,72
3 saat 6,10 3,72 60,92 1,15 0,01 1,21 2,12 0,01 0,60 0,42 0,07 17,48
izelge 4.8de elde edilen verilerek kullanlarak ekil 4.12deki sreye bal
Ca, Si, Fe ve Mg elementlerinin zeltiye alma verimleri grsel olarak belirtilmitir.
70
60 61,5 61,4 60,6 60,9

55,8 56,3
50
Ca
40
Si
Fe
30
Mg
20
10
0
0,5 s aat 1 saat 1,5 saat 2 s aat 2,5 s aat 3 s aat
S re (sa a t)
ekil 4.12. Zamana bal elementlerin zeltiye geme verimleri
82
Buna gre srenin znme zerinde ok etkili bir parametre olmad ve en

fazla kalsiyum ztlemenin 1,5 saat srede gerekletii belirlenmitir. Magnezyum
miktarnn zamanla zeltiye geme veriminin az da olsa artt, buna karn silisyum
ve demir elementinin veriminin azald tespit edilmitir. zeltideki safszlklar mg
olarak kmlatif olarak izelge 4.8deki deerler kullanlarak ekil 4.13de her bir
element iin ayr ayr gsterilmitir.
4000
3500
Konsantrasyon (m g)
Mg
Fe
3000
Si
Ca
2500
2000
0,5 saat 1 saat 1,5 saat 2 saat 2,5 saat 3 saat
Sre (Sa a t)
ekil 4.13. Zamana bal zeltideki elementlerin konsantrasyonlar
Kalsiyumun en yksek verimle elde edildii 1.5 saat srede Fe elementinin

bir miktar zeltide kald tespit edildiinden en optimum noktann 2 saat olduu ve
bu srenin safszlk en az ieren en yksek Ca ztlemenin gerekletii sre olduu
gzlemlenmitir.
4.2. Kalsiyum Karbonatn ktrlmesi
Lewis ve Randal (1961), zelti iindeki Ca2+ iyonlar ile CO3 iyonlarnn
reaksiyonu sonucu CaCO3 oda scaklnda ve belirli pH aralklarnda keceini
yle aklamlardr:
83
Temel reaksiyonlar;
Ca+2 + HCO3- + OH- CaCO3 + H2O (4.1)
Ca+2 + CO3-2 CaCO3 (4.2)
olarak yazldktan sonra, oda scaklnda reaksiyon serbest enerji deeri

G ;
G
logKCaCO3 = (4.3)
5.708
G CaCO3 = G(rnler) - G(reaksiyona girenler) bants 1 ve 2 nolu

reaksiyonlar iin uygulanarak;
G CaCO3 = [-1128,8] [(-552,8) + (-527)] (4.4)
= -48,10 kj/mol olarak bulunur. Bu sonu reaksiyonun saa doru

ilerleyeceini yani endotermik olacan belirtmektedir.
- 48.10
Dier taraftan logKCaCO3 = = 8,43 olarak bulunur.
5.708
Movel ve Hering (1993) ise CaCO3 kelmesi iin gerekli olan reaksiyonlar
aada belirtildii gibi vermitir.
CO2(gaz) + H2O H2CO3 (4.5)

+ -
H2CO3 H + HCO3 (4.6)
HCO3 H+ + CO32- (4.7)
Ayrca denge artlarnda PCO2 : 10-35 tir.

Yukarda belirtilen reaksiyonlarn denge faktrleri:
(5) Reaksiyonu iin, KH = H2CO3 / PCO2 = 10-1.47
(6) Reaksiyonu iin, K1 = HCO3 x H+ / H2CO3 = 10-6.35
(7) Reaksiyonu iin, K2 = H+ x CO3-2 / HCO3- = 10-10.33
84
CaCO3n olumasn temin edebilmek iin ortamda CO3 -2 iyonlarnn

meydana getirilmesi gerekmektedir. Bu durumda (4.2) ve (4.7) nolu reaksiyonlarda
ortak iyon CO3-2 iyonudur. Her iki reaksiyon iin denge sabitleri KCaCO3 ve K2
aktivite deerleri cinsinden belirtilmek istenirse KCaCO3 iin;
aCaCO3
KCaCO3 = bants yazlabilir.
aCa + 2 x aCO3 - 2
Bu da logKCaCO3 = log a CaCO3 logaCa+2 x log aHCO3- (4.8)
olarak gsterilebilir.
Dier adan benzer ekilde (4.7) reaksiyonu iin denge sabiti; K2 denge
sabitinin aktivite deeri iin de;
aH + x aCO3 2
K2 = bants yazlabilir.
aHCO 3
logK2 = logaH+ + logaCO3-2 logaHCO3- (4.9)
(4.8) ve 4.9) eitliklerinde logaHCO3- eitlenerek;

- logaH = log a CaCO3 logaCa+2 logKCaCO3 logK2 logaHCO3- eitlii
elde edilir. Eitlii oluturan deerler yerlerine konulduunda;
log a CaCO3 = 0 , logaCa+2 =-2.62 , logKCaCO3 = 8,43 , logK2 = -10.33 ,
logaHCO3- = -2.99, - logaH = pH = 7,51 bulunur.
pH parametresinin yannda CaCO3n ktrlmesinde drt parametre daha
vardr. Bunlardan en nemlisi NaOH ilavesi, dierleri ise scaklk ve basn ve
sredir. ktrme artlarnda karbondioksit ksmi basncnn (PCO2) ve proses
scaklnn (T) etkisi konusunda Movel (1993) nemli tespitlerde bulunmulardr.
Scaklk artrlp CO2in ksmi basnc azaltlrsa, CaCO3 znme verimi
dmektedir. Benzer ekilde scaklk artrlp znrlk sabiti azaltlrsa daha az
CaCO3 znmektedir. Basncn etkisine gelince, CO2in ksmi basnc ve
znrlk sabiti artrlrsa CaCO3 daha fazla znr. alma konusu gerei
elikhane konverter curuflarnn CaCO3 olarak ktrlmesi iin ztleme
85
devresinde elde edilen zeltinin karbondioksit ile reaksiyona girmesi gerekmektedir.

CO2 gaz halinde olduundan zelti ile reaksiyonu iin kapal bir sistem
gerekmektedir. Bu kapal sistem szdrmamal, ayrca deneyin yapld eitli basn
deerlerine de dayankl olmaldr. Bu amala ekil 3.6 ve 3.7de grlen dzenek
gelitirilerek kullanlmtr. Dzenek kab 1250 ml hacimde, AISI normlarna gre
316 kalite paslanmaz elik malzemeden ve taban ksm da bakr plakalarn gm
kayna ile birletirilmesi neticesinde imal edilmitir. Kap szdrmasz bir kapaa ve
gvdenin st tarafndan CO2 girii iin bir adaptre sahiptir. Kartrma yaplabilmesi
iin cihaz taban elik yerine bakrdan imal edilmi ve manyetik kartrcda balk
vastas ile kullanlmas hedeflenmitir. te yandan Bilimsel amal kullanlan 35
kglk -70 C ve 55 bar basnta sktrlm % 99,9 saflkta CO2 ieren dikey tp
bulunmakta olup, tp kna gazn debi ve basncn gsteren bir reglatr
yerletirilmitir. Reglatr k yksek basnca dayanan zel bir plastik ve metalik
hortumla deney kab adaptrne kolayca balanp ayrlabilmekte olup, karbondioksit
tp ve kap hortumla irtibatlandrlp, kap kapa kapatldnda kapal sistem
oluturulmaktadr. Bu kapal sistemde konverter curufu zeltisi CO2 ile birlikte
reaksiyon tabi tutularak aadaki (4.10) nolu kimyasal reaksiyon gerekletirilerek
CaCO3n kmesi salanmtr. Bu reaksiyon;
Ca2+ + 2CH3COO- + CO2 + H2O CaCO3 () + 2CH3COOH (4.10)
Ancak konverter curufu zeltisi ierisinde bulunan Ca2+un tamamna

