Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyi

Azrbaycan Dvlt qtisad Universiteti

Magistratura Mrkzi

lyazmas hququnda

lviyy lsahib qz Mmmdovann

"Mssisnin glir v xrclrinin uotunun tkmilldirilmsi"

Mvzusunda

MAGSTR DSSERTASYASI

xtisasn ifri v ad: M010002 "Mhasibat uotu v Audit"

Elmi rhbr: i.e.n., dos. M. C. Hacyeva

Magistr proqramnn rhbri: i.e.n., dos. .N. Dadmirov

Kafedra mdiri: i.e.n., prof. S. M. Sbzliyev

BAKI-2015
Mndricat
in mumi xarakteristikas..........................................3-12
I Fsil. Mssisnin glir v xrclrinin mahiyyti,
tsnifat v tannmas xsusiyytlri.................................................................13-27
1.1 daretm qrarlarnn qbulu n xrclrin mahiyyti v tsnifat.............13-20
1.2 Mssisnin glir v xrclrinin tannmas qaydalar....................................21-27
II Fsil. Xrclrin uotu v mhsullarn maya
dyrinin kalkulyasiyas metodlar....................................................................28- 60
2.1 Xrclrin sifari metodu il uotu xsusiyytlri........................................... 28-32
2.2 Xrclrin proseslr zr uotu metodunun xsusiyytlri...............................32-38
2.3 Kompleks xrclrin bldrlmsinin mvcud
metodlar v onlarn tkmilldirilmsi istiqamtlri.............................................38-42
2.4 Tam v dyin xrclr zr mhsullarn maya dyrinin
kalkulyasiyas metodlar.........................................................................................42-49
2.5 Xrclrin uotunun funksional metodu............................................................50-61
III Fsil. Beynlxalq v Milli Mhasibat Uotu Standartlar
sasnda glirlrin uotda ks etdirilmsi xsusiyytlri..................................62-76
3.1 Mallarn satndan v xidmtlrin gstrilmsindn alnan
glirlrin sintetik v analitik uotu.........................................................................62-66
3.2 Faizlrdn, royalti v dividendlrdn yaranan glirlrin
sintetik v analitik uotu........................................................................................66-71
3.3 Glirlrin hesabatda tqdim edilmsi v aqlanmasnn
mvcud vziyyti v tkmilldirilmsi imkanlar................................................71-76
Ntic.....................................................................................................................77-79
dbiyyat siyahs.................................................................................................80-83
 in mumi xarakteristikas
Mvzunun aktuall. Mssisd glirlrin v xrclrinin uotunun
tkmilldirilmsi ynnd masir zamann tlblrin uyun olaraq bir sra ilr
aparlr. Kemi sz gedn metodlarn zamanla z funksiyasn yerin yetir
bilmmsi, aktualln itirmsi, dnyada yeni anlaylarn v yeni fenomenlrin
yaranmas da yeni nv uot prosedurlarnn yaranmasna v inkiafna z tsirini
gstrmkddir. Bu zaman mssisnin faliyyt sahsindn, istehsal etdiyi
mhsullardan v ya xidmt nvlrindn asl olaraq hr bir mssisy gr spesifik
frqliliklr d nzr arpr. Sz gedn dissertasiya iind qarya qoyulan suallar
cavablandrlmdr. Bu zaman xrclrin v glirlrin bir lamtlrinin ayrca thlili
aparlm v bu spektorda mlumatlar verilmidir.

gr glirlrin, pul vsaitlrinin defisiti ba verrs, bu zlynd ox byk

neqativ hallara gtirib xarr. Bu zaman btvlkd mssislr z hdliklrini icra
ed bilmirlr. Glirlrin masir dvrd aktualln aradrmaq n onlarn
atmad zaman hans neqativ hallar yaratmasna diqqt yetirmk d lazmdr.
Glirlrin atmamas zn aadak hallarda gstrir:

Bdc v malgndrnlr qarsnda kreditor borclarnn artmas hallar;

mk haqq v dnilrdki gecikm hallar;
Bank kreditlri zr gecikdirilmi borclarn xsusi kisinin artmas;
Firma v irktlrin likvidliyinin aa dmsi v s. bu kimi hallar.
Glirlrin atmazl sbblri bunlardr:

stehlaklarn v alclarn tam v ya qismn itirilmsi;

Zif maliyy planladrlmas;

Xrclr zrind zif nzartin olmas;

Kadrlarn ixtisasnn aa sviyyd olmas;

nfilyasiya tzyiqinin olmas;

Vergi tzyiqlrinin olmas;

3

Rqabt aparma qabiliyytinin aa sviyyd olmas v ya zifliyi v s.
sbblr.
stehsal prosesinin balanmas v davam etdirilmsi mqsdil iqtisadi
resurslarn mvcudluu v vhdtinin tmin edilmsi glirlri v iqtisadi resurslar
anlayn meydana gtirir.
Glir anlaynn masir dvrd aktual bir sah kimi yrnilmsi sbblrindn
biri d onun qiymt amilidir. Glirin qiymt amili, onun sabit maliyy v yetgin
glirin formalamas sisteminin qiymt sviyysi il rtlnmsidir. Qiymt sistemi,
bu amilin sviyysindn asl olaraq glirlrin mhdudladrc v ya artm amili
rolunu oynaya bilir. Bunun sas sbbi ayr-ayr mhsullara olan tlbatn, onun
qiymtindn asl olmasdr. Bu asllq tlbin funksiyas adlandrlr. Sz gedn bu
asllq repressiya metodu il "qiymt sat hcmi" qaydasnda proqnozladrlr.
Bellikl d, qiymt v mssislrin glirlri, mnfti arasndak laq zn
sasn aadak istiqamtd ks etdirir:
a) Qiymtl rentabellik arasndak laq;
b) Tlbi stimulladrma;
c) Qiymt, rqabt strategiyas baxmndan;
d) Xrclr, xrclrin geri qaytarlmas, zrrli v zrrsiz istehsal baxmndan;
e) Qiymt v istehsal hcmindn asl olaraq.
Xrclrin yrnilmsin nzr yetirdikd is aparlm intensiv aradrmalardan
savay, mssislrin xrclrinin uotu zaman xsusi olaraq xarakteristikalarn qeyd
olunmamas, uotun analitik xsusiyytlri v sz gedn uotun operativliyinin
yksldilmsi istiqamtinin zif aradrlmas onun masir dvrd inkiaf ynnd
yrnilmsini aktual edir.
Problemin yrnilm vziyyti. Mssisd glirlrin v xrclrin yrnilmsi
mssisnin inkiafn tmin edn sas amillrdndir. Mhz bu problemin
yrnilmsi onun inkiafna birbaa tkan yaratmaqla uzun mddtli faliyytini
tmin edir. Bu zaman bir sra xsusiyytlr diqqt yetirilmlidir. Bu
xsusiyytlrdn biri mssisnin faliyyt sahsidir. Bildiyimiz kimi, mssislrin

4
faliyyt sahlrindn asl olaraq onlarn glirlrinin v xrclrinin uotu, onlarn
yrnilmsi, inkiaf etdirilmsi arasnda sasl frq yaranr. Masir dvrd bazar
iqtisadiyyatnda bu sahlrin inkiafna xsusi diqqt yetirilmlidir. nki
mssislrin istehsal etdiyi mhsullardan, gstrdiyi xidmtlrdn asl olaraq
onlarn glirlilik sviyysi v bu mhsullarn istehsalna v xidmtlrin
gstrilmsin kiln xrclr d dyiir. Buna sbb kimi bazar iqtisadiyyyatnda
tlb-tklif yrisi, bazar qiymtlrindn, rqabt raitindn asllq v s.-ni
gstrmk olar.

Xrclrin uotu mhasibat uotunda n vacib yerlrdn birini tutur. Xrclrin

uotunun aparlmasnda sas mqsd btn xrclrin mumildirilmsi, mhsul, i
v xidmtlrin maya dyrinin hesablanlmasdr. Sz gedn v qarya qoylmu bu
problemin yrnilmsi zaman aadak vziflrin yerin yetirilmsi sas saylr:

 Mssisd mhsul istehsal, ilrin yerin yetirilmsi v xidmtlrin

gstrilmsi il laqdar btn mvcud faktiki xrclrin, qeyri-istehsal
xrclrinin ayr-ayr sahlrind ba vermi itkilrinin tam v etibarl kild
vaxtnda uot v hesabatda ks etdirilmsi;
 Materiallarn srfiyyat v myin smrililiyi nzr alnmaqla vvlcdn
tyin olunmu normalar sasnda mssisnin istifadsind olan material,
mk, maliyy v s. resurslardan dzgn istifad olunmasna nzartin olmas;
 Bitmmi istehsal qal, hesabat dvrlri, grln i v xidmtlr zr istehsal
xrclrinin saslandrlm kild bldrlrk mshul, i v xidmtlrin
maya dyrinin dqiq hesablanlmas;
 Glck dvrd xrclrin hans ynd hrkt edcyi bard qiymtlndirm
aparld zaman kemi dvrd ba vern xrclrin dyim tendensiyasnn
ortaya xarlmas;
 Hr hans bir mhsul nvnn v ya kateqoriyasnn istehsaldan xarlmas,
yaxud onun yeni nvnn istehsalna balanlmas qrarlarnn verilmsi, yeni
texnologiyalardan istifad olunmasnn smrliliyinin hesablanlmas v s.,
digr bir szl desk - planladrma;

5
  Faktiki v planladrlm xrclrin arasnda frqlrin meydana xarlmas;
 Xrclrin hans ynd dyicyinin yrnilmsi, maya dyrinin hcmin
tsir edn amillrin myyn olunmas, xrclrin azaldlmas ynnd
ehtiyatlarn z xarlmas - thlil;
 Proseslrin idar olunmas ynnd qrar qbulu prosesinin asanladrlmas
mqsdil fliyyt nticlrinin qiymtlndirilmsi, digr kild desk -
nzart v tnzimlm;
 V tbii ki, mhsulun maya dyrinin hesablanlmas.
Mhsul, i v xidmtlrin texniki keyfiyyt nzartinin tkili, xrclrin detall
formada analitik uotunun aparlmas rtlri daxilind mmkn hesab olunur.
ksr hallarda analitik uot xrclrin yaranmas yerlrin sasn konkret
istehsalat, sex v sahlr zr realladrlr.
Xrclrin uotu zaman aparlan bu formada istehsalat nvlri sahlr, sexlr, v
mhsul nvlri xrclrin uotunun obyektini tkil edir.

Maya dyri kalkulyasiya olunmu mhsullar zr xrclri uota alsaq,

kalkulyasiya obyektlri v xrclrin uot obyektlri st-st dm olar. Bu da
slind mhsulun maya dyrinin hesablanmas zaman daha dqiq olmaa imkan
yaradr. Lakin xrclr kalyulyasiya obyektlri zr deyil, daha geni spektrumda
aparlrsa, onlar mhsul nvlri zr metodlara ayrmaq vacib saylr.

Faliyyt balam hr bir mssisnin ilkin mqsdi glir ld etmk

olduundan, onun yrnilmsi mssislrd sas amillrdn biri hesab olunur.

Glirlr nzr yetirdiyimizd onun yrnilmsi d bir ne sasa ayrlr.

Glirlrin mumilikd bir ox mnblri, amillri mvcuddur. Bu hm glir
mlgtirn mnblrin v amillrin z tbiti il sx baldrsa, digr bir trfdn
is glirlrin tiplri zlynd tbitl rtlir.

Firmann mumi gliri il onun satlm mhsulunun dyri st-st dr. Lakin
burada diqqt yetirilmlidir ki, mumi glir xalis glir mnasna glmir. Bu zaman

6
mumi glirdn sas kapitaln amortizasiyasn, dvriyy kapital il bal olan
xrclri xmaq vacibdir.

Sz gedn problemin yrnilm zaman bir sra suallar meydana xr. Bunlara
misal olaraq, gr xrclr mumi mhsulun trkibinddirs, bu zaman "glir"
terminini buna aid etmk n drcd dzgn olard? V ya gr bu istehsal n
sil glir hesab olunmursa, v onun bir hisssin tkil edirs, bu zaman vergiy clb
olunarkn mumi dvriyy hesablanld zaman onun tam hcmini vergi obyekti
olaraq qbul etmk dzgn olardm? v s. bu kimi suallar gstrmk olar.

Gstrilmi bu problemin yrnilmsin istrs beynlxalq, istrs d

Azrbaycann bir ox alimlri yaxndan tbb gstrmilr. P.S. Bezrukix, X.
valbe, V.M. Paliy, V.Q. Makarov, P.N.Rbalmen, K.P. Obolenski, E.S. Oqlobmen,
V.A. Svobodin, A.F. Akesenenko, V.P. Vasilenko v s. MDB alimlri z
aradrmalarnda uotun tkmilldirilmsin, istehsal msrflrin uotuna v s. dair
qiymtli fikirlr bildirmilr.

Sz gedn mvzuya dair bir ox Azrbaycan alimlri - S.M. Sbzliyev, Q..

Abbasov, H..Cfrli, N. M. smaylov, V.M. Quliyev, Q.R. Rzayev, S.Y.
Mslmov, C.M. Yaqubov, C.B. Namazova z fikirlrini bildirmilr.

Tdqiqatn mqsd v vziflri. Mssisd glirlrin v xrclrinin uotunun

tkmilldirilmsind sas mqsd sz gedn bu anlaylarn beynlxalq standartlara
uyunladrlmasdr. Bunun n masir bazar iqtisadiyyatnda elmi chtdn
saslandrlm kild uot mliyyatlarnnn hyata keirilmsi vacib amildir. Bu
zaman glirlrin v xrclrin tsnifatnn masirldirilmsiyl bal nzri v
praktiki tkliflr sistemini formaladrmaq v hyata keirmk lazmdr.

Sz gedn dissertasiyada bir sra yerin yetirilsi vziflr

myynldirilmidir:

 Glirlrin v xrclrin beynlxalq standartlara uyunladrlmas sviyysinin

yrnilmsi;

7
  Xrclrin uotunun funksional metodunun masir dvrd mssislrin uot
sistemin uyunladrlmas imkanlarn aradrmaq;
 Xrclrin sifari metoduyla uotunun aktuallnnn aradrlmas v onun uot
xsusiyytlrinin myyn olunmas;
 Glirlrin sintetik v analitik uotunun xsusiyytlrinin yrnilmsi;
 Qrbd ttbiq ediln uot siyastinin yrnilmsi.

Tdqiqatn obyekti. Sz gedn glir v xrclrin tdqiqat obyekti kimi

kommersiya mssislri seilmidir. Bu o demkdir ki, mssislrd glirlrin v
xrclrin rolu, onlarn uotda ks etdirilmsi qaydalar, Mhasibat Uotu Beynlxalq
Standartlarnn mssis faliyytin tsiri, mssislrd glirlrin artrlmas,
xrclrin azaldlmas bu mvzuda znn geni ksini tapmdr.

Mssislr trfindn trib ediln "Mnft v zrrlr" haqqnda hesabatdan

frqli olaraq standartlar layihsi konseptual chtdn btvlkl baqa prinsiplr v
meyarlar sasnda mvafiq adl maliyy hesabatnda glirin MMUS-un tlblrin
uyun olaraq tqdim edilmsini nzrd tutmudur.

Sz gedn layihnin mvafiq gstrilmi mddalarna sasn glirlr v

xrclr sadc mssisnin hesabna daxil olmu v ya daxil olaraq iqtisadi
smrnin v zrrin mdaxilini znd birldirir. Glirlrin v xrclrin
qiymtlndirilmsi, mallarn sat, xidmtlrin gstrilmsi zr konsepsiyalara da
diqqt yetirmk lazmdr.

Ttqiqatn predmeti. Tdqiqatn predmetini glirlr v xrclrin beynlxalq

standartlara uyunladrlmas, glirlrin v xrclrin uotunun formalamasnn
nzri, praktiki v metodoloji problemlrinin hlli tkil edir.

Glirlrin v xrclrin beynlxalq standartlara uyunladrlmasn tmin etmk

n bir bir sra tdqiqat ilri aparlmaqdadr.

Respublikamzda iqtisadiyyatn hal-hazrki inkiaf mrhlsind xaricdn

investisiya clbi v lkdaxili sahibkarlarn daxili bazarda v xarici bazarda istehsal

8
etdiklri rqabtli mhsullar vzifsi il mvqelrin mhkmlnmsin olan tlblr
MHBS-ya uyun olaraq maliyy hesabatnn hazrlanlmas v tqdim edilmsin aid
islahatlarn hyata keirilmsi vacib hal almdr.

Son-icmal informasiyada tqdim edilmi "Glirlr zr" kommersiya

tkilatlar n MHBS-nn layihsi Mhasibat Uotunun Beynlxalq Standartlar
uras trfindn ilnilmi v tsdiq olunmu "Glir" adl 18 N-li Mhasibat Uotu
Beynlxalq Standartna v "Mhasibat uotu haqqnda" Azrbaycan Respublikas
qanuna uyun olaraq ilnib hazrlanmdr.

ctimai qurumlar v kiik sahibkarlq subyektlri istisna olmaq rtil mssis

trfindn glirlrin v xrclrin "Mnft v zrrlr" haqqnda hesabatda ardcl,
etibarl v ffaf formada tannmasnn v ona bilavasit aid ediln qeydlrin
qiymtlndirilmsinin v aqlanlmasnn tkil edilmsi sas mqsdlrdn biridir.

Tdqiqatn informasiya bazas. Tdqiqatn informasiya bazasnda Maliyy

Hesabat Beynlxalq Standartlar, onlarn sasnda trtib olunmu Milli Mhasibat
Uotu Standartlar, glirlr v xrclr bard bir ox azrbaycanl alimlrin dyrli
fikirlrindn, hminin bir sra MDB alimlrinin bu ynd tdqiqat ilrinin
mlumatlarndan geni istifad edilmidir.

Bu dissertasiya iind hminin qrbd aparlan uot sistemind glirlrin v

xrclrin nec uota alnmas v onlarn uot sistemini nec tkmilldirilmsi
yolunda apardqlar tdbirlrdn d sz almdr.

Mhasibat Uotunun Beynlxalq Standartlarnn tdqiqatn informasiya bazas

kimi istifad edilmsind sas mqsd glirin maliyy hesabatlarnn hazrlanmas v
tqdim edilmsi bard konseptual saslarda hesabat ili rzind iqtisadi smrnin
artmas kimi myynldirilmsidir. Bu standartn glirlrin uotunun aparlmasnda
tutduu mhm mvqedir, nki sz gedn bu artm uot dvrnd "Glir" adl 18
N-li Mhasibat Uotunun Beynlxalq Standartnda aktivlrin daxil olmas, yaxud
onlarn saynn/hcminin artmas formasnda, v yaxud lav qoyulularla laqli
olmayan, shmdarlar trfindn hyata keiriln kapitalda artm il nticlnmi

9
hdliklrin azalmas formasnda ba verir. ngiliscd trcmsi "revise translation"
olaraq bilinir.

"Glirlr zr" kommersiya tkilatlar n 6 N-li MMUS-un aparlan

tdqiqatda istifad edilmsind sas mqsd is 1 -li Milli Mhasibat Uotu
Standartna istinadn myyn edilmi qaydada mssis trfindn glirin "Mnft
v zrr" haqqnda hesabatda ardcl, etibarl v ffaf formada tannmasn,
qiymtlndirilmsini v aqlanmasnn tmin edilmsidir.
Xrclrin uotunun dissertsaiya iind ks etdirilmsind sas informasiya bazas
kimi is bir sra yerli v xarici dbiyyatlardan, hminin mssislrin faliyyti il
bal mlumatlardan, mssislrd istifad ediln bir sra sistemlrin
mlumatlarndan istifad edilmidir. Burada onlarn i xarakteristikas verilmi v
xrclrin uotunun tkmilldirilmsi bard aparlan bir sra tdbirlrdn sz
almdr.
Tdqiqatn elmi yeniliyi. Bazar iqtisadiyyatnda mssislrd aparlan uot
qaydalarna bir sra dyiikliklr olunmudur. Bununla laqdar olaraq glirlr v
xrclrin uotunun tkmilldirilmsi ynnd bir sra tdqiqat ilri aparlmdr. Bu
hminin daxili bazarla yana mssislrin xarici bazarlarda rqabt qabiliyytini
itirmmsi n d sas hesab olunur. Ttbiq olunan glirlr v xrclrin uotunun
tkmilldirilmsi mssisnin faliyytind n sas amilrdn hesab olunur. nki
mssisnin uzunmddtli mnft qazanmasna v onun bazarda daimi faliyytin
birbaa tsir edn amillrdn biri d mhz sz gedn bu amildir.
Burada bir sra msllrin ttbiqin v son nticd bu ttbiqin gtircyi
faydalara geni nzr yetirilmidir. Msln, aydn olduu kimi xrclrin uotunun
nnvi metodu ken srdn aktual olmasna baxmayaraq, indiki dvrd d bu
metoddan geni istifad olunur. Hal-hazrda yeni texnoloji imkanlar, iqtisadiyyatn
aras-ksilmdn yeniliklrl z-z qalmas, bazarlarn genilnmsi v s. bu kimi
amillr mvcud khn sistemin v metodlarn dyiilmsini mhm edir. Bununla
laqdar olaraq da nnvi metodla yana funksional metod yarand. Sz gedn bir
ox problemlrin hllri sullar, onlarn yrnilmsi bu metodda z ksini tapmdr.

