Joan Bodon

Centre International de l'crit en Langue d'Oc

3 Place Joffre, 13130 Berre L'tang
http://www.lpl.univ-aix.fr/ciel/
Joan Bodon
 Prefaci

per la reedicion de 1976

Los Contes dels Balsss ? Cresi quaquel libre agradar pas a degun... Sabi que se La
Grava sul camin pareis un jorn, ser mal vista de pertot...

Aqulei frastas de la correspondncia de Joan Bodon amb lEnric Molin que podrim
dautres amics sieus enfortir de confidncias parieras que nos fagut, son ara una mena
de paradxa. Ges descrivan occitan dau sgle XX que si tan legit, apassionadament
amat et comentat coma lo nstre Bodon. Tant i a que nos demandam ara, coma nos
demanderiam de cps, se fins dins lo biais quaquela bra capitt, i a pas una
malentenduda, e saqueu possessiu nstre es pas una mena de bavarditge que lautor
darrier dedins son escrich contunha de nos contestar. O dise a lora que dun biais
indefugible lei companhs dau romancier mrt sapoderan deu pr lo situar dins lei
pr se situar dins eu. O dise au nom duna lnga reflexion facha sus sei manuscrits tant
coma sus sei libres editats e reeditats, mentre que se passejaviam ensms, i a dos ans, i
a un an sus lo Causse. O dise un pauc pr mantenir viva sa volontat de viure, es a dire de
se plantejar totjorn sus un autre terren que lo quavi de segur paur de i stre encordelat,
a la mesure duna mediocritat de mesa en scna literria. Es pas un ministri que de la
formulacion militanta de loccitanisme recnt.

I a dins la tiera de sei libres e dins tota la tematica que lei teis, un voler de se trobar en se
desfasent dei definicions. Dun biais generau, aculhit pr una generacion, la sieuna, que
trencava la relacion amb la produccion felibrenca, causigut de demorar fidu daqu a
la fin amb lo Felibritge roergs e de faire de Molin son confidnt principau descritura.
Dins lei desplaaments successius, a partir deis annadas cinquanta, crca de parlar amb
sa vtz prpria en cntraponch de la vtz que risca de dominar. Es lafaire conegut de
La Grava sul camin que respnd, sus lo tma de la guerra e de lengatjament, a ma Vida
de Jonn Larsinhac, pr dire lo contrari. Es lafaire de La Santa Estla del Centenari que
se vu libre inclassable. Mai tanbn dau Libre dels Grands Jorns quuna jurada dI.E.O.
comprn pas sa modernitat fonsa. Es lafaire de tota sa posia en contradiccion de la
posia questampa Messatges, e que deu esperar 1968 pr prene son importncia. Seri
estat benlu lafaire de Las Domaislas, lo roman fogusse estat acabat : ne seri sortit,
e ne sortir de tot biais, perque la part escricha pt pas demorar manuscrita, un Bodon
non esperat, que se sass dau tma de lambigutat sexuala, de lavrs feme de lme.
 Amb aqu, es segur que Bodon trba lajuda de seis amics e que fin finala es comprs,
justificat dins lespaci duna literatura occitana e dun occitanisme que laculhisson e
queu apastura de txts noiriguiers. Aquel espaci es bastit devers 1970. Aqu que Bodon
servs unanimament de prva capitala dau malastre occitan, au moment que lo malastre
es plus una constrencha fatidica. La dialectica abs-remonta sarticula sus eu. Se bota a
escriure La Quimra. Mai La Quimra es pas embarrada dins la definicion dont
manifestament tira lorigina. Benlu perques sa sola bra narrativa mancada ; mai qu
vu dire mancada ? Dins la manca, dins leis asclas dau projcte dau roman istoric e
occitanista, se legs una faula extraordinria de lexilh, una autra de la circulacion
fantastica dins lo pas reau e una autra de lamor impossible. Leis escorregudas de la
quimra traucan de tota part lo plen de la pedagogia occitana demonstrativa.

Naurem pas finit lu amb Bodon. Man demandat un prefaci a La Grava. Aqueu
prefaci, lescrive pr mantenir tant coma pde una lectura dubrta, pr que se tampe pas
de ges de comentari normatiu la butada de lescrich liberator que la mrt duna man a
pas arrestada.

Mai dabrd que de La Grava nes question, la question es la daquel ieu contunhs que
nais aic e que Bodon abandonar rn que pr lo Clamen de Las Domaislas. Bodon
digut pron sovnt que parlava deu primier, e que daqu se senti pas un vertadier
romancier. Mon bra es autbiografica. Retengam defich dins La Grava lei lucs,
la familha, lexperincia dAlemanha : aqus lme-Bodon, son istria. Mai
lescandalhatge de la veritat en referncia de vida es una besucari inutila e enganaira.
important es la trencadura que i a dun moment dins lo ieu: : bn vesedoira dins aqu
que lEnric de Savinhac dintra pas a lEscla Normala, luga que Bodon eu dintrt. Sus
aquela distncia sintgra a la narracion tot lo possible que podi i aver dins lme
Bodon, un possible ques una massa de patiments, dexclusions, de misria. Lautor
dona a legir loperacion amb la mstra de lacte sieu descriure : Amic, escrivi per tu
al lum duna paura lampa sus una fulha de papir descla. Te coneisserai pas jamai,
probable, mas praqu te vli contar la mia vida, una trcia de vida. Es antau, dins
loperacion descriure ieu, que la faula collectiva intra dins lo roman (faula, una paraula
que podtz pas emplegar pas tot parlant dei libres de Bodon). E lo sens se basts : la
Grava vn un luc de pluralitat, plurau deis excluits, de la condicion populara just
aprs la gurra ; Enric pt venir tal tal pasanet emportat pr lo ronfle de son tmps,
pt venir un Alemand miserable coma eu.

A partir de la Santa Estla es sus aquela rompedura dau ieu metodicament esplechada
que grelhar lo fantastic, la science fiction, la simbolica dau cancr dins lo Libre dels
Grands Jorns, la religion minoritria e regurga deis enfarinats, lo desplaament de
lArgier de 1970 a lArgier dau sgle XVII dins la Quimra. La donada essenciala de
lonirisme de Bodon es de parisser aqu que lo ieu es totjorn ieu, e pasmens se
fendascla en destinadas de letrn e indefinit Catia.
Dins lo tmps sentigure coma aquo ra modrn. Se lascla es senhalada dinterrogacion
(Qual ri ? dins La Grava ; Me demandi que soi, en tsta de La Quimra), e se
lescritura es una crca de comunicacion, vouguda fervorosament e denegada, avm
aqu una pa mstra dau questionament modrn. Pensam a lexistencalisme, non pas
que Bodon si jamai estat filosf de mestir, mai perque vivi de lnsia de son tmps,
a aquela nsia portava testimni. Se lo ieu trencat es occitan, e se Occitnia es utopia
fantastica, se lva un questionament sus listria que cau pas ne relenquir lample a una
simpla angoissa occitanista, e mai aquela angoissa si lo sol biais possible, aic e ara, de
pausar listria incertana.

En marge daquela modernitat de situacion de lbra, voudriu apondre una precision

importanta sus la cultura de Bodon. E mai aquel escrivan agusse causit de pas trencar
amb una mena de provincialisme felibrenc e fogusse totjorn demorat fidu a la vtz
folklorica que reculhigut dins sa familha, sa curiositat pr lo defra saflaquigut jamai.
Era un immnse legire : de posia, de romans. Ses pron dich que sa frasa de prsa es
ligada au debanar de loralitat occitana e que dautre costat sa simplicitat es un voler
pedagogic occitanista. Cau apondre quaqu sexplica tanbn pr una meditacion sus la
rapiditat de la narracion americana contemporana. Bodon escriu coma escrivon los
romanciers mai avanats de son epca, un pauc de pertot.

Aqu si dich, vertadierament (i trne) en prefaci. E cortet, coma se deu, pr pas

esparnhar de legir mai La Grava, pr pas enebir una fonccion liura de legida. Tan
solament pr assenhalar quentre 1950 e 1975, dins desclas campanhlas de Rorgue
coma a lArbatach en Argeria, lescritura occitana se fagut tant occitana de venir
exemplara de laventura de lme tot daqueste sgle. Daqu que Bodon es sus una
diferncia sempitrna : amb ladesion a un universalisme desrasigat, que fari
desaparisser son occitanitat, mai tanben amb la reduccion a loccitanitat estricta.
Smpre exilhat, au fons, e que descuerp dins la fugida e lo desplaament, lo manten de
linterrogacion rica e dolorosa. Es aqu que ditz La Grava : retorn a lostau e vent
dautan quemprta lime a la conquista dun endacm mai .

Robrt LAFONT.
 Estampl
per la primiira edicion (1956)

Aprs dos libres saboroses : Contes del mieu ostal e Contes dels Balsss quagt lonor,
en 1954, de culhir lo primir prtz als Grands Jcs Florals del Centenari del Felibritge, e
valgut a son autor lo grad de Mstre en Gai Saber, aic un autre libre de Joan Bodon.

La Grava sul camin es un polit titol que laissa pas gaire devinar que i a darrr. Fa
mal trobar un titol que diga just qum voldri. Aic la grava representa totas las
piras, totas las romcs, totas las fangas, totas las misrias que i a sul camin de la vida.

La Grava sul camin es pas, e tant sen manca, un libre de contes flocats de blau. Es pas
per amusar los drollons a la velhada. Es pas per far somiar, al temps dels pomirs en
flor, las pastoras de quinze ans.

Es lo libre dun me, dun me qua patit, qua pas quitat de patir, dun biais o de
lautre, dempui ques nascut e dont la joventut se passa dins lo revuge de las annadas
trebolas de la darriira gurra.

Lo primir talhon del libre laissa creire un moment que ser una garba de sovenirs
dAlemanha. Es plan mai quaqu. Es lo film vertadir duna joventut malarosa que la
gurra acaba dafrabar. A! que de misrias sus aquel paure bogre! Que de nafrals
esquian son paure cr!

Amb aqu lo libre es pas negre, lunh daqui, car lengenh de Bodon dona al raconte
tant de simplicitat, de vertat, de natural, que tot a laire de se passar coma a
lacostumada. Dins aquel estil despolhat, tan clar e tan ric ques lo seu, las paginas se
devolzan, fresinantas, coma dins un roman.

Al fuc de totas aquelas esprvas que lablasigan quauque cp e lenchipran, lme

gasanha pauc a pauc una pietat immensa per la paura umanitat. La bontat, coma un rai
de solelh, ven banhar las armas e las espels a lamor. Om sespra a veire la frairetat
umana se levar a lasulh coma una alba de reviscl. Es aqu que dona a La Grava sul
camin una sabor e una grandor quan pas res de farlabicat.

Quauque jorn, sens estar gaire, quand laurn estudiat coma cal e naurn pesat lo gran
de totas las idas, dmes qualificats dirn la portada dun libre coma aquel. Mas
davana soi segur quaquela portada es immensa.
La Grava sul camin es daquels libres, trp rares, dont lo resson es ausit de totes los
mes, de totes los pbles, e clants per la vida vidanta. En bla lenga roergata Joan
Bodon nos dona aqu son cap dbra : bra luminosa dun cr blessat e sincrament
pietads.

Un tal libre es quicm de novl dins nstra literatura dOc, e prva un cp de mai que la
lenga de nstre pas pt far rampu a quna lenga que si quand es manejada coma cal.

Joan Bodon es un daquels que i sentendon a la manejar. Laus a el! Soetem que nos
done enqura tot cp maites libres coma aiceste.

Enric Molin
Majoral del Felibritge.
Primira Partida
TORNI
 I

WALDENBURG
Ai paur ! Darrir la rda de frre dun vagon me soi aplatussat. Una bronzor se
sarra sus lautobahn. Diritz las aigas duna granda mar. Tot cp un flac, un
sarrabastal. Las bastendas de la gara fumassejan, destrantalhadas. Ai paur.

Los Alemands son partits dempui un brieu. Nos an daissats aqu, en plena
gara, al mig dels vagons escarmentrats. E sm demorats aqu, totes estirats, sens
gausar bolegar.

Slava!... Slava !... Los Russes presonirs cridan de lautra part : Slava !...
Me lvi... Tot lo mond se lva, galaupam amont cap al camin. Un tank ses arrestat.
Slava!... Slava !... cridam nosautres tanben sens comprene.

De soldats davalan del tank, la camisa pegosa de susor e de grais. Maites sgon
darrir, prtan la blda corta. Slava!... Slava!... larmada roja.

Un oficir jovent e seris nos parla doament. En quatre mots dalemand un

Rus presonir nos ditz de qu ne vira : sm liures... cal anar en vila... se presentar
al buru militar...

E partissm sul camin, mesclats : Franceses, Russes, Italians. Ne crosam de

camions cargats : Slava!... Slava!... Enl darrir nosautres las mitralhairas gisclan.

Lo solelh se claus. La frescor tomba dun cp. Dintram dins la vila :

Wa l d e n b u rg. Los ostals de teules roges son pas gaire arronats. De drlles
samassan sus una plaa. Que passa lu la batsta !

Soi las !...

Se nos arrestvem, me ditz Lacsta. Lo buru es lunh, degun nos

acompanha pas.

Nos siesm per trra. Tayeb, de Marselha, demra amb nosautres dos. La
negror davala... Podm pas dormir sus las piras praqu ! De coratge, Lacsta !

Lo pasiment retrons: una ronda que se sarra. La mitralheta jol bra, una
femna la mena. Entredubrissm un portal bl, nos engulham dins una cort.
 Al garatge serem a labric !

Al garatge, me ditz Tayeb, i pensas pas ? Es una cambra que nos cal, e un
lich se podm. Ventz, segutz-me.

Un corredor, un escalir... Montam a palpas. Totas las prtas son clavadas.

Un rai de lum : aqu i a de mond. Tustam. Dedins, una femna crida e lo lum
satuda. Tustam mai, bramam :

-Tr auf... Tr auf...

De qu ? Nos vlon pas dubrir, podon pas solament respondre... La cal

desmantibelar la prta ! La cal desmantibelar !

Lacsta brands un pigassonl qura dins un canton amb laiga e lo sable de la

defensa contra las bombas. Pinga panga, las pstes se desjuntan. Cridam coma de
falords :

- Licht !... Licht !...

Lo lum saluca. Pel trauc que venm de far entrevesm un me grosset que
demanda pietadosament:

Was wollen Sie ?... Was wollen Sie ?...

Tr auf... Tr auf ... Schnell...

Lme nos dubrs. Dintram.

Avm talent, lme. Avm talent. Sm tres Franceses desliurats. Cal que
nos fagatz jaire.

Tentz, avtz aqu de pan. Pdi pas vos donar mai...

La femna sorts de darrir larmari, se met a genolhs:

Franceses, Franceses, nos voltz pas de mal ?...

Rosegam cadun nstre croston mas nos sentissm totes crentuts ara. La femna
se plora. Lme benlu compren que pensam.

Navm vistas, praqu, dins aquel pas de misria, e totes los camaradas que
son mrts !
 Deurim aver drech al lich ui : dempui que trigossam...

Tira, me ditz Lacsta, tornem al garatge. Daissem-los, daissem-los, que

sabi pas de qu me passa pel cap.

Tornam davalar. Lo canon retrons sul camin del Protektorat . Nos clausm
dins lo garatge. Sarram de pelhas que rebalan. Aqu ! Nos acantonam. Coma tres
fraires nos endormissm.

II

LA POLONESA
Soi dintrat dins un ostal bl. Maites son dintrats coma ieu : de Poloneses,
dUkrainians.

Totas las prtas son dubrtas. Ont son lo mond daquel ostal ? Pels camins que
rebalan. Espaurugats, an fugit quand lo front se sarrava. Eran de mond rics,
daqueles que nos mespresavan tant quand rem aganits. Cresin pas que nos
vengarim un jorn.

Prautissm de tstes de cristal. Los cabinets se brandisson. De lenls, de

camistas finas apalhan lo ponde cirat. Nos entravam, nos alastram. To t
sescampilha, tot se mescla : la farda pus secreta de las joventas, los papirs de
familha, las aigas de sentor...

De qu cercam : de tabat, de mangiscla ? Un vl tot espotir, lautre se vl

bandar. Sens vergonha, davant los mes, una femna se cmbia de raubas...

Sm liures, liures dins la ciutat espaventada.Al buru militar rus nos an dich
quavin pas encara lo temps de socupar de nosautres : larmada en primir.

Nos establissm dins los ostals sens mond, manjam que demra. Nos
vestissm de nu.

Defra, de civils alemands, los quavin pas fugit, arrasan de traucs e carrejan
de piras, desquilhan las barricadas de lO.T. Dins un sarrabastal dacordeons, de
camions passan sens fin, de camions plens de soldats que cantan, brandisson de
drapus. Aquelas canons russas retronisson coma de cants de glisa...
 Mestiri sus un divan. Al meu ostal navm pas cap de divan. Plan polit
quajam un lich per cadun ! Mas dempui que lai pas vist, lo meu ostal...

Demri tot sol dins la cambra. Lo gai solelh de la prima novla se ritz sus la
candor dels lenls escampilhats. Los lenls del meu ostal ran candes tanben. La
mam los lissava per los plegar e los reclamava dins larmari de cerir que noli.
Aqueles del lich los me cambiava cada mes. E me carravi, lo ser, de me claure tot
nud dins la frescor de la tela doa...

Un bruch novl dins la carriira. Me lvi. De presonirs, mas dAlemands

aqueste cp, caminan, verdoses, lo cap pesuc. Per eles tanben la misria comena.

Me torni jaire sul divan, maconsomissi. Mas qualquun traca dins la cambra.
Dubrissi los ulhs : una joventa se penchena davant un miralh bercat. Me deu pas
aver vist. Una Polonesa, probable.

La sni:

Panienca !

Se revira, suspresa...

Panienca, crentes pas, soi un Francs.

Magacha, agacha lo miralh. Dun riban blau de seda nosa lo seu pl blond. Se
passa de roge sus las maissas trp blancas.

Francs, me trobas pas polida ?...

Vertadiirament es polida e lo vestit raubat que prta, lo prta coma cal.

Francs ! me ditz en alemand dels camps, Francs, davant la gurra cada

jorn marrengavi coma ui : Trabalhavi pas, sabes, rem rics al meu ostal !
Sortissii del convent. Mavin ensenhada la tia lenga coma a totas las filhas dels
pans. Me serii maridada benlu...

Se ven siire al prp de ieu, sul divan.

Francs, dempui cinc ans que rebali pels Lagers soi venguda la femna de
tot lo mond. Ara degun voldr pas de ieu. Que stz uroses, los mes, e que pauc
valtz, totes, totes ! Quantes de cps que nos disitz : Panienca, nos maridarem
quand serem liures, te prendrem a Pars. La libertat i cresim pas mai.
 Ten sovenes, Francs, daquelas nuches ? Tristas nuches e tristes endemans
dins lo fum de las usinas...

Lescalir rebombs. Lacsta dintra dins la cambra, pantuga, mas praqu me

pt dire :

Te cercavi, mas sis pas sol, vesi...

Cons, de que me vls ?

Avm trobat de vin, sabes, e del bon. Vni, vni, vai. Dormirem dins lo
buru a lusina del ciment.

Te sgui ; al reveire, Panienca.

Al reveire, Francs. Te sovendrs de las filhas dels camps..

III

EN PRESON
La prta raspa, la clau giscla. Aqueste cp sm embarrats. I se vei pas res, me
truqui per las parets. Espotissi quicm de tremp, de pegs. Osnvin lo Rus, Francs
de Canas, ses amorrat dins un canton.

Fotuda bstia ! cridi. A causa de tu sm aici dins la cava... Fotuda bstia !...

Mas el me respond pas, se plora, gems : es bandat.

Qurem contents totes dos, ui matin, sul camion militar ! Anvem al magazin
de lArbeitsfront, a... me soveni pas cons se ditz.

Dempui una setmana trabalhavi. Lo borbotge dels primirs jorns, lo sacatge

dels ostals, ne cali pas mai parlar. De femnas armadas fasin la polcia e vos
tiravan desss per un pas res.

Tanben, puslu que de demorar a lusina del ciment a jogassar a las cartas amb
Tayeb e Lacsta, avii seguit lo capitani Bogomolf que cercava dadjutris. Erem
pas un tropl de volontaris, mas rem plan vistes dels Russes. Portvem lo calt
amb lestla roja e los Alemands nos crentavan quand parlvem grs.
 D e s c a rgvem de sacs dins las garas, trigossvem de viures per larmada,
anvem requesir de farina dins los molins, de bestial dins la brias. Cada jorn
estremavi de provesions dins las pchas o jos la camisa: de consrvas, de macarni,
sens oblidar de tabat. Quand tornavi a lusina, lo ser, Tayeb e Lacsta mesperavan
contents e me prenin tot.

