Nadir Toprak Elementleri

Necati Yldz
Maden Yk.Mh.
Eyll 2016
Ankara
Bu almann tm haklar yazara aittir. Yazarn yazl izni
olmakszn, kitabn tamam ya da bir blm eitimde kullanlmak
amacyla fotokopi yaplabilir, oaltlabilir. Bu alma, ticari ama
dnda, kaynak gsterilerek bedelsiz olarak datlmak amacyla
kitap haline getirilebilir.
Necati Yldz
yildizn53@gmail.com
Ankara
SUNU
Gnmzde mknats retimi, cam ve seramik sanayi, metalrji, lazer retimi,

katalizr, hibrid aralar, rzgr trbinleri, gne enerjisi panelleri, MR
makineleri, bilgisayar, cep telefonu ile elektronik devrelere bakldnda Nadir
Toprak Elementlerinin kullanld grlmektedir. NTEler insan yaantsn iin
gereksinim duyulan ou malzeme retiminde kullanlan bir hammadde
konumuna gelmitir. Savunma sanayisi iin retilen malzemelerde hammadde
olarak kullanlan NTEler bu kullanmlaryla stratejik hammadde durumundadr.
in dnyadaki Nadir Toprak Element rezervlerinin yaklak 1/3ne sahip olup,
dnya NTE retimi, kullanm, ihracat ve en nemlisi de NTE teknolojisi
konusunda sz sahibi tek lke konumundadr.
in uzun yllar kapal bir ekonomi srdrm, kendi iinde sanayi reformunu
gerekletirmitir. 1986 ylndan sonra da yksek teknolojiye arlk veren
kalknma plann uygulamaya koymutur. in, kararl bir ekonomik bymeyle
1990l yllardan sonra da da alma srecine girmi, 2001 ylnda da Dnya
Ticaret rgtne ye olarak serbest ticaret ve d pazarlara alm konusunda
nemli bir adm atmtr.
in gnmzde hammadde kaynaklar, demir elik, elektronik, tekstil gibi
sanayinin tm kollarnda kendini kantlam, dnyaya stnln kabul
ettirmitir. Teknoloji olarak da ou lkeyi geride brakmtr.
inin topraklar 9.7x106 km2 olup Trkiyenin yaklak 12.5 kat kadardr. Bu
topraklarda retilen her eit maden lke gereksinimi yan sra dnya
gereksiniminin de nemli bir blmn karlamaktadr. Ekonomik olarak
gelimi lkeler in topraklarnda deiik sektrlerde yatrm yapmlardr.
zellikle byk elektronik irketlerin bir ayaklar indedir. gc ve enerji
maliyetlerinin dk olmas ine yatrm yapmay cazip hale getirmektedir.
Esasen sermayenin ine kaymasnn en nemli nedenlerin banda uygun
maliyetli hammadde gereksiniminin karlanabilmesi gelmektedir.
lkemizde bulunmu, henz iletilmeyen NTE yataklar mevcuttur. Ancak bu
konuda giriimler sz konusudur. Bunun yan sra lkemiz jeolojisi bu
elementlerin oluumu iin de uygundur. Ancak u anda bu madenleri retip
ihra etmemiz bir anlam tamayacaktr. Hedefimiz bu elementlerin retilmesi,
zenginletirilmesi, sanayisini kurarak, NTE hammadde gereksiniminin
kaynaklarmzdan karlanmas olmaldr.
Kitapta NTElerin dnyadaki konumu ile bir tablo izilmi, bu madenlerle ilgili
bilgiler yan sra zenginletirilmesi iin temel srelere yer verilmitir.
Umarm alma faydal olur.
Ankara, Eyll 2016
ERK
Giri .. 1
1. Nadir toprak elementleri ieren mineraller ................ 3
2. Nadir toprak elementlerinin kullanm alanlar . 5
2.1.Hafif nadir toprak elementlerin kullanm alanlar........... 10
2.1.1 Skandiyum...................... 10
2.1.2 Lantanyum................. 11
2.1.3 Seryum ................ 12
2.1.4 Praseodimiyum .............. 12
2.1.5 Neodimiyum.................... 13
2.1.6 Prometiyum.............. 13
2.1.7 Europiyum ............... 14
2.1.8 Samariyum ................... 14
2.1.9 Gadolinyum .................... 15
2.1.Ar nadir toprak elementlerin kullanm alanlar............. 16
2.2.1 Tulyum ...................... 16
2.2.2 Terbiyum................ 16
2.2.3 Disprosiyum................. 17
2.2.4 Holmiyum .................... 18
2.2.5 Erbiyum ............... 18
2.2.6 Yitriyum ................ 19
2.2.7 Yiterbiyum................ 19
2.2.8 Lutetiyum ................. 20
3. NTE metallerinden mknats retimi.. 20
4. Dnya nadir toprak element rezervleri.. 21
5. Dnya nadir toprak element retimi.. 28
6. Dnya nadir toprak elementleri arz ve talebi ................................. 30
7. NTE dnya ticareti .. 32
8. Nadir toprak elementlerinin gelecei.. 35
9 .Nadir toprak elementlerinin geri dnmden kazanm .... 38
10. Trkiyenin nadir toprak element d ticareti............................ 40
11. Trkiyede nadir toprak element oluumlar ..... 40
12. NTE minerallerinin zenginletirmesi.. 42
12.1.Fiziksel yntemiyle zenginletirme.......... 44
12.1.1 Monazit cevherinin zenginletirilmesi ............... 46
12.1.2 Plaserlerden monazit konsantresi retimi........... 47
12.1.3 Bastnazit cevherinin zenginletirilmesi............. 49
12.2.NTE minerallerinin flotasyonla zenginletirmesi...... 51
12.2.1 Ksenotim retimi.................. 56
12.2.2 Yitriyum oksit retimi............. 57
12.3.NTE Konsantrelerinin ztlenmesi......... 58
12.3.1Monazitin ztlenmesi ................ 62
12.3.1.1 Monazitin asitle ztlenmesi.............. 62
12.3.1.2 Monazitin alkali ortamda ztlenmesi........... 64
12.3.1.3 IRE yntemiyle ztleme .............. 65
12.3.2 Bastnazitin ztlenmesi............. 65
12.3.3 Bastnazitin klorlanmas............. 68
13. Trkiyede NTE ile ilgili yasal dzenlemeler..... 69
14. Kaynaklar .. 72
NADR TOPRAK ELEMENTLER
Giri
NTEleri kullanlan rnlerin kararl, yksek scakla, anmaya, korozyona
kar direnli, savunma sektrnde deiik amal ileri teknoloji rn retiminde
kullanlmalar nedeniyle NTEler yzyln stratejik ve vazgeilmez elementleridir.
Cep telefonu, dz st bilgisayar, modern tp cihazlar, aralarda katalitik
eviriciler, uak motorlar, seramik, petrol rafineri, televizyon retimi gibi
teknolojik rnlerde NTEler kullanlmaktadr.
Yerkabuunda nadir toprak elementleri, NTE ou elementten daha fazla
bulunmaktadr.17.yzylda oksit bileikleri eklinde bulunduklarnda
gruplandrlamam, oksitlerinin metale indirgenmesi ok zor olduu ve doada
benzeri olaya sk rastlanmadndan bu elementler nadir toprak elementleri,
NTE, rare earth elements, REE olarak isimlendirilmitir.
18. yzyln sonlarnda yaplan almalarda nadir toprak elementler kimyasal
davranlarna gre snflandrlmtr. Daha sonraki yllarda bu snflandrma
yerini atom numaralarna gre snflandrmaya brakmtr.
Lantanitler ya da nadir toprak elementleri, periyodik izelgede gei metallerinin
bir alt serisini oluturmaktadrlar. Bu elementler Periyodik izelgede atom
numaras 57 olan lantanyum ile 71 olan lutetiyum arasnda yer almaktadrlar.
Atom numaras 39 olan yitriyum ile atom numaras 21 olan skandiyum gei
metalleri de lantanitlerle benzer kimyasal zellikler gsterdiklerinden nadir
toprak elementleri olarak kabul grmlerdir.
izelge 1: Periyodik izelge
n.yildiz 1
NTEler izelge 2deki gibi teknolojideki kullanm alanlarna gre seryum ve

yitriyum olarak iki gruba da ayrlmaktadr.
izelge 2: Nadir Toprak Elementleri
Grubu Sembol Atom Younluu Ergime

numaras g/cm3 noktas,oC
Seryum Grubu, hafif NTEler
Skandiyum Scandium Sc 21 3.0 1541
Lantanyum Lanthanum La 57 6.1 918
Seryum Cerium Ce 58 6.8 789
Praseodimiyum Praseodymium Pr 59 6.8 931
Neodimiyum Neodymium Nd 60 7.1 1021
Prometiyum Promethium Pm 61 7.3 1042
Samariyum Samarium Sm 62 7.5 1074
Europiyum Europium Eu 63 5.3 822
Gadoliniyum Gadolinium Gd 64 7.9 1313
Yitriyum Grubu, ar NTEler
Terbiyum Terbium Tb 65 8.2 1356
Disprosiyum Dysprosium Dy 66 8.5 1412
Holmiyum Holmium Ho 67 8.8 1474
Erbiyum Erbium Er 68 9.1 1529
Tulyum Thulium Tm 69 9.3 1545
Yitterbiyum Ytterbium Yb 70 6.9 819
Lutetiyum Lutetium Lu 71 9.8 1663
Yitriyum Yttrium Y 39 6.9 1522
NTEler doada saf metal olarak bulunmayp prometyum dndakiler bileik

halindedir. Prometyum'a da doada ok az rastlanmakta ve endstriyel adan
da byk bir nemi tamamaktadr
NTE yataklarn aadaki gibi gruplandrma olana vardr:
Birincil yataklar:
Volkanik kayalarla,
Granitik kayalarla,
Pegmatitlerle,
Alkalin magmatizmayla balantl karbonatit yataklar.
kincil yataklar:
Akarsu ve derelerdeki,
Sahillerdeki plaser yataklar.
2 n.yildiz
Volkanizmalarla ilikili yataklar ounlukla sularn etkisiyle bozumulardr. Bu

yataklara ince dalm olarak ya da atlak dolgular eklinde rastlanmaktadr.
Volkanik kayalar genellikle tf, riyolit ve trakit olup, rt tabakalar da
kumtalarndan olumutur. Yataklarda florit, bastnazit, bertrandit az miktar
da baritle birlikte dk oranda Rb, U, Th, Ta, Nb, Y, Be, Cs ve Re
elementlerini ieren mineraller bulunmaktadr.
1. Nadir toprak elementleri ieren mineraller
Yeryznde NTE ieren oksit, karbonat, silikat ve fosfat bileikleri eklinde ok

sayda mineral mevcuttur. Bu minerallerin bazlar izelge 3 ile izelge 4de
gsterilmitir.
izelge 3: Nadir toprak elementleri ieren mineraller

Mineral Ad Kimyasal Forml
Oksitler
Serianit CeO2
Florrler
Fluoserit (Ce,La)F3
Fluorit, serian (itroserit) CaF2 + Ce alt grup
Fluorit, yttrian (itrofluorit) CaF2 + Y alt grup
Karbonatlar
Ancylit (Ce,La)4(Sr,Ca)3(CO3)7(OH)4.3H2
Bastnazit O
CeFCO 3
Doverit CaY(CO3)2F
Parisit 2CeFCO3.CaCO3
Synchisit Ce,La)Ca(CaCO3)2F
Silikatlar
Allanit (Ca,Ce,Th)2(Al,Fe,Mg)3Si3O.(OH)
Senosit Ca2(CeY)2Si4O12CO3H2O
Serit (CeCa)2Si(O.OH)5
Gadolinit Be2FeY2Si2O10
Huttonit ThSiO4
Stilvellit (Ce,La,Ca)BSiO5
Thalenit Y2Si2O7
Thorit ThSiO4
Thortveitit (Sc2Y)2Si2O7
Fosfatlar
Apatit Ca5(PO4)3(F,OH)
Brokit (Ca,Th,Ce,)PO4.H2O
Florensit Ce,Al3(PO4)2(OH)6
Basazit (Ce,La,Th,Y)PO4
Rabdophanit (Ce,Y)PO4.H2O
Weinschenkit YPO4.2H2O
Ksenotim YPO4
n.yildiz 3
izelge 4: Nadir toprak elementleri ieren kark mineral oksitler
Kark oksitler (zellikle Nb, Ta, ve Ti ieren)
Brannerit (U,Ca,Fe,Th,Y)3Ti5O16
Uraninit (U,Th,Ce,Y,Pb)O2
Eschynit-priorit serisi
Eschynit (Ce,Ca,Fe,Th)(Ti,Nb)2O6
(Ce,Ca,Fe,Th)(Ti,Nb)2O6
Priorit (Y,Er,ca,Fe,Th)(Ti,Nb)2O6
Euxenit-polycras serisi (Y,Er,ca,Fe,Th)(Ti,Nb) 2O6
Euxenit (Y,Ca,Ce,U,Th)(Nb,Ta,Ti)2O6
(Y,Ca,Ce,U,Th)(Nb,Ta,Ti)2O6
Polycras (Y,Ca,Ce,U,Th)(Ti,Nb,Ta)2O6
Fergusonit-formanit serisi (Y,Ca,Ce,U,Th)(Ti,Nb,Ta)2O6
Fergusonit Y,Er,U,Th)(Nb,Ta,Ti)O4
(Y,Er,U,Th)(Nb,Ta,Ti)O4
Formanit (Y,Er,U,Th)(Ta,Nb)O4
Loparit (Ce,Na,Ca)(Ti,Nb) 2O6
(Y,Er,U,Th)(Ta,Nb)O 4
Perovskit CaTiO3
Piroklor-mikrolit serisi
Betafit U,Ca)(Nb,Ta,Ti)3O9.nH2O
Betafit (U,Ca)(Nb,Ta,Ti)3O9.nH2O
Mikrolit (Na,Ca) (Ta O (OH,F))
2 2 6
Piroklor
Mikrolit (Na,Ca)
(Na,Ca)22(Nb
(Ta22OO66
(OH,F))
(OH,F))
Samarskit (Y,Er,Ce,U,Fe,Th)(N,Ta)2O
Pyroklor
trotantalit (Na,Ca)2(Nb2O6(OH,F)) 4
(Fe,Y,U,Ca)(Ta,Nb,Zr,Sn)O
Dnyadaki NTElerin en nemli retim kayna bastnazit (Ce,La,Nd,Pr)F(CO3)

mineralidir. Bunlarn yan sra NTEler ksenotim ieriinde, plaser yataklarda,
uranyum ve bozumu killerle birlikte ve karbonatitlerde de bulunmaktadr.
NTEler yer kabuunda deiik oranlarda ok geni bir alana yaylm olarak
yaklak 160dan fazla mineralin ieriinde bulunmaktadr. Bunlarn iinde
ekonomik olarak ilenebilir mineral says 10 civarnda olup nemli olanlar
izelge 5de verilmitir.
izelge 5: Ekonomik neme sahip NTE mineralleri
Mineral N.T. Oksit Younluu

ierii % gr/cm3
Bastnazit [(Ce, La) CO3] F 72 4.95-5.0
Monazit (Ce,La,Nd,Th) PO4 60-70 4.6-5.4
Ksenotim Y PO4 53-65 4.4-5.1
Cerit (Ca,Mg)2 Ce8(SiO4) 7.3H2O 60-70 4.70-4.86
Aeschynite (Y,Er,Ce,U,Pb,Ca)(Nb,Ta,Ti)2(O.OH)6 16-29 4.82-4.93
Samarskit (Y,Er,Fe,Mn,Ca,U,Th,Zr)(Nb,Ta)2(O.OH)6 10-38 5.6-5.8, Ort.= 5.69
Fergusonit (Y,Ce,U,Th,Ca)(Nb,Ta,Ti)O4 31-44 4.3-5.8, Ort.= 5.05
4 n.yildiz
Dnya nadir toprak element retiminin % 95i bastnazit, monazit ve ksenotim

minerallerinden gerekletirilmektedir. Bu mineralin ierdii NTEler izelge
6da gsterilmitir.
izelge 6: mineralin ierdii nadir toprak elementler
Grubu Bastnazit,% Monazit,% Ksenotim,%
Lantanyumn 33.2 20 -
Seryum 49.1 43 -
Praseodimiyum 4.3 4.5 -
Neodimiyum 12 16 -
Samariyum 0.8 2.5 1.2
Europiyum 0.12 0.1 0.01
Gadoliniyum 0.17 1.5 3.6
Terbiyum 160 ppm 0.05 1.0
Disprosiyum 310 ppm 0.6 7.5
Holmiyum 50 ppm 0.05 2.0
Erbiyum 35 ppm 0.2 6.2
Tulyum 8 ppm 0.02 1.27
Yitterbiyum 6 ppm 0.1 6.0
Lutetiyum 1 ppm 0.02 0.63
Yitriyum - 2.5 60.0
2.Nadir toprak elementlerinin kullanm alanlar

NTElerin kimyasal benzerlikleri nedeni ile birbirinden ayrlmalar olduka
zordur. Bu elementler metal, alam veya bileikler halinde kullanlmaktadr.
Resim 1: Baz NTE ve kimyasallar
Resim 2de NTElerin kullanld baz malzemeler gsterilmitir.
n.yildiz 5
Resim 2: NTE kullanm alanlar
NTEler oksit, metal ve deiik kimyasal bileikler olarak pazarlanp kullanld

gibi yksek scaklkta durayl olmalar nedeniyle kaliteli metal alam retiminde
de kullanlmaktadr.
Grafik 1de NTE metallerinin ergime ve kaynama noktalar verilmitir.
Grafik 1: Nadir toprak element metallerinin ergime ve kaynama noktalar
Katk maddesi olarak NTEleri ieren malzemeler kararl, yksek scak ve

korozyona dayankl hafif malzemelerdir. Bu zellikleriyle NTEleri bilgisayar,
hibrid aralar, yklenebilir piller, cep telefonlar, dz televizyon ekranlar, dizst
bilgisayarlar, rzgar trbinleri, tbbi grntleme cihazlar, radar sistemleri,
katalitik eviriciler, korozyona daha dayankl metal alamlar, uak motorlar,
tp, seramik, cam retiminde, petrol artmada kullanlmaktadr.
NTEler deiik malzeme retiminde deiik oranlarda kullanlmaktadr. Grafik
2de bu elementlerin kullanld malzemeler ve kullanm oranlar gsterilmitir.
6 n.yildiz
Grafik 2: NTE kullanm oranlar
Kaynak: www.altenergystocks.com
NTEleri kullanm teknoloji ve rne bal olarak lkelere gre deimektedir.

Mknatsn, telefon kulaklndan elektrik motor retimine kadar ok geni bir
kullanm ve uygulama alan mevcuttur. NTElerin nemli bir kullanm alan da
kaliteli alam retimidir.
Grafik 3de rn eitliliine gre lkelerdeki NTE kullanm alanlarnn yaklak
dalm gsterilmitir.
Grafik 3: lkelere gre kullanm alanlar
Kaynak: Industrial Mining Company Australya, 2011
Grafikten inin NTEleri ileri teknoloji rn retimi kullanmnda sz sahibi

olduu grlmektedir. in NTE retim, tket ve teknoloji olarak dnyada
rekabet edilemeyen tek lke konumundadr.
Grafik 4de NTElerin temel kullanm alanlar ve kullanm oranlar gsterilmitir.
n.yildiz 7
Grafik 4:NTElerin temel kullanm alanlar ve oranlar
2010 ylndan 2015 ylna kadar NTElerin kullanm alanlarndaki deiim Grafik
5de gsterilmitir.
Grafik 5: NTElerin % olarak kullanm alanlarndaki deiim
Grafiklerden nmzdeki yllarda NTElerin arlkl olarak mknats, metal

alam ve parlatma amacyla kullanm oran ve miktarnn artaca tahmin
edilebilmektedir.
Resim 3de cep telefonunda kullanlan NTEler gsterilmitir.
Resim 3: Cep telefonunda kullanlan nadir toprak elementler
8 n.yildiz
Resim 4de otomobilde NTElerin kullanld ksmlar gsterilmitir.