10
Bu dissertasiyada sz gedn metodun hmiyyti, onun ttbiqinin msbt v mnfi
chtlrindn bhs edilmidir. Glirlrin v xrclrin tkmilldirilmsi il laqdar
olaraq bir ox amillr d diqqt yetirilmidir.
Dissertasiya iinin sonunda bir sra elmi nticlr ld edilmidir:
Beynlxalq v Milli Standartlarla yana mssislrin hesablar plannn
qurulmasnda v istifad olunmasna azadlq verilmsi vacib amildir. nki hr
bir mssisnin zn xas i rejimi, mhsullar, xidmt nvlri vardr.
Funksional metodun yrnilmsind sas olan ABC sisteminin stnlklri,
mssislrin glirinin nec artrlmas bard yeniliklri;
Bazar iqtisadiyyat raitind inzibati amirlik sistemind ttbiq ediln
blglrdn frqli olaraq beynlxalq tcrbnin ttbiq edilmsi, uot sisteminin
beynlxalq sviyyy qaldrlmas v s.
in hcmi v quruluu. Dissertasiya ii "in mumi xarakteristikas", 3 fsil
olmaqla, I fsild 2, II fsild 5, III fsild is 4 qarya qoyulmu v tdqiq edilmi
suallardan v mumilikd 83 shifdn ibartdir.
"in mumi xarakteristikas" blmsi mvzunun aktuall, verilmi problemin
yrnilm sviyysi, tdqiqatn mqsd v vziflri, tdqiqatn obyekti, tdqiqatn
predmeti, tdqiqatn informasiya bazas, tdqiqat iinin yeniliyi, iin hcmi v
quruluu olaraq 8 blmdn ibartdir.
Birinci blmd mssislrd glirlr v xrclrin tsnifat, onlarn tannmas
qaydalar, idaretm sistemind onlarn mahiyyti v s. bu kimi msllr diqqt
yetirilmidir.
kinci blmd xrclrin uotu, mhsullarn maya dyri kalkulyasiyasnn
metodlarndan, xrclrin sifari metodu il uotu xsusiyytlrindn, onlarn
proseslr zr uotu xsusiyytlrindn, tam v dyin xrclrdn, xrclrin
uotunun funksional metodundan, kompleks xrclrin bldrlmsi metodlarndan
bhs edilir.
III Fsild is Beynlxalq v Milli Mhasibat Uotu Standartlar sasnda
glirlrin uotda ks etdirilmsi xsusiyytlrindn, mallarn sat, xidmtlrin

11
gstrilmsindn alnan glirlrin sintetik v analitik uotundan, faizlrdn, royalti v
dividendlrdn yaranan glirlrin sintetik v analitik uotundan, glirlrin hesabatda
tqdim edilmsi v aqlanmasnn mvcud vziyyti v tkmilldirilmsi imkanlar,
6 N-li "Glirlr zr" kommersiya tkilatlar n Milli Mhasibat Uotu
Standartlarnn uot praktikasnda ttbiq edilmsi imkanlarndan bhs edilir.

12
I Fsil. Mssisnin glir v xrclrinin mahiyyti,
tsnifat v tannmas xsusiyytlri

1.1 daretm qrarlarnn qbulu n xrclrin

mahiyyti v tsnifat
Mhsulun maya dyrinin aa salnmas v bununla laqli olaraq ehtiyatlarn
myyn olunmas, msrflrin uotunun aparlmas mqsdil onlarn
tsnifldirilmsi mtmadi olaraq hyata keirilmkddir. Yeni Hesablar Plannda
"stehsalat msrflri" anlay n 202 sayl "stehsalat msrflri" hesab nzrd
tutulmudur. stehsal xrclri bir ox lamtlr gr aadak kimi qrupladrlr v
uotda ks etdirilir:

qtisadi elementlr, bu srada hminin kalkulyasiya maddlri amillri

zr;

Mhsulun - iin, xidmtin maya dyrin daxil olunmas suluna gr
mstqim v qeyri-mstqim xrclr;

stehsal prosesindki roluna gr - sas v lav xrclr;

stehsaln hcmin mnasibtd - dyin v sabit xrclr.
Bu zaman sas diqqti msrflr ynltmk daha doru olard. Mhasibat
Uotunun Hesablar Planna uyun mhasibat uotunda istehsalla bal msrflrin
uotunun aparlmas prosesind bir sra hesablardan istifad edilir. Sz gedn bu
hesablar istehsal mliyyatlarnn mrkkb strukturu v istehsal msrflrinin
mxtlifliyi il birbaa laqdardr. Bu zaman istehsala msrflrin uotu 202
"stehsalat msrflri", v s. bu kimi hesablarda uota alnr. qtisadiyyat yksk
inkiaf etmi lklrd mhasibat uotu maliyy v idaretm uotuna ayrlmdr.
Mhasibat uotunun bir hisssi olan "idaretm uotu" zlynd istehsal
msrflrinin v mhsulun maya dyrinin kalkulyasiyasnn aparlmasnn uotunu

13
yerin yetirmkddir. daretm uotu mhasibat, statistika, operativ-texniki uotu,
planladrman tsrrfat faliyytinin thlilini d hminin hat edir.
Aktiv hesab olan 202 "stehsalat msrflri" hesab mssisnin yaradlmasnn
sas mqsdi olan mhsulun (iin, xidmtin) istehsalna kiln msrflr haqqnda
mlumatlarn mumildirilmsi v maya dyrinin kalyulyasiyas n nzrd
tutulmudur. 202 sayl hesaba sasn snaye, quradrma mssislrind mhsul
buraxl v knd tsrrfat, tikinti, podrat, geoloji mssislrd ilrin yerin
yetirilmsi ilri n istifad olunur. O hminin nqliyyat v rabit mssislrind
gstriln xidmtlr, ictimai ia mssislrind buraxlan mhsul msrflrinin
uotu n sas vasitdir.
Xrclri istehsalatda P.Y.Papkovskaya aadak kimi tsnif etmidir:
 Tyinata gr xrclr iki hissy blnr:
Texnoloji xrclr - istehsal prosesi il laqli xrclr;
nzibati - tsrrfat xrclri. Baqa szl desk tsrrfat - idaretm xrclri.
 Maya dyrin aidiyyatna gr xrclr:
Birbaa xrclr - ilkin sndlr sasnda mhsulun myyn nvn aid oluna
bilck xrclr;
Bldrln xrclr - mhsullarn frqli nvlrin gr myyn bldrm
bazalarna sasn mtnasib kild bldrln xrclr deyilir;
Dolay xrclr - bu xrclr yalnz rti kild bldrln xrclr aiddir.
 stehsal hcmin aid olunmasna gr xrclr:
Dyikn xrclr - istehsal hcmi dyin zaman dyin xrclr;
Sabit xrclr - istehsal hcmindn asl olmadan sabit xrclr.
 Yekcinslik drcsin gr:
Kompleks xrclr - mxtlif iqtisadi element qruplarn birldirn xrclr;
Birelementli xrclr - bircinsli iqtisadi elementlrdn ibart xrclr.
 Mqsduyunluq kriteriyasna gr:
stehsal xrclri - yararl mhsulun buraxl il laqdar xrclr;

14
 Qeyri-istehsal xrclri - istehsaln dayanmasndan olan itkilr, zay mhsullar,
atmazlqlar.
 stehsalla laqsiyl bal xrclr:
Kommersiya xrclri - mhsullarn realladrlmas il laqdar xrclr;
stehsal xrclri - buraya mhsulun buraxl il bal xrclr aiddir.
 Maya dyrin laqsiyl bal istehsal xrclri:
Maya dyrin aid olunan xrclr;
Maya dyrin aid olunmayan xrclr;
 Smeta hesablamalarna gr:
Planladrlan xrclr;
Planladrlmayan xrclr.
 Yaranma vaxtna v maya dyrin aid olmasna gr xrclr:
Gzlniln xrclr - qarda olan xrclr. Buraya hminin dmlr n ehtiyyat
yaratm xrclr;
Glck dvr adi olan xrclr;
Cari xrclr - cari dvrd istehsal xrclrin aid olunan msrflr deyilir.

Msrflrin iqtisadi elementlr v kalkulyasiya maddlri il bal

qrupladrlma mhasibat uotunda sas faktorlardan biridir. Papkovskayann
tsnifatna sasn bu qruplar bir-birlri il sx laqlidirlr, lakin onlar baqa-baqa
nticlr ld etmk n nzrd tutulublar. qtisadi elementlr mssis zr n
qdr, hans msrflrin ba verdiyini znd ks etdirir. Sadalanan bu keyfiyytin
mhsul istehsalna v yaxud qeyri-istehsal sahlrindn asl chti yoxdur. Sz
gedn iqtisadi elementlrdn mssisd dvriyy vsaitlrinin normaladrlmas v
thlil olunmas, hminin istehsala xrclr smetasnn pul formasnda hazrlanb
tqdim edilmsi zaman istifad edilir.
Msrflrin iqtisadi elementlr gr tsnifat, onlarn kalkulyasiya maddlrin
gr tsnifatndan bir sra chtlrin gr frqlnir. Bu zaman kalkulyasiya
maddlrin gr ilk nvbd cari dvr aid ediln istehsal v mhsullarn
realladrlmas il bal olan xrclr ks etdirilmkddir. ksin, iqtisadi elementlr

15
zr xrclr nzr yetirdikd is, tamamlanmam istehsalatla bal qalqlarn
artmna kilmi, hminin glck dvrn xrclrin aid olan msrflri d hat
edn cari hesabat dvrn aid mssisnin srf etdiyi btn istehsalat resurslar
daxildir.
Elementlr nzr yetirdikd iqtisadi trkibin gr yekcins olan xrclr
aadak kimi qrupladrlmdr:
- Material xarakterin malik xrclr;
- mk xarakterin malik xrclr;
- Kompleks pul dnilri klind olan xrclr.
Maya dyrini gr iqtisadi elementlr zr tsnifldirsk, onda aadak
xrclri d ayrd etmk lazm glir:
Geri qaytarlm materiallarn dyri xlmaqla material xrclri;
myin dnii zr olan xrclr;
Sosial sortaya olan krmlr;
sas vsaitlrin amortizasiyas;
Digr xrclr.
Digr xrclr znd aadak maddlri birldirmidir:
daretm aparatnn iilrinin saxlanlmasna kiln xrclr
Bina, tikili, avadanlq, inventar v s. bu kimi vahidlrin ekspluatasiyas
stehsal faliyyti il bal olan ezamiyylr
Hr hans bir idaretm funksiyasnn, hminin rabit xidmtlrinin vzif
instruksiyalar, yaxud tat cdvli vasitsil yerin yetirilmsinin nzr olmayan
zaman knar mssis trfindn hyata keirilmi idaretm xidmtlrinin
dnii
Kadrlara kilmi hazrlq xrclri
Qeyri-maddi aktivlrin amortizasiyas
Mahsullarn sertifikatladrlmas xrclri
Vergilr
Sata kiln xrclr

16
Mhafiz xidmtinin tkili xrclri
Konsultant, auditor xidmtlrinin v` informasiya texnologiyalarna kiln
xrclrin dnilmsi
daretmnin texniki vasitlri, rabit vasitlri, siqnalizasiya vasitlri,
hesablama mrkzlri v s. bu kimi blmlrin saxlanlmasna kiln xrclr

Yuxarda qrupladrlm blmlr btn mssislr n vacib hesab olunur.

stehsalat xrclrinin qruplar zr olan icmal xrclrin iqtisadi elementlr zr
qrupladrlmasna ks olunmudur. Msrflrin kalkulyasiya maddlrin gr
qrupladrlmas sulu mhsulun (i v xidmtlrin) maya dyrinin daha dqiq
hesablanmas n ttbiq olunur.
Xrc maddsi, yaxud kalkulyasiya maddsi - ayrca hr hans bir mhsulun,
yaxud da btn mhsul buraxlnn maya dyrini tkil edn myyn nv xrclr
hesab olunur. Sz gedn bu qruplamann sasn myyn bir mhsul nvnn
maya dyrin aid edilmsi sulu tkil edir. Maya dyin aid edilm is birbaa v
dolay yolla hyata keirilir. Kalkulyasiya maddlrinin trkib hisslri,
qanunvericilikl ciddi surtd reqlamentldirilmmidir. Mvcud normativ sndlr
v dbiyyatlar sasnda xrc maddlrinin nomenklaturas aadak kild trtib
olunmudur:
mumistehsalat xrclri;
mumtsrrfat xrclri;
Sosial krmlr;
Texnoloji mqsdlrin hyata keirilmsi mqsdil yanacaq v enerji;
Zay mhsuldan olan itkilr;
stehsaln hazrlanlmasna kiln xrclr;
Alnm mhsullar, yarmfabrikatlar, knar mssislrin istehsal
xarakteri dayan xidmtlri;
stehsalatda alan iilrin mk haqlar;
Xammal v materiallar;

17
 Satla biln tullantlar (bu zaman xlr);
Digr istehsalat msrflri.
Yuxarda sadalanan mhsullarn istehsal maya dyrinin zrin kommersiya
xrclrini lav eldiyimiz zaman son ntic mhsulun tam maya dyri hesab
olunur.
Trkib nqteyi-nzrdn bir sra iqtisadi elementlr v kalkulyasiya maddlri
uyundurlar, onlarn adlarnda da oxarlqlar mvcuddur. qtisadi elementlrin
kalkulyasiya maddlrin nisbtn bir sra frqli chtlri d mvcuddur: misal n,
kalkulyasiya maddlrin aid olan "Xammal v materiallar" blmsind alnm
material qiymtlilri il yana, z istehsalnn dyrlilri d aid edilir. Burada
iqtisadi elementlr aid olan "Material xrclri" maddsini d gstr bilrik. Xrc
maddlrinin nomenklaturasnda ayr-ayr sahlrin kalkulyasiya maddlri arasnda
bir sra frqliliklr mvcuddur. Bunun da sas sbbi hr bir sahnin znmxsus
xsusiyytlri, buraxlm mhsul, grln i, gstriln xidmt, istehsaln
znmxsusluu v s.-dir.
Msrflrin tsnifat, qiymtlndirilmsi v trkibi maliyy uotunda idaretm
uotuna nisbtn daha frqli qurulua malik ola bilr.
Verilck qrara tsir qabiliyytin gr xrclr idaretm uotunda aadak
kimi ks etdirilir:
Relevant. Bunlar tsir ed bilmk qabiliyytind olan xrclrdir;
rrelevant, v ya qeyri-relevant. Bunlar is sabit, yaxud da tsir etm
gcn malik olmayan xrclrdir.
Sz gedn idaretm uotunun nzriyysi v praktikasnda inkrement v
diferensial xrc nsrlri d mvcuddur. Ad kiln xrclr lav mhsul istehsal
ba vern zaman meydana xr.
daretm uotunda sasn xrclrin sabit v dyikn xarakterd olmasna
xsusi diqqt yetirilir. Maksimum glir ld olunmas imkanlarnn v mqsdli
proqramlarn saslandrlmas, uyun olan qiymtlr v qiymt siyasti, direkt-
kostinq sistemi d hminin daxil omaqla, mhsulun marjinal maya dyrinin

18
hesablanmas sabit v dyikn blg zrind aparlr. Bu formada qruplamalarn
sas kriteriyalar mhsul buraxl hcminin dyiilmsindn olan aslldr.
202 stehsalat msrflri hesabnn debetind bilavasit mhsul buraxl,
yerin yetiriln i v gstriln xidmtlrl laqli birbaa, digr szl desk
mstqim msrflr, kmki istehsalatlarn xrclri, istehsala xidmt v onun idar
edilmsi il laqdar qeyri-mstqim xrclr v istehsal zayndan ml gln itkilr
yazlr.
202 stehsalat msrflri hesabnn krediti zr istehsal baa atm
mhsulun yerin yetirilmi i v xidmtlrin faktiki maya dyrinin mbli ks
etdirilir. Bu mbllr 202 "stehsalat msrflri" hesabnn kreditindn 204 Hazr
mhsul, 601 Sat, hesablarnn debetin yazlmaqla silinir.
202 stehsalat xrclri hesab zr hesabat aynn sonuna olan qalq
bitmmi istehsaln dyrini gstrir.

Hazr mhsulun satlmas il laqdar srf olunan msrflrin cmini tkil

etmkl, bilavasit malsatan mssis trfindn dniln xrclr "kommersiya
xrclri" adlanr. Kommersiya xrclri istehsal olunmu mhsulun istehsal maya
dyri daxil olmaqla, onun tam maya dyrini yaradr.
Kommersiya xrclrin aadaklar aid olunur:
 Hazr mhsul sat zaman anbarlarda taraladrlmas v qabladrl-
masna srf olunan xrclr. Bu xrclr bilavasit knar mssislrdn
alnan tara xrclri, hazr mhsulun qabladrlmas il laqdar olaraq
knar mssislrin xidmt xrclri, znn tara sexinin hazrlad
taralara srf olunan xrclr, qabladrma il laqdar materiallarn dyri
v ii heytin dniln mk haqq v s. daxildir;
 Nqliyyat xrclri. Mhsulun danmas il laqdar olan xrclrdir
(mallarn alcya yklnmsi il laqdar olaraq dmir yolu stansiyasna,
limana danmas onlarn vaqonlara, gmilr yklnmsi v avtonq-
liyyat-ekspedisiya xrclri);

19
  Marketinq xrclri. Mssisnin marketinq xidmti il laqdar
olan xrclr;
 Reklam xrclri (televiziya, radio v ktlvi mtbuatda mhsulun
reklam il laqdar xrclr, prospektlrin, kataloqlarn buraxlmas,
yarmarka v digr bu kimi xrclr);
 Digr vasiti tkilatlara satla laqdar dniln xrclr;
 Sair xrclr.
Kommersiya xrclrini hesablar plannda uotda ks etdirmk n 711
Kommersiya xrclri hesab nzrd tutulmudur. Bu hesab mhsul sat il
laqdar xrclr haqqnda mlumatlar mumildirmk n istehsal mssislri
trfindn istifad edilir. Kommersiya xrclri hesab aktiv hesabdr. Onun
debetind mssisnin satla laqdar kdiyi xrclr cmlnir, kilmi xrclrin
nvndn asl olaraq bu hesab debet zr aadak hesablarn krediti il
mxabirlir .

Xrclrin trkibi Hesablarn ifrsi v ad

1. Mhsul qabladrlmas n srf olunan 201 "Material ehtiyatlar"
tara v qabladrc materiallarn dyri
2. Qabladrma, yklnm v kommersiya 533 "myin dnii zr ii
xidmti iilrinin mk haqq heytin olan borclar"
3. Mssisnin z nqliyyat il mhsulun da- 202 "stehsalat msrflri"
nmas xrclri
4. Mhsulun knar tkilatlarn nqliyyat il 431 "Malsatan v podratlara
danmas xrclri uzunmddtli kreditor borclar"
531 "Malsatan v podratlara
qsamddtli kreditor borclar"
5. Komisyon rsumlarna dmlr v digr 221 "Kassa"
ticart-vasiti xidmt xrclri 223 "Bank hesablama hesablar"

20
1.2 Mssisnin glir v xrclrinin tannmas qaydalar
Bu zaman onlarn tdqiqatnda bir sra msllr diqqt yetirilmlidir.
Bildiyimiz kimi glirlr mssis aktivlrinin ld olunmas zaman mssisnin
iqtisadi fayda ld etmsidir. Sahibkarlarn mssis faliyytind sas mqsdi glir
(mnft) ld etmkdir. Glirlr mahiyyt etibaril aktivlrin artmasna v
hdliklrin azalmasna birbaa tsir edir. Bu zaman kapitaln artm ba verir v bu
artmn mlkiyytilrin paylarna he bir tsiri yoxdur. Mssisnin sas glir
mnbsi mhsul v xidmt satndan glirlrdir. Lakin bununla yana valyuta
mbadilsi, icar, v s. bunun kimi sahlr d glir mnbsi hesab edilir. Glirlr
zlynd adi faliyytdn ld olunan glirlr v sair glirlr blnmkddirlr.