Ui, amb aquel Osnvin, avim trobat de burre dins lo grand magazin, de bon
burre tot rossl. Me nri claufidas las pchas per assadolar los autres dos.

Daigardent navim trobada tanben, misria ! Osnvin se met a ne beure, a ne

beure talament que coneis pas mai degun, mescla las quatre o cinc lengas que sap. E
pui al quartir mon me tot fiert sen va tocar las mans del capitani. Las vl tocar
mas las manca de tant que trantla. Lo capitani, quaima de rire, lo buta. Osnvin
saplatussa dun cp e de paquetons de burre que portava jos la vsta redlan o
sesclafan sul pasiment.

Lo capitani crida. De soldats venon sul pic. Me furgan dins las pchas, me
peltiran, me prenon lo burre. Osnvin, a cps de ps pel cuol, lo tornan quilhar
drech. E pui nos butan totes dos dins un escalir :

Dabai !... Dabai !...

Ara quora ne sortirem daici ? Deu sser nuch defra. Lo freg me ganha. Se
podii dormir solament !

Quatre passes dins lescurina, a palpas. De botelbas bresadas me crican jols ps.
Ai ! que veni de me trucar per un portanl. Una espcia darmari, me pareis, se
quilha contra la paret. Aqu benlu serai al sec. Dubrissi mai lo portanl, me clausi
dins larmari, mestiri. Encara maites tstes que me talhan las mans.

Camarada !

Osnvin que me sona :

Camarada !...

De qu vls, bogre de falord ?

Camarada, nos tuarn !...

Cala-te, dorms, que laigardent te fa desparlar.

 Camarada, la coneissi de davant tu, Iarmada roja. Eri oficir de Wrangel,
sabes. Camarada, nos tuarn...

Se trigssa coma pt, gemega, se vl sarrar de ieu. Gingola :

Camarada ! Camarada, me daisses pas sol...

Me lvi, me truqui pel cap:

Ont es que sis ? Aqu, t, la te teni, la man !...

Camarada, se sabis !...

E me conta la sia vida : la gurra, Wrangel e la paur dels Soviets... los

bastiments a Odessa...

Tot aqu senrambolha dins lo seu cap e cada cinc minutas :

- Camarada, nos tuarn !...

Sendorms praqu. Ieu me trni claure dins mon arrucador. Me viri de, del,
sens poder cutar los ulhs... Sosqui...

Aquelas plancardas rojas que los Alemands espintavan pertot davant la retirada,
qual sap se disin la vertat ?... Femnas trigossadas per carriiras, mes clavelats sus
las prtas... Qual sap ?

Praqu los soldats del capitani Bogomolf me pareissin de brave mond.

Quantes de cps que los ai vistes amb de drlles suls genolhs ! Qual sap ?
Las oras passan. Una claror malautissa davala per una veiria. Osnvin se dorms
encara.

Mas qualquun grata darrir la prta. Una clau crca lo trauc de la sarralha.
Osnvin se brands, capeja:

Camarada !...

Un soldat dintra, redde botonat. Nos parla broncament. Devinhi mai que que
compreni :

Ordre del capitani... Al trabalh totara... Bevtz de t davant de partir...

Trica-traca montam pels escalirs...

 IV

SUL CAMIN DE PRAGA

Venm de cambiar de tren. Me sisi sus de coissins de cur. Deman al jorn
serem a Praga.

La Crotz Roja francesa nos espra.

Sm un tropl dins lo vagon. Lacsta se sii tot contra ieu. Osnvin

sesparraca de lautra part. Tayeb, que se languissi, far lu una setmana que
partigut a p.

Nosautres avm esperat, sabim pas ont anar. Mas ui matin, a Waldenburg,
un comissari polons perque la vila depend de la Polonha, ara nos a
signat lrdre de montar sus un tren de mercadaris. Ne sm davalats a
Halbstadt, en Checoslovaquia, a vint quilomtres de Waldenburg. Aqu lavm
trobat, lo polit tren.

Halbstadt, i passrem far lu cinc meses al mig de livrn. Era una vila
alemanda alara. Caminvem en tropl sus la nu, aganits e lo cap pesuc. Mas ui
lo drapu tricolor chc, que revrta tant lo nstre, se brands a totas las
fenstras. Nosautres cantam dins los vagons.

La maquina sibla. Doament, doament sortissm de la gara, pui tot

sencanta. Deman serem a Praga.

Alemanha, Alemanha : marrit pas ! Nosautres partissm, mas tu demras,

emmantelada del fum de las tis usinas. Quora tomarem veire las tias vilas
negrosas ? Qual sap se tornarem ausir los retroniments de la tia lenga ?

Alemanha, Alemanha, de qu ser lavenidor ? Tos mes joves son mrts o

presonirs, mas aqueles mainatges blonds que repetingan dins las carriiras, los
artelhs defra, mantendrn lo teu ime, Alemanha !

Vengurem nosautres dins las tis fabricas remenar de pas de frre.

Descargurem de material dins las tias garas al bufal de livrn. Lasir, la
languina revolumavan dins nstre cr, mas nos tenis per laganiment e per la
paur... Rosegats dels pesolhs, dormissim sus de pstes. Nos escanvem tot lo
jorn per poder chafrar de rabatasses lo ser. Alemanha, marrit pas...
 Praqu la prima doa atebesissi las aigas dOder. Lo cocut veni cantar
dins la prigondor de las forstes. De lbres gigantas se perseguin dins la verdor
dels segals novls. Alemanha, qual te compren ?

La negror de la nuch se sarra, mas lo nstre vagon fuoqueja de totes sos

lums. Lacsta ses endormit, degun canta pas mai, dos o tres camaradas se
parlan. Deman serem a Praga.

En aval, dins un vilatge lunh, sens novlas dempui un brieu, de mond nos
espran, de parents vilhs que nos aimavan e los amics del temps ancian.
Tornarem beure de vin, manjarem de sopa dolada. Lo nstre joventum se vl
reviscolar. Benlu coneisserem las jias de lamor...

Quicm me pesa sus lespatla drecha. Lo cap de Lacsta doament ven d i

se pausar. Ausi pas bolegar de paur que lo meu amic se desrevelhe.

Lacsta, una nuch encara sentirai lo teu polsads, una nuch encara serai lo
teu amic. Mas ja tu smias del teu ostal e ieu sosqui del meu.

Deman serem a Praga e dins qualques jorns en Frana. La vida den aval nos
tornar prene dins lo seu rebalads. Nos escriurem dos cps benlu, los meses
passarn.

Oblidarem los camaradas. Nos sovendrem pas mai de la sabor canina del
pan negre de lamistat, del pan que satalhona coma lo cs de Dieu.

Dins lo vagon tot se dorms. La maquina giscla Traversam de garas : las

esquilas se ploran. De vilatges perduts, una campanha negrosa que sestira de
longa... sarrabastals dels ponts. Lespatla comena de me dlre. Deman serem a
Praga !...

LAS CERIIAS
Un vagon de bestial, quaranta cinc personas dedins : mes e femnas. Dempui
quinze jorns rebalam...

Quran polits los trens en Checoslovaquia ! Mas aqu durt pas. A Pilsen, los
Americans nos prenguron sus de camions entr Bamberg.
 Aqu, quaranta cinc per quaranta cinc, nos clauson dins aqueles trcias de
vagons. Tocam de consrvas, de pan recuch. Pensvem totes : serem lu arribats !

Oc ! Rin lavm pas solament sautat encara. Una maquina polsica nos trigssa
de, del, sus de pichtas linhas. De cps esperam las oras entiiras en plena
campanha. Davant la fin lacabarem aquel pan recuch que nos semblava tan dur !

Serem lu acostumats al nstre vagon. Avm trobat lo biais de nos jaire totes
per poder dormir la nuch. Los paquetatges, sens trp los mesclar, los avm penjats
apraqu tot lo torn. Las femnas se son sarradas dins un canton. Ca que la ni a tres
de maridadas e caduna ten son me pel bra.

Lo solelh de junh nos ci a la raja de la prangiira. Galaupam als grifols dins

las garas per anar qurre daiga. Las nuches tremolam de freg. Cap de prta junta
pas e lo temps cmbia tan sovent dins aquel pas.

Praqu nos sarram de Frana. De vinhtas magrustlas, blavas de vitril,

sacrancan pels costalasses lo long de Main.

Dintram dins una plana. Lo tren sarrsta. Nos quilham totes sus la prta del
vagon per veire melhor, defra. Nos espotissm los ps, cridam.

Que de frucha, mas que de frucha ! Davant nosautres a prdia de vista de

vergirs sestiran. Ceriias rojas e guinas negras pendlan mescladas. La frescor
verda de las fulhas domrgas las pt pas estremar.

Coma de falords davalam del tren, lisam sus las piras de la via, sautam dins
los vergirs. Dej las brcas petan. De guinieirons se desraban.

Mas se lo tren partissi ara que sm escampilhats ! Los pataudasses e los

paurucs se tornan claure al pus lu dins los vagons en rebalant cadan sa rama.

Nosautres serem pas lstes. Jamai lo tren partir pas dun cp. Pui siblar !
Aurem lo temps de nos arrapar davant que tot sencante.

Nos alunham totjorn un bocin mai. Causissm los arbres. Lo chuc canin de las
guinas nos tinta las ptas de negre. De ceriias trp maduras que sesclafan nos
pastlan la camisa. Dins la prigondor del vergir los quites marcs cruississon.

Lacosta repotga :

Brigands ! Falords ! Copar de brcas, desrabar darbres joves, es pas

perms...
 Manja e crides pas tant. Sm en Alemanha aic.

Benlu. Mas qu nos avin fach, los ceriisses ? Ne crebarn totes daquela
brandida...

El las amana perfichament las ceriias. Se crei a lostal, probable. Ven de

sarrucar sus una crlla.

Un siblal ! Lo tren que parts. Cridi, e de galaupar ! Marrapi sul vagon en

bufant. Lacsta se descabra e me sc darrir. Lo paure el ! Sentrava dins los arams
lo long de la via. Saplatussa dins las piras. Se torna levar lu-lu, mas lo tren es
partit. Dins lo vagon los camaradas rison.

Ara sm lunh. Me trni jaire sus la palha bresada. Serai tot sol del pas ara. Lo
paure el ! Mas que soi bstia, se perdr pas. Dins qualque buru los Americans lo
reculhirn ben.

Un retroniment de ferrassalha, un aire fresc que se marga pertot : sautam Rin.

VI

TRRA DE FRANA
Traversam Belgica. Dins totas las garas de musicas jgan. De joventas quilhan
de plancardas ont es escrich en letras grssas : Frana vint quilomtres... Frana
dotze quilomtres.

Rism, nos brandissm dins los vagons. La passarem lu, la frontiira, nos
reconeisserem. Cmbia pas encara lo pas praqu : de planas verdas, de ciutats
obriiras e totjorn los meteisses teules roges.

Lo tren sarrsta dun cp dins una granda gara :

Va l e n c i e n n e s . . . Va l e n c i e n n e s . . . Tout le monde descend... , cridan los

nautparlaires.

De qu ? Dempui que menonvem Franca, i sm dintrats sens nos mainar de

res !... Mas avm pas lo temps de soscar mai. Davalam, trigossam de paquets, nos
engulham dins un carrieiron, sortissm de la gara. Nos amassam totes sus una
plaa. Esperam un bocin, pui tornam caminar. Vesi pas solament qual nos mena.
 Halte !... Halte !...

Davant un ostalissi bl nos arrestam. Un portal se dubrs. Nos enfonilham dins

una sala que diritz la nau duna glisa.

Nos daissan pas lo temps de polsar. Lu-lu, un darrir lautre signam de

papirs. Nos despolham, un banh-pluja nos sanglaa. De medecins nos palpan,
vira dec, vira del, passam a la rdio, qu te sabi ieu. Amb de conflets coma de
sofradors nos enfarinan : D.D.T. Nos tornam vestir : maites burus, maites papirs.
Tocam mila francs, un clis, un bilhet del camin de fr. Aqu. Doas oras son
passadas. Miges falords escotam lo nautparlaire dins la granda sala...

Direccion Tolosa, partirem deman, avm lser. Nos podm anar passejar, se
volm, mas cal pas anar trp lunh. Aqueste ser dormirem al centre, sul ponde.

Los del Migjorn nos reconeissm a la borra. DAvaironeses sm tres.

Sortissm ensemble coma se deu. Sanvem beure de vin : dempui que navm
pas vista la color !

Dins las aubrgas ne trobarem ben. Far lu un an que Frana fogut

desliurada. Los Alemands prenon pas res pus. Los Americans quan de blat e de
mercadaris en reffi ne devon negar lo pas.

P raqu avm tocadas de cartas al centre. Probable que degun las nos
demandar pas. a que la benlu son pas de vertadiiras cartas. Devon puslu sser
de bons per las cantinas.

Dintram dins un caf pas gaire bl. Patissm a nos far comprene. La sirventa
sona lo patron.

Paures ! nos ditz el. De vin nai a tres cents francs la botelha, del roge. Se
ne voltz un veirat vos cal comptar dins los cinquanta francs cadun.

Cinquanta francs, un veirat de vin ! Sens escotar mai sortissm. Ne trobarem

ben de vin endacm e melhor compte encara. Quin josieu, aquel me !

Oc ! Dins tres cafs dintram, dins tres cafs pariira causa. Se son donats lo
mot, es pas possible. Un vielht atrantolit sus un banc nos agacha dun aire trufarl.

De qu vos ristz, lancian ?

Podtz anar pertot, que ne trobaretz pas de vin. Los rics, eles, ne bevon,
mas nosautres, la cencha !...
 Basta pel vin, mas crompm de pan. Deman, sul tren, aurem talent, e las
consrvas se manjan pas a revrs de cais.

A la bolanjari la domaisla las nos demanda, las cartas. Pagam una mija torta
vint-e-cinc francs, mai de dtz francs lo quil, e de pan tot negre encara.

Paura Frana ! Lo ser, dins las barracas, parlvem de tu coma dun parads.
Somivem del teu pan blanc, del teu vin geners. Taimam dui, praqu, mas
crenhm la marrida vida que ser per nosautres deman.

Las usinas gisclan. Los obrirs ne sortisson, totes morrenegres, vestits de pelhas
coma nosautres en Alemanha.

La nuch davala sus la vila. Nos sm perduts dins de carriiras estrechas. Ptas
pintradas, de filharassas espran. Sacabar pas jamai la misria ?

VII

LO CALT
Los saquejals del tren, lo bronziment dels ralhs, navm lo cap comol.
Sacabar pas lu quel trigossads ? Viatjam en tresena classa praqu e totes nos
podm siire, mas sm lasses de nos siire.

Sm lasses tanben de nos levar, de vistalhar la campanha, de comptar los

piquets ennegresits o de sgre dels ulhs los arams que sestiran sens fin.

Navm un confle de nos codoissar, dmes que nos coneissm pas brica,
que nos tornarem pas jamai veire, mas que la vida per un jorn carreja sul meteis
camin.

Venm de sautar Lire. Dins las grandas garas, que de borbotge ! Las
portiiras se dubrisson. Diritz que tot lo tren davala. Los nautparlaires grnhan :
Meilleur accueil aux rapatris. De dnas de la Crotz Roja passan dins los
vagons per nos portar de bolhon, mas ne volm pas mai, de bolhon.

Serem pas un tropl, lu. Demoram un pauc res los del Migjorn. Dempui
un brieu parlam pas mai francs. Un me sol dins un canton nos escota sens
comprene los nstres dialctes. Probable que davalar lu.
 Mas nos alassam tanben de parlar. Tot cp fumam una cigarreta o
entamenam de consrvas. Per sacar una boita defra me vli sarrar de la
portiira.

Filh de puta ! me crida qualquun. Los mespotisses los ps...

Tavii pas vist, camarada...

De qu maplas camarada ? Sm pas en Russia aic, lo quitars pas lu

ton rre de calt ?...

Lo meu calt : un sovenir del capitani Bogomolf ! Es pas que si polit, mas
i teni e lo pdi ben gardar, qual sap ?...

Se lo vls pas quitar, ieu lo te quitarai...

Cala suau ! respondi. Tembarrassa pas a lairal ont es...

Si que me fa aissa. Me demandi cons gausas lo portar. As pas solament

desrabada lestla roja. Ne cal pas de comunistas, aic !...

Amic, escota-me. Per ieu es un sovenir.

De sovenirs aital ! Eras plan, tu, amb los Russes ?

Totes magachan de travrs. Me vli aparar, lor disi :

Benlu que ne ventz pas, solament, damb los Russes, vosautres...

Ne vengam o ne vengam pas, son pas que de sauvatges. T, as aqu per

tu...

Un cp de ponh mesclafa lo nas : lo sang me raja sus las ptas, sus la barba.
Flac, un Tarns de Braac me quita lo calt, e crac ! per la portiira.

Qu far ? Me trni siire, pensatiu. Soi pas comunista, non, mas lo calt
magradava. Laurii penjat dins la mia cambra al meu ostal.

Una estacion pichonla : lo tren sarrsta al mig dels blats madurs. Lme
del canton, lo que nos compreni pas, amassa sos paquets. Crida :

Au revoir, les gars.

 Dubrs. Una femna joventa que lesperava lo sona :

Mon Jean.

El se ritz, content.

Primir poton dempui cinc ans e mai... Ara la femna lo tira pel bra :

Viens.

Mas non, el vl pas sgre. Torna montar sul vagon, quita lo seu berret vilh,
lo me pausa sul cap :

Tiens pour toi, vieux.

Lo tren sibla. Lme sauta per trra. La femna se ritz, ela tanhen. Braces en
qurba travrsan la gara...

Nos alunham, nos alunham mai de Lire, mas nos sarram de Lemosin. Quora
serai a Rods ?...

VIII

A RODS
I a benlu mai duna ora que me sisi per trra davant la Maison del Presonir .
Tot cp me reviri e lvi lo cap e torni legir de languiment : Htel Biney escrich en
letras vilhas.

Una aut me deu venir portar entr lo meu vilatge, pareis. Mas encara qual sap se
maurn pas oblidat ?

Eri tot sol de repatriat, ui, a Rods. Sm un pauc los pus darrirs a tornar, los de la
zna russa...

Dins los burus los emplegats se rison, cantan. Maurn oblidat a que la. Sanavi
me reconisser un bocin dins la vila ?
 Res a pas gaire cambiat. Lo vent bufa totjorn davant la catedrala. Sus la plaa de
lAvescat de filhas trufarlas espran lautobs.

Lvi lo cap per veire lo cloquir, lo vilh cloquir roge que ne parlvem tant dins los
camps, entre Roergasses... Mas un me vestit de blau se sarra de ieu e me demanda dun
cp :

Sis pas un repatriat ?

Si.

Dont venes ?

De Silesia.

Lo meu enfant ra a Breslau. Jamai non trna. Lauris pas vist enl, de cps ?
Sapla Mrius, Mrius Casals...

E lo paure me me conta la si misria e la si paur :

Benlu es mrt, lo nstre Mrius... Un bombardament o alara los Russes, qual

sap ?... Son tan salvatges, se ditz... El avi de dents daur e pareis que per las desrabar
los Mongls tuan lo mond... Qual sap ? E benlu que lo man trigossat dins un camp,
lunh...

Qu voltz dire quand un malars vos parla aital ? Praqu ieu lo confrti coma
sabi :

Los Russes son dmes coma nosautres. Encara ni a belcp de Franceses

perduts dins los vilatges de Polonha. Maites espran dins las usinas arronadas, dins los
camps de la Crotz Roja... Veiretz que tornar, Mrius.

T, me respond el, vni quanarem beure un pinton de vin, e del bon, a las cavas
de Marcilhac...

E lo sgui. Passam davant lo grand jardin que diritz un pradl. Mas marrsti pas un
brieu a laubrga just lo temps de trincar e trni montar devrs la catedrala.

Se dintravi ? Dempui que soi pas anat a la glisa ! Sul portal bl un paure para lo
sieton. Ieu ai pas de moneda. El magacha de travrs. Mengulhi coma pdi en butant de
portanlas que vlon pas se dubrir de cap de costat.
 I a pas degun dins la nau. Coma pel primir cp que i dintrri. Lo pap me teni pel
bra alara. Me fasi veire totes los avesques de pira dins las caplas frejas. Me parlava
de Monsenhor Borret que lavi confirmat. Ieu escotavi pas a mijas.

Soi a Rods ui, e dins la catedrala. Aqueste ser serai al meu ostal e los veirai, lo
pap e la mam. Dempui lo temps...

De candelas crman davant lestatua de Nstra Dna de Lorda. Una femna vilha
vestida de negre es agenolhada dins un recanton. Diritz que se plora.

