Adornonun Hegel Eletirisine bir Yant:
Pozitif ve Negatif stne
Mustafa Cemal, ubat 2014
zet: Adornonun Hegele ynelttii eletirilerin iyi dndn syle- liin tam kartdr, ama bir yakada zde-
nemez; savlar, yaad politik dnemin izdii Hegel imajnn, kendi jargonu-
na uyarlad bir tekrar gibidir. Dikkat ekici rneklerden biri, Hegelin diya-
lektii, aritmetikteki eksi ile eksinin arpmnn pozitif vermesinden esinlene-
rek rettii tezidir. Oysa Hegelin pozitif ve negatif irdelemesi, aritmetikten
ok bugn kuantum fiziine ikin karmak saylara, daha dorusu drtl (qua-
ternion) saylara uygundur ve tersine diyalektie iyi bir rnektir. Adornonun
olumsuzlamann olumsuzlanmasn reddinin ve eliki yorumunun kkeni,
Stalinin Diyalektik ve Materyalizm brorndeki tezleridir.
***
Adornonun yaklamn en zl anlatan cmle nedir diye sorulsa bence u
olabilirdi: Btnclk pozitivizmdir. Minima Moralia kitabnda yle yazyor:
Btn doru deildir.*
Das Ganze ist das Unwahre. (80)
Bunu, Hegelin Tinin Fenomenolojisinden bildiimiz u savna kar sylemi:
Doru btndr.
Das Wahre ist das Ganze. (24 )
Adornoya gre btn, zdelik demektir ve pozitiftir. Buna karlk doru z-
demezliktir ve negatiftir. Olumsuzlamann olumsuzlanmasna dayanan Hegelgil
mantk veya (pozitif) diyalektik mantk, pozitivizmden daha pozitiftir, (141)
dolaysyla totaliterdir ve idealisttir.
* Bundan sonraki Adornodan yaptm alntlarnn hepsi Negatif Diyalektik
almasndandr.
zdelik ve zdemezlik
Adorno, Negatif Diyalektik almasndaki bir dipnotta, felsefe tarihinde
zdelik tanm ayrt etmi:
i) Bireysel zdelik, her deneyimdeki Ben,
ii) mantksal zdelik, yani kendisiyle denklik (Sichselbstgleichheit), A=A denk-
lii ve
iii) dolaym ne olursa olsun, sonuta zne ve nesnenin birlemesi (zusam-
menfallen).
Hegelin zdeliini irdelemeye gerek
grmyor, nk bunlarn dnda saym-
yor. zdemezlik, Adornoya gre zde-
lik teki yakada zdemezlik biiminde
deil. Dm noktas buras. Topluca
zdemezlik, zdelikten azadedir, saltk-
tr: lkin, Ann kar yakas olarak deil-A
deildir ve ikincisi, Hegelin sand gibi
olumsuzlamann olumsuzlanmas olarak olumlu da deildir: Geleneksel man-
tkta, A olumsuzlanrsa kar yakasna, deil-A ya geilir, o da olumsuzlanrsa
baa geri dnlr: deil-(deil-A) = A. Aritmetikte de byledir; negatif bir
saynn negatif bir sayyla arpm pozitif saydr. Adornoya gre Hegel diya-
lektiinin ekirdei aritmetikteki bu ilikidir, dolaysyla aslnda diyalektie
kardr. Adornodan okuyalm:
zdemezlik, ne pozitifin dolaysz teki yakas olarak ne de olum-
suzlamann olumsuzlanmas yoluyla elde edilir. zdemezlik, Hegelde
olduu gibi olumlama deildir. Olumsuzlamann olumsuzlanmasnn
pozitiflikle denklenmesi, zdelemenin ta zdr, onun en ar biimdeki
biimsel ilkesidir. Diyalektiin en-iindeki bu olumsuzlamann olum-
suzlanmas ilkesi, geleneksel mantkta veya eksinin eksiyle arpmnn ar-
t ettii aritmetikte (more arithmetico), anti-diyalektik ilke olarak en-ste -
kar. Hegelin, baka yerde kendine zg bir biimde kar kt mate-
matikten devarld budur. (158)
Bu ar pozitivizmini gereke gstererek Hegelin diyalektiinin, anti-
diyalektik ve idealist olduunu ileri sryor.