yaknnn CaCO3 olarak ktrlmesi iin reaksiyon koullarn oluturan NaOH
miktar, scaklk, sre ve basn deerlerinin incelenerek en optimum proses
artlarnn belirlenmesi gerekmektedir (Akarsu, 2004).
4.2.1. NaOH Miktarnn Etkisi
ztleme srasnda zeltiye geen kalsiyum iyonlar, kalsiyum asetat

bileimindedir. Bu zeltinin pH ztleme devresindeki parametrelere bal olup en
optium artlarda yani 0,7 M asit deriiminin, % 6,5 kat sv orannn, 50 C
86
scakln ve 0,10 mm alt tane boyutunun ve 2 saat srenin geerli olduu deney
artlarnda kat sv ayrm sonras elde edilen zeltinin pH yaklak 8dir. Bu
zeltiye CO2 gaz verilmek istendiinde asetat varlndan tr (4.10) nolu
reaksiyon olumaz. Kalsiyumdan asetat ayrmak iin arlka % 50lik NaOH
zeltisi kullanlr. lave edilen sodyum, asetat ile birleerek sodyum asetat
olutururken Ca(OH)2 meydana gelir ve renksiz olan zeltinin rengi, ilk NaOH
damlas ile birlikte hzla beyaza dner. .K.K. elde edilmesi iin en nemli
kademenin zeltiye ilave edilen NaOH miktar olduu grlmektedir. Bu balamda,
ztleme devresinden elde edilen 400 mllik zeltilere 10 ml, 15 ml, 20 ml, 30 ml
ve 40 ml NaOH ilave edilerek 50 C scaklkta 2 bar basn ve 10 dakika sre ile
600 d/dk kartrma hznda bir dizi deney yaplmtr. Elde edilen sonular
izelge 4.9da gsterilmitir.
izelge 4.9. ktrlm kalsiyum karbonat ile NaOH miktar ilikisi

CaCO3 CaO (g)
Deney NaOH zelti ktrme
ken
No Hacmi Hacmi (ml) Verimi (%)
Miktar (g) Teorik ktrlen
1 0 400 kelme olmamtr.

2 10 400 7,55 8,378 4,159 49,6
3 15 400 13,96 8,378 7,446 88,9

4 20 400 14,04 8,378 7,514 89,7
5 30 400 13,78 8,378 7,443 88,8
6 40 400 13,22 8,378 6,957 83,0
Bu verilerden faydalanarak eitli NaOH miktarlarnda CaCO3 kme verimi

bulunarak ekil 4.14de grsel olarak gsterilmitir.
87
100 88,9 89,7 88,8

90 83,0
80
70
60
Verim (%)
49,6
50
40
30
20
10
0 0
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
NaOH Hacm i (m l)
ekil 4.14. NaOH ilavesinin CaCO3 kelme verimi zerindeki etkisi
ken kalsiyum karbonat katsnn verimi incelendiinde 400 ml balang

zeltisi iin en yksek verim 20 ml NaOH ilavesinde gerekletii grlmektedir.
Deney sonucunda elde edilen .K.K katsnn XRF metodu ile kimyasal analizi
incelenmi elde edilen bulgular izelge 4.10da belirtilmitir.
izelge 4.10. Elde edilen CaCO3 katsnn NaOH miktarna gre kimyasal analizi
Kimyasal Kompozisyon (%)
Deney NaOH
No Hacmi (ml) Toplam
CaO CO2 MgO Fe2O3 SiO2
Emprite
1 0 kelme Olmamtr.
2 10 55,108 40,510 2,860 0,039 0,180 3,102
3 15 53,342 44,880 0,299 0,009 0,001 0,319
4 20 53,528 44,050 1,586 0,014 0,010 1,626
5 30 54,022 43,490 1,619 0,011 0,001 1,647
6 40 52,636 44,550 1,510 0,025 0,001 1,551
88
Ayrca ayn katlar karbon kkrt tayin cihaznda toplam karbon elementi
ynnden incelenmi ve 100/12=8,333 oran ile toplam karbondan CaCO3 yzdesine
gei yaplmtr. Elde edilen sonular izelge 4.11de gsterilmitir.
izelge 4.11. Elde edilen CaCO3 katsnn NaOH miktarna gre TC (toplam karbon)
analizi
T_Karbon
Deney No NaOH Hacmi Toplam Karbon (%)
CaCO3 (%)
1 0 kelme Olmamtr.
2 10 9,008 75,063
3 15 11,891 99,092
4 20 11,720 97,667
5 30 11,775 98,125
6 40 11,465 95,542
Tm bu sonular irdelendiinde 10 ml NaOH ilavesinde zeltideki tm

kalsiyum iyonlar ile reaksiyona girecek sodyum varl bulunmadndan verim ok
dk gereklemi ve ayn ekilde emprite elementler (safszlklar) katya
gemitir. 15 ml NaOH ilavesi ile birlikte verim % 90a yaklam ve bu miktarn
zerindeki ilavelerde 30mle kadar ayn seviyeyi korumutur. 40ml NaOH ilavesi ile
birlikte verim dmeye balamtr. 20 ml NaOH ilavesinde verim en yksek olduu
halde safszlk oran 15 ml ilavesine gre daha yksek olduundan en optimum
noktann gerek yeterli verimi gerekse katsnda emprite olmamas nedeni ile 15ml
NaOH ilavesi olduu belirlenmitir. Bu sonu toplam karbon analizi sonular ile de
paralellik gstermektedir.
ekil 4.15, 4.16, 4.17, 4.18 ve 4.19da ilave edilen her bir NaOH miktarnda
elde edilen .K.K. katsnn XRD analizleri gsterilmektedir. XRD metodunda faz
analizi incelendiinde kalsit faz pikleri dikkat ekmekte olup dier bileikler
grlmemektedir. Bu da safa yakn CaCO3 elde edildiini gstermektedir.
89
10 ml
NaOH
ekil 4.15. 10 ml NaOH ilavesinde elde edilen .K.K. kats XRD analizi
15 ml
NaOH
20 ml
NaOH
90
30 ml
NaOH
40 ml
NaOH
4.2.2. Scakln Etkisi
Deney scaklnn ktrme verimini ve elde edilecek olan katnn kimyasal

bileimi ile ilikisini tespit etmek iin 10 dakika sre ve 2 bar CO2 basnc sabit
tutularak ile 30 C, 40 C, 50 C, 60 C ve 70 C scaklklarnda eitli deneyler
yaplmtr. Deney sonunda kat-sv ayrm yaplm ve ken kat miktar tespit
edilerek XRF cihaznda eriti metodu ile kireta ve oksit programlarnda paralel
olarak kimyasal analizleri belirlenmitir. Elde edilen sonular izelge 4.12de
gsterilmitir.
91
izelge 4.12. ktrlm kalsiyum karbonat ile scaklk ilikisi