Trni sortir per una autra portanla, sus la plaa de la Comuna. Probable que ser
lu ora de partir. Davali la carriira... Mas a l Htel Biney laut es pas arribada
encara. Cal esperar un parelh doras benlu.

...Me torni siire per trra.

IX

SUL CAMIN DE LOSTAL

Montam la csta de la Molina. Me soi plaat al p del calfaire. Laut arrapa

coma cal e pui se lana quand tornam sser sul planir.

Lo calfaire tira de la pcha un paquet de cigarretas americanas. Men paga

una :

T, lamic, fuma !...

Ieu chuqui doament aquel tabat blond que ne coneissii pas lo gost e disi
manira de parlar :

Son de las bonas, aquelas !

Vli jogar que ne fumvetz pas sovent aital dins lo teu stalag .

Eri pas dins cap de stalag , soi pas un presonir...

Sis pas un presonir !... Mas alara sis un politic.

 Non. Eri del S.T.O.

A ! c, un pauc coma los volontaris, un trabalhaire !...

Sentissi quicm que me sarra, quicm que torneja :

Lamic ! cridi. Comprenes pas. Non, soi pas un volontari !...

El saca dos cps despatlas, cacha sul boton de la crna e sens magachar
solament:

Oc, si que compreni ! As ajudat als Bchas, anem !...

Ieu disi pas res pus. La cigarreta ses escantida e la mordissi de crancor.
Traversam la Primalba. Contunham sus la Barraca de Fraisse.

Veses, trna comenar el, aquel camin sus man esqurra mena a Viaur, a
Bonacomba. Ieu i soi estat a Bonacomba, al Maqus. Nos batrem dins la costa :
st camaradas i foguron tuats. Ai rebalat un pauc pertot dins Rorgue : al molin
de Clari, a la barraca de Viaroja, pertot nos sm batuts. E tu dins aquel temps,
qu fasis ?

Qu vls ! quand partigurem, sabim pas. Pui creses quavm pas

patit, dins los camps, tanben, nosautres ?

Avtz patit per res. Quantes dels nstres son mrts, per que tornssetz,
vosautres, los que sabitz pas ! Dins la vida cal saber !

Tenim pas pels Alemands praqu.

Los que tenin pas pels Bchas, tuavan de Bchas...

Laut fila, fila. Avm pas solament lo temps de veire los ostals de la Barraca
de Fraisse. Mas ieu languissi de davalar.

Quora serem a Malarega, al meu vilatge ? Aqu benlu degun me reprochar

pas la vida de misria que veni de menar.

Tuar de Bchas !... Tuar de Bchas !... Mas cons son venguts lo mond
en Frana ? Trobarem pas una plaa, nosautres los jovents que dins las annadas
de borbotge e de mesclads nos daissrem carrejar suls camins de lunh ?
 Tuar de Bchas !... Tuar de Bchas !... Mas son pas de bstias, los
Bchas. Las mams lors se ploravan coma las nstras quand de novlas negras
venin del front. Las joventas se risin al primier bufal de prima. Los drlles
pichonls pescolhavan dins laiga coma los daici e sencanissavan per tres o
quatre bolas coma totes avm fach...

Mas praqu darrir los arams crancuts de Friedland vegrem e me

sembla veire encara un amolonament dmes magres, mrts, los ulhs
dubrts. Nosautres, en tropl, gardats per la polcia, espervem davant aqueles
ulhs una sopa que veni pas...

Alemands, ieu vli creire e creirai que stz los nstres fraires. Vli creire que
totes los miserables un jorn nos comprendrem.

Tuar de Bchas !... Tuar de Bchas !... Lo calfaire me parla pas pus. Lo
camin grand sestira drech, lo camin de Napoleon.

Aquela cigarreta doana que mordilhi me dona lo banlu.

MALAREGA
Laut ses arrestada davant lo caf de Rines. Sarri mos paures paquets e
davali.

Al reveire praqu, me ditz lo calfaire.

Vni que pagarem un veirat.

Non, al reveire...

Lo bronzor de laut salunha. Me trbi tot sol al mig del camin. Ser lu
nuch.

La vilha Filta sorts del caf :

Jsus, ses possible ! Lo Ricon de Savinhac.

 Me fa dos potons :

Vni que tajudarai a portar los paquets, pecaire. La ti mam ser

contenta, vai. Dona-me lo paquet, te disi...

A tot prdre me vl acompanhar. Viram sus la plaa. Lo meu ostal que se vei.
De cans japan. Dubrissi lo portal.

Mam, cridi. Soi aqu...

Es lo meu fraire, Flix, que ven primir. Pui lo pap sorts de lestable.
Filta pausa lo paquet sus la pira del potz.

Lo vos meni, lo Ric, aqueste cp. Lo vos meni...

Qu voltz dire mai ? Un poton es lu fach.

Montam pels escalirs. Flix va tirar de vin. La mam i es pas. Es anada

qurre daiga a la font de Julia...

Res a pas cambiat dins lostal. Lola bols sul fuoc. Me sisi a la mi plaa
sul banc de castanhir.

Flix porta la botelha plena. Lo pap crca de veires. Trincam totes

ensemble.

Sii-te, lo Ric. Nosautres avm los vedls destacats. Sii-te...

Ieu me vli pas siire. Davali a lestable, demandi :

Pap, mas los avtz venduts los buus ! Quora ?

Lan passat. Mas avm acampats aqueles borretons.

E la vaca marulha, lavtz pas mai ?

Non. La requisicion la nos prengut...

La mam que torna de la font. Filta la deu aver sonada. Arriba lu-lu.
Pausa lo blechin.

Ricon, paure Ricon ! Ont sis ?...

Me sarra dins los braces :

 Paure Ricon ! Lo mond te cresin mrt aic. Degun me demandava pas
mai de las tis novlas. Vni amb ieu a lostal, que soparm lu...

E la me cal sgre. Me sisi davant lo fuc. Ela copa de trempas dins la

sopiira. Tira del vaisselir los culhirs e las sitas, pui va cridar sul balet :

Omes, ventz, que vau escalcir...

En aval dins la cort, Flix e lo pap se lavan las mans al rajl de la pompa.
Amb la bacina de frre estamat la mam emplena de bolhon caud la sopiira
comola de trempas. Lacapta de prompte per que tot aqu configa un bocin.

Flix e lo pap montan. Ara totes sm remausats al torn de la taula. Que

laimi la sopa de lostal, la sola vertadiira sopa ! Flix a tirat de bon vin aqueste
ser. Es un plaser de far sabrt. Atalhoni una ceba. Trempi las prnas una aprs
lautra dins lo vilh sals de pira.

Parli pas gaire. Ai pas brica de vam. Soi las ! Soi las !

Vai-ten al lich, tira, Ricon, que lo tai fach, a la cambra bla. Vls que
te venga menar ?

Ser pas la pena, mam...

Ela praqu me ven menar. Me desropi. Cargui una camisa de tela. Que
dormirai plan aqueste ser ! Dempui dos ans ai pas dormit dins cap de lich...

Mas non, la sm vendr pas. Lo matrs de ploma es trp caud. Lo lenl es

trp fresc.

Escoti que dison a la cosina. Las sitas se brandisson. La mam lva la

taula. Flix e lo pap parlan de ieu.

Ara de cadiiras se bolegan, se cmbian de plaa.

Al nom del Paire, del Filh e del Sant Esperit...

La mam crida la pregria.

Seconda Partida
Qual ri ?
 I

AL LEGEIRE
Amic, escrivi per tu al lum duna paura lampa sus una fulha de papir descla.
Te coneisserai pas jamai, probable, mas praqu te vli contar la mia vida, una
trcia de vida.

Mapli coma o as vist en legissent de retalhs de mon quasernet de gurra :

Enric, o Ricon de Savinhac. Nasquri dins lo mes de decembre de mila nu cents
vint-e-dos, a Malarega, un vilatge pichonl del Segalar del mig, canton de
Nvacla.

La mi maire, Lidia de Falgairat, ra sortida de Clocavilh, dins Albigs. Lo

meu paire, Francs de Savinhac, tornava de la gurra quand se maridt. Comenava
de se far vilh alara : tirava los quaranta ans. Cons conegut ma maire : Dieu o sap
! Tant i a que se maridron e siaguri lo lor ainat.

Me bategron tant val dire sens cap de fsta de res. Mancava dargent a lostal.
Lo pepin de Malarega e la menina de Clocavilh me tenguron sus la pila. Pareis
que plorri quand lo curat me dont la sal. Degun me podi pas consolar.

Eri pro robust, mas navanavi pas de butar. Coma totes los drlles de la
campanha me malhoravan en me sarrant tant que podin. Dormissii dins un br
que las mams dei vilatge se prestavan una a lautra dempui benlu cent ans.

Lo temps passava doament e comencri de conisser, de parlar, de caminar. Un

autre enfant, Flix, lo meu fraire, ai vengut per me tner companha.

De tot aqu men soveni pas brica, mas quantes de cps la mam me na parlat !
Cali que me gards la nuch. Crentavi la negror de la cambra freja. Amb un tap de
siure, un tr de meca dins un veire mig dli de nse, mavin fach un calelhon.

Quand acabri los cinc ans me carguron lo faudal negre e me menron a

lescla. Lo mstre, Monsen Peset, me trobt la mina talament endormida que me
plact a la taula dels ases .

Aqu rem tres o quatre mostrons abandonats a la grcia de Dieu. Podim

gratussejar, dormir, cruscar de chaudls, mas cali pas brica parlar, o alara gara la
brca...
 A fra dausir las parlicadas de Monsen Peset finiguri per comprene un bocin
de francimand. Quand sen fogut trachat, me tirt de la taula dels ases per me
claure amb los sabents quavin un alfabet.

Men sovendrai totjorn daquel alfabet. A la primiira pagina se vesi lo retrach

dun cat, a la segonda lo dun topin. Me calgut bramar las oras entiiras:

Un chat... a... Un pot... o...

A st ans legissii un pauc, mal o ben. Comenavi descriure : puslu mal que
ben...

Un matin, sus la fin de livrn, me levri lo cap dolent. En traversant lostal

maplatussri per trra.

De prompte me portron al lich. Faguron calfar de camisas blas sus un fuc

densirments. Eri blanc coma la paret.

Lo medecin vengut, sul ser : Monsen Calari, de Nvacla. Me sembla que lo

vesi encara, rebelut e morrenegre coma la fbre lo me fasi veire. E tornt mai dun
cp per que ri plan bas.

De remdi ne volii pas prene cap. Los escupissii totes. Grapinhavi la mam
que se plorava. La fbre totjorn montava.

Avii set, avii set... Cridavi :

De vin... De vin de la barrica... Vli de vin de la barrica...

Cons que si es perdut, digut lo medecin. Ser pas la pena de me tornar

sonar. Li podtz donar de tot que voldr...

En se plorant la mam men portt del vin de la barrica. Lo pap lavi tirat, del
vilh.

E ben ! aqu me reviscolt. La malauti fogut longa encara mas lo medecin

que tornt ne reveni pas de me veire chucar lo taon amb tanta frsa.

Dempui ai totjorn aimat lo vin.

 II

LRT
Aprs aquela brandida poguri pas tornar a lescla dun mes. Eri tot
aflaquit. Mas coma tirvem sus la prima me daissavan passejar dins lrt.

Que me carravi la prangiira contra la fenial o jos lavelanir ! Las primiiras

violetas comenavan de nler,de violetas doblas que ui navm perduda la
mena. Mamusavi amb de piras, de fulhas secas, amb los calsses dels caulets.

Eri tot sol lo pus sovent. Lo pap e la mam espandissin la cau o fosin la
vinha. Lo pepin segui las fedas. Lo meu fraire lavin claus a lescla dempui
un an.

Demorava pas que la menina a lostal per me gardar e far la sopa. De cp en

cp veni dins lrt, quora per talhar lo seu bois, quora per podar los perirs
perque, sabtz, i se coneissi sus aquel trabalh. Virava las polas, espandissi de
bugada sul barts mas cali que sen torns lu bolegar sas padenas o lavar la
vaissla.

Me cridava quand prautissii lo carrat de las flors. Ieu la crenhii pas brica.
Fasii de tstes amb los topins dels geraniums, desruscavi los perirs amb lo
cotl. Me podii pas endurar.

Lo bornhon se desrevelhava. Las abelhas sortissin e tornejavan las oras

entiiras dins laire cande.

Se las veses eissamar, mavi dich la menina, sona-me.

Mas del bornhon ieu gausavi pas trp men sarrar.

Aimavi mai de descoetar de clavetas a cps de rcs. Se venin solelhar sus

de piras secas al ras de la paret de la fenial. Las te velhavi e pim... pam... Mas
ri pas adrech e ne mancavi mai duna.

Al cap duna setmana praqu comencri de me languir dins lrt. Lenveja

me preni danar rebalar pels camps, culhir de nius, amassar de flors.

Oc, mas gausavi pas anar trp lunh de paur que la menina ne parls al pap.
 Tanben me contentri de traucar dins lo barts de boissons negres que
reparvem pas jamai lo long de la besala. Mescrifri las cauas, mescorregri
las mans e me trobri tot ensagnosit dins un pradl plantat darbres de frucha.

Una filhta de cinc o siis ans, la popa sul bra, se siesi sus una sla de tres
cambas. Tanlu me veire, se sarra de ieu e me demanda sens brica de crenta :

Consi taplas ?

Riconl... E tu ?

Marinon... Demra que nos amusarem...

E nos amusrem al pap e a la mam, al rinquet, a pata cauda... Pui al cap

duna ora me calgut tornar dins lrt, mas ri content.

A partir daquel jorn i passri mai dun cp pel trauc del barts. Marinon
mesperava, nos rem donat lo mot.

Ela portava sas popas e de saconls de pastilhas rojas, una barra de

chocolat. Ieu avii las pchas plenas de pomas de marc que se consrvan entr
Pascas. Ela las me pialava. Ne prenim un talhon. Lo tenim cadun per un cap
amb lo cais, pui nas contra nas, tirvem al pus frt. La daissavi ganhar. Ela me
donava de tot quavi.

Un jorn la volguri prene dins lo nstre rt, e me segut, la malarosa.

Culhissim de violetas quand te vegri la mam darrir nosautres e semblava pas
gaire contenta.

Riconl ! cridt. Vai-ten a lostal... E tu, nena, torna-ten dins teu. As

comprs ? Vols que te venga menar per las aurelhas...

Marinon se plorava ja, en sacocolant per passar pel trauc. Ieu demoravi
contra la fenial. Alara la mam :

De prompte a lostal tai dich... O sabes pas que sm pas dacrdi amb lo
vesin ? Lo pap ditz que son pas de brave mond, los Tnis. Se tavi vist, el,
tauri foitat... Deman me tornars a lescla...
 III

LA PROCESSION
Tornri a lescla lendeman. Avii oblidat lo pauc que sabii mas lo meu
esperit sra coma desrevelhat, talament que Monsen Peset ne reveni pas.

Foguri pas mai tustat amb la lata. Comprenii que legissii e prenguri gost
a lestudi. De las darriiras plaas montri a la segonda, pui a la primiira.

Aquel jorn Monsen Peset me felicitt. Ne portri la novla a lostal. Lo pepin

me dont un escut vilh de cinc francs. La menina disi a tot lo mond :

Veiretz que ne farem un curat del nstre Ricon... Veiretz que ne farem un
curat...

Paura femna ! Ieu cresi que pregava lo Bon Dieu per que dintrssi al seminari.
Mas lo Bon Dieu lescott pas.

La doctrina magradava praqu. Anvem al catechisme cada ser aprs quatre

oras dins una cambra longa del convent. La sr pichona nos explicava los mistris e
los comandaments. Pui estudivem aqueles capitols canins del vilh catechisme de
la diocsi de Rods. Lo matin, de st oras a uch oras, los anvem recitar al curat,
dins la glisa. Livrn tremolvem de freg, mas lo sant me nos disi :

Cal ofrir las nstras misrias al Bon Dieu en penitncia pels nstres
pecats...

Lo dimenge cali pas mancar ni messa ni vspras. Los nstres bancs ran de
cada part del cr. Vesim cremar los ciris e fuoquejar laur de las estatuas. Eri
devocis benlu mai que totes los autres mas a lentorn de dtz ans la me copron la
devocion.

Devim far la procession del Cs de Dieu e nosautres, los enfants, nos cali
getar de flors, portar de candelas, qu sabi ieu...

Las autras annadas, lo primir del catechisme ra causit per portar las borsas.
Benlu sabtz pas de qu son las borsas ? Apelvem aital un cartable de tela blanc e
aur per sarrar lo corporal, una ropa sagrada e benesida que lo curat preni e
desplegava a cada pausador...
 Ieu ri primir del catechisme e comptavi plan quaquel onor me revendri. a
que la tota la setmana la sr o mavi proms.

Mas que lo dimenge davant vspras lo curat me fagut sonar :

Escota, Ricon, per la fsta prendrs una candela. Las borsas sern per
Ramon...

Comprenguri lu de qu ne virava. Ramon amb son polit complet de drap blau

ra sol digne de caminar a la vista de tot lo mond. Ieu amb mon vilh vestit de cotil
tot passit aurii pas plan presentat.

Tristament la passegri aquela candela. Lo ser, a lostal, contri tot a la mam

en me plorant.

Lo dimenge daprs devin encara tornar far la procession. Mas coma vspras
sonavan, amb lo pap partigurem pel riu. El portava un tremalh, ieu una museta...

Tanlu al fons del travrs se met a tronar, a liuar, e de pluja !... Lo riu ja se
conflava. Nos anrem claure de prompte dins lancian molin de Fontcanda... Lo
papa aluqut un fuocarl menudalhas per me far calfar que tremolavi.

En amont, probable que la pluja los avi atrapats a mija procession, benlu al
pausador del fons del lc quand lo mond ran a genolhs per trra, totes...

Esparracat davant las brasas, ieu trobri encara pro fe per pregar lo Bon Dieu
que tremps Ramon entr la camisa. E cresi que fogut una bona pregria, la mi
darriira bona pregria...

Lan daprs, coma los autres confirmri, faguri la primiira comunion, mas
quicm ra bresat en ieu, quicm que tornarai pas jamai conisser...

IV

A NVACLA
Dempui la mi malauti ri pas brica robust, un traci de raums me voli
pas quitar, lo nas me sagnava sovent...
 Mos parents creguron que poirii pas jamai trabalhar la trra. Tanben quand
aguri passat lo certificat simaginron de me far butar los estudis. Me
sortiguron de Malarega per me claure al cors complementari de Nvacla.

La menina ne plort, la paura femna, mas per pagar la pension del seminari
la nstra bria seri pas estada pro bla. Pui a lostal de paire en filh avm
totjorn tengut per la Republica e per las esclas dels Mstres .

Un diluns de novembre de mila nu cent trenta quatre partigurem de

Malarega a p. Lo pap portava de ropa dins un sac descri plan lavat. La
mam trigossava lo meu costume nu dins un carton. Ieu seguii darrir, una
museta de pomas sus lespatla.

Que fogut long aquel viatge ! Nos arrestrem a Bscverd, a las Tres Piras.
Montrem en trimant la csta del Parads. Pausrem nstres paquets dins la
botiga de Prsec. Lo pap me crompt un lich de frre a c de Balgoires.
Cobrtas e colceras esperavan dempui la fiira dins un canton a laubrga de la
Merlina. Trastla amb lo camion nos avi portat tot aqu de Malarega.

Cromprem encara de cauaduras, doas tabletas de chocolat, pui anrem

veire lescla. Monsen Bcas, lo director, nos recebt aprs quatre oras.
Desagradt pas a mos parents que me conselhron de plan lescotar. El nos
prengut al dormitri. Quand agurem vista la plaa que mra reservada,
tornrem qurre los cartons.

Que pesavan los quatre petaces plan lissats dedins lo sac, e las barras de fr
del lich ! Sabi pas perqu la mam se plorava...

Me fagut veire cons me caldri bolegar las colceras, espandir los lenls e
pausar lo plumet. Pui tornrem davalar, lo pap me dont vint francs.

Un darrir poton. Monsen Bcas me prengut dins la sala destudi. Me

fagut siire al p de Ramon de Favls, lo del Bsc que coneissii un pauc.

Dins dabrd la campana sont la sopa. Mangri pas gaire aquel ser. Lo
bolhon ra tan cande. Los macarnis sentissin lo rabinat.

Tornrem encara dins la sala destudi. Ramon de Favls me prestt dos o tres
libres que legiguri pas. Anrem al lich coma uch oras picavan. De tota la
nuch poguri pas dormir. Los lums de sul fieiral venin relusir sus las parets
blancas del dormitri...
 Macostumri praqu a la novla vida. Erem un tropelon de camaradas :
Prunir de la Cerieissi, Savi de Centres, sens comptar Favls de Bsc e tantes e
maites.