Resim 4: Nadir toprak elementleri kullanm
Fotoraf makinesi, gzlk camlar ve televizyon ekranlarnn parlatlmasnda

seryum oksit kullanlmaktadr. Saf neodimiyum oksit cama mor renk
vermektedir. Praseodimiyum ve neodimiyum karm, televizyon ekranlarnda
parlamay nlemektedir.
NTE kullanlarak alminyum, magnezyum, vanadyum gibi ok deiik zel
metal alamlar retilebilmektedir. NTEli alamlar demir-krom ve elik
alamlarnda korozyona kar direnci arttrmaktadr.
Baz NTEler deiik scaklklarda ferro manyetik, antiferro manyetik ve para
manyetik zellikler gstermektedir. Bu zellikleri ile NTElerden gl
mknatslar retilmektedir.
NTE kullanlan katalitik eviriciler bir eit elik kutuya benzemektedir. Egzoz
gaz atmosfere braklmadan nce bu eviriciye verilmektedir. evirici iindeki
kimyasal maddeler egzozdan kan kullanlm yaktn ierdii CO, HC, NO X
ile tepkimeye girerek bu gazlar evreyi olumsuz ynde etkilemeyen CO2 H2O
N2ye dntrmektedir. Katalitik eviricileri olan aralarda kurunsuz benzin
kullanlmamasnn nedeni, benzindeki kurunun eviricideki kimyasal
maddelerin zerini kaplayarak etkisiz hale getirmesidir.
Neodimiyum, seryum, skandiyum ve yitriyum gibi nadir toprak metalleri
genellikle yumuak ve kolay ilenebilir zelliktedir. Bu metallerin renkleri gri ile
gm beyaz arasnda deimektedir. Ergime scaklklar 800-1675oC
arasndadr.
in dnyada en byk NTE reticisi, ihracat ve tketici lke konumundadr.
Dier dnya lkeleri NTE teknolojisi konusunda ine baml durumundadrlar.
Bu nedenle baz uluslararas firmalar ileri teknoloji rnleri iin fabrikalarn
inde kurmulardr. Bu srete firmalar indeki ucuz iilii de kendi adlarna
frsata evirmilerdir.
n.yildiz 9
NTE kullanlarak retilen rnlerin kullanld son rnler Resim 5de

gsterilmitir.
Resim 5: Nadir toprak elementlerin kullanld son rnler
Kullanld rnlerde NTEler rnn ana hammaddesi olmayp belirli

oranlarda katk maddesi olarak ilave edilmektedir. rnein mknats
retiminde deiik oranlarda Nd, Tb, Dy, Pr kullanlmaktadr. Bu elementlerin
kullanm oranlar retilecek mknatsn kullanld rnle ilgilidir. Bu mknatslar
kulaklk retimi yan sra, hard disk ya da fren sistemi gibi daha ilevsel
amalarla da kullanlmaktadr. Haliyle retilecek mknatsn gc ve kalitesi de
farkl olmaktadr.
Yaygn bir kullanm alan olan NTEler iin lkeler ine baml olmaktan
kurtulmak amacyla yeni rezerv araylar iinedirler. 1960l yllardan bu yana
okyanus derinlerinde deiik kaynaklar aranmaktadr. 2011 ylnda Japonya
Pasifik Okyanusun 3.500-6.000 metre derinliinde dip amurlarnda terbiyum
ve disprosiyum ieren NTE kaynaklar bulduklarn, bu kaynaklarn dnya yllk
NTE gereksiniminin 1/5ini karlayacak byklkte olduunu ifade etmilerdir.
Burada tartlmas gereken konu dipteki bu kaynan yeryzne karlmasnn
ekonomikliidir.
2.1 Hafif nadir toprak elementlerin kullanm alanlar
2.1.1 Skandiyum (Sc)
Skadiyum gece aydnlatmalarnda kullanlan gndz etkisi yapan gl
ampullerin retiminde,
Skandiyum-alminyum sava uaklarnn hafif olmas ve daha iyi manevra
yapabilmesi iin uak gvdesi retiminde,
10 n.yildiz
Skandiyum-alminyum gl ve hafif olduundan bisiklet gvdesi

retiminde,
Resim 6: Skandiyumun kullanld rnler
Gadoliniyum-skandiyum-galliyum-garnet kristalleri savunma amal malzeme

ve cihaz yapmnda,
Yittriyum-skandiyum-gallium garnet lazer, diilikte kanal tedavilerinde,
Hafif ve mukavemetli olduundan skandiyum-alminyum silah retiminde
kullanlmaktadr.
2.1.2 Lantanyum (La)

Yklenebilir nikel metal hibrit bataryalar, hibrit aralar ve diz st
bilgisayarlar iin enerji kayna olarak,
Lantanyum ieren nadir toprak bileikleri, karbon esasl aydnlatmada ve
zellikle endstrisinde, stdyo aydnlatmalarnda ve projeksiyon makinalarnda,
Kameralarda kullanlan fiber optik kablolarn data aktarm hzn artrmada,
yksek znrlkl kamera, teleskop, gece gr drbnleri, kaliteli kamera
mercei retiminde,
Resim 7: Lantanyumun kullanld rnler
La2O3 camn alkali direncini arttrdndan zel optik cam retiminde,

Granll dkme demir retiminde az miktarlarla katk maddesi olarak,
Lantanyum ieren hidrojen emici snger alamlar kendi hacimlerinin 400
kat kadar hidrojen tutup verebilmekte, bu zellikleri ile enerji depolama
sistemlerinde,
Yaktta katk maddesi,
Yzme havuzlarnda pH ayar iin,
Rafinerilerde petrol artmada kullanlmaktadr.
n.yildiz 11
2.1.3 Seryum (Ce)

Seryum oksit, cam, metal ve deerli talar, bilgisayar ipleri, transistor ve
dier elektronik paralar parlatmak iin,
Egzozdan kan gazlarnn oluturduu kirliliini azaltmak iin katalitik
eviricilerde,
Resim 8: Seryumun kullanld rnler
Floresan ampul retiminde,

Cam yapmnda bileen ve renk giderici,
Petrol artmada katalizr olarak,
Metalrjik ve nkleer uygulamalarda sya dayankl gl alaml metal
retiminde kullanlmaktadr.
2.1.4 Praseodimiyum, (Pr)

Neodimiyum ile birlikte yksek gl mknats retiminde,
Sar parlama ve ultraviyole nlarna kar koruyucu cam ile kaynak ve
cam fleme gzl yapmnda,
Resim 9: Praseodimiyumun kullanld rnler
Film stdyolarnda klandrma ve projeksiyon amal,

Praseodimiyum tuzlar, cam ve emaye renklendirmede, canl sar renkli
porselen yemek takm retiminde,
Kaynaklarn kulland koruyucu gzlklerde praseodimiyumun bir bileii
olan "didimiyum" cam retiminde,
Cam retim srecinde kan sar filtreleme zellii nedeniyle, cam
iileri iin koruyucu gzlk retiminde,
12 n.yildiz
Praseodimiyum oksit plastik, polietilen, soda iesi, gda paketleme, sandvi

paketi ve st karton ambalajlarn retiminde kullanlmaktadr.
2.1.5 Neodimiyum (Nd)

Neodimiyum gl mknats retimde kullanlmaktadr. Neodimiyum-demir-
bor (Nd2Fe14B) mevcut en gl mknatslardandr. Bu mknatslar rzgar
enerjisi jeneratrlerinde, elektrikli ara motorlarnda, kulaklk ve hoparlr
yapmnda kullanlmaktadr.
Neodimiyum-yitriyum alminyum garnet lazer mesafe lme ve rehberlik
sistem cihazlarnda,
Resim 10: Neodimiyumun kullanld rnler
Cam zerinde, mor renkten arap krmzsna ve griye kadar farkl renklerde
glgeler yaratan renk verici zellii nedeniyle bu camlardan geen nlar ok
keskin emilim bantlar gstermektedirler. Bu zellikleri ile astronomi
almalarnda,
Praseodimiyum elementiyle birlikte, kaynaklarn ve cam yapmclarnn
kullandklar koruyucu gzlk retiminde,
Parlak mor camlarn ve kzltesi nlar szen camlarn yapmnda,
Neodimiyum tuzlar emaye renklendirmede kullanlmaktadr.
2.1.6 Prometiyum (Pm)

Fosfor zellie sahip bir malzeme tarafndan sourulduunda ldamaya
yol atndan ldayan boya, plastik retiminde, saatlerin kadran
klandrmasnda,
I enerjiye eviren enerji pili retiminde,
Kalnlk lm aletlerinde,
Resim 11: Prometiumun kullanld rnler
n.yildiz 13
Floresanslarn starterlerinde,
Tanabilir X-n kaynaklarnda,
Elektrikli battaniyelerde,
Nkleer bataryalarda,
Omuzdan atlan roketatarlarda hedef iaretlemede,
Uydularda yardmc g salayan s kayna olarak kullanlmaktadr.
Prometiyum en son belirlenen nadir toprak elementidir. Dier minerallerin
iinde ok az miktarda bulunmaktadr. Prometiyumun ekonomik olarak
iletilebilecei bir kaynaa henz rastlanamamtr. Uranyum minerali olan
pitchblend ok az miktarda prometiyum iermektedir.
2.1.7 Europiyum (Eu)

Televizyon (krmzms-turuncu) ve enerji tasarruflu floresan klar
(krmzms- turuncu ve mavi) kullanlan fosforlarda,
Yitriyumla oluturduu alam, renkli televizyonlarda krmz renk eldesinde,
Lazerlerde,
Europiyum oksit fosforsan zellii Euro ve dier paralarn sahtelerinden
ayrlmas,
Europiyum EuB6, nkleer reaktrlerde fzyon kontrol iin kullanlmaktadr.
Resim 12: Europiumun kullanld rnler
Daha nceki yllarda televizyon turuncu bir renk olarak grlen gerek krmz
renk 1964 ylnda europyium kullanlarak salanmtr. Televizyon retimi iin
europyium oksit ilk olarak Molycorp, Molibdenium Corporation of America
tarafndan retilmitir.
2.1.8 Samariyum (Sm)

Kalc mknats retiminde,
X-nl lazerler, hassas gdml silahlarda,
Endstrisinde karbon esasl aydnlatmada,
Etil alkoln hidrojenlendirilmesinde ve hidrojenden arndrlmasnda
kullanlan samariyum oksit retiminde,
14 n.yildiz
Resim 13: Samarriyumun kullanld rnler
Samariyum x-ray radyoloji uygulamalarna,

Kzltesi n sourulmas amacyla optik camlarda kullanlmaktadr.
Nkleer santrallerde ntron sourucu olarak ilev grmektedir.
Samariyum kobalt mknatslar 70li yllarda kaset alar, bilgisayar disk
srcleri, kulaklklar, hoparlr, gitar gibi ok deiik cihaz retiminde
kullanlmtr.
Samariyum nadir toprak element ieren minerallerde bulunmaktadr. Birincil
kayna karbonatitler ve bastnazit mineraldir. Ayn zamanda monazit
mineralleri iinde de bulunmaktadr.
2.1.9 Gadolinyum (Gd)

Gadolinyum sper iletken zellikler gsteren ferro manyetik bir metaldir. Oda
scaklnda da gl bir manyetik zellik gstermektedir.
Gadolinyum-yitriyum birleiminden oluan garnet mikrodalga retiminde,
Demir, krom ve benzeri metal alamlarna %1 orannda katldnda bu
alamlarn ilenebilirlii, sya ve oksidasyona kar direnlerini yksek oranda
artrmaktadr.
Resim 14: Gadolinyumun kullanld rnler
Gadolinyum bileikleri, televizyonlarda renk maddesi olarak,

Hastaya gadolinyum kontrast bileikleri enjekte edilerek MR taramalarnda
sonu netliini artrmada,
Blnmeyi kontrol etmek iin nkleer reaktr ubuklarnda,
Yitriyum gadolinium garnet veya yitriyum gallium garnet deiik elektronik
devrelerde ve radarlarda kullanlmaktadr.
n.yildiz 15
Gadolinyum kayna hafif toprak element mineralleri, karbonatitler, bastnazit,

monazit, kelme yataklar, pegmatitler, alkaline kompleks yataklardr.
2.2 Ar nadir toprak elementlerinin kullanm alanlar

2.2.1 Tulyum (Tm)
Pahal olduundan kullanm alanlar snrldr. Nkleer reaktrde iin
bombardmanna uratlan Tm-169 izotopu, portatif X-n ekipmannda
radyasyon kayna olarak,
Doal tulyum, seramik manyetik maddeler olan ferritlerde ve mikrodalga
frnlarda kullanlmaktadr.
Resim 15: Tulyumun kullanld rnler
Tulyum ile aktive edilen lanthanyum oksi bromit tp ve diilikte insanlarn

maruz kald radyasyonu minimize etmek amacyla,
Tulyum iyodit stadyum, film ekimi ve sahne klandrlmasnda,
Tulyum tpta cam lazerler, laparoskopik ve endoskopik tbbi uygulamalarda
lazer olarak kullanlmaktadr.
2.2.2 Terbiyum (Tb)

Floresan ampuller ve tpler (sar-yeil) fosforlar,
X-n younlatran ekranlarda (sar-yeil, mor ve mavi),
Sodyum terbiyum borat, kat hal elektronik elemanlarda,
Terbiyum oksit, renkli televizyon tplerinde kullanlan yeil fosforu etkin hale
getirici,
ZrO2 ile birlikte yksek scaklklarda alan yakt hcrelerini salamlatrc
kristal olarak,
Resim 16: Terbiyumun kullanld rnler
16 n.yildiz
Alamlarda, lazerlerde ve elektronik aletlerin retiminde,

Yksek younluklu yeil emiter projeksiyon televizyonlarda,
Terbiyum-demir-kobalt CD ve DVDlerde kullanlmaktadr.
2.2.3 Disprosiyum (Dy)

Yksek mukavemetli kalc mknats retiminde,
Romatizma eklem tedavisinde,
Radyasyon etkisini tespit etmek ve izlemek iin radyasyon yaka kartlarnda,
Disprosiyum-kadmiyum alamlar, kzltesi k kayna olarak, kimyasal
tepkimeler zerindeki almalarda,
Resim 17: Disporsiyumun kullanld rnler
Vanadyum ve dier NTElerle birlikte, lazer yapmnda,

Disprosiyum-nikel karm dolgu, nkleer santrallerde soutucu ubuk
olarak kullanlmaktadr. Bu dolgu maddesi, uzun sreli ntron
bombardmannda boyutlarnda bir deiiklik olmakszn ntronlar sourabilme
zelliine sahiptir.
Terfonel-D iinde disprosiyum sonar sensor, konumlandrc,
Disprosiyum fosfit, DyP, lazer diyotlarnda, yksek g ve yksek frekans
uygulamalarnda yan-iletken,
Neodyium-demir-bor mknatslarna disprosiyum ilavesiyle bu mknatslarn
kullanld elektrikli aralarda alma scaklnn ykseltilmesinde,
Scakla dayankl metal ya da porselen iindeki disprosiyum oksit fzyon
olaynn kontrol iin,
CD ve DVD kaplamalarnda kullanlmaktadr.
Terfenol-D terbiyum, disporsiyum ve demir oluan bir alamdr. Younluu 9.3
gr/cm3, forml Tb0.3Dy0.7Fe1.92dir.
Demir, bor ve neodimiyum mknats alamlar 300oC zerinde manyetik
zelliini kaybetmektedir. Bu alama %5 orannda disprosiyum katldnda
alamn Curie noktas ykselmektedir. Bu zellii ile alam trbinlerde ve
dier motorlarda yaygn olarak kullanlma olana bulmutur. Disprosiyum
kullanlarak elektrikli motorlardaki mknats arl da drlmektedir.
n.yildiz 17
2.2.4 Holmiyum (Ho)

Ntron sourma zellii nedeniyle, nkleer santrallerde kontrol ubuk
retiminde,
Uzak mesafelerden nesneleri alglama ve 3 boyutlu grntlerini oluturmak
iin lazer sistemlerinde,
Resim 18: Holmiyumun kullanld rnler
Helikopter ve sava uaklarnn, fzelere kar korunmaya ynelik mesafe ya

da s olarak yanltc sistemlerinin retiminde,
Tpta yaygn olarak kullanlan lazer operasyonlarnda,
Hassas radar sistemlerinde,
Kbik zirkon mcevherlerde eftali ve sar renk vermek amacyla
kullanlmaktadr.
2.2.5 Erbiyum (Er):

Fiber optik bir amplifikatr gibi, medikal ve diilikte kullanm iin lazerlerde,
Cam boyamada,
Vanadyum elementine eklendiinde, sertlik ve ilenebilirliin artrlmasnda,
Erbiyum oksit pembe renkli olup cam, porselen, emaye srlarnda
renklendirici olarak,
Yzey krklklarn kaldrmak amacyla dermatolojide kullanlan lazerlerde,
Ebriyum oksit renk ve kontrast algsn artrmak iin gne gzlklerinde,
Resim 19: Erbiyumun kullanld rnler
Erbiyum oksit tak sektrnde, dekoratif cam ve seramik srlarnda,

Erbiyum oksit dardan uzun mesafelere sinyal tayan fiber optik
kablolarda,
Geri dnmlerde erbiyum ve inko oksit camlar renksiz hale getirmede,
18 n.yildiz
Erbiyum oksit ile pembe, saydam kbik zirkon renklendirilmede,

Nkleer santrallerde fzyon kontrolnde kullanlmaktadr.
2.2.6 Yitriyum(Y)
Yitriyum fosforlar enerji tasarruflu floresan lambalar ve ampullerde,
Yksek scakla kar metal yzeylerde termal kaplama olarak,
Resim 20: Yitriyumun kullanld rnler
Metal alamlarnn gcn artrmada,

Mcevher sektrnde,
Jet motorlarnda ok yksek scakla kar zirkon ile desteklenmi yitriyum
bariyer retiminde,
Savunma, tp ve grafik izimlerinde kullanlan lazerlerde,
Yitriyum-demir-garnet savunma sistemlerinde elektronik para retiminde,
Metal kesme aletlerini scaklk karsnda korozyona kar korumada
kullanlmaktadr.
2.2.7 Yiterbiyum(Yb)
Yiterbiyum mineralinde dier iki element, litriyum ve erbiyum isimlerinin
beraberce anlmaktadr.
Yiterbiyum paslanmaz eliin dayanklln, tanecik inceliini ve dier
mekanik zelliklerini iyiletirmede, metalrji ve deneylerde,
Resim 21: Yiterbiyumun kullanld rnler
Darbeli yeil yiterbiyum fiber lazerler, mikro makineleme, dokuma ve ara

paras kimlik numaralarn, tbbi rnlerin iaretlenmesinde,
Yiterbiyum lazerler elmas ilemede,
n.yildiz 19
Trbin kanatlarnn, makine paralarnn, pistonlarn vb yiterbiyum lazerle

yzey sertletirmesinde,
Radyoaktif Yiterbiyum-169 kanserli hcrelerle mcadelede,
Yiterbiyum metal depremlerde zemin deformasyonlar izlemek iin retilmi
basn gstergelerinde kullanlmaktadr.
2.2.8 Lutetiyum (Lu)

Lutetiyum tantalat (LuTaO) 9.81 g/cm 3 younluu ile bilinen radyoaktif olmayan
beyaz metaldir. Lutetiyum lanthanit elementleri iinde en pahal olandr.
Termal ntron etkinlii sonrasnda saf beta nm yayan kararl lutetiyum
ekirdekleri, atlatma, alkilasyon, hidrojen ekleme ve polimerizasyon
ilemlerinde katalizr olarak,
Meteorolojide rzgar hz, yn, hava kirlilii ve nem lmede,
Tpta, tomografi cihazlarnda,
Resim 22: Lutetiumun kullanld rnler
Lutetiyum alminyum garnet kullanlarak yaplm yksek krlma indeksi

optik lensler yksek teknoloji entegre devrelerinde,
Lutetiyum-177 radyoizitopu kk, yumuak tmrlerin radyoterapisinde
kullanlmaktadr.
Not: Bu blm arlkl olarak http://www.reehandbook.com/holmiyum.html

sayfasndan alnan bilgilerle dzenlenmitir. NTElerle ilgili bu sayfadan daha
detayl bilgi edinilebilir.
3. NTE metallerinden mknats retimi