CaCO3 CaO (g)
Deney Scaklk zelti ktrme
ken Miktar
No (C) Hacmi (ml) Teorik ktrlen Verimi (%)
(g)
1 30 400 10,94 8,378 6,185 73,8
2 40 400 13,35 8,378 7,090 84,6
3 50 400 13,96 8,378 7,446 88,9
4 60 400 12,04 8,378 6,887 82,2
5 70 400 10,88 8,378 6,462 77,1
Yukarda izelge 4.12de belirtilen veriler nda scakla karlk gelen

verim deerleri kullanlarak ekil 4.20 elde edilmitir.
100
88,9
90
84,6
82,2
80
Verim (% )
77,1
73,8
70
60
50
20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80
Scaklk (C)
ekil 4.20. Scakln CaCO3 kelme verimi zerindeki etkisi
ekil 4.20 incelendiinde scaklk artna paralel olarak kelme veriminin

artt ve 50 Cden sonra azalma eilimine girdii grlmektedir. 2 bar basn ve
10 dakika sabit sre ile yaplan deneylerde elde edilen CaCO3 katsnn XRF metodu
ile kimyasal analizi incelenmi elde edilen bulgular izelge 4.13de belirtilmitir.
92
izelge 4.13. Elde edilen CaCO3 katsnn scakla gre kimyasal analizi
Deney Scaklk
No (C) Toplam
Emprite
1 30 56,526 40,660 0,635 0,014 0,001 0,661

2 40 53,110 44,530 0,510 0,010 0,001 0,490
3 50 53,342 44,880 0,299 0,009 0,001 0,319
4 60 57,200 41,500 0,340 0,011 0,001 0,340
5 70 59,371 39,120 0,362 0,012 0,001 0,384
Deney sonu szge stnde kalan katlar ayn zamanda karbon kkrt tayin
cihaznda toplam karbon elementi ynnden incelenmi ve 100/12=8,333
stekiometrik oran ile toplam karbondan CaCO3 yzdesine teorik gei yaplmtr.
Ulalan bulgular izelge 4.14de gsterilmitir.
izelge 4.14. Elde edilen CaCO3 katsnn scakla gre TC (toplam karbon) analizi
T_Karbon CaCO3
Deney No Scaklk (C) Toplam Karbon (%)
(%)
1 30 9,303 77,525
2 40 11,860 98,833
3 50 11,891 99,092
4 60 8,830 73,583
5 70 8,236 68,633
Belirtilen izelge ve ekiller incelendiinde en yksek verim ile ve bununla

beraber en saf CaCO3 eldesi iin en optimum scaklnn 50 C olduu tespit
edilmitir.
ekil 4.21, 4.22, 4.23, 4.24 ve 4.25da ilave edilen her bir NaOH miktarnda
elde edilen .K.K. katsnn XRD analizleri gsterilmektedir. Grld zere
sadece kalsit faz pikleri dikkat ekmekte olup dier bileikler grlmemektedir. Bu
da safa yakn CaCO3 elde edildiini belirtmektedir.
93
ekil 4.21. 30 C Scaklkta elde edilen .K.K. kats XRD analizi
94
4.2.3. Basncn Etkisi
50 C Scaklk, 10 dakika reaksiyon sresi, 15 ml NaOH miktar ve 600 d/dk

kartrma hz sabit tutularak 1, 2, 4 ve 6 bar basnlarda 4 adet deney yaplmtr.
Bu deneyler sonucunda kat sv ayrm yaplm ve szge stnde kalan
ktrlm kat ksm etvde kurutulduktan sonra miktar tespit edilerek eriti
metodu ile numuneler hazrlanarak XRF cihaznda kimyasal analiz yn ile
incelenmitir. Elde edilen bulgular izelge 4.15de verilmitir.
95
izelge 4.15. ktrlm kalsiyum karbonat ile basn ilikisi

CaCO3 CaO (g)
Deney Basn zelti ktrme
ken
No (bar) Hacmi (ml) Verimi (%)
1 1 400 12,41 8,378 6,860 81,9
2 2 400 13,96 8,378 7,446 88,9
3 4 400 14,33 8,378 7,951 94,9
4 6 400 14,99 8,378 8,114 96,8
izelge 4.15den faydalanlarak bu drt basn deerlerinde ulalan

ktrlm kalsiyum karbonat verimi aadaki ekil 4.26da ifade edilmektedir.
100
94,9
96,8
88,9
90
81,9
80
Verim (%)
70
60
50
0 1 2 3 4 5 6 7
Basn (Bar )
ekil 4.26. Basncn CaCO3 kelme verimi zerindeki etkisi
Yukarda verilen izelgeden tespit edildii zere zeltiye uygulanan CO2

basnc arttka ken CaCO3 verimi artmaktadr. Elde edilen % 96,8 verime gre 6
bar basn deerinden daha yksee klmaya gerek grlmemitir. eitli basn
artlarnda elde edilen CaCO3 katsnn XRF metodu ile kimyasal analiz detaylar ve
safszlk miktarlar izelge 4.16da verilmitir.
96
izelge 4.16. Elde edilen CaCO3 katsnn basnca gre kimyasal analizi
Basn
Deney No
(bar) Toplam
Emprite
1 1 55,298 42,130 0,443 0,017 0,001 0,470

2 2 53,342 44,880 0,299 0,009 0,001 0,319
3 4 55,497 43,230 0,486 0,122 0,001 0,618
4 6 54,131 43,590 0,286 0,237 0,001 0,534
Ayrca ayn kat numunelerine toplam karbon metodu ile analiz yaplm ve
stokiometrik oran ile CaCO3 yzdesine ulalmaya allmtr (izelge 4.17).
izelge 4.17. Elde edilen CaCO3 katsnn basnca gre TC (toplam karbon) analizi
Toplam Karbon T_Karbon
Deney No Basn (bar)
(%) CaCO3 (%)
1 1 9,851 82,092
2 2 11,891 99,092
3 4 11,885 99,042
4 6 11,990 99,917
Tm bu veriler altnda en yksek verim % 96,8 ile 6 bar basnca sahip

CO2 gaz ile reaksiyona girildii deney artlarnda elde edilmi olsa da, en dk
safszlk (% 0,319) orannn elde edildii ve verimin de % 88,9 gibi yeterli olduu
dnlen 2 bar basn koullarnn en optimum olduu belirlenmitir.
ekil 4.27, 4.28, 4.29 ve 4.30da deney koullarndaki CO2 gaz basncna gre
elde edilen .K.K. katsnn XRD analizleri gsterilmektedir. Tm koullarda safa
yakn CaCO3 elde edildii ancak pik iddetleri ve paternleri farkl olduu
grlmektedir.
97
ekil 4.27. 1 Bar CO2 gaz basncnda elde edilen .K.K. kats XRD analizi
98
4.2.4. Srenin Etkisi
50 C scaklk, 15 ml NaOH miktar, 2 bar CO2 basnc ve 600-700 d/dk

kartrma hz sabit olmak koulu ile 2, 4, 7, 10 dakika reaksiyon sresinde 4 adet
deney yaplmtr. Deney sonunda kat-sv ayrm yaplm ve ken kat miktar
tespit edilerek XRF cihaznda eriti metodu ile kireta ve oksit programlarnda
paralel olarak kimyasal analizleri belirlenerek ken katdaki CaCO3 miktarna
ulalm ve elde edilen sonular izelge 4.18de gsterilmitir.
izelge 4.18. ktrlm kalsiyum karbonat ile srenin ilikisi

CaCO3 CaO (g)
Deney Sre zelti ktrme
ken
No (dakika) Hacmi (ml) Verimi (%)
1 2 400 12,78 8,378 7,669 91,5
2 4 400 13,95 8,378 7,714 92,1
3 7 400 13,78 8,378 7,569 90,3
4 10 400 13,96 8,378 7,446 88,9
Yukardaki izelgede belirtilmi olan deney srelerine karlk gelen verim

deerleri kullanlarak ekil 4.31de verilen sonular elde edilmitir.
99
100
92,1
91,5
90,3
88,9
90
Verim (%)
80
70
60
0 2 4 6 8 10 12
Sr e (Dak ik a)
ekil 4.31. Srenin CaCO3 kelme verimi zerindeki etkisi
ekil 4.31 incelendiinde srenin artna paralel olarak kelme veriminin