Glir mliyyatlar hesablama metodunun ttbiqi zaman nad daxil olan

glirlr v hesablanm glirlr blnr.

Nad daxil olan glir mliyyatnn qeydiyyat mahiyyt etibar il mal v

xidmtin tqdimatil dniin st-st dmsi zaman olan mliyyatlar hesab
olunur.

Glirlr aid olunan msllrdn biri d onlarn keyfiyytidir. Glirlrin

keyfiyyti, onun hqiqi, real v normal iqtisadi faliyytinin nticsi il myyn
edilir. gr glirlr iqtisadi artm, optimal xrclr, smrli tsrrfatlq nticsind
yaranmdrsa, onda hmin glirlr keyfiyytli hesab olunur. Lakin gr glirlr
qiymtlrin sassz sbblrdn artrlmas, mqavil rtlrind xtalara yol
verilmsi v s. neqativ hallar nticsind ld edilirs, onlar sassz v keyfiyytsiz
glirlr adlandrlr.

Glirlrdn danld zaman diqqt yetirilck anlaylardan biri d glirlrin

kapitallamasdr. Glirlrin kapitallamas glirin hamsnn v yaxud bir hisssinin
kapitala evrilmsidir. Glirlrin kapitallamas adtn aadak istiqamtlr,
mliyyatlar zr aparlr:

a) stehsaln inkiaf il laqdar xalis mnftin kapitallamas;

21
 b) nvestisiyadan ld ediln xalis pul axnn kapitallamas;
c) Dividendlrin kapitallamas v s. bunun kimi amillr.
Risk portfelini nzr almadan cari mnfti maksimuma atdrmaq sas
gtrldy zaman glirlr portfeli anlay meydana xr. Bu metod perspektiv
inkiaf, investisiya baxmndan lverili yanama hesab edilmir.
Grldy kimi glirlrin yrnilmsi zaman onun predmetini yuxarda
gstriln msllrin yrnilmsi tkil edir.

Xrclr is glirlrin tam trsi olaraq mssisdn aktivlrin axn nticsind

iqtisadi mnftin azalmasdr. qtisadi mahiyytin gr xrclr material, mk v
pul xrclrin blnrlr. Material xrclri mssis, v ya tkilatn maliyy
tsrrfat faliyytinin lazmi resurslarla tmin olunmas zaman yaranr. zlynd
bu xrclr xammaln dyrini, sas v kmki materiallar, yanacaq, enerji v s.-ni
cmldirmidir.

Glirlr aktivlrin artmas v hdliklrin azalmas il bal iqtisadi smrnin

artmnn ba verdiyi v bu artmn etibarl sviyyd qiymtlndirilmsin imkann
mvcud olduu hallarda tannr.
Xrclr is aktivlrin azalmas v hdliklrin artmas il bal iqtisadi
smrnin azalmasnn ba verdiyi v bu azalmann etibarl sviyyd qiymtlndiril-
msin imkann mvcud olduu hallarda tannr. ksr halda, xrclrin v glirlrin
ayr-ayr maddlri birbaa laqli olur. Buna gr d, mvafiqlik (laqlndirm)
konsepsiyasna saslanaraq xrclr v glirlr eyni vaxtda tannmaldrlar. Xrclrin
glirlr il birbaa laqlndirilmsi mmkn olmad hallarda, onlar mvafiq
hesabat dvrlri arasnda sistematik v ardcl olaraq bldrlr. Bldrlm
sulu glck iqtisadi smrnin ba vermsi gzlniln dvrlr zr xrclrin tann-
masn tmin etmlidir. Msrflr glck iqtisadi smrnin ml glmsin sbb
olmadqda, habel onlara aid ediln glck iqtisadi smrlr mhasibat balansnda
aktivin tannma meyarlarna uyun glmdikd v ya bu meyarlara artq cavab
vermdikd, bu msrflr "Mnft v zrr" haqqnda hesabatda xrc kimi drhal

22
tannr. Hminin, hdlik mvafiq aktiv tannmadan yarandqda xrc "Mnft v
zrr" haqqnda hesabatda tannr.
"Xrclrin uot ardcll" birbaa v dolay xrclrin trkib etibar il,
hminin onlarn maya dyrin aid olunmas ardclln tyin etdiyi n aadak
hallar qeyd olunmaldr:
 stehsalata kilmi msrflr 202 N-li "stehsalat msrflri" hesabnda
istehsalata xrc nvlri, nomenklatura nvlri v blmlr zr analitik uot
qaydalar sasnda toplanr;
 mumistehsalat xrclri zlynd 701-5 "Satn digr maya dyri xrclri"
hesabnda toplanr. Bu zaman ayn axr 202 "stehsalat msrflri" hesabna
silinir. Daha sonra is mhsul nomenklaturas zrin keirilir;
 Birbaa xrclr (ilrin grlmsi, z mhsullarnn istehsal, xidmtlrin
gstrilmsi v realizasiyasna aid olunan) aadaklardr:
 Mhsullarn istehsalna srf olunan xammal v materiallarn faktiki
dyri, onlarn sasn tkil edn, yaxud mshul istehsal n
zvolunmaz komponentlrin dyri;
 stehsalatda istifad ediln z istehsalna aid olan yarmfabrikatlarn
dyri;
 stehsalatda istifad ediln hazr mhsullara aid faktiki dyr;
 mumistehsalat xrclri
 lrin grlmsi, xidmtlrin gstrilmsi, mhsullarn istehsal v
realizasiyasna aid ediln mumistehsalat xrclri aadaklara aid edilir:
o mumistehsalat mqsdlri ynnd istifad olunmu xammal v
materiallarn faktiki dyri;
o Qeyri-maddi aktivlrin amortizasiya ayrmalar (mumistehsalat v
istehsalat mqsdli olan);
o sas istehsalat iilrinin mk haqq xrclri (sosial ayrmalar nzr
almaqla);
o stehsalatda istifad olunan, alnm v hazr mhsullarn maya dyri;

23
 o Glck dvrlrin xrclri (mumistehsalat xrclrin aid ediln).
o mumistehsalat mqsdli sas vsaitlrin amortizasiya ayrmalar;
 Ktlvi v seriyal istehsalatda bitmmi istehsalat normativ (plan) istehsalat
maya dyri il ks olunmudur;
 701-5 sayl "Satn digr maya dyri xrclri" hesabnn debetind
gstrilmi dolay xrclrin bludrlmsi mtnasib olaraq mhsulun (i v
xidmtin) realladrlmasndan ld olunan glir sasnda aparlr;
 721 sayl "nzibati xrclr" hesabnn debetind dvrn sonunda idaretm
xrclri kalklulyasiya obyektlrin sasn blgs aparlmadan rti
gstricilrdn istifad etmk rti il, nomenklatura qruplar zr ld ediln
glird pay baxmndan mtnasib olan 601 "Sat" hesabnn debetin silinir.
 daretm xrclri v kommersiya xrclri satlm mhsul, i v xidmtlrin
maya dyrind aadak kild tannmdr:
o Glckd ld olunacaq glirlr aid ediln xrclr istisna olunmaq
rtil, cari hesabat ilind adi faliyyt nvlri zr tam kild xrc
kimi tannr;
o Glck dvrn glirlrin aid xrclr glck dvrn xrclrinin
trkibind qeyd alnr v bu sz gedn bu glirlr ld olunduu
andan etibarn silinir;
o Tkilat trfindn srbst kild qbul ediln qrarlardan biri d,
kommersiya v idaretm xrclrinin glck dvrlrin xrclrin aid
edilmsi, eyni zamanda da onlarn xari xrclr silinmsidir.
Xrclr mahiyyt etibar il mnft, hyata keirilmsi formas, digr glirlrin
ld olunmas v s. kimi amillrdn asl olmayaraq mhasibat uotunda srbst
kild tannrlar. Xrclrin hyata keirilmsi formalarna pul, natural v s. aiddir.
Bu hallarda xrclr vahidldirilmi formalar sasnda trtib edilmi v mcburi
rekvizitlri znd ks etdirmi formada tannr. Biz glir v xrclrin uotda
tannmasnn bir sra sferalarda znmxsus ksin nzr yetir bilrik. Misal n

24
podrat mqavilsinin icras il laqdar glir v xrclr, mqavilnin icras hddind
tannmaldr.
Podrat mqavilsi zr glir mqavild razladrlm glirin ilkin mbli v
mqavilnin rtlrindn knarlamalar, iradlar v mkafatlandrc dnilr daxil
edilmlidir. Msln: inflyasiya mqavilnin icrasna balama tarixind nzrd
tutulduundan ox olmudursa, knarlama yarana bilr.
Podrat mqavilsi zr glir ld olunan v ya ld olunmas ehtimal ediln
vz dmnin daltli dyri il llr. Glirin gecikdirildiyi zaman daltli dyri
diskontladrmaq lazmdr.
Glirin qiymtlndirilmsi glck hadislrdn asl olan mxtlif qeyri -
myynliklrin tsirin mruz qalr. Hadislr ba verdikc v qeyri - myynliklr
aradan qaldrldqda ox vaxt glirin qiymtlndirilmsin yenidn baxmaq lazm
glir. Buna gr d podrat mqavilsi zr glirin mbli bir hesabat dvrndn
digrin kedikc arta v ya azala bilr.
Xrclr mqavil zr nzrd tutulmayan tsadfi glir hesabna azaldla bilr.
Msln: mqavilnin icras baa atdqdan sonra artq qalan materiallarn, man v
avadanlqlarn satndan ld edilmi tsadfi glir.
Mxtlif mqavillr zr maliyy hesabatlarna daxil edilmk n yekun
ntic xarlmayana qdr mnft v zrrlrin mqbulu (zaot) aparlmr.
Mqavillrin maliyy hesabatlarna tsiri onun glck nticlrinin
qiymtlndirilmsindn asldr. Mqavilnin yerin yetirilmsi prosesinin thlilindn
asl olaraq 3 hal mahid oluna bilr:
Etibarl surtd qiymtlndiril biln v mnft ld edilmsi
gzlniln mqavillr. Bu halda glirlr v xrclr mcmu "Mnft v
zrrlr" haqqnda hesabatda tannacaq;
Maliyy nticsi zrr gzlniln mqavillr. Bu halda ehtiyatllq
prinsipin sasn gzlniln zrr drhal v tam hcmd tannmaldr;
Etibarl surtd qiymtlndirilmsi mmkn olmayan mqavillr.

25
 Mqavilnin nticlri etibarl surtd qiymtlndiril bildikd , bu mqavil
zr glir v xrc, hesabat dvrn yerin yetiriln ilrin baa atdrlma drcsin
uyun glir v xrc kimi tannmaldr.
gr mqavil zr mumi xrclrin mumi glirdn ox olmas il bal
minlik varsa, gzlniln zrr drhal tannmaldr. Zrr el mqavillr zr tann-
maldr ki, bu mqavillr zr hl ilr balamamdr. qtisadi bhran vaxtlarnda
irktlr ixtisaslam kadrlarn itirmmk n bzn zrrli mqavillr
balayrlar.
Uotu el aparmaq lazmdr ki, dvr rzind yaranan glir v xrclr tannsn.
Bunun n ilin sonunda mqavily aid edilck yekun mbllr hesablanr.
Axtarlan kmiyyt bu yekun mbllrl vvlki hesabat dvrlrind tannm
glir/xrc arasndak frq kimi hesablanr.
Sabit qiymtli mqavillrin nticlri aadak btn rtlr yerin yetirildiyi
tqdird etibarl surtd qiymtlndiril bilinr:
 Mqavil zr mumi glir etibarl surtd hesablansn;
 Podrat mqavilsinin baa atdrlmas n kilmsi lazm olan
xrclri v hesabat tarixin bu mqavil zr ilrin baa atdrlma
drcsi etibarl surtd qiymtlndirilsin;
 Mqavily aid ediln xrclr dqiq myyn edilir v
qiymtlndirilir, bununla da mqavil zr kilmi faktiki xrclr
vvllr edilmi hesablamalarla mqayis edil bilinir.
Xrclr stgl mqavillrin nticlri aadak btn rtlr yerin yetirildiyi
tqdird etibarl surtd qiymtlndiril bilinr:
- Bu mqavildn iqtisadi smrnin mssisy daxil olma ehtimal olsun;

- Mqavily aid ediln xrclr vzinin dnib - dnmmsindn asl

olmayaraq dqiq myyn edilsin v qiymtlndirilsin.

Glir v xrclrin tannmas ox vaxt yerin yetirilm faizi metodu adlandrlr.
Mqavil zr glirlr, bu baa atdrlma mrhlsin nail olmaq n kiln
xrclr uyun qoyulur v bundan da asl olaraq hesabatda yerin yetirilmi ilr

26
uyun glir, xrc v mnft tqdim edilir. Bu metod mqavil zr ilrin irlilyii
haqqnda v dvr rzind faliyytin nticlri haqqnda faydal mlumat verir.
Diqqt yetirmk lazmdr ki, hesabla tqdim edilmi mbllrin mcmu
"Mnft v zrr" haqqnda hesabatda tannmal glirin hcminin myyn
edilmsin he bir aidiyyat yoxdur. lin sonuna kilmi xrclrin (xrc hesablarna
daxil edilmi) satn ilkin dyrinin myyn edilmsin aidiyyat olmaya da bilr.

27
 II Fsil. Xrclrin uotu v mhsullarn maya
dyrinin kalkulyasiyas metodlar
2.1 Xrclrin sifari metodu il uotu xsusiyytlri;
Sifari metodu xrclrin uotunun metodoloji prinsiplrin aid olub aadak
hallarda ttbiq olunur:

znmddtli istehsal tsiklin malik mhsul buraxl zaman. Buna misal

olaraq tikinti, manqayrma v s. gstrmk olar;
Sifarili, v ya digr szlrl desk birvahidli istehsalda;
lrin mqavillrd gstriln kild hyata keirildiyi zaman;
Azseriyal istehsal zaman;
Texniki chtdn mrkkb baa gln istehsalda. Bunlara misal olaraq
aviasiya snayesi, gmiqayrma v s. gstrmk olar.
Sifari metodundan istifad zaman smetaya saslanlaraq aparlr. Bu smetalar,
v ya kalkulyasiyalar myyn sifarilr v ya eynicinsli sifarilr qrupu n
aparlr.
Hr bir sifari, v ya sifari qrupu n smeta formaladrlr v kalkulyasiya
xritsi hazrlanlr. Tkilatlar srbst kild smeta formaladrr v kalkulyasiya
xritsi hazrlayr.
Smetalarda aada ad kiln amillr olmaldr:

Mshul, i v xidmtlrin nvlri v onlarn tsviri;

Sifariin yerin yetirilmsi n xammal, material v sair xrclrin siyahs.
Sifarilr zr xrclr istehsal mrhllri zr ba verdiyi andan etibarn qeyd
alnr.
Sifari metodu zaman 202 "stehsalat msrflri" hesabnda hr bir sifari gr
ayrca uot mliyyatlar aparlr.

28
 Sifariin yerin yetirilmsi il bal olan xrclr digr xrc hesablar il
mxabirldirilrk 202 "istehsalat msrflri" hesabnn debetind ks etdirilir. Bir
sra hallara nzr yetirk:
Debet 202 "stehsal msrflri" hesab;
Kredit 201 "Material ehtiyatlar";
Kredit 531 "Malsatan v podratlara qsamddtli kreditor borclar";
Kredit 533 "myin dnii zr ii heytin olan borclar";
Kredit 521 "Vergi hdliklri";
Kredit 522 "Sosial sorta v tminatlar zr hdliklr"
Yuxarda gstrilmi hesablarda birbaa xrclr z ksini tapmdr. Bu xrclr
xammal v materiallar, istehsalat iilrinin myinin dnilmsi, sifariin yerin
yetirilmsi il bal knar tkilatlarn gstrdiklri xidmtlr s s.-ni misal
gstrmk olar.
701-5 "Satn digr maya dyri xrclri" hesabnda ks etdirilmi msrflr hr
ay 701 sayl "Satn maya dyri" adl hesabn debetin silinir. 721 "nzibati xrclr"
hesabnda uota alnm xrclr is z nvbsind hr ayn sonu tkilatn uot
siyastin uyun olaraq 202 "stehsalat msrflri", v ya 601 "Sat" hesabnn
debetin, satlan mhsulun maya dyri adl subhesabna silinir.
Mvcud xrclr hr bir sifari zr olan bldrm bazalarna gr mtnasib
olaraq blnr. Mhasibat uotu mqsdlrin gr bldrm bazalar
mssislrin uot siyastind z ksini tapmaldr.
Bldrlm aparlan zaman bir sra metodlardan istifad oluna bilr:
Mhsul buraxlnn hcmi Kmiyyt gstricilri il ifad olunan,
cari ayda buraxlm mhsul v eyni
zamanda gstrilmi xidmtin hcmin
uyun mtnasib blnsi
Mhsul buraxlnn plan maya dyri Cari ayda buraxlan mhsul v
gstrilmi xidmtin plan maya dyrin
mtnasib olaraq bldrlmsi

29
Glir Hr bir mhsuldan (i v xidmtdn) ld
olunan glir mtnasib olaraq
bldrlm
Birbaa xrclr Birbaa xrclr mtnasib olaraq iki cr
xrci misal gstrmk olar:
Mhasibat uotu mqsdlrin
xidmt edn sas v kmki
istehsalat xrclri;
Vergi mqsdlrin gr sas v
kmki istehsalatn birbaa
xrclri, buraya mumistehsalatn
birbaa xrclri d aid edilir.
Birbaa xrclr aid ayrca maddlr Xrc maddlrin sasn birbaa xrclr
mtnasib olaraq
myin dnii sas istehsalatda iilrin myin dnii
xrclrin mtnasib bldrlm
Material xrclri stehsalat xrclri maddlrin istinad
edn v material msrflri kimi
gstriln xrclr mtnasib olaraq

mumistehsalat v mumtsrrfat xrclrin gr blm v xrc maddlri

zr detalladrlm bldrlm sullarna istinad etmk mmkndr. Mxtlif
verilmi xrclr n mxtlif bldrm saslar vacib saylan zaman gstrilmi
bu suldan geni istifad edilir.
Aadak mxabirlmd dolay xrclrin mhsulun maya dyri zrin
krlmsi verilir:
Debet 202 "stehsalat msrflri"
Kredit 701-5 "Satn digr maya dyri xrclri"
Kredit 721 "nzibati xrclr"

30
 Xrclr anlay anlay mssislrin faliyyt sektorundan asl olaraq bir sra
blmlr ayrlr. Bunlardan bir nesi aada qeyd edilib:

Kommersiya xrclri mssis xrclrinin byk bir hisssini tkil etmkl

onun faliyytinin tnzimlnmsind v glck glirlrinin yaranmasnda mhm
hmiyyt malikdir. Buraya reklam, marketinq, bu faliyyt sektoru il mul olan
ii heyti il bal xrclr, satla laqli olmayan xrclr v s. aiddir. 711 N-li
"Kommersiya xrclri" hesab aktiv olduundan kommersiya xrclri bu hesabn
debetind uota alnr.

mumilikd xrclrin uotunun sifari metodundan danlan zaman

mliyyatlarn myyn ardcllna diqqt yetirilir. sasn sifari metodundan
xidmt sferasnda, daha dqiq desk, thsild geni istifad olunur. Sifari metodu
zaman mliyyatlar aadak ardcllqla verilmidir:

Mstqil xrclrin Dolay xrc maddlri

uotu zr uot v qruplama

Thsil Dolay xrclrin

proqramlar zr thsil proqramlar zr
mstqim xrclrin bldrlmsi
qruplamas

Hr bir thsil proqram zr xrclrin mumi

kmiyytinin myynldirilmsi

Sifariin yerin yetirilmsi baa atdqdan sonra faktiki

maya dyrinin myynldirilmsi

31
 Thsil sektorundan savay sifari metodunun zn dorultduu sferalardan biri
d tibb sektorudur. Bu zaman tibbi tkilatlarda tibbi xidmtlrin maya dyrinin
kalkulyasiyas zaman sifari metodunun ttbiqi daha yax nticlr ver bilr.

Tibbi tkilatn hesablama xidmtinin mkda tibb xidmtin gstrilmsi haqda

mtrinin sifarii daxil olduu anda hmin xidmtin yerin yetirilmsin veriln
sifari xrclrin qeydiyyat kartokas amaldr. Bu kartokada btn faktiki
xrclr z ksini tapmaldr. Hkim pasiyenti qbul etdikdn sonra tibb mssissinin
xidmtlrin siyahsna sasn gstrdiyi tibb xidmtin nvlrini hmin blankda qeyd
alr.