Mknatslar deiik ekillerde gruplandrlabilmektedir. Temel snflandrma
olarak kalc mknatslar, geici mknatslar ve elektro mknatslar olmak zere
gruba ayrlabilmektedir. Mknatslarn yaplar da farkldr.
Neodimiyum demir bor (NdFeB), samariyum kobalt (SmCo), alnico ve seramik
veya ferrit mknatslar olarak drt eit kalc mknats vardr:
20 n.yildiz
Samariyum kobalt (SmCo) gl mknatslar olup manyetikliinin giderilmesi

zordur. Deiik gte SmCo mknatslar retilebilmektedir. Bu mknatslar
yksek scakla ve oksidasyona kar direnlidir. 300oC scakla kadar
dengelidir. Bu mknatslarn mekanik dayanmlar zayf ve krlgan olup
pahaldr.
Sm-Co mknatslar zellikle yar araba motorlarnn trbolarnda, merkezka
pompalar ve pervaneler gibi yksek scaklktaki alma ortamlarnda
kullanlmaktadr.
Neodimiyum demir-bor (NdFeB) mknatslar da gl mknatslar olup, dk
mekanik kuvvete sahip, krlgan yapda anmaya kar dirensizdir. Altn, demir
veya nikelle kaplandnda ok geni bir kullanm alan bulmaktadr.
Neodymium mknatslarn oluturan ana metaller Nd, Fe, B, Dy, Codir.
Neodymium, demir, demir-bor, dysprosium ve kobalt, bakr, gallium, alminyum
ve dier bileikler kartrlp oluturulan Nd 2Fe14B faz 1300oC scakln
zerinde vakum ortamnda eritilmektedir.
Eritme ileminden sonra malzeme krlmakta, jet deirmenlere 3 boyutuna
tlmektedir. tlm malzeme, kullanm byklne uygun olarak
ekillendirilerek yaklak 4 tesla gcndeki manyetik bir ortamda yatay ve
dikey ynde preslenmektedir.
Preslenmi malzeme 1000oC scaklkta vakumlu ortamda birka saat
sinterlenmektedir. Sinterleme srecinde malzemenin fiziksel deiimini ve
yzeyini kontrol etme olana yoktur. Ancak mknatsn yzeyinin inko, nikel,
Ni-Cu-Ni ok katmanl metallerle veya epoksi ile kaplanarak malzeme
korozyona kar korunurken, fiziksel etkenlerle paralanmas da nlenmektedir.
Neodimiyum mknatslar daha ucuz olduklarndan ok daha geni bir kullanm
alanna sahiptir. Bu mknatslar bilgisayarn sabit disk srcleri, akl aralar,
hoparlr ve kulaklklarda kullanlmaktadr.
Alnico (Al-Ni-Co) mknatslar yksek scakla dayankl mknatslar olup
sinterleme ya da dkm yntemiyle retilmektedir. Bu mknatslar
manyetikliinin giderilmesi nispeten kolaydr.
Seramik veya ferrit mknatslar sinterlenmi demir oksit ve baryum veya
stronsiyum karbonatn sinterleme ya da preslenmesiyle kolay retilen ucuz
mknatslardr.
4. Dnya nadir toprak element rezervleri

NTEleri doada bileik halde, zellikle oksitler halinde bulunmaktadr. NTEler
"nadir toprak metalleri, NTM" ya da nadir toprak oksitleri, NTO olarak da
tanmlanmaktadr. NTEler birok benzer zelliklere sahip olup genellikle
jeolojik olarak birlikte bulunmaktadrlar. NTE metalleri ou zaman oksit
olarak pazarlanmaktadr.
n.yildiz 21
Dnyada NTE rezervleri 8 lkede younlam olup 140x106 ton civarndadr.

in NTE rezervi bakmndan 55x106 ton ile dnyada ilk srada yer almaktadr.
Harita 1de dnyadaki NTE oluumlar gsterilmitir.
Harita 1 : Dnya NTE oluumlar
Kaynak: British Geological Survey
22 n.yildiz
Harita 2de NTE rezervlerinin lkelere gre dalm gsterilmitir.

Harita 2: Dnya nadir toprak elementleri rezervi
Grafik 6da dnya NTE rezervleri, Grafik 7de da bu rezervlerin % olarak dalm
verilmitir.
Grafik 6: Dnya NTE rezervi
Grafik 7: Dnya NTE rezervlerinin % dalm
Kaynaklardaki NTE ile ilgili bilgiler incelendiinde ok farkl rakamlarla

karlalmaktadr. Bunun nedeni lkelerin stratejik olarak gerek rakamlarn
dier lkelerle paylamadklarndan, ancak istedikleri kadarn paylatklarndan
kaynaklanmaktadr. Bu geree dayal olarak dnyada gerek rezervin bundan
ok daha yksek olduu tahmin edilmektedir.
n.yildiz 23
in, Mongolyada The Bayan Oba nadir toprak element oksit rezervi 44x106 ton
grnr rezerv olarak dnyann en byk rezervine sahiptir. Bu rezerv 1957
ylndan bu yana iletilmekte olup inin %70 hafif nadir toprak elementi bu
iletmeden salanmaktadr. Bayan Oba madeninin yan sra Shandong,
Sichuan da inin nemli NTE yataklardr.
Grafik 8de inin NTE rezervleri gsterilmitir.
Grafik 8: in nadir toprak element rezervleri
inde Bayan Obo demir madeninden yan rn olarak yllk yaklak 50.000 ton
NTE oksit retilmektedir. Sichuan ve Mianningteki bastnasit ieren karbonatit
yataklarndan 30.000 ton ve gneydeki kil yataklarndan da ylda yaklak
10.000 ton NTE oksit retimi gerekletirilmektedir.
Resim 23: Dnyann en geni NTE madeni Bayan Obo Mine,in
ABD 4.000 ton/yl ile dnya nadir toprak element retiminin %3.5ini
gerekletirmektedir. 10.000 ton/yl civarnda tketim ile, in ve Japonyadan
sonra 3.srada yer almaktadr.
ABD 13x106 ton rezerv ile nadir torak element dnya rezervinin %9una sahiptir.
Kaliforniya'da MolyCorp tarafndan iletilen The Mountain Pass madeni 1960
ylndan bu yana iletilmektedir. Bu maden 2002 ylnda maliyet ve nadir toprak
elementlerdeki fiyat dleri nedeniyle kapatlm, 2012 ylnda tekrar
iletilmeye alnmtr. letmenin yllk kapasitesi 15.000 t/y NTE civarndadr.
24 n.yildiz
Resim 24: Molycorp NTE Madeni, Mountain Pass, California, USA
Hindistan 2.900 t/y retimi dnya retiminin %2.6 karlk gelmektedir. Rezerv
olarak da dnya rezervlerinin %2.3ne, 3.1x106 ton NTE rezerve sahip olduu
tahmin edilmektedir.
Devlete ait Hint Nadir Toprak Elementleri Limited irketi drt plaser monazit
rezervi iletmektedir. Bu iletmelerin ikisi Aluva ve Chavara Kerala eyaletinde,
dier ikisi Manavalakurichida Tamil Nadu ve Chatrapurda yer almaktadr.
Rusya'da nadir toprak mineralleri retimi dnya retiminin %2.1ine karlk
gelen 2.400 t/ydr. Yllk tketimi de yaklak 1.500 t/y olup 2020 ylnda 6.000
tona ulamas beklenmektedir.
Murmansk Oblastdeki Lovozero madeni Rusyann tek nadir toprak
elementleri retilen iletmesidir. 2013 ylnda devlet Rostec ve zel ITS
irketlerinin ortak giriim ile, 60 yldan bu yana Sverdlovsk eyaletindeki
devlete ait Uralminatsit iletmesindeki 83.000 ton NTE stokunu ilemeye
balamlardr. Ortak giriim ayn zamanda Yakutia blgesinde yitriyum,
niobiyum oksitleri, skandiyum ve terbiyum ieren 150x106 ton Tomtor rezervi
zerinde almaktadr.
2013 ylnda Avustralya nadir toprak element mineralleri retimi 2.000 t/y olup
bu retim dnya retiminin yaklak %1.8idir. lkenin nadir toprak element
rezervleri dnya toplamnn yaklak 1.5%ine karlk gelen 2.1x106 ton olduu
tahmin edilmektedir.
2011 ylnda Lynas Corporation Ltd (Lynas) irketi Avustralyada, Bat
Avustralya Mount Weld blgesinde dnyann en zengin NTE rezervlerini
bulduunu aklamtr. Ancak Mount Weld blgesinden retilen madenin
Malezyada zenginletirilmesi ve zenginletirme sonras atklarn bu lkede
kalmas blge halknn ve Malezya hkmetinin byk tepkisini ekmi, geici
izin verilmemitir.
Mount Weld madenin 1.1x106 ton rezervi olduu tahmin edilmektedir.
Kuzey Avusturalyada The Nolans Bore, gneyde Dubbo Zirconia madencilik
projeleri zerindeki almalar srdrlmektedir.
n.yildiz 25
Vietnamn 2013 ylnda NTE retimi 220 ton olarak gereklemitir. Vietnam
irketi Lai Chau-VIMICO ile Japon irketi Dong Pao aralarnda anlamayla
yaparak Vietnamn Lai Chau eyaletinin Tam Duong blgesindeki nadir toprak
elementi rezervini beraberce iletme konusunda anlamlardr. lk aamada
ylda 10.000 ton nadir toprak elementi retilmesi planlanmtr.
Brezilyann nadir toprak elementleri rezervi 22x106 ton civarndadr.
Brezilyann 2013 ylnda yllk retimi 140 ton olarak gereklemitir. Niyobyum
ve tantal lkede retilen iki ana NTEleri durumundadr.
Brezilyann en byk niobiyum rezervi Araxa blgesinde Companhia Brasileira
de Metalurgia e Minerao (CBMM) firmasnn sahip olduu rezervdir. Goias
eyaletinde Catalao ve Ouvidor ehirlerine yakn blgede Anglo American's
Niobium irketi dnyann en byk niobium reticisi durumundadr.
Dnyann byk tantalyum retiminin yapld yerlerden biri olan, Belo
Horizonteye yakn The Mibra madeni Advanced Metallurgical Group (AMG)
tarafndan iletilmektedir. Dier taraftan 28x106 tonluk bir neodimiyum rezervinin
de Bat Bahia blgesinde bulunduu aklanmtr.
Malezyann NTEleri tahmini rezervleri 30.000 ton, 2013 yl retimi de 100 ton
civarndadr. Malezya'nn nadir toprak mineral retimi arlkl olarak kalay
retiminde ikincil rn olarak kazanlmaktadr. Bu arada Pahang blgesinde
yaklak 15 deiik NTE oksidi ieren Merapoh rezervi zerinde alma
srdrlmektedir.
in, ~140x106 ton ile dnyada en byk NTE rezervi rezervine sahip olmas
yan sra, en byk retim ve tketicisi de konumundadr.
Harita 3de NTE kaynaklar, izelge 7de bu kaynaklarn isimleri gsterilmitir.
Harita 3: Dnyada NTE kaynak haritas
26 n.yildiz
izelge 7 : Dnyada NTE kaynaklar
No NTE yata Rezervi, ton retim kapasite, ton

1 Bayan Obo 56.392.000 55.000
2 Jianxi 9.303.300 55.000
3 Sichuan 510.000 10.000
4 Morro Dos Seis Lagos 11.730 650
5 Orissa ? 12.700
6 Lovozerskoye 1.150.00 4.000
7 Mount Weld 1.183.400 22.000
8 Mountain Pass 1.840.000 42.402
9 Dubbo 545.340 2.580
10 Nolans Project 848.000 20.000
11 Nechalacto 3.057.000 9.296
12 Holdas Lake 62.208 5.000
13 Kvanefjeki 4.889.9090 43.700
14 Bear Lodge 398.860 10.000
15 Strang Lake 1.147.082 12.120
16 Zandkopsdrift 947.000 17.039
17 Steenkampskraal 29.400 2.500
18 Ulba ? 13.608
19 Zeus 31.800 ?
20 Wigu Hill ? ?
21 Lofdal ? ?
22 Pintigna ? ?
23 Eco Ridge 67.222 ?
24 Kutessay II ? 1.000
25 Tantalus ? ?
26 Narra Karr 326.700 5.000
27 Bokan Mountain ? ?
28 Lemhi Pass 567.455 ?
29 Mau Xe North And South 11.740.000 30.000
30 Dong Pao 759.000 7.000
31 Rodeo De Los Molles 1.176.000 ?
Kaynak:Joe Weisenthal, http://www.businessinsider.com/rare-earths-map
NTE kaynaklarnn lkelere yayld grlmektedir. Ancak oluumlarn ou da

ekonomik olmadndan iletilme olana yoktur. Hatta retim yaplan baz
madenler de zaman zaman maliyet ve arz-talebin etkisiyle faaliyetlerini
durdurmakta, ekonomik olarak uygun olduunda yatak tekrar iletmeye
almaktadrlar.
2012 ylnda in Devlet Konseyi Basn Ofisi inde Nadir Toprak
Elementlerine ilikin Durumlar ve Politikalar balkl bir kitap yaynlam,
n.yildiz 27
Pekinde dzenlenen basn toplantsyla bu kitabn tantm yaplmtr. Kitapta,

indeki nadir toprak elementleri rezervinin dnya toplamnn sadece %23n
oluturduu belirtilmi, gemite bunlarn lahana ve havu fiyatna satld
ifade edilmitir. Ayn yl iinde in nadir toprak elementleri ihracatna kota
konulmu, ihracat fiyatlar ykseltilmitir.
izelge 8da dnyadaki nemli nadir toprak element rezervleri ile bu rezervler
hakknda bilgi verilmitir.
izelge 8: Dnyadaki nemli nadir toprak element rezervleri
Rezerv lke Kaya Laterit Tenr, %
Ngulla Tanzanya Karbonat Evet 2.24 REO

Bayan Obo in Fe oksit, Cu, altn Hayr 6 TREO
Strange Lake Kanada Alkali sokulum H 1.16 REO
Bokan Mt. ABD Damar sistemi H 0.08 TREO
Mt. Welt Avustralya Karbonat E 7.9, 11.7 REO
Zandkopsdrift G.Afrika Karbonat H 2.32 REO
Tantalus Madagaskar Granit E 1.52 REO
Mt.Pass ABD Karbonat H 8.24 REO
Bear Lodge ABD Alkali kompleks H 3.6 REO
Dong Pao Viyetnam Granit E 5.22 REO
Araxa Brezilya Karbonat E 5 TREO
Jianghua in Granit E 0.035 TREO
Mabounie Gabon Karbonat E NA
Maderia Brezilya Karbonat E NA
Pitinga Brezilya Apogranit kumta E NA
Stronmberg Avustralya Bozumu tf, kum ta E 0.43 TREO
5. Dnya nadir toprak element retimi

NTE retimi zenginletirilmesi, zenginletirilmi konsantrelerin kullanm
amacna uygun hale getirilmesi bilgi, teknoloji, deneyim ve en nemlisi de
uzmanlk gerektirmektedir. Bu zelliklerin tamam da inde toplanmtr. Bu
nedenle NTE ieren bir rezervin bulunmas kadar bu rezervi iletebilecek
bilgilere ve teknolojiye de sahip olunmas gerekmektedir.
1950lerde ylda 1.000 tonun altndaki NTE retimi, gelien teknoloji ile birlikte
gnmzde 150x106 tonlara ulamtr.
Grafik 9da 1950 yllardan gnmze kadar gerekleen NTE retimi
gsterilmitir.
28 n.yildiz
Grafik 9: 1950 ylndan gnmze kadar NTE retimi
Grafikte inin dnya NTE retimi iinde 1980li yllardan sonra yer ald
grlmektedir. Esasen 1980 ncesi in kendi gereksinimini karlalmaya
ynelik yeteri byklkte retim yapmtr. 1965li yllarda NTEler monazit
ieren plaserlerle ABDdeki Mountain Pass blgesinden retilmitir. 1985li
yllardan sonra da NTE retiminde in dnya pazarlarnda yerini almtr.
2015li yllara gelindiinde in dnyada tvenan NTE retiminin %95ini, NTO
retiminde de % 95inden daha fazlasn gerekletirmektedir. Nadir toprak
metallerinin de yaklak %90n inde retilmektedir.
NTE retimi 1980 yllarnda teknolojideki hzl geliime ayak uydurarak ciddi
boyutta artmtr. Bu art dnya ekonomisine bal olarak dzenli bir ekilde
artmakta, ekonomik krizlerin yaand yllarda da retim hz dmektedir.
Grafik 10da lkelerin yllara gre NTO, Grafik 11de de dnya NTO retimi
gsterilmitir.
Grafik 10: lkelerin NTO retimi
n.yildiz 29
Grafik 10: Dnya NTO retimi
Bu grafiklerde Rusya grlmemektedir. Rusyann da 2.2x103 ton/yl civarnda

bir retimi mevcuttur.
in dnyada kullanlan neodimiyum-demir-bor (NdFeB) ile samariyum kobalt
(SmCo) mknatslarnn byk bir ksmn retmektedir. Dnya NTE retimi
yaklak 130x103 ton/yl, bu retimin parasal deeri de 4x109 $/yl civarnda olup
in dnya NTEleri retiminin %95ini gerekletirmektedir. nsanlarn daha
rahat yaamay arzu ettikleri srece NTEye olan talep de artacaktr. Bu talebin
ksa dnemde 150.000 ton/yl kaca, gelecek yllarda da mknats retimi iin
NTE talebinin ylda %15ler, otomobil sektr iin %10 seviyelerinde artaca
beklenmektedir. Bu arta bal olarak baz NTElerin arznda dar boaz
yaanaca tahmin edilmektedir.
6. Dnya nadir toprak elementleri arz ve talebi

Harita 4de dnyada nde gelen NTE retici, tketici lkelerle rezervi olan
lkeler gsterilmitir.
Harita 4: Dnyada NTE retici, tketici ve rezervi olan lkeler
30 n.yildiz
Avrupa lkeleri NTE oluumlarna sahip olsa da ekonomik olarak iletilen

yatak says yok denecek kadardr. Harita 5de Avrupada NTE kaynaklar
gsterilmitir.
Harita 5: Avrupada NTE kaynaklar
Kaynak: http://www.eurare.eu/countries/reemap.html
Haritalardan NTE rezervlerinin bata Kanada, Rusya ve Avustralya olmak

zere ou lkeye yayld grlmektedir.
in NTE retim ve tketim oranlarnn en yksek olduu lkedir. Dnyann en
byk rezervlerine ve ileri teknolojiye sahip olmas da gz nne alndnda
stnl NTE konusundaki konumu tartlmaz bir durumdadr. Bu arada ABD,
Japonya, Almanya ve Fransa tketimde inden sonra byk tketici
lkelerdir.
NTE dnya pazarlarnda inin kesin stnl vardr. in gerektiinde bu
stnln d politikasnda g olarak da kullanmaktadr. rnein 2010
ylnda in Japonya ile yaad anlamazlkta bu lkeye NTE rnleri
ihracatn durdurmutur. Bu dnemde nadir toprak oksit fiyatlar katlanmtr.
Gnmzde ABD, Japonya ve Avrupa Birlii yeleri lkelerinde yeterli kaynak
olmamas, mevcutlarn da retim maliyetleri asndan in ile rekabet
edememeleri nedeniyle NTE bakmndan in bamldr. Bu nedenle lkeler
geri dnm ile ArGe almalarna nem verip NTElerin yerini alabilecek
yeni kaynak ve maddelerin araylarna girmilerdir.
te bu noktada yakn gelecekte lkemiz kaynaklarnn gndeme
gelmesi(!) kanlmaz grnmektedir. lke olarak kendi kaynaklarmzn
kendi gereksinimimizin karlanmas, retilecek NTElerin lke menfaatleri
dorultusunda zenginletirilerek, kendi sanayimizin girdisi olarak
kullanmamza ynelik bir strateji oluturmas zorunluluu vardr. Bu
stratejinin belirlenmesi ve gerekli almalara zaman kaybedilmeden
balanmaldr.
n.yildiz 31
Grafik 12de 2005-2015 yllar arasnda dnya ve inin NTE arz ve talep
deerleri gsterilmitir.
Grafik 12: Dnya nadir toprak elementleri arz ve talep
Grafikte inin arz ve talep konusunda en yksek deerlere sahip olduu

grlmektedir.
7. NTE dnya ticareti

NTE ticareti NTE oksit ya da NTE metalin pazarlanmas eklindedir. izelge
9(1,2)de NTE oksit-metal arlk dnm izelgesi verilmitir.
izelge 9(1): NTE oksit-metal arlk evirimi
Sembol Elementin Oksit Oksit Oksite Elemente Metal gr
Grubu ve atom atom forml arl evirim evirim /Oksit kg
numaras arl
Seryum Grubu, hafif NTEler
Lantanyum La, 57 138.90 La2O3 325.80 1.17 0.85 852.68
Seryum Ce, 58 140.12 CeO2 172.11 1.23 0.81 814.09
Ce2O3 328.23 1.17 0.85 853.77
Praseodimiyum Pr, 59 140.90 PrO2 172.90 1.23 0.81 814.94
Pr2O3 329.81 1.17 0.85 854.47
Pr6O11 1021.44 1.21 0.82 827.70
Neodimiyum Nd, 60 144.24 Nd2O3 336.47 1.67 0.86 857.35
Prometiyum Pm, 61 146.51 Pm2O3 341.82 1.16 0.86 859.58
Samariyum Sm, 62 150.36 Sm2O3 348.71 1.16 0.86 862.36
SmO 166.35 1.10 0.90 903.82
Europiyum Eu, 63 151.96 Eu2O3 351.91 1.16 0.86 863.61
EuO 167.95 1.10 0.90 904.75
Gadoliniyum Gd, 64 157.25 Gd2O3 362.49 1.15 0.87 867.59
32 n.yildiz
izelge 9(2): NTE oksit-metal arlk evirimi