4. dakikaya kadar arttn ve bu deerden sonra lineer olarak azald tespit
edilmitir. Bu deneylerden elde edilen CaCO3 katsnn XRF metodu ile kimyasal
analizi incelendiinde CaO, CO2 ve safszlklarn kimyasal analizleri izelge 4.19da
belirtildii gibi gereklemitir.
izelge 4.19. Elde edilen CaCO3 katsnn sreye gre kimyasal analizi
Deney No Sre (dakika)

Toplam
Emprite
1 2 59,992 35,070 0,254 0,018 0,001 0,285

2 4 55,283 44,430 0,207 0,016 0,001 0,252
3 7 54,906 44,340 0,268 0,004 0,001 0,283
4 10 53,342 44,880 0,299 0,009 0,001 0,319
100
Ayn ekilde toplam karbon cihaznda yaplan analiz ile % karbon deeri ve
bu deerden yola karak hesaplanan % CaCO3 miktar izelge 4.20de
gsterilmitir.
izelge 4.20. Elde edilen CaCO3 katsnn deney sresine gre TC (toplam karbon)
analizi
Deney No Sre (dakika) Toplam Karbon (%) T_Karbon CaCO3 (%)
1 2 7,618 63,479
2 4 11,891 99,092
3 7 11,463 95,525
4 10 11,981 99,842
Bu sonular irdelendiinde dier koullar ayn olmak art ile 4 dakika deney
sresinde elde edilen CaCO3 katsnn veriminin en yksek ve ierdii empritelerin
en az olduu grlmektedir. Dolays ile en optimum reaksiyon sresi 4 dakika
olarak bulunmutur.
ekil 4.32, 4.33, 4.34 ve 4.35de her bir deney sresine karlk gelen .K.K.
katsnn XRD analizleri gsterilmektedir. XRD metodunda faz analizi
incelendiinde kalsit faz pikleri dikkat ekmekte olup dier kalsiyum fazlar yada
safszlklar grlmemektedir.
101
ekil 4.32. 2 dakika deney sresi sonunda elde edilen .K.K. kats XRD analizi
ekil 4.33. 4 Dakika deney sresi sonunda elde edilen .K.K. kats XRD analizi
102
4.3. Optimum Deneysel artlarda Elde Edilen .K.K. Analiz Sonular
Deneylerden elde edilen rnler sdemir Sprektral Analiz Laboratuarnda

kimyasal analizi, Sivas Ermaden A..de tane boyutu dalm, Erdemir A..de
XRD analizi ve Gebze leri teknoloji Enstitsnde SEM (taraml elektron
mikroskobu) analizi yaptrlmtr. Ayrca mikronize kalsit ile karlatrma
yaplmtr.
4.3.1. ktrlm Kalsiyum Karbonatn Kimyasal Analizi
ztleme kademesinde elde edilen safszlk iermeyen kalsiyum zeltisi ile

karbonatlatrma deneylerinde en optimum koullarn 50 C scaklk, 2 bar CO2
basnc, 15 ml NaOH miktar (400 ml zeltiye) ve 4 dakika reaksiyon sresi olarak
tespit edilmitir. Bu proses artlarn belirledikten sonra yaplan 3 adet deneyden elde
edilen numunelerin analiz sonular izelge 4.21de verilmitir.
izelge 4.21. Optimum artlarda elde edilen CaCO3n kimyasal analizi

% AIRLIK
Bileikler
Deney No:1 Deney No:2 Deney No:3
CaO 55,261 55,292 55,276
CO2 44,442 44,450 44,489
MgO 0,2044 0,2081 0,2159
Fe2O3 0,0161 0,0162 0,0161
SiO2 0,0010 0,0015 0,0009
MnO 0,0681 0,0132 0,0158
Al2O3 0,0013 0,0011 0,0014
K2O 0,0021 0,0026 0,0031
P2O5 0,0004 0,0015 0,0008
TiO2 0,0001 0,0001 0,0001
izelge 4.21de grld zere curuftan deney sonunda elde edilen katda
CaO vardr. Bunun yan sra MgO, Fe2O3, SiO2, Al2O3, K2O, MnO, K2Oya da
rastlanmtr.
103
4.3.2. ktrlm Kalsiyum Karbonatn Tane Boyu Analizi
Tane boyunun belirlenmesi iin numune, Nonidet katkl destile su iinde

kk hacim nitesiyle 5 dk kartrlm ve lazer teknii ile alan cihaz ile tane
irilii dalm llmtr.
40 ml NaOH, 50 C, 2 bar, 4 dk ktrme deney artlarnda elde edilen kat
CaCO3 numunesine 1. numara verilmi ve tane boyutu analiz sonular izelge
4.22de gsterilmitir.
4.23de ifade edilmitir.
4.24de belirtilmitir.
4.25de ifade edilmitir.
Bu drt numuneye ait izelgeler incelendiinde tm numuneler iin rnn
tane boyu dalmnda bir homojenlik sz konusu olduu, tane aral birbirine
olduka yakn olduu sylenebilir. Detayl olarak her bir numune incelendiinde
50 Cde 40 ml NaOH ilavesinin olduu 1 numaral numunede d50: 5.2 mikron olarak
llmtr (izelge 4.22). Ayrca tane aral dier numumelere gre en dar olan
alma olarak karmza kmaktadr.
50 Cde 20 ml NaOH ilavesinin olduu 2 numaral numunede d50: 4.8
mikron olarak dier numunelere gre en kk deer olarak llmtr (izelge
4.23). Fakat tane aral dier numumelere daha genitir.
50 Cde 60 ml NaOH ilavesinin olduu 3 numaral numune ile 70 Cde 15
ml NaOH ilavesinin olduu 4 numaral numunelerde d50: 5.1 mikron olarak
llmtr (izelge 4.24 ve izelge 4.25). Bu iki numune birbirine yakn sonular
iermekte ve tane aral dier 1 numaral numuneden daha geni, 2 numaral
numuneden ise daha dar olarak tespit edilmitir.
104
izelge 4.22. 40 ml NaOH, 50 C, 2 bar, 4 dk ktrme deney artlarnda elde edilen

kat CaCO3 numunesinin tane boyutu analizi
1 No'lu Numune
ap ap
Kmlatif % Elek Alt % Kmlatif % Elek Alt %
(mikron) (mikron)
0,100 0,00 0,00 5,867 12,43 60,90
0,115 0,00 0,00 6,720 11,95 72,84
0,131 0,00 0,00 7,697 10,08 82,93
0,150 0,00 0,00 8,816 7,35 90,28
0,172 0,00 0,00 10,097 4,72 95,00
0,197 0,00 0,00 11,565 2,83 97,82
0,226 0,00 0,00 13,246 1,41 99,23
0,259 0,00 0,00 15,172 0,58 99,80
0,510 0,00 0,00 17,377 0,20 100,00
0,584 0,00 0,00 19,904 0,00 100,00
0,669 0,00 0,00 22,797 0,00 100,00
0,766 0,00 0,00 44,938 0,00 100,00
0,877 0,00 0,00 51,471 0,00 100,00
1,005 0,00 0,00 58,953 0,00 100,00
1,151 0,18 0,18 67,523 0,00 100,00
1,318 0,33 0,51 77,340 0,00 100,00
1,510 0,56 1,06 88,583 0,00 100,00
1,729 0,91 1,97 101,460 0,00 100,00
1,981 1,42 3,38 116,210 0,00 100,00
2,269 2,13 5,51 133,103 0,00 100,00
2,599 3,11 8,62 152,453 0,00 100,00
2,976 4,39 13,01 174,616 0,00 100,00
3,409 6,02 19,02 200,000 0,00 100,00
3,905 7,92 26,95 229,075 0,00 100,00
4,472 9,92 36,86 262,376 0,00 100,00
5,122 11,60 48,46 300,518 0,00 100,00
105