Monsen Bcas e Monsen Rssas nos assabentavan tant que podin e me

sovendrai deles tant que viurai.

Lo dimenge e lo dijus anvem en passejada. Quand ra la sason amassvem

de cocorlons al Bsc de la Gamassa o per las castanhals de Bonafons. La prima
partissim als gravls o als reponchons.

Monsen Bcas tot lo temps nos acompanhava. Un cp per an nos preni a

Sauvatrra per vistalhar lo getat e lo valat . Dos per dos desfilvem per las
carriiras estrechas daquela vila que se mors. Pui totes ensemble anvem
beure de limonada dins la sala nauta dun caf... Quina polida jornada, mas lo ser
qura longa la csta del Valadir per sen tornar !

Las annadas passron dins aquela escla pichona sens que men trachssi.
Estudiavi tan plan que podii per que fogusson contents a lostal. Trabalhavi
totas las vacanas. Lo solelh de la meisson me cremava la pl.

Lo pepin e la menina moriguron. Flix se fasi bl.

LO PAPA
Venis a Nvacla un pauc cada dimenge. Cargavas la ti blda negra e ongis
los sabatons amb una codena. Portavas la museta de tela grisa e caminavas mai
duna ora pel marrit temps o a la raja del caud. Per sser pus polit tanavas far rasar
a c de Gilh tanlu arribar.

Ieu tesperavi contra lo marronir roget sus la dintrada de lescla. E quand te

vesii sul fieiral te cridavi de lunh :

Pap !...

Demandavas la permission a Monsen Bcas e me prenis en vila. Tornejvem

dins las carriiras.

Tu fasis las tis comissions. Crompavas la Despacha de Tolosa a c de

lesclopir, portavas la mstra a Cavalir lo vilh o demandavas al Lavaire se per
en cas avi pas de grana de mostarda blanca.

Amb tu tornavi parlar nstra paura lenga, la lenga del trimads que Monsen
Bcas podi pas sentir. Que men contavas de causas !

E sovent trobvem lo cocut de la Crotz Vilha qura lo teu amic : Monsen

Boir cresi qura lo seu nom vertadir, un paure me que patissi la misria mas
que se disi pota. Benlu o ra a que la, mas tot lo mond se risi del. Tu,
praqu, lescotavas. El nos parlava dun libronl quavi escrich sul pont de
Viaur. Menonava Carrir, lo papa de Torena, o loncle dOnorat de Balzac que
siagut assassin...

Me pensi que ladmiravas, Monsen Boir. Ne bevim un taonat a c de

Ferrand puei me disis :

Te cal tornar dintrar. Vls que te venga menar ?

Ser pas la pena. Al reveire, pap...

Me carravi de te far dos potons. Que taimavi alara ! Taimavi tot lo temps de
lescla, mas que te crenhii las vacanas !

A lentorn de Sant Joan me fasis quitar per tajudar a dintrar lo fen. Tiravi
davant quand dalhvem. Amb los esclps me cali galaupar, tner lagulhada sul jo
per que las vacas engertadas caminsson drech sens prautir lrba.

Lo prat del Fraisse ten sovenes ? Lo dalhvem totjorn lo darrir. Las vacas
navin un confle de rebalar la dalhaira que clicava. Podin pas arrapar, volin pas
virar. Los tus nos fissavan totes, bestial e mond. E tu cridavas :

Ric, vales pas res. Apla coma cal si que non davali de sul siti...

Avii enveja de plorar. Lo trabalh sacabava pas jamai a c nstre. La darriira

carrada de fen descargada sus la fenial, la meisson comenava. Amb la fau, a la
raja del caud, dubrissim los camins e tombvem los cantons. Pui lo Ratalhon
veni amb la ligaira. Ieu encara me cali tirar davant.

Polsavi un bocin al temps de lescodre perque encara ri trp jovent per anar
pels sls. Alara fasii pastre cada jorn. Prenii las vacas a la Devesa. Lo camp del
vesin, lo paire de Marinon, ra pas barrat.
 Coma rem pas dacrdi, los dos ostals, malastre de ieu se lo bestial
mescapava. Cada dimenge, men soveni, anavas veire se las nstras vacas avin
prautidas las abroas, savin sautadas las despartisons dins la setmana.

E lo cp que me trapres amb la Marinon ! Butavi mos quinze ans alara. Ela
gardava los prcs, mas sra venguda siire al p de ieu a lombra del nstre
castanhir. Res quen te vesent venir partigut.

Me tractres de fenhant, de galinejaire. Ieu ploravi en tescotant. Macusres de

renegar nstra familha. Parlres de me tornar pas pus metre a lescla e cresi plan
que sens la mam auris tenguda paraula. Praqu, aprs Totsants, quand agurem
traches los patanons, sens far semblant de te sovenir de res, prengurem lo camin
de Nvacla. Mas me digures :

Se capitas pas a cap dexamen de quicm, lan que ven te logarai...

VI

LESCLA NORMALA
Dempui tres meses me levavi a lentorn de quatre oras. Los camaradas se
dormissin. Davalavi los escalirs e manavi embarrar dins la sala de la musica.
Aqu estudiavi, estudiavi, repassavi tot perque me devii presentar per lescla
normala.

Monsen Bcas mavi conselhat de me presentar res qual brevet elementari

coma ri jove. Mas ieu sabii qua lostal me tendrin pas un an de mai a
Nvacla e me cali capitar per tot.

Aqueles libres grsses comenavi de los saber per cr. De problmas ne

fasii tres o quatre per jorn e los portavi a Monsen Rssas.

Las setmanas passavan prompte, prompte, e lo primir dimenge de julh

partigurem per Rods. Monsen Bcas vengut amb ieu perque ra corrector al
brevet, per las filhas.

Prengurem pension a lHtel Moderne, al cap de la carriira Betelha.

Cresii sser dins un castl.
 Manjvem de bona cosina, dormissim dins de liches doces. Cada matin
nos servissin de caf al lach amb de pompons mofles, de croissants que dison
los Francimands. Pui partissii a lescla normala. Maites coma ieu esperavan
dins la cort. Sus la prta un monsurt rebotit nos apelava.

Montvem un darrir lautre per lescalir, pui tornvem davalar dins una
espcia de cava pasimentada. Nos metim dos a cada taula.

Aqueles devers ! Aqueles devers ! Me sovenii pas de res. Los autres

escrivian pausadament. Ieu totjorn quicm me disia : Ric, mancars tot... Ric,
mancars tot... Lo cap me doli... Los nrvis se tranussavan.

Entremig lescrich e loral agurem un jorn de liure. Ieu sabii pas qu ne

creire.

Tracavi dins las carriiras. Crompri un jornal sus la plaa dArmas. Anri
beure de birra fresca al caf de la Ciutat, sul ser dintrri dins la catedrala.

Lavii pas que vista un autre cp quand ri pichon. Ne faguri dos cps lo
torn. Me tenguri un brieu dins la capla de la mesa al tombl. Agachavi las
santas femnas de pira vestidas coma las nstras meninas. Aital aqu demoravi
sens pensar mai a res. Mas quicm me frelha. Me reviri, vesi una joventa al p
de ieu. Susprs, ausi pas me bolegar, mas ela se ritz aimablament. Ieu risi tanben.

- Comme cest joli ! me ditz.

E sens parlar mai sortissm ensemble. Caminam totes dos lo long de las
parets de lAvescat.

Fasm coneissena. Sapla Rotlanda, es de Vilafranca de Rorgue. Coma

ieu se presenta per lescla normala. Nos prometm de nos tornar veire... E nos
tornrem veire lendeman davant la fulha de las resultas.

Rotlanda : i avi lo seu nom. Mas lo meu mancava, ri rostit. Trantolavi.

Rotlanda me retengut de las doas mans, sens me dire res. E pui coma ela sen
voli anar dubrigut lo sac a man, ne tirt una fot sia, la me dont : la primiira
fot de filha que recebii.

Monsen Bcas ensagt de me consolar coma pogut. Me ment a lautobs

Bombrt que filava sus Albi. De tot lo camin parlri pas a degun. Fasii mina de
dormir. Davalri a la gara de Nvacla. Prenguri mon saconl de viatge e
partiguri a p, sus Novacla la vila.
 En montant la csta del molin de Rssas agachri un darrir cp la fot de
Rotlanda, pui, cric crac, ne faguri de trces quescampilhri per un prat.

VII

LO CAMIN DE MALAREGA
Una darriira nuch dormiguri a Nvacla. Los dos o tres camaradas quran
pas encara en vacanas me cridavan cada cinc minutas :

Te tracasses pas tant ! Lan que ven capitars melhor...

M estremri jos las cobrtas per los entendre pas.

Lendeman reclamri mos libres e ma farda. Tot que podii portar

lenfonilhri dins lo sac de lescri e, migjorn passat, me nanri. Madama
Bcas me sarrt las mans e me digut :

A lan prochain !

Ieu li respondri pas.

Caminri tot un brieu, me cremava lo solelh de la prangiira. Languissii pas

brica darribar praqu. Mai dun cp marrestri a lombra dun barts per me
siire sul sac. Soscavi, soscavi.

De qu me dirn a lostal ? Rostit. La mam ne va plorar, pecaire, e lo pap ne

ser eissalabre tota la setmana. Per un res me repotegar.

Sabi pro que me cridar : Era pas la pena que te tengussi a lescla. Amb
tot largent que mas gastat laurim mesa en rgla la fenial...

Misria de ieu ! Avii trabalhat praqu, mas que deu arribar arriba totjorn.
Lo pepin, amb sos provrbis, rasonava plan, lo paure me.

Es acabada la mi vida descla. Los libres que magradavan tant aurai pas un
moment per los agachar. Ser pas en patejant de margues tot lo jorn que lo ser me
sentirai lo gost de tornar legir de vrses.
 Soscavi, soscavi. Mas ja Nvacla ra lunha. Cresi que me sarravi de las
castanhals de Bscverd. Te vegri, sieguda dins la banqueta, una filha maurla
vestida duna rauba de cotonada rosselosa, tota passida. Coma ieu rebalava de
farda.

Amic ! me crida tanlu que me vei. Tu tanben fas Sant Joan ?

Oc, respondi, susprs.

E ont vas ?

A Malarega.

Ieu, a c del molinir de Calvin. Digas, quant te pagan a Malarega ?...

Compreni ques una sirventa e que me pren per un vailet. Sm a la sason que
los vailets se cmbian de bria. Sabi pas trp quant se pt pagar un pastre de ma
portadura. La filha magacha. Ieu respondi :

Empraqu, dins los quatre mila.

Es pas trp mal per un pastrs coma tu...

Ieu vli butar mon camin. Mas ela me torna cridar :

Perqu ten vas tan prompte ?... Avm lo temps, vai. Aqueles patrons vli
jogar que nos farin trabalhar tanlu arribar... Los coneissi, ieu, los patrons... Vni
te siire al p de ieu, te disi...

E me vau siire al p dela. E se met a me parlar. Dins dabrd coneisserai tota

la si vida. Al seu ostal son pas rics. Ela se lga dempui dotze ans. Lo seu nom es
Feliciana, mas lo mond laplan res que Felion. Quina lenga, mas quina lenga !
Nai un sadol, me torni levar.

Ela se lva tanben e me reten pel bra.

Mas sis ben crentut. Es pas possible, as pas jamai aguda cap de jove !
Magradas praqu. Vni quanarem dins la castanhal...

Ieu me daissi menar, la sgui dins la castanhal. Estremam cadun nstre paquet
darrir los babisses gigants. Nos avanam encara mai per cercar lrba doa...
 Lo solelh ra tombat quand tornri caminar sol. Quicm me doli sabi pas ont.
Pensavi a la fot de Rotlanda quavii escrifada dins la csta del molin de Rssas...

VIII

LOS PATANONS
Trimri tot lestiu. Pel primir cp seguri la maquina de lescodre. Eri pas
pro frt per portar lo blat. Eri trp maladrech per ligar la palha que daquel
temps encara se ligava a la man.

Lo pus sovent tiravi los espigts o rebalavi la lenla dels acs. Lo mond se
risin de ieu mas raquri pas enlc. Talament que sus la fin de la campanha me
faguri damics.

Mas lo temps de lescodre es trp cort. Me calgut tornar trigossar dins los
nstres camps. Semenrem las rabas, coprem de brost per las fedas. E lo pap
totjorn vantava Flix que i se coneissi mai que ieu sul trabalh.

Escodrem lo trefulh, vendemirem. Un dijus, dins lo mes doctobre,

anrem mlre al molin de Rssas amb lo carri. En tornant, passrem per
Nvacla e cargurem suls sacs lo meu lich e la mi mala quran encara a
lescla.

Vegrem pas Monsen Bcas. Devi sser lora de la passejada. La si dna

ne reveni pas que quitssi. Demandt al pap cons me daissava pas mai
estudiar...

Mas lo pap respondt pas. a que la avim pas lo temps. Las vacas se
podin pas mai endurar : enjauradas, partiguron sul fieiral. Per las arrestar
copri lagulhada. Reneguri de fotra mas ra pas a las vacas que ne volii.

Lo ser, quand arribrem a lostal, montrem la mala sul trast amb los libres
dedins. Flix se risi. Nos insolentrem e sens la mam nos serim batuts.

Mas aqu fogut per lendeman. Totes dos anrem portar de fems a la pa
del Truc. Ieu apelavi. Sabi pas, remenavi quicm dins lo cap, vegri pas pro lu
lo pas del nstre camp. Fissri pas pro lu la vaca que cali, virri trop redond.
Tant i a que lo carri saboqut dins la banqueta amb lo fems.

Una vaca se desmargut sola del jo. Mas lautra qura contra lo tap
capejava sens sen poder traire. Bramava, arpatejava. Dun cp de cotl, Flix
copt las julhas prompte. La mla se tornt barrar e lo talht pels dets.

Alara me tractt de tot. Li volguri respondre. Me saqut de cps de ponhs,

ieu li ten saquri tanben. Nos borrrem benlu mija ora davant lo fems
escampilhat. Las vacas abandonadas sen tornron a lostal...

A partir daquel jorn trabalhri tot sol. Los patanons del camp de Bicon ran
madurs. Cada matin me levavi primir. Bevii lo caf qura demorat caud sus
las brasas e partissii, lo bigs sus lespatla. Los fums encara sailavan los
travrses del riu de Lius. Lalbiira lusissi sus las rbas rabastinadas.

Que me carravi de levar lo bigs ! Me semblava que saquejavi tota la mi

misria. Butavi doas regas al cp. Encordelavi los patanons desrabats,
brandissii las pampas, e las amolonavi.

Dins dabrd me cali quitar la vsta. La trra me dintrava dins los esclps.
Lesquina comenava de me dlre. Marrestavi pas per polsar.

Cresin que valii pas res a lostal ! Me prenin per un fenhant ! Aic ri lo
mstre. Degun me cridava pas, mas las trasii, las doas carradas dins un jorn.

Mai dun cp la pluja canina me traava la camisa. Cali lo vent per me

secar. E quand arribavi a la talvra pausavi lo bigs, quilhavi lo cap. Mas alara
tornavi veire amont lescla a Nvacla, o Rotlanda e mai la catedrala, o
Feliciana dins lo bsc...

Amassavi prompte lo bigs, davalavi, prautissii las pampas. E per me donar

de vam cantavi l l n t e r n a c i o n a l a quavii apresa del temps de la gurra
dEspanha. Bramavi coma un falord :

Il nest pas de sauveur suprme...

 IX

LO GAL

Las annadas passron. Lescla ra lunh. Mescanavi sus la nstra bria sens
gasanhar tant val dire cap de su. Aurii pogudas trobar de cranas plaas : la gurra
ra venguda e sra acabada sens que men mainssi mas quantes dmes joves ran
presonirs, quantas de femnas cercavan de vailets.

Oc, mas lo pap se fasi vilh e parlava pas mai de me logar. Qu serin
devenguts sens ieu a lostal ? Tot lo rebalads amb Flix lo nos despartissim.

Un moment devii partir pels camps de joventut de Ptain, mas la mam volgut
a tot prdre que demandssi un sobresit e demorri a Malarega.

Cada jorn, cada jorn trimavi. Flix me cridava sovent. Quantes de cps
mapelava : badaluca, innocent !... Mas avii lo dimenge per ieu. Eri pas pro ric per
anar pels cafs o al jc de las quilhas. Aimavi mai partir pel riu. Lestiu lo seguii
entr Viaur. Me siesii a lombra darrir lo bedisss. Marribava de davalar entr lo
Prt de la Bssa. Aqu blcp de joves de Caramaus venin se banhar dins laiga
tebesa. Los agachavi nadar un brieu. I ri lannada que sen negut un.

Livrn me contentavi de cercar los solelhadors pels travrses. Demoravi las

oras sus las brugas. De caaires passavan tot cp, mas de pastra ni avi pas cap. Es
alara que lo sovenir de Rotlanda tornava coma un agulhon que fissa. Me levavi, lo
sang me bolissi. E partissii dins lo vent sul camin de Nvacla. En amont sabii
que trobarii Felion : Felion que tan sovent cambiava de patron e de jove encara
pus sovent. Aital nanavan las amors. Marinon del vesin se risi de ieu darrir la si
fenstra...

Los camaradas del cors complementari melhor que ieu avin capitat. Un ra ja
mstre descla, lautre coms de collector... Sol Ramon de Favls avi quitat
coma ieu. Nos trobvem cada vint-e-uch del mes a las fiiras de Nvacla.

Las fiiras ! Ne mancavi pas una. Quand vendim quicm a lostal, un vedl o
un prc, partissim lo matin sul camion de Trastla.

Sul fieiral amb Flix gardvem la bstia quora un, quora lautre. Lo pap
rainalhejava amb los mercants. Quand avi vendut, sarrava los bilhets dins lo
prtafulha bl. Praqu se ni avi de pichons los nos daissava.

Mas per cada fiira vendim pas quicm. Alara partissii a p, passat migjorn.
Cons que fogus tornavi pas que dins la nuch.

Rebalavi dun caf a lautre entr que trobssi Ramon de Favls, pui nos
quitvem pas. Despensavi tot largent quavii. Me carravi de beure, me carravi de
parlar. Sopvem a c de la Merlina. Tornvem beure a c de Ferrand. Quand los
cafs barravan partissim dins la nuch, caminvem ensemble entr Malarega, pui
el contunhava tot sol sul Bsc.

Cantvem, nos donvem los braces, desrevelhvem lo mond de las brias

perdudas... Un cp plomrem un gal tot viu. Avim begut mai que de costuma.
Erem talament contents que pensrem de ne far una per non sovenir tota nstra
vida.

Devi sser la fiira de Nadal. Tot ra apalhat de nu. Sarrava las doas oras de la
nuch. Un bocin davant arribar a las Tres Piras, te vesm un cabanon. Quicm nos
trapa, copam lo palastre de la prta. Dedins i avi de polas ajocadas. A palpas
cercam lo gal. Lo coneissm a la cresta. Quand lo tenm lo portam defra e de
prompte lo plomam darrir lo barts. Li sarrvem lo cap per que crids pas... Pui lo
tornrem portar dins lo cabanon. Barrrem la porta mas en sovenir desmantibelrem
lo palastre e ne gardrem un tr cadun. Cresi que lai encara en amont, sul trast,
dins la mala dels libres.

PARTISSI
Sen parlava dempui un brieu. Los joves devim partir per que los
presonirs tornssen. Sen parlava dempui un brieu mas degun i cresim pas.

Pui dun cp fogurem convocats per passar de visitas. Ne passri una a

Nvacla, una autra a Rods, al dispensari.

Lo maqus, degun lo menonava pas encara. Dins lo pas encara degun avi
pas virada la vsta. Los mes un bocin consequents se fasin glria de servir lo
Marescal Ptain, e aic lo colonl B...

Dins lo mes de junh de 43 un camarada es apelat. Deu embarcar per

Dresden.

Laval, de Vichy, prononcia un grand discors: Joves, es vstre dever. De

Franceses languisson darrir los arams crancuts. Vosautres los relevaretz. Se vos
somettz pas, los vstres fraires, los vstres parents partirn per fra a la vstra
plaa...

Nosautres praqu dintrvem lo fen. Ni avi pas gaire en causa de la secada.

Un jorn amb Flix agusvem una dalha darrir la fenial. Ieu menavi la mla.
Entendrem lo petarads duna mot. Me pensri : Aqueste cp i a quicm per
tu...

Manca pas. Lo portal se dubrs. Un gendarma dintra. Ven tot drech sus ieu.

Paure enfant, me ditz, i te devis esperar mas te prti la marrida novla.

As aqu la fulha. Vei...

La mam lo sona per que venga trincar amb nosautres. Vl pas solament
montar. Me sarra las mans e sen torna. Lentendm defra que burga la si
mot.