Sembol Elementin Oksit Oksit Oksite Elemente Metal gr
Grubu ve atom atom forml arl evirim evirim /Oksit kg
numaras arl
Yitriyum Grubu, ar NTEler
Terbiyum Tb, 65 158.92 TbO2 190.92 1.20 0.83 832.40

Tb2O3 365.84 1.15 0.87 868.80
Tb4O7 747.69 1.17 0.85 850.21
Disprosiyum Dy, 66 162.50 Dy2O3 372.99 1.15 0.87 871.31
Holmiyum Ho, 67 164.93 Ho2O3 377.85 1.15 0.87 872.97
Erbiyum Er, 68 167.26 Er2O3 382.51 1.14 0.87 874.52
Tulyum Tm, 69 168.93 Tm2O3 385.86 1.14 0.87 875.61
TmO 184.93 1.10 0.91 913.48
Yitterbiyum Yb, 70 173.04 Yb2O3 394.07 1.14 0.88 878.20
YbO 1.10 0.91 915.37
Lutetiyum Lu, 71 174.96 LuO3 1.14 0.88 879.38
Yitriyum Y, 39 88.905 Y2O3 225.81 1.27 0.79 787.44
Kaynak:Robert Beauford, Not: Rakamlar yuvarlatlmtr.
izelge 10da 2013 yl dnya NTE ihracat, izelge 11de 2012 yl NTE ithalat
deerleri verilmitir.
izelge 10: 2013 yl dnya NTE ihracat
lke hracat Arlka hracat deeri, Deer olarak
ton ihracat, % X106 $ ihracat ,%
in 22.493 26.4 576.165 31.4
Avusturalya 7.267 8.5 188.464 10.2
ABD 7.116 8.4 85.024 4.6
Japonya 5.952 7.0 75.693 4.1
Rusya 5.314 6.2 50.557 2.7
Kaynak: Ismar Borges de Lima ve Walter Leal Filho,
izelge 11: 2013 yl dnya NTE ithalat

lke thalat Arlka thalat deeri, Deer olarak
ton ithalat , % X106 $ ithalat, %
Japonya 14.693 22.4 461.758 30.9
ABD 14.320 21.8 292.278 19.6
Almanya 6.973 10.6 158.321 10.6
Estonya 4.794 7.3 114.376 7.6
in 3.668 5.6 65.615 4.4
Kaynak: Ismar Borges de Lima ve Walter Leal Filho,
inin NTE ihracat yapt lkeler, ihracat miktar ve ihra edilen rn yllara
gre deiim gstermektedir. Yaklak deerlerle in ihracatnn %15ini
n.yildiz 33
ABDye, %55ini Japonyaya, %10nunu Fransaya, %3n Almanyaya, %2sini

Hollanda, %2sini talyaya gerekletirmektedir. inin Avrupa lkelerine yapt
ihracat, bu lkelerin %100 gereksinimlerini karlamaktadr.
izelge 12de inin 2014 yl NTE oksitleri ihracat deerleri gsterilmitir.
izelge 12: inin 2014 yl NTE oksitleri ihracat deerleri
Yllar kg %art $ %art
Seryum oksit 1.225.924 7.3 13.607.424 29.1
Yitriyum oksit 1.059.477 23.6 17.826.434 -22.7
Lantanyum oksit 11.178.976 9.7 65.245.455 -21.8
Neodimiyum oksit 365.714 20.2 23.898.703 13.2
Europiyum oksit 1.888 -31.6 1.479.798 -58.0
Disprosiyum 18.078 -68.7 7.126.031 -93.8
Terbiyum oksit 11.534 10.1 7.466.105 -12.9
Praseodimiyum oksit 120.022 -5.5 14.340.827 20.5
Dier oksitler 1.734.075 56.4 87.144.666 -32.7
Toplam 16.715.688 15.7 238.135.443 -41.5
Kaynak: China Customs Information Center
in dnya NTE ticaretini ve fiyatlarn belirleyici durumundadr. izelge 13de

dnya pazarlarnda NTE fiyatlar gsterilmitir.
izelge 13:Nadir toprak element fiyatlar
Yllar 2009 2010 2011 2012 2013
Lantanyum oksit, $/ kg 4.60 23.80 98.75 25.50 7.80
Seryum oksit, $/ kg 3.40 23.10 98.20 24.70 7.80
Praseodimiyum oksit, $/ kg 14.40 49.30 204.10 116.15 91.40
Neodimiyum oksit, $/ kg 15.20 50.60 250.60 122.40 71.90
Samariyum oksit, $/kg 3.40 16.00 104.80 58.05 13.30
Europiyum oksit, $/kg 478 553 2.923 2.596 1.095
Gadoliniyum oksit, $/ kg - 10.70 62.70 24.16 24.03
Terbiyum oksit, $/kg 360 557 2.344 2.025 920
Disprosiyum oksit, $/kg 109 235 1.508 1.190 555
Holmiyum oksit, $/kg - 41 303 107 66
Erbiyum oksit, $/kg - 90 236 150 68
Yiterbiyum oksit, $/kg - 27 91 113 53
Lutetiyum oksit, $/kg - 274 827 1.385 1.200
Yitriyum oksit, $/kg - 60 143 111 26
Katnak:http://www.statista.com/statistics/449834/average-rare-earth-oxide-prices-globally/
izelge 14de 2015 yl sonu hafif nadir toprak oksit ve metalleri, izelge 15de
da ar nadir toprak oksit ve metalleri gsterilmitir.
34 n.yildiz
izelge 14: 2015 yl sonu hafif nadir toprak oksit ve metal fiyatlar
2015 yl sonu hafif nadir toprak oksit ve metalleri Fiyat, $/kg
Lantanyum metal 99% 7.00
Lantanyum oksit 99.5% 2.00
Seryum metal 99% 7.00
Seryum oksit 99.5% 2.00
Praseodimiyum metal 99% 85.00
Praseodimiyum oksit 99.5% 52.00
Neodimiyum metal 99.5% 60.00
Neodimiyum oksit 99.5% 42.00
Samariyum metal 99.9% 7.00
izelge 15: 2015 yl ar nadir toprak oksit ve metal fiyatlar

2015 yl ar nadir toprak oksit ve metalleri Fiyat, $/kg
Europiyum oksit 99.99% 150.00
Gadoliniyum metal 99.9% 55.00
Gadoliniyum oksit 99.5% 32.00
Terbiyum metal 99.9% 550.00
Terbiyum oksit 99.5% 400.00
Disprosiyum metal 99% 350.00
Disprosiyum oksit 99.5% 230.00
Erbiyum metal 99.9% 95.00
Erbiyum oksit 99.5% 34.00
Yitriyum metal 99.9% 35.00
Yitriyum oksit 99.99% 6.00
Skandiyum metal 99.9% 15.000,00
Skandiyum oksit 99.95% 4.200,00
Mischmetal 99% 6.00
Gelecee ynelik olarak in dnya pazarlarnda NTE ithalati, ihracat ve fiyat

konusunda belirleyici konumunu koruyacaktr.
8. Nadir toprak elementlerinin gelecei
NTElerin yerini alabilecek malzemeye ynelik gnmze dein yaplm ArGe
almalarndan olumlu bir sonu alnamamtr. 20-30 yl ncesine kadar
elektronik sistemlerde 11 deiik malzeme kullanlrken gnmzde daha
ilevsel bilgisayar ve akll telefonlarda 60dan daha ok sayda deiik
malzeme kullanlmaktadr.
n.yildiz 35
Gereksinimlerin karlanmas iin gelecee ynelik almalar; ArGe almalar

ile NTEler yerine kullanlabilecek malzemelere, geri dnm ve yeni NTE
kaynaklarnn bulunmasna ynelik olacaktr.
Grafik 13de gelecee ynelik NTElerin sektrel talep ngrs gsterilmitir.
Grafik 13: Gelecee ynelik NTE talebi ngrs
Grafikte gelecek yllara da en yksek NTE tketimi mknats retimi iin

gerekleecektir. Mknats parlatma amal kullanm takip edecektir.
2025 ylnda NTE talebinin 220x103 ton/yl, 2035 ylnda 350x103 ton/yl olaca
ngrlmektedir. Yeni kaynaklar ya da ArGe almalarndan sonu
alnamamas durumunda bu yllardan sonra baz NTElerde arz sknts
yaanaca, rezervlerin, haliyle arzn talebi karlanamayaca riski vardr.
Ancak NTElerin stratejik element olmas durumuna bal olarak lkeler NTE ile
ilgili bata rezerv olmak zere istatistik bilgilerini, ileriye dnk ngrlerini
srdrdkleri strateji dorultusunda istedikleri kadarn paylatklarnn gz ard
edilmemesi gerekmektedir.
Grafik 14de 2005-2015 yllar aras yaplm arz ve talep ngrs, izelge
16da de 2010-2015 yl arasnda gerekleen retim deerleri gsterilmitir.
Grafik 14: 2005-2015yllar aras arz ve talep ngrs
Kaynak: Dudley Kingsnorth /Industrial Minerals Co. of Australia
36 n.yildiz
izelge 16: 2010-2015 yllar aras NTE tketimi

Yllar 2010 2011 2012 2013 2014 2015
NdFeB 26.000 27.300 28.700 30.100 31.600 33.000
Ni-H 22.000 23.000 24.000 26.000 26.000 27.000
Floresans 8.500 8.700 8.800 9.200 9.200 9.400
Katalizr 24.500 25.200 26.000 27.200 27.500 28.400
Seramik 7.000 7.070 7.140 7.200 7.280 7.370
Parlatma 19.000 19.300 19.600 19.900 20.200 20.500
Cam 11.000 11.050 11.100 11.150 11.220 11.280
Dier 7.000 1.050 7.100 7.150 7.200 7.250
Toplam 125.000 128.670 132.450 136.500 140.200 144.200
2005li yllardan sonra 2005-2015yllar aras arz ve talep ngrlerine

bakldnda 2007 ylnda 110x103 ton ngrlen NTE retiminin 135x103 ton
olarak, 2015 ylnda ngrlen yaklak 225x103 ton retimin 115x103 ton olarak
gerekletii grlmektedir. ngrlerde de byk hatalar olabilmektedir.
2010 ylndan 2015 ylna kadar NTE tketiminde %15lik bir art gzlenmitir.
Bu art gelecek yllarda da yakn oranda devam edecektir.
in dnya NTE rezervlerini, d ticareti, teknolojiyi elinde tutmaktadr. Gelecekte
NTE kullanan ve gereksinimini inden salayan lkeler kukusuz yeni
araylar iinde olurken bu konuda in ile olan ikili ilikileri de iyi tutmak
zorunda kalacaklardr.
Arz kaynaklarn eitlendirmek amacyla, ABDde Mountain Pass madeni ile
Avustralyann Lynas Mount Weld madeni ve Lynasn Malezyada bulunan
maden ileme tesisleri (LAMP) retime geirilmitir.
Kanada, Gney Afrika ve Kazakistanda yeni madenler almas iin
aratrmalar ve incelemeler yaplmaktadr.
ABD, Landisvillede yerleik Electron Energy Corporation (EEC) firmas
samariyum-kobalt (SmCo) sabit mknatslarn, Hitachi Metals North Caroline
Ltd. firmas dk kapasitede neodimiyum-demir-bor (NdFeB) mknatslarn,
Tolleson Arizonada bulunan Santoku America Ltd. de samariyum-kobalt
(SmCo) ve neodimiyum-demir-bor (NdFeB) mknatslarn retmektedir. Gelekte
de NTEleri yerine kullanlacak malzemelerin belirlenmesine ynelik ArGe
almalar devam etmektedir.
Bu arada Avrupada uzun bir sredir NTE geri dnm amacyla faaliyet
gsteren Belikann Rhodia firmas kapasitesini artrma karar almtr (Gkhan
Binzat, Uzman, Asya Pasifik Aratrma Merkezi).
Lantanyum oksit, seryum oksit gibi nadir toprak element oksitleri daha ileri
ileme gerek olmadan pazara srldnden, Molycorpun Amerikada,
n.yildiz 37
Lynasn Avustralya ve Malezyadaki retimi ile inin nadir toprak element

arzna bamlln krld ynnde yanl bir alg olumutur.
Henz dnyada NTE konusunda ilave bir kapasite yaratlamamtr. Yeniden
iletmeye alan Mountain Pass/ABD ve Mount Weld/Avustralyadaki
madenlerden ar NTEleri deil, hafif NTEleri retilmektedir. Hafif NTEleri
retmek, toplam (hafif ve ar) NTE arzna ynelik katk salamamaktadr. Bu
nedenle NTE kullanarak ileri teknoloji rn reten lkelerde zellikle
NTElerden neodimiyum, evropiyum, terbiyum, disporsiyum ve yitriyum ile ilgili
ksa ve orta dnemde arz sknts yaanaca dnlmektedir. Ayrca
Mountain Weldin retiminin Malezya Kuantanda bulunan NTE ileme tesisi
Lynas Advanced Materials Plant-LAMPnn kapasitesinin snrl olduu
anlalmaktadr.
Santoku America Inc., Hitachi Metals North Caroline Ltd. ve Electron Energy
Corporationn samariyum-kobalt (SmCo) ve nedimim-demir-bor (NdFeB)
mknats retimleri de hammadde asndan ine bamldr. NTElerin in
dnda retilmesi durumunda da, sabit mknats retiminde olduu gibi, rafine
edilmek ve daha sonra metal ve alamlara dntrlmek zere ine geri
gnderilmek durumundadr(Gkhan Binzat, Uzman, Asya Pasifik Aratrma
Merkezi).
nmzdeki 20 yl sonunda NTE talebi dnyadaki teknolojik gelimelere,
lkelerin gelitirdikleri stratejiler ve dnyadaki dengelere bal olacaktr. Bu
arada lkemizin rezervlerinin iletilmesi de ok yakn gelecekte gndeme
gelecektir. lke olarak bu konuda hazrlkl olunmas, bu kaynaklarmzn
lkemiz karlar dorultusunda deerlendirilmesi iin bir strateji oluturmas
gerekmektedir.
9. Nadir toprak elementlerinin geri dnmden kazanm

in Dnyadaki NTE rezervlerin nemli bir blmne sahiptir. Gereksinimlerini
ithalat yoluyla karlayan lkeler iin geri dnm ayr bir nem tamaktadr.
Dier taraftan lkeler NTE rezervlerinin bykln bilgi olarak dier lkelerle
paylamazken bazlar da rezervlerini olduundan byk gstermeye
almaktadrlar.
21.yzylda, insanlar yaamlarnn bir paras olan malzemelerin nereden
ve nasl retildiini, mevcut kaynaklarn bykln dnp
gelecei sorgulamaya baladklarnda bata metal ve kadn geri
dnm daha da nem tayacaktr.
NTE geri dnmnn drt aamas vardr;
Toplama
Skme
Snflandrma
Geri kazanm ilemi
38 n.yildiz
u anda iyi bir yaklamla tm nadir toprak minerallerinin sadece yaklak %2

kadar geri dntrlmektedir. Kullanlm floresan ampuller, sabit diskler
bata olmak zere bilgisayarda NTElerinin kullanld malzemelerin geri
dntrlmesi olana vardr.
Resim 25 : Nadir toprak elementlerin geri dm
Bu konuda baz lkelerde ciddi olarak almalara balanmtr. EPAya gre,

2009 ylnda kullanlm bilgisayarn % 38i, televizyonlarn % 18i cep
telefonlarnn %8i geri dnm iin toplanmtr. Ancak floresan ampullerin
ancak % 3-5i geri dnme sokulabilmitir.
NTElerin geri dnm iin ncelikle daha fazla tketici bilinci ve katlm
gerekmektedir. Tketici bilincinin yan sra, geri dnm malzemelerinin
toplanabilmesi iin iyi bir organizasyon gerekmektedir. rnein hi kimse
kullanm mr bitmi floresan lambay, birilerinin gelip almas iin evinde uzun
sre bekletmeyecektir. Geri dnm iin apartmanlarda ya da mahallerde
geri dnm kutular yerletirilmeli, bu kutular dolup ortal kirletmeden
zamannda boaltlmaldr.
Floresan ampullerin iindeki tozlar geri kazanlabilir nadir toprak fosforudur.
Gemi dnemlerde bu ampullerin ierdii cva, ampuln iki ucu alarak
kazanlm, bu nedenle floresan atklar biraz nemsenmitir. Ancak
gnmzde bu tozlarn ne olduu ou kimse tarafndan da bilinmemektedir.
Cep telefonu iinde hoparlr, titreim sistemlerinde kullanlan mknatslar,
elektronik devrelerin geri dnm adna ayrlmas zordur. Bunlarn yan sra
byk mknatslar toplayp ayrmak daha kolaydr. LCD ekranlar europiyum,
terbiyum ve eurityum iermektedir. Kullanlm elektronik cihazlarn toplanmas
kadar bunlar skp ayrtrmak da zor ve youn emek istemektedir.
NE ieren malzemlerin geri dnm amacyla toplanmas belki de geri
dnmn en kolay aamasdr. NTE kullanlarak retilmi, mknats,
elektronik devreler gibi rnlerden sklerek snflandrlm paralarn tekrar
kullanlabilir hale getirebilmesi iin, bu paralar karmak bir sl ve kimyasal
sreten gemektedir. Bu sre sonunda NTElerin bazlar saf metal bazlar da
deiik kimyasal yapda kullanma hazr hale getirmektedir. Bu sre de nemli
bir bilgi ve teknoloji gerektirmketedir.
n.yildiz 39
10. Trkiyenin nadir toprak element d ticareti

Trkiyenin 2014 ve 2105 yllarnda ithal ettii nadir toprak metalleri izelge
17de verilmitir.
izelgelerden 2015 ylnda nadir toprak metalleri iin yaklak 1.5x106$ dendii
grlmektedir. Bu arada nadir toprak elementleri kullanlarak retilmi rn
ithalatnn gz ard edilmemesi gerekmektedir.
izelge17: Trkiyede nadir toprak metal ithalat deerleri
2014 2015
Nadir toprak metaller
kg $ kg $
Skandiyum,yitriyum, alam halinde 4.412 61.718 7,020 70.374
Ytriyum/skandiyumun anorganik bileikleri 7.132 402.117 20.525 403.754
Ytriyum/skandiyumun organik bileikleri 3.966 502.567 6.059 904.990
Skandiyum, ytriyum, dier 4.040 77.827 2.155 91.667
Kaynak: TK
11. Trkiyede nadir toprak element oluumlar

lkemizde NTEler, alkalin-ultramafik ve karbonatit komplekslerine ek olarak
yaygn bir ekilde peralkalin ve peraliminyumlu volkanikler, granitler ve granitik
pegmatitler iinde de cevherlemilerdir. Ticari ynden en nemli yataklar
ounlukla pegmatit ve karbonatlarla ilikilidir. Birincil nadir metal yataklarnn
ayrmas sonucu oluan ikincil yataklar, esas olarak denizel ya da alvyal
plaserler eklinde birikmilerdir(A.H.Gltekin).
Harita 6da Trkiyenin NTE yataklanmasna uygun blgeleri gsterilmitir.
Harita 6: Trkiyede NTE yataklanmasna uygun blgeler
Kaynak: http://www.eurare.eu/countries/turkey.html, Kaynak notu: Harita Robertson ve dierleri (2012) ile