2 No'lu Numune
ap ap
(mikron) (mikron)
0,100 0,12 0,12 5,867 7,40 65,19
0,115 0,15 0,28 6,720 6,58 71,77
0,131 0,16 0,44 7,697 5,45 77,22
0,150 0,16 0,59 8,816 4,19 81,41
0,172 0,14 0,73 10,097 3,02 84,43
0,197 0,13 0,86 11,565 2,07 86,50
0,226 0,11 0,97 13,246 1,30 87,80
0,259 0,05 1,02 15,172 0,75 88,55
0,510 0,11 1,13 17,377 0,42 88,96
0,584 0,14 1,27 19,904 0,23 89,20
0,669 0,19 1,45 22,797 0,14 89,33
0,766 0,27 1,72 44,938 0,06 89,39
0,877 0,40 2,11 51,471 0,16 89,55
1,005 0,60 2,71 58,953 0,23 89,78
1,151 0,90 3,61 67,523 0,34 90,12
1,318 1,33 4,94 77,340 0,49 90,61
1,510 1,89 6,83 88,583 0,67 91,28
1,729 2,57 9,40 101,460 0,85 92,13
1,981 3,36 12,76 116,210 0,96 93,09
2,269 4,22 16,99 133,103 1,07 94,16
2,599 5,11 22,09 152,453 1,16 95,32
2,976 5,97 28,07 174,616 1,19 96,51
3,409 6,76 34,83 200,000 1,15 97,65
3,905 7,39 42,22 229,075 1,03 98,68
4,472 7,77 49,99 262,376 0,85 99,53
5,122 7,80 57,78 300,518 0,47 100,00
106

3 No'lu Numune
ap ap
(mikron) (mikron)
0,100 0,00 0,00 5,867 10,52 61,28
0,115 0,00 0,00 6,720 9,93 71,20
0,131 0,00 0,00 7,697 8,40 79,60
0,150 0,00 0,00 8,816 6,31 85,90
0,172 0,00 0,00 10,097 4,28 90,18
0,197 0,00 0,00 11,565 2,72 92,89
0,226 0,00 0,00 13,246 1,49 94,38
0,259 0,00 0,00 15,172 0,70 95,08
0,510 0,00 0,00 17,377 0,30 95,38
0,584 0,00 0,00 19,904 0,12 95,49
0,669 0,12 0,12 22,797 0,00 95,49
0,766 0,17 0,29 44,938 0,00 95,49
0,877 0,25 0,54 51,471 0,00 95,49
1,005 0,37 0,91 58,953 0,00 95,49
1,151 0,53 1,44 67,523 0,00 95,49
1,318 0,76 2,20 77,340 0,00 95,49
1,510 1,07 3,27 88,583 0,00 95,49
1,729 1,49 4,76 101,460 0,00 95,49
1,981 2,03 6,79 116,210 0,00 95,49
2,269 2,73 9,52 133,103 0,12 95,61
2,599 3,63 13,15 152,453 0,25 95,86
2,976 4,75 17,90 174,616 0,49 96,35
3,409 6,10 24,00 200,000 0,80 97,15
3,905 7,59 31,59 229,075 1,05 98,20
4,472 9,04 40,62 262,376 1,05 99,25
5,122 10,14 50,76 300,518 0,75 100,00
107

4 No'lu Numune
ap ap
(mikron) (mikron)
0,100 0,00 0,00 5,867 11,71 63,04
0,115 0,00 0,00 6,720 10,72 73,76
0,131 0,00 0,00 7,697 8,61 82,38
0,150 0,00 0,00 8,816 6,02 88,40
0,172 0,00 0,00 10,097 3,75 92,14
0,197 0,00 0,00 11,565 2,18 94,32
0,226 0,00 0,00 13,246 1,07 95,39
0,259 0,00 0,00 15,172 0,45 95,85
0,510 0,00 0,00 17,377 0,16 96,01
0,584 0,00 0,00 19,904 0,00 96,01
0,669 0,00 0,00 22,797 0,00 96,01
0,766 0,00 0,00 44,938 0,00 96,01
0,877 0,08 0,08 51,471 0,00 96,01
1,005 0,18 0,27 58,953 0,00 96,01
1,151 0,29 0,56 67,523 0,00 96,01
1,318 0,46 1,02 77,340 0,00 96,01
1,510 0,72 1,74 88,583 0,00 96,01
1,729 1,10 2,85 101,460 0,00 96,01
1,981 1,64 4,49 116,210 0,00 96,01
2,269 2,40 6,89 133,103 0,06 96,09
2,599 3,43 10,33 152,453 0,18 96,27
2,976 4,78 15,10 174,616 0,39 96,65
3,409 6,43 21,53 200,000 0,65 97,31
3,905 8,30 29,83 229,075 0,91 98,22
4,472 10,10 39,93 262,376 1,00 99,21
5,122 11,41 51,33 300,518 0,79 100,00
108
4.3.3. ktrlm Kalsiyum Karbonatn XRD Analizi
Optimum deney koullarnda elde edilen .K.K. numunesi Erdemirde XRD

analizi yaplm ve sonu olarak almann banda hedeflenen safa yakn kalsit
(CaCO3) olutuu ekil 3.36da grlen pikler ile teyit edilmitir.
ekil 4.36. Optimum deney koullarnda elde edilen CaCO3 XRD analiz sonucu
4.3.4. ktrlm Kalsiyum Karbonatn SEM Analizi
Malzemenin kristal yaps ve tane ekillerinin belirlenmesi asndan SEM

analizleri byk nem tamaktadr. elikhane curuflarndan ktrlm kalsiyum
karbonat elde edilmesi tek bana ticari olarak bir anlam ifade etmeyip, elde edilen
rnn safl, tane bykl ve tane ekilleri satlabilirliini etkilemektedir.
alma konusu kalsitin litaratre gre 4 adet tane yaps mevcut olup
109
ekil 4.37de gsterilmitir (Eloneva ve ark., 2007a). Buna gre deney sonunda elde
edilen .K.K. numuneleri inesi (acicular), rombohedrik (rhombohedral), prizmatik
(prismatic) yada keli altgen (scalenohedral) olmak durumundadr. Butane
yaplarndan inemsi yap kat ve dolgu sanayi iin uygun deildir.
ekil 4.37. .K.K. katsnn litaratre gre tane yaps (Eloneva ve ark., 2007a)
Deneylerde elde edilen numunelerin SEM analizleri Gebze Yksek Teknoloji