Quauritz fach, vosautres, a la mi plaa ? Lo filh del vesin ra presonir.

Sul jornal de LUnion, Pire F... escrivi que cap de presonir tornari pas se
partissim pas... que, passat per tot, ra just que los joves de vint ans anssem
trabalhar dins lo pas enemic... Qun morre que nos auri fach la vesina savi
sabut que mestremavi endacm ?

Pui la lei estipulava que dins una familba de mai dun fraire ne partiri pas
quun sra possible. En tot cas los autres aurin drech a demandar un subresit
que refusarin pas a que la a de pasans...

Tant i a. Tornrem enfonilhar de farda dins un sac descri . Me mancava

de sabatons frts pel trabalh. Anri crompar sul pic un parelh desclps basses.
Lesclopir los me batt sul compte.

Lendeman, tu, pap, volgures venir amb ieu. Rines quavi una cavala
nos portt a Nvacla al primir tren. Arribrem just pro lu per lo prene.

Davalrem al Paraire. Daissrem los paquets sus un banc de lestacion e

montrem la csta de lEspital dels Fats.

A lofici de plaament alemand, en fcia lo Tribunal, me signron los

darrirs papirs. Devii embarcar aprs miegjorn a la granda gara. Cresi qurem
empraqu una cinquantena dapelats.
 Tornrem al Paraire qurre los paquets. Ieu, pap, te diguri :

Tant val que seguem la linha del camin de fr. Es trp penible de montar
la csta. Veirs que serem lu a la granda gara...

Oc !... Trimrem benlu una ora. Lo solelh donava. I avi pas cap de vial lo
long de la linha. Susvem... Cada travrsa un pas... Cada travrsa un pas...
Volim pas trescambar sus la grava reganhuda, la grava sul camin...

Quand arribrem praqu a la granda gara un policir bramava :

Henri Savignac... O est Henri Savignac ?...

Cridri :

Prsent...

Me sarrres dins los braces. Sautri sul vagon.

Tresena Partida
Al meu ostal
 I

LO PRUNIR ROJT
Soi tornat a Malarega. Soi tornat al meu ostal. Las doas annadas de rebalads
son passadas. Nai pas vist de pus esps quun autre. a que la vli oblidar tot
quai vist.

Brandissi lo prunir rojt. Las prunas trp maduras sesclafan en tombant sus
la trra seca. Maitas, chicadas de verd, redlan coma de bolas menudas
entremig las piras.

Al bruch las aucas se sarran, estiran lo cl. Amb de bcs coma de gadafas
amassan las prunas e ieu me cal afanar per emplir las pchas.

Mas ai gasanhat. Ara me vau siire dins lo claus, darrir lo barts. Tot
doament sabori ma frucha. Que son bonas aquelas prunas, las primiiras de
lannada ! Dempui lo temps que navii pas manjadas !

Las aucas son vengudas me tner companha. Presican, presican sens fin. Se
baton, bufan quand lor geti de clsques... Me demra pas cap de pruna. Se
dormissii un bocin ? Mestiri sus la gleva.

Las aucas ara me pican per lesquina, me peltiran las cauas. Cridi ben pro :

Tosas, tosas, al diables !...

I a pas res a far, dormirai pas.

Benlu si. An sm elas tanben. Samolonan contra ieu, lo cap jos lala. Una
estira las patas, lautra brands las plomas. Doas o tres encara se parlan
doament. Pui totas se calan.

Praqu dormirai pas. Me pdi pas empachar de soscar, de remenar totjorn

las meteissas idas. Dempui una setmana soi tornat. Ai pas gaire trabalhat
encara. Cada jorn gardi las vacas, mas aqu pt pas durar. Me caldr ben
gasanhar las trempas.

Lo pap es vilh. Es a pro pena se para lo bestial. Flix se crei lo patron.

 Es valent, frt, vl tot cambiar dins la bria. Compreni ben que nos
entendrem pas un brieu. Mas ont anar?

Se logar ? O non ! Per se crebar pels autres dins de trras trp bassas ! Partir
per las vilas, patejar de fr, bologar de maquinas. Oc, mas serai totjorn un paure
bogre de manbra.

Savii sabut, quand ri jove ! Savii sabut que i avi dusinas e dusinas, de
correjas que siulan, de fargas que fuoquejan. Savii sabut ! Me cali pas escotar
lo pap.

Quand m la brucat un cp lo fr, m lo vl tornar brucar. Maladrech coma

ri, ara languissi de las maquinas e de totes los camaradas que las servisson, de
totes los amics ligats per la meteissa cadena.

En Alemanha nos crebvem per la gurra, lo cr dolent. Afalhucvem. Mas

nos podim pas empachar de respectar totas las rdas que viravan e lme
poders, vestit de blanc, que comandava.

Un vent coquin se lva. Esplomissa las aucas, me quita lo berret. Un plan-

ponh de fen, de rastelum tombat sus la terrassa de la fenial torneja dins lo solelh
e monta, monta pus naut que lavelanir. Lo prunir saquejat daissa plure sas
prunas.

Las aucas se desrevelhan. De prompte, las alas dubrtas, galaupan al prunir.

Qual sap se macabarn pas totas las prunas tombadas ? Non, que soi arribat
primir.

Torni emplir las pchas. Un aucelon tot gris, color de cendres, se ven pausar
sul prunir.

II

BATEJALHAS
Lo Baptista de Cransac bateja lo seu ainat ui dimenge. E ieu soi convidat.

Mas ai pas res de plan net per cargar. Mentre que vistalhavi Eurpa, Flix ma
tot esquiat : vestits e caladuras...
 Cons farai ? Sustot que i aur blcp de joventut, las pus polidas filhas de la
parrquia. Flix me prsta una camisa, un parelh de cauas. Cargui los sabatons del
pap e la si vsta noviala. Aital ! E pui lo mond comprendrn ben... Ser lu ora,
un darrir cp dulh al miralh, e de prompte a c de Baptista !

Los convidats son venguts, la cort es plena. Cransac lo vilh presica de sus
lescalir :

Vesi que i stz totes ara, e lo sonir comena de trelhonar. Montem a la

glisa, vos metretz per dos los joves, coma per una na. Enfants, causisstz cadun
la vstra filha e filhas, daissatz-vos causir... A, non, voltz pas ! Anem, Baptista,
vni, afana-te, per apariar ton mond...

Per me far onor en tant que repatriat me donan la Suson de Candaril. La teni pel
bra coma se deu. Quna polida rauba, e qun polit pel !

A la glisa, dins un viral dulh lo curat nos escalcs aqu. a que la, Cransac
lo vilh rondina totjorn :

Monsen lo Curat, tan pig ! Sautatz un ormus. Sm venguts un bocin en

retard e cresi que las sopas son prstas. Anem, sautatz un ormus e avtz aqu per
vos...

Lo curat se pt pas aparar. Sauta pas benlu cap dormus, mas navana de
mlre de latin, navana... e tornam davalar.

Dins la cort esperam un bocin, pas gaire. De qua vist Cransac lo vilh, ui ?
Diritz un oficir darmada. Comanda.

Prompte, prompte ! Cadun la vstra e a taula... a taula...

Suson sacostaira sul meu bra per montar pels escalirs e bondineja un tr de
canon a la mda :

Ah ! le petit vin blanc

Quon boit sous les tonnelles...

Traversam la cosina. La taula es mesa dins una cambra, mas quna taula ! De
botelhas, de pastisses, de sitas : tres o quatre sitas per cadun, e de veires : de
pichons, de bls. Me sembla que trantla, tota aquela vaissla, e gausi pas solament
mudar los ps de paur de far tombar quicm.
 Mas se cal avanar, se cal siire sens trp se brandir Suson me servs de bolhon
de pastas. Ara los plats se sgon, las botelhas son lu curadas, mas maitas montan
de la cava, los veires semplisson. Dins dabrd lo cap me pesa : me soi pas tornat
acostumar al vin encara. Me sentissi coma bandat. Suson me parla, me parla. Sabi
pas trp qu li respondre. Alara, davant los autres, se ritz de ieu.

Quora sacabar, aquel manjads ? Encara de carn, encara de peis, de frucha,

densalada, e de vin, de vin ! Lo rire de Suson me crna las aurelhas.

Praqu nos prtan lo caf... mas i cal metre de gota, cal fumar. Sortirem pas
defra, lu ? Mas si. Cransac lo vilh, la cresta roja, brama pus frt que jamai :

Mond, ara anam a la vta del Baldrac. Lo meu gendre, lo camionaire, va

arribar amb lo camion grs. Enfants, cadun menatz la vstra. Totes e totas dins la
cort...

Dins la cort me trbi tot sol. Suson ma escapat. Pire de Poget la ten pel bra.
Ela se ritz, aquela finta. Cransac lo vilh crida en me vesent :

Al desparelhat !... Al desparelhat !...

Tan pig, demorarai sol, se cal... Mas non, una filha cropudta, mal vestida, me
tira per una marga :

Ricon, serai amb tu se me vls. Eri la jove de Pire...

E me dona lo bra per montar amb ieu, sul camion.

III

LA VTA DEL BALDRAC

Nos tenm dreches sul camion. Cantam. Serem lu al Baldrac. I serim se los
camins ran pus polits. Mas aqueles traucs, aquelas piras que rebalan cons nos
fan sautar, cons fan renegar lo calfaire ! Las gmas dels castanhirs canins, las
brcas rebeludas dels pomirs nos sacan demplastres, nos escrifan, perque lo
camion es pas barrat. Las drllas gisclan, se butan contra nosautres, nos tenon
pels braces, per las cambas. Arrestam pas de cantar.
 Suson es totjorn amb lo Pire, e la cropudta mi totjorn es contra ieu.
Sapla Melia.

Entendem la musica de la vta. Traversam lo Baldrac. Lo camion recuola, se

buta contra la glisa.

Davalam. Melia, per me prdre pas, me ten per la cencha. De joves del
comitat nos espintan de cocardas. Pagam.

Cransac lo vilh amb la si Cransaga grssa ne danan una sul pic.

Embarrassan totes los danaires. Sabi pas cons se cpan pas lo morre.

La musica giscla, giscla, la tambora retrons. Tot lo mond dana, ara. Melia
me ditz en me tirant :

E nosautres i anam pas ?

La preni coma pdi. Soi pas un crane danaire. Tant pig ! Ela tanpauc sap
pas gaire danar. I fa pas res aqu. Que de mond ! Que de mond ! Es a pro pena
se nos mudam de plaa. Prautissm tot lo temps al meteis airal, dins la posca,
suls rcs escampilhats. Melia me sarra, me sarra tant que pt. Es aital que se
dana ara. Om sap pas solament quora sarrestar. La musica totjorn brama.

Soi arrendut, pantugui. Me sortissi daquel revolum. Monti suls ps de Melia

que crida. Ara me ten solid per una marga.

Anam beure de birra. Nos siesm davant laubrga. De pstes pausadas sus
de bancairons nos servisson de taula. La birra es cauda, los veires passits.
Maites de danaires venon beure coma nosautres. Nos butam dins un canton.

Magradi mai aqu qual bal. Los coides sus la taula, sosqui bestiament.
Melia mespeuga, me saca de cps de ps. La paura ! Cap de jove la vl pas, es
plan contenta dsser amb ieu. Crca a me prene lunh de la vta, benlu darrir
qualque barts. Qual sap ?

Passat pertot, ieu tanpauc, cap de filha ma pas volgut. La Suson amb son
Pire son lasses de tornejar. Venon de partir ensemble pel camin vilh del
cementri.

Perqu ieu anarii pas amb Melia ?

Nos levam. Non, la vli pas, la vli pas. La trni menar al bal amb los autres.
Pui fau mina de me revirar cap a laubrga qurre lo cotl quavii oblidat.
 Lavii pas oblidat brica. Soi sol ara. Melia mespra contra lo teatre. Espra
tant que voldrs ! Ieu men vau a lostal. Que i demran a la vta los autres e lor
camion ! Dins una ora serai a Malarega en davalant pel travrs.

Camini, camini. Lo cap me dl encara del repais de migjorn. Los sabatons

de Flix que me son trp justes mentamenan pels artelhs. La nuch se sarra.
Reconeisserai pas los vials. Si. A Malarega sonan lAnglus. Es aqu que me cal
passar. La vsta noviala del pap veni de lescrifar per las romcs.

Trapi lo camin praqu. Vint minutas encara e serai a lostal. Anarai al lich
de prompte, ser pas la pena de sopar. Mas ara que i pensi, deman soi comandat
per escodre a la Bonavaissa. Veirem ben...

IV

LESCODRE
La maquina sibla pel primir cp. De prompte, de prompte sauti del lich : la
Bonavaissa es lunha. Me vestissi. Nosi un mocador bl sul cl. Cargui los
sabatons frts dAlemanha.

Sortissi. I se vei pas res. Lo reltge del cloquir pica la mija de tres oras.
Partissi sul camin tan sec entremig los bartasses negres. Que retronisson las mias
grolas sus las piras ! Me sarri de la banqueta per prautir lrba mosta. Laire fresc
de la nuch me reviscla. Pensi pas mai a la Suson, a la Melia, ni a la vta del
Baldrac.

Una bicicleta esquila darrir ieu. Me buti contra lo tap. La sentissi que me
frelha : un escodeire, probable.

Passi la crotz del Lobatir, la fenial de Trastla. La maquina bufa quand arribi
sul sl dAnslm que mavi comandat. Ai just lo temps danar prene lo caf.

La maquina sibla pel darrir cp. Anslm tanlu me veire me pausa un sac sus
lesquina :

T, lo Ric, deves sser frt, me portars lo blat...

 Me sarri del cuol de la ventaira. Tres mes espran, lo sac sus lespatla. Ieu ai
un bocin paur : jamai ai pas portat lo blat. Se racavi, de qu se pensarin totes ! Fau
pas mina de res e, quand lo meu sac es plen, lo cargui.

Pesa ben, mas pas tant coma cresii, pas tant coma las pas de fr que
carrejvem sus la nu, en Silesia. Tendrai bon.

Cal montar per un escalir de pira, pui per una escala. Larca es al trast. I se
vei pas de rstas. Ai pas trp lo cp per escampar lo sac. Torni davalar.

La maquina vira. Lo blat raja. Dins dabrd serai a biais. Sra pas aquel
cpamorre descala me sentirii pas brica las. LAnselmata nos prta de pasts, de
vin vilh, al costat de larca. La si filha nos va qurre de veires. Es una crana filha.
Quora un, quora lautre li contam de prias.

La maquina vira. Lo plunchon davala. Una posca canina se marga pertot. Avi
dins los cinc cents crosls aquel ricons dAnslm. Lemplirem larca e mai que
larca. Un canton del trast es netejat tot prst. Ieu i vogi lo primir sac. A migjorn
aurem pas acabat. A doas oras... benlu...

Susi, tot tremp. La calor mestavans. Bevi de caf copat daiga fresca.

Tut... ut... Siblan pels parelhs. Trastla arriba amb sas vacas magras. Tanlu que
me vei me comanda per li venir ajudar. Escod aprs Anslm. Li pdi pas dire de
non.

Prti mon darrir sac e vau a la sopa. Ai pas talent gaire, mas bevi, bevi.
Anslm lo vilh me crida :

Manja, manja, as lo temps. Cal comptar plan doas oras de madament, lo sl

de Trastla es mal a tresman...

El me servs, mempls lo veire. Coma rosegui una fulha densalada, la

maquina sibla.

Me lvi de taula. I a pas degun pus que ven ? Si, sm dos. A la cosina,
lAnselmata nos vl pagar de caf, mas al diable lo caf ! Se cal despachar de
prompte, quaurim una marrida plaa.

Arribam coma se comena. Trastla mespra, un sac a la man. Lo me pausa

sus lesquina :
 Ai vist quras frt, ui matin. T, me portars lo blat...

Preni lo sac e men vau al cuol de la ventaira...

LALEMAND
Lescodre ! Quna polida sason : temps de trima, temps de posca, mas temps
de lamistat !

Al torn de la ventaira, sul plunchon, sus la palhiira, tornam sser de

camaradas. Bevm lo meteis vin que nos rejovens. Lo ser cantam entr
mijanuch e danam se i a de filhas.

Cada jorn vau escodre. Flix i va per nosautres que lo pap, pecaire, es trp
vilh. Ieu, pel compte dels vesins, de las brias que son pas trp de mond, pel
compte dels malauts, sgui la maquina dins totes los sls. Mai dun cp passi las
nuches defra darrir las palhiiras novlas. La fbre del vin me rosega. Coma
prti sovent lo blat, las joventas fan cas de ieu...

Un Alemand, un presonir, cada jorn tanben la sc la maquina. Cada jorn tira

los espigts, los rebala dins una lenla. Lo seu costume verd tomba a trces. Es
calat desclps basses. Benlu a pas vint ans. La jornada finida se chimpa tot
nud dins un pesquir, dins un abeurador. Crenh pas la frescor de laiga sus la
susor.

Compren pas un mot de francs. Al repais sovent lo fan manjar dins un

canton.

E mai a un ostal lo volguron pas a la taula. Li portron sa mangiscla sus la

pira del potz.

De qu se pensa aquel me ? De qu contar en Alemanha quand ser

desliurat ? Mai dun cp los escodeires li sacan de rocasses dins la lenla, de
rocasses grsses, e los acaptan coma cal amb lo ventum. El se crba per poder
tot trigossar.

Un jorn li volguri parlar dins la si lenga.

 Me nauri contadas de causas, mas lo cabdt de Cransac, un desgordit de
setze ans, me cridt quri pus Alemand quun Alemand. Anri veire alara se lo
meu sac ra plen. Dempui fau pas mina de res. Cal aver patit en pas estrangir
per conisser la misria dun presonir...

Ui avm escodut a c de Figuieirac, Ime pus ric de la comuna. Lo vin

lavm pas patit ni mai las aigardents. Al sopar navm manjadas de carnufalhas.
Ne podm pas mai. Praqu nos cal cantar. Totes butam nstra canon. Totes. E
lAlemand perqu cantari pas el tanben ?

Dos o tres jovenasses lo quilhan sus la taula. Braman :

Bcha, canta... Bcha, canta...

El se ritz bestiament. Deu sser bandat... Cresi que li an mesclada belcp

daigardent pel vin. Nos agacha un moment pui comena :

Ich will ein Liter trinken

Ein Liter, ein Liter
Ein Liter weisser Wein...

Qualque canon de marcha de larmada alemanda, quicm coma en Frana la

canon dels elefants, sabtz : un elefant... dos elefants... tres elefants...

Ich will zwei Litern trinken

Zwei Litern, zwei Litern...

Lo cabdt de Cransac se lva, brama :

Stz falords ! Lentendtz pas que ditz Heil Hitler ? Canta la canon de
Hitler !...
Tot lo mond braceja. Tot lo mond crida :

Encara i creses a Hitler, i creses !... T ! para... T ! amassa...

A cps de ps, a cps de ponhs, sacan defra lo paure diable de cantaire que
se plora sens res i comprene...

Pui Figuieirac me demanda :

Qu voli dire al just la canon daquel prc ?

 Pas res de plan contra nosautres. Cantava : ieu vli beure un litre, un
litre, un litre de vin blanc.

Nos mentisses ! copa lo cabdt de Cransac. Ieu ai plan ausit. Cantava

Heil Hitler...

Me cali. Sabi que degun mescotari pas. Cpi un tr de pasts. Temps de lescodre,
temps de lamistat...

VI

LA FIIRA
Ir escodim pel darrir jorn a la Selvaredonda. Ui es la fiira de Nvacla.

Me soi lavats los ps dins lo blechin de coire, ai cambiada la camisa, me soi

rasat. Seran lu nu oras. Cargui de cauas blavas pas trp passidas, un veston
negre tot nu. Lo beret lo chimpi dins laiga de labeurador, lo freti, lo tusti sus una
pst. Aital tornar blau e aur lo temps de me secar sul cap, perque men vau a p.

Dargent, nai plen las pchas : largent de lescodre. Veirai los camaradas,
beurai. Se ne vira me bandarai.

Camini, camini content. De filhas passan en bicicleta. Esquilan, me rison per

que totas me coneisson. Mas ieu ne reconeissi pas la mitat. Cmbian ben tant las
filhas dins dos ans.

De jovents passan tanben. Eles esquilan pas e ne lvan de posca. Soi pas que ieu
a p dins lo pas. Davant la gurra avii pas lo su per crompar una bicicleta e ara
cal demandar de bons e signar de papirs per la mendre causa. Sabi pro que naurai
pas, ieu, de bon de bicicleta.

Praqu arribi a Nvacla. Susi, vistalhi lo fieiral nu, lo fieiral vilh. Ne vau
beure un pinton a c del Sanaire. Trbi qualques ancians amics mas es sustot
Ramon de Favls,que voldrii veire.