Sarfakolu ve dierleri (2009) almalarndan dzenlenmitir.
40 n.yildiz
MTA Genel Mdrl 1959 ylnda, Eskiehir ili Sivrihisar ilesinin 40 km

kuzeybatsndaki Kzlcaren, Karkn ve Oku kyleri arasndaki 15 km 2lik bir
alanda yapt almalar sonras ortalama %0.212 ThO 2 , %37.44 CaF2,
%31.04 BaSO4 ve % 3.14 nadir toprak oksit ieren Beylikakr NTE mineraller
rezervini belirlemitir.
NTE ve toryum kayna olan bu yatak karmak minerallemeye sahip olup
deerli mineraller olarak florit, barit ve bastnazit iermektedir. Nadir toprak
elementlerin ou bastnazit ieriinde yer almtr.
izelge 18de Beylikakr NTE minerallerinin kimyasal yaps verilmitir.
izelge 18: Beylikakr NTE minerallerinin kimyasal yaps
NT Elementleri erik, % Bileik erik, % Element erik, %
Ce 3.29 CaCO3 2.80 S 3.60
La 2.83 SiO2 1.30 Pb 0.071
Nd 0.55 CaF2 52.47 Sc 0.004
Pr 0.18 BaSO4 25.40 Ag 0.003
Sm 220 ppm Al2O3 4.00 Ti 0.07
Gd 120 ppm Fe2O3 3.00 V 0.02
Eu 60 ppm ThO2 0.02 Mg 0.20
Tb <25 ppm SrO 0.60
Dy 60 ppm MnO 0.54
Ho 20 ppm P2O5 1.00
Er 40 ppm CO2 1.16
Tm <10 ppm
Yb 25 ppm
Lu <10 ppm
Y 300 ppm
Kzlcaren florit-barit-NTE minerallemesi esas olarak hidrotermal zeltilerle

olumutur. Hidrotermal zeltilerin kaynann da alkali volkanizma ile
kkensel olarak ilikili olduu dnlmektedir. Yatak piroklastik kayalarnda
epitermal damarlar ve bre dolgular eklindedir(Pnar en, Ercan Kucu ve
Sebahattin Ak, Gltekin ve rgn, 2000; Gltekin ve dierleri, 2002).
Trkiyenin NTE potansiyelini belirlemek ve dolaysyla gelecekte gereksinim
duyulacak NTEleri kendi kaynaklarndan elde edilmesine ynelik lkemizde
alkali mamatizmann youn olarak gzlendii blgelerin NTE cevherlemesi
asndan detayl olarak incelenmesi gerekmektedir (Pnar en, Ercan Kucu ve
Sebahattin Ak).
Beylikakr NTE yataklar Trkiye iin zel nem tamaktadr. Dnyadaki dier
NTE mineralleri gibi ThO2 iermektedir. Ancak u ana kadar yatan retime
ynelik ciddi bir alma yaplmamtr.
n.yildiz 41
Yataktaki minerallerin zenginletirilmesine ynelik yaplm aratrmalardan

birinde nerilen akm emas ekil 1de gsterilmitir. Bu almann sonu
blmnde; Cevher zenginletirme ve metalrjik almalar srasnda,
Beylikahr cevherine uygulanabilecek birok seenein olduu ortaya kt,
en uygun yntemin seimi, hangi rnlerin, ne kalitede elde edilmesinin
belirlenmesinden sonra, yntemin pilot apta denenmesi ve ekonomik analizin
yaplmas ile salkl biimde ortaya karlaca ifade edilmitir. (G.zbayolu
ve di., 1995)
ekil 1: Beylikahr florit, barit, NTE kazanm iin nerilen akm emas
Trkiye'de Kzlcaren, Seydilehir Morta ve Doukuzu boksitlerinin olutuu

blgeler NTE cevherlemelerinin olutuu blgelerdir. anakl ve Sofular
blgeleri potansiyel NTE rezervleri bakmndan kaynak umut vericidir. Bu
blgelerde alnm ruhsatlarla arama almalar yaplmaktadr. Ancak bu
aramalarn bir merkezden sistematik olarak yaplmasnda yarar vardr.
12.NTE minerallerinin zenginletirmesi

NTEleri monazit ve ksenotim gibi fosfatl, bastnazit gibi karbonatl kayalardan
ekonomik olarak zenginletirip kazanlmaktadr. NTE oluumlar alkali kaya
bileikleri, karbonatitler ve plaserlere baldr. Ayrca NTEler ikincil pegmatitler
ile deiim geirmi kayalarn yaplarnda da yer almlardr.
Resim 26: Bastnazit Resim 27: Monazit Resim 28: Ksenotim
42 n.yildiz
Bastnazit (LaCe)FCO3), % 66-77 arasnda NTO ieren karbonat, monazit

(La,Ce, Nd ,Th) PO4, NTE ieren fosfat, ksenotim (YPO4) yitriyum fosfat
mineralleridir. Bunlarn yan sra NTEler uranyum ve apatit cevheri atklarndan
da kazanlmaktadr. Yitriyum, skandiyum ve dier NTEler yan rn olarak da
kazanlmaktadr. Boksitten almina retim srecinde artk olarak kan krmz
amur skandiyum kaynadr.
NTE'nin ayr saf olarak retilmesi iin NTOleri iyon deitiricilerle veya
syrmayla birbirlerinden ayrlmaktadr. Saf NTO'ler metalik kalsiyumla nadir
toprak metallerine indirgenebilmektedir. Samaryum ve europiyum oksitlerinden
metalik lantan ve seryum indirgenerek metal halinde elde edilebilir.
NTElerin zenginletirilmesi oluumu gibi olduka karmaktr. ncelikle
cevherdeki NTEleri ieren mineraller toplu sonra da seimli konsantre olarak
birbirlerinden ayrlmaktadr. NTE konsantresi retim srecinde ok deiik
yntemler uygulanmaktadr. Dnyadaki nadir toprak minerallerin oluumlar
birbirinden farkldr. Oluum itibar ile benzer yataklarda, hatta ayn cevher
yatann deiik blgeleri iin farkl zenginletirme yntemleri uygulanmas
gerekmektedir. Bu nedenle NTE yataklarnn zenginletirilmesi tasarlanrken
yatan deiik yerlerinden alnan rnekler zerinde ayr ayr ve harmanlanarak
allmasnda yarar vardr. Ayrca laboratuvarda elde edilen olumlu sonularn
her zaman endstriyel boyutta uygulanr olamayaca gz ard edilmeden
alnan sonularn pilot boyutta hazrlanacak bir tesiste test edilmesi, tesis
kurulduunda hayal krklna uranlmamas asndan nemlidir.
Zenginletirme yntemleri retilecek NTElerin kullanm amacna baldr. Nadir
toprak klorrleri, genelde mknats retimi iin elektrolitik indirgemeyle metale
dntrlmektedir. Nadir toprak florr ve oksitleri de elektrolitik ve sl ilemle
indirgenerek metal retilmektedir. Nadir toprak halojenrleri, sulu nadir toprak
zeltilerinin oksit veya karbonatl bileiklere dntrldkten sonra uygun
halojen asidi ile tepkimeye sokulmasyla elde edilmektedir.
Dier NTEleri uranyum ve apatit zenginletirme srelerinde atklardan da
retilmektedir. Yitriyum ve skandiyum yan rn olarak kazanlmaktadr.
Boksitten almina retimindeki atk olarak alnan krmz amur nemli bir
skandiyum kaynadr.
NTElerin retiminde ncelikle mineraller zenginletirilerek konsantre
retilmektedir. retilen konsantre asidik veya bazik ortamda ztlenerek
yitriyum dndaki elementlerden oluan mischmetal (kark metal) olarak
isimlendirilen yksek saflkta metal ve alamlar elde edilmektedir. Sreteki her
aama bir ncekine gre daha karmak ve teknoloji gerektirmektedir.
NTEleri retilen konsantrenin iyon deitiricilerle yada uygun sral sl ilemle
birbirlerinden ayrlmaktadr. Saf nadir toprak oksitler de indirgenerek nadir
toprak metalleri retilmektedir. Samariyum ve europiyum oksitler metalik
lantanyum ve seryumla indirgenerek metal halinde getirilmektedir.
n.yildiz 43
12.1 Fiziksel yntemle zenginletirme

Cevher hazrlamada aralarnda younluk fark olan mineralleri ve ierdikleri
safslklar birbinden ayrmak iin fiziksel yntemler yaygn ve ekonomik olarak
uygulanmaktadr.
Monazit ve ksenotim mineralleri genellikle yerekimi yntemleriyle plaser ya da
sahil kumlarndan ilmenit, zirkon ve rutil'in retimi srasnda yan rn olarak
kazanlmaktadr.
Plaser yataklardaki NTE kazanm iin kuru ve ya yntemler beraber
uygulanmaktadr. Bu yataklarda bulunan ilmenit, rutil, leucoxen, zirkon ve
monazitin zenginletirmesinde yerekimi, manyetik, elektrostatik yntemlerle
birbirinden ve safszlklardan ayrlmaktadr. Cevherin 100 altnda tlmesi
durumunda cevherin yerekimi yntemiyle zenginletirmesi zor olduundan bu
boyuttaki cevherin flotasyonla zenginletirilmesi gerekmektedir.
izelge 19da plaser yataklarnn ierdii deiik minerallerin zellikleri
gsterilmitir.
izelge 19: Plaser minerallerinin zellikleri
Mineral Younluu, Elektriksel Manyetik Kimyasal
gr/cm3 zellii zellii yaps
lmenit 4.5-5.0 (+) ( + + +) FeOTiO2
Rutil 4.2 (+) (-) TiO2
Leucoxen 3.9-4.5 +++ ++ TiO2 + Fe, Fe2O3
Monazit 4.9-5.3 - + (Ce, La, Di) PO4 + ThO
Zirkon 4.5-4.8 (-) (-) ZrSiO4
Kasiterit 6.8-7.1 ++ / +++ - SnO2
Sillimanit 3.2 (-) (-) Al2SiO5
Garnit grubu 3.14-4.3 (-) (+) CaMgFeMn,Al2(SiO2)
Kuvars 2.65 (-) (-) SiO2
Kromit 4.1-4.9 -/+ -/+ FeCr2O4 + Mg, Al
Magnetit 5.1-5.18 ++++ ++++ FeO.Fe2O3
Hematit 5.2 ++++ ++ Fe2O3
Altn/Gm/Platin 10.1- 21.2 ++++ - Au, Ag, Pl
Biotit 2.7-3.1 ++ ++ H2K(Mg, Fe)3Al(SiO4)
Muskovit 2.76-3.0 - - (H, K)AlSiO4
Not: - Yok, + Zayf, ++ Orta, +++ Yksek, ++++ ok yksek
Garnit, monazit, sillimanit, zirkon, kuvars, ilmenit, rutil ile kil, kum, ist gibi baz
safszlklar ieren plaserlerdeki kymetli mineralleri ekil 2de verilen akm
emas ile ayrma olana vardr.
44 n.yildiz
ekil 2: Plaser minerallerinin ayrlmas

Dnyada NTE retiminin yaklak %75i plaserlerden gerekletirilmektedir.
Plaser yataklarda kymetli mineral oran genellikle dk olup arlka %3-5
civarndadr. Bu nedenle zenginletirme ileminde olduka fazla miktarda
malzeme ile uralmas gerekmektedir. Yaplacak iin ekonomik olabilmesi iin
zenginletirme ileminin ilk aamasnda lam ve atk ayrlarak malzeme
miktar drlmektedir. Plaserden alnan ar mineral ieren malzeme plp
haline getirilerek palong olarak isimlendirilen iine 100x50 mm eikler
yerletirilmi 50 metre uzunluk, 2 metre geniliinde tahta oluklardan
geirilmektedir. Oluun eimi 1:20 ile 1:10 arasnda deimektedir. lam ve
hafif mineraller aktaki trblans nedeniyle oluk boyunca akarken ar
mineraller kerek eiklerin nnde toplanmaktadr. Resim 29de plaser
zenginletirilmede kullanlan tahta oluklar gsterilmitir.
Resim 29: Plaser zenginletirmede kullanlan tahta oluklar, palon
ekil 3de tahta oluklarn kullanld atk ve lam alma akm emas
gsterilmitir.
ekil 3: Tahta oluklarn kullanld atk ve lam alma akm emas

n.yildiz 45
Ayn amala daha dar ve kk oluklar, daralan oluklar ve ii ie girmi iki

silindirik gvdeden olumu dner akma kanallar da kullanlmaktadr. ie
girmi iki silindir kullanldnda iteki silindir deliklidir. Younluundan dolay
ar mineraller yava dnen silindir iinde akan plpn oluturduu yatan
tabannda hareket ederek iteki silindirin deliklerinden iki silindirin arasna geip
ayrlmaktadr. Bu nedenle iteki silindir delikleri ar minerallerin aa
geebilecei sklk ve apta almtr.
Plaser yataklardan retilen tvenan cevherin ierdii kil, kum, lam, mika gibi
atklarn temizlenmesinde spiral ve siklonlar da kullanlmaktadr. Ar
minerallerin manyetik ve elektrostatik zellik farkllklarndan yararlanlarak
ncelikle plaserdeki kymetli mineraller dierlerinden ayrlmaktadr. lmenit ve
rutil iletkendir. Plaser yatakta bulunan minerallerin manyetik zellikleri de
birbirinden farkldr. Daha sonraki aamalarda da younluk ve yzey zellikleri
kullanlarak gravite ve flotasyon yntemi ile minerallerin tamam birbirinden
ayrlarak kazanlmaktadr.
Zenginletirme ilemi iin plaser yataklardaki minerallerin fiziksel, kimyasal,
manyetik ve elektriksel zelliklerinin laboratuvarda iyi belirlenmesi
gerekmektedir. Ayn plaser ya da cevherin ierdii minerallerin belirlenen
zellik farkllklarna bal olarak zenginletirme makineleri seilmekte ve bu
zellikleri kullanld akm emalar dzenlenmektedir.
Plaser yataklar tanma ile olutuklarndan taneler birbirinden ayrm ya da
dk bir kuvvetin etkisiyle krlp dalacak ekilde imentolanmtr.
Uygulanacak zenginletirme yntemlerinde malzemenin dalm olmas
gerektiinden plaser yataklar retildikten sonra nce elekten geirilmekte,
istenilen boyutun zerindeki elek st malzeme krlmakta ya da tlmektedir.
Bu yataklardaki kymetli ar minerallerin younluklar ierdikleri safszlklardan
farkldr. Minerallerin younluk farkndan yararlanlarak yerekimi yntemiyle
zenginletirme ile olduka iyi sonu alnabilmektedir. Ayrma ileminde jig,
spiral, ayrma konileri ve sallantl masalarla kullanlmaktadr.
12.1.1 Monazit cevherinin zenginletirilmesi

Forml (La,Ce,Nd,Th)PO4 olan monazit, NTElerin retildii en nemli
minerallerdir. Monazit NTEleri ieren ar bir fosfat minerali olup ayn zamanda
nemli toryum kaynadr. Monazit minerali %20'ye varan oranda ThO 2
iermektedir.
Monazit kimyasal etkilere kar gsterdii diren ve yksek younluundan
dolay manyetit, ilmenit, rutil ve zirkon gibi ar minerallerle birlikte sahil
kumlarnda bulunmaktadr. Bu kumlarn yan sra baz zenginletirme tesisi
atklarndan da monozit retilebilmektedir. erindeki elementler ve safszlklara
gre monazit minerali deiik yntemlerle zenginletirilmektedir.
46 n.yildiz
12.1.2 Plaserlerden monazit konsantresi retimi

Monazit ve ksenotim plaser ve sahil kumlarndan kasiterit, manyetit, ilmenit,
zirkon ve rutilin kazanlmas srecinde yan rn olarak alnmaktadr. Bu
yataklar garnet, kuvars, kil gibi safszlklarn yan sra platin, kromit, pikotit,
bedellit, zinobar gibi metalleri de ierebilmektedir.
ekil 4deki plaser yataklar iin kullanlan akm emasnda ilk aamada spiral
kullanlarak yataktaki kil, mika ve lam gibi safszlklar uzaklatrlmtr.
ekil 4: Plaser kumlarnn zenginletirilmesi
Akm emasnda aamada manyetik ayrclar kullanlmtr. Byle bir akm

emasnda minerallerin manyetik zellik farkllklarndan yararlanld iin
manyetik ayrclarn gcnn farkl ve doru belirlenmesi gerekmektedir.
Plaserlerin zenginletirilmesinde dk, orta ve yksek alan iddetli manyetik
ayrclar kullanlmaktadr. zellikle orta gl manyetik ayrclarn gc
deitirilebilen elektromanyetik ayrclar olarak seilmesinde yarar vardr.
Plaser yataklarnn ierdii mineral eitlerine, arlkl minerale, mineral
zelliklerine ve tenrlerine bal olarak deiik zenginletirme yntemleri
uygulanmaktadr. Zenginletirme ileminin ilk aamasnda yerekimi yntemiyle
plaserin ierdii kil, mika, kuvars ve lam gibi safszlklar temizlenmektedir. Bu
amala siklon, sallantl masa ve yaygn olarak da spiral kullanlmaktadr.
Plaserin olu biimi zenginletirme srecini de etkilemektedir. Sahil kumu
eklindeki bir plaser yata kuru olduundan zenginletirme srecinin ilk
aamasnda kuru yntemlerin uygulanabilmesi safszlklarn temizlenmesi
asndan nemlidir. Bu ilem de yaplacak iin ekonomikliini nemli oranda
artrmaktadr. Ancak sulu retim yapldnda ilk aamada kil ve lamn
temizlenmesi iin siklon ve spiral kullanlmas gerekmektedir.
ekil 5deki akm emasnda spiral sonras iki aamal bir zenginletirme
yaplmtr. Bu akm emas zirkon ve monazit kazanmaya yneliktir. Dier
mineral konsantreleri toplu alnmaktadr. Toplu alnan konsantrenin ierii
kymetli mineraller miktar ve oran olarak yeterince zenginse ilave srelerle
bu mineraller de birbirinden ayrlmaktadr. Elektrostatik ayrma ncesi spiral
konsantresi dner frnda kurutulmaktadr.
n.yildiz 47

ekil 6daki akm emasnda plaser iindeki safszlklar siklon, spiral ve masa
kullanlarak aamada temizlenmektedir. Srete konsantre siklon, spiral,
masa ve manyetik ayrmada sulu ilem grmektedir. Manyetik ayrma sonras
konsantre kurutulmaktadr.

ekil 7deki akm emasnda plaserden monazit, ksenotim, zirkon, leuoxen ve
ilmenit retilmektedir.
ekil 7: Plaser/sahil kumlarndan monazit ve ksenotim retimi

Srecin ilk aamasnda plaser ya da sahil kumlar elekten geirilerek iri boyutta
olan topaklar krlarak datlmaktadr. Akm emasnda minerallerin younluk,
manyetik, elektrostatik zeliklerinden yararlanlmtr. Zenginletirme sonras
retilen konsantre %1-20 aras monazit minerali iermektedir. Srecin daha
hassas uygulanmas ile zenginletirme etkinliini artrlma olana vardr.
48 n.yildiz
Sahil kumlar iinde monazit younluu en yksek mineraldir. Minerallerin

manyetik zellikleri en yksekten dk olana doru ilmenit, garnet, ksenotim
ve monazit eklindedir. Bu mineraller plaserlerin zenginletirmede srecinde
manyetik mineraller olarak ayrlmaktadr. Elektrostatik ayrmada ilmenit ve rutil
iletken minerallerdir. Ksenotimin manyetik zellii monazitten ok daha
yksektir. lmenit ile ksenotimi birbirinden ayrmak iin elektrostatik yntem
uygulanmaktadr. 600oC scaklkta leucoxenin ierdii serbest hematit manyetite
dnerek ayrmay kolaylatrmaktadr.
ekil 8deki akm emasyla plaserden jig ile monazit konsantresi retimi
gsterilmitir.
ekil 8: Plaserden jig ile monazit konsantresi retimi