Bu metodun ttbiqi zaman xrclrin uot obyekti v kalkulyasiya obyekti kimi

ayrca sifari, baqa szl, tibb xidmtin myyn nvlrini yerin yetirmk n
pasiyentin sifarii ( ms. hmin pasiyentin stasionar bd malicsi , ambulatoriya
poliknika bsi n gstriln tibb xidmtin baa atd hal) sas gtrlr.

Mstqim xrclrin uotunu bilavasit 202 stehsalat msrflri adl hesabda

aparmaq lazmdr. Xrclrin uotunun sifari metodu ttbiq olunduqda 202-ci hesabn
trkibind hr bir sifari zr subhesablar amaq mqsd uyundur. Sifariilrin
trkibind xrclrin aadak maddlrl qrupladrlmas tvsiyy olunur.

mumiyytl faktiki maya dyrinin sifari metodu il kalkulyasiyasnn bir sra

atmayan chtlri mvcuddur. Bunlara sifariin yerin yetirilmsinin
uzunmddtli olmas xrclrin sviyysin cari nzart etmy imkan vermmsini
misal gstrmk olar.

2.2 Xrclrin proseslr zr uotu metodunun

xsusiyytlri;
Xrclrin proseslr zr uotu idaretm uotunda, xrclrin uotu v analizind
sas yerlrdn birini tutur. Bu zaman xrclrin hesablanmas daha obyektiv kild
yrnilir.

32
 Xrclrin uotu metodu istr teoriyalar, istrs d praktikalar arasnda hr
zaman byk fikir ayrlqlarna sbb olmudur.

Bazar iqtisadiyyat raitind bzi iqtisadlar bu metoddan imtinann trfdar

idilr. Onlarn fikrinc bazar raitind qiymtin snii tnzimlnmsi doru hal deyil
v bazar raitind qiymt z-zn tnzimlm bacarna malik olmaldr.

Lakin buna baxmayaraq bir sra tsrrfat mssislri hl d bu suldan

istifad etmkddirlr. Bunun tbii ki, bir sra sbblri mvcuddur.

Mssis v tkilatlarda ba vern hesablamalar, kredit mnasibtlri pul

lsnn kmyi il hyata keirilir. Bu zaman istehsal ediln mhsulun hcmi,
mhsulun maya dyri, mnft v rentabellilik v tdavl xrclri hesablanb
myyn edilir.

Xrclrin proses dyrinin hesablanlmas zaman dolay xrclr son ntic

olaraq daha obyektiv bldrlm imkanna malikdir. Yenidn hesablanlmann
sbb-ntic laqsi mssilrin blrinin trkib hisslrinin xrclrinin
bldrlmsin d kmk edir.

Masir zamanda bir ox mssislr funksional blmlr ayrlan nnvi

metoddan proseslr zr uot metodlarna mracit edirlr. nki proseslr zr uot
metodunun sasnda arasksilmz hadis v funksiyalarn qarlql laqsi qismind
x edn idaretm konsepsiyas durur. Sz gedn metod nnvi metoddan daha
frqli uot metodlar v xrclrin idaredilmsi prisniplrini cmldirib.

Daha geni yaylm metodlardan biri xrclrin btvlkl bldrlmsi

(absorption costing) v xrclrin hisslrl bldrlmsi (direct costing) hesab
olunur. Birinci sz gedn metod birbaa v dolay xrclr ayrlr. Halbuki, dolay
xrclr mhsul dyrinin hcmdn asl mtnasib bldrlm bazalarna aid edilir.
Buraya sas iilrin qazand mk haqq, birbaa xrclrin mbli daxildir. Bu
bldrlm bazalarnn sz gedn xrclrin mnbyin he bir aiddiyyat yoxdur.

33
Direkt-kostinqdn istifad zaman mhsullarn maya dyrin sadc dyin xrclr
aid olunur. Daimi xrclr is birbaa olaraq maliyy nticlrind z ksini tapr.

Hr iki metod hmiyytli atmazlqlara malikdir: onlar dolay xrclri trafl

kild ks etdirmir. Bu sbbdn d onlarn idarolunmasnda manelr yaranr.
Glck perspektivd bu problemlrin daha da ox artm gzlnilir, nki
mssislrin maya dyrinin strukturunda birbaa xrclrin yeri getdikc azalr.
Prosesynml idaretmy keid zaman baxlan metodlar mssis v ya
tkilatlarn proseslrinin dyrinin qiymtlndirilmsin imkan vermir. Faliyyt,
digr szl desk mliyyat sasl xrclrin proporsional bldrlmsi metodu
(Activity Based Costing), ksin xrlcrin proseslr zr hesablanmasna daha yax
uyun glir.

ABC metodunda mssis mliyyatlar dsti, mcmusu kimi nzrdn keirilir.

Mssisd grln ilr onun xsusiyytlrini tyin edir. Ba vern mliyyatlar
zaman resurslardan istifad olunur v hr hanssa bir ntic ld edilir. Bu resurslara
informasiya, material, avadanlqlar aiddir.

ABC metodunun ttbiqi zaman da, tbii ki, ilk nvbd mssisd grlck
mliyyatlarn siyahs v ardcllnn myynldirilir. Bu adtn mrkkb i
mliyyatlarnn ox sad trkib hisslrin blnmsiyl, hminin bununla brabr
onlarn resurs mnimsnilmsi hcmin sasn hyata keirilir. Bununla da ABC
metodunun mahiyyti prosesin dyrinin myyn olunmasn tmin etmkdir. Bu
yanl hesablanlm btn hesab-faktura xrclrinin bldrlmsi v onlarn hr
bir mliyyata, funksiyaya v faliyyt tsiri sasnda ba verir.

Metodun ttbiqi n sbb aada gstrilmidir:

Resurslara aid olan xrclr bldrlr. Birinci resurslarn strukturu

myynldirilir. Burada hminin hr bir resursun istifadsiyl bal faliyyti
tmin edn xrclr siyahs da myyn edilir. kinci is resurslara olan xrclr
myynldirilir. Bir qayda olaraq, aada gstriln resurs nvlrini bir-

34
birindn ayrrlar:
 i heyti;
 Avadanlq;
 Nqliyyat;
 Torpaq razisi.
Xrclrin bldrlmsi yoluyla mssisd btn resurslarn dyri myyn
olunur.
Resurslarn dyrinin onlarn proporsional istifadsi il bal mliyyatlara
krlmsi. Lakin son tqdird xrc obyektlri arasnda btn mliyyatlarn
dyrini bldrmk mmkn deyildir. Glckd mliyyatlarn
bldrlmsi onlarn tipindn sx asl olacaqdr.
Xrc obyektlrin srf olunan sas mliyyatlarnn dyrinin bldrlmsi.
Son mrhld sas mliyyatlarn dyri xrc obyektin bldrlr. vvlki
mrhllr analoji olaraq bu bldrlm proporsional olur.
mliyyatlara srf olunan resurslarn dyrin sasn prosesin dyri myyn
edilir.

Son nticd ABC metodu yksk etibarllq drcsin malik olan mssisnin
mliyyatlarn dyri v istehsal qabiliyytini myyn etmsin, resurslardan
istifadnin effektivliyini qiymtlndirmsin v mhsulun (i v xidmtlrin) maya
dyrini myyn etmsin imkan yaradr. Bir ox hallarda bu metod vasitsil ld
olunan mlumatlar bir ox nnvi kalkulyasiya metodlarndan sasl surtd
frqlnir. Bununla brabr ABC metodu bir ox mssislrin problemlrinin hllin
kmk edir, nki o prosesli yanamadan istifad etmkl dolay xrclrin detall
kild hesablanlmas v mvafiq olaraq idarsini tmin edir.

Verilmi bir misala nzr yetirk:

Mssis tzyiq altnda tkm texnologiyasndan istifad edrk asan ridil

biln tkr istehsal edir. Bazarn ttqiqi gstrdi ki, bu mssis glckd satn

35
nzr arpacaq qdr artmas perspektivin malik deyil. Onun n d gstricilrin
yaxladrlmas mqsdil, mssis daxilind olan problemlr nzr yetirmlidir.

2012-2014-c illrd mssisd sas problem istehsala kiln yksk

xrclrdir. Xrclrin thlili gstrdi ki, onlarn strukturunda sas hiss dyin
xrclr dr (diaqram 1). Bununla brabr dyin xrclrin trkibind sas yeri
mssisnin hmiyytli drcd tsir gstr bilmdiyi xammala kiln xrclr
tutur. gr trkibdn thlil olunan xammala (rintiy) kiln xrclr xlsa, onda
grnr ki, dyin v daimi xrclrin pay demk olar ki eynilir (diaqram 2).

Daimi xrclrin sonrak thlili gstrdi ki, daimi xrclrin 25%-ini tullant sular
v traf alm dymi ziyana gr dnilmi crimlrl bal xrclr tkil edir.

Sz gedn bu bnd byk hmiyyt ksb etdiyindn, onun azaldlmas bard

bir sra tdbirlr grlmlidir. Bunun nticsind irkli sularn tmizlnmsiyl bal
lav proseslr daxil edilmlidir. Bu prosesin stn chti ondan ibartdir ki,
istehsalatdan daxil olan irkli sular dyiikliy mruz qalaraq tmizlnck v geri
qaydacaq. Bu yolla da itkisiz ekoloji tmiz istehsalat yaranm olur. lav artrlm
prosesin xrclri artracan isbat etmk n onun dyrini hesablamaq lazmdr.

Proses yanamasna sasn xrclri hesablamaqdan vvl ilk nc mssisnin

proses modelini ilyib hazrlamaq lazmdr. Yuxarda gstrilmi misalda
mssisnin proses modeli aadak sxem 3-d gstrilmidir.

Burada idaretm proseslrin maliyynin idaredilmsi, keyfiyytin

idaredilmsi, proyektlrin idarolunmas, strateji idaretm, texnologiyann inkiaf
daxildir. sas proseslr marketinq, planladrma, istehsalat, logistika daxildir.
Kmki proseslr is press-forma istehsal, avadanln istehsal, suyun
tmizlnilmsi, mssisnin thlksizliyi baxmndan tmin olunmas, cmiyytl
laqlrin idarolunmas, ekologiyann idarolunmas, iilrin idaredilmsi
daxildir.

36
 90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Diaqram 1. Xrclrin
X rinti nzr alnan strukturu

Daimi xrclr Dyin xrclr

52%

51%

50%
Daimi xrclr
49% Dyin xrclr

48%

47%

46%
rclrin rinti nzr alnmayan
Diaqram 2. Xrcl
strukturu

daretm prosesi:

Km
Kmki proseslr sas proseslr

Sxem 3. Mssisnin
M proses modeli.

37
 Grndy kimi irkli sularn tmizlnmsi kmki proseslr aiddir v
nnvi uotda dolay xrclrin mumi miqdarnda bu xrclr itrdi. Xrclrin
tmizlm prosesi zr hesablanlmas zaman onu detalladrmaq lazmdr.

Hazrki metodun effektiv olduunu isbat etmk n bir ne hesablamalar

aparlmdr v bir ne nticlr ld edilmidir. Aparlm tdqiqatlar nticsind
diqqt yetirmk lazmdr ki, proses metodunun ttbiqin misalda gstrilmi
mssisd aada verilmi amillr rait yaratmdr:

Dolay xrclrin detalladrlmas v onlarn yaranmas mnblrinin

myynldirilmsi;
Xrclrin detalladrlmasna sasn adekvat idaredici tsirlrin yaradlmas;
Ayrca proseslrin dyrinin hesablanlmas v onlarn effektivliyinin
qiymtlndirilmsi.

2.3 Kompleks xrclrin bldrlmsinin mvcud

metodlar v onlarn tkmilldirilmsi istiqamtlri
Trkibin gr xrclr sad v kompleks xrclr blnr.

Sad xrclr bir nsrdn ibart olur v onlar istehsal fhllrinin mk haqq,
sas material, yanacaq, elektrik enerjisi v.s msrflr daxil edilir.

Kompleks xrclr z mzmununa gr bir ne nsrdn ibartdir. Bel xrclr

mumistehsal v mumtsrrfat xrclri aid edilir.

Mhasibat uotu obyektlrinin elmi chtdn saslandrlm qaydada

qiymtlndirilmsi v kolkulyasiya edilmsi tsrrfat vsaitlrinin v onlarn ml
glm mnblrinin, uot v hesabatda dzgn ks etdirilmsini tmin edir.

Hesablarda tsrrfat vsaitinin v onlarn ml glm mnblrinin dyimsi

v tsrrfat proseslrinin nticlrinin haqqnda mlumat toplanr. Mssis v

38
tkilatda plan v taprqlarnn yerin yetirilmsin nzart etmk n mhasibat
uotunda kompleks istifad olunan balans v hesabat bilavasit mhasibat uotunda
kompleks hesablardan istifad edilir. Bu kompleks hesablarn sistemldirilmi
hesab siyahs plan adlanr.

Hesablar plannda yalnz sintetik hesablar deyil, eyni zamanda onlarn trkibin
daxildn subhesablarda ks etdirilir.

Hesablar planndan istifadni asanladrmaq mqsdil hr bir hesaba ifr

verilir.

Mhasibat yazllar zaman hesabn ad vzin onun ifrsi gstrilir. Bu da

hm uotu, hm d onun avtomatladrlmasn asanladrr. Hesablar plannn
sonunda balans arxas, hm d onun avtomatladrlmasn asanladrr. Hesablar
plannn sonunda balans arxas hesablarn siyahs da verilir. Hesablar plann lav
olaraq onun ttbiqin dair tlimat hazrlanmr. Hmin tlimatda hr bir hesabn
tyinat, mzmunu xarakteriz etmkl onun baqa hesablarla mxabirlmsi d
gstrilir. Hesablar plan v ona lav olan tlimat mhasibatlq trfindn hans
gstricilrin alnmasn v bu gstricilrin alnmas qaydasn myyn edir.

Ehtiyatlarn qiymtlndirilmsi mqsdil v alnan mlumatlarn maliyy

hesabatlarnda ks etdirilmsi zaman mssislr kompleks istehsal xrclrini doru
bldrmlidir. Bu zaman hminin maliyy hesabatnda seilmi bldrm
metodlarnn aqlamasn gstrmlidir.

Lakin bu qaydada bldrm maliyy hesabatlarnn thlilin nticlrinin shv

tfsir olunmas il nticln bilr. lbtt ki, kompleks xrclrin bldrlmsinin
mqbul sullar da mvcuddur. Buna baxmayaraq metod seimi il bal qrarlar
ehtiyatlarn qiymtlndirilmsind v frdi mhsullarn glirlilik sviyysinin
myyn olunmasnda sasl frqliliklr yaradr.

Qarya qoyulan hdflrdn asl olmayaraq kompleks xrclrin

bldrlmsinin bir sra metodlarnn mvcudluu oxsayl mhsullarn yaranm

39
blnm nqtsind xrclrin mblinin myynldirilmsinin yetrinc tin
proses olduunu hqiqtynml ks etdirir.

Mssis trfindn qbul edilmi frdi mhsullara aid ediln xrclrin istniln
metodlar hazrki mvcud problemi tam olaraq hll etmir. Ona gr d daha
mqsduyun mhsulun mumi dd sayn nzr almaqla hesablanm brutto glir
hesab olunur. Bundan savay gr mssis z qrarlarn kompleks xrclr
saslandracaqsa, onda bu shv nticy gtirib xara bilr.

Kompleks xrclrin xsusiyytlrindn biri d odur ki, bir mhsul buraxlnn

artm ksr hallarda digr bir mhsulun da buraxlnda artma sbb olur. Bu cr
hadislr "xrclr-hcm-glir" mnasibtlrininin v xrclrin differensial thlilinin
ttbiqini zruri edir. Mhsul buraxlnn qiymtlndirilmsinin bir ox alternativ
variant uzunmddtli v baha baa gln kompter texnologiyalarnn ttbiqiyl olan
hesablamalara gtirib xara bilr.

Szsz ki, bldrlm anndan sonra kilmi xrclr idarednlr qrar

qbul edilmsi n daha lazmi informasiyalar tqdim edir, xsusil d mhsulun
glck dvr n tkmilldirilmsinin mqsduyunluu il bal. Xrclrin
relevantl (laqdarl), mhsulla mxtlif situasiyalarda laqlndirilmi,
hminin differensial glir v xrc anlaylarna aid probleml bal hazrki suala
daha da trafl aada nzr yetirilmidir.

Xsusil kompleks deyil, differensial xrclr yegan relevant (laqdar) xrclr

hesab olunur. Onlar mhsulun sat n mvafiq olan daha glirli an
myynldirir. Mssis mhsulun glck istehsal bard qrar qbul edn zaman
differensial xrclr istehsal mliyyatlarnn genilndirilmsi n lav xrclr
hesab olunur. Bu formada qrar qbul etmk n differensial glir v differensial
xrclrin uyunluunu myyn etmk yolu il lav (differensial) gliri hesablamaq
mqsduyundur.

40
 Verilmi bir misala nzr yetirk: Ehtimal edk ki, verilmi mhsul
bldrlm nqtsind he bir bazar qiymtin malik deyil. Lakin daha sonra
10000 manat hcmind mhsul zrind aparlan idn sonra onu 15000 manata
satmaq mmkndr.

Bu zaman differensial glir 15000 manat tkil edckdir, differensial xrclr is

10000 manat. Differensial mnft (tmiz differensial glir) is 5000 manat tkil
edck.

gr mssis mhsulu bldrlm nqtsindn sonra yenidn ilmy

mruz qoymazsa, sadc 5000 manat glir itirmi deyil, hminin digr zrrlr d
vurmu olar. Tsvvr edk ki, mssis verilmi mhsulun tkmilldirilmsi
mqsdi il onu 4000 manat hcmind yenidn emal etdi. Bundan sonra bu mhsulu
18000 manata satmaq mmkndr. Realiz olunmann xalis dyri bldrm
nqtsindn sonrak ilk mmkn mrhld myyn olunduundan, mhsulun daha
da yax xsusiyytlrini ld etmk n sonrak istehsalat ona aid olunmu
kompleks xrclrin hcmin he bir tsir gstrmyck. Mhsulun sonrak emal
imkanlar da hminin tbii gstricilr metodu il bldrlm kompleks xrclrin
mblin he bir tsir etmyckdir. nki eyni hcmd mhsul emal olunur.

Mhsulun maya dyrinin myyn olunmas zaman bldrln xrclr hr

hanssa bir metodla hesablanlm bldrlm kompleks xrclr lav olunur.
Lakin cari yanamalar frqli byklkd mnft gtirib xardr.

stehsalatn glck mnft ld etmk qabiliyyti qrarnn qbul edilmsi

zaman mssislr yenidn lav glirlrl lav xrclri mqayis etmlidir.
Gstrln bu misalda lav glir 3000 manat tkil edir:

18000-15000=3000 (manat)

lav xrclr is 4000 manat tkil edir.

Bu sbbdn d he bir digr faktorlar diqqt almayan zaman mssislr n

keyfiyyt xarakterini yaxladrmadan satlan mhsul n stnlk verilnidir.

41
 Kompleks mhsullarn istehsal istehsaln texnologiyayla tmin olunma
sviyysindn asl olduu qdr, bazar raitindn d asldr. Kompleks mhsullarn
ikili xasiyytinin bu formada myyn edilmsi ilk baxdan lverili hal kimi
grns d, bunlarn hr birinin qrar qbulunda nzr alnmas fiziki olaraq qeyri-
mmkn haldr.

Glirin planladrlmas mqsdil marjinal glir konsepsiyasnn ttbiqi daha

mqsduyundur. O satdan ld olunmu mnft v hazrki mhsulun istehsal
n kilmi dyin xrclr arasndak frq hesab olunur. Marjinal glir idarilr
mssis glirin artrlan v ya xlan mblin ehtimal n imkan yaradr. Bu
gstrici mhsulun realiz olunmasndan olan brutto glirin mblini ks etdirmir.
Bu gstrici onun digr mhsullara nisbtn mqayisd nisbi glirliliyini myyn
edir.

Hr hans bir mhsulun v ya seqmentin realiz olunmas zaman yaranm,

satdan ld edilmi mnft v mhsulun maya dyrinin arasndak frq kimi
tannan, znd kompleks olduu kimi, hm d bldrlm nqtsindn sonra
kilmi btn xrclrin bir hisssini birldirn brutto glir glirin planladrlmas
zaman qrar qbulu n etibarl metod hesab edilmir. ld olunmu mlumatlar
mumi brutto glirin dyiilmsi mqsdi il qrarlarn proqnozladrlmasnda
istifad oluna bilmzlr.

