Professional Documents
Culture Documents
Phai Trai Dung Sai - Michael Sandel PDF
Phai Trai Dung Sai - Michael Sandel PDF
1. LM VIC NG
2. NGUYN TC HNH PHC CC I - THUYT V LI
3. CHNG TA C S HU CHNH MNH KHNG? - CH NGHA T DO C
NHN^[Libertarianism: ch trng ti a ha t do c nhn, mi quyn li dnh cho c nhn. Th
hin trong kinh t l chnh sch Laissez-faire, trong chnh tr l nn chnh tr ca ng Cng ha.
Chng ti tm gi khuynh hng ny l ch ngha t do c nhn, nhng ngi theo khuynh hng
ny l ngi ch trng t do c nhn (libertarian) phn bit vi: Ch ngha t do dn ch
(liberalism): ch trng t do nhng mong mun xy dng v pht trin mt khung nguyn tc, th
ch chung nhm m bo nhng gi tr t do chung cho mi ngi. y l quan im ca ng Dn
ch. Nhng ngi theo quan im ny tm gi l nhng ngi t do dn ch (liberal).]
4. THU TR GIP - TH TRNG V O C
5. NG C MI QUAN TRNG - IMMANUEL KANT
6. L L BNH NG - JOHN RAWBS
7. TRANH CI V CHNH SCH CHNG K TH[26]
8. AI XNG NG VI TH G - ARISTOTLES
9. CHNG TA N NGI KHC NHNG G - LNG TRUNG THNH KH X
10. CNG L V LI CH CHUNG
CH THCH
Gii thiu
L cun sch trit hc u tin trong b sch Cnh ca m rng, Phi tri ng sai tuy l mt cun
sch i hi nhiu suy lun, nhng gi tr m tp sch mang li cho nhng c gi kin nhn l v
gi.
tp sch ny, tc gi Michael Sandel s m x nhng vn tng khuy ng nc M mt thi,
nh v b bi ca tng thng Bill Clinton, vn v hn nhn ng tnh trong nc dn ch nh
M, hun chng no cho nhng chin s ti Iraq,...
Di gc nhn ring bit ca chnh tc gi v ca cc trit gia ni ting nh Aristotles, Immunuel
Kant, John Stuart Mill, John Rawls,... Quyn sch khng c gng chng minh trit gia no nh
hng ti trit gia no trong lch s t tng chnh tr, mc tiu ca quyn sch l mi gi c gi
xem xt cn trng quan im v cng l v s xem xt mang tnh ph bnh ca mnh, xc nh
mnh ngh g, v ti sao li vy.
y l 1 cun sch kh c. Tuy nhin, phn thng dnh cho nhng c gi kin nhn thc s l
mt tri to vng. c cun sch ny xong, bn s nhn nhng vn mu thun, tri ngc xung
quanh bn di con mt khc: Hiu v Thu o.
Trong cuc sng, iu ng - Sai, Phi - Tri lun lun tn ti song song. Cng 1 vn , c
ngi ni ng, ngi bo Sai, ngi khng khng ni Phi, ngi qu quyt l Tri. Mi ngi 1
quan im, ai cng c l. Tuy nhin, cch hnh x ca mi ngi hon ton khc nhau v hu nh
nhng cch hnh x khng h c 1 chun gi l php l hay o c no c. Tt c phn quyt
i khi khng nm u, nhng nm tri tim.
m bo khi c xong cun sch ny, bn s nhn, x l nhng s vic xung quanh mt cch c l
tr v im m.
Tc gi
Michael J. Sandel sinh ngy 5/3/1953, l Gio s i hc Harvard, trit gia chnh tr M. ng c
bu lm vin s Vin hn lm Ngh thut v Khoa hc Hoa K nm 2002. ng tng l thnh vin y
ban o c sinh hc ca Tng thng George W. Bush.
Gio s Sandel c nhiu tc phm khc nh Ch ngha t do v gii hn ca cng l (1998), Bt mn
trong nn dn ch (1996), Trit hc: Cc tiu lun v o c trong chnh tr (2005), v L l chng
li s hon ho: o c trong thi i k thut di truyn (2007).
Cc tc phm ca ng c dch ra 15 ngn ng nc ngoi. ng cng vit nhiu bi bo cho cc
tc phm ln nh Atlantic Monthly, The New York Times.
ng c i truyn hnh Nht Bn NHK v i BBC Anh quc mi din thuyt v cc ch o
c v cng l.
Nhn xt
Michael Sandel - c l l gio s i hc ni ting nht M - mang li s minh bch v o c
cho s la chn m chng ta phi i mt, vi t cch l cng dn trong x hi dn ch. ng ch
ra rng s chia r chnh tr khng phi gia cnh t vi cnh hu m gia nhng ngi nhn ra
khng c g qu hn quyn c nhn v la chn c nhn vi nhng ngi tin vo mt nn chnh tr
phc v li ch s ng. - Bu in Washington
Quyt lit, d hiu, v y tnh nhn vn, cun sch ny thc s l mt cun sch lm thay i ngi
c. - Publisher Weekly
Kant kt lun: ch tnh dc trong hn nhn mi c th trnh c h thp phm gi con ngi. Ch
khi c hai ngi hin dng c bn thn mnh cho ngi kia - khng ch n thun l kh nng tnh
dc, tnh dc khi mi khng b phn i. Ch khi c hai ngi chia s vi nhau c con ngi, th
xc v tm hn, cho d tt hay xu v trong mi phng din, tnh dc mi dn h n s ha hp
gia con ngi. Kant khng ni tt c cc cuc hn nhn u mang li s ha hp kiu ny. V ng
c th sai khi ngh s ha hp nh th khng bao gi c th xut hin ngoi hn nhn, hoc quan h
tnh dc ngoi hn nhn ch l s tha mn tnh dc. Nhng quan im ca ng v tnh dc nu bt
ln s khc bit gia hai tng hay b ln ln trong nhng cuc tranh lun ng i - gia s
ng mt cch khng b tri buc v tinh thn tn trng t ch v nhn phm con ngi.
Khi suy ngm o c bin thnh chnh tr, khi phi xc nh nhng lut l no iu chnh cuc sng
chung ca chng ta th n s cn cc cuc tranh lun n o, vi nhng lp lun v rc ri khuy ng
tm tr cng chng. Cuc tranh lun v cu tr ti chnh v gi ct c, s bt bnh ng thu nhp v
chnh sch bnh ng tuyn dng, ngha v qun s v hn nhn ng tnh u l cht liu cho trit
hc chnh tr. Chng nhc chng ta kt ni v bin minh cc phn xt o c v chnh tr ca mnh,
khng ch trong gia nh v bn b m cn trong cc on th qun chng.
1. LM VIC NG
MA H NM 2004, siu bo Charley qut t vnh Mexico qua Florida n i Ty Dng. Cn
bo khng ch lm 22 ngi cht v tn tht 11 t la m cn gy ra mt cuc tranh lun v gi ct
c.
Mt trm xng Orlando bn ti nc 2 la vi gi 10 la. Do thiu in chy t lnh hay
iu ha vo gia thng tm, nhiu ngi ch cn cch mc hu bao ra tr. Cy ci b bo git dn
n nhu cu ca cy v sa mi nh tng cao. Nh thu ra gi 23.000 la dn hai cy ra khi
mi nh. Cc ca hng bnh thng bn my pht in nh gi 250 la by gi ht gi 2.000 la.
Mt c b by mi by tui chy bo vi ngi chng cao tui cng c con gi khuyt tt phi tr
160 la mt m cho bung tr gi bnh thng ch 40 la.
Nhiu ngi dn Florida tc gin v gi tng vt. T USA Today chy tt Kn kn sau bo. Mt
c dn, khi c bo gi 10.500 la dn mt cy sp xung mi nh ca mnh, cho rng tht
l sai tri khi ai c trc li trn kh khn v au kh ca ngi khc.
Chng l bang Charlie Crist cng ng : Ti tht kinh ngc v mc tham lam trong suy ngh
ca nhng k sn sng li dng nhng ngi au kh trong cn siu bo. Florida c lut chng gi
ct c v sau siu bo, vn phng chng l bang nhn c hn hai nghn khiu ni. Mt s dn
n nhng v kin thnh cng. Nh tr A Days Inn West Palm Beach phi tr 70.000 la tin
pht v bi thng cho vic tng gi qu mc.
Nhng ngay c khi Crist bt u thc thi lut chng gi ct c, mt s nh kinh t cho rng php lut
v s phn n ca cng chng ang b hiu sai. Thi Trung c, cc nh trit hc v thn hc tin rng
vic trao i hng ha phi c iu chnh bi gi chnh ng - c xc nh bi truyn thng
hoc gi tr ni ti ca vt. Nhng trong x hi theo c ch th trng, cc nh kinh t thy rng
gi c c thit lp bi cung v cu. Khng tn ti ci gi l gi chnh ng.
Nh kinh t trng phi th trng t do Thomas Sowell gi gi ct c l mt cch din t mnh lit
v cm xc nhng v ngha v mt kinh t, hu ht cc nh kinh t khng quan tm n bi v n c
v qu rc ri khi dnh vo. Trong bi bo ng trn t Tampa Tribune, Sowell tm cch gii thch
gi ct c gip ngi dn Florida nh th no. ng vit Gi ct c l khi gi cao hn nhiu so vi
mc gi mi ngi quen thuc. Tuy nhin, mc gi m bn quen tr khng phi l th bt di bt
dch v mt o c. Chng cng chng c bit hay hp l hn cc mc gi khc do hon cnh th
trng to ra, gm c hon cnh ca cn bo ny.
Sowell lp lun vic tng gi nc , nc ng chai, chi ph sa cha mi nh, my pht in, v
gi thu phng tr em li li ch l hn ch ngi tiu dng s dng nhng th v tng ng c
cc nh cung cp t nhng ni xa xi cung cp hng hp>a v dch v cn thit nht sau cn bo.
Nu ti nc c gi 10 la khi dn Florida phi i mt vi s c mt in trong ci nng thng
Tm th cc nh sn xut nc s thy tht b cng sn xut v vn chuyn thm nc n.
Sowell gii thch mc gi ny khng bt cng, n gin chng ch phn nh tha thun gia ngi
mua v ngi bn v gi tr nhng th trao i.
Jeff Jacoby - nh bnh lun theo xu hng kinh t th trng - s dng nhng l l tng t chng li
lut gi ct c khi vit trn t Boston Globe: Khng phi gi ct c l mc gi th trng phi gnh
chu. Chng c s tham lam hay trng trn g c. l cch phn b hng ha v dch v trong x
hi t do. Jacoby tha nhn rng gi leo thang gy ra cm gin, c bit khi cuc sng mi ngi
bng ri vo tnh trng khn qun do cn bo khng khip gy ra . Nhng cn gin d ca cng
chng chng th bin minh cho vic can thip vo th trng t do. Bng cch u i nhm thc y
cc nh cung cp sn xut thm hng ha cn thit, gi ct c l u nhiu hn khuyt. Kt lun ca
ng l: Ch trch cc nh cung cp [kn kn] cng khng y nhanh c tc phc hi ca
Florida. Hy tinh thn kinh doanh ca h lm iu .
Chng l Crist (ng vin ng Cng ha, sau c bu lm thng c Florida) vit bi trn t
Tampa bo v lut chng gi ct c: Trong trng hp khn cp, chnh quyn khng th lng chng
ngi dn phi tr gi trn tri khi h phi b ca chy ly ngi hoc tm kim nhu yu phm
cho gia nh sau siu bo. Crist bc b quan im coi mc gi tng tn lng tm phn nh s
trao i tht s t do: y chng phi th trng t do bnh thng ni ngi mua t do la chn
tham gia th trng v gp g ngi bn, khi gi c c tha thun da trn quan h cung cu.
Trong trng hp khn cp, ngi mua b p buc, khng c t do. H bt buc phi mua nhng th
thit yu nh ch an ton.
Cuc tranh lun v gi ct c pht sinh sau siu bo Charley t ra cu hi kh v o c v php
lut: Vic cho php ngi bn hng ha v dch v li dng hon cnh thin tai a ra bt c mc
gi no m th trng chp nhn c sai khng? Nu sai, lut php nn x l vn ny nh th no?
Liu chnh quyn c nn ngn chn tnh trng gi ct c, ngay c khi lm vy l can thip vo s t
do la chn thng v ca ngi mua v k bn?
Cm gin gi cu tr
Chng ta cng xt s cm phn ca cng chng trong cuc khng hong ti chnh 2008-2009. Trong
nhiu nm, gi c phiu v bt ng sn tng. Ngy phn xt n khi bong bng nh t n tung.
Cc ngn hng v t chc ti chnh Ph Wall kim hng t la qua cc v u t phc tp c
m bo bi cc khon th chp gi tr nn v gi tr. Nhiu cng ty Ph Wall mt thi l nim t
ho nay bn b sp . Th trng chng khon chao o, gy thit hi khng ch cho cc nh u t
ln m cn nhng ngi M bnh thng, ti khon lng hu ca h mt hu ht gi tr. Tng ti
sn ca cc gia nh M gim i 11 nghn t la trong nm 2008, bng tng sn lng xut khu
ca c, Nht Bn, v Anh trong mt nm.
Thng Mi nm 2008, Tng thng George W. Bush yu cu Quc hi thng qua gi cu tr 700 t
la cho cc ngn hng v cng ty ti chnh ln ca M. iu ny c v khng cng bng v Ph
Wall kim c li nhun khng l trong thi k thun li v gi y khi mi th xu i, li yu
cu ngi np thu chi tin. Nhng dng nh khng c gii php no khc. Cc ngn hng v cng
ty ti chnh pht trin ra qu ln v bm r vo mi lnh vc ca nn kinh t n ni s sp ca
chng s ko theo ton b h thng ti chnh. Chng qu ln khng th cho sp c.
Khng ai ni rng cc ngn hng v qu u t ng c cu tr. Cc v th chp thiu cn trng
ca h (c cc quy nh thiu cht ch ca chnh ph to iu kin) to ra cuc khng hong
ny. Nhng gi y, sc khe ca ton b nn kinh t ni chung ng quan tm hn s cng bng.
Quc hi min cng thng qua s tin cu tr.
Sau , xut hin v tin thng. Ngay sau khi tin cu tr bt u c bm xung, cc ti liu r
r tit l tin tc mt s cng ty nhn tin ti tr t chnh ph chi hng triu la tin thng cho
cc gim c iu hnh. V vic nghim trng nht l American International Group (AIG), cng ty
bo him khng l ang bn b vc ph sn do cc khon u t y mo him ca b phn cc sn
phm ti chnh. Mc d c chnh ph gii cu vi khon tin khng l 173 t la, cng ty
thng 165 triu la cho cc v gim c chnh b phn nhanh chng to ra khng hong. By
mi ba nhn vin nhn c tin thng t 1 triu la tr ln.
Tin tc v khon tin thng lm cng chng ng ng ni gin. Ln ny, s phn n khng phi
v ti nc 10 la hoc gi phng tr cao ngt. y l khon tin thng ln ly t tin thu ca
dn dnh cho nhng thnh vin ca b phn khin h thng ti chnh ton cu sut sp . C g
khng n vi v vic ny. Mc d chnh ph Hoa K hin nm gi 80% c phn ca AIG, b
trng ti chnh van ni trong v vng tng gim c iu hnh AIG do chnh ph b nhim hy b
khon tin thng. V tng gim c tr li: Chng ti khng th thu ht v gi nhng ngi gii
nu nhn vin tin rng tin lng ca h tip tc b B Ti chnh M iu chnh mt cch c on.
V tng gim c tuyn b cn phi c cc nhn vin ti nng y i cc khon n xu, em li li
ch ca ngi np thu, l nhng ngi xt cho cng l ch s hu phn ln cng ty.
Cng chng phn ng gin d. T bo l ci New York Post chy mt dng tt to chim trn mt
trang bo th hin tnh cm ca nhiu ngi: ng vi vng nh th l khn tham lam. H vin
Hoa K tm cch thu li khon tin thng bng cch ph duyt mt o lut nh thu ti 90%
khon tin thng tr cho nhn vin ca cng ty nhn gi cu tr ln. Di p lc ca Andrew
Cuomo, tng chng l bang New York, 15 trong tng s 20 quan chc hng u ca AIG nhn tin
thng ng tr li tin thng vi tng gi tr ln ti 50 triu la. C ch ny phn no xoa
du cng chng, v khin Thng vin khng thng qua o lut thu trng pht. Nhng tnh tit ny
khin cng chng khng sn lng chi thm tin x l hu qu m gii ti chnh to ra.
S gin d ch yu l cm gic bt cng. Ngay c trc khi vn tin thng n ra, cng chng
do d v mu thun i vi gi cu tr. Ngi M b ging x gia nhu cu phi ngn chn cuc
khng hong kinh t gy hi cho tt c mi ngi v nim tin cho rng vic bm nhng khon tin
ln xung cho cc ngn hng v cng ty u t b ph sn l iu v cng bt cng. trnh thm
ha kinh t, Quc hi v cng chng chp nhn. Nhng xt v mt o c, iu ny chng khc
g tng tin.
n di ni tc gin v gi cu tr l nim tin v gi tr o c: Cc gim c iu hnh nhn c
tin thng (v cc cng ty nhn c cu tr) khng xng ng. Nhng ti sao khng? L do c v
t r rng hn thot tng. Hy xem xt hai cu tr li kh d - mt cu lin quan n s tham lam,
cu kia hn quan n s tht bi.
Mt nguyn nhn gy phn n l khon tin thng dng nh thng cho s tham lam, nh tiu
trn t bo l ci. Cng chng cm thy iu ny l khng th chp nhn v mt o c. Khng
ch khon tin thng m c gi cu tr dng nh l phn thng ch khng phi trng pht hnh
vi tham lam. Cc thng nhn y cng ty ca mnh, v c t nc vo tnh trng ti chnh cc
k nguy him do u t liu lnh theo ui li nhun ngy cng ln hn. Nht y ti li nhun
trong thi hong kim, h khng thy c g sai tri vi khon tin thng hng triu dollar ngay c
sau khi cc khon u t ca h tiu tan.
Khng ch bo ch m c cc quan chc cng ln ting ph phn lng tham (vi li l tao nh hn).
Thng ngh s Sherrod Brown (tiu bang Ohio) cho rng hnh vi ca AIG sc mi kiu ngo, tham
lam v ti t. Tng thng Obama ni AIG ri vo tnh trng ti chnh khn cng do s khinh sut
v lng tham.
Vn ca quan im ph phn lng tham l n khng phn bit c tin thng ly t gi cu tr
sau cuc khng hong vi tin thng do th trng em li vo thi thnh vng. Tham lam l tnh
xu, mt thi xu, mt s hm li qu v m qung. V vy, tht d hiu khi thy mi ngi
khng mun tng thng hnh vi ny. Nhng liu c l do no cho rng nhng ngi nhn phn
thng t gi tr cp c mc tham lam ln hn no vi vi nm trc, lc h i xe xn v cn
lnh nhiu tin thng hn?
Thng nhn, ch ngn hng, v cc nh qun l qu u t c s vt v. Tm kim li nhun ti
chnh l cch kim sng ca h. Th trng chng khon pht hay suy chng tc ng g ti khuynh
hng ngh nghip hay lm hng i tnh cch ca h. V vy, nu thng cho lng tham bng tin
cu tr l sai, th chng phi thng khi th trng pht t cng l sai? Cng chng ni gin vo
nm 2008, khi cc cng ty ti chnh Ph Wall (mt s nhn cu tr t tin thu ca ngi dn) chi
16 t la tin thng. Nhng con s ny cha bng mt na s tin thng trong nm 2006 (34 t
la) v 2007 (33 t la). Nu lng tham l l do by gi h khng xng ng c nhn tin
thng, vy c s no ni h xng ng vi s tin thng trc kia?
im khc bit r rng l tin thng ly t gi cu tr l tin ca ngi dn ng thu, trong khi
cc khon thin thng nhn c trong thi k thun li n t cc khon thu nhp ca cng ty.
Tuy nhin nu s gin d da trn nim tin rng khon tin thng l khng xng ng th ngun chi
thng khng phi mang tnh quyt nh v mt o c. Nhng n cung cp mt manh mi: l do
tin thng ly t tin dn np thu l v cc cng ty thua l. iu ny a chng ta n nguyn
nhn chnh ca ni tc gin. S phn i thc s ca cng chng M i vi tin thng - v gi
cu tr - khng phi l phn thng cho lng tham m l phn thng cho tht bi.
Ngi M kh chu vi s tht bi hn l lng tham. Trong x hi do th trng dn dt, nhng
ngi giu tham vng c k vng s theo ui mnh m quyn li ca mnh, v ranh gii gia li
ch c nhn v s tham lam thng m nht. Nhng ranh gii gia thnh cng v tht bi li r rng
hn nhiu. V tng ngi thnh cng xng ng c tng thng l nim ct li ca gic m
M.
Khng cp n lng tham, Tng thng Obama hiu rng tng thng s tht bi mi l ngun
gc su xa ca bt mn v phn n. Trong thng bo gii hn mc lng ca nhn vin iu hnh ti
cc cng ty nhn gi cu tr, Obama nu ln ngun gc s gin d:
y l nc M. Chng ta khng coi r ca ci. Chng ta khng ghen ght ai thnh cng. V
chng ta tin chc rng thnh cng phi c khen thng. Nhng iu lm ngi dn kh chu - v
hon ton chnh ng - l cc nhn vin iu hnh c khen thng v tht bi, c bit khi tin
thng ly t tin ng thu ca dn.
Mt trong nhng tuyn b k l nht v gi cu tr l ca Thng ngh s Charles Grassley (tiu
bang Iowa), mt ngi theo trng phi bo th ti chnh[1]. Khi ni tc gin ang cao tro, trong
cuc phng vn trn i pht thanh Iowa, Grassley ni iu lm ng cm thy phin lng nht l vic
cc v gim c iu hnh t chi nhn bt k trch nhim no v tht bi. ng s ngh v h tt hn
mt cht nu h bt chc ngi Nht, n trc ngi dn M ci u ni Ti xin li, ri sau
t chc hoc i t t.
Grassley sau gii thch mnh khng ku gi cc v gim c t t. Nhng ng thc s mun h
nhn trch nhim v tht bi, phi cm thy n nn, v xin li cng chng. Ti khng nghe thy
cc v gim c lm iu ny v iu ny khin c tri trong qun ca ti kh lng chi thm tin cu
tr.
kin ca Grassley khng nh linh cm ca ti: s gin d i vi gi gii cu khng phi ch yu
cha vo lng tham, nhng g xc phm thc cng l ca ngi M l tin thu ca h c s
dng thng cho s tht bi. Nu iu ny ng, vn cn cu hi liu quan im v gi cu tr
c hp l khng. Liu gim c iu hnh v quan chc cao cp ca cc ngn hng v cng ty u t
ln c b li gy ra cuc khng hong ti chnh khng? Nhiu ngi khng ngh nh vy. iu
trn trc y ban quc hi iu tra cuc khng hong ti chnh, h khng nh mnh lm tt c
nhng g c th vi thng tin c c. Cu tng gim c iu hnh Bear Stearns - mt cng ty u
t ti Ph Wall sp trong nm 2008 - cho bit ng suy ngh rt nhiu v vic mnh c th lm
bt c iu g khc i khng. ng kt lun mnh lm tt c nhng g c th. n gin l ti
khng th lm bt c iu g... c th thay i tnh hnh m chng ta phi i mt.
Tng gim c cc cng ty thua l khc cng ng nh vy, khng nh h l nn nhn ca mt
cn sng thn ti chnh m h khng th kim sot ni. Mt thi tng t nh th vi cc nhn
vin tr tui - nhng ngi c mt thi k kh khn trc cn gin d ca cng chng v tin
thng ca h. Khng c bt k ai thng cm cho chng ti, mt ngi bun bn chng khon
Ph Wall ni vi phng vin tp ch Vanity Fair. C nh th chng ti khng lm vic chm ch.
n d sng thn tr thnh ting lng ca gi cu tr, c bit trong gii ti chnh. Nu cc v gim
c iu hnh ng khi ni rng s tht bi ca cc cng ty l do tc ng kinh t ln gy ra ch
khng phi do quyt nh ca h, th iu ny s gii thch ti sao h khng th hin s hi hn m
Thng ngh s Grassley mun nghe.
Nhng n cng t ra mt cu hi su sc v s tht bi, thnh cng v cng l.
Nu tc ng kinh t mang tnh hy dit chu trch nhim gy ra thm ha ti chnh nhng nm 2008
v 2009, c th cho rng chnh tc ng ny cng to ra khon li ngon mc trong nhng nm
trc ? Nu mt ma l do thi tit xu, th thi k hng thnh ti sao tr tu, ti nng v lao
ng cc nhc ca nhn vin ngn hng, ngi bun bn chng khon, v cc v gim c iu hnh
Ph Wall li em cc khon li nhun kch x?
i mt vi s phn n ca cng chng v vic chi tin thng cho s tht bi, cc gim c cho
rng cc khon tin ny khng hon ton do chnh h quyt nh, m cn l sn phm ca nhng tc
ng ngoi tm kim sot ca h. H c th ng. Nhng nu iu ny ng, c l do chnh ng t
cu hi cho lp lun ca h v nhng khon lng thng khng l trong thi k hng thnh. Chc
chn khi chin tranh lnh kt thc, qu trnh ton cu ha th trng thng mi v th trng vn, s
bng n my tnh c nhn v Internet v hng lot cc yu t khc gip gii thch s thnh cng ca
ngnh cng nghip ti chnh trong thi k hng thnh vo thp nin 1990 v trong nhng nm u
ca th k 21.
Nm 2007, lng tng gim c ti cc tp on ln M nhiu gp 344 ln lng ca ngi lao ng
bnh thng. Vy th da trn cn c no - nu c - m cc v gim c xng ng nhn lng nhiu
hn nhn vin ca mnh? Hu ht h lm vic chm ch v cng hin ti nng trong cng vic ca
mnh. Nhng hy xt iu nay: Nm 1980 lng gim c ch nhiu hn lng cng nhn 42 ln. C
phi gim c thi 1980 km ti v li hn gim c thi nay chng?
Hay phi chng lng phn nh iu g ngu nhin khng lin quan n ti nng v k nng?
Hoc so snh mc lng gim c Hoa K v vi cc quc gia khc. M, gim c cc cng ty
hng u kim c trung bnh 13,3 triu la mt nm (d liu 2004-2006), chu u l 6,6 triu
la v Nht l 1,5 triu la. Gim c Hoa K c lng gp hai ln gim c chu u, gp chn
ln gim c Nht? Phi chng nhng khc bit ny cng phn nh cc yu t khng lin quan n
n lc v ti nng m cc v gim c em vo cng vic ca h?
S tc gin i vi gi gii cu lan ta khp Hoa K vo u nm 2009 chng t quan im ph
bin rng nhng k ph nt cc cng ty mnh iu hnh bng cc quyt nh u t mo him khng
xng ng c thng hng triu la. Nhng cc lp lun v tin thng t ra cu hi ai xng
ng nhng g vo thi k thnh vng. Phi chng nhng ngi thnh cng xng ng vi tin
thng m th trng tng thng cho h, hay tin thng ph thuc vo cc yu t ngoi tm kim
sot ca h? V c nhng ng no v ngha v tng h ca cng dn - trong thi k thun li v
kh khn? Ngi ta s thy cuc khng hong ti chnh s vn cn nhc nh cng chng tranh lun
v nhng cu hi ln hn ny.
Tnh hung o c kh x
Rt t ngi trong chng ta phi i mt vi s la chn khc nghit nh tnh hung m nhng binh
s trn ni hay ngi chng kin xe in mt phanh phi i mt. Tuy nhin, qu trnh vt ln vi
tnh hung kh x ca h lm sng t cch vn dng lp lun o c, k c trong cuc sng c nhn
ca chng ta hay trc cng lun. Cuc sng trong cc x hi dn ch y ry bt ng v ng v
sai, cng l v bt cng. Mt s ngi ng h quyn ph thai v nhng ngi khc coi ph thai l
git ngi. Mt s tin rng cng bng i hi phi nh thu ngi giu, gip ngi ngho, trong
khi nhng ngi khc tin rng nh thu nhng ngi n lc ht mnh kim tin l bt cng. Mt
s bo v chnh sch bnh ng c hi tuyn dng trong tuyn sinh i hc nh cch sa cha nhng
sai lm trong qu kh, trong khi nhng ngi khc coi l mt hnh thc k th ngc khng cng
bng, gy bt li cho nhng ngi xng ng c nhn vo do chnh thnh tch ca h. Mt s
ngi phn i vic tra tn nghi phm khng b v l hnh vi o c ng khinh khng xng
ng vi mt x hi t do, trong khi nhng ngi khc chp nhn v l phng sch cui cng
ngn chn khng b tn cng.
Kt qu bu c ph thuc vo cc bt ng ny. Ngi ta u tranh vi nhau trn cc bt ng ny
trong ci gi l chin tranh vn ha. Xt n nim am m v cng ca cc cuc tranh lun v
vn o c quy m i chng ca chng ta, chng ta d ngh rng nim tin o c ca mnh
lun lun c nh, bi s gio dc hay c tin ca chng ta - nhng th nm ngoi tm vi ca l tr.
Nhng nu iu ny ng th nim tin o c l khng th thuyt phc c, v nhng iu chng
ta tranh ci trc i chng v cng l v quyn s chng khc g l mt chui cc xc nhn mang
tnh gio iu, mt cuc chin thc h.
Ti t nht l nn chnh tr ca chng ta n gn vi tnh trng ny. Nhng khng nht thit phi
vy. i khi, mt l l c th thay i suy ngh ca chng ta. Sau lm th no m chng ta c th
tm ra con ng ca mnh qua vng t cc mt i lp: cng l v bt cng, bnh ng v bt bnh
ng, quyn c nhn v cng ch?
Cun sch ny c gng tr li cu hi trn. Mt cch bt u l ch n cch nim tin o c xut
hin mt cc t nhin khi ai i mt vi mt vn o c kh khn. Chng ta bt u t mt
kin, hoc phn xt v iu ng phi lm: B li xe in vo ng ray ph. Sau chng ta
trnh by cc l do cho phn xt ca mnh, xc nh nguyn tc nn tng nm bn di: Th hy
sinh mt mng cu sng nhiu mng hn. Sau , khi i mt vi tnh hung mu thun vi
nguyn tc , chng ta ri vo tnh trng ng vc: Ti ngh cu cng nhiu ngi cng tt l iu
lun lun ng, nhng vic y ng bo t trn cu xung (hoc h st nhng ngi chn cu khng
v trang) c v l sai tri. Cm nhn sc mnh ca nhng ng vc v p lc sp xp li suy
ngh l ng lc ca trit hc.
i mt vi s cng thng ny, chng ta c th thay i kin ca mnh v vic ng phi lm, hoc
xt li nhng nguyn tc ban u chng ta tn thnh. Khi gp phi tnh hung mi, chng ta tr ti
tr lui gia cc phn xt v nguyn tc ca mnh, xem li tng th trong mi tng quan. S bin i
ca tm tr - t th gii hnh ng sang a ht ca s suy l v quay ngc li - l mc ch ca suy
ngm o c. Cch thai nghn cc lp lun o c nh vy - cch bin chng gia phn xt ca
chng ta v tnh hung c th v cc cc nguyn tc suy ngh ca chng ta - c mt truyn thng
lu i.
N khi ngun t cc cuc i thoi ca Socrates v trit l o c ca Aristotle. Nhng bt k
truyn thng c xa, n vn m ra cho nhng thch thc sau:
Nu mc tiu ca suy ngm o c l tm kim mt s ph hp gia phn xt chng ta a ra v
nhng nguyn tc chng ta khng nh, th th lm cch no m suy ngm o c c th dn chng
ta n cng l, hay chn l o c? Ngay c nu chng ta thnh cng trong cuc i trong vic
khp trc gic o c vi nguyn tc ca mnh th liu chng ta c th t tin kt qu khng phi l
mt m cc thnh kin nht qun vi nhau?