Akm emasnda jig kullanlarak drt aamal bir zenginletirme
uygulanmaktadr. kinci aamada jig konsantresi iindeki altn ve gm
amalgamasyonla alnmaktadr. Geri kalan konsantre iindeki monazit de son
kademedeki jigden kazanlmaktadr.
Akm emalarnda kullanlan zenginletirme makineleri benzerdir. Elektrostatik
ayrma ve baz manyetik ayrclara malzemenin kuru olarak beslenmesi
gerekmektedir. Plaser yataklarnn zenginletirmesi srecinde malzemenin
kurutulmas yaplan ilemin ekonomikliini dorudan etkilemektedir. Bunun iin
akm emalar mmkn olduunca ikinci bir kurutma gerektirmeyecek ekilde
dzenlenmelidir.
12.1.3 Bastnazit cevherinin zenginletirilmesi

Bastnazitin kimyasal forml [(LaCe)CO3F] olup % 66-77 arasnda nadir toprak
oksitleri ieren flor karbonat mineralidir. Sertlii 4-4.5, younluu da 4.7-5.0
g/cm3 arasnda deimektedir. Hafif NTE grubu dnda, ar NTE grubundan
da elementler iermektedir. Bastnazitler daha ok damarlar halinde, bileik
karbonat silikat kayalarda yaylm halde yataklanmlardr.
Bastnazit seryum, lantanyum ve yitriyum elementlerini iermektedir. Mineral
ierdii arlkl elemente gre gruplandrlmaktadr. Bastanzit-Cenin kimyasal
forml (Ce,La)CO3F, bastnazit-(La)nn (La,Ce)CO3F, bastanzit-(Y)nin de
(Y,Ce)CO3Fdir. Bu mineralin fiziksel zellikleri birbirine ok yakndr.
Doada yaygn olarak Bastanzit-Ce bulunmaktadr. Bastnazit ve fosfat minerali
olan monazit Ce elementinin ana kaynadr.
n.yildiz 49
Bastnazitlerler, genellikle kalsit, barit, florit veya demir cevherleriyle bileik

halde bulunmaktadr. Ak ocak ya da yeralt iletme yntemiyle retilen
cevherlerden bastnazitin ayrlmas iin flotasyon yntemleri uygulanmaktadr.
Bastnazitin kimyasal bileimi ve birlikte bulunan kalsit, barit, florit gibi
mineraller zenginletirmede yntem seimini ve srecini belirlemektedir.
ekil 9daki akm emasndan %7 NTO ieren cevherden %90 NTO kazanmla
konsantresi elde edilmektedir.
ekil 9: Bastnazit konsantre retimi

Bu cevher safszlk olarak barit, kalsit, stronsiyum ve kuvars iermektedir.
Bastnazit ile birlikte bulunan barit ve kalsit gibi baz safszlklar benzer
davran gstermeleri nedeniyle flotasyonla sorun yaratmaktadr.
retilen cevher klasik boyut kltme devrelerinde 150 boyutuna tlmekte,
kartrma tanklarnda plp 70-90oC scakla stlmaktadr. lk tanka plpe
soda, sodyum fluosilikat Na2SiF6 ve buhar verilmektedir. Daha sonraki
tanklarda plpe amonyum lignoslfonat ve sonra da am ya ilave
edilmektedir.
Flotasyona hazrlanm %30-35 kat ieren plp srasyla, kaba, temizleme ve
sprme devrelerinden geirilmektedir. Flotasyon at %1-2 kadar NTO
ierirken flotasyondan yaklak %60 kazanmla NTO elde edilmektedir. retilen
konsantrenin daha iyi temizlenmesi iin konsantre %10 deriimli HCl iinde
kartrlarak ierdii safszlklarn zlmesi salanmaktadr. Plp koyulatrc
ve sonras filtrelerden geirilerek kurutulduunda %70 kazanmla NTO
konsantresi elde edilmektedir. Konsantre kalsine edildiinde NTO kazanm
%90a kmaktadr. Sreten bastnazit mineralinin ierdii barit ve florit de
ekonomik olarak kazanlmaktadr.
ekil 10da akm emas kullanlarak karmak yapl bastnazit cevherinden
yaklak %85 kazanmla bastnazit konsantresi retilmitir.
50 n.yildiz
ekil 10: Kompleks yapl cevher konsantre retimi

%30 NTO ieren bastnazit konsantresinin kok, hurda demir ve silis ile
kartrlarak daldrma elektrotlu ark ocaklarnda 1.600oC scaklkta ergitilerek
%60 kazanmla %30 NTE-Si-Fe ieren nadir metal silisi elde edilmektedir. Bu
alam elik yapmnda S kontrol iin katk maddesi olarak kullanlmaktadr.
12.2 NTE minerallerinin flotasyonla zenginletirmesi
Monazit ve ksenotim gibi birka mineral NTE iermektedir. Tane boyutu
kldke minerallerin yerekimi yntemiyle zenginletirilmesi olduka
zorlamakta, mineral kayplarna neden olmaktadr. Bu nedenler doal olarak
bulunan ya da 100 ile 15 arasnda serbestleen minerallerin flotasyonla
zenginletirilmesinde yarar vardr.
Bayan Obo demir yatandaki cevherden NTE yannda manyetit, florit, hematit
ve niobiyum mineralleri deiik zenginletirme devrelerinde ekonomik olarak
kazanlmaktadr. Bunun iin cevher 75 boyutu altna tlmektedir.
Flotasyonda ortam pH Na2CO3 ile ayarlanmaktadr. Bazik ortamda demir ve
silikat mineralleri bastrlmakta, toplayc olarak da parafin kullanlmaktadr.
Flotasyonda batan ksmdan demir ve niobiyum kazanlmaktadr.
Safszlklarndan ksmen temizlenmi ve lam alnm NTE ieren mineraller
pH dzenleyici olarak Na2CO3, dier safszlklarn bastrlmas iin Na2SiO3 ve
Na2SiF6, toplayc olarak hidroksamik asit kullanlmaktadr. pH 5-6 arasnda
kalsit, florit ve barit batmaktadr. Seimli flotasyon sonras monazit ve bastnazit
ieren yaklak %80 kazanmla %45 NTE ieren konsantre elde edilmektedir.
ekil 11de monazit ve bastnazit ieren NTO konsantresi eldesi gsterilmitir.
ekil 11: Monazit ve bastnazit ieren NTO konsantresi eldesi
n.yildiz 51
Bu akm emasnda ilk kademede manyetit, ikinci kademede de hematit

ortamdan alnmaktadr. Cevherdeki minerallerin manyetik zellii ve miktarna
gre demir cevherini tek kademede de temizleme olana vardr.
ekil 12de flotasyonla NTE konsantresi retimi gsterilmitir.
ekil 12: NTE konsantre retimi

Zenginletirmede srasyla cevherin ierdii florit, demir ve lam
temizlenmektedir. Son flotasyon devresinden alnan rnlerden biri yksek
oranda NTE ierirken, dierinin ierii daha dktr. Akm emalarnn seimi
tamamen retilecek konsantrenin NTE ieriine ve kazanm oranna baldr.
ekil 13deki akm emas da benzer amal hazrlanmtr.
ekil 13: NTE konsantre retimi

Monazit ve bastnazitin yaps olduka karmaktr. Her iki mineral de
flotasyonunda ya asitleri gibi katyonik toplayclar kullanlmaktadr. Bu
toplayclar alkil slfat veya alkil slfatla fosfat ester ile desteklenerek daha iyi
sonu alnmtr.
Seryum grubunun veya bastnazit ve monazitin flotasyondaki davranlar
birlikte bulunduklar kalsit, barit, apatit, turmalin, piroklor (Na,Ca)2Nb2O6(OH,F)
ve dier safszlklara benzerlik gsterdiinden seimli flotasyonla bu
minerallerin zenginletirilmesi zordur. Ancak yaplm almalarda olumlu
sonular alnmtr. rnein oleik asit ve sodyum oleat gibi katyonik toplayclar
kullanlarak pH 7-11 aralnda monazit yzmektedir. Laurel amin ya da anyonik
toplayclar kullanlarak monazit kolay yzmemektedir.
Grafik 14de grld gibi flotasyonda ortama Na2S ilave edildiinde ilave
edilen miktara bal olarak monazitin yzebilirliinin etkilenmedii, zirkon ve
piroklorn (Na,Ca)2Nb2O6(OH,F) batt grlmtr.
Ortamn pH deeri arttka monazit tarafndan sodyum oleatn sorulmas da
artmaktadr. Ortamn pH deeri azaldka monazitin yzebilme zellii
azalmaktadr. Asidik ortamda piroklor yzmekte pH deeri ykseldiinde de
batmaktadr. Grafik 15de pH deerinin flotasyonunda monozait, zirkon ve
piroklor mineralleri zerindeki etkisi gsterilmitir.
52 n.yildiz
Grafik 14: Flotasyonda Na2Sin etkisi Grafik 15: Flotasyonda pHn etkisi
Bastnazitin flotasyon etkinlii ierdii safszlklarla iliiklidir. Flotasyonda plp

scakl arttka NTO kazanm da artmaktadr.
Barit ve florit yataklarnda bulunan bastnazitin ya asitleri ya da sodyum oleat
ile yzdrme olana yoktur. Byle bir durumda ilk aamada baritin flotasyonla
ortamdan alnmas flotasyon etkinliini artrmaktadr. Karbonatitlerle birlikte
bulunan bastnazitin flotasyonunda fosfat esterle desteklenmi oleik asit iyi
sonu vermektedir.
Pegmatitik yatalardaki bastnazitin flotasyonunda petrol slfanatlarla
desteklenmi deiik petrol kkenli yalar kullanlabilmektedir.
ekil 14de bastnazit cevherinin zenginletirildii bir akm emas verilmitir.
ekil 14:Bastnazit cevherinin zenginletirmesi, Mountain Pass USA
Bu yatakta bastnazitin yan sra synchisit (Ce,La)Ca(CO3)2F, parasit

Ca(Ce,La)2(CO3)3F2. ve monazit ikincil NTEler olarak, safszlk olarak kalsit,
barit, silikat ve dolomit bulunmaktadr. Safszlk oranlar yatan deiik
yerlerinde farkllk gstermektedir. Barit stronsiyum da iermektedir.
Yataktaki cevherin serbestleme boyutu 50 civarndadr. Yatan ierdii
NTOlarn zenginletirilmesi iin ok deiik kimyasallar kullanlarak testler
yaplmtr. Uygulamada hidroxamik asit ya asitlerine gre daha etkili
n.yildiz 53
olmutur. Tesiste flotasyonda 3-4.5 kg/t soda Na2CO3, 300-600 g/t sodyum
fluorosilikat, 2.4-3.5 kg/t lignin slfonat ve 200-400 g/t oil ya asidi
kullanlmtr. Cevherin %10nu NTO konsantresi olarak alnabilmitir.
Monazit ile bastnazitin seimli flotasyonunda toplayc olarak benzoik asit
kullanldnda ortamn pH deerinin flotasyona etkisi Grafik 16da
gsterilmitir.
Grafikte grld gibi pHn 5 olduu ortamda her iki mineralin de yzebilirlii
en yksek deerdedir. Ortama potasyum alumun KAl(SO 4)2.12H2O ilave
edildiinde bastnazitin yzebilirlii ilave edilen miktara bal olarak bir noktaya
kadar daha da artarken monazit batmaktadr.
Grafik 16: Monazit ile bastnazitin flotasyonunda pH deerinin etkisi
ekil 15de gsterilen akm emasnn kullanld bir aratrmada benzoik

asidin toplayc olarak kullanld pH deerinin 5 olduu ortamda dk
miktarda potasyum alum ilavesiyle bastnazitin yzebilirlii etkilenmeden
monazit bastrlmtr. Bunun nedeni minerallerin yzeyinde hidrolize olan
potasyum alumunun bastrma etkisinin monazit yzeyinde daha etkin
olmasdr.
ekil 15: Monazit ve bastnazitin seimli flotasyonu

Dong Pao NTE rezervleri Vietnamn kuzey-bat blgesinde yer almaktadr. Bu
yatak hidrotermal kkenli, damar ve adese eklinde kiretalarnn iinde yer
almtr. Minerallemede ana mineraller bastnazit, florspat, parasitdir. Bu
yatan rezervi 5x106 ton civarndadr.
Dong Pao yatandan barit, florit ve bastnazit mineralleri retilmektedir. Bu
yatak youn hava koullarnn etkisi altnda kalmtr. Cevherde bastanizitin
yaklak 1/3 7 civarndadr.
54 n.yildiz
Yataktaki cevherde barit ve florit orannn yksek olmas nedeniyle bastnazitin

dorudan flotasyonla kazanlmas mmkn olmamaktadr. Floritle bastnazitin
flotasyondaki davranlar da benzerdir. Bu nedenle iki minerali birbirinden
ayrmak olduka zordur.
Tesiste lam alnm cevher tldkten sonra flotasyonla barit ardndan

florit ve son flotasyon aamasnda da NTO kazanlmtr.
Tesisteki zenginletirme ilemimde;
Laboratuvar almalarnda belirlenmi uygun toplayc ve bastrc flotasyon
kimyasallarnn tesiste doru miktarda ardk kullan ile barit ve floritin
bastnazitten ayrlmas salanmtr.
Bariti yzdrme iin bastrc olarak sodyum silikat, canlandrc olarak
baryum klorit, toplayc olarak petroleum slfonat, sodyum alkil slfonat ve
succinamat karm,
Floritin flotasyonunda quebracho ve lignin slfonat karm, toplayc olarak
kullanlan oleik asit ve fosforik ester karm ile birlikte,
Bastnazitin flotasyonunda toplayc olarak three etilen tetra amin ile
desteklenmi tall oil ya asidi, bastrc olarak molekler arl yksek
lignin slfonat kullanlmtr.
ekil 16da bu cevherin zenginletirilesinde kullanlan tesisin akm emas
verilmitir.
ekil 16: Dong Pao cevheri akm emas
n.yildiz 55
Benzer yataklarn ierdii ar minerallerin ayrlmasnda benzer akm emalar

dzenlenmi olsa da mutlaka belirgin birka farkllk olmaktadr.
ekil 17deki akm emasnda MoS2 atndaki minerallerin younluk fark,
manyetik zellikleri arasndaki fark ve flotasyonda da yzey zelliklerinden
yararlanlarak monazit konsantresi retilmitir.
ekil 17: MoS2 atndan flotasyonla monazitin kazanlmas

12.2.1 Ksenotim retimi
Ksenotim (YPO4) yitriyum fosfat minerali olup genellikle monazit ile birlikte
sahil kumlarnda bulunmaktadr.
ekil 18de ksenotim cevherinin zenginletirmesinde kullanlan akm emas
gsterilmitir.
ekil 18: Ksenotim cevherine uygulanan zenginletirme ilemleri
56 n.yildiz
Monazit ve ksenotim plaser ve sahil kumlarndan genellikle kasiterit, manyetit,

ilmenit, zirkon ve rutilin kazanlmas srecinde yan rn olarak retilmektedir.
Bu yataklar garnet, kuvars, kil gibi safszlklar ile altn, platin, kromit, pikotit,
bedellit, zinobar gibi metalleri de ierebilmektedir.
Ksenotim cevherinin ilenmesi iin cevher deriik H 2SO4 asidi ile 250-300C
scaklkta 1-2 saat kadar kartrlmaktadr. Bu srede ksenotim iindeki NTE
fosfatlar suda zeltiye geebilecek bileiklere dnmektedir. Sre sonunda
karm suda ztlendiinde ksenotim iindeki NTElrtin yaklak %80-90n
zeltiye gemektedir. Yntemde yitriyum ve NTE slfatlar suda rahat
zndklerinden NTEleri iki elementli SO4 halinde ktrme olana yoktur.
Bu nedenle zelti dorudan ayrma srecine alnmaktadr. Yntemin %10dan
dk oranda ksenotim ieren cevherlere uygulanmas ekonomik deildir.
Dier bir uygulamada tlm ksenotim erimi soda ile 400 oC scaklkta ya
da Na2CO3 ile 900oC scaklkta birka saat kavrulmaktadr. Cevher
ztlendikten sonra fosfatlar eriyie geerken kat fazda kalan hidroksitler de
HCl ile zndrlmektedir.
zelti filtrelenerek silis, kasiterit gibi znmeyen safszlklar temizlenmekte,
sonra da NTEler okselat olarak ktrlmektedir.
ekil 19daki akm emasyla ksenotim iindeki yitriyum kazanlmaktadr.
ekil 19: Ksenotim iindeki yitriyum kazanlmas

Bunun iin cevher tlmekte daha sonra da frnda kavrulmakta, kavrulmu
cevher H2SO4 ile kartrlarak ztlemeye hazrlanmaktadr. Srete ksenotimin
ierdii YPO4 suda SO4 olarak zlebilecek forma dnmektedir. ztlemede
souk su daha iyi sonu vermektedir. Yitriyum slfat eriyiine oksalik asit
(COOH)2 ilave edilerek yitriyum okselatn kmesi salanmaktadr. Srecin
son aamasnda da kalsinasyonla yitriyum oksit elde edilmektedir.
12.2.2 Yitriyum oksit retimi
Yitriyum oksit oksit grubunun termodinamik olarak en kararl bileiidir.
Titanyum ya da uranyum gibi metallere mukavemet salamaktadr. 2.200 oC
scaklkta dengededir.
Yitriyum grubu yeteri kadar piroklor (Na,Ca)2Nb2O6(OH,F) veya kolumbit ((Fe,
Mn, Mg)(Nb, Ta)2O6 ile tantalitten ((Fe, Mn)(Ta, Nb)2O6 oluan ikili metalik
formda COLTAN (kolumbit-tantalit) iermekte, her iki mineral de zirkonla birlikte
yzmektedir.
n.yildiz 57
Yitrocerit (Ca,Y,Ce,Er)F2-3H2O, gadolinit (Y,Ce2)Fe,BeSi2O10, fergusonit,

(Y,RE)NbO4 priorit (Y,Er,Ca,Th)(Ti,Nb)2O6 mineralleri genellikle kuvars, klorit,
serisit ieren bileik bir yapya sahiptir. Hidrotemal kkenli bileik yapdaki
mineraller zirkonla birlikte yitriyum grubundaki NTOleri iermektedir. Yitrocerit
ve gadolinit pH 9-10 aralnda hydrohamik asit ile yzmektedir.
Serbestleme boyutu <74 olan dalm halde bulunan yitriyum grubu
elementleri ieren minerallerin flotasyonla zenginletirilmesi gerekmektedir.
Yitriyum grubu iinde bulunan zirkon da olduka karmak bir yapya sahiptir.
ekil 20deki akm emasyla cevherden 65% REO+Y2O3 tenr ve %75 Y2O3
kazanmla konsantre retmitir.
ekil 20: Yitriyum retimi iin genel akm emas

Bu cevherlerde fergusonit, euxenit ve NTO ieren dier mineraller yannda
priorit de bulunmaktadr. Zirkon ieren yitriyum grubu minerallerden NTO
kazanmnda uygulanacak srecin zirkonla beraber dnlmesi gerekmektedir.
12.3 NTE Konsantrelerinin ztlenmesi
Nadir toprak elementleri konsanresi iinde iinde karbonat, florit, fosfat, oksit
veya silikat formlarnda bulunmaktadr. Bu bileikler su iinde ok az miktarda
zlebilmektedir. Bu konsantreler baz kimyasal ilemler sonras suda ve
mineral asitlerinde zlebilir hale gelmektedir. zme sonras ayrma,
saflatrma, younlatrma ve sl ilem sonras deiik bileiklerde nadir toprak
elementleri retilmektedir. Bu rnler de bir sonraki aamada deiik
yntemlerle birbirinden ayrtrlmaktadr.
Ayrmada asit, alkali ve klorla ztleme yntemleri uygulanmaktadr. Asitle
ayrtrmada hidroklorik, slfrik ve hidroflorik asitleri kullanlmaktadr. Alkali
yntemde sodyum hidroksit ve soda ile kavurma yntemleri uygulanmaktadr.
58 n.yildiz
Yntemin seimi konsantre tenrne, tesis olanaklarna, evre ile ilgili kayglara,
srece ilave edilen geri dnm gibi deiik etkenlere baldr.
Minerallerin zenginletirme srecini, sre sonunda istenilen rn ve bu
rnn kullanm belirlemektedir. ztleme, kat-sv ayrm, filtreleme, kurutma
ve kalsinasyonla NTO oran %60lardan %90lara kadar karlabilmektedir.
ekil 21de yerekimi ve flotasyonla retilen NTE konsantreleri sonraki
aamalarda deiik ekillerde ztlenmektedir:
ekil 21: ztleme srelerinin temel aklar