dealizm
Adornonun iyi bir idealizm tanm var, yle:
Fichteden bu yana idealizmin bata gelen yanl (prtou pseudos), so-
yutladndan ban koparan (ledig) soyutlama tutumudur. Soyutlanan
dnceden kovulur, dnce lkesinde aslna dokunmadan yasaklanr;
itikatn bys. (136)
Soyutlandyla evliliini bozan dnce idealisttir, olumluyu ilkeletiren
Hegel bu yzden idealist oluyor. Olumsuzu yceltmek yle dursun, olumluyu
toptan temizleyen Adorno, bu durumda idealist olmuyor mu? Dncede ve
doada devinim kartlksz anlalabilir mi? Olumsuzlamann olumsuzlanma-
sndaki, bu ilk olumsuzlama veya ilk kopma pozitiftir, bunun olumsuzlanmas,
yani ikinci olumsuzlama tam da Adornonun arad, znelliin soyutlandyla
bann yeniden kurulmas deil mi? Nichtidentitt, daha ok Derridann Dekon-
struktion nosyonunu anmsatmyor mu?
Devinim btndr: Bu, Hegelin diyalektiini anlatan en zl tmce olabi-
lir. Btn devinimdir de diyebiliriz. Adornonun eletirmek iin ska vurgu-
lad Hegelin btn kendini kendinden iter veya teki kendisinde oktur.
Her yerde rastlanan, iyice sradanlam bir Hegel eletirisi, Mantkn tek
yanl olarak varlktan balad savdr. Adorno da Hegeli, idealizminin bir r-
nei olarak varlktan balamakla, bylelikle znellii ne karmakla suluyor.
Ona gre Hegel umutsuz vaka, elle tutulur eylerden (Etwas) balasayd bile
durum deimezdi, ilkesi gerei gene znellie saplanrd. Oysa durum byle
deil. Hegel, tam da onun istedii gibi varsaymsz, yani onun deyiiyle pozitif
bir belirlenime dayanmayan bir mantk kurma peindeydi. Byk Mantkn
Yokluk ksmnda yle yazm; parmamz bile kmldatmadan, in felse-
fesinde olduu gibi yokluktan da balayabilirdik. Ne kadar yinelense azdr,
Hegele gre ilk kavram varlk veya yokluk deil, olutur. Olu, tam Ador-
nonun beenecei gibi, kendisiyle zdeleemez, belirli varla, olana geer.
Byk Mantkta unlar yazl:
Olu varln yoklukta, yokluun varlkta snmesidir ve topluca, var-
lk ve yokluun snmesidir; ama ikisinin ayrlna da dayanr. Dolaysyla
kendisiyle elikilidir, nk kendi iindeki birlik, ayrlkla kartlanmtr;
ama byle bir birleme olarak kendini keser (zerstrt). Sonu snmllk-
tr, ama yokluk olarak deil; sonu varlk ve yokluk deil, zaten bitiril-
mi (aufgehobenen) belirlenimlerinden birinde nksetme olur. Varlk ve
yokluun birliinin durgun yalnlna dnmtr. Ama bu durgun yaln-
lk, henz kendisi-iin olmasa da btn belirlenimindeki varlktr. Bu
yzden, varlk ve yokluun birliine geen olu, olandr (Seiend) veya tek-
yanl dolaysz birlik eklindedir, bylelikle belirtili-varlktr. (93)
Burada, olan szyle karladm Seiend, Adornonun znellie veya dnce getirmez yazm (1754). zm karmak saylardayd, ama yaygnca
idealizme kar olarak tikellii anlatmak iin sk kulland bir terim. Buradan
uzun bir dal aabiliriz, ama amacm matematikteki pozitif ve negatifin diyalek-
tik karakterine dikkat ekmek.