Cu tr li l suy ngm o c khng phi l n lc theo ui n c, m l c gng ca i
chng. N cn c mt ngi i thoi - c th l bn, hng xm, ng ch, ng bo. i khi cuc
i thoi mang tnh tng tng hn thc t, khi chng ta tranh lun vi chnh mnh. Nhng chng
ta khng th khm ph ngha ca cng l hoc cch sng tt nht ch thng qua vic t xem xt ni
tm.
Trong tc phm Cng ha (Republic) ca Plato, Socrates so snh cc cng dn bnh thng vi mt
nhm t nhn b giam gi trong hang ng. Tt c nhng g h nhn thy ch l nhng ci bng nhy
ma trn tng, mt s phn nh ca cc i tng m h khng bao gi c th nm bt c. Trong
tc phm ny, ch cc trit gia mi c th tro ln khi hang ng ra nh nng ban ngy, anh
ta nhn thy mi th ng nh bn cht ca chng. Socrates cho rng. nh nhn thy nh mt tri, ch
trit gia mi ph hp vi vic dn dt cc c dn hang ng, nu bng cch no trit gia b nm
tr li bng ti ni h sinh sng.
Quan im ca Plato l nm bt ngha cng l v bn cht ca li sng tt p, chng ta phi
vt ln nhng thnh kin v thi quen trong cuc sng hng ngy. ng ng, ti ngh vy, nhng
ch mt phn. Nhng tuyn b v hang dng ch ng phn no. Nu suy ngm o c c tnh bin
chng v dch chuyn ti lui gia phn xt chng ta a ra trong cc tnh hung c th v nhng
nguyn tc hnh thnh nn nhng phn xt, n cn kin v nim tin, d l cc b v th s, lm
sng t vn . Mt trit l khng b bng ti trn tng tc ng ch c th c trong mt mi trng
v trng khng tng.
Khi suy ngm o c bin thnh chnh tr, khi phi xc nh nhng lut l no iu chnh cuc sng
chung ca chng ta th n s cn cc cuc tranh lun n o, vi nhng lp lun v rc ri khuy ng
tm tr cng chng. Cuc tranh lun v cu tr ti chnh v gi ct c, s bt bnh ng thu nhp v
chnh sch bnh ng tuyn dng, ngha v qun s v hn nhn ng tnh u l cht liu cho trit
hc chnh tr. Chng nhc chng ta kt ni v bin minh cc phn xt o c v chnh tr ca mnh,
khng ch trong gia nh v bn b m cn trong cc on th qun chng.
i hi cao hn vn l cc trit gia chnh tr, c thi c i ln hin i, nhng ngi suy ngh thng
qua nhng tng thi sinh kh vo cuc sng cng dn: cng l v cc quyn, ngha v v s ng
, danh d v s tn vinh, o c v php lut - i khi bng nhng cch cc oan v ng ngc
nhin. Aristotle, Immanuel Kant, John Stuart Mill v John Rawls s xut hin trong quyn sch ny.
Nhng th t h xut hin khng phi theo thi gian. Cun sch ny khng phi gii thiu lch s t
tng m l cuc hnh trnh suy ngm o c v chnh tr. Quyn sch khng c gng chng minh
trit gia no nh hng ti trit gia no trong lch s t tng chnh tr, mc tiu ca quyn sch l
mi gi c gi xem xt cn trng quan im v cng l v s xem xt mang tnh ph bnh ca mnh,
xc nh mnh ngh g, v ti sao li vy.
2. NGUYN TC HNH PHC CC I -
THUYT V LI
MA H NM 1884, bn thy th Anh lnh nh trn mt thuyn cu sinh nh Nam i Ty
Dng, cch t lin hn mt ngn su trm kilomet. Con tu Mignonette chm sau bo, v h phi
s dng thuyn cu sinh, trn ch c hai hp c ci mui v khng c nc ngt. Thomas Dudley
l thuyn trng, Edwin Stephens l thy th trng, Edmund Brooks l thuyn vin, v theo bo ch
th tt c u l nhng ngi n ng tuyt vi.
Thnh vin th t - cu b th vic mi by tui Richard Parker - l tr m ci v y l chuyn hi
hnh di u tin ca cu. Parker ng thy th b qua tt c li khuyn ca bn b, nghe theo kht
vng mnh lit ca tui tr vi hy vng chuyn i s gip cu tr thnh ngi n ng ch thc.
ng bun thay, iu ny khng tr thnh hin thc.
Trn thuyn cu sinh, bn thy th ngng v pha chn tri, hy vng mt con tu i qua v cu h.
Trong ba ngy u tin, h n mt mu c ci nh. Vo ngy th t, h bt c mt con ra. H
cm c nh con ra v cht c ci cn li trong vi ngy k tip. Trong tm ngy sau , h chng
cn g n.
By gi cu b th vic Parker nm gc chic thuyn cu sinh. Cu b ngoi tai li khuyn ca
nhng ngi khc, ung nc bin nn kit sc v l dn. Vo ngy th mi chn, thuyn trng
Dudley ngh rt thm xc nh ai s cht nhng ngi khc c sng. Nhng Brooks t chi,
v cuc rt thm khng c tin hnh. Ngy hm sau h vn khng nhn thy con tu no. Dudley
bo Brooks quay mt i v ra hiu cho Stephens rng cn git cht Parker. Dudley cu nguyn, bo
cu b l n lc cht v sau dng dao xp m vo tnh mch cnh ca cu b. Brooks dt
khi s phn i ca lng tm v cng chia s mn n khng khip. Trong bn ngy, ba ngi
n ng n xc v ung mu cu b th vic.
V sau h c cu. Dudley m t s vic ny trong nht k vi cch ni trnh gy chong: Vo
ngy th 24, sau ba n sng, cui cng cng nhn thy mt con tu. Ba ngi sng st c a
ln tu. Khi tr v Anh, h b bt gi v a ra ta. Brooks tr thnh nhn chng pha nh nc.
Dudley v Stephens b a ra xt x. H thoi mi th nhn vic git cht v n tht Parker. H tuyn
b lm vy trong tnh th bc thit.
Nu l thm phn, bn s phn quyt nh th no? n gin, t kha cnh php lut qua mt bn
v gi nh bn c hi xem vic git cu b th vic c chp nhn c v mt o c khng?
Lp lun ng h mnh m nht cho rng vi tnh cnh nguy khn lc , cn phi git mt ngi
cu ba ngi cn li. Nu khng ai b git, tt c bn ngi u cht. Parker. kit sc v au m, l
ng vin hp l, v d sao cu b cng s cht sm. V khc Dudley v Stephens, cu b khng
phi nui nng ai. Ci cht ca cu khng li cnh v ga con ci.
Lp lun ny hng chu t nht hai phn i: Th nht, ngi ta c th hi rng xt trn tng th, liu
li ch ca vic git cu b th vic c ln hn thit hi (ph tn) khng k c khi tnh s mng sng
c cu v hnh phc ca nhng ngi sng st v gia nh h th mt hnh ng st nhn nh vy
c th gy hu qu xu cho ton th x hi - chng hn lm suy yu quy tc chng li vic git ngi,
hoc khuyn khch ngi dn c xu hng thay tri hnh o, hoc lm cc v thuyn trng kh
tuyn dng ngi th vic.
Th hai, ngay c sau khi xt mi kha cnh v thy li ch cao hn ph tn, chng l chng ta li
khng c cm gic sai tri khi git v sau n tht cu b th vic khng c kh nng t v v l do
no nm ngoi tnh ton ph tn v li ch x hi? Chng l li khng phi l sai tri khi i x
vi con ngi theo cch - khai thc im d b tn thng, ly i mng sng khi ngi khng
nht tr - cho d lm nh vy khin nhiu ngi c li?
Vi bt k ai kinh hong trc hnh ng ca Dudley v Stephens, l l phn i u vn cn nh
nhng. L l ny chp nhn gi nh ca thuyt v li l o c ct ch cn nhc gia li ch v
ph tn, v n gin l l ny ch mun tnh ton hu qu y hn m thi.
Nu ci cht ca cu b th vic ng phn n v mt o c, lp lun phn i th hai r rng hn.
N bc b tng vic ng nn lm ch n gin l xt hu qu - tnh ton ph tn v li ch. o
c l ci g hn th na - mt th lin quan n cch i x thch hp gia con ngi vi con
ngi.
Hai cch suy ngh v v thuyn cu sinh minh ha hai cch tip cn cng l i nghch nhau.
Phng php tip cn th nht cho rng o c ca hnh ng ch ph thuc vo kt qu; sau khi
nh gi tt c cc yu t, vic ng nn lm l hnh ng no to ra trng thi kt qu tt nht. Cch
tip cn th hai ni rng xt v mt o c, kt qu khng phi mi quan tm duy nht; chng ta
phi tn trng mt s ngha v v quyn nht nh, cho d kt qu c ra sao i chng na.
gii quyt v thuyn cu sinh cng nh nhiu tnh hung kh x t cc oan hn thng gp
phi, chng ta cn phi suy ngm mt cu hi ln ca trit hc o c v chnh tr: o c l vn
m mng sng v tnh ton li ch - ph tn, hay l c nhng ngha v o c v quyn con
ngi nht nh qu c bn n ni chng ng trn mi tnh ton thit hn? V nu c cc quyn c
bn nh th - tc l chng c tnh t nhin, thing ling, bt kh xm phm v tuyt i - lm th no
chng ta c th xc nh c chng? V iu g lm cho chng tr thnh quyn c bn?
Nm tn C c cho s t
Vo thi La M c i, ngi ta nm gio dn cho s t u trng lm tr gii tr cho m
ng. Hy tng tng ngi theo thuyt v li tnh ton nh sau: Tt nhin gio dn au kh v b
s t v v x xc. Nhng hy xt n ton b nim hnh phc n pht r ca nhng khn gi c v
ngi c u trng. Nu ngi La M hnh phc trc cnh tng bo lc ny th cn c
s no ngi theo thuyt v li ln n hnh vi c c ny?
Ngi theo thuyt v li c th lo lng tr chi ny s kch ng thi quen bo lc trn ng ph La
M, hoc dn n s s hi v run ry ca cc nn nhn tim nng m mt ngy no cng c th
b nm cho s t. Nu nhng hiu ng ny ln, chng c th ln t hnh phc m tr chi ny to
ra, v l l do ngi theo thuyt v li cm tr chi. Nhng nu nhng tnh ton ny l l do
duy nht chm dt vic git gio dn mt cch tn bo tiu khin, liu c thiu mt th g
quan trng v mt o c khng?
Tra tn c chnh ng khng?
Mt cu hi tng t pht sinh trong cc cuc tranh lun gn y l tnh chnh ng khi tra tn nghi
can khng b trong qu trnh thm vn. Xt kch bn qu bom hn gi sau y: tng tng bn
ng u chi nhnh CIA a phng. Bn bt c mt nghi can khng b m bn tin rng hn c
thng tin v mt thit b ht nhn s n Manhattan trong ngy hm . Thc t l bn c l do
nghi ng y chnh l k t bom. Thi gian tri qua m k ny khng tha nhn hoc tit l v tr
qu bom. C nn tra tn cho n khi g khai ra v tr qu bom v cch tho cht?
Lp lun chp nhn tra tn bt ngun t thuyt v li. Tra tn lm au n v d nhin lm gim ng
k hnh phc hay ch li ca k tnh nghi. Nhng hng ngn ngi v ti s mt i mng sng khi
qu bom pht n. V vy, bn c th ni, trn c s thuyt v li, tra tn mt ngi m ngn chn
c ci cht v s au kh trn din rng l hnh ng ng n v mt o c. Lp lun ca cu
Ph Tng thng Richard Cheney, rng vic s dng cc k thut thm vn khc nghit vi nghi can
Al-Qaeda gip ngn chn mt cuc tn cng khng b tip theo vo Hoa K, l da trn logic
thuyt v li.
Khng phi tt c ngi theo thuyt v li lun lun ng h tra tn. Mt s ngi phn i tra tn
da trn nhng cn c thc t. H cho rng vic ny khng hiu qu, v thng tin khai thc c
trong qu trnh tra tn khng ng tin cy. V vy, gy ra ni n au, nhng cng ng cng chng
c an ton hn: tng lng ch li khng tng ln. Hoc h lo lng rng nu nc M dng bin
php tra tn, lnh M s b i x khc nghit hn khi b bt lm t binh. Sau khi xem xt mi yu t,
kt qu ny thc s c th lm gim s hu ch tng th m vic s dng cc bin php tra tn em
li.
Nhng quan ngi mang tnh thc t ny c th ng, c th sai. Tuy nhin cc l do phn i tra tn
hon ton tng thch vi suy ngh ca thuyt v li. H khng khng nh vic tra tn con ngi c
bn cht sai, m ch cho rng tra tn s gy tc ng xu, tm li l li bt cp hi.
Mt s ngi v mt nguyn tc phn i tra tn. H tin rng iu ny vi phm nhn quyn v khng
tn trng phm gi bn trong ca con ngi. L l chng tra tn ca h khng ph thuc vo cc tnh
ton kiu v li. H lp lun quyn con ngi v phm gi con ngi c c s o c nm ngoi
tnh hu ch. Nu h ng, trit thuyt ca Bentham l sai.
Thot nhn, kch bn v qu bom hn gi c v ng h lp lun ca Bentham hn. S lng ngi
cht dng nh to ra s khc bit v mt o c. Ngi ta c th chp nhn ci cht ca ba thy
th trn thuyn cu sinh trnh vic st hi cu b th vic v ti. Nhng nu hng ngn sinh mng
v ti gp nguy him nh trong kch bn bom n chm th sao? Nu con s l hng trm ngn mng
sng th sao?
Ngi theo thuyt v li cho rng ti mt mc nht nh, ngay c nhng ngi ng h quyn con
ngi hng hi nht cng s cm thy rt kh khn v mt o c khi khng nh th mt s
lng ln ngi dn v ti cht cn hn tra tn nghi phm khng b duy nht bit ni t bom.
Tuy nhin, nh mt cch kim nghim l lun o c ca thuyt v li, trng hp bom n chm li
gy hiu nhm. N c ngha chng minh rng s lng l quan trng nht, do nu nhiu mng
sng ang b e da th chng ta nn sn sng b qua s n o v nhn phm v quyn con ngi.
V nu iu ng, th cui cng o c l s tnh ton ph tn v li ch.
Tuy nhin, kch bn tra tn khng cho thy rng trin vng cu c nhiu mng ngi c th bin
minh cho vic gy au n khng khip cho mt ngi v ti. Hy nh rng k b tra tn ( cu tt
c nhng ngi khc) l nghi can khng b, trn thc t l k b tnh nghi ln k hoch t bom.
vng v o c ca trng hp tra tn k ny ph thuc ch yu vo tnh chnh xc ca gi nh k
thc s chu trch nhim cho him ha m hin chng ta ang tm cch ngn chn. Hoc nu
ngi khng chu trch nhim nh bom, chng ta gi nh hn c hnh vi khng khip khc ng
b i x khc nghit. Trc gic o c trong kch bn bom hn gi khng ch l vic phn tch ph
tn v li ch, m cn lin quan n tng bt v li cho rng nhng k khng b l ngi xu v
ng b trng pht.
Chng ta c th thy iu ny r rng hn nu thay i kch bn bng cch loi b yu t ti li gi
nh. Gi s cch duy nht nghi can khng b khai l tra tn c con gi b bng ca hn (c b
chng bit g v cc hot ng xu xa ca ng b), v mt o c c chp nhn lm th khng? Ti
nghi ng rng thm ch ngi ng h thuyt v li nhit thnh nht cng s rng mnh trc nim
ny.
Nhng phin bn kch bn tra tn ny thc s l bi kim tra tt dnh cho nguyn tc v li. N t
qua mt bn trc gic cho rng d sao i na k khng b cng ng b trng pht (bt k thng tin
thu c c quan trng n th no), v buc chng ta phi nh gi php ton li ch ca thuyt v
li.
Li ch ung th phi
Ti Cng ha Sc, cng ty thuc l Philip Morris c doanh s ln v y vic ht thuc ph bin v
c x hi chp nhn. Quan ngi v ph tn chm sc sc khe do t l ht thuc tng, chnh ph
Sc gn y xem xt tang thu thuc l. Phn bc li, Philip Morris a ra bn phn tch li ch - ph
tn v tc ng ca vic ht thuc ln ngn sch quc gia Sc.
Bn phn tch cho thy vic ht thuc l gip chnh ph thu c nhiu tin hn. L do: mc d ngn
sch tn nhiu tin hn chm sc y t cho nhng ngi ht thuc khi h cn sng: nhng h li
cht sm, v v th tit kim cho chnh ph mt khon ng k trong vic chm sc sc khe, lng
hu, v tin nh cho ngi cao tui. Theo nghin cu ny, khi cc tc ng tch cc ca vic ht
thuc c xem xt, bao gm thu thuc l v khon tit kim do ngi ht thuc l cht sm, mi
nm nh nc thu c 147 triu la.
Bn phn tch li ch - ph tn l mt thm ha trong quan h cng chng ca Philip Morris. Mt nh
bnh lun vit: Cc cng ty thuc l quen vic ph nhn thuc la git ngi. Vy m gi y h
cn khoe khoang v n. Mt nhm chng ht thuc l ng mt qung co trn bo, v bn chn
mt t thi trong nh xc c buc ngn chn mt bng gi 1.227 la - khon tin chnh ph Sc
tit kim c khi mt ngi nghin ht thuc l cht.
i mt vi s phn n v giu ct ca cng chng, tng gim c Philip Morris xin li, ni rng
bn nghin cu hon ton b qua cc gi tr c bn ca con ngi v iu ny khng th chp nhn
c. Mt s ngi ni bn nghin cu ca Philip Morris minh ha s in r v o c ca vic
phn tch li ch - ph tn v cch t duy kiu v li. Xem ci cht v ung th phi l c li tht l
mt chnh sch nhn tm vi mng sng con ngi. Bn cnh tc ng ti chnh, bt k chnh sch
ht thuc l c o c no cng phi xt hu qu vi sc khe cng ng v li ch ca con ngi.
Tuy nhin, ngi theo thuyt v li khng tranh ci s xc ng ca nhng hu qu ln hn ny - ni
au kh v bt hnh, cc gia nh au bun, nhng mng sng b mt i. Bentham pht minh ra khi
nim hu ch nm bt mt cch chnh xc v vn nhng iu chng ta quan tm trn mt thang
duy nht, k c gi tr mng sng con ngi. i vi ngi ng h Bentham, bn phn tch kia khng
ph hy danh ting ca nguyn tc v li m ch l cch p dng sai lm.
Mt bn phn tch li ch - ph tn y hn s b sung thm cc tnh ton o c xc nh tn
tht ca ngi ht thuc cht sm v gia nh ca h, v sau cn nhc vi khon tit kim m
ngi ht thuc cht sm em li cho chnh ph. iu ny a chng ta tr li cu hi liu tt c cc
gi tr c th quy thnh tin c khng. Mt s phin bn phn tch li ch - ph tn c gng lm
nh vy, thm ch t gi tin cho mng sng con ngi. Hy xt hai trng hp s dng bn phn
tch li ch - ph tn lm cng chng phn n, khng phi v khng tnh tin mng sng con ngi,
m v lm th.
N bnh gas
Trong nhng nm 1970, Ford Pinto l mt trong nhng mu xe nh bn chy nht ti Hoa K. Tht
khng may, thng nhin liu ca mu xe ny d n khi b xe khc m t pha sau. Hn nm trm
ngi cht trong cc v tai nn xe Pinto, v lng ngi bng nng cn nhiu hn th. Khi mt trong
nhng nn nhn bng kin Ford v li thit k, th ha ra cc k s ca Ford nhn thc c mi
nguy him ny. Nhng gim c cng ty tin hnh phn tch li ch - ph tn v xc nh li ch
ca vic sa cha (gim s lng t vong v ngn chn tai nn) khng tng xng vi chi ph trang
b thm cho mi t mt thit b an ton gi 11 la.
tnh ton li ch nu trang b thm thit b an ton, Ford c tnh c 180 ngi cht v 180 b
bng nu khng c thit b an ton. Sau tin hnh nh gi: tn tht ca mt ca t vong l 200.000
la, mt ca thng vong l 67.000 la. Ngoi ra cn tnh thm s lng v mc thit hi khi
xe Pinto b chy, v tnh ra li ch tng th khi lp thm thit b an ton s l 49,5 triu la. Nhng
ph tn lp thm thit b cho 12,5 triu xe s l 137,5 triu la do cng ty kt lun rng ph tn
nng cao an ton cao hn nhiu so vi li ch.
Khi nghin cu bn phn tch ny, bi thm on cc gin d v phn quyt Ford phi tr nguyn
n 2,5 triu la tin n b thit hi v 125 triu la tin pht (s tin ny sau gim xung
cn 3,5 triu la). C l cc v bi thm coi vic cng ty nh gi mng sng con ngi l iu sai
tri, hoc c th h ngh 200.000 la l gi qu thp. Ford khng t ngh ra mc gi ny m ly t
mt c quan chnh quyn Hoa K. Trong nhng nm 1970, y ban quc gia Qun tr an ton ng
cao tc (National Highway Traffic Safety Administration) tnh ton tn tht ca mt ca t vong tai
nn giao thng. Xt vic mt nng sut lao ng trong tng lai, ph tn y t, ph tn tang l, ni au
v bt hnh ca nn nhn, y ban ny tnh mt ca t vong gy tn tht 200.000 la.
Nu bi thm on tc gin v mc gi (ch khng phi v nguyn tc) th ngi theo thuyt v li
c th ng vi h. Rt t ngi chp nhn cht trong mt v ng xe vi gi 200.000 la. Hu
ht mi ngi u c kht vng sng. o hiu qu y v tnh ch li ca mt ca t vong
giao thng, ngi ta s phi tnh c tn tht v hnh phc trong tng lai m nn nhn khng c
hng ch khng ch tnh thu nhp mt i v ph tn tang l. Vy th, mng sng con ngi c gi
thc s l bao nhiu?
Tr tin cho ni au
Mt s nh khoa hc x hi c t tng thc nghim th gii quyt tranh chp kh nhn ny.
Trong nhng nm 1930, nh tm l hc x hi Edward Thorndike c gng chng minh gi nh ca
thuyt v li: c th quy i tt c nhng iu mnh thch v khng thch - c v s iu nh vy -
vo mt thang gi tr chung (mt ng tin chung th hin hnh phc v ni bun).
ng tin hnh kho st vi nhng thanh nin nhn tin cu tr ca chnh ph, hi h mun nhn bao
nhiu tin chu ng rt nhiu kiu tri nghim khc nhau.
V d: Bn mun nhn bao nhiu tin B nh mt rng hm trn? hoc B ct mt ngn chn?
hay n con giun t cn sng di 15cm? hoc Dng tay bp c cht con mo i lc? hoc Sng
trn i ti mt trang tri Kansas, trong vng mi su kilomet khng c thn trn no.
Bn ngh tri nghim no t nht, tri nghim no r nht? Di y l bng gi thu c t
cuc kho st ca ng (thi gi nm 1937):
Nh rng: 4.500 la
Ct ngn chn: 57.000 la
n giun: 100.000 la
Bp cht mo: 10.000 la
Sng Kansas: 300.000 la
Thorndike ngh pht hin ny ng h tng rng c th o v so snh tt c mi th trn cng mt
thang gi tr. ng vit: Bt k mong mun hay s hi lng no u l mt thc th, tn ti mc
no v do vy u o c c. Cuc sng ca con ch, con mo hay con g... phn ln c xc
nh bi s khao kht, thm mun, ham mun v s hi lng ca chng... V mng sng con ngi
cng nh vy, cho d khao kht v mong mun ca con ngi nhiu hn, tinh t v phc tp hn.
Nhng tht v l khi so snh cc mc qui n trong danh sch ca Thorndike. Liu chng ta c th
thc s kt lun rng nhng ngi c hi coi vic sng trang tri vng Kansas kh chu gp ba
ln vic n su; hay l nhng tri nghim ny khc bit n mc khng th so snh chng vi nhau?
Thorndike tha nhn c ti mt phn ba s ngi c hi ni rng khng i no h chp nhn
chu ng nhng tri nghim kinh tm ny, d c tr bao nhiu i chng na.
L l t do
Mill n lc vt v vit bi nhm lm tng thch cc quyn c nhn vi trit thuyt v li ca
Bentham m ng chu nh hng t cha mnh. Cun sch Bn v t do (On Liberty, 1859) ca ng l
tc phm bo v t do c nhn kinh in trong th gii Anh ng. Nguyn tc chnh l ngi dn phi
c t do lm bt c iu g h mun, min l iu ny khng gy hi cho ngi khc. Chnh ph
khng c can thip vo t do c nhn vi l do bo v chnh bn thn h, hoc p t kin v
li sng tt nht cho a s. Mill cho rng x hi ch nn xt cc hnh ng c tnh hng n ngi
khc. Min l ti khng lm hi bt c ai khc, Ti tuyt i c lp. Ti l ch nhn tuyt i ca
c thn th ln tm hn.
Lp lun v quyn c nhn ny dng nh i hi mt diu g mnh hn tnh c ch - iu m n
bin minh. Hy xt: Gi s a s ght v mun cm mt tn gio nh. Chng phi vic cm s to ra
hnh phc ln nht cho ng ngi nht sao? ng, nhm thiu s b cm s au kh v tht vng.
Nhng nu nhm a s ng v thc s th ght nhm tn gio nh, hnh phc tp th ca a s
ln hn hn ni au kh ca nhm thiu s. Kch bn ny cho thy c v tnh c ch khng phi l
nn tng ng tin cy cho t do tn gio. Nguyn tc t do ca Mill dng nh cn mt c s o
c chc chn hn nguyn l v li ca Bentham.
Mill khng ng vy. ng nhn mnh trng hp t do c nhn ph thuc hon ton vo yu t
sau ca thuyt v li: Hon ton ph hp khi ni rng ti t b bt k li th no thuc v l l ca
ti bt ngun t tng quyn tru tng ca con ngi - l th c lp vi tnh hu ch. Ti coi li
ch l mc tiu cui cng ca tt c cc vn o c, nhng phi l li ch trong phm vi ln nht,
cn c trn li ch vnh cu ca con ngi l mt thc th tin b.
Mill cho rng chng ta nn ti a ha li ch - khng phi trong tng trng hp ring l - m l v
lu v di. V ng lp lun tn trng t do c nhn s dn dn mang n hnh phc ln lao nht cho
loi ngi. Cho php a s bt ming nhm bt ng chnh kin hoc kim duyt cc nh t tng t
do c th ti a ha li ch ngy hm nay, nhng v lu di s khin x hi ti t hn (t hnh phc
i).
Ti sao chng ta li cho rng v lu v di, bo v t do c nhn v quyn bt ng chnh kin s
thc y phc li ca ton x hi? Mill nu mt s l do: Quan im bt ng c th ng, hoc
ng phn no, v do gip hiu chnh quan im thnh hnh. V thm ch nu khng c th,
em kin ch lu tranh bin vi nhng tng khc s lm kin ch lu khng tr nn gio iu
v thnh kin. Cui cng, mt x hi p cc thnh vin kh kh gi truyn thng v quy c c th
ri vo tnh trng x cng mt hiu qu, mt i sc sng thc y x hi pht trin.
Nhng suy on ca Mill v vic t do em li li ch cho x hi c v hp l. Nhng chng khng
th l c s o c c tnh thuyt phc ca quyn c nhn, t nht vi hai l do sau: Th nht, vic
tn trng quyn c nhn v mc tiu thc y tin b x hi khin cc quyn ny tr thnh con tin
ca nhng bt trc. Gi s chng ta gp mt x hi t c hnh phc lu di bng phng php
chuyn ch. Phi chng ngi theo thuyt v li kt lun rng, trong x hi , v mt o c khng
cn quyn c nhn? Th hai, l l ca thuyt v li khng cho rng vic xm phm quyn ca mt ai
l sai phm i vi mt c nhn c th, bt k iu ny nh hng sao n phc li chung. Nu a
s bc hi tn ca mt tn gio nh, thuyt v li khng xem l s bt cng vi tn c th,
m ch coi vic ny n thun gy ra hu qu xu - chng hn khng khoan dung c th lm ton th
x hi thit hi?
Mill c cu tr li cho nhng thch thc trn, nhng iu li a ng vt ra ngoi phm vi o
c ca thuyt v li. Theo Mill, buc mt ngi sng theo phong tc, quy c hoc kin hin hnh
l sai, v iu ngn cn anh ta t c mc tiu ti thng ca cuc i con ngi: s pht trin
ton din v t do cc kh nng ca ngi . Mill l gii s tun th l k th ca li sng tt p.
Nng lc nhn thc, phn xt, kin sng sut, hot ng tinh thn, v thm ch c u tin o c
ca con ngi ch c vn dng khi a ra mt s la chn.
Ngi lm bt c iu g v l truyn thng th khng c s la chn. Ngi khng c kinh
nghim thc t trong vic nhn thc hoc mong mun iu g tt p nht. Tinh thn v o c
ging nh c bp, ch c ci thin nu c s dng... Nu cho php ton b hoc mt phn th
gii ln k hoch cho cuc sng ca mnh, ngi ch cn n nhng nng lc bt chc ca loi
vn. Con ngi t do la chn cch sng ca chnh mnh, s dng tt c nng lc ca mnh.
Mill cng tha nhn tun theo truyn thng c th gip mt ngi d sng hn v khng gp nguy
him. Nhng im khc bit ca anh ta vi t cch mt con ngi l g? ng hi. Khng ch lm
g, m c cch anh lm cng quan trng.
V vy, hnh ng v kt qu khng phi l tt c. Phi xt n c tnh cch. i vi Mill, mong
mun c nhn khng quan trng vi nhng mun n mang li so vi tnh cch n phn nh. Mt
ngi no m chnh bn thn khng c ham mun v xung lc l ngi khng c tnh cch, cng
chng khc g mt ng c hi nc.
S tn dng nhit thnh ca Mill vi quyn c nhn l im c bit nht trong tc phm Bn v t
do. Nhng cng l mt loi d gio. V ng h tng o c hn l tnh hu ch - cc tng
v tnh cch v s hng thnh ca loi ngi - n khng thc s c xy dng trn nguyn tc ca
Bentham m thc s i nghch, bt chp Mill tuyn b iu ngc li.
Hnh phc ln hn
Phn ng ca Mill vi lun im th hai phn bc thuyt v li - quy chuyn tt c cc gi tr vo
mt thang o duy nht ha ra cng da trn tng o c, khng l thuc vo tnh hu ch. Trong
tiu lun V thuyt v li (Utilitarianism, 1861), vit ngay sau khi xut bn Bn v t do, ng c
gng chng minh ngi theo thuyt v li c th phn bit hnh phc no c gi tr hn hnh phc
no.
i vi Bentham, hnh phc l hnh phc v kh au l kh au. C s duy nht nh gi mt
tri nghim tt hn hay t hn mt tri nghim khc l cng v thi gian hnh phc hay au kh
n to ra. Ci gi l hnh phc ln hn hoc c ngha cao qu hn l hnh phc to ra s vui sng
mnh hn v lu di hn. Bentham cng nhn khng phn bit c phm cht ca nim vui. Khi
lng ca hnh phc bng nhau ng vit, Chi ghim (push-pin, mt tr chi ca tr con) cng tt
nh lm th. Thuyt v li ca Bentham hp dn phn no chnh l nh tinh thn khng phn xt
ny. Hy coi s thch ca ngi dn nh chng vn th m khng phn xt gi tr o c ca s
thch . Tt c s thch u c coi bnh ng. Bentham ngh tht qu t ph nh gi mt hnh
phc c bn cht tt hn mt hnh phc khc. Ngi thch Mozart, k khc thch Madonna. Ngi
thch ba l, k khc thch chi nm bng. Ngi c sch trit hc Plato, k khc c tp ch khiu
dm Penthouse. Bentham hi: Ai c th ni hnh phc no ln hn, c gi tr hn, cao thng hn
nhng hnh phc khc?