Bastnazit konsantresi asitle ztlenirken, monazit konsantresini asit yada alkali
ortamda ztleme olana vardr.
Bayan Obo tesislerinde NTE 300-600oC scaklkta H2SO4 asidi iinde
kaynatlmaktadr. Kaynatma ileminden sonra malzeme su ile ztlenerek
NTE zeltiye alnrken zlmeyen kat safszlklar da koyulatrclarda kat-
sv ayrm ile ayrlmaktadr. zeltiye alnan NTEler slfat olarak
ktrldkten sonra hidroksite dntrlmektedir. NTE hidroksitler de tekrar
HCl ile ztlenerek saflatrlmaktadr.
Lanthanid retiminde ncelikle seriumu (+4) forma dntrmek iin kalsine
edilmekte, bu srete lanthanid (+3) deerli olarak kalmaktadr.
Cevherinin zenginletirilmesi ile %60 NTO ieren konsantre retilebilmekte,
konsantrenin HCl asiti ile ztlenmesiyle NTO ierii %70e karlabilmektedir.
ztleme srecinde stronsiyum ve kalsiyum karbonat da NTOnun ieriinden
temizlenmektedir.
Monazit ve ksenotim konsantresinin asitle ztlenmesinde konsantre scak
H2SO4 iinde bekletildikten sonra NTE suda zndrlerek ortamdaki fosfat
n.yildiz 59
alnmaktadr. zelti seyreltildikten sonra konsantrenin ierdii NTE ayr ayr

ktrlmektedir. Gnmzde bu yntem fazla kullanlmamaktadr.
ekil 22de gsterildii gibi kalsinasyon sonucu oran yaklak % 90NTOe
kan konsantre asitli ortamda zndrlmektedir.
ekil 22: Bastnazit konsantresinden NTO kazanm

ztleme sonras zeltiden syrma ile;
Neodimyum-praseodimiyum karbonat,
Lantanyum hidrat,
Seryum konsantresi,
Samariyum oksit,
Gadolinyum oksit,
Terbiyum oksit, ve
Europiyum oksit kazanlmaktadr.
NTElerin alkali ortamda zndrlmesi yaygn olarak kullanlmaktadr.
140-150oCde NaOH iinde NTE ve toryum hidroksit bileikleri olumaktadr.
Fosfat bileikleri suda zndrlp ortamdan Na3PO4 eklinde alnp ekonomik
olarak deerlendirilebilmektedir. Yksek deriimli HCl asidi iinde NTE zeltiye
geerken toryum ortamda kat fazda kalmaktadr. zelti filtrelenerek toryum
ve NTEler birbirinden ayrlmaktadr.
60 n.yildiz
Monazit ve ksenotimin ilenmesinde en yaygn yntem ekil 23deki gibi

zenginletirme sonucu elde edilen konsantrenin %70 deriimli NaOH ile
zndrlerek NT hidroksitler elde edilmektedir.
NTE hidroksitleri de HCl ile ztlenerek zlebilir NTE kloritlere
dntrlmektedir. Bu zelti iinden de ok aamal eriyik syrma ile
%95-99.995 arasndaki saflkta NTOler elde edilmektedir.
ekil 23: Monazit konsantresinden NTO kazanm

NTOnun dier bir kazanm yntemi atklarn ilenmesidir. rnein Pea Ridge
demir cevheri zenginletirme tesis atklar %0.5 orannda NTO iermektedir.
Apatit iinden NTOler asitle ztleme ve fiziksel yntemlerle ayrlabilmektedir.
Oleik asit ve am ya kullanlarak apatit plp iinden fosfat yzdrlmektedir.
Atn aamal flotasyonuyla ierdii lanthanidler kazanlmaktadr.
NTE konsantrelerinin ierdii elementlerin zellikleri birbirlerine benzemeleri
nedeniyle NTEleri birbirinden ayrmak olduka zordur. Uygulanan ynteme
gre safszlk oran %99.9-99.9999 arasnda deimektedir. Seici oksidasyon
veya indirgeme yntemleri baz NTE iin iyi sonu vermektedir. NTE genellikle
(+3) deerli iken seryum, praseodimiyum ve terbiyum (+3) deerli olabildikleri
gibi (+4) deerli de olabilmektedir. Samaryum, europiyum ve terbiyum (+2)
deerlidir. Bu farkllk elementleri birbirinden ayrmada kullanlmaktadr.
Seryum ve europiyum seici oksidasyonla, dier NTE kristalleme, eriyikle
zme, kme, iyon deitirme gibi yntemlerle ayrlmaktadr.
Oksit ve klorit mineralleri iinden NTE metalleri serbestletirmek mineraldeki
ok kararl yaplar nedeniyle olduka zordur. Bu minerallerden NTE metalleri
kazanmak iin yaygn olarak yntem uygulanmaktadr:
n.yildiz 61
Klorid ya da florit indirgenmekte,

NTOler indirgenmekte,
NTE klorit ya da oksit- florit karm elektrolizi.
Ergitmeyle indirgeme yntemi NTE metalleri retiminde yaygn olarak

kullanlmaktadr. Konsantre frnlarda oksijen, slfr, karbonat gibi oksitleyici bir
ortamda indirgenerek metal elde edilmektedir.
NTE bileiklerinin indirgenmesinde daha az kullanlan yntemler:
Elektroliz
Gaz ile indirgeme
Vakumla younlatrma
Civa amalgamasyonu ve indirgeme.
Loparit konsantresi yksek scaklkta klor gaz ile indirgendiinde titanyum,
niobium, ve tantalyum NTE klorrlerinden ayrlmaktadr. Ortamdaki mineraller
de eriyik halinde keke dnmektedir. Bu kek de H2SO4 asidi ile ztlenerek
amonyum slfat ile tepkimeye sokulmaktadr. Ortamn seyreltilmesi iin su ve
Na2CO3 ilave edildiinde NTE ve toryum kmektedir.
12.3.1 Monazitin ztlenmesi
Monazit ve ksenotim konsantresi retildikten sonra asit yada alkali
ztlemesiyle zenginletirilmektedir. Yaygn olarak alkali ortamda ztleme
uygulanmaktadr. Alkali ztlemede %70 deriimli sodyum hidroksit (NaOH)
zeltisi kullanlmaktadr.
ztleme srecinde NTE ve toryum hidroksitler halinde kerek filtrelemeyle
zeltiden ayrlmaktadr. znmeyerek kat fazda kalanlar asitle zeltiye
alnmaktadr. Toryum ortamn pH deeri ayarlanp ktrlmektedir. Arda kalan
NTE eriyikten syrma ya da NTEnin eidine bal olarak uygun yntemlerle
kazanlmaktadr.
Monazit veya ksenotim konsantrelerinin asitle ztlenmesinde deriimi yksek
scak H2SO4 asidi kullanlmaktadr. Ortamda, suda zlebilen NTE ve toryum
slfat bileikleri meydana gelmektedir.Bu slfatlar suda zndrp filtrelenerek
kat fazda kalan atk ve minerallerden ayrlmaktadr. zelti iinden toryum
pirofosfatlarla ktrlerek, eriyikte kalan NTEler eriyikten syrma ile
alnmaktadr.
12.3.1.1 Monazitin asitle ztlenmesi
Tenrne, ortamn deriimine, scaklna bal olarak toryum ve NTE seimli
ya da toplu olarak asile ztlenebilmekte, zeltiden ayr ayr olarak
kazanlabilmektedir. Ancak slfrik asitle ztleme yaygn olarak
uygulanmamaktadr.
Monazit konsantresi H2SO4 asiti ile 200oC scakln zerinde ztlenmektedir.
Bu ortamda yitriyum ve NTE ift elementli slfatlar ortamda toryum ile birlikte
62 n.yildiz
rahata zeltiye gemektedir. Kat fazda kalan mineraller ayrlarak sv faza

alnm NTE, Th, U slfat ve slfanatlar ortamn pH deeri NH 4OH ilavesiyle
ayarlanarak ktrlmektedir.
Uranyum ve toryumun saflatrma srecinde NTE ve yitriyum eriyikten syrma
ile ayrlmaktadr. Nitrik asit eriyii iindeki toryum ile NTE karmndan,
tribtil fosfat ile eriyikten syrma yntemiyle toryum, uranyum, seryum ve
NTE kazanlmaktadr.
ekil 24de monazit konsantresinin asitle ztleme sreci gsterilmitir.
ekil 24: Monazit konsantresinin asitle ztleme sreci

H2SO4 asitle ztlenmi eriyik iki elementli slfat olarak ktrlmekte, Th, U
ve ar NTE eriyikte kalmaktadr. Eriyikten U ve Th kazanlrken NTEler de
yan rn olarak alnmaktadr. Kat fazda kalan NTE slfat da NaOH iinde
zlp bir dizi ilem sonras NTE hidroksit, Th ve Ce retilmektedir.
ekil 25deki akm emasnda H2SO4 asitle ztlenmi zeltiye sodyum
okselat [Na2C2O4] ilavesiyle U zeltide kalrken Th ve NTE kat faza
gemektedirler. Kat fazdaki mineraller de srasyla NaOH, kalsinasyon, HNO 3,
NaNO3 ve tribtil fosfat [C12H27O4P] ile ilemden geirilerek NTE ile Th ve Ce
nitrat retilmektedir.
ekil 25: Monazit konsantresinin asitle ztleme sreci

n.yildiz 63
12.3.1.2 Monazitin alkali ortamda ztlenmesi

Alkali ztlemde 45 boyuta tlm monazait konsantresi kostik soda ile
eriyie alnmaktadr. Baz uygulamalarda soda tme srecinde ortama ilave
edilerek %50lere varan oranda daha az tketilmektedir. Srecin banda
monazitin ierdii fosfat ortamdan Na3PO4 eklinde ekonomik olarak
alnabilmektedir. Sreteki hidroksitlerden seimli zndrmeyle NTE
bileikleri ayrlabilmektedir.
ekil 26daki akm emasnda alkali ortamda monazit ztleme ile NTE
hidroksitleri HCl ve NaOH ile ileme sokularak NTE klorit, karbonat ve
hidroksitler elde edilmektedir.
ekil 26: Alkali ztlemeyle NTE klorit, karbonat, hidroksit retimi

ekil 27deki alkali ortamda monazit ztlemesinde NTE hidroksitleri H 2SO4,
HNO3 ve NH4OH ile seimli zndrmeyle NTE SO4 ve NO3 retilmektedir.
Nitrik asit iinde NTE hidroksitlerin ztlenmesi sonras ortamdaki toryum ve
uranyum tribtil fosfat ile eriyikten syrlarak kazanlmaktadr. Bu yntem biraz
karmaktr. Eriyikten syrmada aminleri kullanlmas iyi sonu vermektedir.
ekil 27: Alkli ztlemeyle NTE slfat ve nitrat retimi
64 n.yildiz
12.3.1.3 IRE yntemiyle ztleme

The Indian Rare Earths Ltd tarafndan uygulanan IRE yntemi ile
ztlemenin akm emas ekil 28de gsterilmitir.
ekil 28: IRE yntemiyle ztleme
IRE sreci sonunda deiik NTE bileikleri ile tortum nitrat ve uranyum florit
retilmektedir.
Yntemde monazit cevheri genellikle kuru olarak tlmektedir. tlm
monazit %50 orannda kostik soda ile kartrlarak 150 oC scakla kadar
stlmakta, sonra da bu karma %50 soda daha ilave edilmektedir. Soda-
cevher karm 80oC scaklkta belirli sre kartrlarak ztlenmektedir.
ztleme sonras plp filtrelenerek ierdii trisodyum fosfat ile kostik sodann
fazlas filtreleme suyu olarak ayrlmaktadr.
Kuru trisodyum fosfat yaklak olarak %20 civarnda P2O5 iermektedir. Srete
retilen trisodyum fosfat, fosforik asitten retilene gre daha saftr.
Hidroksit bileikleri tekrar ykanmaktadr. Plpn pH deeri ortama HCl ilave
edilerek 3e drlmektedir. Plp filtrelenerek filtre suyu ile filtre kekinin ykama
suyu ayr srelere sokulmak iin ayrlmaktadr.
12.3.2 Bastnazitin ztlenmesi
Bastnazitin ztlenmesinde HCl ya da H 2SO4 kullanlmaktadr. H2SO4 ile
ztleme srecinde bastnazit konsantresi deriik H 2SO4 ile kartrlarak
stlmaktadr. Istma srasnda nadir toprak metalleri slfatlara dnmektedir.
Dnmn tamamlanmas iin scaklk 900oCye kadar kartlmaktadr.
Istma srasnda frndan CO2, HF ve SiF4 gazlar kmaktadr. Bu ilem
sonras konsantre kalsine edilmektedir. Frndan kan nadir toprak metal
slfatlar souk su ile ztlenerek sv faza alnmaktadr. Ortamdaki
zlmeyen kat ksm safszlklar iermektedir.
n.yildiz 65
12.3.2.1 Bastnazitin asitle ztlenmesi

29daki bastnazitin asitle ztleme sreci gsterilmitir.
ekil 29: Bastnazitten NTO konsantresi, NTE klorit ve hidroksit retimi

Elde edilen zeltiye Na2SO4 ilave edilerek ift elementli Na-NTE slfatlar
ktrlmektedir. ken Na-NTE slfatlar NaOH ile tepkimeye sokularak
hidroksite dntrlmektedir. Hidroksitler de amonyum klorr (NH 4Cl) ile nadir
metal klorrlerine dntrldkten sonra eriyikten syrlarak NTEler
kazanlmaktadr.
Bastnazit cevherlerine uygulanan dier bir yntem de ztleme ncesi cevheri
ya da konsantreyi sodyum hidroksit (NaOH) ile kavurmaktr. Kavurmayla
cevherdeki fluorr NaFe nadir toprak metalleri de hidroksit [LnO(OH) 3]
bileimine dnmektedir. Kavrulmu malzeme de su ile ztlenerek Ln(OH) 3
ve tepkimeye girmeyen barit (BaSO4) suda znen florrden ayrlmaktadr.
ekil 30daki akm emasnda bastnazit dorudan ya da zenginletirildikten
sonra kalsine edilerek HNO3 ya da HCl ile ztlenerek ierdii NTE
kazanlmaktadr.
ekil 30: Bastnazitin dorudan ya da zenginletirme sonras kalsinasyonu

Akm emasnda kalsine bastnazit %30 deriimli HCl asidi iinde 32 oC
scaklkta ztlenmektedir. Ortamda zlmeyen seryum oksit (CeO2) kat-
sv ayrmnda kat fazda kalmaktadr. Yaklak % 70 NTO ieren katnn %
90dan fazlas CeO2 ve ThO2 bileikleridir.
66 n.yildiz
Sv fazda kalan zeltide NTEler klorrler eklinde bulunmaktadr. zeltinin

safszlklardan temizlenmesi iin ortama soda (Na2CO3) ilavesiyle pH
ayarlanarak safszlklarn kmesi salanmaktadr. ken safszlklar
filtrelenerek temizlenmektedir.
zeltideki NTEleri birbirinden ayrmak iin kristalletirme, ktrme, seimli
oksitleme ya da indirgeme, iyon deitirme, eriyikten syrma gibi deiik
yntemler uygulanmaktadr. Bunlarn iinde en yaygn uygulanan eriyikten
syrma yntemidir.
NTE minerallerinin ztleme sonras zeltide deiik bileikler bulunmaktadr.
Bu bileiklerin zellikleri birbirine ok yakndr. Eriyikten syrma ilemi ok
saydaki ardk devrelerde deiik syrma kimyasallar kullanlarak bu
bileiklerin birbirinden ayrlmas salanmaktadr.
Eriyikten syrma ilemi HNO3 kullanld nitratl ortamlarda, tri btil fosfat
TBP, HClnin kullanld klorlu ortamlarda di-ethylhexyl fosforik asit
DEHPA veya HDEHP, (C8H17O)2PO2H), organik reaktifler, gaz ya veya
benzeri bir zc ile kartrldktan sonra uygulanmaktadr. Syrma ilemi
aside dayankl polivinilklrr ve epoksi fiber camla kapl kartrclarda
gerekletirilmektedir.
Ayrma ileminden sonra NTEleri organik fazdan syrmak iin hidroksit,
karbonat veya oksalat eklinde ktrlmektedir. ktrlen bileiklerden
NTEleri element olarak elde edebilmek iin indirgeme ilemi uygulanmaktadr.
ndirgenme ilemi klorr, florr, oksit ve oksit florr karm tuzlarnn ergimi
halde elektrolizle ve metalik kalsiyum veya magnezyumla yaplmaktadr. ok
saf rafine metal retimi iinde vakum altnda ergitme, elektroliz ve son
rafinasyon ilemleri uygulanmaktadr.
Dier bir ztleme srecinde bastnazit cevheri soda ile tepkimeye sokularak
floritler hidroksit bileenlerine dntrlmektedir. Bu bileikler HCl iinde
zldkten sonra NECl3.6H2O eklinde elde edilen nadir element klorrleri
kristalize edilmektedir. Bu eriyiin kristalize edilmeden de ierdii NTElerin ayr
ayr kazanlmas olana da vardr.
ekil 31deki akm emasnda bastnazit cevherinden NTE klorid retilmektedir.
ekil 31: Bastnazit cevherinden NTE klorid retilmesi

Bu sre aamada gereklemektedir. lk aamada bastnazit cevheri HCl ile
tepkimeye sokulmaktadr:
n.yildiz 67
NEF3-NE2(CO3)3 + 9HCl NEF3 + 2NECl3 + 3HCl + 3H2O + 3CO2 (1)

Bu tepkime sonucu cevherdeki deiik florr bileikleri NEF 3e dnmektedir.
Ortamdaki fazla su alndktan sonra kat fazda kalanlar soda ile bozundurularak
florrler hidroksite dntrlmektedir:
NEF3 + 3NaOH NE(OH)3 + 3NaF (2)
retilen NE(OH)3 iindeki safszlklarn temizlenmesi iin pH=3 oluncaya kadar
ortama HCl ilave edilmektedir:
NE(OH)3 + 3HCl NECl3 + 3H2O (3)
Demir hidroksitlerin tamamnn ktrlmesi iin ortama bir miktar hidroksit ilave
edilmektedir. Kurun slfatlarn ktrlmesi iin az H2SO4 asit, fazla slfatlarn
kmesi ve toryum bileiklerinin tanmas iin baryum klorr ilave edilmektedir.
Ortamn pH deerlerinde toryum hidroksit kat fazda kalmakta, eriyik
filtrelendiinde kat fazda kalanlar temizlenmektedir. Sv fazda kalan NECl 3
buharlatrlarak deriimi artrlmakta ya da kat faza alnmaktadr.
12.3.2.2 Bastnazitin klorlanmas
Bastnazit mineraline deiik ztleme ilemleri uygulanabilmektedir. Bunun
iin cevher genellikle 180 boyutuna tlmektedir. tlen cevher kmrle
kartrlarak klorlama ilemi srasnda toz olarak umamas iin uygun bir
balayc ile pelet ya da briket haline getirilmektedir.
Klorlama sreci bastnazit cevheri yan sra monazit, ksenotim, allanit gibi dier
NTE minerallerine de uygulanabilmektedir.
ekil 32deki akm emasnda uygun boyuta indirilmi bastnazit cevheri
dorudan kmr ile kartrlp biriketlendikten sonra 1.000-1.200oC scaklkta
zerinden klor gaz geirilerek NTE kloridlere dntrlmektedir. Srete
ortamdaki klorr gazlar uuculuklarna gre ayrlrken NTE klorrler de
ergiyerek frn tabannda birikmektedir. Frndan kan gazlardaki klorrler de
ayr ayr kazanlmaktadr.
ekil 32: Bastnazit cevherinin briketlenerek klorlanmas