Deminki alntda Adorno, Hegelin matematie kar olduunu yazm, ama
bunu gsterme sorumluluunu stlenmemi. Oysa Hegelin kar kt ma-
tematik deildi, tersine ada baka bir diyalektiki F. D. Schleiermacher gibi
veya matematiki Herman Grassmann gibi diyalektii matematie tamak
istiyordu, diferansiyel hesab (calculus) nemsemesinin, bu alandaki deiik
yaklamlar uzun uzun irdelemesinin nedeni buydu. Adornonun, Hegel kar
kt matematiin en temel ilkesini alkoymutur sav, hem bu bakmdan
geersizdir hem de matematikte ()() arpmnn (+) vermesi aalama arac
olacak denli yaln olmak yle dursun, aprak bir tarihi saklar ve bence diya-
lektie iyi bir rnektir.
(+1)(+1) = +1 olurken, neden ( 1)(1) = +1 oluyor?
a) ngiliz matematiki De Morgan, 1831de insan zihninin, sfrdan (no-
thing) daha kk bir nicelik olaca dncesinin samalna nasl olup da
katland artcdr (s. 72) yazmt. Onun yakn arkada, Newtondan son-
ra ikinci byk ngiliz matematiki ve fizikisi olarak bilinen Hamiltonun son-
radan geri ald gr de benzerdi:
Negatif saylar ve sanal saylar retisinden kuku duymak hatta
inanmamak iin zel olmak gerekmez, hele alageldiimiz ilkelerle yap-
lyorsa: Daha byk bir byklk, knden kartlabilir ve kalan sfr-
dan kktr; iki negatif say veya sfrdan kk olarak belirtilmi iki say
birbiriyle arpldnda, pozitif say veya sfrdan byk olarak belirtilmi
bir say olur deniyorsa. (s. 2, 1837)
Negatifin anlalmasndaki zorluk, sfrn anlalamamasndaki zorlukla ya-
kndan ilgilidir. Geometriye dayanan, 1i yalnzca blnmez btn olarak d-
nen, birimlendirilenemeyeni say olarak tanmayan antik Yunan matematik-
ileri, bu yaklamlar yznden negatif byklkleri tanmlayamyor, topluca
yokluu, sfr, dnce dnyalarndan uzak tutuyorlard. Bu gelenei srdren
Avrupa matematii, Arap cebirini iselletirmesine ramen, ancak On altnc
yzyldan balayarak Hollandal ve Alman cebircilerin nclnde eksili say-
lar kullanmaya balayabildi (ngilteredeki ilk kullanm 1541). Varlk temelin-
de gelien bat dnce dnyasnda, negatiflik artacak kadar zor kabul gr-
d. Dekart (1596-1650) gibi Blaise Pascal da (1623-62) sfrdan kk bir say
olamayacana inanyordu. Dlambert ve Diderot, Ansiklopedide 3, akla hibir
benimsenmesi on dokuzuncu yzyln yarsn buldu.