Vic t chi khng phn bit hnh phc ln v hnh phc nh gn kt vi nim tin ca Bentham
rng tt c cc gi tr u c th c o v quy i trn cng mt thang gi tr. Nu cc tri nghim
ch khc nhau mc hnh phc hoc ni au m chng to ra - ch khng phi l cht lng, th
ngi ta c th o n bng mt thang o no . Nhng mt s ngi phn i thuyt v li im
ny: h tin rng mt s hnh phc thc s ln hn nhng hnh phc khc.
Nu mt s hnh phc ln hn nhng hnh phc khc th ti sao x hi li nh gi tt c cc s
thch u nh nhau, ni chi n vic em cng tt c cc s thch li? Hy nh li vic nm gio dn
cho s t n u trng La M. Mt l do phn i cnh tng m mu ny l vic ny vi phm
quyn ca cc nn nhn. Nhng l l phn i khc na l n to ra mt th vui thp hn ch khng
phi mt hnh phc cao qu. Phi chng s tt hn nu thay i ch khng phi p ng nhng s
thch ny?
Ngi ta ni rng nhng ngi Thanh gio[5] cm tr th ch cn gu b xch khng phi v tr ny
lm gu b au m v kiu hnh phc ca ngi xem. Tr chc gu khng cn l mt th tiu khin
ph bin, nhng chi g v chi ch vn cn sc thu ht ln, v mt s iu lut ngn cm cc tr
ny. Mt lp lun bin minh cho cc lnh cm l ngn chn s tn bo vi ng vt. Nhng lut ny
cng phn nh mt phn xt o c rng hnh phc pht sinh t trn chi ch l ng gh tm, v
mt x hi vn minh nn cm. Bn khng cn phi theo Thanh gio cm thng vi kt lun ny.
Bentham tng hp tt c cc s thch - bt k gi tr - trong vic xc nh php lut phi nn nh th
no. Nhng nu nhiu ngi thch chi ch hn xem tranh Rembrandt [6], x hi c nn u t vo
u trng ch ch khng phi bo tng ngh thut? Nu hnh phc no thp v h cp, ti sao
ngi ta tnh c n trong vic quyt nh iu lut no nn c ban hnh?
Mill c gng bo v thuyt v li trc lp lun phn i ny. Khng ging Bentham, Mill tin c th
phn bit gia hnh phc ln v hnh phc nh - tc c th nh gi cht lng, khng ch mc ,
cng cc c mun ca chng ta. V ng ngh rng c th phn bit bng cch ch da vo
thuyt v li m khng da vo bt k tng o c no khc.
Mill bt u bng cam kt trung thnh vi cc tn iu ca thuyt v li: Hnh ng l ng nu n
c xu hng thc y hnh phc; hnh ng l sai nu c xu hng to ra bt hnh. Bi v hnh phc
l nim vui c mong i v khng c au kh; bi th bt hnh l s au kh v thiu vng nim
vui. ng cng khng nh l thuyt v s sng l nn tng ca l thuyt o c ny, c th l,
hnh phc v khng b au kh l mc ch duy nht ng c khao kht. Tt c nhng th ng
c khao kht l do hnh phc vn c trong bn thn chng, hoc do chng l phng tin thc
y hnh phc v ngn nga s au kh.
Mc d khng nh hnh phc v au kh l tt c, Mill tha nhn mt s hnh phc c mong
mun hn v c gi tr hn nhng hnh phc khc. Bng cch no chng ta bit c nhng hnh
phc no c cht lng cao hn? Mill xut mt th nghim n gin: Trong hai nim vui, hnh
phc c mong mun hn l hnh phc c a phn nhng ngi tri nghim c hai hnh phc
thch hn - khng v bt k cm gic ngha v o c no phi thch n.
Th nghim ny c mt li th r rng: N khng xut pht t tng ca thuyt v li rng o c
ph thuc mt cch n gin v hon ton vo nhng ham mun thc s ca chng ta. Bng chng
duy nht cho thy iu g c mong c l mi ngi thc s ham mun n, Mill vit. Nhng nu
l cch phn bit cht lng gia cc nim vui, th nghim ca ng dng nh l ch ngm
ca l l phn i sau: Chng phi chng ta i khi thch hng th hnh phc nh hn hnh phc
ln sao? Chng phi i khi chng ta thch nm n trn sofa xem phim hi kch tnh hung
(sitcom) thay v c Plato hoc i xem opera sao? Hoc c th no a thch nhng tri nghim d
tha mn m khng xem xt chng c c bit dng gi khng?
Nh nc ti thiu
Nu l thuyt v quyn ca ch ngha t do c nhn l chnh xc th rt nhiu chc nng ca nh
nc hin i l bt hp php v vi phm quyn t do. Ch nh nc ti thiu - m bo vic thc thi
giao ko, bo v ti sn t nhn khng b trm cp v gi gn ha bnh - mi ph hp vi l thuyt v
quyn ca ch ngha t do. Bt c nh nc no lm nhiu hn th l bt cng v mt o c.
Ch ngha t do c nhn bc b ba loi chnh sch v lut php m cc nh nc hin i thng ban
hnh:
1 Khng ch ngha gia trng[8]. Ngi theo ch ngha t do c nhn chng li nhng lut l gip bo
v chnh bn thn h trc cc tn hi. Chng hn lut bt i m bo him khi i xe my. Ngay c
khi li xe gn my khng i m bo him l thiu thn trng, v ngay c khi lut i m bo him
cu mng sng v ngn nga chn thng, s no, ch ngha t do c nhn cho rng lut ny vi
phm quyn t do chp nhn nhng ri ro nht nh ca c nhn. Chng no khng c bn th ba b
tn hi, chng no ngi i xe my t mnh tr ha n y t, nh nc khng c quyn ra lnh h
phi phng trnh nhng ri ro no.
2. Khng c lut v o c. Ch ngha t do c nhn phn i s dng sc mnh cng ch ca lut
php khuyn khch o c hoc nhn mnh phn xt o c ca a s. Nn mi dm c th b
nhiu ngi phn i trn kha cnh o c, nhng iu khng th bin minh cho iu lut ngn
chn ngi trng thnh t nguyn tham gia. Trong mt cng ng, a s c th khng chp thun
ng tnh luyn i, nhng iu khng bin minh cho iu lut cm ngi ng tnh t do la chn
bn tnh cho bn thn h.
3. Khng ti phn phi thu nhp hay ti sn. L thuyt v quyn ca ch ngha t do c nhn ph
quyt bt c iu lut no i hi mt s ngi phi gip ngi khc, bao gm vic nh thu
ti phn phi ca ci. Mc tiu vic ny l ngi giu h tr ngi km may mn, thng qua tr
cp chm sc y t, nh hoc chi ph gio dc. Cng vic ny phi c nhn thc hin, chnh
quyn khng c bt buc. Theo ch ngha t do c nhn, thu ti phn phi l mt hnh thc
cng ch, thm ch l trm cp. Nh nc bt ngi np thu giu phi h tr cc chng trnh x
hi cho ngi ngho cng chng khc g mt tn trm ngha hip cp ca ngi giu chia cho
ngi ngho.
Trit l ch ngha t do c nhn khng th hin r rng trong chnh tr. Ngi bo th [9] ng h chnh
sch kinh t t do thng ng hnh vi ngi theo ch ngha t do c nhn trong cc vn vn
ha nh cu nguyn trng hc, cm ph thai, v hn ch ni dung khiu dm. V nhiu ngi ng
h h thng phc li x hi li gi quan im ca ch ngha t do c nhn trn cc vn nh quyn
ng tnh, quyn sinh sn, t do ngn lun, tch ri chnh quyn vi tn gio.
Trong thp nin 1980, t tng ca ch ngha t do c nhn tr nn ni bt qua cc bi hng bin
ng h th trng, gii hn nh nc ca Ronald Reagan v Margaret Thatcher. Vi t cch l hc
thuyt tri thc, ch ngha t do c nhn xut hin trc, i lp vi nh nc phc li. Trong tc
phm Hin php t do (The Constitution of Liberty, 1960), trit gia v cng l kinh t gia ngi o
Friedrich A. Hayek (1899-1992) lp lun bt k n lc no thc y bnh ng kinh t s cng ch
v ph hoi mt x hi t do. Trong tc phm Ch ngha t bn v t do (Capitalism and Freedom,
1962), kinh t gia ngi M Milton Friedman (1912-2006) cho rng nhiu nhim v ca nh nc
(m chng ta tha nhn) thc ra xm phm quyn t do ca c nhn mt cch bt hp php. An sinh
x hi hoc bt k chng trnh hu tr bt buc no ca chnh quyn l mt trong nhng v d in
hnh ca ng: Nu mt ngi thch sng gp, tiu xi hng th ngay by gi, c tnh chn li sng
kham kh khi v gi, th chng ta c quyn g ngn khng cho h lm th?, Friedman ct vn.
Chng ta c th ku gi ngi tit kim cho cuc sng v gi, nhng chng ta liu c quyn
cng bc khng cho ngi lm iu anh ta la chn khng?
Friedman phn i lut v lng ti thiu trn c s tng t. Chnh ph khng c quyn ngn chn
ngi s dng lao ng tr bt k mc lng no, d thp, nu ngi lao ng chp nhn. Chnh
quyn cng xm phm t do c nhn khi ra lut chng phn bit i x ni lm vic. Nu ngi s
dng lao ng mun phn bit i x trn c s chng tc, tn gio hoc yu t no khc, chnh
quyn khng c quyn cm h lm vy. Theo quan im ca Friedman, quy nh nh vy r rng
can thip vo quyn ngi dn t do thc hin giao ko t nguyn vi nhau.
i hi giy php hnh ngh cng l s can thip sai tri vo quyn t do la chn. Nu th ct tc
cha qua o to mun cung cp dch v khng chuyn nghip, v nu mt s khch hng sn sng
chp nhn ct mt ci u gi r, th chnh quyn khng c cm giao dch ny. Friedman m rng
logic ny cho c cc bc s. Nu ti mun mc c chi ph m rut tha, ti phi c t do thu bt
c ai ti chn, cho d ngi c chng ch hay khng. S tht l a phn mi ngi mun bo m
bc s ca mnh c nng lc, th trng c th cung cp thng tin . Thay v da vo nh nc cp
giy php hnh ngh cho bc s, Friedman ngh bnh nhn c th s dng dch v nh gi c
nhn nh Consumer Reports hoc Good Housekeeping.
Trit l th trng t do
Trong tc phm V chnh ph, nh nc v iu khng tng (Anarchy, State and Utopia, 1974),
Robert Nozick a ra lun im trit hc bo v nguyn tc ca ch ngha t do c nhn v thch
thc nhng tng cng l phn phi quen thuc.
ng bt u bng tuyn b cc c nhn c quyn qu mnh m v su rng n ni h t cu hi
v vai tr c chnh quyn, nu c. ng kt lun ch nh nc ti thiu - gii hn trong vic bo
m thc hin cc giao ko v bo v ngi dn chng li v lc, trm cp v gian ln l hp l. Bt
k nh nc no ln hn, vi phm quyn con ngi - bt ngi dn khng c lm vic n vic kia
- l bt cng.
Ni bt trong s nhng vic m khng ai b buc phi lm l gip ngi khc. nh thu ngi
giu gip ngi ngho l cng p ngi giu. iu ny vi phm quyn h mun lm g ty
thch vi ti sn ca mnh.
Theo Nozick, bt bnh ng kinh t nh vy khng c g sai tri. Vic nhng ngi trong danh sch
Forbes 400 c c t la trong khi nhiu ngi khc khng xu dnh ti khng cho php bn kt lun
tnh trng nh th l cng bng hay bt cng. Nozick bc b tng cho rng phn phi cng bng
ch bao gm mt m hnh no , chng hn nh thu nhp bnh ng, li ch ng u, hoc chia u
theo nhu cu c bn. iu quan trng l cch phn phi ny xut hin bng cch no.
Nozick bc b cc l thuyt v cng l c tnh khun mu ng h s la chn ca con ngi trong
th trng t do. ng cho rng cng bng trong phn phi ph thuc vo hai yu cu: cng bng
trong ti sn ban u v cng bng trong chuyn giao.
Yu cu u tin xc nh xem ti nguyn bn s dng kim tin c phi l s hu hp php ca
bn khng. (Nu lm giu nh bn hng n cp, bn s khng tha mn yu cu ny). Yu cu th
hai xc nh xem liu bn kim tin hoc thng qua trao i t do trn th trng hoc t qu tng
ngi khc t nguyn tng bn khng. Nu p n cho c hai cu hi l c, bn ng c hng
nhng g bn c, v chnh quyn khng th ly i nu bn khng ng . Min l khng ai khi u
bng ti sn phi ngha, bt k phn phi no l kt qu ca mt th trng t do u cng bng, cho
d cui cng mi ngi c bnh ng vi nhau hay khng.
Nozick tha nhn khng d dng xc nh liu ti sn ban u lm nn tng cho tnh trng kinh t
ngy nay) l cng bng hay bt chnh. Lm sao chng ta c th bit c liu c bao nhiu phn
trong phn phi thu nhp v s giu c ngy nay bt ngun t s cp ot t ai v ti sn ca
ngi khc mt cch bt hp php thng qua v lc, trm cp, la o cc th h i trc? Nu c
th chng minh c rng nhng ngi giu nht c c ti sn do bt cng trong qu kh - chng
hn do bun n l da en hoc tc quyn s hu ca th dn da , th sau theo Nozick, c th
khc phc bt cng trong trng hp ny qua thu, tin bi thng, hoc cc phng thc khc.
Nhng iu quan trng cn ch l cc bin php ny nhm khc phc nhng sai lm trong qu kh,
khng phi mang bnh ng ln hn cho chng ta.
Nozick minh ha s in r (ng quan nim th) ca vic ti phn phi bng mt v d gi thuyt v
cu th bng r v i Wilt Chamberlain, ngi m tin lng vo u nhng nm 1970 khong
200.000 la mi ma gii. V by gi Michael Jordan mi l siu sao trong lng bng r, chng ti
thay v d ca Nozick bng Jordan, cu th di Chicago Bulls, kim c 31 triu la vo nm
2009. S tin Jordan kim c trong mt trn u cn nhiu hn Chamberlain kim c trong c
ma.
Bn thn
Hu ht cc nc cm mua bn ni tng cy ghp. Ti Hoa K, ngi ta c th hin, nhng khng
c bn thn trn th trng t do. Nhng mt s ngi cho rng phi thay i lut ny. H ch ra
hng ngn ngi cht mi nm do ch i ghp thn - v ngun cung cp thn s di do hn nu
tn ti mt th trng thn t do. H cng cho rng nhng ngi cn tin nn c t do bn thn
nu mun.
Mt lp lun cho php mua bn thn da trn nim t s hu ca ch ngha t do c nhn: Nu s
hu c th chnh mnh, ti phi c t do bn b phn c th ca ti khi mun. Nh Nozick vit:
im mu cht ca khi nim quyn s hu vi X l quyn quyt nh nhng g s c lm vi
X. Nhng t ngi ng h vic bn ni tng thc s hiu trn vn logic ca ch ngha t do c nhn.
y l l do: Hu ht nhng ngi ng h th trng mua bn thn u nhn mnh tm quan trng
o c do cu c nhiu mng sng, v thc t hu ht nhng ngi hin tng mt qu thn c th
sng n vi mt qu thn cn li. Nhng nu bn tin rng c th v cuc sng ca bn l ti sn ca
bn, khng nhn xt no di y thc s quan trng. Nu bn s hu mnh, bn c quyn s dng
c th mnh ty thch l l do bn bn mt phn c th mnh. Mng sng bn cu c hoc vic
tt bn lm khng cn l im ng quan tm.
xem v sao nh vy, hy xt hai trng hp sau: u tin, gi s ngi mua tim nng qu thn
qu gi ca bn khe mnh hon ton, ng ta tr bn (hoc nng dn mt quc gia ang pht trin)
8.000 la, khng phi bi v ng ta rt cn cy ghp ni tng, m v ng l ngi mi gii mua bn
b phn c th ngi cho cc khch hng giu c. C nn cho php mua bn thn v mc ch ny?
Nu tin vo quyn t s hu, bn s rt kh ni khng. iu quan trng khng phi l mc ch m
l quyn t mnh nh ot ti sn ring theo cch ty thch. Tt nhin, bn c th gh tm vic bun
bn b phn ni tng c th kim li v ch ng h vic mua bn thn v mc ch cu mng.
Nhng nu bn gi quan im ny, cch bo v th trng thn ca bn s khng da trn tin ca
ch ngha t do c nhn. Bn s phi tha nhn rng chng ta cha c quyn s hu khng gii hn
vi cc b phn c th mnh.
Xem xt tip trng hp th hai. Gi s mt nng dn ngho trong mt ngi lng n c th lm
bt k vic g cho con vo i hc. kim tin, ng ta bn thn cho mt ngi giu M cn
c ghp thn. Mt vi nm sau, khi a con th ca ng chun b vo i hc, mt ngi mua
khc n gp v a ra mc gi rt cao cho qu thn th hai. ng nng dn c nn c t do bn
nt qu thn, ngay c khi bn i s cht? Nu l l o c ca vic mua bn c quan ni tng da
trn khi nim v quyn t s hu, cu tr li phi l c. Tht k qui khi ngh rng ng nng dn s
hu mt qu thn ca mnh nhng li khng s hu qu thn kia. Mt s c th phn i l khng ai
c bn mng v tin. Nhng nu con ngi s hu bn thn v cuc sng ca chnh mnh, th ng
nng dn c quyn bn qu thn th hai ca mnh, ngay c khi phi i c mng sng. (Kch bn
ny khng hon ton mang tnh gi thuyt. Nm 1990, mt t nhn nh t California mun tng
qu thn th hai ca mnh cho c con gi. y ban o c ca bnh vin t chi).
D nhin hon ton c th ch cho php mua bn nhng ni tng dng cu mng v khng gy
nguy hi n mng sng ca ngi bn. Nhng mt chnh sch nh th s khng da trn nguyn tc
t s hu. Nu tht s s hu c th v cuc sng ca mnh, chng ta c ton quyn nh ot vic
c nn bn cc b phn c th ca chng ta vi bt k mc ch g, chu bt k nguy c no.
Tr t
Nm 2007, bc s Jack Kevorkian 79 tui c phng thch khi mt nh t Michigan sau tm nm
th n v tim thuc c cho cc bnh nhn b bnh nan y mun c cht. c ra t, ng
ha khng h tr bt k bnh nhn no t st.
Trong nhng nm 1990, bc s Kevorkian (cn c gi l Bc s T thn) vn ng cho lut
tr gip t t v thc hin nhng g ng rao ging, gip 130 ngi kt liu cuc sng ca mnh. ng
b buc ti, a ra ta v b kt n git ngi mc hai ch sau khi ng a cho chng trnh 60
Minutes ca i CBS mt on phim quay cnh ng hnh ng, tim mi thuc c vo mt ngi
n ng b chng t lit thn kinh vn ng hnh h. Tr t l hnh vi bt hp php Michigan (tiu
bang ni bc s Kevorkian sinh sng) cng nh trong tt c cc tiu bang khc, ngoi tr Oregon v
Washington. Nhiu quc gia cm tr t, v ch rt t (ni ting nht l H Lan) chp nhn hnh ng
ny.
Thot nhn, cc l l ng h tr t c v l mt ng dng mang tnh gio khoa ca trit l ch ngha
t do c nhn. i vi ngi theo ch ngha t do c nhn, cm tr t l bt cng v: Nu cuc sng
ca ti thuc v chnh mnh, ti phi c t do kt liu. V nu ti chp nhn mt tha thun t
nguyn vi mt ai gip ti cht, chnh quyn khng c quyn can thip.
Nhng trng hp cho php tr t khng nht thit ph thuc vo tng t s hu, hoc cuc sng
ca chng ta thuc v chng ta. Nhiu ngi ng h tr t khng s dng quyn t s hu, nhng
ng h nhn danh phm gi v lng t bi. H ni rng bnh nhn b bnh nan y ang v cng au
kh, th h i sm cn hn bt h chu ng au n ko di. Ngay c nhng ngi lun tin
chng ta c ngha v chung phi bo v mng sng con ngi cng kt lun rng mt thi im
no , nim t bi ln hn bn phn phi thc hin. Vi bnh nhn b bnh nan y, cc l l ca ch
ngha t do c nhn ng h tr t vn mc mu vi lp lun v t bi. nh gi nh hng o c
ca tng t s hu, hy xt trng hp tr t khng lin quan n bnh nhn b bnh nan y. R
rng y l mt trng hp k l. Nhng iu ny cho php chng ta nh gi mt mnh logic ca
nh ngha t do c nhn, m khng b nim nhn phm v t bi xen vo.
Hp ng thu v cng l
Vy ai ng trong v Baby M - ta s thm yu cu thc thi hay ta phc thm tuyn b hp ng
v hiu? tr li cu hi ny, chng ta cn nh gi nh hng o c ca hp ng, v hai phn
bc chng li hp ng thu.
L l ng h thc thi hp ng da trn hai l thuyt v cng l m chng ta xt trc y - ch
ngha t do c nhn v thuyt v li. Trong v ny, ch ngha t do c nhn cho rng hp ng phn
nh s t do la chn; vic giao kt hp ng gia hai ngi trng thnh tha thun l tn trng
quyn t do ca h. L l ca thuyt v li i vi hp ng ny l thc y li ch chung, nu c hai
bn ng , c hai u c c li ch hay hnh phc t tha thun, nu khng ng , h s khng
c c. V vy tr khi chng minh c tha thun ny lm gim ch li ca ai (v thit nhiu
hn li cho cc bn), nu khng th giao dch song phng cng c li (hp ng thu) cn phi
c tn trng.
Cc phn i l g? Chng c thuyt phc khng?
T do l g?
hiu trit l o c ca Kant, chng ta cn phi hiu ng nh ngha t do l g. chng ta thng
ngh t do l khng c g ngn cn iu mnh mun lm. Kant khng ng vy. ng c mt khi
nim nghim ngt v kht khe hn v t do.
Kant l gii nh sau: Cng nh th vt, khi chng ta tm hnh phc v trnh au kh, chng ta khng
thc s hnh ng t do. Chng ta l n l ca s ham mun v kht khao ca chnh mnh. Ti sao?
Bi v bt c khi no chng ta tm kim cch tha mn ham mun ca mnh, tt c mi th chng ta
lm l v li ch ca mt mc ch cui cng no nm bn ngoi chng ta. Ti lm vic ny
xoa du cn i ca ti, vic khc gii cn kht ca ti.
Gi s ti ang c gng quyt nh s gi kem hng v g: Ti nn gi kem Vani, s c la, hay c
ph rc vn ng thng caramen? Chnh ti c th ngh mnh t do la chn, nhng tht ra nhng
g ti lm l c gng tm ra hng v no ph hp nht vi s thch ca ti - s thch m ti khng
la chn ngay t u. Kant khng ni tha mn s thch l sai lm. ca ng l khi lm vy, chng
ta khng hnh ng t do, m hnh ng theo mt quyt nh bn ngoi chng ta. Sau tt c, ti
khng chn ham mun i vi v c ph. Trong ti c sn ham mun .
Mt vi nm trc y, Sprite c mt khu hiu qung co: Tun theo cn kht ca bn. Qung
co ca Sprite (hn l tnh c) cha mt quan im ca Kant. Khi ti ung chai Sprite (hoc Pepsi
hay Coke), ti tun theo mnh lnh ny, ch ti khng t do. Ti p ng ham mun m mnh
khng chn. Ti tun theo cn kht ca mnh.
Ngi ta thng tranh lun v vai tr ca t nhin v gio dc trong vic hnh thnh hnh vi. Liu
ham mun ung Sprite (hoc ung c ng khc) c m ha trong gene di truyn hay b
qung co tc ng? Vi Kant, cuc tranh lun ny khng quan trng. Cho d hnh vi ca ti thuc
v bn nng sinh hc hay do x hi tc ng, hnh vi ny khng tht s t do. Hnh ng t do, theo
Kant, l hnh ng t ch, v hnh ng t ch l hnh ng theo quy tc t ti nh ra cho chnh
mnh, khng theo mnh lnh ca t nhin hoc quy c x hi.
Mt cch hiu ca Kant v hnh ng t ch l xt mt i lp ca t ch. Kant pht minh ra t
ngoi tr[19] ni v mt i lp ny. Khi hnh ng ngoi tr, ti hnh ng theo quyt tm c
nh ra bn ngoi ti. y l mt minh ha: Khi bn th qu bng billiard, n ri xung mt t.
Khi ri, qu bng khng hnh ng t do, chuyn ng ca n b cc quy lut t nhin chi phi,
trong trng hp ny l quy lut trng lc.
Gi s ti ri (hoc b y) t nc ta nh Empire State. Khi ti lao v pha mt t, khng ai ni
rng ti hnh ng t do, chuyn ng ca ti b trng lc iu chnh, ging nh qu bng billiard.
Gi s ti ri trng v lm cht mt ngi khc, v mt o c, ti khng chu trch nhim trc
trng hp t vong bt hnh ny, cng ging nh v mt o c qu bng ri t mt cao rt ln
vo u v lm mt ai cht. Trong c hai trng hp, i tng ri - ti v qu bng billiard - u
khng hnh ng t do m b trng lc chi phi. V khng c s t ch nn khng c trch nhim
o c.
Do , y l s lin h gia t do nh s t ch v tng ca Kant v o c. Hnh ng t do
khng phi l la chn phng cch tt nht t c mc tiu nh; l la chn chnh mc
tiu - la chn m con ngi c th thc hin v qu bng billiard (v hu ht ng vt) khng th.
Ngi v vt
By gi l 3:00 sng v ngi bn cng phng ti trng i hc hi ti sao bn phi thc khuya suy
ngm v tnh hung kh x v mt o c lin quan n xe in mt phanh.
vit mt tiu lun tt cho kha hc Nhp mn o c, bn tr li.
Nhng ti sao phi vit mt tiu lun tt?, bn cng phng ca bn hi.
c im cao.
Nhng ti sao quan tm n im?
c c mt cng vic tt trong lnh vc ngn hng u t.
Nhng ti sao phi nhn c mt cng vic trong lnh vc ngn hng u t?
mt ngy no tr thnh mt nh qun l qu phng h.
Nhng ti sao phi tr thnh mt ngi qun l qu phng h?
kim c nhiu tin.
Nhng ti sao phi kim c nhiu tin?
c n tm hm thng xuyn, l th t khoi. Cui cng th t vn l mt sinh vt kh gic.
l l do ti sao t thc khuya suy ngh v ci xe mt phanh.
y l v d v iu Kant gi l quyt tm ngoi tr - quyt lm iu g v li ch ca ci g khc,
ci g khc li v li ch ca ci g khc na, v c nh vy. Khi hnh ng ngoi tr, chng ta
hnh ng v li ch ca mc tiu bn ngoi chng ta. Chng ta l cng c, khng phi tc gi nhng
mc tiu mnh theo ui.
Kant quan nim t ch hon ton tri ngc vi iu ny. Khi hnh ng t ch, theo quy tc t
mnh t ra cho bn thn, chng ta lm mt ci g v chnh n, c mc tiu t thn. Chng ta
khng l cng c cho mc ch bn ngoi chng ta. Chnh kh nng hnh ng t ch mang phm
gi n cho cuc i con ngi. l s khc bit gia ngi v vt.
i vi Kant, tn trng phm gi con ngi c ngha l i x vi con ngi nh mt mc ch t
thn. y l l do ti sao tht sai lm khi s dng con ngi v li ch chung, l iu m thuyt v li
chp nhn. y ng bo xung ng chn ci xe l s dng ng ta nh phng tin, v do
khng tn trng ng ta nh mt mc ch t thn. Ngi theo thuyt v li thi k khai sng (chng
hn nh Mill) c th t chi y anh bo, ch v lo lng v hiu ng th hai - s gim bt cc ch li
v lu di (mi ngi s khng dm ng trn cu...). Nhng Kant khng nh nguyn nhn khng
y ny l sai lm. N vn coi ngi c th l nn nhn ny nh mt cng c, mt vt, mt
phng tin n thun em li hnh phc cho ngi khc. Cho php anh bo sng, khng phi v
chnh anh ta, m nhng ngi khc c th qua cu m khng chn ch.
iu ny gi ln cu hi v iu g lm mt hnh ng c gi tr do c. N a chng ta t
tng t o c bit kht khe ca Kant ti khi nim o c cng kht khe khng km.
o c l g? Hy xt ng c
Theo Kant, gi tr o c ca hnh ng khng tnh n hu qu ca hnh ng, m nm trong
inh ca hnh ng. iu quan trng l ng c, v ng c phi thuc v mt loi no . iu
quan trng l lm vic ng v n ng, ch khng phi v mt s ng c khng ni ra.
Kant vit: Mt nh tt khng phi do nhng g n tc ng hay thc hin. N tt trong chnh bn
thn n, cho d n c thnh cng hay khng. Ngay c nu... nh ny hon ton thiu quyn nng
t n mc ch; nu n lc ti a vn khng thc hin c bt k iu g c... th n vn s
ta sng nh mt vin ngc qu v chnh bn thn n c gi tr y .
bt k hnh ng no tt v o c. Tun theo quy tc o c cha , hnh ng phi c
thc hin v li ch ca quy tc o c, v ng c em gi tr o c cho hnh ng l ng c
ngha v, theo Kant c ngha l lm iu ng v mt l tr ng.
Trong khi ni rng ch c ng c ngha v c gi tr o c, Kant khng ni chng ta c ngha v
c th no. ng vn khng ni cho chng ta bit nguyn tc ti thng ca o c yu cu g. ng
ch n gin nhn xt rng khi chng ta nh gi gi tr o c ca hnh ng, chng ta nh gi
ng c ch khng phi hu qu ca n.
Nu hnh ng theo mt s ng c khc hn l ngha v, v d nh t li, th hnh ng ca chng
ta s thiu gi tr o c. Kant cho rng iu ny ng khng ch i vi t li m cn vi bt k n
lc no p ng mong mun, ham mun, thch v kht khao ca chng ta. Kant i lp nhng
ng c c tnh xu hng nh th vi ng c ngha v. V ng nhn mnh ch nhng hnh ng
v ng c ngha v mi c gi tr o c.
Vn sng
V d u tin ca Kant lin quan n ngha v phi bo v mng sng ca chnh mnh. V a phn
mi ngi u c kht vng sng, ngha v ny him khi xut hin. Do hu ht cc bin php
phng nga chng ta lm bo v mng sng chnh mnh thiu gi tr o c. Tht dy an ton v
kim sot mc cholesterol trong mu l hnh ng khn ngoan, khng phi hnh ng o c.
Kant nhn ra tht rt kh bit nhng ng c no thc y mi ngi hnh ng. V ng tha
nhn c hai ng c trch nhim v xu hng (inclination) cng c th xut hin. ca ng l ch
ng c ngha v - lm iu g bi v n ng, khng phi v n hu ch hay lm tha mn - mi
mang gi tr o c cho hnh ng, ng minh ha tng ny vi v d t t.
Hu ht mi ngi tip tc sng bi v h yu cuc sng, khng phi v h c ngha v phi lm vy.
Kant a ra mt trng hp ng c ngha v xut hin, ng tng tng mt ngi kh s khn
cng, tuyt vng n mc khng cn mun sng. Nu ngi vn gi vng ch bo v mng
sng ca mnh, khng v mun m t b ngha v, th khi hnh ng ca anh ta c gi tr o
c.