2.4 Tam v dyin xrclr zr mhsullarn maya

dyrinin kalkulyasiyas metodlar
Xrclrin mhsulun buraxl hcmin nzrn znn nec aparmas xrclrin
beynlxalq standartlara v praktikaya uyun olaraq tsnifat xsusiyytidir. Bu
sbbdn d iqtisadiyyatda dyin (ing. trc. variable), daimi (ing.trc. fixed) xrclr
terminlri geni istifad edilir. Bu xrc nvlrindn baqa is hissvi-daimi (ing.trc.

42
semi-fixed), hissvi dyin (ing.trc. semi-variable) xrclr terminlrindn d bzi
dbiyyatlarda sz alr.

Sz gedn xrclrin bir sra znmxsus xsusiyytlri mvcuddur:

Dyikn xrclr Istehsal buraxl hcmin dz

mtnasibdir. Bu o dmkdir ki,
istehsal hcminin iki df artm bu
xrclri d iki df artracaqdr.
Daimi xrclr stehsal hcminin istniln sviyysindn
asl olmayaraq dyimz qalr.
Hissvi-daimi xrclr Bir mddt dyimz qalsa da, myyn
zaman kedikdn sonra dyimy
balayr, daha sonra is yen d sabitlir.
Bu sbbdn d ingilis dilind bu xrclr
addml, mrhlli olaraq sabit olan
xrclr d adlanr (ing.trc. step-fixed).
Hissvi-dyikn xrclr Bu xrclr hm daimi, hm d dyikn
xrclrin xsusiyytlrini znd
birldirmidir. Bzn bu tip xrclr
qarq xrclr d adlandrlr.

Veriln qsa bir zaman hcmind xrclr daimi, hissvi v dyikn xrclrdn
ibartdir. Lakin bu zaman uzandqca v bir ne ili adqda btn xrclr
dyickdir. Bunun sbbi d istehsal hcmind olan byk miqyasl
dyiikliklrdir. Bu zaman daimi xrclr zlynd d hissvi-daimi xrclr evrilir.
Daimi xrclrin bu cr dyiikliklrini nzr alan bzi qrb alimlri, onlar bu
xsusiyytlrin gr dyikn xrclr adlandrrlar.

43
stehsal xrclrinin tsnif olunmas beynlxalq standartlara gr hmin qrarlara tsir
etm gcn v xsusiyytlrin grdir.
Dyikn, daimi, hissvi-daimi v hissvi dyikn xrclrin istehsalat hcminin
mvafiq olaraq cmi dyikn, cmi daimi xrclr gr dyimsi aadak
sxemlrd gstrilmidir:

Dyikn xrclr:
Cmi dyin xrclr

stehsalat hcmi

Hissvi-daimi xrclr:
Cmi daimi xrclr

stehsalat hcmi

Sabit xrclr mhsullarn mxtlif nvndn, kmiyytindn asl olaraq

formalar. Bu xrclr istehsal prosesind ml glir.

Dyin xrclr is mxtlif mhsullarn istehsal, hcmi il bilavasit baldr.

Eyni sahy kiln xrclrin artb-azaldqda dyimsini, v ya yeni texnologiyann

44
ttbiqini, gbrlrdn istifadni v s. misal kmk olar. Bunlar xrclrin
dyimsin sbb olur.

Daimi xrclr:
Cmi daimi xrclr

stehsalat hcmi

Sabit v dyin xrclr mahiyyt etibar il frqlnslr d onlar arasnda

qarlql laq mvcuddur v bir-birlrini tamamlayrlar. Bu zaman sabit v dyin
xrclr istehsala kiln xrclri ks etdirir v mumi istehsal xrclrini
formaladrr.

Mhsul vahidin kiln xrclrin maya dyrinin mahiyyti v hmiyytinin

myynldirilmsi istehsal xrclri zaman xsusil vacibdir. Sz gedn bu
gstrici istehsal strukturlarn mqayisli qiymtlndirilmsind, qiymtqoyma
prosesind, mhsullarn rqabt qabiliyytinin formalamasnda, mnftin hesablan-
mas v yksldilmsi tdbirlrinin hazrlanmasnda hmiyytli rol oynayr.

qtisadi dbiyyatda maya dyri termini orta istehsal xrclri kimi d adlandrlr.
Maya dyrini, yaxud orta istehsal xrclrini sabit v dyin xrclr n d
myynldirmk mmkndr.

Orta sabit xrclri v orta dyin xrclri hesablamaq n mumi sabit v

mumi dyin xrclr istehsal olunmu mhsulun hcmin blnr.

Demli orta sabit xrclr istehsaln hcmi artdqca aa dr, orta dyin
xrclr is ilk baxdan mhsulun hcminin artm nticsind mhsul vahidin gr

45
azalsa da mhsuldarln artmna ynldiln xrclr hesabna ykslir.

stehsal xrclri il mnft arasnda qeyd olunan mtnasibliyin gzlnilmsind

sas gstricilrdn biri kimi son hdd xrclri iqtisadi mfhumundan istifad edilir.

Son hdd xrclri dedikd mhsul istehsalnn artm il laqdar formalaan

mumi istehsal xrclrinin ykslmsi sviyysi baa dlr. Daha dqiq desk, son
hdd xrclri mhsul istehsalnn artmasna ynldilmi xrclrl vvlki istehsal
xrclrinin frqinin bu zaman ld olunan mhsulla vvl istehsal olunan mhsulun
hcmi arasndak frq nisbti il myynldirilir.

Son hdd xrclrinin hesablanmasnn mnftl ball onunla izah olunur ki,
yaranm frq bazar qiymti il mqayisli thlil edilir. Bu aradrma qiymtlrin v
xrclrin, demli mnftin sviyysi baxmndan mqayisli kild lverili
variant, daha smrli istehsal sahsini, yaxud mhsul istehsaln vvlcdn proq-
nozladrmaa rait yaradr.

Birinci hal, yni xrclrin artm sviyysinin mhsul istehsalnn artm il

nticlnmmsi v ya istehsaln aa dmsi torpan keyfiyyti il laqdardr.
Bel ki, bir ne istehsal dvrnd eyni sahy (nvbli kin ttbiq etmdn, bzi
hallarda nvbli kin olsa bel) mxtlif gbrlrin verilmsi torpan istehsala zruri
olan xasslrinin aa dmsin v itmsin gtirib xarr.

kinci halda xrclr o sviyyd artr ki, istehsaln artmndan danmaa lzum
qalmr, yni xrclr bazar qiymtlrinin sviyysini tr. Hr iki haln ba vermsi
son hdd xrclrinin hesablanmasn klgd qoyur.

Qeyd olunanlarn nzr alnmas is ona gtirib xarr ki, istehsal vvlcdn
xrclrini bazar qiymtlrinin sviyysi il istehsaln artmn mnftin sviyysi il
laqlndir v qiymtlndir bilr.

Grndy kimi istehsal xrclri ntic etibar il mnft birbaa tsir gstrir.
nki mnft satdan ld olunan pul vsaiti il mt istehsal v sat xrclrinin
frqi kimi hesablanr.

46
 Mnftin yksldilmsi mlumdur ki, hr bir istehsalnn balca mqsdidir.
Mnftin yksldilmsinin mxtlif istiqamtlri mvcuddur.

lk nvbd mhsul istehsalnn artrlmasna tsir edn v az xrc tlb olunan

tdbirlr stnlk verilmsi vacibdir. Qiymtlrin sviyysi il xrclr arasnda
smrli nisbtin gzlnilmsi n yksk keyfiyytli mt istehsal diqqt
mrkzind olmaldr. Bu zaman bazarn tlbin uyun mhsul istehsalna stnlk
verilmsi, evik kild istehsalda struktur dyiikliklrinin bazara uyunladrlmas
istehsalnn sas vziflrindn olmaldr. Demli tlb v tklifin tarazl
mnft d z tsirini gstr bilir.

Mnftin artrlmasnn digr mhm istiqamti istehsalnn tkc keyfiyyt

baxmndan deyil, eyni zamanda digr lamtlr gr yksk rqabt qabiliyytli
mt istehsalna nail olmas il baldr. Bu onunla xarakteriz olunur ki, bir
trfdn eyni mhsulun oxsayl satcs olan aqrar bazarda gcl rqabt mhiti for-
malar, digr trfdn myyn inhisar qruplarnn mvqeyi il mbariz aparmaq,
idxal mhsullar il rqabt girmk kimi mhm msllrin hdsindn glmk
problemi yaranr.

Mnftin artrlmasnda istehsal n sas rtlrdn biri d smrli istehsal

sahlrini myynldir bilmk bacar il baldr. Bunun n istifad olunan
gstrici mnft hddidir.

Mnft hddi (iqtisadi dbiyyatda bu gstrici glir hddi kimi d ildilir)

satdan ld olunan pul glirinin artmnn mhsulun hcminin artmna nisbti kimi
myyn olunur.

Digr istiqamtlrl yana mnft hddinin hesablanmas da mnftin

artrlmas n daha smrli tdbirlr hazrlamaa imkan ver bilir.

Bazar iqtisadiyyat raitind mssislrin faliyytinin balca gstricisi

faliyytdir. Rentabelli olmayan, baqa szl ziyanla ilyn mssislr sadc
olaraq shndn gedirlr. Lakin thlil zaman mslnin hllinin sadliyi ancaq

47
zahiridir. Snaye cmiyytin inkiaf drcsin uyun olaraq bazar konyukturas son
drcd mrkkblir v yksk dinamikliyi il frqlnir. Bel raitd mntzm
olaraq mnft ld etmk o qdr d asan olmur. Ona gr d istehsal el tkil
etmk lazmdr ki, mhsul istehsal minimum xrclr kmkl ld edilsin,
keyfiyyti yksk v qiymtli rqabt qabiliyytli olsun.

Bir qayda olaraq daimi xrclr faliyyt nvlri sasnda bldrlr, daha
sonra hr bir faliyyt daxilind buraxlan mhsullar arasnda bldrlr. Sz
gedn xrclrin rasional bldrlmsindn mhsul nvlri zr maya dyrinin
myynldirilmsind dqiqliyi asldr. Bu z nvbsind irktin qiymtqoyma
v struktur siyasti n mhm saylr.

Dyin xrclrin uotu metodu (direkt-kostinq sistemi) - bu mhsulun maya

dyrinin formalamasna ehtiyatlarn qiymtlndirilmsi v mhsulun maya
dyrinin myynldirilmsi n yalnz dyin istehsalat xrclrini nzr alnan
yanamadr. Maya dyrinin hesablanlmasnda birbaa material xrclri, birbaa
mktutumu xrclri v dyin mumistehsalat xrclri itirak edir. Daimi
mumtsrrfat xrclrin dvr olaraq baxlr.

Tam xrclrin uotunun metodu zaman mhsulun istehsalat maya dyrinin

hesablanlmasnda btn istehsalat xrclri itirak edir. Sadc kommersiyayla
mumtsrrfat xrclrin dvr olaraq baxlr.

"Direct-costing" sisteminin trfdarlarl hesab edir ki, mssis daimi, spesifik

tsrrfat mliyyatlar il bal olan v ya olmayan mliyyat xrclri dayr. Bu
xrclr istehsalatn hcmindn birbaa asl deyildir v onlar mhsul vahidinin maya
dyrini hesablayan zaman nzr almrlar. Daimi istehsalat xrclri istehsalat
hcmindn deyil, daha ox vaxt amilindn asldr.

"Direct-costing" sisteminin leyhdarlar hesab edir ki, daimi istehsalat

xrclrinin olmamasndan istehsalat dayana bilr. Bunun n d bu cr xrclr
mhsulun maya dyrinin sas hisssindn birini tkil edir.

48
 "Direct-costing" sisteminin thlili zaman nzr almaq lazmdr ki, o
mssisdaxili idaretm qrarlarnn qbul olunmasnda ox faydaldr. Lakin
Mhasibat Uotunun Beynlxalq Standartlarnda maliyy hesabatlarnn trtibind v
vergitutulan glirin hesablanlmasna bu sistemdn istifady icaz verilmir.

Xrclrin uotunun bir sra metodlarnn ttbiqi mhsulun maya dyrinin

hcmin v onunla birlikd maliyy glirinin mblin d tsir edir.

Tam xrclrin uotu zaman mhsul vahidinin maya dyri "direct-costing"

sistemin nzrn daha ox olacaq. Buna sbb birinci halda btn istehsalat xrclri
istr dyin, istrs d daimi xrclr kimi istehsalatn maya dyrin aid edilirlr v
mhsul vahidinin maha dyrinin hesablanlmas zaman nzr alnrlar.

"Direct-costing" sisteminin ttbiqind mhsul vahidinin maya dyrinin

hesablanlmas zaman istehsalat xrclrinin tkc dyin hisssini nzr alrlar.
Btn daimi xrclr is dvri xrclr kimi baxrlar v bitmmi istehsaln
qalqlarna, anbarda qalm hazr mhsul qalqlarna v ya realiz olunmu mhsulun
maya dyrin aid etmirlr v btvlkl glirin azalmasna silirlr.

Xrclrin uotu metodlarnn yrnilmsi tkc mhsulun maya dyrinin

byklyn deyil, mnft v zrr haqqnda hesabatn formasna da tsir gstrir.

Tam xrclrin uotu metodu zaman brutto gliri mhsulun realizasiyas

nticsind ld olunmu mnft v realiz olunmu mhsulun istehsalat
maya dyri arasndak frq kimi hesablanr.
Dyin xrclrin uotu zaman marjinal gliri mhsulun realizasiyas
zaman ld olunmu mnft v btn dyin xrclr, hminin
kommersiya, mumtsrrfat xrclrinin frqi kimi hesablanr.
Marjinal glir v "direct costing" sistemi sasnda mnft v zrr haqqnda
hesabatn yeni formasn hazrlamaq olar, bu zaman xrclr dyiilmsi v glir ld
etmk n qoyulan investisiya aydn nzr arpacaq.

49
 2.5 Xrclrin uotunun funksional metodu;
Xrclrin uotu aparlan zaman sas iki metoda diqqt yetirilir. Bunlar
funksional v nnvi metodlar hesab olunur.

nnvi metod sasn ken srin metodu hesab olunur. nki ken srin
istehsalat prosesind dominant faktorlar mk v materiallar hesab olunurdu, mhsul
buraxl hminin mhdud sviyyd idi, texnoloji inkiaf stabil olaraq qalrd.
Lakin buna baxmayaraq bu uot metodu hl d z rolunu qoruyub saxlamaqdadr v
aktual hesab olunur. nki bir ox istehsalat mssislrind yuxarda gstriln
amillr hl d mvcuddur. nnvi metodda hminin qeyri-istehsal sahlrinin
(kommersiya, idaretm v s.) faliyytinin mumi gediatna birbaa tsirindn
danlr. Bu da o demkdir ki bu sah mhsullarn spesifik mhsul nvn v ya
xidmt ayrmaq olmaz.

nnvi metodun yrndiyi problemlr masir raitd bir ox rtlr daxilind

zn dorultmadndan yeni metodun meydana xmas aktuall yaranmdr.
Bellikl d xrclrin uotunun yeni mrhlsi funksional metodla uot meydana
xmdr. Sz gedn bu metod 1980-ci illrd AB-da Robert S. Kaplan v Robin
Kuper trfindn hazrlanmdr. Bu metodun sas mqsdin nnvi metod
trfindn aradan qaldrla bilinmyn atmazlqlarn aradan qaldrlmas v sasn
idaretm qrarlarnn qbulu n daha dqiq informasiyann ld olunmasdr
(sasn d gecikmlr sardan). Funksional metodla uotun aparlmas irktlrd
ABC sistemi trfindn hyata keirilir. Sz gedn sistemin ttbiqini bir ne irkt
hyata keirmidir. Bunlara misal olaraq Caterpillar, General Dynamics, General
Motors, Hewlett - Packard, Martin Marietta v Siemans irktlrini sadalamaq olar.
Funksional metodun ad azrbaycan dilind "proseslr zr xrclrin uotu" v
"xrclrin proses-istinad qaydasnda idar olunmas" klind trcm oluna bilr.
ngilis dilind olan activity klimsi dilimizd proses, mliyyat, faliyyt sahsi v
s. kimi yaxn mnalarda ilnil bilr.

50
 Xrclrin proses-istinad qaydasna sasn idarsi maraql konsepsiyadr. Bu
zaman sistemdn kemi xrclrin uotunun hddindn artq mumildirilmi
sistemd yol veriln atmazlqlar aradan qaldrlmaq n istifadsi mmkndr.
mumiyytl xrclrin idar olunmasnda verilck qrarlarn qbulunda qarya
qoyulan mrkzi sual, v ya sas sual kimi resurlarn bykly, istifad olunan
metodlarn effektivliyi v ld olunmu nticlrin sviyysi hesab olunur.
Funksional metodu nnvi metoddan frqlndirn nsrlrdn biri d mhsullar
resurlar deyil, faliyyt sahlrini tlb edirlr. Mhz bu faliyyt nvlri zaman
resurlar mnimsnilir, tbii ki, bu resurslarn ld olunmas v istifadsi d xrclri
yaradr. nnvi metodda is ksin olaraq sas nsr birbaa resurslar hesab
olunurdu. Faliyyt sahsi zr is mumi anlayla kifaytlnilirdi.

Funksional metodda istifad olunan gstricilr "xrclr daycs" (cost drivers)

adlandrlr. Onlar zlynd istifadd olan resurlarn hcmini ln "resurs
dayclarn" (resource drivers) v "faliyyt nv dayclarn" (activity drivers)
cmldirib. Xrc dayclarnn say situasiyadan asl olaraq dyiir. Hr bir xrc
daycs mhsulun xsusi bir trkib hisssini myynldirir. Bu trkib
hisslrinin yrnilmsi prosesi sasnda ox baha baa gln bir proses d ola bilr.
Tbii ki, proses srf olunan mbll onun sonunda alnan informasiyann dqiqliyi
arasnda sx laq mvcuddur.