Per una fiira coma dui deu sser vengut. Demandi de las sias novlas a un e a
lautre... Es vengut a que la. Menava un vedl. La plan vendut, a que se ditz.
Ara degun me pt pas assegurar ses anat a la gara embarcar sa bstia. Se i anavi a
la gara ? Oc, mas tanplan Ramon es demorat aic.
 I a de mercants que prenon los vedls sul fieiral, amb de camions.

Ai pas dinnat encara e ser lu una ora. Me cal ben manjar praqu. A c de
Briana benlu i a maites de Malaregls. Dubrissi la prta. Vesi lo cabdt de Cransac
al pus canton de la sala. Degun lo ven pas servir, e crida, insolenta totas las bnas.
Me sisi al p del que demorava una cadiira e cridi coma el.

Alara nos prtan tot dins un cp, sopas e carnufalhas. Manjam de prompte, de
prompte : lo cabdt es pressat, sen vl anar danar.

Lo sgui al bal, al cap del Barri Naut. Cal pagar per dintrar. La musica giscla
dins la granda sala. Sul pasiment la joventut prauts. Una calor pesuga davala dels
veirials.

Totas las filhas del redl son clausas aqu dedins. Crcan de joves. Susan. Mai
dun casabc es desfach. Aquel gost de susor que monta se mescla a la pudicina del
tabat e a la sentor de las aigas de Colnha... Ser pas aic que trobarai Ramon de
Favls.

Torni sus la fiira. Dels joves ne demra pas un. Tot aqu galaupa al Barri Naut.
Dins las aubrgas i a pas que de vilhs que pintorlejan.

Era pas la pena que vengussi a Nvacla.Vau passar totes los cafs un darrir
cp, e se vesi pas Ramon, cap a lostal.

Tornegi, tornegi. Contra la botiga de Feral lo relotgir, qualquun me tusta sus

lespatla. Me reviri : Ramon.

Nos sarram las mans. Lo vli prene trincar sul pic. Mas el :

Pdi pas. Crqui la femna...

La femna, ieu respondi. Cons, la femna ? Mas sis maridat ?

El me fa veire lo det, amb la baga. E pui me tira pel bra :

T, agacha-la aval la mi Tereson, contra la banca, que mercandeja.

Nos sarram de la banca. La Favolata jove crompa de lana rsa. Espra un nenon
per Sant Martin. Me demanda se soi maridat ieu tanben.

Non ! respondi.
 Pui, broncament sabi pas perqu soi tan bronc lor tqui las mans a totes
dos e partissi a p sul camin de Malarega.

VII

LA MESSA
Lannada es aboriva. Sacaba solament lo mes dagost e tot lo blat es
escodut. Sabm pas mai qu far. Se se podi laurar : mas es trp sec. Alara
copam de falguiiras apraqu, o reparam de barts, mas aqu es pas un trabalh.

Ieu voldrii trabalhar per de bon. Mas ont ? Pdi pas demorar mai a lostal.
Flix, cada jorn comanda un bocin mai, e me desagrada dsser comandat per un
fraire. Quite de me logar, al mes doctbre serai pas mai aic. Entretant vau a la
jornada, quand trbi. Lautre jorn anri curar lo potz de Baptista, ir asclri de
tancs per una paura vilha. Nai un sadol. Ser pas aital que passarai la vida.

Ui es dimenge. La campana sona lo segond de la messa. Lo mond montan

vrs la plaa. Ieu vli pas anar a la messa.

Dels curats e de lor latin ne soi repasimat. E lo Bon Dieu me vei e sap pro de
qu pensi, mas perqu ui la fotra me ganha ?

Monsen lo Curat de Malarega, stz pas malars dins la vstra caminada.

Trimatz pas gaire e governatz lo pas. Vos sabtz virar del costat que lo vent
bufa. Vos soventz pas mai de Ptain ui e de lAlemanha, quand nos
conselhvetz de partir... Ara parlatz de la Republica e de de Gaulle que, pareis,
es tan devocis, e tot lo mond se vira amb vos.

Ieu i compreni pas mai a tota vstra miscamasca de politica que mesclatz a
vstra religion. Tanben ui vli pas anar a la messa.

Las femnas vilhas son ja dins la glisa. Las srs del convent cridan lo
capelet. Sul portal, los jovents, los meus camaradas espran que lo sonir clque
pel darrir cp. Ieu dintrarai pas amb eles.

Me soi vestit del dimenge praqu. Soi montat sus la plaa coma tot lo mond.
Ai parlat amb lo cabdt de Cransac, mas ara me tampi contra lo potz. Soi tot sol.
Dins la glisa entendi Troson de Trs que buta lo Kyrie.
 E ben, lo Ric, sis arribat en retard per la messa ?...

Me reviri. Forcadir lo vilh me sona de sus la prta del seu ostal.

Non ! respondi. Eri a la primiira ui matin . Mas ara volii parlar a

qualquun, comprentz, e espri.

Eras a la primiira ? Tai pas vist. Praqu me tenii drech contra lo

cantussir... Sabes, un bocin de messa fa pas de mal...

Lescoti pas mai e men vau dins la carral de la Planla. Dins lo prat de
Colom, davant lo cementri, me sisi a lombra dun barts.

Diable de messa ! Alara sm pas liures aic ? Tanlu que son dins la glisa lo
mond se comptan. E se degun vos vei pas stz tractat de pagan, e de pauc-val.

Parlatz-men daqueles devocioses per paur o per mda que se dormisson

suls bancs quand lo curat presica, daquelas femnas que passan la revista dels
capls nus, daqueles mes que mercandejan las vacas darrir lo benedichir !...

Mesprsi pas la religion, mas voldrii conisser una vertadiira religion.

Nstre Snher, qual sap qu pensatz en amont, lunh daqueles que vos prgan
coma de bartavlas en tirant los comptes dun cambajon ? Qual sap qu pensatz
daqueles crestians que vendrin pas solament qualques patanons a un aganit de
Caramaus ? Qual sap qu pensatz de ieu que sosqui aqu darrir lo barts a lora
de la messa ? Mai que los autres me cresi e qun seri lo meu dever ?...

A qu servs de tant soscar ? Ui es dimenge, teni qualque briat dargent, e

ben ! manarai passejar. Anarai al pont de Viaur e pus lunh se cal...

Davali dins la carral, passi davant lo cementri. Que de mrts aqu, daqueles
quai coneguts ! Al portal levi lo cap. Alara me maini que sens i prene garda
veni de far lo signe de la crotz.

Saquegi las espatlas e men vau. Darrir ieu las campanas sonan : ja
lelevacion...
 VIII

LO PONT DE VIAUR
Veni de dinnar tot sol al pont de Tans, al pont de pira, sul camin grand de la
Cabana. Ai manjat de peis e de carn de vedl. Lo vin ra del bon e se bevi plan,
mas ni avi pas gaire.

Gaubrt, lo patron de laubrga, me coneissi un bocin e coneissi lo meu paire.

Tot cp se sarrava de ieu per me demandar que venii rebalar per aqueles
travrses. Cresi, probable que cercavi de domaislas, e me parlava duna cosina
si, del costat de Telhet, una filha suprba, rica, polida.

Lescotavi sens brica lo contradire. El alara me portava un veirat de vin de mai

en sestremant del mond que manjavan, dins laubrga...

Tanben ara me sentissi content, aprs un tal repais. Comandi de caf e de gota
per far tot davalar.

Gaubrt me vol pas portar res pus. Vl que lo sga a la cosina per trincar amb la
si femna e amb la si filha. Me tira pel bra. Me fa siire sus una cadiira de
bedissas blancas.

Bevm de vertadir caf, e de rhum de davant la gurra. Nacabam pas de

trincar. Quora un, quora lautre, Gaubrt e la Gaubrta me bufan dins las aurelhas :

Tira, torna aici un autre dimenge, la te farem conisser aquela mestressa, e

ne sers content...

Trbi, praqu, lo biais de pagar e de me nanar. De sus la prta Gaubrt me

crida en capejant :

A dimenge... A dimenge que ven...

Sern lu doas oras. Lo betum negre sus la rota sempegons pels sabatons.
Camini del costat de lombra tant que pdi.

Es encara trp lu per men tornar a Malarega. Encara ai pro lo temps de lanar
vistalhar lo Pont de Viaur, lo pont de fr entre Rorgue e Albigs, la meravilha del
nstre canton de trra. Oc, es una meravilha per nosautres pasans, de Molars a la
Barraca.
 Los pepins menonavan quora se comenct. Se sovenin daquelas pas de fr
que se rebalavan de Caramaus amb de cavalasses...

Nosautres, los pichons, tanlu que podim crrer lunh sens nos prdre i
venim, nos arrapvem dins las escalas, nos escrifvem per las romcs. Pui a
lostal nos cridavan, mas disim pas dont venim.

Camini, camini, lo cap me torneja dins la vabor, las aurelhas me bondinejan.

Daissi lo camin grand e sgui la carral.

Ara se vei lo pont de fr. Sesparraca tot blanc dun travrs a lautre, tan leugir,
diritz que se brands.

Lo long de Viaur, de Caramausses pescan, de filhas mijas nudas se solelhan

suls rocasses o se chimpan dins laiga tebesa. Las ausissi que se rison darrir ieu
tanlu que soi passat.

A c de Brossin bevi tot sol una birra fadila. Nescampi la mitat e men vau.
En amont una musica jga. Qual sap se lo montarai lo costilh ? A mig travrs, a la
primiira pila, marrsti per polsar, me sisi contra lo paredon.

De piras me redlan suls dets. Doas o tres joventas me prautisson los ps, tant
davalan de prompte. De jovents las assubtan. Tot aqu se tampa davant la granda
placa per la legir.

Acabi de montar. Que de mond ! Sus la terrassa dAngls se ten un bal : mes
vestits de negre, femnas ptas pintradas.

Magachan de travrs tanlu que me sarri. Una joventa rafs lo nas: Ce paysan
! Una serviciala aval me fa ben signe que i a de taula darrir. Mas ieu compreni
que la mi plaa es pas aic al mig daquela na de mond rics...

Alara lo pont ser pas que pels Mossens , lu ! Dun darrir cp dulh
lagachi e men trni. Soi las. Per un dimenge sens messa...
 IX

LA COSINA DE TELHET
Una autra setmana de passada, un dimenge de tornat ! Me rasi jos la trelha. Ai
penjat lo miralh contra lo piquet. Ont anarai ui ? Me languirai, probable !

Lo can japa. Qualquun dubrs lo portal. Mas seri pas Gaubrt del pont de
Tans ? Si. Me crida tanlu que me vei :

Sabes, lo Ric, ai agut paur que vengusses pas. Mas aqueste cp te prendrai.
Meni laut. Lanarem veire, aquela mestressa. Acaba de te rasar e met-te polit...

La mam davala pels escalirs. Gaubrt li parla doament a laurelha. Vli

jogar que totes dos sran donat lo mot. Me vlon maridar ui a que la...

Veirem ben cons es la filha, e la passejada me cambiar de Malarega. Cargui la

camisa blanca, me pencheni. La mam me fa relusir los sabatons. Trincam amb
Gaubrt, e un saut sus laut.

Qunes traucs per aqueles camins ! Los saquejals nos butan un contra lautre.

Gaubrt mestipula lo seu plan. Los parents de la filha son al fial de tot. Mas
per quela se trache pas de res, farem mina de tombar en pana davant lo lor portal.
Entre parents nos dirn de dintrar nos gardarn per dinnar e se te sabes remenar
coma cal, aqueste ser, prstes serem a signar lo contracte...

Lo cloquir de Telhet se vei, tot desquilhat pel trn. Nos arrestam a un centenat
de passes del vilatge davant un ostal sol que pareis consequent. Gaubrt lva lo
capt, brands una clau...

Una femna vilha, cadenada daur, sorts de darrir lo secador. Ritz a Gaubrt,
magacha ieu de cap als ps e pui me ritz tanben. Li desagradi pas, sembla, que
nos ditz de nos avanar. Nos siesm a la cosina. Lme, de prompte, es aqu, monta
de la botiga una boteIha a cada man.

La filha es a la messa, pareis. Sapla Cristiana. Bevm un taonat de vin blanc.

I trempam de chaudelets rossls que Cristiana a prestits.

Parlam vacas, buus, pluja e polit temps. Dins dabrd totes sauprn quantes
de parelhs avm a Malarega e se la nstra bria es de las blas.
 Mas Cristiana ont es ? Ne sortisson pas jamai daquela messa. La maire
savana sul camin, anar a la glisa se cal, la menar la filha.

Demoram res que los mes e nos carram mai de parlar. Se vli, vendrai aic per
gendre.

Las reparacions son nvas o pauc sen manca. Las trras son bonas. Cristiana es
sola de familha.

Tornam beure de vin blanc. Ne tastam del roge, fumam. Soi aqu de dire c e
Gaubrt me cacha sus artelhs amb los sabatons. Praqu la voldrii veire Cristiana.

Lo curat a presicat, benlu, nos ditz lo paire... Anem a lestable...

Un parelh de buus guinets rmian aplatussats sus de palha fresca. A cps de

ps los fasm levar. Mon me ne sarra un per las narras :

T, compta las dents. Per de bstias joves sabes que son polits. Maneja-los
un pauc. Ne trobars pas los parius dins tot lo canton de Pampalona...

Las vacas son defra. Gaubrt me fa comptar las cadenas que son demoradas a
la grpia. Montam sus la fenial. Mesuram la piala. Me cal tastar un bocin de fen e
reconisser ques de bon fen de sla, plan secat e sabors.

Las femnas son tornadas. Las entendm que parlan dins la cort. Lo cr me fa
polset coma cada cp que me vau trobar davant una joventa.

Vli davalar de prompte, mas lo paire me bufa dins laurelha :

Espra que veirs quicm de polit.

Me tira pel bra, me mena davant una vilha semal resconduda dins un canton.
Bolga de petaces, de jornals vilhs e sorts un saconl, un borson de tela grisa
dautres cps :

T, lo gendre, para, para. T, vei ! Son pas bufcs aqueles...

E me daissa rajar dins las mans una dotzenada de loses daur.

Veses, lo gendre, aqueles daqu sern teus e mosirn pas. Nai maites a
que la, mas resconduts endacm mai. Alara, dacrdi per la filha ?...

Disi pas de non... Mas la vli veire.

 E ben ! la veirs. Tornem ensacar los loses daur.

Los tornam ensacar. Davalam e dins la cort vesm Cristiana, Cristiana que se
vl sarrar de nosautres mas que se sarra en garrelejant, tota desbigossada, pecaire...
Ara compreni fra causas !

LA PROMESSA

Cristiana me dona la man, una man fina e cauda que fremess dins la mi. Mas
lo paire nos buta un contra lautre.

Anem, los nvis, cal far mai que se tner per un det... Panatz-vos un poton...

Lo roge de la crenta me crma lo cap entr las aurelhas. La boca de Cristiana se

ven pausar sus la mi gauta.

Sis ben pauruc, lo Ric, me ditz Gaubrt se trufant...

Montem a lostal, ajusta lo paire. Quand aurn plan dinnat safranquirn

totes dos...

Ai enveja de fugir pel travrs en renegant coma un falord, mas la man de

Cristiana me daissa pas escapar. Las sis onglas ponchudas e talhadissas son prstas
a sespintar dins lo meu bra. Cuti los ulhs per montar. Gaubrt ven darrir ieu.
Entre totes me trigssan.

Tanlu dintrar la maire nos fa siire e prta de sopa de vermicli. Lo paire

brands sa botelha e de prompte mempls lo veire. Cristiana tot cp lva sus la mia
cara sos ulhs malautius coma rosegats de fbre. E sentissi la si camba que me
frelha lo genolh.

Quora sacabar lo repais, que languissi de sortir defra per insolentar aquel
vilh rainal de Gaubrt ?... Encara nos prtan de polet e de carn de vedl,
densalada, de peses desgrunats. E aqu... E aqu... Totes me vantan la bria e la
posicion, e la filha ques tan bona cosiniira.

Bevi de fotra e me tenon lo veire de plen, talament que lo cap me torneja.

 Trincatz ensemble, los nvis, trincatz ensemble que seretz uroses totes dos...

Deu sser lo paire que parla. Lo veire de Cristiana truca lo meu e la mitat del
vin sescampa :

De vin navm pro aic. Un autre poton, los nvis, tant que i stz...

Me lvi. Ai al morre de partir aqueste cp. Cristiana ses levada ela tanben, se
quilha sus la poncha dels artelhs, mensarra lo cl amb los braces e me ven pausar
encara dos potons sus cada gauta.

Viva los nvis !... Viva los nvis !... cridan los autres... Anatz vos passejar
una ora ensemble davant que si lora de sopar. Vos sonarem...

Davalam pels escalirs braces en qurba. Cristiana me pren dins lo seu claus.
Aqu ieu la saquegi broncament per que me lasque e me sisi per trra.

Alara ! disi... De ques aquel trabalh aic ? Maridatz lo mond per fra ?...

Ela magacha un moment pui en se plorant se sii al p de ieu. Gemega

pietadosament :

Tu tanpauc me vls pas... Tu tanpauc me vls pas...

Lo seu pel desnosat me gratussa lo cl. De lagremas sis me pivinan dins

laurelha. La malmeni :

Vai gingolar pus lunh.

Dun cp despatlas la mandi redolar sul glevs.

Alara se lva tota blanca :

Tu tanpauc me vls pas. Taurii aimat praqu. Taurii aimat, tu.

Sestrma lo cap dins las mans, sapva contra la camba dun perir. Plora pas
mai, mas demra aqu sens se bolegar, sens dire res pus.

Non, magrada pas. Mas praqu ara la plangi. Que deu patir de veire las sis
companhas fringar per las vtas quand ela demra dins un canton ! Ela tanben
voldri se maridar, tner lostal e carear de drlles. Mas qual la prendr ? Qual ?
Alara dun cp ieu me soveni : Suson de Candaril, la vta del Baldrac. Ieu que me
cresi tant, cap de polida filha me vl pas...
 La fotra mes passada e laire viu ma refrescat lo cap. Me maini que Cristiana
prta una polida rauba blava florada de blanc. Paura filha, probable sabi que
vendrii e sra vestida coma cal e penchenada. De qu podi pensar en se
miralhant ui matin ? E aqueste ser, quand se veir sola dins la cambra benlu la
prautir sa rauba en maldisent lo srt.

Cristiana... Cristiana...

La soni doament.

Mas si ! te vli e nos maridarem... Vni, tornem a lostal.

Se daissa menar. Davant de montar lescalir li suqui los ulhs amb lo meu
mocador que trbi pas lo seu.

En amont, Gaubrt e lo paire parlan notaris e contracte en tustant sus la taula.

Quatrena partida
Lo vent dautan
 I

ME MARIDI DEMAN
Me maridi deman. Camini dins la carral cap a Telhet. Prti dins un carton lo
meu vestit novial lissat de fresc. En lo me plegant coma cal per que se rafigus pas,
la mam se plorava.

Ieu la volii consolar, mas ela marrestava :

Es de jia que plori, Ricon. Quand tornres dAlemanha, ras pas coma los
autres. Jamai non aurii cregut que trobsses un partit...

Men soi anat tot sol. Aqueste ser lo Cnsol de Pampalona nos espra, ieu e
Cristiana, per nos registrar. Deman al jorn passarem davant lo curat. Totes los
nstres parents sern aqu per nos agachar e cantarn la canon de las nas :

Aquesta nuch
lo paure lich
far ringa-ringueta...

Cristiana me tendr pel bra, me prendr dins la si cambra, Cristiana que

deman ser la mi femna !

Lanavi veire cada dimenge. Partissim pel prat rescondut aval lo long del rc,
butvem las vacas tant de prompte que podim, barrvem la cleda, pui nos
siesim.

Cristiana, encara sabi pas se taimi... Lo teu cs jove mas desgraciat cons lo
fiblavi alara. Me cali respondre a tos potons e te parlar del nstre avenidor. Mai
dun cp me demandavas :

Ric, es vertat, es vertat que vls sser meu ?

Serai ben talament teu. Deman lo curat nos espra. Sabi que sis rica, coneissi
lo teu cr. Es aital que la vida nos mena...

Mas non, soi pas un me, ieu. Jamai non me saquejarai ! Totjorn me daissarai
rebalar ! Coneissi que taimi pas, Cristiana. Es pas de tu que somiavi dins ma prima
joventut quand avii lo temps de somiar.
 Me pdon dire totes que sis un polit partit, mas perqu alara degun te preni
pas ?

Qu seris venguda sens ieu, se Gaubrt aquel dimenge mavi pas menat al teu
ostal ? Tanturla seris demorada !

Aital camini sens solament levar los ulhs, me truqui mai dun cp per las
piras, mai dun cp una romc mescrifa.