Kant khng i hi rng ch nhng ngi khn kh mi c th thc hin ngha v bo v mng sng
ca mnh. Yu i v kht vng sng l l do chnh ng. Kht vng mun sng khng lm suy yu
gi tr o c ca hnh ng gi mng sng ca ai , min l ngi ny ghi nhn ngha v bo v
mng sng ca chnh mnh, v lm iu vi l do ny trong u.
o c k lnh m
C l v d kh khn nht cho quan im ca Kant lin quan n nhng iu ng coi l ngha v gip
ngi khc. Mt s ngi c lng thng ngi v vui sng khi gip ngi khc. Nhng vi
Kant, lm vic tt vi lng t bi cho d ng v cho d t t khng c gi tr o c. iu ny c
v tri khoy. Phi chng vui sng khi gip ngi khc l khng ng? Kant s ni ng th.
ng chc chn khng ngh hnh ng vi lng trc n l sai. Tuy nhin, ng phn bit gia ng c
gip ngi khc - lm vic thin mang li nim vui v ng c ngha v. V ng cho rng ch
ng c ngha v mi to ra gi tr o c ca hnh ng. T bi v v tha ng khen ngi v ng
vin, nhng khng ng knh.
Nhng th th ci g khin hnh ng lm vic thin c gi tr o c? Kant a ra kch bn sau:
Hy tng tng ngi giu lng trc n ca chng ta chu ng mt ni bt hnh to ln dp tt tnh
yu ca anh ta vi nhn loi. Anh tr thnh mt ngi lnh m, thiu s cm thng v lng t bi.
Nhng con ngi c tri tim bng gi y vt qua s lnh m ca mnh v gip ng loi.
Khng c bt k ng c xu hng no, anh lm vy ch v li ch ca chnh ngha v. Gi y,
ln u tin, hnh ng ca anh ta c gi tr o c.
iu ny dng nh l mt phn xt k l. Phi chng Kant c bin k lnh m thnh mt mu
hnh o c? Khng, khng hn th. Ly lm vui khi lm vic ng khng nht thit lm suy yu
gi tr o c ca hnh ng. Kant bo chng ta rng iu quan trng l nhng hnh ng tt c
thc hin bi v l iu ng phi lm - bt k n c lm chng ta vui hay khng.
Nguyn l ti thng ca o c l g?
Nu o c c ngha l hnh ng theo ng c ngha v, vn cn phi xt ngha v i hi iu g.
Xc nh iu ny, theo Kant, l tm hiu nguyn tc ti thng ca o c. Nguyn tc ti
thng ca o c l g? Mc ch ca Kant trong tc phm Nn tng l tr li cu hi .
Chng ta c th tip cn cu tr li ca Kant bng cch quan st cch ng kt ni ba tng ln: o
c, t do v l tr. ng gii thch nhng tng ny thng qua mt chui cc i lp hoc nh
nguyn lun. Chng c v kh hiu, nhng nu nhn r tnh song hnh gia cc khi nim i lp
ny, bn ang trn ng hiu r trit l o c ca Kant. Di y l nhng cp i lp cn nh.
i lp 1 (o c): ngha v - xu hng
i lp 2 (t o): t ch - ngoi tr
i lp 3 (l tr): mnh lnh tuyt i - mnh lnh gi thuyt
Chng ta khm ph i lp u tin gia ngha v v xu hng. Ch ng c ngha v mi khin
hnh ng c gi tr o c. ti c gng gii thch hai i lp kia.
i lp th hai m t hai cch xc lp ch khc nhau: t ch v ngoi tr. Theo Kant, ti t do ch
khi ch ca ti c xc lp t ch, b chi phi bi quy tc do ti t t ra cho bn thn mnh. Mt
ln na, chng ta thng ngh t do l c th lm nhng g mnh mun, theo ui c vng m
khng b cn tr. Nhng Kant a ra mt thch thc mnh m cho cch ngh v t do ny: Nu ngay
t u bn khng t do chn nhng ham mun, th lm th no bn c th ngh mnh t do khi mu
cu chng? Kant t thch thc ny trong i lp gia t ch v ngoi tr.
Khi ch ca ti c tnh cht ngoi tr, n c xc nh t bn ngoi ti. Nhng iu ny nu ln
mt vn kh khn: Nu t do l iu g cn hn vic theo ui ham mun v xu hng th lm
sao li c th th c? Chng phi tt c mi th ti lm u b thc y bi nhng ham mun hay
xu hng no do nh hng ca bn ngoi sao?
Cu tr li hon ton khng r rng. Kant nhn xt mi s vt, hin tng trong thin nhin u
tun theo cc quy lut, chng hn nh lut tt yu t nhin, cc nh lut vt l, lut nhn qu.
Chng ta cng b chi phi nh vy. Chng ta xt cho cng l cc sinh vt t nhin. Con ngi khng
c min tr cc lut t nhin.
Nhng nu c kh nng t do, chng ta phi c kh nng hnh ng theo mt s quy tc khc vi
quy lut vt l. Kant cho rng tt c hnh ng b chi phi bi cc kiu quy lut khc nhau. V nu
hnh ng ca chng ta ch b cc quy lut vt l chi phi, th chng ta s khng khc g qu bng.
V vy, nu c kh nng t do, chng ta phi c kh nng hnh ng khng theo mt quy tc c
bn ngoi p t ln chng ta, m theo cc quy tc chng ta t nh ra cho chnh mnh. Nhng nhng
quy tc nh th n t u?
Cu tr li ca Kant: t l tr. Chng ta khng ch l sinh vt kh gic, b chi phi bi nim vui v
ni bun do gic quan mang li, chng ta cng l con ngi c l tr vi kh nng suy l. Nu l tr
quyt nh ch ca ti, th ch ny sau s tr thnh sc mnh la chn - i lp vi cc
mnh lnh ca t nhin hoc s lch lc. (Ch Kant khng khng nh l tr lun chi phi ch,
ng ch ni chng no ti c kh nng hnh ng t do theo quy tc ti t ra cho bn thn, th l
trng hp l tr chi phi ch ca ti).
Tt nhin, Kant khng phi trit gia u tin cho rng con ngi c kh nng suy l. Nhng tng
ca ng v l tr - ging nh quan nim ca ng v t do, o c - c bit kht khe. i vi nhng
trit gia ca ch ngha kinh nghim, bao gm ngi theo thuyt v li, l tr hon ton l cng c. N
cho php chng ta xc nh phng tin mu cu mc tiu - mc tiu m l tr khng cung cp.
Thomas Hobbes gi l tr l Ngi d ng cho nhng ham mun. David Hume gi l tr l n
l ca nim am m.
Ngi theo thuyt v li xem con ngi c kh nng suy l, nhng ch l l tr cng c. L tr lm
vic - theo thuyt v li - khng phi xc nh mc tiu no ng gi phi theo ui. Nhim v ca
l tr l tm ra cch ti a ha li ch bng cch p ng nhng mong mun nht thi ca chng
ta.
Kant bc b vai tr l thuc ny ca l tr. Vi ng, l tr khng phi n l ca nim am m. Nu l
tr ch hng ti am m, Kant ni, chng ta ch cn tnh bn nng. tng ca Kant v l tr - l tr
thc tin, kiu l tr lin quan n o c, khng phi l tr cng c m l l tr thun ty thc tin,
ng trn tt c, bt chp tt c mc tiu thc nghim.
o c v t do
Chng ta by gi c th thy cch Kant kt ni o c vi t do. Hnh ng c o c l hnh
ng v ngha v - v li ch ca quy tc o c. Quy tc o c bao gm mnh lnh tuyt i, mt
nguyn tc i hi chng ta phi tn trng con ngi - c mc ch t thn. Ch khi hnh ng theo
mnh lnh tuyt i, ti mi hnh ng t do. Bt c khi no hnh ng theo mnh lnh gi thuyt,
ti hnh ng v li ch ca mc tiu bn ngoi p t. Nhng trong trng hp , ti khng thc s
t do, ch ca ti khng phi do chnh bn thn ti m do yu t bn ngoi xc lp, do nhu cu hay
bi nhng mong mun, c vng nht thi ca ti.
Ti c th thot khi s chi phi ca t nhin v hon cnh nh hnh ng t ch - theo quy tc ti
t t ra cho chnh mnh. Quy tc phi l v iu kin bt k c vng v mong mun c th ca
ti. V th, c s kt ni gia khi nim khe kht v t do v o c ca Kant.
Hnh ng t do (t ch), v hnh ng c o c (theo mnh lnh tuyt i) l mt v ging nhau.
Cch suy ngh v o c v t do ny khin Kant ph phn mnh m ch ngha v li.
N lc t nn tng o c trn mt s mi quan tm hoc mong mun c th (chng hn nh hnh
phc hoc ch li) tht bi hon ton. Nhng g h khm ph ra khng phi l ngha v, m ch l s
cn thit phi hnh ng v mt s li ch. Nhng bt k nguyn tc no da trn li ch chc chn
mang tnh c iu kin v khng th tr thnh quy tc o c.
Cu hi cho Kant
Trit l o c ca Kant c tc ng mnh m v su rng, tuy nhin li c v kh hiu, c bit l
lc ban u. Nu tm hiu n y, bn c th ny sinh mt vi thc mc. Di y l bn cu hi
c bit quan trng.
CU HI 1: Mnh lnh tuyt i bo chng ta i x vi tt c mi ngi vi s tn trng, nh
mt mc ch t thn. iu ny c ging Quy tc vng (Hy lm cho ngi khc nh ta mun h
lm cho mnh) ca C c gio khng?
P: Quy tc vng ty thuc vo cch mi ngi mun c i x nh th no. Mnh lnh tuyt
i i hi chng ta tch khi nhng s ngu nhin v tn trng con ngi l sinh vt c l tr, bt
k h mun g trong mt tnh hung c th.
Gi s bn bit anh trai mnh cht v tai nn xe hi. Ngi m gi yu ang nm trong vin iu
dng ca bn hi thm ngi anh trai. Bn b ging x gia vic ni cho m s tht v quan ngi
tnh trng sc khe ca b. Bn bn khon gia vic ni cho m s tht hay trnh cho b b sc bng
cch giu tin bun i. Vic ng phi lm l g? Quy tc vng s hi Bn mun c i x nh th
no trong tnh hung tng t th?. Tt nhin, cu tr li cn ty. Mt s ngi mun trnh i
nhng s tht khc nghit vo nhng giy pht mong manh, trong khi nhng ngi khc lun mun
s tht, cho d au n n u. Bn cng c th kt lun, nu trong tnh cnh ca m, th mnh
khng c bit cn hn.
Tuy nhin vi Kant, tht sai lm khi t cu hi ny. Cm nhn ca bn (hoc m bn) trong tnh
hung ny khng quan trng, vn l i x vi con ngi nh sinh vt c l tr, ng tn trng.
y l trng hp m s cm thng c th ch v mt hng v tn trng kiu Kant ch theo hng
khc. Theo quan im mnh lnh tuyt i, la di ngi m v s quan tm n cm gic ca b
c cho l s dng b nh phng tin b va lng ch khng phi tn trng b nh sinh vt c
l tr.
CU HI 2: Dng nh Kant cho rng thc hin ngha v v hnh ng t ch l mt v ging
nhau. Nhng sao li th? Hnh ng theo ngha v c ngha l tun theo mt quy tc. Lm th no
m tun th mt quy tc li tng thch vi t do?
P: Ngha v v t ch i cng nhau ch trong trng hp c bit duy nht, khi ti l tc gi ca
quy tc ti c ngha v tun th. Phm gi ca ti - mt ngi t do - khng ch ti l i tng
tun th quy tc o c m ch ti l tc gi ca quy tc ny... v tun th n ch trn c s ny.
Khi tun th mnh lnh tuyt i, chng ta tun theo quy tc chnh mnh chn. Nhn phm con
ngi chnh l nm kh nng ngi to ra quy tc c tnh ph qut, mc d vi iu kin l bn
thn ngi chu s chi phi ca chnh quy tc ngi to ra.
CU HI 3: Nu t ch c ngha l hnh ng theo quy tc ti t ra cho chnh mnh, iu g m
bo tt c mi ngi s chn cng mt quy tc o c? Nu mnh lnh tuyt i l sn phm ch
ca ti, phi chng nhng ngi khc nhau s a ra cc mnh lnh tuyt i khc nhau? Dng
nh Kant cho rng tt c chng ta s chp nhn cng mt quy tc o c. Nhng lm th no ng
c th chc chn nhng ngi khc nhau s khng suy ngh khc nhau, v dn n cc quy tc o
c khc nhau?
P: Khi mun tun theo quy tc o c, chng ta khng la chn nh bn v ti, nhng con
ngi c th, m l nhng hu th c l tr, l ngi tham gia trong ci Kant gi l tr thc tin
thun ty. V vy, tht sai lm khi ngh nhng quy tc o c l do chng ta - nhng c th - nh
ot. Tt nhin, nu suy l t nhng li ch, mong mun, v mc tiu c th, chng ta c th dn n
bt k nguyn tc no. Nhng y khng phi l nguyn tc o c, ch l nguyn tc khn ngoan.
Nu p dng l tr thc tin thun ty, chng ta b i nhng mi quan tm, li ch c th ca mnh.
iu ny c ngha tt c mi ngi p dng l tr thc tin thun ty s c cng mt kt lun - mnh
lnh tuyt i duy nht (c tnh ph qut). Do , ch t do v ch theo quy tc o c l mt
v ging ht nhau.
CU HI 4: Kant cho rng nu o c khng ch l vn tnh ton khn ngoan, n phi c
hnh thc mnh lnh tuyt i. Nhng lm th no chng ta c th bit o c nm bn ngoi cuc
chi ca quyn lc v li ch? Liu chng ta c chc chn c mnh c kh nng hnh ng t ch,
vi mt ch t do? Nu cc nh khoa hc khm ph ra (v d thng qua hnh nh chp no hoc
khoa hc thn kinh nhn thc) rng chng ta khng c ch t do: iu c bc b trit l o
c ca Kant khng?
P: T do ca ch khng phi l iu m khoa hc c th chng minh hay bc b. o c cng
th. Con ngi ng l sng trong th gii t nhin. Tt c mi th chng ta lm u c th c
miu t di nhn quan vt l hay sinh hc. Khi gi tay b phiu, hnh ng ca ti c th c gii
thch qua c bp, t bo thn kinh, khp thn kinh, v cc t bo. Tuy nhin, n cng c th c
gii thch theo ngn ng ca tng v nim tim Kant cho rng chng ta phi hiu chnh mnh t c
hai lp trng - lp trng sinh l v lp trng th hin tc nhn con ngi (Human agency) t do.
tr li thu o cu hi ny, ti cn phi ni thm mt cht v hai lp trng. Chng ta c th xt
tc nhn con ngi v cc quy tc iu chnh hnh ng ca mnh trn hai phng din. y l cch
Kant m t hai lp trng: Sinh vt l tr... c hai quan im khi xem xt mnh v t c th bit
quy tc chi phi... tt c cc hnh ng ca mnh. u tin anh ta c th xem mnh thuc v th gii
kh gic (sensible world), phi tun theo cc quy lut t nhin (ngoi tr); v th hai, anh ta thuc v
th gii gi nim (intelligible world) - tun theo cc quy tc c lp vi t nhin, khng da trn
kinh nghim m ch da trn l tr.
S i lp gia hai lp trng trn ng dng vi ba i lp chng ta tho lun:
i lp 1 (o c): ngha v - xu hng
i lp 2 (t do): t ch - ngoi tr
i lp 3 (l tr): mnh lnh tuyt i - mnh lnh gi thuyt
i lp 4 (lp trng) th gii kh gic - th gii gi nim
L thc th t nhin, ti thuc v th gii kh gic. Hnh ng cua ti c xc nh theo quy lut t
nhin v cc quy lut nhn qu. y l cc kha cnh hnh ng con ngi m vt l, sinh hc, v
thn kinh hc c th m t. L sinh vt c l tr, ti sng mt th gii gi nim. y c lp vi
quy lut t nhin, ti c kh nng t ch, c kh nng hnh ng theo quy tc ti nh ra cho chnh
mnh. Kant cho rng ch ng trn lp trng th hai (gi nim), ti mi c th xem bn thn mnh t
do: t do l c lp vi cc quyt nh c ngun gc t th gii kh gic (v y l iu lun c
quy cho l tr).
Nu ch l thc th kh gic, ti khng c kh nng t do; vic thc hin ch c th b mt s quan
tm hoc mong mun quy nh. Tt c cc la chn l la chn ngoi tr, b vic theo ui mt mc
tiu no chi phi. ch ca ti khng bao gi l nguyn nhn u tin, ch l kt qu ca mt vi
nguyn nhn c trc, l cng c ca mt (hoc mt .vi) xung lc hoc lch lc.
Chng no cn ngh mnh t do, chng ta khng th ngh n bn thn mnh nh mt thc th n
thun da trn kinh nghim[20]: Khi suy ngh mnh t do, chng ta chuyn mnh vo trong th gii
gi nim v ghi nhn tnh t ch ca ch cng vi kt qu ca n - o c.
V th - quay tr li cu hi - lm th no c mnh lnh tuyt i? Ch v ngh t do lm cho ti
tr thnh thnh vin ca th gii gi nim. kin cho rng chng ta c th hnh ng t do, chu
trch nhim o c v hnh dng ca mnh v tn trng nhng ngi khc chu trch nhim v mt
o c cho hnh ng ca h i hi chng ta xt mnh theo quan im ny - quan im tc nhn,
khng ch n thun l i tng. Nu bn thc s mun chng li khi nim ny v cho rng t do
v trch nhim o c ca con ngi l o tng hon ton, th l l ca Kant khng th chng
minh bn sai. Tuy nhin, s kh c th hiu chnh mnh, hiu c ngha ca cuc sng m thiu
vng cc khi nim v t do v o c. V, Kant cho rng, bt c quan nim no nh th, chuyn
chng ta ti hai lp trng - lp trng tc nhn v lp trng i tng. V mt khi thy nh hng
ca hnh nh ny, bn s thy ti sao khoa hc khng th chng minh hay bc b kh nng t do.
Hy nh rng, Kant cng tha nhn chng ta khng ch l sinh vt c l tr. Chng ta khng ch sng
trong th gii gi nim. Nu chng ta ch l sinh vt c l tr, khng phi tun theo quy tc v nguyn
tc ca t nhin, th khi tt c cc hnh ng ca chng ta lc no cng ph hp vi s t ch
ca ch. Bi v chng ta ng thi sng trn c hai lp trng - th gii tt yu v th gii t do -
nn lun tn ti mt khong cch gia nhng g chng ta lm v nhng g chng ta phi lm, gia
iu c lm v iu l ra phi lm. Mt cch khc din t iu ny l ni rng o c khng
phi l kinh nghim. N c mt khong cch nht nh vi th gii. N a ra cc phn xt v th
gii. Cho d tin tin n u, khoa hc khng th chm n cc vn o c, bi v khoa hc vn
hnh trong th gii kh gic.
Kant vit, Tranh lun nhm bc b t do l iu bt kh thi i vi nhng trit l su sc nht cng
nh l tr ca nhng ngi bnh thng nht. Kant l ra c th b sung thm rng c ngnh khoa
hc thn kinh nhn thc cng khng th lm c iu ny - cho d ngnh ny tinh vi n u. Khoa
hc c th nghin cu bn cht v tm hiu th gii kinh nghim, nhng khng th tr li cc vn
o c hay bc b ch t do. l v o c v t do khng phi l khi nim kinh nghim.
Chng ta khng th chng minh chng tn ti, nhng chng ta khng th cm nhn cuc sng o
c ca mnh m khng gi nh trc chng.
Kant v cng l
Khng ging Aristotle, Bentham v Mill, Kant khng c tc phm ln v l thuyt chnh tr m ch
c mt s bi tiu lun. y vy m l l v o c v t do xut hin trong nhng bi vit v o
c ca ng c nh hng su rng ln t duy v cng l. Mc d Kant khng ch ra nhng tc ng
c th, l thuyt chnh tr m ng ng h bc b ch ngha v li vn ch trng cng l da trn kh
c x hi.
Trc tin, Kant bc b ch ngha v li, khng ch trn phng din l c s cho o c c nhn
m c trn phng din l c s cho php lut. Theo quan im ca ng, hin php cng bng c
mc tiu lm hi ha t do ca mi c nhn vi t do ca tt c nhng ngi khc. N chng lin
quan g n vic ti a ha li ch, vn khng c can thip vo vic nh r cc quyn c bn.
V mi ngi c quan im khc nhau v mc tiu hnh phc v nhng g l hnh phc, nn tnh
ch li khng th l c s ca cng l v cc quyn. V sao khng c? Bi v vic t quyn trn
nn tng ch li s i hi x hi khng nh hoc xc nhn mt quan nim v hnh phc ni tri hn
nhng quan nim khc. t hin php trn c s mt quan nim no v hnh phc (chng hn
quan nim a s) s ln t mt s gi tr ca nhng ngi khc, iu ny khng tn trng quyn mi
ngi theo ui mc ch ring ca mnh. Kant vit: Khng mt ai c th buc ti phi hnh phc
theo quan nim v hnh phc ca ngi , bi v tng c nhn c th tm kim hnh phc cho ring
mnh theo bt c cch no ngi y cm thy ph hp, min khng xm phm n quyn t do ca
ngi khc lm iu tng t.
c im c bit th hai trong l lun chnh tr ca Kant l coi cng l v quyn bt ngun t kh
c x hi - nhng mt kh c x hi vi nhng lt lo gy lng tng. Trc , cc nh t tng
v kh c, k c Locke, lp lun rng chnh quyn hp php sinh ra t kh c x hi gia nhng
ngi n ng v ph n, ti mt thi im no , cng quyt nh vi nhau v cc nguyn tc chi
phi cuc sng chung ca h.
Kant coi kh c khc hn. Mc d chnh ph hp php phi c da trn mt kh c ban u,
khng c cch no khc, chng ta cn gi nh kh c ny..., thc s tn ti nh mt thc t, bi v
khng th khng nh th. Kant cho rng kh c ban u khng c thc m ch c trong tng
tng.
Ti sao to ra bn hin php cng bng t mt kh c tng tng ch khng phi mt kh c
thc? Mt l do l tnh thc t: Tht rt kh c th chng minh v mt lch s, trong lch s xa xa
ca cc quc gia, c tn ti bt c kh c x hi no. L do th hai l trit hc: Nguyn tc o c
khng th ch bt ngun t s kin mang tnh kinh nghim. Cng nh quy tc o c khng th da
trn li ch hay mong mun ca c nhn, nguyn tc cng l khng th da trn li ch hoc mong
mun ca cng ng. Vic ngy xa ch mt nhm ngi ng v hin php khng lm cho
hin php cng bng.
Loi kh c tng tng no c th trnh c vn ny? Kant ch n gin gi n l mt
tng ca l tr, m d sao cng rt thc t, v c th buc tt c cc nh lp php a ra cc iu
lut nh th bi ch thng nht ca ton b quc gia, v buc mi cng dn nh th ng .
Kant kt lun hnh ng ng tp th mang tnh tng tng ny l th nghim tnh ng n cho
bt k iu lut no.
Kant khng m t cho chng ta bit kh c tng tng ny ra sao v n to ra nguyn tc cng
l g. Gn hai th k sau, John Rawls - mt trit gia chnh tr ngi M s c gng tr li chng.
6. L L BNH NG - JOHN RAWBS
A PHN NGI M cha bao gi k kh c x hi. Trn thc t, cng dn nhp tch l nhng
ngi duy nht M (khng k cng chc) thc s ng tun th Hin php -mun nhp quc tch
h bt buc phi tuyn th trung thnh. Nhng ngi cn li chng bao gi c yu cu, hay thm
ch ngh, a ra li ng . Vy ti sao chng ta c ngha v phi tun th php lut? V lm th
no c th ni chnh quyn tn ti trn c s s ng ca ngi dn n qun l?
John Locke cho rng chng ta ngm ng thun. Bt c ai hng li ch t mt chnh quyn, ngay
c vic i trn ng cao tc, cng ngm chp nhn php lut v b php lut rng buc. Nhng ng
thun ngm l hnh thc ng khng r rng. Tht kh hnh dung v mt o c lm th no vic
i trn ng li ng ngha vi vic ph chun Hin php.
Immanuel Kant vin dn n s ng gi thuyt. Lut php ch cng bng nu c ton th cng
ng chp nhn. Nhng iu ny qu tht cng l la chn kh hiu cho mt kh c x hi thc s.
Lm th no tha thun mang tnh gi thuyt thc hin gi tr o c thay cho tha thun tht?
John Rawls (1921-2002), trit gia chnh tr ngi M a ra cu tr li xut sc cho cu hi ny.
Trong tc phm Hc thuyt cng l (A Theory of Justice, 1971), ng lp lun rng cch suy ngh v
cng l l hy hi xem chng ta s ng thun nhng nguyn tc no trong v th bnh ng ban u.
Rawls l gii nh sau: Gi s chng ta cng t tp li (cng ging nh chng ta by gi) la chn
cc nguyn tc qun l cuc sng chung cho tt c mi ngi: vit ra mt kh c x hi. Chng ta
s chn nhng nguyn tc g? C l s rt kh c c s ng thun. Nhng ngi khc nhau tra
thch cc nguyn tc khc nhau, phn nh cc li ch, gi tr o c, nim tin tn gio v v th x
hi rt khc nhau. Ngi giu, k ngho; ngi c quyn th v ng bn b, k thp c b hng.
Mt s l thnh vin cc nhm thiu s v chng tc, sc tc, hoc tn gio; nhng ngi khc th
khng. Chng ta c th thng lng bng cch tha hip. Tuy nhin, tha hip cng c th phn
nh u th mc c ca ngi ny so vi ngi khc. Khng c l do no cho rng mt kh c x
hi c c theo cch ny s cng bng.
By gi xt suy tng sau: Gi s khi t tp la chn cc nguyn tc, chng ai bit tnh trng x
hi ca ai. Hy tng tng chng ta la chn sau bc mn v minh - tm thi ngn khng cho
chng ta bit ai l ai. Chng ta khng bit tng lp, gii tnh, chng tc, dn tc, chnh kin hay tn
gio ca bt k ai. Chng ta cng khng bit li th v bt li ca bt k ai -khe hay yu, c hc
vn cao hay ai b hc gia chng, sinh ra trong gia nh hnh phc hay gia nh tan v. Nu chng ai
bit bt k thng tin g nh th, thc s chng ta s la chn t mt v tr bnh ng ban u. V
khng ai c v th thng lng cao hn nn cc nguyn tc chng ta ng s l cng bng.
y l tng ca Rawls v kh c x hi - mt tha thun gi thuyt v v th bnh ng ban u.
Rawls ku gi chng ta t hi: chng ta - nhng ngi c l tr v t li - s la chn nh th no
nu trong hon cnh . ng khng gi nh tt c chng ta u c ng c t li trong cuc sng
thc, ch l chng ta t qua mt bn nim tin ca mnh v o c v tn gio cho mc ch suy
tng. Chng ta s chn nhng nguyn tc no?
u tin, ng l gii chng ta s khng chn ch ngha v li. Pha sau bc mn v minh, mi chng
ta c th ngh, Theo nhng g ti bit, cui cng ti rt c th tr thnh thnh vin ca mt nhm
thiu s b p bc. V khng ai mun ri ro tr thnh tn C c b nm cho s t nhm mua vui
cho m ng. Chng ta cng s khng chn chnh sch kinh t hon ton t do - nguyn tc ca ch
ngha t do c nhn cho php ngi dn c quyn gi li tt c s tin h kim c trong mt nn
kinh t th trng. Mi ngi c th ngh: Ti c th may mn tr thnh Bill Gates, nhng cng
hon ton c th tr thnh mt ngi v gia c. V vy, tt hn ti nn trnh mt h thng b mc
cho ti ngho m khng gip g.
Rawls cho rng hai nguyn tc cng l s xut hin t kh c mang tnh gi thuyt ny. Nguyn tc
th nht m bo quyn t do c bn nh nhau cho tt c cng dn, nh quyn t do ngn lun v t
do tn gio. Nguyn tc ny ng trn mi cn nhc v li ch v phc li ca ton x hi. Nguyn
tc th hai lin quan n s bnh ng v x hi v kinh t. Mc d khng i hi phi co bng thu
nhp v ca ci, nguyn tc ny ch cho php tn ti nhng bt bnh ng v x hi v kinh t nu
nhng bt bnh ng ny phc v li ch ca nhng thnh vin yu th nht trong x hi.
Cc trit gia tranh ci v vic liu cc bn tham gia kh c x hi mang tnh gi thuyt ca Rawls
c la chn nhng nguyn tc m ng ni h s chn khng. Di y chng ta s thy ti sao Rawls
cho rng hai nguyn tc y s c chn. Nhng trc khi chuyn sang cc nguyn tc ny, chng ta
hy xt mt cu hi: Liu s thc nghim gi tng ca Rawls c l cch ng suy ngh v cng
l khng? Lm th no m nguyn tc cng l li c th bt ngun t mt tha thun khng bao gi
thc s din ra?
Cc hn ch v mt o c ca kh c
nh gi nh hng o c ca kh c gi thuyt ca Rawls, cn phi bit gii hn o c ca
kh c thc. i lc chng ta cho rng khi hai ngi c mt tha thun, cc iu khon ca tha
thun ny hn l cng bng. Ni cch khc, chng ta gi nh rng hp ng bin minh cho nhng
iu khon m n to ra. Nhng khng phi nh vy, t nht t n khng lm c vy. Hp ng
thc t khng phi cng c o c c lp. Ch vic bn v ti i n tha thun khng khin
tha thun cng bng. Vi bt c hp ng thc t no, ngi ta lun lun c th hi Nhng g
h ng thun c cng bng khng?. tr li cu hi ny, chng ta khng ch n gin hng s
ch vo chnh hp ng m cn c mt s tiu chun cng bng c lp.
Tiu chun nh th n t u? C l bn ngh n t mt kh c ln hn, c t trc - chng hn
nh hin php. Nhng hin php cng gp vn tng t nh cc tha thun khc. Thc t hin
php c ton dn thng qua khng chng minh c cc iu khon ca chng cng bng. Hy
xt Hin php Hoa K nm 1787. Mc d c rt nhiu u im, Hin php ny vn c t vt nh chp
nhn ch n l, v im hn ch ny tn ti cho n cuc Ni chin. Vic c cc i biu ti
Philadelphia v sau l cc tiu bang ph chun khng lm cho hin php ny cng bng.
Ngi ta c th lp lun sai lm ny c th bt ngun t mt thiu st trong s ng thun. N l
ngi M gc Phi khng nm trong Hi ngh Lp hin, ph n cng th (n gii ginh c quyn
b phiu sau mt th k). Chc chn mt hi ngh mang tnh i din hn s to ra mt hin php
cng bng hn. Nhng l ch s phng on. Khng mt kh c x hi thc t hay hi ngh lp
hin no, d mc i din n u, c th m bo to ra cc iu khon hp tc cng bng cho
x hi.
Vi nhng ngi tin o c bt u v kt thc vi s ng thun, iu ny c v l mt lun im
kh nghe. Nhng khng phi ton b lun im u gy tranh ci. Chng ta thng hi cc giao dch
mi ngi thc hin c cng bng khng. V chng ta qu quen thuc vi tnh ngu nhin c th dn
n nhng giao dch xu: mt bn c th l nh m phn tt hn, hay c v th thng lng cao
hn, hoc bit nhiu thng tin hn v nhng th c trao i. Cu ni ni ting ca Don Corleone
trong tiu thuyt B gi, Ta s a ra mt ngh m hn khng th t chi m ch (theo hnh thc
cc oan) rng p lc lun ln vn, mt mc no , xung quanh hu ht cc cuc m phn.