Enstitsnde gerekletirilmitir. Bu amala 4 adet numune hazrlanmtr.
1. numunede 15 ml NaOH miktarnda 10 dakika reaksiyon sresinde 6 bar
CO2 basnc ve 70 C ktrme deney artlarnda elde edilen numuneler
incelenmitir (ekil 4.38-4.39-4.40-4.41).
CO2 basnc ve 70 C ktrme deney koullarnda retilen numuneler incelenmitir
(ekil 4.42-4.43-4.44-4.45).
CO2 basnc ve 70 C ktrme deney koullarnda szge zerinde kalan katya ait
numuneler SEM cihaznda grntlenmitir (ekil 4.46-4.47-4.48-4.49).
110
4. numunede 15 ml NaOH miktarnda 4 dakika reaksiyon sresinde 2 bar CO2

basnc ve 50 C ktrme deney koullarnda yani optimum deney artlarnda elde
edilen numuneler zerinde alma yaplmtr (ekil 4.50-4.51-4.52-4.53).
ekil 4.38. 5000x Bytmede 1. numuneye ait SEM grnts
111
ekil 4.40. 10000x Bytmede 1. numuneye ait dier SEM grnts
112
113
114
115
116
5. SONULAR VE NERLER Muhammet BLEN
5. SONULAR VE NERLER
i. Bu almada, skenderun Demir ve elik Fabrikalar A.. (sdemir)

elikhane curuflarnn asetik asit (CH3COOH) ile li ilemi sonrasnda
kalsiyumun selektif bir znme ile zeltiye alnmas ve elde edilen bu
zeltiye CO2 verilerek yksek saflkta kat kalsiyum karbonatn (CaCO3)
kazanm koullar aratrlmtr
ii. BOF (Bazik oksijen frm) teknolojisi ile elik reten tesislerde literatre gre
1 ton elik retimi iin gerekli curuf miktar yaklak olarak 150 kgdr BOF
curufunun kimyasal kompozisyonu ve miktar; konvertre arj edilen
hammaddeye, elde edilecek eliin cinsine ve iletme pratiine gre
deiiklik gsterir. Hlihazrda sdemirde 1 ton scak madenin ilenmesi
srasnda yaklak olarak 125 kg BOF curufu olumaktadr. Bu orana gre
ylda yaklak 400 bin tonun zerinde elikhane curufu ortaya kmaktadr
iii. Mevcut durumda elikhane curufuna uygulanan eitli ilemlerden sonra;
Elde edilen para ve granle haldeki metalikler, (manyetik hurdalar)
elikhanede hurda girdisi olarak, toz haldeki metalik rnler ve ince krlm
curuflar, sinter harmanna arj malzemesi olarak metalikleri ayklanm eitli
ebatlarda snflandrlm curuflar ise; Karayollarnda asfalt kaplama
malzemesi olarak; (yzey, temel ve dolgu malzemesi), tarm topran
iyiletirme malzemesi olarak, imento klinkeri iin hammadde olarak,
betonarme iin ince agrega olarak; (curufun hzl soutulmas halinde) ve
eitli amalarla dolgu malzemesi olarak kullanlmaktadr.
iv. ekil 3.7de deneysel akm emas verilen bu alma iki kademede
gerekletirilmitir. Manyetik ayrc ile demirinden mmkn olduunca
arndrlm elikhane curuflar asetik asit ile li ilemine tabi tutularak
kalsiyum iyonlarn zeltiye alrken demir, silis ve magnezyum gibi dier
safszlklar mmkn olduunca ztlenmemitir. Dier adm ise
karbonatlatrma denilen zeltiye CO2 gaz verilerek kalsiyum karbonat
ktrlmesinin gerekletirildii kademedir.
117
5. SONULAR VE NERLER Muhammet BLEN
v. ztleme devresinde 50 C scaklkta, % 6,5 kat-sv orannda, 0,1 mm alt

tane boyutundaki elikhane curufu ile 0,7 M asit deriimine sahip zeltide
2 saat deney sresi sonunda % 61,38 verimle kalsiyum iyonlar selektif olarak
zeltiye alnmtr.
vi. zeltiye alnan kalsiyum iyonlar kalsiyum asetat eklindedir. Bu bileiin
Ca(OH)2 formuna getirilmesi iin NaOH zeltisine ihtiya vardr.
vii. Karbonatlatrma deneylerinde en uygun artlar 15 ml NaOH miktar, 50 C
scaklk, 2 bar basn ve 4 dklk reaksiyon sresi olarak bulunmutur.
viii. Bu optimum artlar yeterli sayda deneylerle kontrol edilmitir. Bu deerler
sonucunda ktrlen kalsiyum karbonat % 99,77 saflkta ve % 92,1 verimle
ktrme aamasnda elde edilmitir. Ayrca % 0,227 MgO, %0,016 Fe2O3,
%0,001 SiO2 iz elementler iermektedir.
ix. 100 gr curuf kullanldnda rn olarak % 56,5 verimle 49,02 gr kat CaCO3
olumaktadr.
x. Her bir deney sonunda yaplan XRD analizlerine gre .K.K. katsnn
tamamna yakn kalsit faz ierdii ve bu katnn SEM grntleri
incelendiinde scalenohedral ( keli altgen) kristal yapsnda olduunu,
tane boyutu analizlerine gre de boya ve kat sanayinin ihtiyac olan dar
aralkta dk tane boyutu dalm gsterdii tespit edilmitir.
xi. ktrlm kalsiyum karbonat Avrupada kullanlmaya balamam olsa
bile Amerikada byk bir kullanm payna sahiptir. Bunun nedeni tane
bykl ve kristal ekli kontrol edilebilen bir rn olmasdr. Maliyeti
mikronize kalsite oranla daha fazla olmasna karn kullanm standartlarnn
iyi olmas ktrlm kalsiyum karbonatn kullanm alanlarn arttrmtr.
xii. Bir iletme kurulaca dnldnde kalsiyum karbonat ktrmesi iin
gerekli olan tm malzemeler demir elik tesisinden karlanabilir. Curufun
yan sra retimde kullanlmas dnlen su, iletmedeki buhar trbinlerin
dnmesini salayan sudan, CO2 gaz ise elikhane ve yksek frn bacasndan
atmosfere salnan gazdan elde edilebilir. Atmosfer zerinde etkisi olan CO2
gaznn da bu ekilde kullanlabilirlii dnldnde tesisin evreye vermi
olduu zararlarda en aza indirgenmi olabilir.
118
KAYNAKLAR
AKARSU, H., 2004. el - Yavca Dolomitlerinden Yksek erikli MgO