Ortamdaki tepkimeler cevherin ierdii minerallerle ilikilidir. Fosfat ve silikatli
cevherlerde sl ilem oksitli cevherlere gre daha yksektir. Isl ilem
srecinde ortamda gerekleen s veren tepkimeler:
NE2O3 + 3C + 3Cl2 2NECl3 + 3CO (4)
2CeO2 + 4C + 3Cl2 2CeCl3 + 4CO (5)
CaO + C + Cl2 CaCl2 + CO (6)
68 n.yildiz
Fe2O3 + 3C + 3C12 2FeCl3 + 3CO (7)

2FeO + 2C + 3Cl2 2FeCl3 + 4CO (8)
Ayn srete s alan tepkimeler de aadadr:
SiO2 + 2C + 2Cl2 SiCl4 + 2CO (9)
2P2O5 + 6C + 3Cl2 2POCl3 + 6CO (10)
P2O5 + 5C 2P + 5CO (11)
CO2 + C 2CO (12)
13. Trkiyede NTE ile ilgili yasal dzenlemeler
3213 sayl Maden Kanununda NTEler IV.Grup (c) bendi altnda saylmtr:
c)Altn, Gm, Platin, Bakr, Kurun, inko, Demir, Pirit, Manganez, Krom,
Cva, Antimuan, Kalay, Vanadyum, Arsenik, Molibden, Tungsten (Volframit,
elit), Kobalt, Nikel, Kadmiyum, Bizmut, Titan (lmenit, Rutil), Alminyum
(Boksit, Gipsit, Bhmit), Nadir toprak elementleri (Seryum Grubu, Yitriyum
Grubu) ve Nadir toprak mineralleri (Bastnazit, Monazit, Ksenotim, Serit,
Oyksenit, Samarskit, Fergusonit), Sezyum, Rubidyum, Berilyum, ndiyum,
Galyum, Talyum, Zirkonyum, Hafniyum, Germanyum, Niobyum, Tantalyum,
Selenyum, Telluryum, Renyum.
Bu minerallerin retimi, kullanm ve pazarlanmasyla ilgili yasal bir kstlama

yoktur.
lkemizde toryum ya da NTEler anldnda ilk akla gelen yatak Beylikahr
rezervleridir. Gerek oluum ve gerekse bu nedenle toryum ile nadir toprak
elementleri beraberce anlmaktadr. Bu nedenle yasal dzenleme toryum
madeni zerine kurulmutur. 3213 sayl Maden Kanununda toryum ile ilgili zel
dzenleme vardr.
2840 Sayl Bor Tuzlar ve Asfaltit Maddeleri ile Nkleer Enerji Hammaddelerinin
letilmesini Linyit ve Demir Sahalarnn Bazlarnn adesini Dzenleyen Yasa
13.06.1983 tarih ve 18076 sayl R.G.de yaymlanarak yrrle girmitir. Bu
yasada; 2172 sayl Devlete letilecek Madenler Hakkndaki Yasayla kamu
kurulularna devredilen maden haklar yeniden dzenlemitir. Yasada Devlet
eli ile iletilecek madenler bal altnda:
Bor tuzlar, trona(tabi soda), asfaltit, uranyum ve toryum madenlerinin
aranmas ve iletilmesinin Devlet eli ile yaplaca, bu madenler iin 6309 sayl
Maden Yasas gereince gerek ve zel hukuk tzel kiilerine verilmi olan
ruhsatlarn iptal edildii hkm gerei toryum madeninin devlet tarafndan
iletilmesi ngrlmtr.
1985 ylnda yrrle giren 3213 sayl maden kanunun 50.maddesi aadaki
gibidir:
n.yildiz 69
Madde 50 Bu Kanunun yrrlk tarihinden sonra toryum ve uranyum

madenlerinin aranmas ve iletilmesi bu Kanun hkmlerine tabidir.
retilen cevher Devlete veya Bakanlar Kurulunca tespit edilecek yerlere satlr.
Bu kanunun yrrlk tarihi 15.06.1985 olup bu tarihten sonra toryum ve

uranyumun zel ya da tzel kiiler tarafndan aranp iletilmesi ile ilgili yasal
engel kaldrlmtr. Ancak retilen madenin pazarlanmas konusunda,
pazarlanaca kii, kurulu ya da lke iin devletten izin alnmas
gerekmektedir. Zaten ou lkede radyoaktif minerallerin aranp retilmesi ve
zellikle pazarlanmas konusunda lke menfaatleri dorultusunda zel yasal
dzenlemeler mevcuttur.
lkemizde NTE ve toryum retimiyle ilgili olarak 9.Aralk 2010 tarihli Resmi
Gazetede aadaki ilan yer almtr:
Teekklmze Ait R.3360 Sayl Toryum Sahas Toryum Ve Nadir Toprak

Elementleri (NTE) Olarak Deerlendirilecektir
Eti Maden letmeleri Genel Mdrlnden:
Teekklmze ait Eskiehir li Sivrihisar lesi snrlar ierisinde yer alan

R 3360 sayl toryum sahasnda, toryum ve Nadir Toprak Elementleri (NTE)
iin, zel sektr marifetiyle veya ortaklk eklinde alma yaplacaktr. Bu
almaya katlmak isteyen firmalarla 20-31 Aralk 2010 tarihleri arasnda
randevu almak suretiyle grme yaplacaktr.
1- Grmenin yaplaca yer: Eti Maden letmeleri Genel Mdrl Maden

Arama ve Maden Haklar Dairesi
2- in Kapsam ve Konusu:
Deerlendirilecek olan R.3360 sayl toryum sahas, 2840 sayl Kanun

gereince 1990 ylnda MTA Genel Mdrl tarafndan Teekklmze
bedelsiz olarak devredilmitir. Sahada MTA Genel Mdrlnn buluculuk
hakk bulunmaktadr. 2840 sayl yasa gerei sahann herhangi bir ahsa ve
kurulua devri mmkn deildir. Ancak, ortaklk, redevans ve kira eklinde
iletilebilecektir.
Sahada 1980-84 yllar arasnda MTA tarafndan yaplan arama almalar

sonucunda % 37.44 CaF2, % 31.04 BaSO4, % 3.14 NTE (nadir toprak
elementleri) ve % 0,2 ThO2 tenrl kompleks cevher rezervi tespit
edilmitir. Toryum sahamzda bugn iin bilinen rezervden retilebilecek
yaklak 4.000 ton toryum oksit bulunmaktadr. Yatan kompleks olmas
nedeniyle toryum, kalsit, florit, barit ve NTE asndan birlikte deerlendirilme
yaplmas gerekmektedir.
Alan 1.758,46 hektar olan sahann tamamna ait toryum iletme izni ile birlikte
uranyum, NTE, seryum, lantanyum, neodyum, barit ve florit iletme izinleri
70 n.yildiz
bulunmaktadr. zin sreleri 07.01.2012 tarihinde sona erecek olup, ruhsat

temdit ilemleri, sresi ierisinde Teekklmz tarafndan gerekletirilecektir.
Cevherin prosesinde nce kalsit, barit ve floritin cevherden ayrlmas, daha

sonra toryumun ayrlmas ve NTEnin elde edilmesi gerekmektedir. Elde
edilecek toryum Maden Kanununa gre sadece Devlete verilebilecek ya da
Bakanlar Kurulunun belirleyecei bir yere satlabilecektir. Trkiye Atom Enerjisi
Kurumu (TAEK) ile yaplan grme sonucunda, bu Kurumun 4-5 bin ton
toryum oksidi depolayabilecei, ancak bunun da bir depolama maliyetinin
olduu renilmitir.
NTE ya da toryum madenin iletilmesi ve zellikle zenginletirilmesi konularnda

lkemizde bu iin uzman bir kurulu yoktur. NTE rezervleriyle ilgili gerek bu
yataklarn iletilmesine, gerekse zenginletirilmesine ve en nemlisi de
lkemizde kullanmna ynelik Maden Tetkik Arama Enstits ve gerekse Eti
Maden iletmeleri Genel Mdrlnce nemli bir alma yaplmamtr.
Beypazar trona rezervleri bulunduu 1979 ylndan yaklak 30 yl sonra 2009
ylnda retime balamtr. Acaba bu madenin retime alnmas neden
bulunduktan 30 yl sonra gereklemitir?
1967 ylnda, o zamanki adyla Maden Tetkik ve Arama Enstits bnyesinde

Radyoaktif Mineraller Servisi kurulmutur. Ancak bu servis daha sonraki yllarda
kaldrlmtr. u bir gerek ki bu servis kaldrlmam olsayd lkemizde nadir
toprak elementleri, uranyum ve toryum konusunda uygulamaya ynelik ciddi bir
bilgi birikimine sahip yetimi insanlarn olacadr. Beylikakr NTE rezervleri
1959 ylnda MTA tarafndan bulunmutur. Bu rezervlere yaklak 50 yldan bu
yana dokunulmamtr. Bu rezervlerin zerine oturulup bekiliini yapmann
da bir anlam yoktur. lkemizde NTE rezervlerinin retilmesi, zenginletirilmesi
ve lkemiz sanayisinde kullanmna ynelik dnlmeli, bu kaynaklarmz
lkemiz insan iin ekonomimize kazandrlmas iin gerekli aratrmalar
yaplmaldr.
Not: Bu almada 2014 ylnda yaynlanan Cevher Hazrlama ve
Zenginletirme, kitab (ISBN 978-975-96779-5-4, 1500 sayfa) II. Cildinin Nadir
Toprak Elementleri bal altndaki 49.blm de (sayfa 49.1281-1320 aras)
kullanlmtr.
n.yildiz 71
14. Kaynaklar
Ali Haydar Gltekin, Nadir metal yataklar jeolojisi, T.. Maden Fakltesi,
Jeoloji Mhendislii Blm, 80626, Maslak stanbul. Jeoloji Mhendislii,
Mays 1998.
Boca Raton London New York Washington, D.C., ISBN 0-203-41302-4
Master e-Book ISBN ISBN 0-203-67180-5 (Adobe e-Reader Format),
International Standart Book Number 0-415-33340-7 (Print Edition).
British Geoogical Survey, Natural Environmental Resourch Concil, Rare
Earth Elements
Bulatovic, S., Process Development for Beneficiation of Barite, Fluorite,
Bastnaesite Ore from the Dong Pao Deposit, Vietnam, Report of
Investigation, 1995.
Bulatovic, S., Process Development for Beneficiation of Mount Weld REO
Ore, Report of Investigation, 1990.
Bulatovic, Srdjan B., Handbook of Flotation Reagents, Chemistry, Theory
and Practice, II.Volume, ISBN-10: 0444530827, ISBN-13:9780444530820,
2010, Elsevier Science and Technolgy Books.
C.K.Gupta, N.Krishnamurthy, Extractive Metallurgy of Rare Earths, CRC
PRESS
EPA/600/R-12/572, December 2012 Revised, Rare Earth Elements: A
Review of Production, Processing, Recycling, and Associated Environmental
Issues, Engineering Technical Support Center Land Remediation and
Pollution Control Division National Risk Management Research Laboratory
Office of Research and Development, Cincinnati, OH
G. zbayolu, . Atalay, C. Hiylmaz , ODT, MM Blm, Ankara Trkiye
14. Madencilik Kongresi Ankara 1995, ISBN 975-395-150-7, Beylikahr
Kompleks Cevherinin Zenginletirilmesi Beneficiation Of Beylikahr Complex
Ore
Gkhan Binzat, Uzman, Asya Pasifik Aratrma Merkezi, Temiz Enerji ve
leri Teknoloji retiminde Nadir Toprak Elementlerin (NTE) nemi ve
Kresel Glerin Gizli Mcadelesi, Enerji ve Enerji Gvenlii Aratrmalar
Merkezi, 2015
Greg Jones, Mineral Sands: An Overview of the Industry Manager
Development Geology, Iluka Resources Limited, Jenkin Rd, Capel WA 6271
http://atilasaraloglu.com/Cevirmeler/Periyodik.aspx
http://raremetalblog.com
http://reehandbook.com
72 n.yildiz
Ismar Borges de Lima ve Walter Leal Filho, Editrs:Tare Earths Industry,

Technological, Economics and Environmemtal Implications, Elsiver, 2016
Marc Humphries, Specialist n Energy Policy, Rare Earth Elements: The
Global Supply Chain, June 8, 2012, Congressional Research Service, 7-
5700, www.crs.gov, R41347
Mikiya Tanaka, Tatsuya Oki, Research Institute for Environment Technology,
Tomoko Akai, Research Institute for Innovation in Sustainable Chemistry,
Yasushi Watanabe, Institute for Geo-Resources and Environment, AIST
National Institute of Advanced Industrial Science and Technology. Printed in
2008, Japan.
Nadir Toprak Metaller, Do.Dr. Fatma Arslan: T Maden Fakltesi, Do
Dr.Cneyt Aralan: T Kimya/Metalurji Fakltesi 80626 Maslak/ stanbul.
P. L. Hellman & R. K. Duncan, Evaluation of rare earth element deposits,
Applied Earth Science, Transactions of the Institutions of Mining and
Metallurgy: Section B ISSN: 0371-7453 (Print) 1743-2758 (Online) Journal
homepage: http://www.tandfonline.com/loi/yaes20
Pavez, O., and Perez, A.E.C., Bench Scale Flotation of Brazilian Monazite,
Mineral Engineering, Vol. 7, No. 12, pp. 15611564, 1994.
Pnar EN, Ercan KUCU ve Sebahattin AK, Nadir Toprak Elementler,
zellikleri, Cevherlemeleri Ve Trkiye Nadir Toprak Element Potansiyeli,
MTA Genel Mdrl.
Polkin, C.I., Beneficiation of Precious Metals and Rare Mineral Ores,
Publisher Nedra, Moscow, pp. 336370, 1987.
Rare Earth Elements 101, April 2012, IAMGOLD Corporation.
Rare Earth Elements for Energing Technologies, New Mexico Earth Matters,
Summer 2011.
Rare Earth Elements, British Geological Survey, Natural Environmental
Researches Council, November 2011.
Rare Earth Elements: A Review of Production, Processing, Recycling, and
Associated Environmental Issues, Engineering Technical Support Center
Land Remediation and Pollution Control Division National Risk Management
Research Laboratory Office of Research and Development Cincinnati, OH,
EPA 600/R-12/572, December 2012,| www.epa.gov/ord
Rare Earth Elements-End Use and Recyclability, Scientific Investigations
Report 20115094, U.S. Department of the Interior , U.S. Geological
Survey.
Rare Metals, Mamoru Nakamura: Director, Kimihiro Ozaki, Material
Research Institute for Sustainable Development, Shigeki Hara, Research
Institute for Sustainable Chemistry,
n.yildiz 73
Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan: Madencilik zel htisas Komisyon

Raporu: Demird Metaller Sanayii zel htisas Komisyonu, Nadir Toprak
Metalleri, Antimuan, Civa, Arsenik Raporu alma Grubu Raporu. DPT:
2537 . K: 553
Selective flotation of bastnaesite from monazite in rare earth concentrates
using potassium alum as depressant, Jun Ren, Shaoxian Song, , Alejandro
Lopez-Valdivieso, Shouci Lu, International Journal of Mineral Processing,
Volume 59, Issue 3, June 2000, Pages 237245
Stephen B. Castor and James B. Hedrick, Rare Earth Elements,Industrial
Minerals and Rocks.
Tony Harwood, CEO, Toronto, Rare Earths:Exploration, Mining And Refining
TSX.V : Mon Montero Mining & Exploration Ltd., www.monteromining.com
World of the Elements Elements of the World. Hans-Jrgen Quadbeck-
Seeger Copyright 2007 WILEY-VCH Verlag GmbH & Co. KGaA,
Weinheim ISBN: 978-3-527-32065
Wu Qifan, IAEA Board Room (Room A, M Building), IAEA, Headquarters,
Vienna Third Technical Meeting (TM) on the Environmental Modelling for
Radiation Safety EMRAS II Intercomparison and Harmonization Project
IAEA Board Room (Room A, M Building), IAEA Headquarters, Vienna 24
28 January 2011, Overview of Legacy/NORM sites in Bayan Obo and
Baotou, Inner Mongolia, China.
74 n.yildiz

Nadir Toprak Elementleri

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Nadir Toprak Elementleri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Necati Yldz

Gnmzde mknats retimi, cam ve seramik sanayi, metalrji, lazer retimi,

NTEler izelge 2deki gibi teknolojideki kullanm alanlarna gre seryum ve

izelge 2: Nadir Toprak Elementleri

Grubu Sembol Atom Younluu Ergime

NTEler doada saf metal olarak bulunmayp prometyum dndakiler bileik

Volkanizmalarla ilikili yataklar ounlukla sularn etkisiyle bozumulardr. Bu

1. Nadir toprak elementleri ieren mineraller

Yeryznde NTE ieren oksit, karbonat, silikat ve fosfat bileikleri eklinde ok

izelge 3: Nadir toprak elementleri ieren mineraller

izelge 4: Nadir toprak elementleri ieren kark mineral oksitler

Kark oksitler (zellikle Nb, Ta, ve Ti ieren)

Dnyadaki NTElerin en nemli retim kayna bastnazit (Ce,La,Nd,Pr)F(CO3)

izelge 5: Ekonomik neme sahip NTE mineralleri

Mineral N.T. Oksit Younluu

Dnya nadir toprak element retiminin % 95i bastnazit, monazit ve ksenotim

2.Nadir toprak elementlerinin kullanm alanlar

Resim 2de NTElerin kullanld baz malzemeler gsterilmitir.

Resim 2: NTE kullanm alanlar

NTEler oksit, metal ve deiik kimyasal bileikler olarak pazarlanp kullanld

Katk maddesi olarak NTEleri ieren malzemeler kararl, yksek scak ve

Grafik 2: NTE kullanm oranlar

NTEleri kullanm teknoloji ve rne bal olarak lkelere gre deimektedir.

Kaynak: Industrial Mining Company Australya, 2011

Grafikten inin NTEleri ileri teknoloji rn retimi kullanmnda sz sahibi

Grafik 4:NTElerin temel kullanm alanlar ve oranlar

Grafiklerden nmzdeki yllarda NTElerin arlkl olarak mknats, metal

Resim 4de otomobilde NTElerin kullanld ksmlar gsterilmitir.

Fotoraf makinesi, gzlk camlar ve televizyon ekranlarnn parlatlmasnda

NTE kullanlarak retilen rnlerin kullanld son rnler Resim 5de

Kullanld rnlerde NTEler rnn ana hammaddesi olmayp belirli

Skandiyum-alminyum gl ve hafif olduundan bisiklet gvdesi

Gadoliniyum-skandiyum-galliyum-garnet kristalleri savunma amal malzeme

2.1.2 Lantanyum (La)

La2O3 camn alkali direncini arttrdndan zel optik cam retiminde,

2.1.3 Seryum (Ce)

Floresan ampul retiminde,

2.1.4 Praseodimiyum, (Pr)

Resim 9: Praseodimiyumun kullanld rnler

Film stdyolarnda klandrma ve projeksiyon amal,

Praseodimiyum oksit plastik, polietilen, soda iesi, gda paketleme, sandvi

2.1.5 Neodimiyum (Nd)

2.1.6 Prometiyum (Pm)

2.1.7 Europiyum (Eu)

2.1.8 Samariyum (Sm)

Resim 13: Samarriyumun kullanld rnler

Samariyum x-ray radyoloji uygulamalarna,

2.1.9 Gadolinyum (Gd)

Gadolinyum bileikleri, televizyonlarda renk maddesi olarak,

Gadolinyum kayna hafif toprak element mineralleri, karbonatitler, bastnazit,

2.2 Ar nadir toprak elementlerinin kullanm alanlar

Tulyum ile aktive edilen lanthanyum oksi bromit tp ve diilikte insanlarn

2.2.2 Terbiyum (Tb)

Alamlarda, lazerlerde ve elektronik aletlerin retiminde,

2.2.3 Disprosiyum (Dy)

Vanadyum ve dier NTElerle birlikte, lazer yapmnda,

2.2.4 Holmiyum (Ho)

Helikopter ve sava uaklarnn, fzelere kar korunmaya ynelik mesafe ya

2.2.5 Erbiyum (Er):

Erbiyum oksit tak sektrnde, dekoratif cam ve seramik srlarnda,

Erbiyum oksit ile pembe, saydam kbik zirkon renklendirilmede,

Metal alamlarnn gcn artrmada,

Darbeli yeil yiterbiyum fiber lazerler, mikro makineleme, dokuma ve ara

Trbin kanatlarnn, makine paralarnn, pistonlarn vb yiterbiyum lazerle