Tha nhn rng hp ng khng m bo cng bng trong cc iu khon ca n khng c ngha l
chng ta c th vi phm hp ng ty thch. Chng ta bt buc phi thc thi ngay c mt tha thun
bt cng, t nht l ti mt thi im no . S ng thun l quan trng, ngay c khi n khng hon
ton cng bng. Tuy nhin, s ng thun mang t tnh quyt nh hn so vi i khi ta ngh. Chng ta
thng nhm ln gia tnh o c ca s ng thun vi cc ngun ngha v khc.
Gi s chng ta c mt tha thun: bn giao cho ti 100 con tm hm v ti s tr bn 1.000 la.
Bn i bt v em tm n, ti thng thc ngon lnh, nhng t chi tr tin. Bn ni ti n bn
tin. Ti hi ti sao? Bn c th vin dn n tha thun gia hai ngi nhng bn cng c th vin
dn n li ch ti va hng th. Bn c th ni ti c ngha v hon tr li ch m nh bn ti c
hng.
By gi gi s chng ta c tha thun tng t, nhng ln ny khi bn nh bt v mang tm n
trc ca nh ti, ti i . Ti khng thch tm hm na. Bn vn c gng ly tin. Ti ni: Ti
khng n bn bt c iu .g. By gi, ti khng c hng li. Ti thi im ny, bn c th vin
dn n tha thun ca chng ta, nhng bn cng c th vin dn n vic bn lm vic chm ch th
no bt tm hm vi k vng ti s mua. Bn c th ni ti c ngha v phi tr v nhng n lc
bn thc hin thay ti.
By gi hy xem liu chng ta c th tng tng c mt trng hp ngha v ch da trn s ng
thun, khng c thm sc nng o c ca vic tr cho li ch hay tr cng cho vic bn lm cho
ti. Ln ny chng ta c tha thun tng t, nhng ngay trc khi bn b thi gian bt tm hm, ti
gi cho bn v ni, Ti i . Ti khng mun tm hm na. Ti c cn n bn 1.000 la
khng? Bn vn ni Tha thun l tha thun v nhn mnh rng hnh ng ng ca ti to
ra mt ngha v cho d khng c bt k li ch hay s tr cng no y?
Cc hc gi ngnh lut tranh lun vn ny trong mt thi gian di. S ng thun c th t to ra
mt ngha v hay cn c thm mt s yu t nh hng li hay tr cng? Cuc tranh lun ny h l
cho chng ta iu g v o c ca hp ng m chng ta thng b qua: cc hp ng thc c
sc mnh o c chng no n thc hin hai l tng: t ch v c i c li.
Vi t cch l cc giao kt t nguyn, hp ng th hin quyn t ch ca chng ta, nhng ngha v
chng to ra c sc nng v chng c tnh t p t - chnh chng ta t nguyn nhn cc ngha v. L
cng c hai bn cng c li, hp ng da trn l tng c i c li; ngha v thc hin chng
pht sinh t ngha v tr cng cho nhng li ch ngi khc mang n cho chng ta.
Thc t, hai l tng t ch v c i c li khng d thc hin. Mt s tha thun, cho d t nguyn,
khng em li li ch cho c hai pha. V i khi chng ta c ngha v tr cng cho mt li ch ch
n gin trn c s c i c li, ngay c trong trng hp khng c hp ng. iu ny ch ra cc
gii hn v mt o c ca s ng thun: Trong mt vi trng hp, ng thun khng to ra
mt ngha v c tnh rng buc v mt o c; trong mt s trng hp khc cn c th khng cn
n s ng thun.
Khi ng thun khng : Th bng chy v nh v sinh
b r r
Xt hai trng hp chng t s ng thun khng thi l cha : Khi cn nh, hai a con trai ca
ti su tm th bng chy v trao i vi nhau. a ln bit nhiu v cc cu th v gi tr ca th
hn. N i khi thc hin cc giao dch khng cng bng vi a em, chng hn i hai th khng
gi tr ly mt th qu him. V th ti a ra quy nh l khng c thc hin v trao i no cho
n khi ti ph chun. Bn c th ngh y l gia trng, m ng l th. ( l mc ch ca gia
trng). Trong trng hp ny, trao i t nguyn c th khng cng bng.
Vi nm trc, ti c bi bo v mt trng hp cc oan hn: nh v sinh trong cn h mt ga
ph cao nin Chicago b r r. C thu mt nh thu sa cha vi gi 50.000 la. C k hp ng
tr ngay 25.000 la v tr dn s tin cn li. V vic b khm ph khi c n ngn hng rt
25.000 la. Cc nhn vin quy giao dch hi ti sao c cn rt nhiu tin th, v c tr li mnh
phi tr th sa cha. Cc nhn vin ngn hng lin lc vi cnh st, bt gi nh thu v lng tm
v hnh vi la o.
Tt c nhng ngi ng h hp ng hng hi nht cng tha nhn vic i ti 50.000 la sa
cha nh v sinh l cc k bt cng, cho d hai bn t nguyn chp nhn. V vic ny.minh chng
hai im gii hn v mt o c ca hp ng: u tin, hnh ng tha thun khng m bo tnh
cng bng ca hp ng. Th hai, s ng thun cha to ra mt lun im rng buc v mt o
c. Hon ton khng cn l cng c hai bn cng c li, hp ng ny xem thng l tng c
i c li. Ti ngh, iu ny gii thch ti sao rt t ngi ni c b c ngha v v mt o c phi
tr s tin qu ln kia.
Ngi ta c th tr li v sa cha nh v sinh bt lng ny khng phi l hp ng thc s t
nguyn, m thuc kiu bc lt, trong mt nh thu v lng tm trc li t mt c b - ngi
khng c nhiu thng tin. Ti khng bit cc chi tit ca v vic, nhng chng ta v li ch ca l
lun, hy gi nh rng nh thu khng p buc c b, v rng c b cn minh mn (d c khng c
nhiu thng tin v tin cng sa cha) khi c ng vi tha thun ny. Thc t l tha thun t
nguyn khng m bo vic trao i cc li ch ngang bng hoc tng ng nhau.
Ti trnh by s ng thun khng phi l iu kin cho bn phn o c; mt tha thun bt
cng hon ton khng th m bo cc bn cng c li, m c tnh t nguyn cng khng th bo
cha c. By gi ti mun a ra mt mnh c tnh khiu khch hn: S ng thun khng phi
iu kin cn cho bn phn o c. Nu tnh cng c li r rng, c th tha mn lun im o
c v tnh c i c li m khng cn hnh ng ng thun.
Phn i 2: N lc
iu ny a ta n l l phn i th hai mang tnh thch thc hn: N lc th sao? Rawls ph
quyt l thuyt cng l ca ch nhn ti vi l do ti nng thin ph ca mi ngi khng phi
th h t lm ra. Nhng nhng ngi lm vic chm ch, n lc trau di ti nng ca mnh th
sao? Bill Gates lm vic bn b v kh khn pht trin Microsoft. Michael Jordan b ra v s gi
tp mi gia k nng bng r ca mnh. Mc d ti nng v thin ph, h c xng ng vi phn
thng do n lc ca mnh mang li khng?
Rawls tr li ngay c n lc cng c th l thnh qu ca mt s dy d tt, Ngay c s sn sng
n lc, c gng, v do xng ng theo ngha bnh thng cng ph thuc vo gia nh hnh phc
v hon cnh x hi.
Cng ging nh cc yu t khc gp phn vo thnh cng, n lc chu nh hng ca tnh ngu
nhin m chng ta khng th k cng. C v kh nng n lc ca mt ngi chu nh hng bi k
nng tri ph, cng nh nhng con ng tri rng trc anh ta. Nu nhng th khc ging nhau,
ngi no c nhng yu t trn, kh nng phn u bn b s tt hn.
Nhiu sinh vin ca ti phn i l lun ca Rawls v n lc. H tranh lun rng thnh tch ca
mnh, k c vic vo Harvard, phn nh cng sc ca ring h, khng phi cc yu t mang tnh
ngu nhin v mt o c nm ngoi tm kim sot ca h. Nhiu ngi nghi ng bt k l thuyt
v cng l no cho rng v mt o c chng ta khng xng ng vi nhng phn thng do n lc
ca chng ta mang li.
Sau khi chng ti tranh lun v kin ca Rawls v n lc, ti tin hnh mt cuc kho st khng
khoa hc lm. Ti ch ra ngnh tm l hc cho rng th t sinh nh hng n n lc v s phn
u, chng hn n lc thi vo Harvard. Cc bo co cho rng con trng c thi lm vic tt
hn, kim tin tt hn v t nhiu thnh cng hn con th. Nhng nghin cu ny gy tranh ci, v
ti khng bit kt qu c ng khng. Nhng ch th cho vui, ti yu cu sinh vin no l con trng
gi tay. Khong 75 n 80 phn trm sinh vin gi tay. Kt qu cc cuc thm d ti thc hin gn
nh nhau.
Khng ai cho rng mnh c cch no tr thnh con trng. Nu mt ci g c tnh ngu nhin
v mt o c nh th t sinh c th nh hng n xu hng c gng lm vic chm ch v tn
tm ca chng ta, th Rawls ng. Ngay c n lc cng khng th l c s ca s xng ng v mt
o c.
Mt ln na lun im cho rng mi ngi xng ng vi phn thng v n lc v chm ch, li
b nghi ng vi nguyn nhn sau: d thng vin dn n n lc, nhng ngi ng h ch nhn
ti khng thc s cho rng ch n lc khng thi c th l c s ca thu nhp v s giu c. Hy xem
xt hai cng nhn xy dng.
Mt ngi khe mnh rn ri, c th xy dng bn bc tng trong ngy m khng ch mt git
m hi. Ngi th hai yu t gy g v khng th b cng lc hai vin gch. Mc d ngi ny lm
vic cc k chm ch, nhng vic anh ta lm trong mt tun th ngi ng nghip c bp lm mt
ngy l xong. Khng ngi no theo ch ngha nhn ti c th ni ngi cng nhn yu nhng chm
ch xng ng c tr tin nhiu hn, v n lc nhiu hn ngi cng nhn khe mnh.
Hoc xt Michael Jordan. S tht anh luyn tp cc k chm ch. Nhng mt vi cu th chi bng
r luyn tp cn chm ch hn. Khng ai c th ni nhng ngi ny xng ng c c hp ng
ln hn hp ng ca Jordan v l phn thng qu trnh luyn tp vt v ca h. V vy theo ch
ngha nhn ti, mc d ni v n lc nhng thc t chnh s ng gp hoc thnh tu mi xng ng
c thng. Cho d thi lm vic c l vic ring ca chng ta hay khng, ng gp ca chng
ta ph thuc - t nht mt phn no - vo thin ph m chng ta khng th t k cng.
Bc b s xng ng o c
Nu l lun o c v tnh ngu nhin trong phn b ti nng ca Rawls ng, th c mt kt lun
ng ngc nhin: Cng l phn phi khng phi l vn thng cho nhng ngi xng ng v mt
o c.
ng tha nhn kt lun ny tri ngc vi cch suy ngh bnh thng ca chng ta v cng l: C
mt xu hng ph bin gi nh rng thu nhp v ca ci, v ni chung nhng iu tt p trong
cuc sng phi c phn phi theo s xng ng v mt o c. Cng l l hnh phc do phm
cht sinh ra... Gi y cng l vi t cch l s cng bng bc b quan nim ny.
Ravvls lm xi mn quan im ca ch nhn ti bng cch gi ln s hoi nghi vo tin c bn
ca n - nu chng ta loi b cc ro cn x hi v kinh t trn con ng dn ti thnh cng th c
th ni mi ngi xng ng vi nhng phn thng do ti nng ca h mang li.
Chng ta khng xng ng vi v th ca mnh trong h thng phn phi ti nng thin ph, cng
nh im xut pht ca chng ta trong x hi. kin chng ta xng ng vi tnh cch tt cho php
mnh n lc trau di kh nng cng c vn ; bi v tnh cch ph thuc rt ln vo nn tng gia
nh v hon cnh x hi khi cn th u - iu chng ta khng th chn c. Khi nim xng ng
khng p dng y.
Nu cng l phn phi khng phi l vic khen thng cho s xng ng v mt o c, th c phi
iu ny c ngha l nhng ngi lm vic chm ch v chi ng lut khng c yu sch v
nhng phn thng h nhn c nh n lc ca mnh? Khng, khng hn th. y Rawls nu ra
mt s phn bit quan trng nhng tinh t - gia xng ng v mt o c v iu m ng gi s
c php theo k vng hp php. S khc bit l: Khng ging lun im v xng ng, s c
php c th ch ny sinh mt ln khi mt s lut chi nht nh u vo . N khng th cho
chng ta bit cch thit lp cc quy tc ban u nh th no.
Xung t gia xng ng v o c v s c php l nguyn nhn c bn trong nhiu cuc tranh
lun nng nht v cng l ca chng ta: Mt s ngi ni rng tng thu nh vo ngi giu l tc
ot ca h th h xng ng c c; hoc coi tnh a dng chng tc v sc tc l mt yu t trong
tuyn sinh i hc tc i li th ca nhng ng vin c im SAT cao - li th m v mt o
c h xng ng c hng. Nhng ngi khc ni khng - v mt o c, mi ngi khng
xng ng c hng cc li th ny; u tin chng ta phi quyt nh lut chi (mc thu, cc
tiu chun trng tuyn) nn nh th no. Ch khi chng ta mi c th ni ai c quyn c th g.
Xem xt s khc bit gia tr chi may ri v tr chi k nng. Gi s ti mua x s. Nu trng
thng, ti c php nhn tin thng. Nhng ti khng th ni mnh xng ng trng thng, bi
v x s l tr chi may ri. Ti khng dng c tnh hay k nng ca mnh chin thng trong tr
chi.
Gi tng tng Boston Red Sox[25] chin thng trong gii World Series. Vi kt qu th, h c
php nhn cp. Nhng h c xng ng chin thng hay khng li l vn khc. Cu tr li ph
thuc vo cch chi ca h. H thng ra (v d do trng ti thi sai ti mt thi im quyt nh)
hay bi v h thc s chi tt hn i th, th hin phm cht v k nng tuyt vi trn sn?
Tr chi k nng, khng ging tr chi may ri; c th c s khc bit gia ngi c php thng
v ngi xng ng thng. l bi v tr chi k nng tng thng cho s kh luyn v th hin
mt s c tnh nht nh, Rawls cho rng cng l phn phi khng phi l khen thng c tnh hay
s xng ng v mt o c. Thay vo , n l s p ng k vng hp php pht sinh khi cc quy
tc ca cuc chi c t ng v tri. Mt khi cc nguyn tc cng l thit lp nn cc iu khon
ca hp tc x hi, ngi dn c hng cc li ch h kim c theo quy nh . Nhng nu
c yu cu np thu mt phn thu nhp gip nhng ngi c hon cnh kh khn, h khng
th phn nn vic ny gy cho h tn tht v nhng g h xng ng c hng.
Khi , mt k hoch phn phi cng bng tr li cho cu hi con ngi c quyn c hng g; n
p ng k vng hp php ca h do cc thit ch x hi thit lp. Nhng nhng iu h c php
c khng t l v cng khng ph thuc vo gi tr ni ti ca h. Cc nguyn tc cng l iu chnh
cu trc c bn ca x hi... khng cp n s xng ng v mt o c, v khng c xu hng
phn phi phn chia tng ng vi n.
Rawls bc b vic ly s xng ng v mt o c lm c s cho cng l phn phi trn hai cn c.
u tin, nh chng ta thy, nhng ti nng (ca ti) cho php ti cnh tranh thnh cng hn
nhng ngi khc khng hon ton do ti t to ra. Nhng s ngu nhin th hai cng khng km
phn quyt nh: ti bt k thi im no, nhng phm cht m mt x hi nh gi cao cng ngu
nhin v mt o c. Ngay c khi ti c mt ti nng duy nht, khng c g phi bn ci, th hon
ton c th phn thng gt hi c t ti nng ny cng ph thuc vo tnh ngu nhin ca cung
v cu. x Tuscany thi Trung c, ha s v bch ha rt c trng vng, trong khi th k 21
California, lp trnh vin my tnh mi c gi. K nng ca ti kim c nhiu hay t tin ph thuc
vo vic x hi mong mun nhng g. V iu ny ph thuc vo phm cht, c tnh mt x hi
mun tng thng.
Hy xem xt s khc bit v tin lng nh sau:
Lng bnh qun gio vin Hoa K khong 43.000 la/nm. David Letterman din gi chng
trnh tr chuyn m khuya kim c 31.000.000 la/nm.
Chnh n Ta n Ti cao Hoa K lohn Roberts c tr 217.400 la/nm. Thm phn Judy, ngi
ph trch chng trnh truyn hnh thc t, kim c 25.000.000 la/nm.
Mc lng chnh lch ny c cng bng khng? Cu tr li ca Rawls ph thuc vo vic liu chng
c xut hin trong mt h thng thu v ti phn phi vn hnh v li ch ca nhm ngi ngho
khng. Nu ng; Letterman v thm phn Judy s c php hng khon thu nhp ca h. Tuy
nhin, khng th ni thm phn Judy xng ng kim nhiu gp trm ln so vi chnh n Roberts,
hoc Letterman xng ng kim nhiu gp by trm ln gio vin. Thc t vic tnh c sng trong
mt x hi tr lng hu h cho cc ngi sao truyn hnh l s may mn ca h, khng phi iu h
xng ng.
Nhng ngi thnh t thng b qua cc kha cnh tnh c ny trong thnh cng ca mnh. t nht
trn kha cnh no , nhiu ngi trong chng ta may mn c cc phm cht m x hi tnh c coi
trng. Trong x hi th trng, tht ng gi nu c ti kinh doanh. Trong x hi quan liu, kh nng
kt thn d dng v thun li vi cp trn mi ng gi. Trong x hi dn ch i chng, tht ng
gi nu n nh khi xut hin trn truyn hnh, v c kh nng ni chuyn ngn gn, hp dn. Trong
x hi thch tranh tng, rt c ch khi i hc trng lut, c k nng l lun v din gii c im
LSAT cao.
Chng ta khng th tc ng n vic x hi ca chng ta tng thng nhng gi tr no. Gi s
chng ta - vi ti nng ca mnh - khng sng trong mt x hi cng ngh tin tin, a tranh tng
nh x hi chng ta, m trong mt x hi sn bn, mt x hi chin binh, hay mt x hi tng thng
nhng phn thng cao qu v uy tn nht cho nhng ngi c th lc tt nht, hoc sng o nht.
Ti nng cua chng ta s ra sao? R rng, chng s khng a chng ta vn xa. V khng nghi ng
g na, mt s ngi s pht trin nhng k nng khc. Tuy nhin, liu chng ta c t xng ng hay
thiu gi tr hn chng ta by gi khng? Cu tr li ca Rawls l khng. Chng ta c th nhn c
t hn, v ng nh th. Nhng khi c hng t hn, khng v th m chng ta gim gi tr i, t
xng ng hn nhng ngi khc. iu ny cng ng vi nhng ngi thiu v tr c uy tn trong
x hi chng ta, v nhng ngi c t nhng nng khiu m x hi chng ta tnh c coi trng.
V th, khi chng ta c li do lut chi thng cho kh nng vn dng ti nng ca mnh, th tht
sai lm v ngo mn khi cho rng chng ta xng ng nht sng trong mt x hi nh gi cao
nhng phm cht chng ta c d tha.
Woody Allen a ra im tng t trong b phim Stardust Memories. Allen ng vai mt nhn vt
tng t nh chnh bn thn ng - mt din vin hi ni ting c tn Sandy, gp g Jerry, bn hng
xm hi b by gi l mt ti x taxi bt c ch.
SANDY: Cu ang lm g vy? Cu lm sao th?
JERRY: Cu bit ti lm g khng? Ti li xe taxi.
SANDY: , trng cu n m. Cu li xe taxi th c lm sao?
JERRY: Ch. Nhng nhn ti so vi cu...
SANDY: Cu mun ti ni iu g? Ti l a tr trong khu ph hay k chuyn ci, phi khng?
JERRY: .
SANDY: Vy, v vy, chng ta, cu bit y, chng ta sng trong mt x hi nh gi cao chuyn
ci, cu thy khng? Nu cu ngh v iu theo cch ny - (hng ging) nu ti l ngi da
Apache, nhng ngi khng cn din vin hi, phi khng? Nu th ti l k tht nghip.
JERRY: Vy h? , thi no, iu khng gip t cm thy tt hn.
Ngi li xe taxi khng thay i trc l l ca ngi din vin hi kch v tnh ngu nhin theo
kha cnh o c ca danh vng v tin bc. Xem s khn kh ca mnh nh vn ri khng an i
c ngi ti x. C l nguyn do trong mt ch nhn ti, phn ln mi ngi ngh rng thnh
tu ln phn nh nhng g chng ta xng ng, mt tng khng phi d dng nh . Liu cng
bng trong phn phi c th c tch hn ra khi s xng ng v mt o c l mt cu hi
chng ta khm ph trong nhng trang tip theo.
Thc y s a dng
Vi l l a dng, chnh sch chng k th khng ph thuc vo khi nim trch nhim tp th gy
tranh ci. V cng khng ph thuc vo vic chng minh bn thn cc sinh vin thiu s c u
tin trong tuyn sinh b phn bit i x hay b bt li. Trng tuyn khng c coi nh phn
thng cho ngi nhn m l phng tin nhm t ti mt mc ch xng ng v mt x hi.
C s v s a dng l mt l l nhn danh li ch chung - li ch chung ca chnh trng hc v ca
c x hi. u tin, trng i hc mong mun c c mt cng ng sinh vin pha trn nhiu
chng tc bi v iu ny cho php sinh vin hc hi t nhau nhiu hn so vi khi tt c sinh vin c
cng nn tng. Do vic ch nhn sinh vin t mt vng ca t nc s lm gii hn tim nng tr tu
v vn ha, nn y l l l th nht ng h tnh a dng v dn tc, chng tc, v giai tng. Th hai,
l l a dng cho rng vic gip nhm thiu s b bt li m nhn v tr lnh o trong nhng lnh
vc cng v ngnh ngh s thc y mc tiu dn s ca trng di hc v ng gp cho li ch
chung.
a dng l mt trong nhng l l thng xuyn c cc trng cao ng, i hc a ra, Khi phi
i mt vi v kin ca Hopwood, trng Khoa Lut i hc Texas trch dn mc tiu dn s m
chnh sch chng k th ca khoa nhm ti. Khoa Lut c mt s mnh l nng cao s a dng trong
ngh lut Texas v cho php ngi M gc Phi v gc Latin m nhn vai tr lnh o trong chnh
quyn v gii lut gia. ng cho bit nh bin php ny, chng trnh chng k th ca khoa thnh
cng: Chng ti thy sinh vin nhm thiu s tt nghip t khoa chng ti tr thnh cc quan chc
c bu, lm vic ti cc cng ty lut hng u, tr thnh ngh s tiu bang hay quan ta lin bang.
Trong phm vi no , ngi nhm thiu s lm vic trong cc c quan quan trng Texas thng
l sinh vin c ca chng ti.
Khi Ta n Ti cao M x v Bakke, i hc Harvard gi mt bn tm tt thn-hu-ca-ta[30] bo
v chnh sch chng k th trn quan im gio dc. N ni rng im trung bnh v im thi u vo
khng bao gi l tiu chun xt tuyn duy nht. Nu thnh tch hc tp xut sc l tiu ch duy nht
hoc tiu ch chim u th, i hc Harvard s mt i rt nhiu sc sng v tr tu xut sc... V th
cht lng ca cc hot ng gio dc dnh cho tt c sinh vin s gim st. Trong qu kh, a
dng c ngha l sinh vin n t California, New York v Massachusetts; th dn v nng dn;
ngh s violin, ha s v cu th bng , nh sinh hc, s gia v ngi nghin cu vn hc c in;
ngi mi gii chng khon, cc hc gi v cc chnh tr gia tng lai. By gi, trng i hc
cng quan tm n s a dng v chng tc v dn tc.
Mt cu nng dn t Idaho c th mang ti Harvard iu g m mt ngi Boston khng th em
n. Tng t, mt sinh vin da en c th mang n mt iu g m sinh vin da trng khng th
mang n. Cht lng hot ng gio dc ca tt c cc sinh vin i hc Harvard ph thuc mt
phn vo nhng khc bit trong nn tng v v b ngoi ca cc sinh vin.
Cc phn bc nhm vo l l a dng a ra hai kiu phn i - mt mang tnh thc t, mt mang
tnh nguyn tc. Phn i mang tnh thc t nghi ng hiu qu ca chnh sch chng k th. Vic u
tin theo chng tc s khng mang n mt x hi a nguyn hn hay gim thnh kin v bt bnh
ng m hy hoi lng t trng ca sinh vin nhm thiu s, lm gia tng thc nhy cm v chng
tc nhiu pha, lm cng thng mu thun chng tc, v khi gi ni on gin trong nhng nhm
da trng thiu s cm thy h cng phi c u i. Phn i kiu ny khng cho rng chnh sch
chng k th l bt cng, m cho rng chnh sch ny li bt cp hi hoc kh t mc tiu.
V y l th chp nhn, khng cn ngha tn vinh, m mt khoa lut trung thc v mt trit l nn
gi nhng ngi trng tuyn:
Knh gi ngi trng tuyn,
Chng ti vui mng thng bo rng n xin nhp hc ca bn c chp nhn. iu ny ch ra
rng bn tnh c c nhng c im m hin ti x hi cn, v vy chng ti xut khai thc gi tr
qu gi ca bn bng cch nhn bn vo hc Khoa Lut.
Chc mng bn, khng phi v bn xng ng do c nhng phm cht dn n vic trng tuyn -
bn khng xng ng; m ch v ngi chin thng trong mt cuc bc thm may ri ng c
chc mng. Bn may mn c cc c im ph hp. Nu bn chp nhn vo khoa chng ti, bn
cui cng s c hng cc li ch i km. V th, bn c th n mng.
Bn, hoc nhiu kh nng l ph huynh ca bn, c th mun n mng v s trng tuyn ny phn
nh, nu khng phi thin t ca bn, th t nht v bn n lc khng ngng trau di kh nng ca
mnh.
Nhng quan im cho rng bn xng ng v nhng gi tr cn thit c th n lc cng c vn
khng km, v gi tr ny ca bn ph thuc vo hon cnh may mn m bn khng th t k cng.
Khi nim xng ng khng p dng y.
D sao chng ti cng mong mun din kin bn trong ma thu ti.
Trn trng knh cho...
Telos ca trng i hc l g?
Cuc tranh lun v chnh sch chng k th c th c xt li theo l l ca Aristotle v cch phn
phi so. Chng ta bt u bng cch tm kim tiu chun phn phi cng bng: Ai c quyn c
trng tuyn? Trong vic gii quyt vn ny, chng ta thy mnh phi xc nh (c th khng tng
minh) mc ch, hoc telos ca trng i hc l g?
Thng trong nhiu trng hp, telos khng r rng m cn gy tranh ci. Mt s ngi ni i hc
c nhim v thc y thnh tu hc thut, v trin vng hc thut phi l tiu ch tuyn sinh duy
nht. Nhng ngi khc ni trng i hc tn ti phc v cc mc ch dn s, v rng kh nng
tr thnh nh lnh o trong mt x hi a dng chng hn phi l mt tiu ch xt tuyn. Phn loi
cc telos ca trng i hc c v l vic cn thit khi xc nh tiu ch tuyn sinh ph hp. iu ny
ch ra kha cnh mc ch lun ca cng l trong tuyn sinh i hc.
Gn vi cuc tranh lun v mc ch ca trng i hc l mt cu hi v tn vinh: trng i hc
nn tn vinh v khen thng nhng c tnh hay s trng no mt cch thch ng? Nhng ai cho
rng trng i hc tn ti ch tn vinh v tng thng thnh tu trong hc thut d c kh nng
chng i chnh sch chng k th, trong khi nhng ngi tin trng i hc tn ti thc y
nhng l tng dn s nht nh li ng h chnh sch ny.
Nhng l l v trng i hc, ngi c v v cy so, t nhin tin trin theo cch ch ra tng
ca Aristotle: L l v cng l v quyn thng l l l v mc ch, hoc telos ca t chc x hi,
th n lt n li phn nh nhng quan nim i nghch nhau v cc gi tr m t chc ny tn vinh
v khen thng.
Chng ta c th lm g nu mi ngi bt ng v telos hay mc ch ca hnh ng ang bn ti?
Liu c th ngh telos ca t chc x hi, hoc mc ch ca trng i hc ch n gin l bt c
iu g c quan thnh lp hay ban qun tr trng xc lp?
Aristotle tin ngi ta c th suy lun v mc ch ca t chc x hi. Bn cht thit yu ca t chc
khng phi bt bin v tn ti mi mi, nhng cng khng n gin ch l vn d lun. (Nu mc
ch ca Trng Harvard ch c xc nh qua ch ca nh sng lp, th by gi mc ch chnh
ca i hc ny vn ch l o to cc mc s theo ch ngha gio on (Congregationalist)).
Th th rt cuc lm th no chng ta c th l lun v mc ch ca mt tp qun x hi khi i mt
vi bt ng? V khi nim v tn vinh v gi tr lm sao xut hin? Aristotle a ra cu tr li bn
vng nht cho cc cu hi trn trong phn ng tho lun v chnh tr.
Mc ch ca chnh tr l g?
Cc tho lun v cng l phn phi gn y ca chng ta quan tm ch yu ti s phn b thu nhp,
ti sn v c hi. i vi Aristotles, mc ch ca cng l phn phi khng phi v tin bc m v
chc v v danh vng. Ai c quyn lm ngi ch huy? Chc quyn c phn phi ra sao?
Thot nhn, cu tr li c v r rng - d nhin l bnh ng. Mt ngi, mt phiu bu. Bt k cch
no khc c coi l phn bit i x. Nhng Aristotle nhc chng ta rng tt c cc hc thuyt v
cng l phn phi u phn bit i x. Cu hi l: Nhng phn bit i x no c coi l cng
bng? V cu tr li ph thuc vo mc ch ca hot ng ang xt.
V vy, trc khi ni v cch phn phi cc quyn chnh tr v chc quyn, chng ta phi tm hiu
mc ch, hoc telos ca chnh tr. Chng ta phi hi, T chc chnh tr c mc ch g?
y c v l cu hi khng c cu tr li. Cc cng ng chnh tr khc nhau quan tm n nhng
vn khc nhau. Tranh lun v mc ch ca cy so hoc ca trng i hc l mt vic. D c
i cht bt ng, mc ch ca chng t nhiu cn c gii hn. Mc ch ca cy so c lin quan
ti vic to ra m nhc, mc ch ca trng i hc c lin quan ti gio dc. Nhng liu chng ta
c th thc s xc nh mc tiu hoc mc ch ca hot ng chnh tr theo kiu nh vy khng?
Ngy nay chng ta khng coi chnh tr l vic phi c mt mc tiu c th no m mang tnh m
cho nhiu kiu mc tiu khc nhau m cng dn c th theo ui. Chng phi l nguyn nhn
chng ta c cc cuc bu c sao - mi ngi c th la chn, bt k thi im no, nhng mc
ch v nh m h cng mun theo ui? Vic gn trc mt s mc tiu hoc nh no cho
cng ng chnh tr dng nh tc i quyn t quyt nh ca cng dn. iu cng c nguy c
p t cc gi tr m khng phi tt c mi ngi cng chia s. S min cng ca chng ta khi xc
lp telos hay mc tiu chnh tr phn nh mt s quan ngi v t do c nhn. Chng to coi chnh tr l
th tc mi ngi t la chn mc tiu ca ring mnh.
Aristotle khng quan nim nh th. Vi ng, mc ch chnh tr khng phi thit lp mt khun
kh cc quyn trung lp vi cc mc tiu. Chnh tr phi gp phn hnh thnh nn cng dn t t v
thc y cc c tnh tt.