retilmesinin Aratrlmas, ukurova niversitesi, Doktora Tezi, Adana.
ALTAN, E., 2001. elikhane Curufu erisindeki Hurdalarn Deerlendirilmesi, I.
Ulusal Demir-elik Sempozyumu ve Sergisi, Zonguldak
BLENCOE, J.G., ANOVITZ L.M., BEARD J.S., PALMER D.A., 2003, Carbonation
of Serpentine for Long-Term CO2 Sequestration. In: FY 2003 ORNL
Laboratory Directed Research and Development Annual Report, Oak
Ridge National Laboratory.
BUNGER, J.W., Et. Al.,1998. Process For Purifying Impure Calcium Hydroxide
and Producing High-Value Precipitated Calcium Carbonate and Other
Calcium Products, U.S. Patent No:5 8 4 6 5 0 0
CANDAN, E., OCAKLI H., TURAS M., AYAN A., MER S., 2001, "Yksek
Frn ve elikhane Curuflarnn Grit Malzemesi Olarak Kullanm" I.
Ulusal Demir-elik Sempozyumu ve Sergisi, Ereli, Zonguldak
DOAN, ., 2007, Afin/Elbistan Termik Santrali Uucu Kllerinden ktrlm
Kalsiyum Karbonat (CaCO3) Kazanm Koullarnn Aratrlmas,
ukurova niversitesi, Adana.
D.P.T., 2001. Sekizinci Bei Yllk Kalknma Plan, Madencilik zel htisas
Komisyonu Raporu, 2618-ik: 629, Ankara
DNDAR, H., 2006, Farkl Sogutma Hzlarnda Sogutulan elikhane Cruflarnn
gtme Parametrelerinin celenmesi, Hacettepe niversitesi, Ankara
ELONEVA, S., TEIR, S., SAVOLAHTI, J., FOGELHOLM, C.-J.,ZEVENHOVEN,
R. Production of precipitated calcium carbonate from industrial by-
product slags (SLAG2PCC). United Nations Climate Change Conference,
Nairobi, Kenya, November 6-11, 2006
ELONEVA, S., TEIR, S., SAVOLAHTI, J., FOGELHOLM, C.-J., ZEVENHOVEN,
R., 2007a. Co-utilisation of CO2 and Calcium Silicate-rich Slags for
Precipitated Calcium Carbonate Production (Part II). In: Proceedings of
ECOS 2007, Padova, Italy, 25-28 June 2007, Volume II, p.1389-1396.
119
ELONEVA, S., TER, S., FOGELHOLM, C-J., ZEVENHOVEN R., 2007b Fixation
Of CO2 By Carbonating Calcium Derived From Blast Furnace Slag.
Paper Submitted to Energy.
ELONEVA, S., TER, S., SALMNEN, J., FOGELHOLM, C-J., ZEVEHOVEN, R.,
2008 Fixation Of CO2 By Carbonating Calcium Derived From Blast
Furnace Slag. Resubmitted After Revision(Energy, January 2008).
GKSU, ,, 2004 Sv Demir Eldesinde Yksek Frnlarda Kullanlan Refrakter
Malzemelerden Dkm Delii amurunun Fiziksel Ve Kimyasal Analizi
Kahramanmaras St mam niversitesi, Kahramanmara
GNAY, E. ve KARA M., 2005, Erdemir elikhane Curuflarnn Ekonomik ve
Ekolojik Deerlendirilmesi, 3.Demir elik Kongresi, Zonguldak
HGGNS, R..,1983, Engineering Metallurgy Part I, Chapman and Hall Inc., NY,
559p
HUIJGEN, W., WITKAMP, G., COMANS1, R., 2004, Mineral CO2 Sequestration
In Alkaline Solid Residues, Wageningen University, Wageningen, The
Netherlands
HUJGEN, W.J.J., 2007, Carbon Dioxide Sequestration By Mineral
Carbonation.Thesis, Energy Research Centre Of The Netherlands, The
Netherlands. Isbn:90-8504-573-8.
SDEMR LABORATUAR BILGI SISTEMI, 2009
SDEMR SICAK HADDEHANE ES KITABI, 2009, (Yaynlanmam Rapor)
SDEMR SSTEM GELITIRME MDRL, 2004, elikhane ve Yksek
Frn Cruflarnn Dnyadaki Uygulamalar, skenderun Demir Ve elik
A.. Teknik Hizmetler Genel Mdr Yardmcl (Yaynlanmam
Rapor)
SDEMR TANITIM KATALOU, 2008, (Yaynlanmam Rapor)
SKENDERUN KATI ATIK BERTARAF TESISI, 2009, ED Bavuru Dosyas,
Payas, Drtyol , Hatay
JASRA, R.V., OZA M., SOMANI S., CHUNNAWALA R., SHETH V., THAKKAR
V., BADHEKA M., AYYER J., PATEL B., 2004, Process For
120
Generation Of Precipitated Calcium Carbonate From Calcium Carbonate
Rich Industrial By-Product United States Patent No 6790424
KAKZAWA, M., YAMASAK, A., YANAGSAWA, Y. A, 2001, New CO2
Disposal Process Via Artificial Weathering Of Calcium Silicate
Accelerated By Acetic Acid. Energy, 26, 341.
KARAGL, R., 2004, Entegre Demir elik Fabrikalar retim Tesisleri Tantm
Kitap, (Yaynlanmam Rapor)
LEWIS, G. N., RANDALL M., 1961, Thermodynamics. K. S. Pitzer, and L. Brewer,
Editors. McGraw-Hill, New York. pp164182; appendix, pp665668.
MOVEL, F.M.M., HERING, J.H., 1993. Prenciples and Aplications of Aguatic
Chemistry, John Wiley, New York, pp 588.
MUMCU, A., ARISOY F., EEN K., 2001, Sinter retiminde Bazik Oksijen Frn
(BOF) Crufunun Kullanlmasnn Etkileri, I. Ulusal Demir-elik
Sempozyumu ve Sergisi, Zonguldak
NEWALL, P.S, CLARKE S.J, HAYWOOD H.M, SCHOLES H, CLARKE N.R,

KNG P.A, BARLEY R.W., 2000, CO2 Storage As Carbonate Minerals,
Report No. PH3/17. IEA Greenhouse Gas R & D Programme, 2000.
OCONNOR, W.K., DAHLN D.C., NLSEN D.N., WALTERS R.P., TURNER
P.C., 2001., Carbon Dioxide Sequestration by Direct Aqueous Mineral
Carbonation. Proceedings Of The 25th International Technical
Conference On Coal Utilization & Fuel Systems, Clear Water, Florida.
Doe/Arc-01-28.
ZMEN, A., ERTEM, E., KES, K., KARAKAYA, B., 2008, Kresel Isnma ve
Kyoto Protokolunun Deerlendirilmesi .emre.ertem.googlepages.com.
RYU, M., YOU, K., AHN, J., KIM, H., 2007 Effect of the pH and Basic Additives
on the Precipitation of Calcium Carbonate during Carbonation Reaction,
resources Processing, Volume 54, Pages 14-18
SABAH, E., ERKAN, E., 2004, Kat retim Teknolojisini Deitiren Mineral:
Kalsiyum Karbonat (CaC03), 5 Endstriyel Hammaddeler Sempozyumu,
13-14 Mays 2004. zmir
121
SHI, C., 2004, Steel Slag Its Production, Processing, Characteristics, and
Cementitious Properties, Journal of Materials in Civil Engineering,
Vol.16, No.3, pp.230-236
SIPILA, J., TEIR S., ZEVENHOVEN R., 2008, Carbon Dioxide Sequestration By
Mineral Carbonation Literature Review Update 20052007 Abo Akademi
University Faculty Of Technology Heat Engineering Laboratory
STEEL TIMES INTERNATIONAL, 2000 ( Waste Management of Steel Slug)
SUK, M., JO, S., KIM S., LEE, K., PARK, J., 2006, X-Ray Observation of
Phosphorus Vaporization from Steelmaking Slag and Suppression
Method of hosphorus Reversion in Liquid Iron, Metallurgical and
Materials Transactions B, Vol. 37B, No. 1, pp. 99-107
SUNG-TSUEN, L., ROBERT M., 2008, Precipitated calcium carbonate, United
States Patent No 7361324
TAEL, M., ELK, D., EREN, A., NURLU, M., 2005, Erdemirde Konvertr Astar
mrlerinin Arttirilmasi, 3.Demir elik Kongresi, Zonguldak
TEIR, S., ELONEVA, S., FOGELHOLM, C. J., ZEVENHOVEN, R., 2005.
Production of Precipitated Calcium Carbonate from Calcium Silicates and
Carbon Dioxide, Energy Conversion and Management, Volume 46, Issue
18-19, 1 November 2005, Pages 2954-2979
TER, S, ELONEVA, S., FOGELHOLM, C-J., ZEVENHOVEN, R., 2006,
Dissolution Of Steelmaking Slags n Acetic Acid For Precipitated
Calcium Carbonate Production. Energy 2006,32(4):528-539.
TER, S., 2006, Reduction Of CO2 Emissions By Producing Calcium Carbonates
From Calcium Silicates And Steelmaking Slags, Licentiate Thesis,
Helsinki University Of Technology, Laboratory Of Energy Engineering
And Environmental Protection Publications, Tkkeny-27, Espoo.
TER, S., ELONEVA, S., FOGELHOLM, C.-J., ZEVENHOVEN, R., 2007,
Dissolution Of steelmaking Slags n Acetic Acid For Precipitated
Calcium Carbonate Production Energy 2007, 32(4):528-539.
TEKANT, M., 2001, sdemir elikhanesinin Dn, Bugn Ve Yarn, , I. Ulusal
Demir-elik Sempozyumu ve Sergisi, Zonguldak
122
TURAN, S. ve KAYA, G., Yksek Frn Crufunun Seramik Sektrnde Katma
Deeri Yksek rnlerin Eldesinde Deerlendirilmesi, Mhendis ve
Makina - Cilt: 45 Say 536
XUEQUAN, W., HONG, Z., XINKAI, H., HUSEN, L., 1999, Study on Steel Slag
and Fly Ash Composite Portland Cement, Cement and Concrete
Research, Vol. 29, No. 7, pp. 1103-1106
YOGO, K., TENG, Y., YASHMA, T., YAMADA, K., 2004., Development Of A
New CO2 Fixation/Utilization Process (1): Recovery Of Calcium From
Steelmaking Slag And Chemical Fixation Of Carbon Dioxide By
Carbonation Reaction. Poster Presented At The 7th International
Conference On Greenhouse Gas Control Technologies (Ghgt-7),
Vancouver, Bc, Canada.
www.isdemir.com.tr
www.istanbul.edu.tr/eng2/metalurji/sem.htm
www.mhilmieren.com/digersayfalartez.doc
www.posco.co.kr POSCO / Sustainability
123
ZGEM
18/01/1981 ylnda Sakaryada dodu. lk, orta ve lise renimini