Bir ox mssislrd ABC sisteminin ttbiq olunmas zn mhsul istehsalna

kiln xrclrin myynldirilmsin daha dzgn yanama il frqlnir. ABC
sistemi ilk nc bazar seqmentlrini, sifariilrl qarlql laqlri, hminin
mxtlif tsirlrin modelldirilmsini sas gtrr. ABC sistemind hm maliyy,
hm d qeyri-maliyy mlumatlarndan l vasitsi qismind bir ox keyfiyytin
qlobal idar olunmas sistemlrindn istifad edn mssislr trfindn istifad
edir. mumiyytl bu sistem l vasitsi v l mqsdlri n ttbiq olunur. Bu
sistem msslrin inteqrasiya olunan mlumatlarn tcssm etdirir.
Xrclrin idar olunmas sahsind sas ttqiq ediln msl biznesin mxtlif
sahlrin ynldiln resurslarn kmiyyti, onlardan istifad olunmasnn daha

51
effektiv sullar v qazanlm nticlrin sonradan qiymtlndirilmsi haqqnda
qrarlarn qbulu meyarlar hesab olunur. Xrclrin uotunun nnvi sistemlrinin
ksr hisssi ld olunan resurslara istiqamtlndirilir. Xrclrin uotunun funksional
metoduna gr is resurslardan istifad olunmasnn thlili mahiyyt etibar il
faliyytin v proseslrin yerin yetirilmi nvlrinin drk olunmas kimi baa
dlmlidir.
Funksional metod mntiqi chtdn sbt edir ki, mhsullar resurslar deyil,
faliyyt nvlrini istehlak edir. Faliyyt prosesind resurslar istehlak olunur,
onlarn ld olunmas v istifadsi mvafiq surtd xrclri yaradr. Baqa szl
desk funksional metodun ttbiqi zaman xrclr vvlc faliyyt nvlrin aid
olunur, daha sonra is faliyytin hmin nvlrin tlb v tklif sasn istehsal
prosesi rzind mhsullar arasnda yenidn bldrlr. Mhsullara aid olunmu
xrclr, mhsullarn istehsal v sat mqsdil tlb olunan faliyyt nvlri zr
xrclrin mumi mblidir.
Xrclrin uotunun istniln sistemind n mhm saylan mqam, onlarn
kmyi vasitsil xrclrin dinamikasn modelldirmkdn ibartdir. Model real
vziyyt n qdr yaxndrsa, o daha ox fayda gtirmk imkanna malikdir.
Funksional metoddan istifad zaman bir ox hallarda xrclrin dinamikasnn
nnvi konsepsiyasna xsusi olaraq hmiyyt verilmir. Funksional metoda uyun
olaraq xrclr uzunmddtli perspektivlilik mvqeyindn nzrdn keirilir. Bu
zaman sz gedn btn xrclr dyiilmy doru meyl edir.
Tcrbd bzi xrclr faliyytin istehlak olunmu nvlrin uyun olaraq xtti
qaydada dyiikliy uramr. Adtn bu nv xrclrd olan dyiikliklr pillli hesab
olunur.
Funksional metod znd bir ne istiqamti birldirmidir. Bunlar
aadaklardr:
Resurslar - istehsal amillri;
Faliyyt nvlri v faliyyt nvlri zr xrclrin qruplar;
Resurs dayclar - birinci mrhld xrc dayclar;

52
 Xrclrin aid olunduu obyektlr;
Mstqim xrclr.
Bu istiqamtlrin ayr-ayrlqda tsnifatna diqqt yetirk.
Funksional metodun istiqamtlrindn biri olan resurslar, faliyytin hr hans
bir nvnn hyata keirilmsi mqsdil istifad ediln btn istehsalat amillrini
znd birldirir. stehsal mssislrindki tipik resurslara diqqt yetirsk, binalar,
istehsalat avadanlqlar, kompter sistemlri, nqliyyat, hminin d insan resurslarn
misal gstrmk olar. Mssisnin ld etdiyi resurslar xrc nsrlri formasnda sk
etdirilir. Zruri resurslar mssisd ba vern hr bir faliyyt nv rivsind
mliyyatlarn miqdarndan asl olaraq myynldirilir. Misal n, hr hans bir
sifariin yerin yetirilmsi mqsdil mkdalar, ofis mebeli, frdi kompterlr v s.
resurslar tlb olunur. Faliyytin bu sferasndak xrclr mkhaqq, amortizasiya
v s. xrclr aid olunur.
Resurslara kilmi xrclrin faliyyt nvlrin aid edilmsi bir sra nanslar
nzrd tutmudur. zlniln xrclr (trackable costs) istehsal amillri il faliyytin
konkret nvlri arasnda sbb-ntic laqlrini mmkn edir. N zaman ki,
resurslarn hr hans bir nv faliyytin yalnz bir nvn tmin etmk mqsdil
nzrd tutulmudur, o zaman resurslara kiln xrclri faliyytin hmin nvn
aid etmk he bir tinlik yaratmr. Misal n, materiallarn alnmas zr
sifarilrin rsmiyyt salnmas il mul mkdan mkhaqqn tam mbld
faliyytin "material alnmas" nvn aid etmk lazmdr. Lakin istehsal amili
faliyytin bir ne nvnn hyata keirilmsi mqsdil tlb olunan zaman, bu
formada resurslardan istifad onlar arasnda bldrlmlidir. Bu cr resurs
bldrlmsin qrb dbiyyatlarnda "allocated resources" ad verilmidir.
Resurslara kiln xrclri faliyyt nvlri arasnda bldrmk mqsdi il
birinci mrhlr xrclrin dayclarndan, digr szl desk resurs dayclarndan
istifad olunur. Bu zaman xrc qruplar faliyyt nvlri sasnda formalar. Resurs
dayclar zlynd resurs xrclri il faliyyt nvlri zr xrc qruplar
arasndak sbb-ntic laqlrini myyn edir.

53
 Xrclrin bldrlmsinin birinci mrhlsi mssisd uot sistemind
xrclrin hr bir maddsi n resurslarn istehlakn ks etdirn mlumatlara
saslanmdr.
Misal: Mssis faliyytinin on mxtlif nv var,dolay mkhaqq is burada
xrclrin bir maddsini ks etdirmkddir. Myyn etmk lazmdr ki, dolay
mkhaqqnn mumi mblindn hans faizi faliyytin hr bir nvn aid etmk
mqsd uyun olard. Bldrmnin birinci mrhlsind xrclrin hr bir
maddsin istinad edrk mumi mbl hesablanlan faiz vurulmaldr. Misal n,
gr qeyri-mstqim mk xrclrinin 10%-i faliyytin "avadanln saz hala
gtirilmsi" nv zr istehlak olunmudursa, onda mvafiq olaraq dolay
mkhaqqnn 10%-i faliyytin sz gedn nvn aid olunmaldr. Bldrmnin
birinci mrhlsinin son nticsi gstrir ki, xrclrin hr bir maddsi faliyytin
nvlrin sasn qruplar zr bldrlr.
Resurs dayclarndan istifad olunmaqla bldrm btvlkd nnvi uot
sistemind mvcud xrclrin blmlr arasndak bldrlmlrin bnzrdir.
kimrhlli bldrmnin birinci mrhlsi ABC sistemind v nnvi metoda aid
sistemlrd bir sra hallarda tkrarlanmaqdadr. Frq is bundadr ki, birinci halda
xrclr faliyyt nvlrin, ikinci halda is struktur blmlrin aiddir.
Funksional sistemd istifad olunan llr nnvi sistemin llrindn bir sra
xsusiyytlrin gr frqln bilr.
Faliyyt nvlrini hr hans ba vern bir hadis kimi baa dmk olar. Bu
zaman resurslar istehlak olunur. Onlarn sas funksiyalar son mhsula evrilmkl
baa atm hesab edilir.
Faliyyt nvlrinin hans xarakter malik olmas sual meydana xr, nki
masir dvrd praktikada he bir siyah tqdim edilmmidir. Mxtlif mssislrd
yerin yetiriln faliyyt nvlri bir-birlrin bnzs d, onlarn frqlndirilmsi
vacibdir. Bu frqlndirmni is funksional metodu ttbiq etmkl ld etmk
mmkndr.

54
 Faliyyt mrkzind bir-biri il qarlql laqli v znmxsus funksiyalar
cmlmidir. Faliyyt mrkzi il laqli olan xrclr, sz gedn mrkz daxil
ediln faliyyt nvlri zr xrclrin cmin brabrdir. Faliyyt mrkzi, adtn
msuliyyt mrkzin uyun olur, v ya nnvi blm kimi hesab olunur. Buna
misal olaraq mhasibatl gstrmk olar. Kiik mssislrd faliyyt nvlri zr
xrc qruplar faliyyt mrkzlri zr cmldirilmy d bilr. Buna baxmayaraq
btn hallarda faliyyt mrkzlri ABC -y aid bir ox sistemlrd ox mhm rol
oynayr.
Faliyyt nvlrin sasn resurslarn bldrlmsinin nticsi olaraq
faliyytin hmin nvn aid olan btn qarlql laqli xrclri znd birldirmi
xrc qruplarn (cost pool) znd tcssm etdirir. Bir sra hallarda "faliyyt
nvlri" v "faliyyt nvlri zr xrc qruplar" bir-birlrini vzlyn terminlr
kimi dbiyyatlarda istifad edilir.
Faliyyt nvlri zr xrclr faliyytin ls adlandrlr. Onlar, adtn
faliyytin hcmi vahidind ks etdirilir. Faliyytin ls giri v x
parametrlrin malik ola bilr. Bu l faliyyt nvnn fiziki trkibini d ks
etdirir. Misal olaraq, faliyyt nvnn giri parametri deyildiyi zaman "tchizat",
x parametri deyildiyi zaman is rsmiyyt salnm al kontrakt nzrd tutulur.
Faliyytin hmin nvn mxsus xrclri hm sifari dyri, hm d kontrakt dyri
kimi ks etdirmk olar. Btn hallarda faliyyt lsnn seiminin
myynldirilmsi prinsip etibar il ox mhm amildir. Bel bir l faliyyti
hcmin, mvafiq surtd xrclr tsir edn amillri dqiqldirmy rait yaradr.
Faliyyt ls minimum hmcins v qnatcil olmaldr.
Xrc qruplar ikinci mrhl xrclrinin dayclarnn kmyi il kalkulyasiya
obyektlri arasnda bldrlr. Sz gedn bu mrhl faliyyt nvlrin aid
kalkulyasiya obyektlri zr istehlak olunmasna qiymt vermk mqsdil nzrd
tutulmudur. Xrclrin qbul olunan daycs faliyyt nvlrinin sas x
parametrlridir. Praktikada xrclrin daycs bir ox hallarda faliyyt llrinin
xna baxmayaraq konseptual nqteyi-nzrdn mxtlif hesab olunurlar.

55
 Faliyyt nvlri v dayclar arasndak frqlr nzr yetirmk n bir
misala baxaq: Al kontraktlarnn saynn seilmsi tchizat bsinin yerin
yetirdiyi ilrin hcmini myyn etmk mqsdi daya bilr. Bu kontraktlarn say
z nvbsind "materiallarn satn alnmas" nvn tmsil edir. Verilmi bu
vziyytd xrclrin ilkin dayc kimi istehsal edilmi mhsullarn miqdar v vahid
mhsul n vacib saylan xammal v detallarn hcmi x edckdir. Bu sbbdn
d tsvvr edils ki, al kontraktlarnn say al xrclri n dayc qismind
x edir, hmin zaman o anlaylar qara bilr. Halbuki kontraktlarn balanlmas
xrclri yaradr v ntic etibar il kontraktlarn say ikinci hesab edilir. lkin
dayc n qbul olunmu l formas olmasa da, al kontraktlarnn miqdar
mntzm kild al xrclrinin mhsullara aidiyyat mqsd n lazmi qdr
dqiq alt kimi saylr.
Xrc dayclar mahiyyt etibar il mliyyatlara, zamana, faliyyt nvlrinin
intensivliyin, onlarn faizl nisbtin d saslana bilr.
mliyyat proseslrin saslanan xrc dayclar faliyyt nvlrinin nec
davam etdiyini hesablamaa imkan yaradr. Bu xrc dayclarna avadanlqlarn saz
hala gtirilmsinin sayn, materiallarn yerdyimsinin sayn, yoxlanlmalarn
sayn v s.-ni gstrmk olar. Alnm nticlr faliyytin eyni nvlrin eyni
tlbat formaladran zaman, mliyyatlara saslanan xrc dayclar ttbiq edil
bilr. Sz gedn formada olan xrc dayclar daha qnatcil hesab olunur. Bu
dayclara giri hr bir zaman n aqdr. Faliyyt nvlrinin yetirildiyi btn
hallarda bu mliyyatlar ba vermkddir.
Digr nv xrc dayclar is vaxta saslanr. Bu dayclar faliyyt nvlrini
hyata keirmk mqsdil n qdr zaman tlb olunduunu gstrir. Vaxta
saslanan xrc dayclarna misal olaraq avadanlqlarn saz vziyyt gitilmsi
vaxtn, yoxlanlmalarn keirildiyi vaxt, mstqim adam-saatlar v s.-ni gstrmk
olar. Mxtlif mhsul buraxl n faliyytin hcmind myyn fqliliklr
olduu halda bu formada xrc dayclarndan istifad edilir. Bu dayclar
hesablamaq n daha ox zaman v vsait ehtiyac var.

56
 Faliyytin bu v ya digr nvlri hyata keirildikd faliyyt nvlrinin
intensivliyin saslanan xrc dayclar hr df istifad olunmu resurslar
qiymtlndirir. Bu formadak dayclar ox baha baa glir, lakin son drc
dqiqdir. Hmin dayclar faliyytlri zaman ABC sistemi il laqli olmaqla
kalkulyasiyann sifari sistemi vasitsil btn xrclrin hesablanmasn tlb edir.
Bu metod faliyyt hyata keirildiyi zaman istifadd olan btn resurslarn
izlnmsin imkan yaradr. Btn hallarda sz gedn dayclarn yalnz resurslar
baha baa gldiyi hallar zaman ttbiq olunmas mqsd uyun saylr.
Bldrm prosesinin ikinci mrhlsind ilk vvl faliyyt nvlrin sasn
xrclrin bldrlmsi stavkalar myyn olunur. Bu zaman birinci mrhlnin
nticsi saylan faliyyt nvlri zr xrclrin mumi mbli mvafiq ldn
istifad etmkl faliyyt nvlrinin hcm gstricisin blnr. Blnm zaman
alnan kmiyyt faliyyt nvlri zr buraxlm mhsul vahidin dn xrclri
tcssm etdirir. Daha sonra faliyyt nvlri zr olan xrclr kalkulyasiya
obyektlrin aid olunur.
Xrclrin aid edildiyi obyektlr (cost objects) hm xrclrin uotu obyekti, hm
d kalkulyasiya obyekti olaraq baa dmk mmkndr. Uot praktikasnda
xrclrin uot obyekti dedikd, onlarn ba verdiyi yer, hmcins olan mhsullarn
nvlri v ya qruplar baa dlr. Bu zaman "kalkulyasiya obyekti" terminin
diqqt yetirk. Kalkulyasiya obyekti dedikd, myyn istehlak dyrin malik
mhsul - i v xidmt nvlri baa dlr. Funkional metodun ttbiqi zaman mshul
xrclrin aid edilmsinin vahid obyekti olaraq bilinir. Bu zaman btn xrclr
bldrlr, son nticd is mhsulun tam maya dyri formalar. Mhsul
kalkulyasiya obyekti kimi x edir.
Verilmi bu qayda xrclrin uotunun funkional metoduna olan mmkn
yanamalardan sadc biri hesab olunur. Xrclrin aid edildiyi obyektlr mahiyyt
etibar il xrclrin faliyyt nvlri arasnda bldrlmsi mnasna glir. Bu
xrclr hazrlayanlarn istyindn asl olaraq dyiir. Xrclrin aid edildiyi tipik
obyektlr mhsullar, xidmtlr, mhsul vahidi, ilr, kontraktlar, mhsullarn

57
partiyalar, blg kanallar v s. aiddir. Xrclrin aid edildiyi obyektlr siyahsna
nzr yetirdikd grnr ki, verilmi bu situasiyada onlar mvcud terminologiyaya
uyun olaraq xrclrin uotu obyektlrin ox yaxndr. Funkional metoda nzr
yetirdikd is xrclrin ba vermsi resurslarn ld olunmas v istifadsin
saslanr. Uot praktikasnda "xrclrin aid edildiyi obyektlri" terminindn istifad
daha mqsduyundur.
Xrclrin faliyyt nvlri zr bldrlmsi son mqsd saylmr. Xrclrdn
v resurslardan istifadnin dinamikasn myyn etmk n onlar mxtlif
sullarda kombin oluna bilr. Bunun n mxtlif obyektlrin dqiq tsvvr
edilmsi ox vacib saylr. ABC-y aid ksr sistemlrd faliyyt nvlri zr
xrclr say trddd edn v mxtlif sviyyli obyektlr arasnda bldrlr.
Bununla brabr xrclrin aid edildiyi obyektlrin iyerarxiyasnn myyn olunmas
zaman bzi mumi yanamalar mvcuddur.
Mssislrin ksriyytind oxsayl faliyyt nvlri mvcuddur. Onlarn hr
birini izlmk praktiki chtdn ox tin prosesdir. Bu zaman uotun
sadldirilmsin chd gstrilmsi zruridir. Uot yazllarna tlbatn nisbtin
azaldlmas mqsdi il faliyyt nvlri v onlara kiln xrclrin birldirilmsin
xsusi diqqt yetirilmlidir. Fliyyt nvlrinin iyerarxiya klind qurulmas bu
sadldirm yollarndan biri hesab olunur. Faliyyt nvlri v onlara kiln
xrclri iyerarxiyann hr bir sviyysind dqiqliy ml olunmas rti il minimal
itkilr sviyysind birldirmk mqsduyun hesab olunur.
ABC-nin ksr sistemlri faliyyt nvlrinin aadak tiplrini myyn edir:
Mhsullarla laqdar olan;
Btvlkd mssis il laqdar olan.
Bir sra mssislr faliyyt nvnd "istehlaklarla laqdar" tipi d bu
qbildn hesab edirlr.
Mhsullara aid ediln faliyyt nvlri zr olan xrclr, adtn, blgnn
mhsul vahidinin sviyysi, mhsullarn partiyasnn sviyysi v mhsuldar xtlrin
sviyysindn keirlr. Mssis miqyasnda faliyyt nvlrin kilmi xrclr 721

58
N-li "nzibati xrclr" hesabnda qeyd alnr. Bu hesabda ks etdiriln xrclrin
birbaa istehsal prosesi il he bir laqsi yoxdur. Bu xrclr idaretm il laqli
hesab olunurlar.
ABC sistemind bu xrclrin uotuna 2 yndn yanama mvcuddur. Birinci
yanama qrbd uot praktikasnda ttbiq ediln nnvi yanamaya ox oxardr. Bu
halda inzibati v idaretm xrclri hesabat dvr xrclrin aid edilir. kinci
yanamada is hmin xrclr btn hallarda mhsulun maya dyrin daxil edilir.
ksr istehsal mssislrind mstqim xrclr anlay da mvcuddur. ABC
sistemind nnvi sistemlrd olduu kimi hr eydn vvl mstqil surtd
izlnil biln xrclr identifikasiya olunur. Qalan btn xrclr is vvlc faliyyt
nvlri zr xrc qruplar arasnda bldrlmlidir.
Mstqim xrclrin yegan nsr istehsal prosesinin yksk drcd
avtomatladrlmas v mexanikldirilmsi zaman mstqim materiallar hesab oluna
bilr. Avtomatladrlan mssislrd sas istehsalatda ilyn fhllr manlarn
daha tez-tez saz hala gtirilmsi, onlarn idarsi, avadanlqlarn xidmt gstrilmsi
v s. ilrl d mul olurlar. Bu cr raitd onlarn srf etdiklr adam-saatlar
mstqim qaydada kalkulyasiya obyektlrin aid etmk qeyri-mmkndr.
Funksional uotda mstqim xrclrin bir sra elementlrini frqlndirmk
mmkndr:
 Mstqim materiallar;
 Mstqim mk;
 Bzi hallarda is mstqim texnologiyalar aid edirlr.
Mstqim xrclrin iki elementinin mvcud olmas kalkulyasiya obyektlrin
nzrn btvlkd xrclrin tsnifatna nnvi baxlarla st-st dr. Mstqim
xrclrin iki elementi kiik v orta biznesl mul bir ox snaye mssislri n
xarakterikdir. Mstqim xrclrin nsrn d inaat irktlrind, konkret sifari
v mhsul nvlri n mxtlif avadanlqlardan istifad edn istehsal
mssislrind tsadf olunur. Amortizasiya ayrmalar vasitsil ksini tapm
texnoloji xrclr kalkulyasiya obyektinin maya dyrinin n mhm trkib hisssi

59
hesab olunur. Bu xrclr bir sra qrarlarn qbulunda mstsna amil olaraq nzr
arpr. Bu sbbdn d xrclrin bu nsr hmin sviyyd material v mk
xrclri kimi mstqim xrclr qismind nzrd tutulmudur.
Funksional metoddan istifad zaman ABC sistemindn istifad olunur. ABC
sistemi mqsd olaraq mhsullarn istehsal ynnd istehsal faliyytinin hyata
keirilmsidir. stehsal faliyytinin hyata keirilmsi n resurslardan geni
istifad edilir. Resurslar is z nvbsind mxtlif dyrd olan xrclr saslanr.
ABC sistemi ttbiq edildiyi zaman istehsal xrclrinin uotu iki mrhld hyata
keirilmkddir. lk mrhld btn xrclr aid olunan faliyytlr zr uota alnr.
kinci mrhld is xrc blg bazalar vasitsil faliyytinin mhsul trfindn
istifad olunan drcy sasn dqiq hesablanan formada istehsal xrclri
mhsullarn maya dyri zrind keirilir.
ABC metodunda drd sas sbbi gstrmk olar:
1. Beynlxalq standartlarda vacib saylan sat drcsi v dvriyy vaxt kimi
qeyri-maliyy gstricilri nzrd tutulur;
2. ABC sisteminin ttbiqi zaman mkmmlldirilck faliyyt nvlrinin
akara xarlmas;
3. Son vaxtlar mumistehsalat v mumtsrrfat xrclrinin paynn artmas
daha dqiq sistemin ttbiqini tlb edir;
4. Hr bir mhsul nvn gr maya dyrinin hesablanlmas dqiqlir.
ABC sistemi gizli mnft v zrri xartmaq imkanna malikdir. Bu nticy
ilk gln alim, ABC sisteminin yaradclarndan biri saylan Kaplan olmudur.
2004-c ild aparlan tcrblr onu gstrdi ki, 1985-ci ildn bri bu sistem istehsal
uotunun innovasiyalar haqqqnda n ox yazlandr. Bu qnat Broun, Cakkobe,
Buz v s. alimlr glmilr.
ABC metodunun digr metodlardan bir sra stnlklri vardr. ABC metodu
myyn proseslr trfindn tlb olunan resurslara saslanr. ABC metodunda
istifad olunan bldrm bazalarnn inzibati xrclrl bir sra sx laqlri

60
mvcuddur. Bu sbbdn d istehsal xrclrinin uotu daha dqiq aparlmaqdadr v
ona qoyulan qiymtlr daha da reallqla st-st dr.
Bir sra mumistehsalat v mumtsrrfat xrclri mhsul xrclri v
bldrlm bazalar il zif laqy malikdir.