Lo Ric ! Lo Ric !...

Qualquun me sona duna votz escleta :

Alara, aquela garrla la prenes ?...

Lvi lo cap : Marinon del vesin...

E c ! la preni, mas tu degun te pren pas ! respondi sens me revirar.

Vli sgre lo meu camin mas lautra me sona totjorn :

Ricon, Ricon, camines pas tant de prompte. Quand ser la ti femna, aurs
de temps de rstas per la veire, vai... Sm pas mai amics, nosautres dos ?

Marinon, sabes.

Sabi... quand rem pichons... mas quand tornres dAlemanha es amb ieu
que tauri calgut venir. Sis pas vengut e prenes la garrla...

Garrla o non, laimi.

Tu, laimas ! Alara sis pas lo que cresii. Vai-ten e siagas urs...

Es partida, o benlu ses estremada darrir lo barts. Perqu me parlava aital ?

Se soven duna risia, del temps qurem drlles, que gardvem las vacas a la
Devesa, benlu ?

Just que i passi davant la nstra Devesa. Es aqu que me siesii quand fasii lo
pastre. Per temps de pluja mabrigavi aval dins aquel secador. Lo pdi ben tornar
veire un darrir cp. Amb lo crc de fr dubrissi la prta. Dedins aqu sents la
trra trempa e las fulhas prautidas. Me sisi sus un soc que se dorms aqu
dempui mai de vint ans. Reconeissi la mendre pira de la paret, lo mendre gistl
de la travada. Dins un canton los bugalhs de lan passat son quilhats.
 Las gadafas pendlan a una cavilha.

Lan passat a la sason de las castanhas trigossavi ma misria dins las carriiras
de Breslau. Ongan castanharai pels travrses de Telhet.

Deman, me maridi deman, la me cal tner la promessa !...

E se la tenii pas ?...

II

SE LVA LO VENT DAUTAN

La prta del secador se barra sus ieu. Se lva lo vent dautan. a que la dempui
lo matin aqu se compreni : los pols cantavan de lunh, e totara Marinon que se
risi de ieu.

Se risi ? Alara cons me disi : Quand tornres dAlemanha es amb ieu que
tauri calgut venir !... Mas qual sap, benlu me mentissi ? Marinon... E deman
Cristiana ? Non. Se pt pas.

I se vei pas res dins lo secador. La castanhal crida defra. Que dure lo vent
dautan, que perdure ! Vent dautan del jorn que dura nu jorns. Nu jorns que
comptarn, probable, dins la mi vida...

Tot decidit. Aqu, dins un canton, pausi lo vestit novial. Lo trobar ben la mam,
lo primir cp que tornar gardar los prcs. Encara bufar lo vent. Paura femna,
dintrars dins lo vilh secador. Te plorars, mam, e veirs lo carton. Que si pas
trop rafit lo vestit de tant damor que lavis lissat.

Mam ! Ont serai ieu que te poirai pas consolar ? Me sembla que prdi lo cap.
Non, la vli pas, Cristiana. Me fa aissa Telhet. Me cal partir, men cal anar. Qu
dirn lo mond ? E Marinon, qual sap ? Marinon...

Me lvi, dubrissi la prta. De per defra la torni barrar, tiri lo crc, lestrmi jos
una pira. Me reviri, lo vent me pren, me buta contra lo barts. Un bocin pus lunh
trbi lo pas. Sauti dins la Devesa del vesin. Cridi :

Marinon... Marinon...
 De fulhas secas revoluman en cricassejant. Las primiiras fulhas de la
davalada ! Lo barts se plga, las romcs se brandisson totas rebussadas.

E Marinon es amont al cap de la Devesa. Ni mai se revira pas. Pdi cridar, lo

vent es contra ieu, que me cpa lalen :

Marinon !...

Ela ten lo capl duna man, de lautra dubrs la cleda. Ara la vesi pas mai : sen
va dins lo camin. Ser lu al seu ostal...

Se i anavi, que li parlssi per tot de bon. Mas benlu solament me daissarin pas
dintrar, los Tnis. Se ririn lo plen cais, me prendrin per falord. Praqu Marinon
?...

Marinon... Se riri ela tanben coma los autres !...

Mas alara perqu fugissi ? A Telhet daquesta ora, Cristiana agacha sul camin se
me vei arribar.

I avi la corduriira ui pel darrir cp de man. La rauba blanca ser prsta e

mai ser talhada de biais. Degun coneisser pas la mi femna per garrla, deman
quand li donarai lo bra...

Garrla ! ! non, la vli pas. Quna vida seri per ieu ? Cada ser al lich... E la
sabor daqueles potons !... Val mai sgre lo vent e lo capval me tira.

Davali... davali... Al fons de la Devesa la castanhal e pui lo travrs. Lo vent

ara se sents pas mai. Las fulhas amont passan nautas a frelhar las nivols.

Una pira redla. La trra me lisa jos ps. Per tombar pas dins lo rc abraci la
camba dun garric. Dejs, lo riu cascalha. La planca se vei e mai la carral que
sarrapa. A la cima, Telhet...

Encara soi pas trp en retard. Lo vestit lo pdi tornar qurre. E galauparai per
montar. En amont se langus Cristiana que mespra. Per ela deman seri la fsta de
lamor.

Lamor ! Perqu disi lamor, quand aimi pas degun ? Dempui que soi nascut la
vida me maca lo cr. E per acabar de lo me prautir : lAlemanha... Ara que ne
demra del meu cr ? Mas me plangerai pas, plangerai pas degun. Cadun se leca
coma pt. Que cadun prte la si pena.
 Sm pas coma los autres, los joves que tornam de lunh. La pira que se desraba
de la rca maire, cal que redle, cal que rebale. Aqu sarrsta, lo p la buta ; aval
cabussa, laiga la pren.

Me reteni pas mai, sauti dins lo rc. Asagui. I a un vial lo long del riu, de lautra
part. Lo sgui contra capmont per copar pas la carral de Telhet.

Lo vial se prd, travrsi lo romegs. Membolidoni dins un prat. Me cal montar

sul truc, que me torne butar lo vent.

III

A LA GARA
Me soi arrapat pel travrs. Davant lo castl de Vesas lai tornat trobar, lo vent.
Veni contra ieu, sul camin de Florentin, e levava de posca.

Duna man sagavi los ulhs, de lautra tenii lo berret. Vesas, Florentin e pui
Telhet. Eri aqu de butar tot drech. Una carral praqu se dubrissi costat esqur,
que partissi sabii pas ont. E lai seguda. Era solament un acorchi que ma menat
sul camin grand. Un darrir cp dulh en r, un saquejal despatlas, me soi
abandonat. Lo vent me preni contra Rorgue.

Nanavi, nanavi. Pels ostals, los cans japavan a lestrangir. Dins un vilatge un
fabre a quitat de tustar sus lenclutge per magachar e ma cridat quicm. Benlu
me coneissi. Ieu ai pas respondut, soi partit encara mai de prompte.

Me cali sarrar tot cp que las auts passavan o de camions amb la topina del
carbon de lenha. Tot cp una bicicleta tanben, una bicicleta : qualque vailet, un
obrir del camin de fr, de Caramausses amb de sacas, e aquela filha que ma crosat
: aquela filha...

A cada cp de pedala lo vent li voli panar la rauba. Ela duna man la tirava pro
bas. Mas lo guidon ses desvirat. Cali ben las doas mans per lo mantner. La rauba
a tornat prene vam e lai vista la cuissa nauta... Pas un brieu. La filha a pedalat
encara pus frt. Dins dabrd es estada lunh. Me soi pas revirat...

Una vilha dolor ses desrevelhada prigonda, laganiment de la mi carn. Talent

novl que te coneissi, perqu lo sang me rebols ?...
 Es pas per ieu la joventa que passa. Demri sol sul camin grand. Sentissi aval
coma una nose al fons del cl, que pt pas davalar. Tot lamarum de las amors
mancadas la prima de mon joventum, perfum trist de las amors compradas dins
aquelas cambras de nuch. E pui lo rire de las filhas, la barraca dels estrangirs...

E camini, camini... Quant de temps ai caminat ? Me trbi dins una carriira.

Aqu sents la vila. I a dostals nus de cada part e daubrgas e de garatges. Aval
darrir los rts, lo camin de fr e mai las bastendas de la gara ! Me reconeissi ara
solament : soi a la gara de Nvacla.

Aqueste cp sabi que partirai lunh : prendrai lo tren. Me cal anar veire lora.
Viri als quatre camins, passi la barriira. Encara una rengada daubrgas. Agachi
pas enluc. Me teni lo long dels rts, sus man esqurra. Aqu lo cledon de la gara.
Frelhi la paret, dintri dins la sala despra.

I a pas degun. Las traplas son barradas. Es clavada la prta que dona suls
trepadors. Legissi las plancardas : quna ser la bona ?... Ni a una aqu de rosselosa
amb tot una tiira de noms, de vilas e de garas, e los oraris, e los numers. Mas i
me prdi ieu : Tolosa... Puigcerd... Direccion Pars... Sabi pas solament que
crqui.

Duna man tqui lo prtafulha que me confla la pcha falsa de la vsta. Quant
de temps me va durar largent : una setmana, un mes ?... E pui lo rebalads que va
tornar. Per un cp de cap me gastarai la vida. E me sentissi las e flac. Daver tant
caminat lo vesadum mes tombat. Me sieirai sus un banc aqu entr que se dubriga
la trapla. Lo primir tren prendrai... Sus Rods o sus Albi, que mes egal...

Mas non. Encara tot se pt tornar petaar. Cristiana es un polit partit e la bria
es bla ; falord que soi ! Nai qua dintrar dins una aubrga telefonar a Telhet. Pdi
trobar una bona rason. E prene un taxi pui. Oc, dirai quri amb de camaradas
dAlemanha que bevim un cp per festejar lo meu maridatge.

Sortissi. Luss trp la primira aubrga. Val mai aquela aqu. a que la dins
lancian temps amb Ramon de Favls tot cp i ri dintrat... Mas ui la prta se vol
pas dubrir. Buti, la prta tusta e soi dins una sala negrosa.

Al comptador se ten una femna grosseta, grassta, pel descolorat, ptas

pintradas.

Demandi :

Se pt telefonar ? ...
 Ela magacha, sentreritz :

A !... coneisses lostal ?...

Oc, ques pas pel primir cp que veni....

Alara ela me cuta lulh, dubrs una autra prta :

Avana-te !...

IV

LOSTAL DE LAS FILHAS

Me soi avanat. La coneissii pas aquela segonda sala. I a de taulas rojas, bassas
e cortintas de caduna dos escabls. Un ridu pesuc, roge tanben, acapta la sola
fenstra. Lelectricitat dona. Sus las parets gipadas de verd, a mija auada, una
siga-sga daucas pintradas, color de rovilh.

E pui aval dins aquel canton de ques aquel me : un fotral de negre que se
brands davant una tambora ? Sesparraca. La si camisa citron li tomba sus las
calas, e magacha. Mas non, se bolga pas. Es solament un negre de carton. La
tambora retrons pas brica.

I a pas degun. Una sonari esquila enl dins qualque corredor. Lo telefn ques
pas liure, probable. Me sisi per esperar.

Pas un brieu. Darrir lo negre una autra prta encara que se dubrs. Una femna
que dintra dins la sala. Mas alara ont soi ? La femna se ten los ponhs sus las ancas.
De qu son aquelas calas blavas de pescaire copadas a mija camba ? Aquel
cossatge negre de vels, sens margas, que tant badalha davant?

Ah! chri, tu mattends !...

La femna tira un escabl, se ven siire al prp de ieu.

Qu bevm ?... me demanda.

E me passa la man pel cl.

 Alara ieu compreni : la femna es una filha... E lostal ?... Mas sabii pas qua
Nvacla se trobs un ostal parir. E lo cercavi pas.

Birra o sod ?...

Me reviri. La femna del comptador.

De birra... Dos miges..., respond per ieu la filha que me sarra encara mai.

La birra es bona e fresca. Mas ai lo cais talament sec ! Generosa, la filha

trempa solament los pts dins lo seu veire e lo me dona :

T ! beu, que la birra ieu la pdi pas acabar...

Lo veire es marcat de roge a lairal dels pts. Praqu lo preni. Bevi cp sec e
tusti per pagar. La filha se lva, me sauta suls genolhs per i se siire camba aic,
camba al. E mai la me cal tner de las doas mans per que tombe pas. Ela me pausa
lo cap sus lespatla...

Mas es tornada, la femna del comptador. Es vertat, ieu avii tustat. Cal pagar.

La femna magacha, encara sentreritz :

Oc, i a las doas birras, e pui ara la cambra tanben.

Oc, la cambra, me bufa la filha dins laurelha. La cambra per anar far
lamor...

La femna espra totjorn. La filha se quilha sus mos genolhs, dun cp desquina
me dessarra las mans e se buta en r.

Ieu alara sortissi lo prtafulha. Aqu un bilhet grs. Mas me lisa de pels dets.
La femna lo me desraba :

Ai pas de moneda per ara, me ditz. La te farai quand tornars davalar...

E me cal montar a que la. La filba me tira pel bra. Trabuqui pertot coma se i
vesii pas. Darrir ieu un escabl tomba. Lo negre que sesparraca trantla e
mescarns...

Sens me regardar travrsi lo corredor. La filha se despren de per ieu, monta pels
escalirs. Ni mai se revira pas. E cantusseja. Sap ben pro que la sgui.
 Mas davant una prta sarrsta :

La mi cambra. Vni...

Dintram. La filha darrir ieu dona un torn de clau.

Es pro bla aquela cambra, e nuda. Los contravents son sarrats mas lo jorn
dintra praqu. Aqu lo lich coma un lich descla, un simple matrs pausat
dessus. Aval lo robinet de laiga, la pila e de terralhas blancas. Contra la paret una
sola plancarda : los articles duna lei.

La filha a quitat de cantussejar.

Alara ! me ditz. Sis tot perdut. Es pel primir cp que venes en ostal ?

En Frana, c pel primir cp.

En Frana... Mas alara ont ras ?

En Alemanha... Breslau, la Silesia.

Coneissi, i passri, e mai Oppeln, Ratibor...

Tu, en Alemanha ?

Oc. Partiguri joventa, un cp de cap. Tres meses de camp. Lo pof . A !

mas sabes, tanplan coma ieu, sabes. E pui la liberacion e la visita a la
frontiira... Aital...

Alara lagachi, la filha, coma se lavii pas encara vista. E mai li voldrii parlar.
Mas ela se revira, dubrs lo robinet de laiga :

Anem, sarra-te. Per un repatriat te farai un prtz.

 V

LME DE SUS LA PRTA

La filha es demorada denaut, en cambra. Soi davalat tot sol pels escalirs. Ara
dins lo corredor me tornegi. Quna prta me cal dubrir ? Aquela daqu, me sembla.
La saquegi.

E la moneda ?... Sis tot perdut !

La femna del comptador es sortida sabi pas dont. Duna man ten un planponh
de bilhets e los me dona. Sens prene lo temps de los tornar comptar los rebostoiri
per los butar dins la pcha falsa de la vsta.

La femna totjorn sentreritz e magacha. Se sarra de ieu a me frelhar.

Anem, me ditz, mon pichon, sis un messorguir. Lostal lo coneissis pas

brica. Es pel primir cp que venes aic.

Respondi pas. Me buti contra la paret. La femna magacha encara mai.

Paure pichon, te manjarai pas, que manjam pas degun las femnas aic, o
sabes... Mas qual tavi donat lo mot de passa, lo telefn ?...per poder dintrar ?...

Lo mot de passa... Lo telefn... Es vertat, ieu volii telefonar...

La femna sentreritz pas pus. Me tira pel bra :

Paure pichon, de qu te servs de far lo nci aital ? Se te vesi, la tia maire te

cridari...

Oc, me sentissi tot nci aqu, sens saber ont me claure. E la femna que me
brands. Mas se trna entrerire. Dubrs la prta de servici al cap del corredor :

Vai-ten, vai, fotrals. Lo cp que ven tamigadars...

Soi sortit. Lo vent ses pausat. Tot lo cl casteleja. Una grssa gota de pluja me
tomba sul nas.

Savinhac, dempui que tespri !... Me reconeisses pas ?...

 Qualquun, de per darrir, me tusta sus lespatla. Aquela votz. Me reviri... Non,
lo reconeissi pas, lme que sapva dun acaci. Un me benlu seri trp dire, un
jovent a mina de vilh, las gautas blancas de marrida carn, tot pelbufat, sens res
sul cap, la si vsta blava de mecanician que pendla.

E braceja :

Tai vist quand dintravas... Mas que sis estat long !... Anem, me tcas pas
la man ?...

Li doni la man perqu la vl. La me pren, la me sarra lu fach, pui malisa lo

ventre, dos o tres cps. Ieu praqu demri mut.

Alara el :

Savinhac, non, te sovenes pas ?... Soi Revalh, lo teu amic a lescla de
Nvacla...

Revalh. Es vertat. I avi ben un Revalh a lescla. Mas ra pas lo meu amic, que
lo trobavi trp nene : avi cinc ans de mens que ieu. Aqu me trna ara.

Va plan, disi. Dempui lo temps que nos rem pas vistes... Anarem trincar
se vls...

E ben, tu pagas ?...

Oc, pagarai. Mas pas aic. Amont als quatre camins. Vni...

E montam. A laubrga ieu me vli siire, mas Revalh me cuta de lulh :

Espra, me ditz. Espra. Tant val beure quicm de bon...

Se sarra de la patrona, li parla tot doament. Ela magacha, capeja, dubrs una
prta al ras de lescalir. Revalh me fa signe. Dintram.

Sm dins una espcia de corredor negre, una riresala mosida que put la
barricalha e lo cagador. Al canton una taula, tres cadiiras. Nos siesm.

Dins un moment la patrona es aqu, amb dos veires e un pegal daiga fresca.
Tira del faudal rebussat una botelha nuda, sens cap de papir de marca. Un rajolal
dins cada veire : de pasts...

Se ne voltz mai, nos ditz la patrona, tustaretz a la prta...

 E sen trna.

Revalh me voja daiga. Trincam. Lo pasts lacheja. Per de pasts de farlabica a

polida color e se daissa beure...

Veses, me ditz Revalh, que coneissi totes los traucs...

Trabalhas empraic ? demandi.

De cp en cp, per oblidar pas.

As pres un mestir ?

Ni mai ni mens... Trigssi... A se avii dargent coma tu, que las anarii
veire pus sovent, las filhas de lostal, aval... Savinhac, sers brave. Cal que me
digas tot. Amb quna sis montat ?...

Ieu acabi de beure, pausadament. Ara sabi pas cons me demra al cais un gost
de potinga, e de desfci. Praqu me lvi :

Revalh, cridi, cala-te...

E tusti a la prta : un autre pasts...

VI

LA BICICLETA
De pasts navm trp begut e ieu ai tot pagat. Sortissm de laubrga.

Savinhac, me ditz Revalh. Tu sis un amic, un bon amic...

E sen va, vira sus la gara. Aval la barriira se lva, lo tren ven de passar. Ont
anarai ieu, ara ?...

A ! se me podii fisar a qualquun, se qualquun me podi recaptar : un amic,

un bon amic, coma disi Revalh. Ramon de Favls, benlu ?... Mas non, el me
comprendri pas. Lacsta... Se sabii ?... Lacsta.
 En Alemanha, cada cp ra aqu per me tner sul bon camin.

Tantli. Veni de montar sus la plataforma de la bassacula que sen pesa los
carris e lo bestial grs. Davant ieu tot se balanceja : la barraca del pesaire, e lo blau
de la plancarda : Nvacla, Sauvatrra... Quantes de quilomtres ? Patissi per
apariar las chifras...

Dins lrt, la serviciala de laubrga quita despandir de bugada per magachar e

se ritz.

La pilona de lelectricitat, praqu me sembla pro frma. La sarri de las doas

mans...

Sis bandat ! me crida la serviciala. Ten-te plan que tombars pas...

Apvi lo front contra la pilona per sentir la frescor del fr. Non, soi pas bandat,
me cal pas sser bandat. Lo cap me pesa solament.

De ques aqu ? La filha giscla. Replegada dins un lenl ses amorrada per
trra. Lo cledon de lrt se dubrs. Los arams se fiblan, las toalhas ondejan. Se torna
desrevelhar, lo vent...

Qual es bandat ?... cridi a la filha que se lva tota moqueta. Ela me sorts la
lenga e se boissa lo nas...

De la man li fau signe :

Adieu-sitz, filhta !... Adieu-sitz...

Falord, me respond ela. Falord...

Li viri lesquina, men vau. Travrsi lo camin coma se danavi, de tant que lo
vent me brands.