Sakaryada tamamlad. 1999 ylnda balad stanbul Teknik niversitesini 2004
ylnda tamamlayp ve ayn yl stanbul Teknik niversitesi Metalurji ve Malzeme
Mhendislii Blm, Malzeme Bilimi Anabilim Dalnda yksek lisansa balad.
2004 ylnda balad Cokun Metal Ltd. ti.ndeki grevine 2005 temmuz ayna
kadar devam etti ve bu tarihte grevinden ayrlarak skenderun Demir ve elik
Fabrikalar A.. (SDEMR)de Kalite Metalurji Mdrl, Haddehaneler Kalite
Kontrol Mhendisi olarak ie balad. stanbul Teknik niversitesindeki yksek
lisans retimini 2006 yl sonunda brakarak 2007 bahar dneminde ukurova
niversitesi Maden Mhendislii Blmnde yksek lisansa balad. 2007 ylndan
bu yana SDEMR Kalite Metalurji Mdrlnde Spesifikasyon Mhendisi
olarak almaktadr. Evli ve iki ocuk babasdr.
124

7988 Çukurova

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

7988 Çukurova

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UKUROVA NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

YKSEK LSANS TEZ

ELKHANE CURUFLARINDAN L-KARBONATLATIRMA PROSES

MADEN MHENDSL ANABLM DALI

YKSEK LSANS TEZ

ELKHANE CURUFLARINDAN L-KARBONATLATIRMA PROSES

Danman : Do. Dr. Mehmet YILDIRIM

Bu almada, skenderun Demir ve elik Fabrikalar A.. (sdemir)

Anahtar Kelimeler: elikhane Curufu, Li, Karbonatlatrma, ktrlm

RECOVERY OF PRECIPITATED CALCIUM CARBONATE FROM

Supervisor : Assoc. Prof. Dr. Mehmet YILDIRIM

In this study, recovery conditions of high purity calcium carbonate ( CaCO3 )

Key Words: Steelmaking (BOF) Slag, Leaching, Carbonation, Precipitated Calcium

Bu alma, 20072010 yllar arasnda ukurova niversitesi, Fen Bilimleri

.K.K. : ktrlm Kalsiyum Karbonat

Curuflar, eitli metalurji tesislerinden elde edilen atk madde gruplarndan

yan rnler, dnyada birok lkede yasalarla denetlenmekte ve demir elik

magnezyum ve mangan oksitlerin ergiyerek oluturduu kalsiyum silikat ve almino-

kat kalitesi ykselmekte, kadn sararmas nlenmekte, hem mrekkep sarfiyat

1.2. elik retimi ve Bazik Oksijen Frn (BOF) Teknolojisi

1.2.1. Genel Olarak elik retim Prosesi

lkemizde modern anlamda demir-elik retimine ynelik giriimler,

manganez, fosfor ve az miktarda sv halde demir oksitlerden olumaktadr (ekil

ekil 1.2. Bazik oksijen frn (BOF) grnm (Dndar, 2006)

Dnyada retilen eliin % 65,3 bazik oksijen prosesi ile retilmektedir.

ekil 1.4. Elektrik ark frn grnts (Dndar, 2006)

1.2.2. sdemir elik retim Prosesi

1.2.2.1. sdemir Hakknda Bilgiler

skenderun Demir ve elik Fabrikalar, Trkiye Demir ve elik letmeleri

1.2.2.2. sdemir retim Prosesi

Sinter ve Hammadde Maniplasyon Tesisleri

Sinterleme; toz halindeki demir cevherleri ile dier demirli malzemeler ve

sdemir, Yksek Frnlar nitesinde 3 adet yksek frn bulunmakta olup

Haddehanelerde, srekli dkmlerden gelen ktkler hadde tezgahlarndan

1.2.3. BOF (Bazik Oksijen Frn)

Entegre demir elik fabrikalarnda yksek frnda demir cevheri eritilerek

ekil 1.5. Konverter (BOF) prosesinin admlar (Karagl, 2004)

elikhane hammaddeleri; Scak maden, hurda, flakslardr (curuf yapclar).

1.3.1. Curuf Oluumu

Yksek frnda retilen pik demiri, iinde fazla miktarda C, Si, P ve S

yapmasdr. BOFta mangann % 80i, fosforun % 90 oksitlenerek curufa geer

b) Soutma yatana dklen sv curufun soutulmas,

c) Boaltlm curuf potalarnn tekrar kullanlmak zere hazrlanarak elikhaneye

Curuf potasndan sahaya dklen sv haldeki curuf, zerine kontroll olarak

Ergimi haldeki elikhane curufunun soutulmas iin eitli yntemler

1.3.2. Curuf zellikleri

1.3.2.1. Curuf Kimyasal zellikleri

elikhane curuflarnn kimyasal bileiminde balca CaO, MgO, SiO2 ve FeO

izelge 1.1. Curuf iinde bulunan bileikler (Xuequan ve ark., 1999)

Belirtilen curuf kimyasal kompozisyonu iletmeden iletmeye farkl

izelge 1.2. 2009 Yl konverter (elikhane) curuf analizleri (sdemir Laboratuar

elikhane curufu, bazik oksijen frnlarnda (BOF) yan rn olarak ortaya

1.3.2.2. Curufun Mineralojik zellikleri

Kullanlan hammaddenin ieriine, hatta ilem ssna bal olarak elikhane

mervinit, 3CaOSiO2 (C3S), 2CaOSiO2 (C2 S), 4CaOAl2O3Fe2O3 (C4 AF),

izelge 1.3. Curufun ierdii fazlar (Shi, 2004)

1.3.3. Curuf Deerlendirme lemleri

elikhane curufuna uygulanan eitli ilemlerden sonra:

Metalikleri ayklanm eitli ebatlarda snflandrlm curuflar ise:

Karayollarnda asfalt kaplama malzemesi olarak; (yzey, temel ve

Tarm topran iyiletirme malzemesi olarak;

imento klinkeri iin hammadde olarak;