61
III Fsil. Beynlxalq v Milli Mhasibat uotu
Standartlar sasnda glirlrin uotda ks etdirilmsi
xsusiyytlri

3.1 Mallarn satndan v xidmtlrin gstrilmsindn

alnan glirlrin sintetik v analitik uotu
Mhasibat uotu informasiyalarndan istifad ednlr mumilikd mxtlif
mlak nvlri gstricilrin, onlarn formalamas mnblrin v hm d ayr-ayr
tsrrfat proseslrin dair mlumatlar ld etmlidirlr. Hmin informasiyalarn
istifad olunmas xarakterindn v mahiyytindn asl olaraq, onlar cmlnmi -
kild myyn l vahidlri zr trtib olunur. Mxtlif informasiyalardan istifad
ednlr, onlarn trtib olunmas formasna qar mxtlif tlblr irli srrlr.
Msln, hr bir firma rhbrini istehsal ehtiyatlarnn tmin olunmas
vziyyti, sex risini is istehsal ehtiyatlarnn eidi informasiyalar nisbtn daha
ox maraqlandrr. Bu gstricilrdn sexin istehsal proqramnn yerin yetirilmsi,
myyn olunmu eidlr zr hazr mhsul buraxl, avadanlqlarn istehsal g-
cndn istifad, fhl qvvsindn istifad olunmas v s. asldr. Btn bunlara
uyun olaraq mhasibat uotunda tlb olunan gstricilrin ld olunmas n sin-
tetik v analitik hesablardan istifad olunur. Buradan da aydn olur ki, btn iqtisadi
subyektlrd sintetik v analitik uot aparlr. Bel uotun tkili v aparlmas
sistemi mhasibat uotunun sasn myynldirir.
Bu sasda da mhasibat uotu hesablar mssis balans maddlrin uyun
olaraq sintetik v analitik hesablara blnr.
Mhasibat uotunun sintetik hesablarnda mssis mlaknn iqtisadi qruplar
gstricilri, onlarn formaladrlmas mnblri v btn tsrrfat mliyyatlar
pul ifadsind, cmlmi formada ks olunur. Lakin iqtisadi subyektin istehsal v
tsrrfat-maliyy faliyytinin idar olunmas, bazar iqtisadiyyat raitind onun

62
yerini qiymtlndirmk, ayr-ayr tsrrfat laqlri olan mssislrl hesablama
vziyytin nzart etmk n mumi gstricilr kifaytli deyildir v bunun n
hr bir satc tkilatn verdiyi materiallara dair trafl mlumat olmal, hr bir alcya
satlan mhsulun hcmi, eidi, istehsal olunmu mhsulun eidi, mssisd ilyn
btn iilrin gstricilri v s. bard gstricilrin olmas vacibdir. Ona gr d
analitik hesablarn almas vacibdir. Buna sbb sintetik hesablarn iqtisadi
gstricilrini genilndirmkdir. Analitik hesablarda aparlan uot analitik uot
adlanr.
Mhasibat uotunda sintetik hesab mlakn, kapitaln, maliyy nticlrinin v s.
myyn edilmi nv zr tyin edilmi lamtlrin gr mumildirilmi
mlumatlarn qrupladrlmasna xidmt edir. Analitik hesab is sintetik hesabn
daxilindki xsi, material v baqa hesablardak mlumatlar daha tfsilat il
qrupladrr.
Mssisd sas mliyyat glirlri 601 N-li "Sat" , 602 N-li "Satlm
mallarn qaytarlmas v ucuzladrlmas", 603 N-li "Verilmi gztlr"
hesablarnda uota alnr. 601 N-li "Sat" hesabnda sas faliyytl bal mallarn
sat, ximt gstrilmsi, royalti, tikinti mqavillrindn, icardn v s. sat
mliyyatlarndan daxilolmalar uota alnr.
601 N-li "Sat" hesabnn kreditind tikinti mssislrind baa atdrlm
tikinti obyektlrinin, v ya subpodrat mqavillri sasnda yerin yetirilmi ilrin
sifariilrlrl podrat, yaxud subpodrat arasnda hesablamalar n sas saylan
sndlr sasnda myyn olunmu dyri ks etdirilir. Bu ks olunmalar 171 v 211
N-li hesbalar il mxabirlir.
Hesabat ilinin sonunda maliyy nticlrini myyn etmk mqsdil sat
hesablarnda he bir qalq qalmamaq rtil 801 N-li hesabat silinmkddir.
gr mssisd satlm mallarn geri qaytarlmasn qbul etmk siyastini
ttbiq olunursa, qaytarlm mallarn mbli 602 N-li hesabn debetind, pul
vsaitlrinin uota alnd hesablarn is kreditin silinir.

63
 Misala nzr yetirk: Mssis zmant d aid olmaq rti il 95 dd qiymti
30000 manat olan soyuducu satmdr. Bunlardan 5-i standartlara uyun glmdiyi
n geri qaytarlmdr. Onda bu zaman aadak yazllar qlm alnr:
Hazr mhsul, mallar v digr mhsullar alcya tqdim edilir:
Debet 171 N-li "Alclar v sifariilrin uzunmddtli debitor borclar"
hesab - 28470 manat
Debet 211 N-li " Alclar v sifariilrin qsamddtli debitor borclar"
hesab- 28470 manat
Kredit 601N-li "Sat" hesab - 28470 manat
Nad satdan kassaya daxil olmudur:
Debet 221 N-li "Kassa" hesab - 2475 manat
Kredit 601N-li "Sat" hesab - 2475 manat
mk haqq hazr mhsulla verilmidir:
Debet 533 N-li "myin dnii zr ii heytin olan borclar" hesab- 9145
manat
Kredit 601N-li "Sat" hesab - 9145 manat
Hesabat dvrnn sonunda sat mnft silinir:
Debet 601N-li "Sat" hesab - 40090 manat
Kredit 801N-li "mumi mnft (zrr)" hesab - 40090 manat
Soyuducu satlb, cmi 95 dd:
Debet 211 N-li " Alclar v sifariilrin qsamddtli debitor borclar"
hesab - 28500 manat
Kredit 601N-li "Sat" hesab - 28500 manat
5 ddi geri qaytarlb:
Debet 602 N-li "Satlm mallarn qaytarlmas v ucuzladrlmas" hesab-
1500 manat
Kredit 223 N-li "Bank hesablama hesablar" hesab - 1500 manat

64
 Digr bir misalda is mssis 1 qutusunun qiymti 6 manat olmaq rtil 160
qutu qazl iki satb. gr alc 100 qutudan artq alrsa, artq alnm hr qutu n
20% gzt olunur. Buradak mhasibat yazllar aadak kimidir:
Hazr mhsul, mallar v digr mhsullar alcya tqdim edilir:
Debet 171 N-li "Alclar v sifariilrin uzunmddtli debitor borclar"
hesab - 28470 manat
Debet 211 N-li "Alclar v sifariilrin qsamddtli debitor borclar"
hesab- 28470 manat
Kredit 601N-li "Sat" hesab - 28470 manat
Nad satdan kassaya daxil olmudur:
Debet 221 N-li "Kassa" hesab - 2475 manat
Kredit 601N-li "Sat" hesab - 2475 manat
mk haqq hazr mhsulla verilmidir:
Debet 533 N-li "myin dnii zr ii heytin olan borclar" hesab- 9145
manat
Kredit 601N-li "Sat" hesab - 9145 manat
Hesabat dvrnn sonunda sat mnft silinir:
Debet 601N-li "Sat" hesab - 40090 manat
Kredit 801N-li "mumi mnft (zrr)" hesab - 40090 manat
160 qutu qazl iki satlmdr:
Debet 211 N-li "Alclar v sifariilrin qsamddtli debitor borclar" hesab
- 960 manat
Kredit 601 N-li "Sat" hesab - 960 manat
100 qutudan artq oalnan hr qutu n 20 % gzt olunmudur:
Debet 603 N-li "Verilmi gztlr" hesab - 72 manat
Kredit 211N-li " Alclar v sifariilrin qsamddtli debitor borclar"
hesab - 72 manat
Glirlrin sintetik v analitik uotunun aparlmas zaman sair mliyyat
glirlrin d xsusi diqqt yetirilmlidir. Sair mliyyat glirlri 611 N-li "Sair

65
mliyyat glirlri" hesabnda uota alnr. Bu glirlr sas faliyyt nvn aid
edilmyn glirlr daxildir. Eyni zamanda uzunmddtli aktivlrin sat, yenidn
qiymtlndirilmsi zr artrlm mbllr, vzsiz olaraq alnm aktivlr,
crimlr, vvlki illrin glirlri, silinmi midsiz borclrin v material
ehtiyatlarnn brpa olunan mbllri aid edilir.
Aadak misala nzr yetirk:
Mssisnin faliyyt sektoru rabit xidmtidir. Balanslarnda olan 2 dd
avtomobil 17000 manata satlmdr.
Debet 217 N-li ""Digr qsamddtli debitor borclar" hesab- 17000 manat
Kredit 611 N-li "Sair mliyyat glirlri" hesab - 17000 manat
Digr bir misalda is dyri 12500 manat olan silinn generatorun 980 manat
mblind qiymtlndiriln bir hisssi tsrrfata yararl hesab olunur.
Debet 207 N-li "Digr ehtiyatlar" hesab- 980 manat
Kredit 611 N-li "Sair mliyyat glirlri" hesab - 980 manat
Mhasibat uotunun hesablar plannda hesablar onlarn iqtisadi tyinatna sasn
blmlr zr qrupladrlmdr. Mhasibat uotu hesablarnn blmlr zr tsviri
hesablar plannda nzrd tutulmu ardcllqla verilir.
Hr bir sintetik hesab rh edildikdn sonra digr sintetik hesablarla
mxabirlmsinin nmunvi sxemi gstrilmidir. Nmunvi sxemd
mxabirlmsi nzrd tutulmayan tsrrfat faliyyti faktlar ba vermsi
ehtimalnda, mssislr mhasibat uotunun aparlmasn gstriln tlimatla my-
yn edilmi sas metodiki prinsiplrin riayt etmkl mxabirlmy lavlr ed
bilrlr.

3.2 Faizlrdn, royalti v dividendlrdn yaranan

glirlrin sintetik v analitik uotu;
Kommersiya tkilatlarnn ksriyyti n glir, sasn aadak
faliyytlrin birindn (v ya bir nesindn) ld olunur:

Mallarn sat;

66

Xidmtlrin gstrilmsi;

Faiz, royalti v dividendlrin ld olunmas.

Mallarn satndan glir aadak rtlr yerin yetirildiyi halda tannr:

 Mlkiyyt hququ il bal ciddi risklr v haqlar satcdan alcya kedikd;

 Satc mlkiyyt hququ il bal idaretmd itirak etmdikd v satlm

mallara nzarti saxlamadqda;

 Glir mblinin etibarl kild qiymtlndirilmsi mmkn olduqda;

 mliyyatla bal iqtisadi glirlrin mssisy daxil olmas ehtimal olduqda;

 mliyyatla bal kilmi v kilmsi gzlniln xrclrin etibarl kild

qiymtlndirilmsi mmkn olduqda.

Xidmtlrin gstrilmsindn glir hesabat dvrnn sonuna atdrlma
drcsindn asl olaraq tannr (o halda ki, ntic etibarl kild qiymtlndiril
bilir).

Xidmtlrin satndan glir aadak rtlr yerin yetirildiyi halda etibarl

qiymtlndirilir:
 Glirin mblini etibarl kild qiymtlndirmk mmkn olduqda;
 Mssisnin mliyyatla bal iqtisadi smr ld etmsin ehtimal olduqda;
 mliyyatn baa atma mrhlsi etibarl kild myyn edil bildikd;
 in baa atdrlmas n vacib olan xrclr etibarl kild qiymtlndiril
bildikd.
Faiz, royalti v dividendlrin ld olunmasndan glir aadak rtlr yerin
yetirildiyi halda tannr:
mliyyatlarla bal iqtisadi smrnin mssisy daxil olmas
ehtimali olduqda;
Glirin mbli etibarl kild qiymtlndirmk mmkn olduqda.
Faiz, royalti v dividendlrdn glir aadak salarla tannr;
Faizlr - proporsional zaman sasi il;
Lisenziya dnislri mvafiq mqavilnin mahiyytin uygun olaraq
hesablama metodu sasnda.

67
 Dividendlr shmdarlarn dnilri almaqla bal hquqlar tyin
edildikd.
Mal satlarnn hyata keirilmsi nticsind glirin tannmas mxtlif rtlr
sasnda mmkndr. Msln: Silmk v saxlamaq sxemi zr sat: Alcnn
sahiblik hququ ld etmsin v hesabdan xar tanmasna baxmayaraq onun
xahii sasnda mallarn mssisdn yklnmsi txir salnr.
Glir alcnn sahiblik hququ ld etdiyi vaxt tannr, gr:

atdrlmann hyata keirilmsin minlik varsa;

Satn tannma annda satlmaq n myyn edilmi mallarn alcya

gndrilmy hazr olmas;

Alc txir salnm yklnm il bal tlimat tsdiqlyirs;

Adi dni qaydalar ttbiq olunur.

gr mallarn yklnm vaxtna qdr alnmas v ya istehsal il bal sadc

niyyt vardrsa, bu zaman glir tannmr.

Quradrma v snaq rti il sat: Glir adtn o zaman tannr ki, alc
trfindn mallarn tdark (qbulu) v satc trfindn hmin mallarn qura-
drlmas v sna baa atdrlm olsun. Lakin glir alc trfindn mallarn qbul
edilmsindn drhal sonra tannr, gr quradrlma xarakterc mrkkb deyildir
(Msln, avadanln quradrlmas yalnz qabladrmadan xarlaraq bky
qoulmasndan ibartdir), v ya snaq yalnz mqavil zr n son qiymtin myyn
edilmsi n yerin yetirilir (msln, dmir filizinin tdark).
"Glirlr zr" kommersiya tkilatlar n MMUS-da faizlr, royalti v
dividendlrin aqlamas verilmidir.
Burada mssisd aktivlrin digr xslr trfindn istifadsi aadak
formalarda glirlri yaradr:
Faizlr Mssisy mxsus pul vsaitlrinin,
yaxud onlarn ekvivalentlrinin
istifadsin gr dnilrdir.
Royalti Mssislrin uzunmddtli aktivlrinin

68
 istifadsin gr olan dnilr. Buraya
patentlri, ticart nianlarn, mlliflik
hquqlarn, kompter proqram tminat
v s. bu kimi aktivlri misal gtirmk
olar.
Dividendlr Mssisnin xalis mnftinin onlarn
mvafiq olaraq itirak paylarna uyun
olaraq shmdarlar arasnda bldrln
mbllri.

Faizlr, royalti v dividendlr klind yaranm glirlr aada gstriln

btn rtlrin yerin yetirilmsi raitind tannr:

mliyyatla bal olan iqtisadi smrnin mssisy daxil

olunmas ehtimal olunduu zaman;
glirin mblinin etibarl kild qiymtlndirilmsi mmkn
olduqda.
Aktivin real smrliliyini nzr alnmaqla faizlr formasnda yaranan glir
mtnasib qaydada tannmas mqsd uyundur.
Royalti formasnda yaranm glirin is mvafiq mqavillrin mahiyytin gr
hesablama metodu sasnda tannmas mqsd uyundur.
Dividendlr formasnda yaranan glirin shmdarlar trfindn sz gedn
dividendlri almaq hququnun ld olunduu raitd tannmas mqsd uyun
hesab olunur.

Faiz, royalti v divident formasnda yaranan glirin qiymtlndirilmsi

mnbdn tutulan hr hans vergilr daxil olmaqla mumi mbli ildir.
Aktivin real smrliliyi anlay dedikd, aktivin istifady yararl olduu
mddt rzind mssisy daxil olmas gzlniln pul vsaitlrinin axnnn aktivin
ilkin balans dyrindk diskontladrlmas n zruri olan faiz drcsi baa
dlr. Faiz formasnda yaranan glirlr borc qiymtli kazn ilkin balans dyril

69
onun dnilmsi anna olan dyri arasndak amortizasiya olunan frqin mbli
daxil edilir.
Faiz gliri gtirn borc altlri zr faiz hesablandqdan sonra, sz gedn altlr
bu faizlrin alnmasndan vvl ld oluna bilr. Faiz gliri gtirn borc altlri
dedikd, borc qiymtli kazlar v onlara oxar mqavillr baa dlr. Bu zaman,
sonrak dvrd ld olunmu faizlr bu borc altlrinin ld olunmasndan vvl v
sonrak dvrlr zr bldrlmsi vacibdir. Sz gedn faizlrin ld
olunmasndan sonrak dvrdki hisssi yalnz v yalnz glir olaraq tannr.
Dividendlrin mvafiq olaraq kapital altlrinin ilkin dyrindn xlmas v
dividend gliri kimi tannmas n msis trfindn ld edilmi kapital altlri
zr olan dividendlr, hmin kapital altlrinin ld olunmasndan vvl qazanlan
kapitaln btvlkd v ya qismn bldrlmsi dvrn aid olmas lazmdr.
Kapital altlrin payl qiymtli kazlar, onlara bnzr mqavillr daxildir. ld
olunmu dividendlrin mumi mblinin bu kapital altlrinin ld edilmsindn
sonrak dvr gr glir olaraq tannmas o zaman ba verir ki, bu bldrmni
mlahizlr saslanan suldan daha frqli bir sulla hyata keirilmsi tinlik
yaradr. Buna baxmayaraq, kapital altinin ilkin dyrinin bir hisssini
vzldirmsini birmnal olaraq ks etdirn mbl dividend gliri qismind
tannmaldr. Gstrilmi bu mbl kapital altinin ilkin dyrindn xlmaldr.
Royalti formasnda yaranan glirin tannmas v hesablanmas, bir ox hallarda
mvafiq mqavillrin rtlrin uyun olur. Bel ki, bzi hallar istisna ola bilr. Bu
zaman mqavilnin mahiyytinin nzr alnmas, sz gedn glirin sistematik v
mqsduyunluq sasnda tannmas daha dorudur. Burada hadis v
mliyyatlarn hquqi formas deyil, iqtisadi mahiyytin saslanaraq stnlyn
verilmsi prinsipi sas gtrlr.
Fazilr, royalti v dividend formasnda yaranm glirlrin tannmas, sadc
mliyyat il bal ld olunacaq iqtisadi smrnin mssisy daxil olaca sasl
surtd ehtimal olunmas il ba verir. Buna baxmayaraq, vvllr glir kimi tannm
mblin sonrak dvrlrd alnmas il bal qeyr-myynliklrin yaranmaq

70
ehtimal var. Bel hallarda, alnan, yaxud da vzi dnilcyi artq ehtimal
olunmayan mbl vvlcdn tannan glir dzli qismind deyil, hesabat
dvrnd xrc olaraq tannr.

3.3. Glirlrin hesabatda tqdim edilmsi v

aqlanmasnn mvcud vziyyti v tkmilldirilmsi
imkanlar;
Glirlrin hesabatda tqdim edilmsi v aqlanmas bir sra qanunlarla
tnzimlnir. Bunlardan n sas Azrbaycan Respublikasnn "Glirlr zr"
kommersiya tkilatlar n 6 N-li Milli Mhasibat Uotu Standartdr.
Sz gedn standart mssisd aada ad kiln mliyyat v hadislr
nticsind yaranm glirlr ttbiq edilmkddir:
Mssis trfindn sat mqsdli istehsal olunmu v ya yenidn satlmas
mqsdil alnm mallarn, torpaq sahlrinin v digr mlakn sat;
Xidmt gstrilmsi;
Faiz, royalti v dividentlr ld edn mssisnin aktivlrindn digr xslrin
istifadsi;
Aada ad kiln mliyyat v hadislr istisna olmaqla btn digr mliyyat
v hadislr.