Bt k thnh bang ng ngha no, ch khng ch hu danh, u phi tn hin cho mc tiu khch l
ci thin. Nu khng, mt t chc chnh tr s ch n thun l mt lin minh. Nu khng, php lut
cng s tr thnh mt giao ko... mt k bo m cc quyn mu thun nhau ca mi ngi, thay
v l ra phi l mt quy tc sng lm cho cc thnh vin trong thnh bang t t v cng bng.
Aristotle ch trch c hai gii php chnh phn chia quyn lc chnh tr: u s chnh tr [40] v dn
ch. ng ni, mi bn c mt lun im nhng ch mang tnh na vi.
Phe u s cho rng h, nhng ngi giu c, nn lnh o. Phe dn ch cho rng xut thn t do l
tiu ch duy nht cho quyn cng dn v quyn lc chnh tr. Nhng c hai nhm thi phng lun
im ca mnh, bi v c hai hiu sai mc ch ca cng ng chnh tr.
Phe u s sai v cng ng chnh tr khng ch c vic bo v ti sn c nhn, thc y kinh t thnh
vng. Nu chnh tr ch thc hin nhng iu th ch s hu ti sn xng ng nhn quyn lc
chnh tr ln nht, v phn mnh, phe dn ch sai bi v cng ng chnh tr khng ch lm theo a s.
Khi dng t nhng ngi dn ch Aristotle mun ch nhng ngi quyt nh theo a s. ng bc
b quan nim cho rng mc ch ca chnh tr l tha mn s thch ca a s.
C hai pha u b qua mc tiu ti hu ca t chc chnh tr, m theo Aristotle l trau di phm
hnh ca ngi dn. Mc tiu ca nh nc khng phi l to ra mt ng minh bo v ln nhau...
hay d dng trao i hng ha v thc y quan h kinh t. i vi Aristotle, chnh tr l iu g
cao hn th. l hc cch sng tt cuc i. Mc ch ca chnh tr l ngi dn pht trin
kh nng v gi tr c bit ca con ngi - nhit tnh v li ch chung, c c nhng phn xt thc
t, chia s trong s t qun, quan tm n s phn ca ton b cng ng.
Aristotle tha nhn ch li ca nhng hnh thc t chc khc, chng hn nh hip c quc phng
hay tha thun thng mi t do. Nhng ng nhn mnh cc kiu t chc ny khng tht s l cng
ng chnh tr. Sao li khng? V mc tiu ca chng b gii hn. Cc t chc nh NATO NAFTA [41]
hay WTO ch quan tm cc vn an ninh, trao i kinh t, m khng cu thnh nn mt cch sng
chung nhm nh hnh bn cht ca nhng ngi tham gia, V ngi ta cng c th ni nh th v
mt thnh ph hoc mt tiu bang ch quan tm ti kha cnh an ninh, thng mi, m h hng vic
ging dy o c v cc gi tr cho cng dn ca mnh. Aristotle vit: Nu tinh thn giao thip gia
h khi hp li vi nhau vn gi nguyn nh khi tch ri th s kt hp ca h khng thc s c
coi l mt thnh bang, hoc mt cng ng chnh tr.
Thnh bang khng phi kiu t chc theo cch c tr trn cng a im, hoc v cng nhau ngn
nga bt cng v thc y trao i. Mc d nhng nhim v ny l iu mt thnh bang cn thc
hin, nhng cha . Mc tiu v nh ca thnh bang l mt cuc sng tt p, v cc th ch
ca i sng x hi l phng tin t c mc tiu .
Nu cng ng chnh tr tn ti thc y li sng tt p, s c nhng tc ng g khi phn phi
chc v v danh vng? Chnh tr cng ging nh cy so: Aristotle i t mc ch ca iu tt n
cch phn phi thch hp. Nhng ngi ng gp nhiu nht cho t chc theo cch thc ny l
nhng ngi c c tnh cng dn xut xc, nhng ngi tn tm v li ch chung nht. Nhng ngi
c phm cht cng dn xut sc nht- ch khng phi ngi giu c nht, hoc ngi p trai nht -
mi l ngi xng ng c cng nhn v mt chnh tr v c nh hng ln.
V mc tiu ca chnh tr l li sng tt p , cc chc v v danh vng cao nht phi c phn cho
nhng ngi nh Pericles[42] - ngi c c hnh cng dn tt nht v nhn dng cc li ch chung
su sc nht. Nhng ng giu s hu nn c quyn c kin. Quan im quyt nh theo a s
nn c mt t nh hng. Nhng chc v c nh hng ln nht nn c giao cho ngi c phm
cht v kh nng nhn nh tt nht quyt nh liu c nn tin hnh chin tranh vi Sparta, thi
gian v cch thc thc hin.
L do nhng ngi nh Pericles (v Abraham Lincoln[43]) nn c chc v v danh vng cao nht
khng ch n gin h s ban hnh nhng chnh sch khn ngoan, lm li cho tt c mi ngi; m
cn v cng ng chnh tr tn ti, t nht mt phn l tn vinh v tng thng gi tr cng dn.
Vic cng chng nhn nhn nhng ngi c phm cht cng dn xut sc cn th hin vai tr gio
dc ca mt thnh ph tt. Li mt ln na, chng ta thy kha cnh mc ch lun v tn vinh ca
cng l ng hnh cng nhau nh th no.
Chnh tr v li sng tt p
Gi y chng ta c th thy r hn ti sao, vi Aristotle, chnh tr khng phi l mt th nh v vn
nhng th khc, m l iu thit yu cho li sng tt p. Trc tin, php lut ca thnh bang khc
sau nhng thi quen tt, hnh thnh tnh cch tt, v t chng ta trn con ng hng ti o c
cng dn. Th hai, cuc sng ca cng dn cho php chng ta thc hin kh nng cn nhc v tr tu
thc tin m nu khng c th s ch tim n. y khng phi l iu m chng ta c th lm nh.
Chng ta c th ngi bn l v t hi chng ta s ng h chnh sch no nu phi quyt nh. Nhng
s khng ging vic cng s chia trong hnh ng quan trng v cng chu trch nhim cho s phn
ca ton th cng ng. Chng ta ch c th cn nhc thu o bng cch tham gia vo u trng,
cn nhc cc la chn, tranh lun bo v l l ca mnh, cm quyn v chu s qun l - tm li l tr
thnh cng dn. Quan im v cng dn ca Aristotle cht ch v nghim ngt hn chng ta. i vi
ng, chnh tr khng phi l lm giu bng mi gi, khng ch ti a ha li ch hoc cung cp cc
quy tc cng bng cho vic theo ui cc li ch c nhn. Thay vo , chnh tr l biu hin bn cht
ca chng ta, mt c hi bc l kh nng con ngi, mt kha cnh c bn ca cuc sng tt p.
Aristotle bo v ch n l
Khng phi tt c mi ngi u l cng dn m Aristotle tn vinh. Ph n v n l khng iu
kin. Theo Aristotle, bn cht ca h khng ph hp lm ngi cng dn. Gi y chng ta xem s
loi tr l mt bt cng r rng, Cn nh rng nhng bt cng ny cn tn ti hn hai ngn nm
sau khi Aristotle vit ra nhng iu ny. Ch n l tn ti Hoa K cho n tn nm 1865, v n
gii ginh c quyn bu c vo nm 1920. Tuy nhin, s tn ti mang tnh lch s ca nhng bt
cng ny khng gii ti cho Aristotle v chp nhn chng.
Vi ch n l, Aristotle khng ch chp nhn m cn a ra trit l bin minh. Tht c ch khi
xem xt lp lun bo v ch n l soi ri ton b l thuyt chnh tr ca ng. Mt s coi lun
im ng h ch n l ca Aristotle l mt khim khuyt trong t duy mc ch lun, nhng
ngi khc coi ch l cch p dng sai lm t duy ny, b nhng thnh kin trong thi i by gi
che ph.
Ti khng ngh quan im bo v ch n l ca Aristotle th hin mt sai lm c th ph nh
ton b thuyt chnh tr ca ng. Nhng iu quan trng l thy c sc mnh ca lun im trit
ny.
i vi Aristotles, cng bng l vn v s thch hp. Phn b quyn l tm telos ca t chc x
hi, v tm nhng ngi thch hp vi vai tr , cc vai tr cho php h nhn ra bn cht ca mnh.
Cho mi ngi phn ca mnh ngha l a cho h v tr v danh vng xng ng v vai tr x hi
ph hp vi bn cht ca h.
L lun chnh tr hin i kh chp nhn khi nim thch hp. Hc thuyt t do v cng l, t Kant
ti Rawls, lo lng quan nim mc ch lun i ngc vi t do. Vi h, cng l khng phi l s
thch hp m l s la chn. Phn b quyn khng phi l trao quyn cho nhng ngi thch hp vi
bn cht ca chng; m l cho mi ngi t chn vai tr ca ring mnh.
T quan im ny, khi nim v telos v s thch hp tr nn ng ng, thm ch c cht nguy him.
Ai c th ni bn cht ca ti ph hp vi nhng vai tr no? Nu khng c t do la chn vai tr
x hi cho chnh mnh, ti c th b p buc vo mt vai tr i ngc li ch ca ti. V th, khi
nim thch hp c th d dng trt vo ch n l, nu nhng ngi nm quyn quyt nh rng
mt nhm ngi no ph hp vi vai tr n l.
B thc y bi ni lo , l thuyt chnh tr ca ch ngha t do lp lun rng vai tr x hi cn c
phn b nh s la chn, ch khng phi s thch hp. Thay v t mi ngi vo nhng vai tr
thch hp vi bn cht ca h, chng ta nn mi ngi t la chn vai tr ca chnh mnh. Theo
quan im ny, ch n l l sai, bi v n cng p ngi n l vo vai tr h khng t mnh
chn. Gii php l bc b nguyn tc telos v thch hp p dng nguyn tc la chn v ng .
Nhng kt lun ny qu vi v. Vic Aristotle bo v ch n l khng chng li t duy mc ch
lun. Ngc li, chnh l thuyt v cng l ca Aristotle cung cp mt ngun ti nguyn phong ph
ph phn quan im ca ng v ch n l. Thc t, quan nim ca ng rng cng l l s thch
hp nghim ngt hn v mt o c, c nhiu tim nng ph phn vic phn b vic lm hin nay
hn so vi cc hc thuyt da trn s la chn v ng . xem ti sao li th, hy cng xt l l
ca Aristotle.
Theo Aristotle, ch n l cng bng, hai iu kin sau phi c tha mn: cn thit v t
nhin. Aristotle lp lun ch n l l cn thit v ai phi lm vic nh nu cc cng dn mun
b thi gian cng nhau cn nhc v li ch chung. Thnh bang cn lc lng lao ng. Tr khi chng
ta pht minh ra my mc c th thc hin tt c cc nhim v vt vnh ny, cn khng th mt s
ngi no phi lm nhng vic thit yu cho cuc sng nhng ngi khc t do tham gia vo
hot ng chnh tr. V vy, Aristotle kt lun ch n l l cn thit. Nhng cn thit cha .
cng bng, ch n l i hi phi c nhng ngi c bn cht ph hp vi vai tr .
V vy, Aristotle yu cu liu c nhng ngi m thn phn n l l tt hn v cng bng hn, nu
chng c ai th ch n l l tri ngc vi t nhin. Tr khi c nhng ngi , cn khng th
nhu cu v mt chnh tr v kinh t i vi n l khng bin minh cho ch n l.
Aristotle kt lun tn ti nhng ngi nh vy. Mt s ngi c sinh ra lm n l. H khc
ngi thng cng ging nh thn th khc vi linh hn. Nhng ngi nh vy l n l bm sinh,
v s tt hn cho h... nu c c mt ch nhn cai qun. Mt ngi c bn cht n l nu ngi
c kh nng tr thnh (v y l l do ti sao ngi thc s tr thnh) ti sn thuc s hu ca
ngi khc, v nu k c iu kin suy lun hiu bit nh ngi khc nhng khng th lm
c. Cng nh mt s sinh ra l ngi t do, cng c nhng ngi sinh ra lm n l, v i
vi nhm ngi ny, thn phn n l l tt v cng bng vi h.
Aristotle c v thc lun im ca mnh c vn , bi v ng nhanh chng lm r: Nhng d
dng nhn thy nhng ngi c quan im tri ngc cng c th ng. Nhn vo thc trng ch
n l thnh bang Athens thi , Aristotle phi tha nhn rng cc nh ph bnh c kin
ng. Nhiu ngi c thn phn n l ch v nguyn nhn hon ton ngu nhin: trc khi b bt
trong chin tranh, h l ngi t do. Thn phn n l ca h chng lin quan g n vic h c thch
hp vi vai tr ny hay khng. Vi h, thn phn n l khng phi t nhin, m l s bt hnh. Theo
tiu chun ring ca Aristotles, tnh cnh n l ca h l bt cng: Khng phi tt c nhng ngi
ng lm n l, hoc ngi t do, l bm sinh n l hoc bm sinh t do.
Aristotle hi: Lm th no bn c th ni ai thch hp lm n l? V nguyn tc, bn s phi xem ai -
nu c - vui v khi l n l, v ai gin d trong vai tr hoc c gng trn chy. S cn thit phi
cng bc l du hiu r rng ch ra ngi n l ang xt n khng ph hp vi vai tr .
Vi Aristotle, cng bc l du hiu bt cng, khng phi v s ng hp thc ha tt c cc vai
tr, m v cng bc chng t s thch hp tri t nhin. Nhng ngi m nhn vai tr ph hp vi
bn cht bm sinh ca mnh khng cn b p buc. Vi l lun chnh tr ca ch ngha t do, ch
n l bt cng v mang tnh cng bc. Vi thuyt mc ch lun, ch n l bt cng v i ngc
vi bn cht ca chng ta, cng bc l du hiu ch khng phi l ngun gc ca bt cng. Hon
ton c th gii thch s bt cng ca ch n l theo o c telos v s thch hp, v Aristotle
i c mt on ng theo hng (mc d cha i trn con ng)
o c telos v s thch hp thc ra t ra tiu chun o c cho cng l lao ng kht khe hn
so vi nguyn tc la chn v ng thun ca ch ngha t do dn .ch, Xem xt mt cng vic nguy
him, lp i lp li nh lm vic nhiu gi trn dy chuyn ti mt nh my ch bin tht g. Hnh
thc lao ng ny cng bng hay bt cng?
Vi ch ngha t do c nhn c nhn, cu tr li ph thuc vo vic liu cng nhn c t do la chn
cng vic ny lnh lng: nu c, vic ny cng bng. i vi Rawls, cch sp xp th ch cng
bng khi trao i lao ng t do din ra vi trng thi nn tng cng bng. Vi Aristotle, thm ch s
ng cng vi trng thi nn tng cng bng vn khng , cng bng, cng vic phi ph hp
vi bn cht ca ngi lao ng thc hin n. Mt s cng vic khng vt qua bi kim tra ny.
Chng rt nguy him, lp i lp li, v hon ton khng thch hp cho con ngi. Khi , cng l
yu cu cng vic c sp xp li ph hp vi bn cht ca chng ta. Nu khng, cng vic cng
l khng cng bng nh ch n l.
Xin li v bi thng
a phn cc li xin li mang mu sc chnh tr lin quan n nhng sai tri phm phi trong Th
chin th hai. Nc c tr hng t la bi thng cho nn thm st ngi Do Thi, di cc
hnh thc thanh ton cho tng ngi sng st v tr cho nh nc Israel. Trong nhiu nm, nhiu
mc khc nhau, cc nguyn th nc c xin li, nhn trch nhim v qu kh pht xt. Trong
mt bi pht biu trc Quc hi vo nm 1951, th tng c Konrad Adenauer cho rng tuyt
i a s ngi c cm ght ti c chng li ngi Do Thi v khng phm ti. Nhng ng tha
nhn Ti c khng k xit thc hin nhn danh nhn dn c, khin [nc c] phi bi thng c
tinh thn ln vt cht. Nm 2000, tng thng c Johannes Rau xin li v nn thm st Do Thi khi
pht biu trc Quc hi Israel, yu cu tha th cho nhng g ngi c lm.
Nht Bn min cng xin li cc ti c chin tranh ca mnh. Trong nhng nm 1930 v 1940, hng
vn ph n Triu Tin v chu b buc vo nh th v lm n l tnh dc cho binh lnh Nht. T
nhng nm 1990, Nht Bn phi i mt vi p lc quc t ngy cng ln yu cu chnh thc xin li
v bi thng cho ci gi l ph n mua vui. Trong nhng nm 1990, mt qu t nhn thanh
ton cho cc nn nhn v mt vi nh lnh o Nht Bn xin li hn ch. Nhng ti nhng nm
2007, Th tng Nht Bn Shinzo Abe vn cn khng khng rng qun i Nht Bn khng chu
trch nhim p buc nhng ngi ph n phi lm n l tnh dc. Quc hi Hoa K phn ng bng
cch thng qua mt ngh quyt ku gi chnh ph Nht Bn chnh thc tha nhn v xin li v hnh
vi n dch cc ph n mua vui ca qun i Nht.
Xin li v s bt cng vi ngi dn bn a trong qu kh cng khoa gi ln cuc tranh lun khc.
Ti c, trong nhng nm gn y bng n tranh lun v ngha v ca chnh ph vi ngi dn
bn x. T thp nin 1910 n u nhng nm 1970, tr em th dn trong cc gia nh lai trong hu
ht cc trng hp, m l ngi th dn v cha l ngi da trng tm thi b tch khi ngi m
ca mnh v a vo sng trong gia nh b m nui a trng hay cc tri nh c. Mc tiu ca
chnh sch l tm cch ng ha nhng a tr vo x hi da trng v y nhanh tc xa b
nn vn ha bn x. B phim Rabbit-Proof Fence (2002) m t nhng v bt cc c chnh quyn
ng h, b phim k li cu chuyn vo nm 1931, ba c gi tr trn khi tri nh c v bt u cuc
hnh trnh 1.200 dm quay v tm m.
Nm 1997, mt y ban nhn quyn c ghi nhn s tn bo i vi th h th dn b nh cp, v
ngh hng nm dnh mt ngy lm ngy hi li quc gia. Th tng John Howard khi t chi
xin li chnh thc. Xin li tr thnh vn tranh ci trong nn chnh tr c. Nm 2008, th tng
mi trng c Kevin Rudd chnh thc xin li th dn. Mc d khng a ra mc bi thng c nhn,
ng ha hn cc bin php khc phc nhng bt li v kinh t v x hi m cng ng th dn c
phi gnh chu.
Ti Hoa K, cuc tranh lun v vic xin li cng khai v bi thng cng dn ni ln trong nhng
thp k gn y. Nm 1988, Tng thng Ronald Reagan k thng qua o lut xin li chnh thc
ngi M gc Nht v b giam gi trong tri giam trn b Ty trong Th chin th ha! Ngoi li xin
li, lut quy nh bi thng 20.000 la cho mi nn nhn sng st, v thnh lp cc qu nhm
khuyn khch tm hiu lch s vn ha M-Nht. Nm 1993, Quc hi xin li v mt sai tri trong
qu kh xa hn, cch mt th k - v lt vng quc c lp Hawaii.
C l vn xin li ln nht hy cn mp m Hoa K lin quan n di sn ch n l. Li ha
trong cuc ni chin - mi n l gii phng c nhn bn mi mu t v mt con la - khng
bao gi c thc hin. Trong nhng nm 1990, phong tro bi thng cho ngi da en li c
ch ti. T nm 1989, hng nm, ngh s John Conyers ngh Quc hi thnh lp y ban nghin
cu bi thng cho ngi M gc Phi. Mc d ginh c s ng h ca nhiu t chc ngi M
gc Phi v cc nhm hot ng v quyn dn s, tng bi thng vn cha c cng lun ch .
Cuc thm d cho thy trong khi a s ngi gc Phi ng h bi thng, ch 4% ngi da trng ng
.
Mc d phong tro i bi thng c th chng li, mt ln sng xin li chnh thc li ni ln
trong nhng nm gn y. Nm 2007, Virginia, vn l tiu bang tng c s lng n l ln nht,
l bang u tin xin li v ch n l. Mt s tiu bang khc, nh Alabama, Maryland, North
Carolina, New Jersey, v Florida tip bc. V nm 2008, H vin M thng qua ngh quyt xin
li ngi M gc Phi v ch n l v thi i phn bit chng tc Jim Crow[46] ko di n tn
gia th k hai mi. Liu cc quc gia c nn xin li v cc sai tri trong qu kh khng? tr li
cu hi ny, chng ta cn suy ngh vn trch nhim tp th v lun im v cng ng hc ba.
L do chnh cho li xin li cng khai l tn vinh k c nhng ngi chu bt cng bi chnh (hoc
nhn danh) cng ng chnh tr; cng nhn nhng nh hng bt cng dai dng m nn nhn v con
chu h phi chu ng; v chuc li cho nhng ngi gy ra hay nhng ngi khng ngn chn
bt cng.
Nh mt hnh ng by t thin ch cng khai, xin li chnh thc c th gip cha lnh vt thng
qu kh v to c s cho s ha gii chnh tr v o c. Bi thng v cc hnh thc n b ti
chnh khc c th c bin minh trn c s tng t, l biu hin tht s ca li xin li v chuc
ti. Chng cng c th gip , xoa du nhng tc ng ca s bt cng vi ngi b hi hoc hu
du ca h.
Vic nhng cn nhc ny c mnh bin minh cho li xin li li cn ph thuc vo hon cnh.
Trong mt s trng hp, n lc cng khai xin li v bi thng c th li bt cp hi, do thi bng
ln hn th c, khot su tnh trng th ch trong qu kh, hn su cm gic nn nhn, hoc to ra
s bt bnh. Nhng ngi chng i vic xin li thng c ging iu th. Xem xt mi kha cnh,
liu hnh ng xin li hay bi thng s cha lnh hay li ph hoi cng ng chnh tr l vn
phc tp thuc v nhn nh chnh tr. Cu tr li ph thuc vo tng trng hp.
Ch ngha c nhn v o c
Phn i v nguyn tc i vi vic chnh thc xin li ny khng d dng phn bc. L l da trn
khi nim chng ta ch chu trch nhim vi nhng g chng ta lm, khng phi hnh ng ca ngi
khc, hoc cc s kin bn ngoi tm kim sot ca chng ta. Chng ta khng chu trch nhim v
ti li ca cha m, ng b hoc ng bo ca mnh.
Nhng iu ny t ra vn tiu cc. Nguyn tc phn i vic xin li chnh thc c sc nng bi
v t nn tng trn mt tng o c mnh m v hp dn. Chng ta c th gi l "ch ngha
c nhn v o c. Hc thuyt ch ngha c nhn v o c khng gi nh con ngi ch k.
Tht ra l lun im v t do ngha l g. i vi ch ngha ny, t do l ch chu nhng bn phn
mnh t nguyn nhn; bt c iu g ti n nhng ngi khc ti n v t nguyn chp nhn - mt
la chn, mt li ha, hay mt tha thun; c th l tng minh hoc ngm n.
Khi nim cho rng ti c trch nhim gii hn trong nhng iu chnh ti lm l khi nim ca ch
ngha t do c nhn. N gi nh chng ta - tc nhn o c - l ci ti t do v c lp, khng b
quan h o c c trc rng buc, c kh nng t la chn mc tiu cho chnh mnh. Khng phi
tp qun, truyn thng hoc tnh trng tha k m chnh s la chn t do ca mi c nhn mi l
ngun gc cc ngha v o c ca chng ta.
Bn c th thy khi nim t do kiu ny chng c ch cho trch nhim tp th, hoc ngha v chu
trch nhim v mt o c cho nhng bt cng m t tin chng ta gy ra. Nu ti ha vi ng
mnh s tr n thay hay xin li v ti li ca ng, l mt vic. Ti lm vic theo ngha v do
ng , khng phi ngha v pht sinh t mt c tnh chung tri qua nhiu th h. Khng c li ha
nh vy, ngi theo ch ngha c nhn v o c cm thy khng c trch nhim o c phi n
b ti li cho t tin. Xt cho cng, ti li l ca t tin, khng phi ca ti.
Nu t tng t do ca ch ngha c nhn v o c l ng, th nhng ngi chng i vic xin li
cng khai c l, chng ta khng phi mang gnh nng o c cho nhng sai lm ca t tin mnh.
Nhng khng ch xin li v trch nhim tp th b e da. Quan im v t do ca ch ngha c nhn
hin din trong nhiu l thuyt cng l rt quen thuc ca nn chnh tr ng i. Nu quan nim v
t do nh th l thiu st - nh quan im ca ti - th chng ta phi suy xt li mt s c tnh c
bn ca i sng i chng ca chng ta.
Nh chng ta thy, khi nim v s ng v la chn t do c nh hng ln, khng ch trong
chnh tr, m cn trong cc hc thuyt cng l hin i. Chng ta hy cng nhn li v xem cc quan
nim khc nhau v la chn v ng c truyn vo cc gi nh ngy nay ca chng ta nh th
no.
Phin bn ban u ca ci ti trong chn la n t John Locke. ng cho rng chnh quyn hp php
phi da trn s ng . Ti sao? Bi v chng ta l con ngi t do v c lp, khng l thn dn
trong mt ch gia trng hay quyn lc thn thnh ca nh vua. V chng ta c bn cht t do,
bnh ng v c lp; khng ai c th cp i nhng ti sn ny, v khng ai b bt lm thuc h
di quyn lc chnh tr ca ngi khc, m t mnh khng ng .
Mt th k sau, Immanuel Kant a ra phin bn ci ti trong chn la mnh hn. Chng li trng
phi v li v ch ngha kinh nghim, Kant cho rng chng ta phi coi chnh mnh khng ch l tp
hp cc s thch v mong mun. T do l t ch, v t ch l ch tun theo nhng quy tc do t bn
thn mnh t ra. T ch kiu Kant kht khe hn s ng . Khi tun theo quy tc o c, ti khng
ch n gin chn theo mong mun ty hay lng trung thnh ca ti. Thay vo , ti t sang mt
bn cc li ch c th v quan h i km ca mnh, v tr thnh ngi tham gia vo l tr thc tin
thun ty.
Vo th k 20, John Rawls iu chnh quan nim ca Kant v ci ti t ch v t dng ln l
thuyt ca ng v cng l. Ging Kant, Rawls quan st thy nhng la chn ca chng ta thng
phn nh tnh ngu nhin v mt o c. Chng hn la chn ca ngi no lao ng di cnh
bc lt c th phn nh nhu cu kinh t bc thit ca h, khng phi la chn t do theo bt k
ngha no. V vy, nu mun x hi c sp t mt cch t nguyn, chng ta khng th da trn s
ng tht, thay vo chng ta nn hi mnh ng vi nhng nguyn tc cng l no khi t
sang mt bn cc li ch v li th c th ca mnh, v la chn ng sau bc mn v minh.
Khi nim ca Kant v ch t ch v khi nim ca Rawls v tha thun mang tnh gi thuyt ng
sau bc mn v minh c im chung: c hai u xem tc nhn o c c lp vi mc ch v cc
quan h i km. Khi tun theo quy tc o c (Kant) hoc khi la chn nguyn tc cng l (Rawls),
chng ta khng quan tm n vai tr v bn sc ca mnh - nhng th lm chng ta tr thnh chnh
con ngi c th ca mnh.
Khi suy ngh v cng l, nu chng ta phi loi b bn sc ring ca mnh, rt kh l gii ti sao
ngi c by gi phi chu trch nhim c bit b p cho nn nhn thm st, hoc ngi M ca
th h by gi c trch nhim c bit khc phc s bt cng ca ch n l v phn bit chng
tc. Ti sao? Bi v mt khi t bn sc ca ti l ngi c hay ngi M sang mt bn v coi
mnh t ci ti t do v c lp, th khng c c s ni ti phi c ngha v hn ngi khc trong
vic khc phc nhng bt cng trong qu kh.
Xem ai l ci ti t do v c lp khng ch to ra s khc bit trong vn trch nhim tp th
qua cc th h. N cng c mt ngha su rng hn: Ngh v tc nhn o c theo cch ny nh
hng n cch chng ta suy ngh v cng l ni chung. Khi nim chng ta l ci ti c lp, t do
la chn s ng h tng: cc nguyn tc cng l xc nh quyn ca chng ta khng nn da trn
bt k quan nim o c hay tn gio c th no, m nn c gng trung lp gia nhng quan im
v li sng tt p cnh tranh nhau.
Cng l v t do
B e a trong cuc tranh lun ny khng ch l cu hi tru tng: chng ta nn l gii v cng l
bng cch no. Cuc tranh lun v th t gia quyn vi iu tt thc s l cuc tranh lun v
ngha con ngi t do. Kant v Rawls bc b thuyt mc ch lun ca Aristotle bi v n khng
chng ta t mnh chn iu mnh mun. Tht d thy v sao l thuyt ca Aristotle lm pht sinh lo
lng ny. ng cho rng cng l l vn ph hp gia ngi v mc tiu, hay iu tt ph hp vi
bn cht ca h. Nhng xu hng chng ta nhn cng l l vn la chn, ch khng phi s thch
hp.
L l ca Rawls cho vic u tin quyn so vi iu tt phn nh nim tin rng ngi o c l
ngi ch b ch phi bi nhng mc tiu chnh ngi chn. L tc nhn o c, chng ta c
xc nh khng phi bi cc mc tiu ca mnh m bi nng lc la chn ca chng ta. Khng phi
mc tiu ca chng ta lm bc l bn cht ca chng ta m l khun kh cc quyn chng ta s
chn nu chng ta c th thot khi cc mc ch ca mnh. V ci ti ng trc mc tiu - c
ci ti xc nhn; ngay c mt mc tiu tri nht cng phi c la chn trong rt nhiu kh nng...
Do chng ta nn o ngc mi quan h gia quyn v iu tt c hc thuyt mc ch lun
xut v xem quyn ng trc
Khi nim cho rng cng l phi trung lp gia cc quan nim v li sng tt phn nh quan nim v
con ngi - ci ti t do la chn, khng rng buc bi cc mi quan h o c c trc. Nhng
tng ny cng nhau l c im ca t tng chnh tr t do hin i. Thut ng t do ti dng
khng c ngha i nghch vi bo th - nh ngha nhng thut ng ny s dng trong cuc tranh
lun chnh tr M. Thc t, mt c im ring bit ca cc cuc tranh lun chnh tr M l l
tng nh nc trung lp v ci ti t do la chn c th c tm thy trn ton b nn chnh tr.
Nhiu cuc tranh lun v vai tr ca chnh quyn v th trng l tranh lun v cch tt nht cho
php c nhn theo ui mc tiu ca ring mnh.
Nhng ngi theo ch ngha t do c nhn qun bnh (Egalitarian liberals) ng h t do cng dn v
cc quyn kinh t, x hi thit yu - quyn c chm sc y t, gio dc, vic lm, thu nhp... H lp
lun rng c nhn c th theo ui mc tiu ca mnh, chnh quyn cn m bo cc iu kin vt
cht s la chn tht s t do. K t thi im Chnh sch kinh t mi [47], nhng ngi ng h h
thng phc li x hi khng cn lp lun nhn danh tnh on kt x hi v ngha v chung m
thng nhn danh cc quyn c nhn v t do la chn. Khi a ra chng trnh an sinh x hi nm
1935, Tng thng Franklin D. Roosevelt khng gii thiu chng trnh th hin bn phn chung ca
cng dn vi nhau. Thay vo , ng thit k ging nh mt chng trnh bo him t nhn, cc qu
lng ng gp vo ch khng dng tin thu t thu. V vo nm 1944, khi a ra h thng phc li
x hi, ng gi l d lut quyn kinh t. Thay v s dng l l on kt cng ng, Roosevelt
cho rng quyn ny cn thit thc s c t do c nhn, v rng ngi tng thiu khng c t
do.