Me pdes esposcar, vent vilh de la mi trra, trigssa-me, foita-me la sang, tu

que tiras la vilani. A tu me soi fisat ui, ont es que me prendrs ?

I a pas degun per la carriira longa, pas degun al caireforc. Una sola prta de
dubrta, la del primir garatge, un garatge tot nu : parets blancas, teules roges e
letras grssas encara pus rojas, una plancarda pintrada de fresc :

Autos Motos Cycles...

 Cycles ?... Marrsti... Una bicicleta, me cal una bicicleta. Lacsta, men
soveni, ra de Durenca. A solelh colc pdi sser al seu ostal. Dire que nos sm pas
escriches ! Probable que lo trobarai.

La dolor de cap mes passada. Sus la prta del garatge escupissi dos o tres cps
per me desempegar lo cais. Dintri.

Degun magacha pas. Lo garon, amb de pelhas negras de betum dais freta sabi
pas quines maquinatges. Agenolhat sul pasiment, calaml al ponh, lo patron suda
a lautogn. Espri. La pa de fr fresineja al buf de la flamba que la travrsa...

Praqu, al mig de las belugas, lme lva lo cap sens quitar las lunetas negras.

Qu vls ? me demanda.

Una bicicleta...

As de bons ?

Non...

El grons quicm e torna passar la flamba sul fr, longament... Pui encara me
demanda :

Dont sis ?...

Una question aqu que magrada pas gaire :

Dun bocin pertot, respondi.

A...

Lme ses levat. Las lunetas sautan. De qu me servs de messorguejar ?

Oc, disi, ri de Malarega mas torni dAlemanha...

Lme vira de botons. La flamba sescants.

DAlemanha, repets lme. DAlemanha. Ieu tanben ri presonir.

E me soritz :

Una bicicleta sens bon, nai una... vilha... de femna... se te pt anar...

 VII

LA MENINA
Sul camin del Navech men vau en bicicleta. Viaur es aval al pont. Lo vent es
contra ieu. Pedali pas gaire, tot cp sarri los frens. Ara me cal virar.

Una bicicleta... Despui que men cali una. Poder partir coma los autres lunh,
a las vtas los dimenges, e tornar lo matin quand los pols cantan, solament. Veire
de pas, traversar de vilatges e pui sonar las pastras quand m las coneis pas...

Una bicicleta... A ! se pus lu lavii comprada ! Savii pogut ! Perdii lo cap

de trevar pels travrses, e serii pas anat al pont de Tans tal jorn que me soveni, ni
a Telhet.

Lai frelhada la paret del pont. De lautra part preni la csta. La montarai. Susi,
tot tremp. Una autra davalada, sus Cer, cresi : Castlprs. E ara sus Alis, Lentin,
Ledrgas, sabi pas ont. Camins de pira, alquitran negre, e pedali totjorn.

Dubrissi la carta Michelin a cada virada, una carta vilha que lo patron del
garatge ma tornada sul compte.

Lo vent lo cpi, lo vent me pren, pui de longa lai contra ieu. A Telhet qual sap
se mesperan encara ? E Cristiana... Mas non... Cristiana... Pedali mai de vam, a ne
prdre lalen, talament que lo cr me tusta.

Sus man drecha daissi lo camin grand. Lo capval me tira. Sauti sus de rocasses
que degun a pas trussats. Quiti de pedalar. Un mormol daiga, una frescor que
monta : un rivatl e lo molin coma sus un image. Mas perqu son barradas las
prtas ? Sauss pas cap de mecanica, fuma pas brica lo fornl... I a pas degun aic.
Legissi sus la carta : molin de Clari. Lai ausit endacm aquel nom...

Ara lo teni lo camin de Durenca : aquela csta, e lo vent, tot lo vent darrir ieu
per majudar. Ni per ajuda ne pdi pas mai. Es a p que me cal montar.

Un monument aqu sus aquel rc, per aqueles travrses. Marrsti. Una lausa
bla, la crotz de Lorrena. 6 dagost de 1944 ditz una placa, e pui la tiira dels
mrts. Quantes, quantes... St, de jovents totes, e mai encara, per subrenombre
ara compreni lo nom del molinir.
 Me soveni. Sul camin de Malarega quand tornavi dAlemanha, cons me disi
lo calfaire : Al molin de Clari, a la barraca de Viaroja, pertot nos sm batuts...

Ieu, jamai contra res, ni contra degun me soi pas batut. Quicm me sarra, sabi
pas qu.

Me viri de caire. De qu ? Maitas lausas de lautra part, de lausas pus pichinas

que sarrapan sul pug coma las estacions dun camin de crotz.

Baissi lo cap, buti la bicicleta. Jovents que stz mrts aic, perqu vos trbi ui
? 6 dagost de 1944, quand regisclava la vstra sang, a lora que tombvetz, de qu
fasii ieu ? Trabalhavi per lAlemanha. La libertat que mavtz gasanhada, la
meritavi pas. E ara de qu me servs la mi libertat ?... Fugissi. Son tornadas las
idas marridas. Camini coma un desvariat. Trabuqui tot cp per una pedala.

Me soi tirat de pels travrses. Benlu lai mancada la bona virada. Sus la carta
me reconeissi pas pus. Dos ostals, un de cada part de camin, amont. Un saut sus la
sla, pedali. Marrsti al primir portal. Daissi la bicicleta dins la banqueta, travrsi
la cort. Monti per lescalir, la prta es dubrta. Avanci lo cap.

Silvanon... Silvanon...

Una menina es aqu, lo braces dubrts se geta sus ieu, e se plora.

Silvanon meu, sabii que tornaris...

E me pausa dos potons sus las maissas. Ieu me reculi.

Ep !...

Un me me sona e me fa signe aval pel camin, davant lautre portal. Davali, vau
a el. La menina crida sul balet :

Silvanon... Silvanon...

A virat lo cap, me ditz lme. Silvanon ra lo seu drlle, avi pas vint ans.
Se teni sul portal quand los Alemands passavan. Montavan del molin de Clari, lo
maqus los avi atacats. Enferonits per la batsta, lo vegron aqu, el, tan jove, e lo
prenguron. Pareis que lo gardron a la preson de Rods e que lafusilhron pui a
Santa Radagonda coma desconegut. Mas al just degun sap pas res. E la vilha
espra totjorn. Quand vei un jovent davant la prta, ela lo sona : Silvanon...

Lassa de cridar, la menina ses tornada claure dins lostal.

 Paura vilha !... disi ieu.

Lme espands lo bra :

Tot aqu sens lo maqus seri pas arribat...

VIII

LO ROGE DELS PTS

Tot aqu sens lo maqus seri pas arribat... E sens los Alemands... E sens la
gurra, primiira causa de tot... Qual la voli la gurra ? De cada part del flume, de
cada part de la montanha, cadun respond del seu biais. Ser pas ieu que respondrai.

Que de mrts, de lausas que se quilhan, crotz de Lorrena, crotz de fr, e pus
lunh, plan pus lunh sus las planas de livrn, lestela roja ! De qu servisson
tantas lausas e tantes de simbls ? Clsca de mrt nes que clsca de mrt. Se
revrtan jos la trra los sses totes.

Drapus que se desplegan dins lo vent, canons dels soldats, musicas dels
regiments : es aital la victria. Los mrts, per eles ni a pas de victria. E nosautres
los requesits, darrir qun drapu nos tendrem, quna plaa ser la nstra ? Sus qual
tiravan las armas que fargvem en Alemanha ?... Mas las usinas en Frana per qual
trabalhavan del temps de locupacion ?... E las vacas que se vendin a la fiira de
Nvacla, benlu en consrvas se nanavan sul front rus... Alara !... Pdi ben
rasonar, rasona que rasonars...

Aqueste ser a Telhet me prendrn per caluc.

Sul camin de Durenca me soi siegut darrir los grifols a labric del vent. Susi de
pertot. Amb lo mocador meissugui lo front e lo cl. Quiti la vsta. Es alara que
vesi sul papach de la camisa, al segond boton, una dobla dca roja, de roge gras que
sents lo perfum, de roge dels pts : la filha de Nvacla.

Rebostoiri lo mocador, i escupissi desss, freti tant que pdi sus la dca. Lo
roge sespands ni mai partir pas. Me lvi, trni cargar la vsta, mas sens la
botonar que susi de trp. Monti sus la bicicleta. Dos o tres cps de ps per prene
vam. Lo camin davala, tot reganhut de calhaus trussats grs e de grava fresca. Ai
alongat a que la. Mauri pas calgut passar per la Selva, ni per Garissons, lo
darrir masatge.
 Lo camin se vira. Lo vent me dubrs la vsta, en plen. Me pdi pas empachar
dagachar la camisa. Aquela dca. Perqu me marcava aital la filha : un poton, dins
la cambra quand rem sols ? Aqu sapelava lamor. Praqu la reconeisserii pas
solament, la mi mestressa dun quart dora. Part benlu a la votz, quand me
parlava dAlemanha :

Tres meses de camp... lo pof ...

Sens la gurra, aquela filha seri demorada al seu ostal. Laurii pas trobada ui
a la gara. E pui... La gurra es pas causa de tot.

Tiri una man de sul guidon, la pausi sus la camisa que se veja pas lo roge dels
pts.

Lo camin davala mai, la bicicleta pren vam. De cada part las piras regisclan.
Ni per dca me cal frenar, de las doas mans. Sarri... Trp... Los dos cables an petat
al cp. E ara me mordissi los pts. Los arbres venon sus ieu tan prompte. I a una
crda de piras, long del valat. Tornarmai lo camin se vira. Preni paur, de cada part
geti los ps. Cuti los ulhs.

Ai cridat... Ai cridat... Soi dins lo valat lo cap primir, de sang que raja.
Macostairi. Un autre cridal. Darrir ieu la camba drecha : la pdi pas bolegar. Ni
per mapevar sul coide, me tornarai pas levar.

Mas i a qualquun. Un carri que davala, lausissi. Ser lu aqu.

Me trci, soni : A ieu !

Una agulhada que tusta, un me renga :

u roge, puta... Verflucht nochmal...

Lo carri ses arrestat.

Kaput, Kamerad... Kaput...

Me regassi. Un Alemand que me brands. Un autre tanben que se baissa.

Was ? disi. Was...

Mas ja eles man tirat sus lrba.

 Oc, son dos Alemands, dos presonirs amb desclps, de vestits que pendlan,
sens res sul cap lo pus bl, e lautre sus laurelha la casqueta de lAfrica-Korps...

Sabi pas cons me viran desquinas, sens i permejar. Lo pus bl me palpa,

malisa la camba tot de long sus la cresta de ls. Lairal que me dl, just. Cridi. A
nemblaimar.

LAlemand bl capeja :

Camba krack, krack, krack, du. Ach Weh...

Mas lautre cons tant magacha ? Perqu se ritz aital ? Se torna baissar, me
dubrs la vsta encara mai. Dos cps me passa lo det sus la camisa. E ara de las
doas mans lo vilh gst gorrin :

Fieck... Fieck...

Compreni, ieu : lo roge dels pts. Un rebolh de sang me crma las maissas. Una
onzada de dolor que monta. Me lvi sus una espatla. Rebordli. Per rescondre la
mi vergonha redli dins lo valat.

IX

JOS LA COBRTA
Ein schnes Mrchen geht zu Ende...

LAlemand casquetat apla los buus e canta. Lautra me garda sul carri, e me
ten que bolgue pas. A cada saquejal gingli.

Ein schnes Mrchen geht vorbei...

Una canon damor quausissi un cp de mai : Un polit conte que sacaba, un

polit conte ses acabat.

Ne ririi, se ne ploravi pas.

 E ara un portal bl. Lo carri dintra dins una cort : doas fenials longas, una
cobrta, al ras de lostal lo femorir...

u, pro...

A mija cort los buus sarrstan. Sens desatalar, lAlemand casquetat demra
davant. Lautre me tusta sus lespatla.

Espra, du, me ditz, espra. Ich, patron, patron. Comprs...

E sen va pachica-pachaca sul fems e dins la baldra. Monta lescalir, dubrs la

prta. Dins, lostal qualquun crida e renga...

La prta se trna dubrir. Ne sorts un oment vielht, grosset, tot embufat, que
braceja : lo patron. LAlemand bl sc darrir, baissa lo cap.

Encara tres o quatre damnes, lo patron es aqu. Magacha pas solament. Se

planta davant lo carri :

Un accident, dembestiaments. Comprenes, tu, August ; comprenes, tu, Otto

: un me quand m lo trba, m lo daissa sul camin. Sul camin, sens lo bolegar de
plaa. E pui m sna lo cnsol, los gendarmas. Cal far una enqusta. Rigor de lei.
Comprs. P... de Bchas que comprentz pas. P... de Bchas. E quand m es
presonirs m passa, m passa. Om agacha pas dins los valats. Comprs...

LAlemand casquetat dubrs lo cais, plega lo front, vira lo cap de gals e bada,
bada... Lo patron se reganha encara mai :

Fai lo nci, tu. Fai lo nci. Encara vos citarn al tribunal totes dos. E me
citarn ieu. Coma patron serai responsable. En lo cargant sul meu carri aquel me,
en lo portant aic benlu quavtz acabat de li desmargar los sses. Per veire, aquel
me ?...

Lo patron se quilha per magachar. Rafs los pts.

Cons sis tombat ? me demanda. Cons sis tombat ?

Tot sol, en bicicleta.

Tot sol. Aqu va plan. E dont sis ?

De Malarega.
 Malarega... Malarega... Es lunh aquel pas... Escota, lo melhor ser que
telefne a lespital de Rods, que te vengan qurre. Oc, vau telefonar, cp sec...

E se torna virar, crida als Alemands :

Anem, vosautres, recuolatz aquel carri jos la cobrta. Oc, jos la cobrta.
Aqu. Arrir... Arrir... Comprs...

Lo casquetat tusta sul morre dels buus. Lo grand bl buta a la rda :

Aqu, u, pro...

Lo patron trna bramar :

Desatalatz e mettz lo carrs a la prga, coma quand se descarga lo fen.

Aquel me lo cal daissar sul carri.
Comprs... Comprs...

Los Alemands desatalan. Meton lo carrs a la prga, lestacan amb un prodl.

Aital lo carri demra planir. E sen van, totes.

Cuti los ulhs dos o tres cps e los torni dubrir. Ser lu nuch. La teulada de
galvan amont bronzs sus las fustarlas de fr. Lo vent, lo vent que ma segut.

E la dolor que me trabalha, canina : un fissal, los nrvis que se trenan, una lusor,
un gisclal dins lo cap. Aqu se cala, o se perlonga, se pausa, pui me trna fissar...

Lo temps passa. Dins la caissa del carri i se vei pas res. De cada part los
cledisses pudon a fems e lo cledon davant es traucat. Lo vent dintra, me plega, me
replega. Ai freg, las mis dents sentretustan. Sarri la vsta tant que pdi sus la
camisa trempa... Me daissarn tot sol aqu.

Un polit conte que sacaba. Un polit conte ses acabat... A Telhet se sopar
lu... Telhet. La mi mam que daquesta ora benlu monta pel travrs tota sola.

Wie gchts ?...

Tressauti. Una flaada rebeluda se pausa sus ieu.

Patron verrucht. Patron verrucht...

Un Alemand : lo casquetat, me sembla, a la votz. Qual sap se me farai

comprene ? Lo soni :
 Kamerad. Kamerad. Kennst du nicht Lacoste ? Lo coneisses pas ? Lacoste,
der Jung. Lacsta de Durenca ?...

LAlemand se sarra mai :

Ya, me respond, ya Lacsta...

Mein Freund, comprenes, mein Freund...

Alara el :

Gut, gut, ich gehe. I vau. Dorms, tu...

LACSTA

Al prautir tai reconegut. Sis aqu, Lacsta. Mas cons te sarras pas ? Aquel
Alemand que totjorn te parla. Es vertat, sabes pas qual pdi sser. Lo meu nom a
lAlemand lo li avii pas dich.

Alara sni :

Lacsta. Aic, Lacsta...

Tu, Savinhac !...

Venes. Si que venes. Ai, que renegas tu tanben. Te sis trucat pel carrs...

Werflucht nochmal. Warte. Espra... Laterne...

LAlemand que brama :

Laterne... Laterne...

E parts al galaup.
 Tu, praqu, a palpas tavanas, frelhas la rda. Al cuol del carri te viras,
alongas lo bra. Me brucas lo p, lo p de la camba abridolada. Cridi... Encara cridi
e la dolor me tr.

La ti man se tira en r e me demandas :

De qu as, Savinhac ?...

Dempui lo temps, la ti votz ses pas cambiada brica. Gemegui dos o tres cps,
mas te respondi pas.

Nicht gut...

LAlemand es tornat. La claror duna lantrna de carri me tomba suls ulhs. I

vesi pas res.

La lantrna se brands. LAlemand te vl explicar :

- Camba kaput. Patron telephoniert Rods,

Spital..

Mas tu broncament lo cpas :

Rods ! a non ! Savinhac, te prendrai al meu ostal, e totara... Telefonarai al

medecin, ieu. Otto, vai qurre los buus, atalarem lo carri...

La lantrna se saqueja mai de vam :

Buus. Nein... non. Patron. Demanda du patron...

Te reganhas :

Cala-te, Frison... Lo teu patron ques pus Frison que tu... Oc, li vau
demandar...

Alara ieu, de las doas mans, rebussi la flaada. Mentrelvi. A plen cais geti :

Non, Lacsta... Non...

Arpategi e lo meu cap torna batre sus las pstes.

LAlemand grons quicm. Tu, montas sul carri. La flaada, la tornas tirar pro
naut, que macapte. Polidament me pausas la man sul front.
 Tot doament me parlas. Tausissi :

Savinhac, rem coma fraires en Alemanha. Al meu ostal la mi mam te

sonhar coma un fraire meu...

Al teu ostal, Lacsta. Aital sacabari la jornada fla. LAlemand a penjada la

lantrna a un pal del carri e se nes anat. Sm totes sols, Lacsta. Totes sols,
enrodats de vent dins lescurina que nos ganha.

Mas perqu lvas lo cap ? Las campanas, Lacsta, las campanas las ausisses.
Aquel anglus que sengruna de lunh e que se sarra, que clants un moment, que se
brands e sescrifa. Lo galvan encara ne fremess. Las campanas, Lacsta, que
deman devin campanejar per ieu...

E cridi, tornar :

Lacsta, non e non, me prengas pas al teu ostal !...

Cons non ?... Desparlas...

La ti votz marriba seca. Comprenes pas. Cons te farai comprene ? Viri lo cap,
trci las espatlas, grimacegi per engolar lescupit e de tira Lacsta te conti tot, tot :
Cristiana, la promessa, la fugida dins lo vent, la filha de Nvacla e la bicicleta...
Te sis acorbat un bocin mai per mescotar e la ti man es demorada sul meu front.

Lacsta, veses ben que desparli pas...

Dempui trp bl brieu que desparlas... E ara ?...

Te calas. Susi freg. E la dolor oblidada sagusa. Un reu... La lantrna se plega

de nbla.

Lalen mescapa, lo nas se cingla. Non, Lacsta, non... Tot se capvira.

Torni dubrir los ulhs... Lo lum duna ampola. Ont soi ?... De ridus a flors per
copar lo lum. Un plumet roge que macapta. Al cabe del lich per me gardar :
Lacsta. Encara tu, Lacsta, que me rises.

Te bolegues pas, me dises, lo medecin ser lu aqu...

E coma demri baug, ajustas :

Oc, sis al meu ostal... Deman anarai al teu...

 De passes menuts. Una femna savanca, tota vilha, tota plegada, los rens
nosats ; la ti maire... Ela tanben me ritz, sens cap de dent, mas las maissas tan
frescas e los ulhs dun blau tan cande coma los dun mainat...

Al teu ostal, Lacsta, perqu ? I a de cebas amont a la travada e de rstes dalhs.

De sacas plenas samolonan al canton de lescalir : blat o segal del darrir escodre.
Lacsta, non... Aqu que me fau aissa : trp revrta lo meu, lo teu ostal. La camba
a que la me trna rosegar. E Cristiana ?...

Cristiana !...

Aquel nom lai cridat sabi pas cons. Ne plori de defci. La ti maire, suspresa,
vira lo cap. Mas tu, Lacsta, tiras un ridu e te clinas. Lo teu agach me travrsa tot.

Cristiana, me dises, deman tanben anarai al seu ostal...

 Tste integrau

Centre International de l'crit en Langue d'Oc

Sti souciau:
3, plao Joffre - l3l30 Berro.

Tuti dre reserva - Tous droits rservs - All right reserved.

Centre International de l'crit en Langue d'Oc -2000

Adoubamen du tste, de la meso en pajo

e de la maqueto pr Trico Dupuy,
en sa qualita de Direitrio
du Counsu d'Amenistracioun
du CIEL d'Oc.