Sz gedn standart aadak mliyyat v hadislr nticsind yaranan

glirlr ttbiq olunmur:

itirak par metoduyla uota alnan investisiyalar nticsind yaranm

dividendlr;
icar mqavillri;
sorta irktlrinin sorta mqavillri;

71
 maliyy aktivlri v maliyy hdliklrinin daltli dyrin daxil olan
dyiikliklr v onlarn sat;
sair qsamddtli aktivlrin daltli dyrind olan dyiikliklr;
knd tsrrfat faliyytin aid olan bioloji aktivlrin daltli dyrin
daxil olan dyiikliklr v onlarn ilkin tannmas;
knd tsrrfatndak mhsullarn ilkin tannmas;
tikinti mqavillri il birbaa laqli olan xidmtlrin gstrilmsi;
faydal qazntlarn hasilat;
2 N-li "Kapitalda dyiikliklr haqqnda" Milli Mhasibat Uotu Standart
zr v sair MMUS_larn tlblrin uyun olaraq kapital hesablarnda
bilavasit uota alnm sair glirlrin yaranmasna sbb olan
mliyyatlar v hadislr.
6 N-li standartn ttbiqi sahsin daxil olunmu glirlr, onlar il laqli glck
iqtisadi smrnin mssisy daxil olaca ehtimal olunan v bu smrnin dyriin
etibarl sviyyd qiymtlndirilmsi tlb olunan anda "Mnft v zrr" haqqnda
hesabatda tannmas zruridir.
Mallarn satndan ld olunmu glir aadak rtlrin yerin yetirildiyi
hallarda tannr:
Mssisd mallarn mlkiyyt hququ il bal olan risklrin v mkafatlarn
hmiyytli drcsinin alcya trldy zaman;
Mssisd mlkiyyt hququ il laqli olan idaretmd itirak edilmdiyi
v satlm mallar zrind nzartin saxlanlmad zaman;
Glirin mblinin etibarl sasda qiymtlndirilmsi mmkn olan zaman;
mliyyat il laqdar iqtisadi smrlrin mssisy daxil olmas ehtimal
edildikd;
mliyyat il laqdar kemi v glck xrclrin etibarl sasda
qiymtlndirilmsi mmkn olduqda.
Glirlr yalnz mssisy daxil olmu, yaxud daxil olacaq iqtisadi smrnin
mdaxilini ks etdirir. nc trf adndan ylm vsaitlr mssisy daxil olan

72
iqtisadi smr hesab olunmur. Bu mssisnin kapitalnn artm il nticlnmir.
Gstriln sbbdn d, bu cr vsaitlrin mssisy daxil olmas glirdn xlaraq,
"Mnft v zrr" haqqnda hesabatda v kapitalda tannr.
mliyyat zaman yaranm glirin mbli, bir sra hallarda mssis v aktivin
alcs v ya istifadisi arasnda olan razlama sasnda myyn edilir. Bu glir
mssis trfindn aktivin satlmas nticsind ld edilmi v ya ld olunmas
gzlniln vzldirmnin daltli dyri il qiymtlndirilmkddir. Bu zaman
tqdim olunmu hr-hanssa sat etdirimlri nzr alnr. Sz gedn bu
vzldirm pul vsaitlri v ya onlarn ekvivalentlri, qeyri-pul aktivlri, hminin
mssisnin hdliklrinin azalmas klind oluna bilr.
Pul vsaitlri v ya onlarn ekvivalentlrinin daxil olunmas txir salnd
halda, vzldirmnin daltli dyri alnmas gzlniln pul vsaitlrinin
mblinin nominal dyrindn az olma ehtimal var. Misal n, mssis alcya
faizsiz kredit ver, yaxud da satlm mallarn dniin vz olaraq bazarda mvcud
daltli drcdn aa olan fazi drcli veksel qbul ed bilr. Mqavil maliyy
mliyyatn ks etdirn zaman, vzldirmnin daltli dyri btn glck
daxilolmalarn rti faiz drcsinin ttbiq olunmas sasnda diskont edilmsi yolu
il hesablanlr.
rti faiz drcsi aada sadalanan iki gstricidn d daha dqiq
myynldiriln gstrici hesab olunur:
vzldirmnin nominal dyrini mallar v xidmtlrin dniinin txir
salnmamas rti il satn cari qiymti zr diskont ediln faiz drcsi;
analoji kredit reytinqin malik olan emitentin oxar olan maliyy altlri zr
stnly olan faiz drcsi.
Faiz gliri mahiyyt etibar il vzldirmnin daltli dyri il nominal dyri
arasndak frqdir.
Mbadilnin glir ml gtirm mliyyat hesab edilmsi n mallar v
xidmtlrin dyrin v mahiyytin gr oxar mallar v xidmtlr il
mbadilsidir.

73
 xar olmayan mallar v xidmtlrin mbadilsiyl bal olan mliyyatlardan
ld olunan glirlr:
alnm mallar v ya qar trfin gstrdiyi xidmtlrin;
alnm pul vsaitlri mblin qdr artrlan v ya verilmi pul vsaitlrinin
mblin qdr azaldlan daltli dyr il qiymtlndirilir. Buna baxmayarq,
alnm mallarn, yaxud qar trfin gstrdiyi xidmtlrin daltli dyrini
etibarl sasla qiymtlndirmyin mmkn olmad bir raitd, glir thvil
veriln mallarn, yaxud tqdim olunan xidmtlrin daltli dyri il
qiymtlndirilir.
Mallarn sat zaman ld olunmu glir aada sadalanan btn rtlrin
yerin yetirildiyi tqdird tannr:
mssis mallar zr mlkiyyt hququ il laqli ciddi risklrin v
mkafatlarn alcya thvil verilmsi zaman;
mssisd mlkiyyt hququ il bal olan idaretmd itirak edilmdikd
v satlm mallara faktiki nzarti saxlanlmadqda;
glirin mblinin etibarl sasda qiymtlndirilmsi mmkn olduu halda;
mliyyatla bal olan iqtisadi smrlrin mssisy daxil olmas ehtimal
olduqda;
mliyyatla bal olan kmi v glck xrclrin etibarl sasda
qiymtlndirilmsi mmkn olduu halda.
Glirdn xlm xrclr glir vergisini v hquqi xslr aid mnft vergisini
hesablamaq n ttbiq olunur.
Glirdn xlmayan xrclr istisna olmaqla glirin ld olunmas il laqli
btn xrclr, hminin qanunla nzrd tutulan icbari dnilr glirdn xlr.
Glirdn xlmayan xrclrd sas vsaitlrin alnmas v qurulmasna kiln
xrclrin v kapital xarakteri dayan digr xrclrin glirdn xlmasna yol
verilmir. Misal n, mssis vtndalardan mnzillr kiray gtrr v glir
gtrlmsi mqsdil onlar hquqi v fiziki xslr icary verir. Vtndalarla

74
10000 manat mblind mqavil balanlmdr. Bu zaman mssisd aadak
kild mhasibat yazllar verilck:
Glirdn xlmaqla icar haqq hesablanmdr:
Debet 721 N-li "nzibati xrclr" hesab- 10000 manat
Kredit 538 N-li "Digr qsamddtli kreditor borclar" hesab - 10000 manat
dm mnbyind vergi tutulmudur:
Debet 538 N-li "Digr qsamddtli kreditor borclar" hesab - 1400 manat
Kredit 521 N-li "Vergi hdliklri" hesab - 1400 manat
Vtndalara icarhaqq dnilmidir:
Debet 538 N-li "Digr qsamddtli kreditor borclar" hesab - 8600 manat
Kredit 221 N-li "Kassa" hesab - 8600 manat
Fiziki xslrin frdi istehlak il bal v ya mk haqqnn alnmas il laqdar
xrclri glirdn xlmr.
Glirdn faizlr zr xlan mbllrin mhdudladrlmas zaman xaricdn
alnm borclar zr, hminin qarlql surtd asl olan xslrin bir-birin
ddiklri fazilrin faktiki mbli faizlrin aid olduu dvr rzind eyni valyuta il
oxar mddt veriln banklararas kredit hrracnda olan, yaxud hrraclar
keirilmdikd Azrbaycan Respublikas Mrkzi Banknda drc edilmi banklararas
kreditlr zr faizlrin orta sviyysinin 125%-dn artq olmamaq rti il glirdn
xlr. Bir misala diqqt yetirk: Mssis xaricdn 77000 manat illik 13% olmaq
rti il borc almdr. Mvafiq dvrd Mrkzi Bankn drc etdiyi banklararas
kreditlr aid faizlrin orta sviyysi 9% olmudur. Gstriln halda 8662,50 manat
glirdn xla bilr. Bu aadak hesablama nticsind alnmdr:
77000 x 9% x 125%
Yerd qalan 1347,50 manat is mnft v digr mnblr hesabna dnilir:
77000 x 13% - 8662,50
Mssislrd tmirl bal xrclrin glirdn xlmas zaman hr il n
glirdn xlmal olan tmir xrclrinin mbli sas vsaitlrin hr bir
kateqoriyasnn vvlki ilin sonuna olan qalq dyrin mvafiq olaraq sas

75
vsaitlrin kateqoriyasnn ilin sonuna olan qalq dyrinin aada gstrilmi hddi
il mhdudladrlr:
bina, tikili v qurularda 2%;
nqliyyat vasitlrind 5%;
digr sas vsaitlrd 3%;
man, avadanlq v hesablama texnikasnda 5%;
Amortizasiya hesablanmayan sas vsaitlrd faiz hesablanlmr.
Glirin, yaxuda da zrrin qbul edilmmsi o haldr ki, bu zaman vergi tutulan
glir myyn olunan zaman aada gstriln hallarda glir, yaxud zrr nzr
alnmr:
aktivlr r-arvada verildikd;
aktivlr kemi r-arvada boanma prosesind verildikd;
aktivin lv ediln, yaxud da zgninkildirildiyi ildn sonrak ilin axrna
kimi olan daxilolmalar analoji aktiv, yaxud eyni xarakter dayan aktiv
tkrar investiya etmk mqsdil aktiv qrzsiz v ya onun sahibinin
iradsindn asl olmayaraq mhz olunan zaman, lv edildikd, yaxud
zgninkildirildiyi zaman.

76
 Ntic
Aparlm tdqiqatdan bel nticy glmk olar ki, hal-hazrda mssislrd
glirlrin v xrclrin uotunun tkmilldirilmsi kifayt qdr aktual hesab olunur.
Glirlrin v xrclrin uotunun tkmilldirilmsi il laqdar aparlan tdqiqatn
sonunda ld olunmu bir sra nticlr diqqt yetirmk lazmdr:

1. Bazar iqtisadiyyatn raitind yeni istehsal nvlrinin yaranmas, innovativ

yeniliklr, xidmt eidlrin artmas, bir sra yeni rqabt istiqamtlrinin
meydana glmsi, mssisnin glirlrinin artrlmasnda olan mara v bu
artmn sasl sbblr aidiyyat masir dvrd bu sahnin yrnilmsind
prioritetdir.
2. Milli Mhasibat Uotu Standartlarnn Mhasibat Uotunun Beynlxalq
Standartlar uyunladrlmasnn daha da drindn yrnilmsi v bu yolda
grln ilrdir. Hazrki hesablar plannda analitik hesablarn kmyil daha ox
hesablarn ld edilmsi mmkndr. Bunun da sas sbbi onun rmzli
ifrlrdn ibart olmasdr. Bu da tbii ki, glirlrin v xrclrin uotunun daha da
tkmilldirilmsin v dqiq ks etdirilmsin rait yaradr;
3. Mhasibat uotunda n informativ ynd mlumatlar maya dyri v istehsal
xrclrinin uotunda ks olunur. Glirlrin v xrclrin uotunda masir
sistemlrin ttbiqi (misal n ABC sistemi) masir bazar iqtisadiyyatnda
mhasibat uotunda informasiya ld olunmasn sasl surtd artrr. Bu zaman
hm d maya dyrinin hesablanmasnn dqiqliyi d nzr arpacaq qdr artr.
Son illrd htta misal olaraq gstriln ABC sistemi zamanla idar olunan sistem
yaradlmdr. Bunu da nzr almaq lazmdr ki, masir dvrd zaman amili bir
ox msllrin hllind mhm rol oynayr.
4. Mssislrd glirlrin v xrclrin uotunun tkmilldirilmsi sahsind irli
srln nticlrdn biri d mhasibat sisteminin avtomatladrlmas v
kompterldirilmsidir. Bu mssis faliyytin ox byk drcd tsir
gstrir, hesabatlarn trtib olunmasn sasl drcd asanladrr.

77
5. xtisasl kadrlar yetidirilmsin olan tlbat masir bazar iqtisadiyyatnda aktual
hesab olunur. nki texnologiyann bu cr inkiaf, mlumatlarn daimi surtd
tzlnmsi, kadrlarn ixtisas artrmasn vacib qlr. Bu zaman mssislr istr
lk daxili, istrs d lkdnknar ixtisasartrma kurslar tkil ed bilr. Bu da
tbii ki, mssis faliyytinin yaxladrlmasnda hmiyytli rol oynayacaqdr.
Mssis faliyytinin yaxladrlmas is dolay yolla mssis glirlrin sasl
surtd tsir edckdir.
6. Azad bazar iqtisadiyyatnda istehsaln inkiaf etdirilmsin maran artmasnda
mssisd glirlrin rolu bykdr. Hesabat dvrnd mssis zr ld
olunmu glirlri v xrclri ks etdirmk n hesablar plannda 801 "mumi
mnft (zrr)" hesab nzrd tutulmudur. Bu hesabda mssisd myyn
olunmu btn mnft v zrrlr, glirlr v xrclr ks olunur.
7. Mssisd son maliyy nticsi kimi mhsul (i, xidmt) sat, digr maddi
srvtlrin sat, satdan knar glirlr v itkilrdn asl olaraq forma-
lamaqdadr. 801 N-li "mumi mnft (zrr)" hesabnn debetind mssisnin
zrri, kreditind is mnfti ks etdirilir. Hmin hesabn debet v kredit
dvriyysinin zldirilmsi nticsind myyn olunmu mbl hesabat
dvrnn son maliyy nticsini gstrir.
8. Xrclrin uotunun funksional metodu aradrlan zaman sz gedn metodun
maya dyrinin thrif olunmasndan uzaqlamaa kmk etmsi nzr arpr.
nki son illrin aradrmalar gstrmidir ki, nnvi metoddan istifad ediln
zaman maya dyrini funksional metod qdr dqiq hesablamaq mmkn deyildir.
ABC metodunun thlili zaman msbt chtlrl yana glinn mnfi nticlr
d nzr yetir bilrik:
1. Funksional metodun ttbiqi mrkkb prosesdir. Hminin bu metodun ttbiqi
olduqca baha baa glir. Bu sbbdn d bir ox mssislr bu sistemin
ttbiqind bir sra tinliklr kir.

78
2. Funksinal metodda btn mddalarn hyata keirilmsi gzlnilmkddir.
Sz gedn bu sistem bir qsa zaman rzind ntic vermir, onun faliyyti
uzunmddtli perspektiv n nzrd tutulmudur.
3. Mssislrd tkc hesablama metodlar deyil, hm d mssisnin qurulmas
tfkkr v mentaliteti d dyimlidir. Mhz bu dyiimlr masir zamann
tlblrin uyun olaraq mssisy daha ox glir gtir bilr. Bzi hallarda
bu mssisnin daha ox xrc kmsin gtirs d, uzunmddtli perspektiv
nqteyi-nzrdn qalmaz hal hesab olunur.
4. Funksional metodun faliyytind atmayan chtlrdn biri d, onun bir ox
hallarda Maliyy Hesabatlar Beynlxalq Standartlar il st-st
dmmsidir. Funksional metod n qeyd olunduu kimi mhsullara bir sra
qeyri-mhsuldar stlik xrclr aid edilir.
5. ABC metodundan istifad dzgn olmaldr. Onun faydal informasiyalar
vermsin baxmayaraq istifadsi dzgn olmadqda msbt nticlr ld
etmk tinlir. Buna misal olaraq rhbrlrin bzn byk hcmd buraxlan
mhsullarn istehsaln artrmaq, kiik hcmd buraxlan yeni mhsullarn
istehsaln is azaltmaq yolu il mnftini artrmasn gstrmk olar. Bu
sistem vasitsil tqdim olunan informasiyalarda, rhbrlrin xrclrin daha
ox ixtisar edilmsin d hvslndirm ehtimal var. Lakin bilindiyi kimi, bu
glirlrin sni yolla artrlmas demkdir v bu cr mliyyatlarn yaratd
effekt qsamddtli olur.

79
 dbiyyat siyahs

1. "Mhsaibat uotu haqqnda" Azrbaycan Respublikas 29 iyun

2004-c il tarixli Qanunu, Bak -2005;
2. Nazirlr Kabinetinin "Beynlxalq Mhasibat Uotu Standartlarna
kemk mqsdil Milli Mhasibat Uotu Standartlarnn 2003-
2007-ci illrd hazrlanmas v ttbiqi zr proqram" - 20 fevral
2003-c il tarixli 29 sayl qrar;
3. 6 N-li "Glirlr" zr kommersiya tkilatlar n Milli Mhasibat Uotu
Standart;

4. Glir adl 18 -li Mhasibat Uotunun Beynlxalq Standart;

5. Azrbaycan Respublikasnn sosial-iqtisadi inkiafnn statistik gstricilri.

Bak 2010-ci il
6. Azrbaycan Respublikasnn 2007-2009-ci illr Dvlt bdcsinin icras
haqqnda hesabatlar
7. Kommersiya tkilatlar n MMUS-un konseptual saslar -
2007;
8. Mssislrin mhasibat uotunun hesablar plan v onun ttbiqin
dair tlimat - Trqqi MMC -2003;
9. Ciddi hesabat blanklarnn ttbiqi v uotunun aparlmas qaydalar
- Azrbaycan Respublikas Maliyy Nazirliyi - 2--7
10. "Maliyy v uot" jurnal 2014-c il 1 N-li nr - "Xrclrin
uotunun nnvi v funksional metodlarnn mqayisli
xarakteristikas" S.M. Sbzliyev, V.M. Quliyev, G.M. Zeynalova
11. S.M. Sbzliye, R.. Hacyev - "Auditin saslar" - drslik -
2003;

80
12. S.M.Sbzliyev - "Mhasibat (maliyy) hesabat" - drslik -
2003;
13. S.M.Sbzliyev, V.Quliyev - "daretm uotu" - Bak,2014;
14. "Xidmt sahlrind mhasibat uotu", Bak 2015 - S. M. Sbzliyev, Q.
Abbasov;
15. S. M. Sbzliyev - Beynlxalq v milli uot terminlrinin
izahl lti - Bak -2010;
16. Collis J., Hussey R., Business Research: A Practical Guide
for Undergraduate & Postgraduate Students - China: Palgrave
Macmillan - 2009;
17. Major M., Hopper T., Managers divided: Implementing ABC
in a Portuguese telecommunications company - 2005;
18. Hooze S., Bruggeman W., Identifying operational
improvements during design process of a time - driven ABC
system: The role of collective worker participation and leadership
style - 2010
19. Fisher C., Researching and writing a dissertation for business
students - Harlow: Prentice Hall - 2004;
20. Q.R.Rzayev - "Beynlxalq mhasibat uotu v audit"- drslik
- 2000
21. Q.R, Rzayev - "Beynlxalq Mhasibat Uotu Standartlar v
Maliyy Hesabat" - drslik -2004;
22. . Sadqov - "Mhasibat Uotu" -2012;
23. A. Krimov - "Mhasibat uotu, vergilr" - Bak, 2012;
24. - . - . . - 2006;
25. - - - . . ,
. . - 2004;

81
26. - . ,
". , " - . . . ;
- - 2004
27. -
- .. .; .
.. - - 2006;

28. " " - ..

29.
30.
,
" , " - . .
, . . ; . . . , . . -
- 2009;
31. -
,
" , " - . . - - 2014;
32. - - . . . .; . .
. . . - - 2004;
33. .. Bdlov, R.B. Mhrrmov, F.. Qurbanov Bdc
sistemi
34. "Mhasibat uotu" kafedras, "Mhasibat (Maliyy) Uotu"
fnni zr mhazir mtnlri - Bak - 2008;
35. N.Novruzov - Maliyy
36. www. muhasibat.wordpress.com
37. .. :
/ .. // . - 2007.
38. "Mhasibat (maliyy) uotu" - drslik -2003
39.

82
40. www.maliyye.gov.az
41. www.kitab.az
42. Azrbaycan Rqmlrd, Bak 2010
43. .. , 2000
44. Frid Quliyev - Glirlr Nzriyysi
45. A.A.liyev, A..krliyev. Bazar iqtisadiyyatna keid: dvltin
iqtisadi siyasti. Bak, 2002.
46. A..krliyev. Keid iqtisadiyyat v dvlt. B., 2000
47. .Q.lirzayev. Azrbaycanda sahibkarln inkiaf problemlri v hlli
yollar. B., 2000
48. ..Dadaov. Snayed zlldirm aparlmas mexanizminin
tkmilldirilmsi istiqamtlri. qtisad elmlri: nzriyy v praktika. B., 2002
49. Azrbaycan snayesi (statistik mcmu). B., 2001
50. T.liyev v b. Azrbaycanda kiik biznesin tkili v idar edilmsinin
bzi smtlri. B., 2001
51. .. . ., 2000.
52. The world Bank Global Economic Prospects and the Developinq
Countries. 2002

83