V phn mnh, nhng ngi theo ch ngha t do c nhn (thng trong chnh tr hin i gi l phe
bo th - t nht trn cc vn kinh t) cng cho rng nh nc trung lp l tn trng la chn c
nhn. (Trit gia ch ngha t do c nhn Robert Nozick vit: Chnh ph phi tuyt i trung lp gia
cc cng dn). Nhng h bt ng vi ch ngha t do c nhn qun bnh v cc chnh sch m l
tng ny i hi. Cng nh l l ch trch ca phe th trng t do i vi nh nc phc li, ch
ngha t do c nhn bo v th trng t do v cho rng ngi dn c quyn gi li tin mnh kim
c. Barry Goldwater (ngi theo ch ngha t do c nhn trng phi bo th v l ng c vin
tng thng ca ng Cng ha nm 1964) hi: Lm sao mt ngi c th tht s t do nu thnh
qu lao ng ca anh ta khng thuc quyn nh ot ca anh ta, m li b xem nh mt phn ca ti
sn x hi?. Vi ch ngha t do c nhn, nh nc trung lp yu cu t do dn s v mt ch
quyn s hu c nhn nghim ngt. H lp lun h thng phc li x hi khng cho php c nhn la
chn mc tiu ring ca mnh, m cng p mt s ngi v li ch ca ngi khc.
D theo ch ngha qun bnh hay ch ngha t do c nhn, nhng l thuyt cng l ku gi tnh trung
lp c sc li cun mnh m. Chng em li hy vng rng chnh tr v php lut c th trnh khi b
vng vo cc tranh ci v o c v tn gio xut hin trong cc x hi a nguyn. V chng th
hin mt quan nim mnh m v con ngi t do - trong chng ta l ngi duy nht to ra cc
ngha v o c m mnh c bn phn tun theo. Mc d c v hp dn, tuy nhin, quan im t do
kiu ny cn thiu st. ng cnh ng l kht vng tm nguyn tc cng l trung lp gia nhng
quan nim khc nhau v li sng tt p.
t nht y l kt lun ti rt ra. C vt ln vi nhng l l trit hc ti va t ra trn, v quan st
cch thc nhng l l ny xut hin trong i sng i chng, ti khng ngh t do la chn - thm
ch t do la chn trong iu kin cng bng - li l c s y cho mt x hi cng bng. Hn
na, vi ti nhng c gng tm ra nguyn tc cng l trung lp dng nh sai lm. Khng phi lun
c th xc nh quyn v ngha v m khng t ra cc cu hi o c ln, v thm ch ngay c khi
c th th iu cng c th l khng c mong mun. By gi ti s th gii thch ti sao.
Lun im cng ng
Nhc im trong khi nim t do ca ch ngha t do dn ch i km vi s hp dn ca n. Nu
chng ta hiu mnh l ci ti c lp v t do, khng b rng buc bi quan h o c mnh khng
chn, chng ta s khng th cm thy ngha ca hng lot cc ngha v o c v chnh tr m
chng ta thng cng nhn, thm ch tn vinh. Trong c ngha v on kt v trung thnh, k c
lch s v c tin tn gio - nhng lun im o c pht sinh t cc cng ng v truyn thng
nh hnh nn bn sc chng ta. Tr phi chng ta cho mnh l ci ti b rng buc, chp nhn nhng
lun im o c mnh khng mong mun, cn khng th rt kh thy nhng lnh vc tri nghim
o c v chnh tr ny l c ngha.
Trong nhng nm 1980, mt thp nin sau khi cun sch L thuyt cng l ca Rawls em li cho
ch ngha t do dn ch M mt c s trit hc y nht, nhiu ngi ch trch (gm c ti) thch
thc l tng t do la chn, ci ti khng b rng buc theo ng l lun ti trnh by. Chng
bc b lun im t quyn cao hn iu tt, v cho rng chng ta khng th l gii v cng l bng
cch b i mc tiu v cc quan h gn b ca chng ta. Ngi ta gi l l l ch trch ch ngha
t do dn ch hin i theo kiu cng ng.
Hu ht nhng ngi ch trch kh chu vi tn gi ny, v nghe nh th a ra quan im tng i
rng cng l n gin ch l iu m mt cng ng c th nh ra. Nhng quan ngi ny lm ny
sinh mt im quan trng:
Nhng rng buc do cng ng to ra c th mang tnh p bc. T do ca ch ngha t do dn ch
c xy dng nh liu thuc gii c cho nhng l thuyt chnh tr coi con ngi c nh mnh c
nh - ph thuc vo giai cp hay tng lp, v tr hay th hng, tp qun, truyn thng, hay tnh trng
tha k. V vy, lm sao c th xc nhn sc nng v o c ca cng ng trong khi vn tn trng
t do ca con ngi? Nu quan nim v con ngi theo ch ngha t nguyn qu s si, nu tt c
cc ngha v ca chng ta khng phi l sn phm t nguyn, th lm sao chng ta c th thy mnh
c c ch ng trong cng ng trong khi vn t do?
Ngi k chuyn
Alasdair MacIntyre a ra mt cu tr li xut sc cho cu hi ny. Trong cun sch Pha sau phm
hnh (After Virtue, 1981), ng l gii cch chng ta, vi t cch l nhng tc nhn o c, hng
ti mc ch v mc tiu ca mnh. Thay th cho quan nim con ngi t nguyn, MacIntyre xut
quan nim con ngi k chuyn. Con ngi l sinh vt k chuyn. Chng ta sng cuc i ca mnh
bng cch i tm mt chuyn k. Ti ch c th tr li cu hi Ti phi lm g? nu trc ti tr
li c cu hi Cu chuyn no ti thy mnh trong ?
MacIntyre quan st thy tt c nhng cu chuyn i u c cht nt mc ch lun. iu ny khng
c ngha l chng c mc ch hoc mc tiu c nh do quyn nng bn ngoi t ra. Thuyt mc
ch lun v tnh bt nh cng tn ti. Cng ging nh cc nhn vt trong cu chuyn h cu,
chng ta khng bit iu g s xy ra k tip, tuy nhin cuc sng ca chng ta c mt hnh thi nht
nh vn s t hng ti tng lai.
Sng mt cuc i l tm kim mt chuyn k vi khao kht ha hp hoc gn kt. Khi ng trc
ng ba ng, ti c gng tm ra con ng c ngha nht i vi ton b cuc i ti v nhng
th ti quan tm. Cn nhc o c l din gii cu chuyn cuc i ti hn l th hin ch ca ti.
N lin quan n s la chn, nhng la chn bt ngun t s din gii, khng phi l hnh ng ti
thng ca ch. Ti bt c thi im no, ngi khc c th sng hn ti v con ng no trong
s cc con ng trc mt ph hp nht vi qung i ti hin nay; khi suy ngh k, ti c th ni
bn b hiu ti cn r hn ti hiu chnh mnh. Cu chuyn ca tc nhn o c c u im l cho
php kh nng ny xy ra.
N cng cho thy cn nhc o c gm vic phn nh t bn trong v bn ngoi nhng cu chuyn
cuc sng ln hn bao trm c cuc i ti. Nh MacIntyre vit, Ti khng bao gi c th tm kim
iu tt hoc trau di c tnh vi t cch c nhn. Ti ch c th lm cho cu chuyn i ti c
ngha bng cch chp nhn nhng cu chuyn m ti thy mnh trong . i vi MacIntyre (cng
nh Aristotle), kha cnh chuyn k, hoc mc ch lun ca phn xt o c b rng buc vi quan
h thnh vin v quan h ph thuc.
Tt c chng ta tip cn hon cnh vi t cch ngi mang mt c tnh x hi c th. Ti l con ca
ai , l anh h hay ch ca ai ; l dn thnh ph ny hay thnh ph khc, l thnh vin ca nhm
ngh ny hay nhm ngh khc; thuc v gia tc ny, b tc kia, quc gia n. Do nhng g tt cho
ti hn s tt cho ngi c cng c tnh. Nh vy, ti tha hng t qu kh ca gia inh, thnh
ph, dn tc, t nc mnh loi n, di sn, k vng v ngha v hp php. Chng cu thnh cuc
sng v xut pht im o c ca chnh ti. Chng gp phn to ra mt c th o c cho cuc
sng ca ti.
MacIntyre sn sng tha nhn rng l l chuyn k i ngc vi ch ngha c nhn hin i. T
quan im ca ch ngha c nhn, ti l ci ti la chn tr thnh. Theo quan im ca ch ngha c
nhn, phn xt o c yu cu ti t sang mt bn hay loi b bn sc v nhng rng buc: Ti
khng phi chu trch nhim v nhng g t nc ti ang hoc lm tr khi ti ngm hay cng
khai chn m nhn trch nhim . Ch ngha c nhn c th hin bi nhng ngi M hin
i no ph nhn mi trch nhim i vi nh hng ca ch n l ln ngi M da en bng
cch ni: Ti khng bao gi s hu n l. (Cn nh MacIntyre vit nhng dng ny gn hai thp
k trc khi ngh s Henry Hyde tuyn b ng nh th khi phn i vic bi thng).
MacIntyre a thm v d khc cc thanh nin c tin rng mnh sinh sau nm 1945 nn nhng g
pht xt c lm vi ngi Do Thi chng lin quan g n quan h ca mnh vi ngi Do Thi
ng i. MacIntyre thy lp trng ny nng cn v mt o c. N gi nh mt cch sai lm
rng c th tch ri ci ti khi vai tr v trng thi x hi v lch s.
S tng phn vi quan im ci ti k chuyn tht r rng. Cu chuyn i ti lun gn vi cu
chuyn ca cng ng cho ti bn sc. Ti sinh ra vi mt qu kh; v c gng tch mnh ra khi
qu kh theo kiu c nhn ch ngha ch lm bin dng cc quan h hin ti ca ti.
Quan nim con ngi k chuyn ca MacIntyre tng phn r rng vi quan nim con ngi t
nguyn - ci ti t do la chn, khng rng buc. Chng ta chn ci no gia hai quan nim ny?
Chng ta c th t hi mnh: quan nim no nm bt c tt hn tri nghim suy ngm o c,
nhng li l mt cu hi kh v mt l thuyt. Mt cch khc nh gi hai quan im ny l
xem quan im no cung cp l l v trch nhim o c v chnh tr thuyt phc hn. Phi chng
chng ta b rng buc bi mt s quan h o c m chng ta khng la chn hay c ngun gc t
mt kh c x hi?
Ngha v gia nh
V d cn bn nht l ngha v c bit gia cc thnh vin trong gia nh vi nhau. Gi s c hai
a tr chm di nc, v bn c thi gian cu duy nht mt a. Mt b l con bn, v b kia
khng phi. Cu con ca mnh c sai khng? Hay nn tung mt ng xu quyt nh? Hu ht
mi ngi s ni chng c g sai khi cu con ca bn, v s thy k l vi ngh tung ng xu mi l
cng bng. n sau phn ng ny l suy ngh b m phi c trch nhim c bit v li ch ca con.
Mt s ngi cho rng trch nhim ny pht sinh t s ng , bng cch chn c con, cha m t
nguyn ng chm sc chng bng mi quan tm c bit.
loi b vn ng , xt trch nhim con ci vi cha m. Gi d trong hai b lo cn chm sc,
mt ngi l m bn. Hu ht mi ngi s ng l tht ng ngng m nu ti c th chm sc
c hai, nhng ti c trch nhim c bit chm sc m mnh. Trong trng hp ny, kh dng s
ng gii thch l do. Ti khng chn m, ti thm ch cn khng chn c cha m.
C th lp lun rng trch nhim o c chm sc m xut pht t thc t l b chm sc ti khi
cn b. Bi v b nui nng v chm sc ti, ti c bon phn n n. Bng cch chp nhn b chm
sc, ti ngm ng p tr khi b cn. Mt s ngi c th coi s ng v tnh ton li ch n
p qu lnh lo khi l lun v bn phn gia nh. Nhng gi s bn chp nhn iu . Bn s ni g
nu mt ngi no b b m b ri hay khng quan tm chm sc? Bn c ni cht lng nui
dy con ci quyt nh mc trch nhim nng bc sinh thnh trong thi im h cn? Chng
no con ci c ngha v gip cha m, k c cha m ti, lun im o c ny c th vt qua
nguyn tc c i c li v ng ca ch ngha t do c nhn.
Yu nc l c hnh?
Yu nc l tnh cm o c gy nhiu tranh ci. Mt s ngi cho rng hin nhin yu nc l
mt c tnh trong khi nhiu ngi coi l ngn ngun ca s tun th khng suy ngh, ch ngha
b quyn, v chin tranh. Cu hi ca chng ta c th hn: Liu ngha v gia cc cng dn vi nhau
c cao hn ngha v h phi c vi nhng ngi khc trn th gii khng? V nu c, nhng ngha
v ny c th c gii thch ch trn c s ca s ng khng?
Jean-Jacques Rousseau, ngi bo v lng yu nc hng hi, lp lun rng s gn b v bn sc
cng ng l b sung thit yu cho lng nhn o ni chung. C v nh tnh yu vi con ngi suy
gim v yu dn khi tri rng ra ton th gii, v chng ta khng xc ng trc thin tai Tartar
hay Nht Bn nh khi mt dn tc chu u b nn. Quan tm v thng xt bng cch no phi
c hn ch v kim ch chng cn cng hiu, ng cho rng lng yu nc l mt nguyn tc
hn ch, lm tng cng cm gic ng bo. Tht tt khi mi ngi tp trung li to ra lc lng
mi thng qua thi quen chm sc v on kt, thng qua ch li chung. Nhng nu nhng ng
bo b rng buc bi quan h ca lng trung thnh v s tng ng, phi chng iu ny c ngha
h n nhau nhiu hn so vi ngi bn ngoi.
Chng ta c mun mi ngi c o c? Hy bt u lm cho h yu nc. Nhng lm th no h
c th yu nu h coi t nc ging ht nh ngi nc ngoi, ch cho h nhng g t nc khng
th t chi bt c ai?
Nhiu quc gia chm sc ngi dn ca mnh nhiu hn ngi nc ngoi. V d cng dn M c
hng nhiu hnh thc tr gip - gio dc cng, tr cp tht nghip, o to ngh, an sinh x hi, y
t, phc li, phiu thc phm... - cn ngi nc ngoi th khng. Trn thc t, nhng ngi phn
i chnh sch nhp c rng ri lo lng nhng ngi mi n s tn dng cc chng trnh x hi
c ti tr bng tin ng thu ca ngi dn M. Nhng iu ny t ra cu hi ti sao ngi ng
thu M chu trch nhim vi ng bo kh khn ca mnh nhiu hn nhng ngi sng nc
khc.
Mt s ngi khng thch tt c cc hnh thc h tr, v mun thu nh h thng phc li x hi.
Nhng ngi khc tin nc M nn ho phng hn trong vic vin tr gip ngi dn cc
nc ang pht trin. Nhng hu nh tt c mi ngi u cng nhn s khc bit gia phc li v
vin tr nc ngoi. V a phn ng l chng ta c trch nhim c bit trong vic p ng nhu
cu ca ngi dn cn kh khn trong nc trc khi m rng cho mi ngi trn th gii. S phn
bit ny c chp nhn c v mt o c khng, hay ch l s thin v, mt nh kin? Bin gii
quc gia thc s quan trng v mt o c nh th no? Ch xt nhu cu cn thit, c t ngi trn
th gii kim cha c mt la mi ngy - cn ti t hn ngi ngho M.
Laredo (tiu bang Texas, M) v Juarez (Mexico) l hai th trn b con sng Rio Grande ngn cch.
Mt a tr sinh ra Laredo iu kin hng tt ca cc li ch x hi v kinh t t h thng phc
li M v c quyn tm cng vic bt c ni no trn t nc Hoa K khi n tui lao ng. Mt
a tr sinh ra bn kia sng li khng c bt k quyn no nh th. C cng khng c quyn vt
sng. Mc d khng t lm iu g, hai a tr s c trin vng cuc sng rt khc nhau, ch n
gin v ni sinh ca mnh.
Bt bnh ng gia cc quc gia phc tp ha l l cng ng. Nu cc quc gia giu c ngang nhau,
v mi ngi l cng dn ca quc gia ny hay quc gia kia, ngha v quan tm c bit ti cng dn
mt quc gia c th khng t ra nhiu vn - t nht t kha cnh cng l. Nhng trong mt th
gii c khc bit rt ln gia nc giu v nc ngho, lun im cng ng c th va vp vi lun
im bnh ng, Vn nhp c phn nh r rng cng thng ny.
Robert E. Lee
Xt trng hp Robert E. Lee, tng t lnh qun i min Nam. Trc Ni chin, Lee l s quan
qun i min Bc. ng phn i ly khai[48], thc t ng coi l ti phn quc. Khi chin tranh
manh nha, Tng thng Lincoln yu cu Lee lnh o qun i min Bc. Lee t chi, ng kt lun
vi mnh, ngha v vi tiu bang Virginia cao hn ngha v vi Lin minh min Bc, v ng cng l
ngi phn i ch n l. ng gii thch quyt nh ca mnh trong mt bc th gi cho con trai:
Vi s cng hin ca cha vi Lin bang min Bc, cha khng th quyt nh xung tay chng li h
hng, gia nh, qu hng... Nu Lin bang b gii th, v Chnh ph gii nhim, cha s tr v tiu
bang qu hng v chia s nhng kh au vi ngi dn ca mnh. Nm trong s bo v ca tiu
bang, cha s khng cn phi rt kim ca mnh ra na.
Cng ging nh cc phi cng khng chin Php, Lee khng th ng thun mt vai tr i hi ng
gy tn hi cho h hng, con ci v qu hng mnh. Nhng lng trung thnh ca ng cn i xa hn,
thm ch n mc lnh o nhn dn mnh trong mt s nghip ng phn i.
V s nghip ca Lin bang min Nam bao gm c ly khai ln ch n l, tht kh bo cha cho
la chn ca Lee. Tuy nhin, cng tht kh khng ngng m lng trung thnh - iu dn n
tnh trng kh x ca ng. Nhng ti sao chng ta ngng m lng trung thnh vi s nghip bt
cng? Bn cng c th bn khon lng trung thnh trong trng hp ny c mang bt c trng lng
o c no khng. Bn c th hi ti sao lng trung thnh l mt c tnh ch khng n thun ch
l mt tnh cm hay cm gic che m cc nhn nh o c v cn tr chng ta lm vic ng?
y l l do: Tr khi chng ta xem xt nghim tc lng trung thnh nh mt lun im c ni dung
o c nu khng chng ta khng th coi tnh th tin thoi lng nan ca Lee l tnh trng kh x
v mt o c. Nu trung thnh l mt tnh cm khng c sc nng o c tht s, th tnh hung
kh x ca Lee ch l xung t gia mt bn l o c cn bn kia l tnh cm n thun hay thnh
kin. Nhng bng cch cm nhn theo cch , chng ta hiu lm o c.
Cch gii thch tnh trng kh x ca Lee theo kha cnh tm l b qua thc t l chng ta khng ch
thng cm m cn khm phc nhng ngi nh ng, khng phi v la chn ca ng, m v phm
cht o c ng th hin. iu chng ta khm phc l khuynh hng hiu v chu ng hon cnh
cuc i ca mt ngi - mt con ngi c tnh cnh, bit suy ngh - b lch s rng buc, ko vo
mt cuc i c th, nhng t nhn thc c tnh c th, v th hiu r cc lun im i nghch
nhau v nhng chn tri rng ln hn. C tnh cch c ngha l sng vi s tha nhn tnh cnh kh
x (i khi mu thun).
Cng l v li sng tt p
Gi y chng ta xem xt mt lot v d thch thc tng ca ch ngha hp ng, vn coi
chng ta l tc gi ca nhng ngha v o c duy nht rng buc chng ta: li xin li cng khai v
bi thng; trch nhim tp th v bt cng trong qu kh; ngha v c bit vi thnh vin trong gia
nh, vi ng bo, vi nhng ngi khc; on kt vi ng ch; trung thnh vi lng xm, cng
ng, hay quc gia ca mnh; lng yu nc; nim t ho v s xu h vi t nc hay dn tc ca
mt ngi; lng trung thnh gia anh em v vi b m. Lun im lin i trong cc v d trn l cc
c im o c v chnh tr quen thuc trong cuc sng ca chng ta. S tht kh sng, hoc l
gii cuc sng ca mnh m khng c chng. Nhng cng kh khn nh th nu l gii chng bng
ngn ng ca ch ngha c nhn v o c. Chng khng c thit lp trn nguyn tc ng thun -
nguyn tc em n sc mnh o c cho cc lun im . Chng to nn nhng rng buc cho
chng ta. Chng phn nh bn cht chng ta l con ngi k chuyn, l ci ti c hon cnh.
Bn c th t hi, liu tt c iu ny c quan h g vi cng l? tr li cu hi ny, hy nh li
nhng cu hi dn chng ta xui theo dng suy ngh ny. Chng ta c gng tm hiu xem liu
c phi tt c cc bn phn v ngha v ca chng ta bt ngun t mt hnh ng ca ch hoc la
chn. Ti lp lun rng khng phi th, ngha v lin i hay ngha v thnh vin c th rng buc
chng ta v nhng l do khng lin quan n s la chn - l do gn vi nhng cu chuyn m qua
chng ta din gii cuc sng ca mnh v cng ng chng ta sng trong .
Vy chnh xc ci g b e da trong cuc tranh lun gia l l k chuyn ca tc nhn o c v l
l nhn mnh ch v s ng thun? Mt vn nan gii l cch bn nhn thc t do ca con ngi.
Khi cn nhc v cc v d c ng minh ha cho ngha v lin i hoc ngha v thnh vin, bn c
th thy mnh chng li chng. Nu bn ging nh nhiu sinh vin ca ti, bn c th khng thch
hay khng tin tng vo kin chng ta b rng buc vi cc mi quan h o c chng ta khng t
mnh chn.
iu khng thch ny c th dn bn n vic bc b lun im lng yu nc, s lin i, trch
nhim tp th...; hoc vit li nhng lun im ny di dng xut pht t mt hnh thc ng thun
no . Tht hp dn khi bc b hoc vit li nhng lun im ny bi v lm nh vy ph hp vi
tng t do quen thuc. y l tng ni rng chng ta khng b rng buc bi bt k mi quan h
o c no chnh mnh khng la chn, t do c ngha l tc gi ca tt c cc ngha v rng buc
mnh.
Ti ang c gng chng minh, thng qua cc v d chng ta xem xt trong cun sch, rng quan
nim v t do nh th l thiu st. Nhng t do khng phi th duy nht cn xt y. iu cn xt
na l nn ngh v cng l nh th no.
Nh li hai cch ngh v cng l chng ta bn ti. i vi Kant v Rawls, quyn ng trc iu
tt. Cc nguyn tc cng l xc nh ngha v v quyn ca chng ta phi trung lp gia nhng quan
nim v li sng tt p cnh tranh nhau. i n quy tc o c, Kant cho rng chng ta phi
loi b nhng s thch v mc tiu nht thi ca mnh. Rawls li cho rng cn nhc v cng l,
chng ta nn t sang mt bn mc ch, quan h c th, v quan nim iu g l tt. l quan
im t duy v cng l pha sau bc mn v minh.
Cch suy ngh v cng l ny xung t vi Aristotle. ng khng tin cc nguyn tc cng l c th
hoc nn trung lp vi li sng tt p. Tri li, ng cho rng mt trong nhng mc ch ca hin
php cng bng l hnh thnh cng dn tt v thc y vic trau di nhn cch, ng khng cho rng
c th suy ngh v cng l m khng suy ngh v ngha ca s mnh, chc v, tn vinh, quyn, v
c hi - nhng th m x hi phn b.
Mt trong nhng nguyn nhn Rawls v Kant bc b cch t duy v cng l ca Aristotle l hai ng
khng ngh cch t duy ny c ch cho t do. Mt hin php c gng trau di nhn cch hay khng
nh mt quan nim sng tt c th chu ri ro khi p t mt s gi tr no . N khng tn trng
con ngi l ci ti t do v c lp con ngi c kh nng la chn mc tiu cho chnh mnh.
Nu Kant v Rawls ng khi cm nhn t do theo cch ny, th cch h ngh v cng l cng ng.
Nu chng ta l ci ti t do la chn, c lp, khng rng buc bi quan h o c trong qu kh,
th chng ta cn mt khun kh quyn trung lp gia cc mc tiu. Nu ci ti ng trc cc mc
tiu, th quyn phi ng trc ci tt.
Tuy nhin, nu khi nim k chuyn ca tc nhn o c thuyt phc hn, th tht ng xt li cch
t duy cng l ca Aristotle. Nu cn nhc v iu tt ca ti lin quan n vic phn nh iu tt
ca nhng cng ng m bn sc ca ti ph thuc vo, th kht vng v tnh trung lp l lm ln.
Khng th, thm ch khng nn cn nhc v cng l m khng cn nhc n li sng tt p.
Trin vng a nhng quan nim v li sng tt p vo cc cuc tho lun cng khai v cng l v
quyn c th gy khip s ch khng phi cun ht. Sau tt c, ngi dn trong x hi a nguyn
nh M khng ng v li sng no tt nht. L thuyt chnh tr ca ch ngha t do dn ch c
sinh ra trong n lc tch chnh tr v php lut khi b li ko vo cc tranh ci o c v tn gio.
Cc trit l ca Kant v Rawls th hin s din t y v r rng nht tham vng ny.
Nhng tham vng ny khng th thnh cng. Hin nay khng th tho lun nhng vn gy tranh
ci nht v cng l v quyn m khng lm dy ln cc tranh ci v mt o c v tn gio. Khi
quyt nh lm th no xc nh quyn v ngha v ca ngi dn, khng phi lc no cng c th
t sang mt bn cc quan nim v li sng tt p cnh tranh nhau. V ngay c khi c th, chc g
ngi ta mong mun lm vy.
Yu cu cc cng dn trong x hi dn ch b li nim tin o c v tn gio ca mnh pha sau khi
bc vo th gii cng c v l cch bo m s khoan dung v s tn trng ln nhau. Tuy nhin
trong thc t iu ngc li c th ng. Quyt nh vn cng quan trng trong khi gi v trung
lp - iu khng th t c - l nguyn nhn ca phn ng d di v s on gin. Chnh tr trng
vang cam kt o c c th lm ngho i sng dn s. N cng to iu kin cho ch ngha tn
iu hp hi, c chp. Tro lu tn gio cc oan bng n nhng ni m ch ngha t do dn ch
s t chn n.
Nu cc cuc tranh lun v cng l khng khi li chng ta vo cc vn o c c th th phi
hi xem lm sao nhng cuc tranh lun ny c th tin trin. C th no l gii cng khai v nhng
iu tt m khng sa vo nhng cuc chin tranh tn gio? Mt cuc tho lun cng khai c cam kt
ln hn v mt o c s trng ra sao, v n khc g vi loi tranh lun chnh tr m chng ta
quen thuc? y khng phi ch l vn trit hc. N nm trung tm ca nhng n lc tip sinh
kh cho cc tho lun chnh tr v i mi i sng dn s ca chng ta.
10. CNG L V LI CH CHUNG
NGY 12-09-1960 TI HOUSTON, Texas, ng c vin tng thng ng Dn ch John F. Kennedy
pht biu v vai tr tn gio trong chnh tr. Vn tn gio eo ng chin dch ca ng.
Kennedy theo Cng gio, v cha ngi Cng gio no tng c bu lm tng thng. Mt s c tri
mang thnh kin nhng khng ni ra, nhng ngi khc by t quan ngi Kennedy s chu nh
hng ca Vatican khi ti nhim hoc p t gio l Cng gio trong chnh sch cng. Vi hy vng
xa b ni lo ngi ny, Kennedy ng ni chuyn trc cc mc s Tin lnh v vai tr ca Cng
gio trong nhim k tng thng nu ng trng c. Cu tr li ca ng rt n gin: Khng. c tin
tn gio l vn ring t ca ng v s khng xen vo trch nhim cng.
Kennedy ni: Ti tin vo vic mt tng thng coi quan im tn gio l vic hon ton ring t. Bt
k vn no c t ra cho ti vi vai tr tng thng - kim sot sinh ly d, kim duyt, c bc
hoc bt k vn no khc - ti s a ra quyt nh ca mnh... theo nhng g lng tm ti bo
rng l li ch quc gia, v khng chu p lc tn gio hoc mnh lnh t bn ngoi.
Kennedy khng ni lng tm ca ng c c nh hnh bi nim tin tn gio khng v bng cch
no. Nhng dng nh ng cho rng nim tin ca ng v li ch quc gia hu nh chng lin quan g
ti tn gio, th m ng gn vi p lc bn ngoi v mnh lnh, ng mun trn an cc mc s
Tin lnh v cng chng M rng mnh s khng p t nim tin tn gio ca bn thn - bt k l
nim tin g - ln h.
Bi pht biu c i chng coi l thnh cng v mt chnh tr, v Kennedy tin n chc tng
thng. Theodore H. White, ngi chp bin nin s cho cc chin dch tranh c tng thng, tn
dng bi pht biu ny v nh ra Hc thuyt c nhn ca mt ngi Cng gio hin i trong
mt x hi dn ch.
Bn mi su nm sau, ngy 28-06-2006, Barack Obama chng bao lu s tr thnh ng c vin
tng thng ca ng Dn ch, c mt bi din vn rt khc v vai tr ca tn gio trong chnh tr.
ng bt u bng cch nhc li cch mnh x l vn tn gio trong chin dch tranh c vo
Thng vin Hoa K hai nm trc . i th ca Obama lc , mt ngi bo th tn gio to
mm, tn cng vic Obama ng h quyn ca ngi ng tnh v quyn no thai bng cch tuyn
b Obama khng phi l mt tn C c, v rng Cha Gisu s khng bu cho ng.
Khi nhn li, Obama ni: Ti tr li bng cch phn ng tiu biu ca phe t do dn ch trong
cc cuc tranh lun kiu vy. Ti ni rng chng ta ang sng trong mt x hi a nguyn, ni ti
khng th p t quan im tn gio ca mnh ln nhng ngi khc, v ti ang tranh c v tr
thng ngh s Hoa K i din tiu bang Illinois ch khng phi mc s tiu bang Illinois. Mc d
d dng ginh chin thng trong cuc ua vo Thng vin, gi y Obama ngh phn ng ca mnh
khng ph hp, v khng din t y vai tr ca c tin trong vic nh hng cc gi tr v
nim tin ca bn thn ti, ng tip tc m t c tin C c ca mnh v tranh lun v s lin quan
ca tn gio vi chnh tr. ng ngh nhng ngi cp tin tht sai lm khi mun t b vic bn lun
tn gio trong chnh tr. S kh chu ca nhng ngi cp tin trc bt k du vt tn gio no
ngn cn khng cho chng ta gii p hiu qu nhng vn bng ngn ng o c. Nu nhng
ngi Dn ch ua ra mt lun chnh tr khng c ni dung tn gio, h s b mt cc hnh nh
v thut ng thng qua hng triu ngi M hiu c o c c nhn ca h v cng bng x
hi.
Tn gio khng ch l ngn ngun ca thut hng bin chnh tr. Cc gii php cho cc vn x hi
nht nh i hi s chuyn i v mt o c. Ni s hi v s thuyt gio c th... dn chng ta
n vic h thp vai tr ca gi tr v vn ha trong mt s vn x hi cp thit nht ca mnh,
Obama ni. Gii quyt vn nh i ngho v phn bit chng tc, khng c bo him v tht
nghip i hi thay i trong tri tim v khi c. Vy tht sai lm khi khng nh nim tin o
c v nim tin tn gio khng ng vai tr g trong chnh tr v php lut.
Nhng ngi theo ch ngha th tc sai lm khi yu cu tn tn gio li tn gio ca mnh
trc khi bc vo ni cng cng. Frederick Douglass[50], Abraham Lincoln, William Jennings
Bryan[51], Dorothy Day[52], Martin Luther King - thc t phn ln cc nh ci cch v i trong lch s
M - khng ch c thc y bi c tin, m cn nhiu ln s dng ngn t tn gio lun gii
cho s nghip ca mnh. V vy, ni con ngi khng nn a o c c nhn ca mnh vo cc
cuc tranh lun chnh sch cng l v l v mt thc tin. Php lut ca chng ta theo nh ngha l
php in ha cc gi tr o c, nhiu trong s c truyn thng Do Thi - C c gio.
Nhiu ngi ghi nhn nhng im tng ng gia John F. Kennedy v Barack Obama. C hai u
tr, hng bin, l chnh khch bit gy cm hng v vic thng c ca h nh du mt th h lnh
o mi. V c hai u tm cch tp hp ngi M vo mt k nguyn cng dn dn thn mi.
Nhng quan im ca h v vai tr tn gio trong chnh tr hu nh rt khc bit.
Hn nhn ng tnh
Nhng iu ny cng khng ng. Hy xt cuc tranh lun v hn nhn ng tnh. Bn c th xc
nh liu nh nc c nn cng nhn hn nhn ng tnh m khng cn tham gia vo cc tranh ci v
o c v tn gio lin quan ti mc ch ca hn nhn v tnh trng o c ca ng tnh luyn i
khng? Mt s cho rng c, v lp lun ng h hn nhn ng tnh trn c s t do, khng phn xt:
cho d ai chp nhn hay phn i quan h ng tnh, c nhn cn c t do la chn i tc hn
nhn ca mnh. Cho php tnh dc khc gii nhng khng cho php kt hn ng tnh l phn bit
i x mt cch sai tri vi ngi ng tnh, v ph nhn h bnh ng trc php lut.
Nu lp lun ny c s theo nh nc cng nhn hn nhn ng tnh, th vn c th c
gii quyt trong phm vi l tr chung ca ch ngha t do dn ch, m chng cn trng cy ti quan
nim gy tranh ci v mc ch ca hn nhn v nhng iu tt n tn vinh. Nhng khng th l gii
v hn nhn ng tnh trn c s khng phn xt. N ph thuc vo mt quan nim nht nh v
telos (mc ch) ca hn nhn. V, nh Aristotle nhc nh chng ta, tranh lun v mc ch ca th
ch x hi l tranh lun v cc gi tr n tn vinh v tng thng. Cuc tranh lun v hn nhn
ng tnh c bn l cuc tranh lun v vic liu cc cp i ng tnh nam v ng tnh n c ng
c tn vinh v cng nhn theo cch hn nhn nh nc cng nhn c hng. V th khng trnh
c vn o c bn di.
xem ti sao iu ny khng th trnh khi, iu quan trng cn nh l mt nh nc c th c ba
(khng phi ch hai) chnh sch kh d vi hn nhn. Nh nc c th theo chnh sch truyn thng,
ch cng nhn cuc hn nhn gia mt ngi nam v mt ngi n, hoc nh nc c th lm iu
m mt vi quc gia lm, cng nhn hn nhn ng tnh cng ging nh cng nhn hn nhn gia
nam v n, hoc nh nc c th t chi cng nhn bt k kiu kt hn no, v chuyn vai tr ny
cho t nhn.
Ba chnh sch c th c tm lc nh sau:
1. Ch cng nhn hn nhn gia nam v n.
2. Cng nhn c hn nhn ng tnh v khc gii.
3. Khng cng nhn bt k kiu hn nhn no, vai tr ny cho t nhn.
Ngoi lut hn nhn, nhiu tiu bang c th thng qua lut gn kt dn s, lut quan h i tc gia
nh nhm a ra c ch php l bo v, quyn tha k, quyn thm ving bnh vin, v tha thun
quyn nui con cc cp i sng chung v bc vo mt tha thun hp php. Nhiu tiu bang c
tha thun nh th vi cc cp ng tnh nam v ng tnh n. Nm 2003, vi mt phn quyt ca
Ta n Ti cao tiu bang, Massachusetts tr thnh tiu bang u tin cng nhn v mt php l hn
nhn ng tnh (chnh sch 2). Trong nm 2008, Ta n Ti cao California ra phn quyt ng h
quyn hn nhn ng tnh, nhng mt vi thng sau khi a ra phn quyt, i a s c tri bc b
quyt nh ny trong mt cuc b phiu trng cu trn ton bang. Trong nm 2009, Vermont tr
thnh tiu bang u tin hp php ha hn nhn ng tnh di dng php lut ch khng phi phn
quyt ca ta n.
Chnh sch 3 thun ty mang tnh gi thuyt, t nht l ti Hoa K; chng tiu bang no i xa n
mc t b chc nng cng nhn hn nhn ca chnh quyn. Nhng chnh sch ny d sao cng ng
xem xt, v lm sng t cc l l ng h v chng i hn nhn ng tnh.
Chnh sch 3 l gii php l tng ca ch ngha t do c nhn trong cuc tranh lun v kt hn. N
khng hy b hn nhn, nhng hy b hn nhn nh mt hnh thi t chc do nh nc cng nhn.
Tt nht c th m t chnh sch ny l tch hn nhn ra khi nh nc. Cng nh tch tn gio ra
khi nh nc c ngha l hy b vic coi mt tn gio l quc gio (trong khi cho php tn gio
tn ti c lp vi nh nc), tch hn nhn khi nh nc khng tha nhn nh nc c trch
nhim chnh thc trong vic cng nhn hn nhn.
Nh bnh lun Michael Kinsley bo v chnh sch ny v y l cch thot khi nhng tranh ci v
hn nhn m theo ng khng th gii quyt c. Nhng ngi ng h hn nhn ng tnh than
phin vic ch chp nhn hn nhn khc gii l mt loi phn bit i x. Nhng ngi phn i cho
rng nu chp nhn hn nhn ng tnh, nh nc i t vic dung th n tn thnh ng tnh luyn
i v ng du chun thun ca chnh quyn.
Kinsley vit: Gii php ny l kt thc ch hn nhn do chnh quyn cng nhn nhm t
nhn ha hn nhn. Hy mi ngi kt hn theo cch m h thch, nh nc khng nn cng
nhn hoc can thip vo.
Hy nh th v cc t chc tn gio khc tip tc thc hin nghi l hn nhn. Hy ca hng
bch ha v cc sng bc tham gia, nu mun... Hy nhng cp v chng nh du s kt hp ca
mnh theo bt k cch no h chn v t coi mnh kt hn bt c khi no h mun. V, nu c ba
ngi mun kt hn vi nhau, hoc mt ngi mun kt hn vi chnh mnh, v mt ai na mun
tin hnh nghi l kt hn v tuyn b h thnh v thnh chng th hy k h.
Nu hn nhn l chuyn hon ton ring t, Kinsley suy l, th tt c cc tranh chp v hn nhn
ng tnh s tr nn khng thch hp. Hn nhn ng tnh s khng c nh nc cng nhn chnh
thc, nhng hn nhn bnh thng cng c c nh nc cng nhn u. Kinsley cho rng lut
quan h i tc trong gia nh c th x l cc vn ti chnh, bo him, nui dng tr em v tha
k pht sinh khi mi ngi sng chung v cng nui dy con ci. ng xut, thay th tt c cc
dng hn nhn nh nc cng nhn, ng tnh v bnh thng vi hn nhn dn s.
T quan im tnh trung lp ca ch ngha t do dn ch, xut ca Kinsley c li th r rng so
vi hai la chn kia (chnh sch 1 v 2): N khng yu cu thm phn v cng dn phi tham gia vo
cc tranh ci v mt o c v tn gio lin quan n mc ch ca hn nhn v o c ca ng
tnh luyn i. V nh nc khng cn ban bt k danh xng hn nhn cao qu no cho gia nh, cng
dn s trnh tham gia vo cuc tranh lun v telos ca hn nhn, v liu ngi ng tnh c th thc
hin telos c khng.
Kh t ngi hai pha ca cuc tranh lun v hn nhn ng tnh chp nhn xut tch hn nhn
khi nh nc. Nhng n lm sng t iu g ang b e da trong cuc tranh lun hin ti, v gip
chng ta nhn thy ti sao c hai pha ng h v phn i hn nhn ng tnh li tranh ci v ni dung
o c v tn gio lin quan n mc ch ca hn nhn v nhng iu tt xc nh mc tiu . C
hai lp trng u khng ng vng trong phm vi l tr chung ca ch ngha t do dn ch.
Tt nhin, nhng ai phn i hn nhn ng tnh vi l do iu ny l ti li v lm danh ngha
chn chnh ca hn nhn khng ngi thc t l h ang a ra mt lun im o c hay tn gio.
Nhng nhng ngi ng h quyn hn nhn ng tnh thng c gng t lun im ca mnh trn
c s trung lp, v trnh a ra phn xt v ngha o c ca hn nhn. N lc tm mt l gii
khng phn xt cho hn nhn ng tnh da rt nhiu vo tng phn bit i x v t do la chn.
Nhng nhng tng ny khng th t bin minh cho quyn hn nhn ng tnh. xem ti sao li
vy, hy cn nhc kin su sc v tinh t ca Margaret Marshall, Chnh n Ta n Ti cao tiu
bang Massachusetts, trong phn quyt ca ta n v n Goodridge kin B Y t cng ng (2003)
v hn nhn ng gii.
Marshall bt u bng vic cng nhn bt ng su sc v mt o c v tn gio do ch ny gy
ra, v m ch ta n s khng ng v bn no trong tranh chp ny:
Nhiu ngi mang nim tin tn gio, lun l v o c rng hn nhn ch dnh cho s kt hp gia
mt ngi nam v mt ngi n, v rng hnh vi ng tnh l v lun. Nhiu ngi c nim tin tn
gio, o c v lun l khng km phn mnh m rng cc cp ng tnh xng ng c quyn kt
hn, v rng ngi ng tnh phi c i x khng khc g ngi hng xm bnh thng. Khng
quan im no tr li c cu hi t ra cho chng ta. Ngha v ca chng ta l xc nh quyn t
do cho tt c, ch khng phi p t quy tc o c ca mnh.
Nh th trnh i vo tranh ci v mt o c v tn gio lin quan n ng tnh luyn i,
Marshall m t vn o c trc ta theo thut ng ca ch ngha t do dn ch - vn t ch
v t do la chn. Vic khng cng nhn hn nhn ca cc cp ng tnh khng ph hp vi s tn
trng quyn t ch ca c nhn v s bnh ng trc php lut, b vit. S t do la chn liu c
ci khng v ci ai s l rng tuch nu nh nc c th ngn cn c nhn t do la chn ngi
m c nhn mun gn b. Marshall cho rng vn ny khng phi l gi tr o c ca s la
chn m l quyn la chn ca c nhn, l quyn ca ngi kt hn vi ngi bn i mnh
chn.
Nhng t ch v t do la chn khng bin minh cho quyn hn nhn ng tnh. Nu chnh
quyn thc s trung lp trn vn gi tr o c ca tt c cc mi quan h ring t t nguyn, th
nh nc s khng c c s hn ch hn nhn ca hai ngi; v quan h a th ng thun cng
iu kin c chp nhn. Trn thc t, nu tht s mun trung lp, v tn trng bt c la
chn no c nhn mong mun thc hin, nh nc phi chp nhn xut ca Michael Kinsley v
khng m trch vai tr cng nhn cc cuc hn nhn.
Vn thc s trong cuc tranh lun kt hn ng tnh khng phi l quyn t do la chn, m l
liu cp i ng tnh c ng c cng ng tn vinh v cng nhn - liu chng c p ng c
mc ch ca th ch x hi ca hn nhn khng. Theo Aristotles, y l vn phn phi cng bng
chc trch v s tn vinh. l vn s cng nhn ca x hi.
Mc d nhn mnh t do la chn, Ta n Massachusetts ni r h khng c nh m ng cho
hn nhn a th. Ta khng nghi ng nim rng chnh quyn c th cng nhn mt s kiu gn kt
mang tnh ring t ny ch khng phi nhng kiu gn kt khc. V ta n cng khng ku gi vic
bi b hoc chia tch hn nhn.
Ngc li, kin ca Chnh n Marshall ct ln khc tn ca coi hn nhn l mt trong nhng th
ch thit thc v ng tn vinh nht trong cng ng. B lp lun vic loi b hn nhn c chnh
quyn cng nhn s ph hy mt nguyn tc t chc c tm quan trng sng cn ca x hi chng
ta.
Thay v loi b hn nhn do nh nc cng nhn, Marshall lp lun ng h vic m rng nh ngha
truyn thng b sung thm cc i tc ng tnh. Khi lm th, b bc ra ngoi phm vi tnh trung
lp ca ch ngha t do dn ch khng nh gi tr o c ca s kt hp ng gii, v a ra
quan im v mc ch ca hn nhn, c nhn nhn mt cch ng n. Khng ch l mt tha
thun ring t gia hai ngi trng thnh, b nhn xt kt hn l hnh thi c i chng cng
nhn v ph chun. Thc s, c ba i tc trong hn nhn dn s: hn phu, hn th v mt chnh
quyn ph chun. c tnh hn nhn ny s mang n kha cnh c tn vinh: Hn nhn dn s l
mt cam kt c nhn su sc vi mt ngi khc v c cng lun nh gi cao v l tng tng
h, ng hnh, thn i, chung thy, v gia nh.
Nu hn nhn l mt th ch ng tn trng, cn tn vinh nhng gi tr no ca hn nhn? t cu
hi l hi v mc ch, hay telos, ca hn nhn - mt th ch x hi. Nhiu ngi phn i hn
nhn ng tnh cho rng mc ch chnh ca hn nhn l sinh sn. Theo l l ny, v khng th t
sinh sn, nn cp ng tnh khng c quyn kt hn. C th ni h thiu c tnh thch hp.
Dng suy l mang tnh mc ch lun ny l trng tm ca l l chng hn nhn ng tnh, v
Marshall s dng trc tip. B khng gi v trung lp i vi mc ch hn nhn, m din gii theo
cch i nghch. B cho rng bn cht ca hn nhn khng phi sinh sn m l mt cam kt c
nht, yu thng gia hai ngi bn i - cho d h khc gii hay ng gii.
Gi y, bn c th hi, lm cch no c th phn x gia cc l l i nghch v mc ch, v
bn cht ca vic kt hn? C th lp lun mt cch c l tr v ngha v mc ch ca cc th ch
x hi c tranh ci v mt o c nh hn nhn khng? Hay ch n gin l s va chm gia
nhng li khng nh khng c chng c (mt s ngi ni l vn sinh sn, nhng ngi khc
coi l s cam kt yu thng) v khng c cch no chng minh bn no thuyt phc hn?
kin ca Marshall a ra minh chng xut sc v cch pht trin nhng lp lun nh vy. Trc
tin, b thch thc lun im coi sinh sn l mc ch chnh ca hn nhn. B lm vy bng cch ch
ra hn nhn, nh trong thc t v theo quy nh ca chnh quyn tiu bang, khng i hi kh nng
sinh sn. Cp v chng khc gii xin cp giy chng hn khng c hi v kh nng hay nh c
thai bng cch giao hp. Kh nng sinh sn khng phi l iu kin cn ca hn nhn, cng chng l
cn c ly hn. Nhng ngi cha bao gi c quan h tnh dc, v khng bao gi d nh lm iu
vn c th kt hn v duy tr hn nhn. Nhng ngi bn ming l cng c th kt hn. Trong
khi nhiu cp v chng, c l l a s, c con vi nhau (nh bin php tr gip hay khng cn
tr gip), Marshall kt lun, chnh s gn b c nht v vnh vin gia cc i tc trong hn nhn,
ch khng phi vic sinh con, l iu kin tin quyt ca hn nhn dn s.
V vy, mt phn lp lun ca Marshall din gii v mc ch hay bn cht ca hn nhn nh n
ang hin hu. i mt vi nhng din gii i nghch nhau v mt tp qun x hi: hn nhn
sinh sn hay hn nhn l s gn b vnh vin - lm th no chng ta c th xc nh din gii no hp
l hn? Mt cch l kim tra xem l gii no em li ngha tt hn cho cc lut hn nhn hin c,
xt mt cch tng th. Mt cch khc l hi din gii v hn nhn no tn dng c tnh ng tn
vinh. Nhng g quan trng vi t cch mc ch ca hn nhn mt phn ph thuc vo nhng gi tr
chng ta ngh hn nhn phi tn dng v khng nh. iu ny lm cho chng ta khng th trnh
khi tranh ci v mt o c v tn gio nm ng sau: Trng thi o c ca quan h ng tnh l
g?
Marshall khng trung lp trn vn ny. B cho rng mi quan h ng tnh xng ng c tn
trng nh mi quan h khc gii. Ch gii hn trong hn nhn khc gii s ng mt con du chp
thun chnh thc ln mt nh kin tai hi rng mi quan h ng tnh c bn cht bp bnh v thp
km so vi mi quan h khc gii v khng xng ng c tn trng. V th khi chng ta nhn k
vo l l hn nhn ng tnh, chng ta thy rng n khng th da trn tng phn bit i x v
t do la chn. quyt nh ai c iu kin kt hn, chng ta phi suy ngh v mc ch ca
hn nhn v cc gi tr n tn vinh. V iu ny a chng ta n vng t o c nhiu tranh ci,
ni chng ta khng th ng trung lp gia nhiu quan nim cnh tranh nhau v cuc sng tt p.
Cng l v li sng tt p
Trong sut hnh trnh ny, chng ta khm ph ba cch tip cn cng l. Cch th nht ni cng l
ngha l tng ti a tin ch hay phc li - hnh phc ln nht cho nhiu ngi nht. Cch th hai cho
rng cng l l tn trng quyn t do la chn, cho d la chn thc s a ra trong mt th trng
t do c nhn (quan im ca ch ngha t do c nhn) hoc la chn gi thuyt mi ngi a ra
trong tnh trng bnh ng ban u (quan im ch ngha t do dn ch qun bnh). Cch th ba ni
cng l lin quan n vic trau di c tnh v l lun v li ch chung. Nh cc bn by gi c th
on, ti ng h mt bin th ca cch tip cn th ba. ti c gng gii thch ti sao.
Cch tip cn ca ch ngha v li c hai khim khuyt: u tin, n coi cng l v quyn l vn
tnh ton hn thit, khng phi nguyn tc. Th hai, bng cch c gng quy i tt c gi tr vo mt
thang o gi tr chung, n l phng mi gi tr bt chp chng c phm cht khc bit.
Cc l thuyt da trn s t do gii quyt c vn u tin nhng khng gii quyt c vn
th hai. Chng thc s xem trng quyn v nhn mnh cng l khng ch l tnh ton li ch n
thun. Mc d bt ng vi nhau v nhng quyn no c gi tr hn tnh ton ca ch ngha v li,
chng ng rng c mt s quyn c bn v phi c tn trng. Tuy nhin, ngoi vic la chn
tn trng cc quyn nht nh, chng chp nhn s thch hin hu ca con ngi. Cc l thuyt ny
khng i hi chng ta phi hoi nghi v th thch cc s thch v mong mun chng ta mang vo
i sng chung. Theo , gi tr o c ca cc mc tiu chng ta theo ui, ngha v tm quan
trng ca cuc sng chng ta hng ti, cht lng v tnh cht ca cuc sng chung m chng ta
cng chia s u nm ngoi a ht cng l.
i vi ti iu ny c v nhm ln. Khng th c mt x hi cng bng n gin ch bng cch ti
a li ch hay bo m quyn t do la chn. c c mt x hi cng bng, chng ta cn phi
cng nhau l gii v ngha ca li sng tt p, v to ra mt nn vn ha chung khoan dung vi
nhng bt ng tt yu s pht sinh.
Chng ta b hp dn bi vic tm kim mt nguyn tc hay mt quy trnh c th l gii hp l trn
vn bt c s phn phi thu nhp, quyn lc hay c hi no xut pht t nguyn tc hay quy trnh .
Mt nguyn tc nh th, nu c th tm thy, s cho php chng ta trnh s hn lon v tranh ci v
li sng tt p.
Nhng nhng tranh ci ny l khng th trnh khi. Cng l khng th khng phn xt. Cho d
chng ta tranh ci v gi cu tr ti chnh hoc hun chng T tm, vic mang thai h hay hn
nhn ng tnh, chnh sch chng k th hay vic phc v qun i, lng gim c iu hnh hay
quyn s dng xe in khi chi golf, cc vn cng l b rng buc vi nhng nim cnh tranh
nhau v tn vinh v gi tr, nim t ho v s cng nhn. Cng l khng ch l cch phn phi ng.
Cng l cng v cch xc nh gi tr ng n.
2. Gii hn o c ca th trng
Mt trong nhng xu hng ni bt trong thi i chng ta l m rng th trng v s suy l nh
hng th trng trong cc lnh vc i sng m theo truyn thng b cc chun mc phi th trng
chi phi. Trong nhng chng trc, chng ta xt nhng vn o c ny sinh, chng hn khi
cc quc gia thu cng ty cung cp dch v qun s v thm vn t nhn n vic lnh nh thu hay
nh thu qun s t nhn; hoc khi cc bc cha m thu ngi cc nc ang pht trin mang thai
v thu; hoc khi ngi ta mua v bn thn trn th trng t do. C nhiu tnh hung khc: c
nn thng tin mt cho sinh vin trong cc trng hc cht lng thp nhng t im cao trong bi
thi chun? Liu c nn thng cho gio vin ci thin kt qu thi ca hc sinh? Cc tiu bang c nn
thu cng ty t nhn trng coi nh t? Hoa K c nn n gin ha chnh sch nhp c bng cch
chp nhn ngh ca mt nh kinh t ca i hc Chicago cho php bn t cch cng dn Hoa K
vi gi 100.000 la?
Nhng cu hi ny khng ch v li ch v s ung thun. Chng cng l cch ng n xc nh gi
tr cc tp qun x hi quan trng: nhp ng, sinh , dy v hc, trng tr ti phm, chp nhn cng
dn mi... Vi th trng ha cc tp qun x hi s lm bng hoi hoc lm h thp cc chun mc
xc nh chng, chng ta cn phi t cu hi nhng chun mc phi th trng no chng ta mun
bo v khng cho th trng can thip. y l mt vn i hi phi tranh lun cng khai v nhng
quan nim i nghch lin quan n cch ng n coi trng nhng iu tt. Th trng l cng c
hu ch cho vic t chc cc hot ng sn xut. Nhng tr khi chng ta mun th trng vit li cc
chun mc chi phi cc th ch x hi, chng ta cn mt cuc tranh lun cng khai v gii hn o
c ca th trng.
4. Nn chnh tr dn thn v mt o c
Mt s ngi coi vic dn thn vo cc vn v li sng tt l s vi phm dn s, mt cuc hnh
trnh vt ra ngoi gii hn ca s suy l chung ca phe t do dn ch. Chnh tr v php lut khng
nn vng vo cc tranh chp o c v tn gio, chng ta thng ngh th, v s rng buc m
ng cho s p buc v khng dung th.
y l mt lo lng chnh ng. Cng dn ca x hi a nguyn bt ng v o c v tn gio.
Ngay c khi chnh quyn khng th trung lp trn nhng bt ng nh ti lp lun, liu c th
qun l nn chnh tr ca chng ta trn c s tn trng ln nhau?
Ti ngh cu tr li l c. Tuy nhin, chng ta cn mt li sng dn s mnh m v dn thn hn li
sng m chng ta quen thuc. Trong nhng thp k gn y, chng ta i n gi nh rng tn
trng nim tin o c v tn gio ca ng bo mnh c ngha l pht l h i (t nht l v mc
ch chnh tr), h yn, v thc hin cch sng chung ca chng ta - chng no c th - m khng
cn n h. Nhng lp trng trnh n ny c th to ra mt s tn trng gi di. Thng thng,
n c ngha l n p bt ng o c ch khng phi thc s n trnh. iu ny c th gy ra phn
ng d di v on gin. N cng c th lm nhng cuc tranh ci trong cng lun tht ngho nn,
dao ng t chu k tin tc ny sang chu k tin tc khc, vi y nhng v tai ting, tin git gn, v
iu nhm nh.
Dn thn mnh m hn vo i sng chung vi nhng bt ng o c ca mnh c th cung cp
mt nn tng cho s tn trng ln nhau nhiu hn, ch khng phi t hn. Thay v trnh nhng nim
tin o c v tn gio m ng bo mnh a ra cng lun, chng ta nn tham gia cng h trc tip
hn, i khi bng cch thch thc v tranh ci, i khi bng cch lng nghe v hc hi. Chng c g
bo m vic tho lun cng khai cc vn o c hc ba trong bt k tnh hung no cng s
dn n s tn thnh, hay thm ch nh gi cao quan im o c v tn gio ca ngi khc.
Lun c kh nng khi tm hiu nhiu hn v mt hc thuyt o c, tn gio, chng ta li t thch n
hn. Tuy nhin, chng ta khng th bit nu khng th.
Mt nn chnh tr dn thn v mt o c khng ch l mt l tng gy cm hng nhiu hn so vi
nn chnh tr n trnh. cng l nn tng ha hn hn cho mt x hi cng bng.
HT
Chia s ebook : http://downloadsach.com/
Follow us on Facebook : https://www.facebook.com/caphebuoitoi
CH THCH
Fiscal conservatism: ch trng trnh bi chi, gim chi tiu cng v n quc gia; ng h ct gim
[1]
Laissez-faire: l l thuyt trong kinh t hc ch trng chnh ph phi cho k ngh trong nc
[2]
c t do hot ng, khng c nhng phng thc kim ch kinh t nh thu m hoc c nhng c
s c quyn ca chnh ph. T ng ny trong ting Php c ngha l t nhin hoc t do.
L thuyt ny ngc li vi l thuyt kinh t x hi ch ngha.
Egalitarian: ngi c nim tin rng mi ngi u quan trng nh nhau v do , nn c quyn li
[3]
v c hi ging nhau.
[4]
Utilitarianism - i khi cn gi l ch ngha cng li.
Mt nhnh C c gio khi pht Anh, ch trng sng khc kh theo gio hun ca Kinh
[5]
Thnh.
[6]
Rembrandt Harmenszoon van Rijn: danh ha ngi H Lan, mt trong nhng ha s v i nht
trong lch s hi ha chu u th k 17.
[7]
The Simpsons l chng trnh truyn hnh hi kch tnh hung ni ting ca Hoa K. Chng trnh
ny chm bim nhiu kha cnh ca cuc i, c bit l li sng ca tng lp lao ng v trung lu
ti M, vn ha M v x hi M ni chung.
Paternalism - chnh sch ca chnh quyn iu khin mi ngi mt cch nh b trn trong gia
[8]
nh, cung cp cho mi ngi nhng g h cn, nhng chng cho h quyn la chn.
[9]
Conservatism. Trong ting Vit, t bo th thng c hiu vi mt ngha xu, nhng y l
mt khuynh hng trit hc chnh tr ch trng gi gn, bo tn nhng gi tr, nhng th ch (chnh
tr, vn ha, o c, tn gio,...) qua th thch trong lch s.
assisted suicide - Kt thc cuc sng ca chnh mnh vi s tr gip ca mt ngi khc
[10]
(thng l bc s).
[11]
The Union
[12]
The Confederacy
Hin php Hip chng quc Hoa K (c chun y nm 1788) c tng cng 7 iu lut. Trong
[13]
thc t, khi c nhu cu b sung v iu chnh Hin php, Quc hi qua mt quy trnh phc tp b
sung thm vo Hin php cc Tu chnh n. Tu chnh n 13 (hiu lc t ngy 18-12-1865) bi b ch
n l.
Peace Corps. T chc tnh nguyn c chnh quyn Lin bang iu hnh, c mc tiu gii
[14]
[15]
AmeriCorps. Mt t chc tnh nguyn ca M.
Teach for America. T chc tnh nguyn c mc tiu xa b s bt bnh ng trong gio dc
[16]
sinh.
Ch ngha kinh nghim l tro lu trit hc ch tha nhn tri thc c ngun gc t tri nghim
[18]
hoc c lin h trc tip vi tri nghim: n ph nhn nhng tri thc do suy l gin tip.
[19]
Heteronomy
Kinh nghim trong ting Vit thng c hiu l nhng tri thc thu c trong hot ng thc
[20]
tin. Nhng trong ng cnh ny, kinh nghim c hiu l tt c nhng tri thc cm tnh, tc tt c
nhng g do quan st c bng gic quan em li.
Nht k Anne Frank. Cun nht k c vit khi Anne cng gia nh v bn ngi na ln trn ti
Amsterdam trong thi gian chim ng ca pht xt c thi Th chin th hai.
hi ging nhau.
[23]
Meritocracy - ch s dng con ngi theo thc ti.
Head Start, chng trnh ca B Y t Hoa K cung cp dch v gio dc, y t, dinh dng ton
[24]
[25]
Mt i bng chy chuyn nghip M.
[26]
Affirmation action
[28]
Scholastic Aptitude Test - bi thi chun ha c s dng trong tuyn sinh i hc M.
Graduate Record Examination - bi thi chun ha c s dng trong tuyn sinh sau i hc
[29]
M.
nhm) ngi, khng phi l mt bn trong mt v kin, a ra nhng kin v vic nn quyt nh
v kin nh th no.
Trong mt cng ng, khi t l ngi da en di 40%, t l ny c xu hng n nh. Nhng khi
[32]
t l ny chm ngng 40%, nhiu ngi da trng b i v t l ngi da en tng ln, v xu hng
ny khng th km hm c.
National Association for the Advancement of Colored People - t chc dn quyn ca ngi M
[33]
gc Phi.
[34]
Cc h thng siu th.
[35]
Cheerleader - ngi kch thch m ng c v trong cc s kin.
[36]
T Hy Lp, c ngha l mc ch, mc tiu hoc bn cht thit yu.
[38]
Ngh s violon v i th k 20.
[39]
Chuyn thiu nhi rt ni ting, vit v ch gu h cu Pooh, ca tc gi A.A. Milne.
[40]
Oligarch - ch mt nhm nh cm quyn, phc v cho li ch thiu s.
Mexico
[42]
Nh hng bin, v tng, nh lnh o v i v c nh hng to ln ca thnh bang Athen.
Tng thng M th 16. ng tin hnh cuc Ni chin (1861- 3865) chng li giai cp ch n
[43]
min Nam, kt qu l chin thng ca min Bc v n l c gii phng. Lincoln cng ban hnh
chnh sch rung t, thc hin nhiu ci cch c tnh dn ch.
[44]
Din vin hi ni ting.
[45]
Professtional Golfers Association - Hip hi nhng ngi chi golf chuyn nghip.
n 1960. Ni hm ca Jim Crow khng ch nm trong mt lot lut l nghim khc nhm vo ngi
da en. M l mt li sng. Di ch Jim Crow, ngi M gc Phi b a xung hng cng
dn th cp. Jim Crow tiu biu cho vic hp thc ha ch phn bit chng tc chng li ngi da
en.
New Deal l tn gi ca mt t hp cc o lut, chnh sch, gii php nhm a Hoa K thot
[47]
thng nhng cha nhm chc, 11 tiu bang nng nghip min Nam tuyn b ly khai khi Hp chng
quc, thnh lp cc nc cng ha ri lin kt vi nhau thnh Khi Lin hip M (Confederate
States of America) nh du s bt u cuc Ni chin ko di 4 nm vi chin thng cui cng
thuc v min Bc.
Thi.
[50]
Nh vn, nh hng bin, nh ci cch x hi ni ting M.
[51]
Lut s, Chnh tr gia ni ting ca Hoa K. Ba ln ng c Tng thng u tht bi.
Ngi c nh hng rt su rng v l khun mt rt quan trng trong lch s Gio Hi Cng
[52]
Trong mt v x Ta n Ti cao, sau khi biu quyt, theo mt quy trnh nh sn, mt thm
[53]
B trmg t php Hoa K trong chnh ph ca anh trai lohn Kenedy, v sau tr thnh thng
[54]
ngh s lin bang i din cho New York, b m st khi ng vn ng tranh c Tng thng nm
1958.
GNP (Gross National Product) - l tng gi tr bng tin ca cc sn phm cui cng v dch v
[55]