Eldeki kaytlara gre ilk kez Hintli Brahmagupta (S. 598 670) sfr bir sa-
ynn kendi byklnn kendinden karlmas olarak tanmlam, bu te-
melde negatif saylar kullanmaya balam. stelik sfr dnda her pozitif
saynn teki pozitif teki negatif iki kk bulunduunu da yazm (Bkz., Bo-
yer). Negatif bir saynn karesinin pozitif olmas problemini zme giriimle-
rinden biri, dalm yasasna (distributivity) dayanan aksiyomatik ispattr ve
borlu alacakl ilikisiyle rneklendirilir. Hegelin de verdii bu borlu alacakl zm varsa, pozitif, negatif ve sfr olmadna gre, belirtili varlk alann-
rnei Brahmaguptaya aittir. Belirli bir miktar alacak, ayn miktar varlkla da, yani reel say izgisinde bulunamaz. y = 0 iin x2 +1, ancak bir st boyuta
denir veya belirli bir miktar varlk, ayn miktar borcu azaltr. Pozitif ve nega- atlayarak, ie giderek zmlerin dikey eksende i olarak verir (Figr 1b). Yani,
tif bu rnekte, tamlkla birbirine balanmtr, borlunun bor tutar eksi ise, negatifin de iki kk vardr ve bunlar ideel eksen zerindedir. Bu eksen ze-
alacaklnn alaca art byklktr, ama ne bor ne de alacak zden negatif rindeki saylara, Dekartn adlandrmasyla imgesel say (imaginary number)
veya zden pozitif belirlilik deildir, tersine ikisi de yalnzca birbirine gredir: deniyor (sanal say). Bu ie gitme, ember devinimini izer ve bylelikle, sa ve
Bor, varln kimin elinde bulunduundan bamsz olarak tek deerdir, elden soldan ibaret gerek tek boyutlu say izgisi, Argand diyagram diye adlandrlan
elde devri deerini deitirmez. Artlk ve eksilik belirlenimleri bor denir iki boyutlu uzayda bitirilir (aufheben), artk her say iki boyutludur. Gnmzde
denmez kutuplamaya aymaz balanmalarnda biter. hem grelik hem kuantum fizii, matematiksel bir kolaylk olarak deil, zorunlu
b) Couranta gre on sekizinci yzyln matematik devi svireli Euler, ( olarak bu say sistemini kullanmaktadr.
1)(1) = +1e eitliinin zorunluluunu yle bir uslamlamayla gstermeyi c) Gelgelelim, pozitiften negatife gei, iki boyutlu say sisteminde yalnzca
denemi: Bu arpm ya 1 ya da +1 olabilir. Yant +1 olmaldr, nk (+1) ( sakldr. Bunun iin iki boyutlu say sisteminin, drt boyutlu say sisteminde
1)=1 olmasayd, (1)(1)(1) = (1)(1) olurdu. Totolojik gzkse de He- bitirilmesi gerekir ki, bunu baaran yukarda szn ettiimiz William Rowan
gelin dedii gibi dntrcln negatifte olduunu sergiliyor. Hegele gre Hamilton (180565) oldu. yle yazm:
hem pozitif hem negatif elikilidir. Pozitif elikilidir; kendisine balanmas Drtl (quaternion) kuramnn ilk ve en temel ilkesi her pozitif vek-
ancak negatif yoluyla olmasndan deil sadece, stelik negatif onda sakldr (an trn (yani boyutlu uzaydaki ynl dz izginin) karesinin negatif olduu
sich): Sfr dnda her pozitif saynn, teki pozitif teki negatif iki kare kk ilkesidir, bu kuram, yazarn imdiye dek rendii veya aina olduu her
bulunur +1=(1)2. Negatif de elikilidir, nk yalnzca tekisini deil, ken- cebirsel geometri sisteminden ayrlmakla kalmaz, onlarn tam kartdr
disini de olumsuzlar, dolaysyla negatifin da. (69, 1847)
a) y elikisi kendisiyle zdeliine kavuamayan zerinde dnlmelidir: Matematikiler ve fizikiler, daha nce sfra, ne-
veya zdemezlii yasalam (Gesetz) e- gatif sayya ve ikili karmak sayya kar ktklar gibi, drtl karmak sayya
2
y=x +1 likidir. da kar ktlar. Kuram unutuldu. Ancak yz elli yl sonra kuantum fiziiyle
Dikkatlice baklrsa, kendisiyle zdelii birlikte yeniden filiz verdi. nl madde ve anti-madde kartln ortaya koyan
1 (1) olumsuzlayan negatifin, bunun iin Dirac denklemi, zde buna dayanr.
x topluca reel say izgisini olumsuzlamak zo- Drtl saylardaki pozitif vektrnn karesinin negatif olmas, yani negatife
b) i de
el runda olduu grlr. Bunun iin ikinci geen pozitif, Adornonun zdemezlik, zdelemenin gizli telosudur savna
1 +i dereceden basit bir polinomu incelemek uyuyor, ama bu, pozitifi yasaklamay gerektirmiyor. Tersine, pozitif ve negatif
reel yeterlidir. y = x2 1 = (x+1)(x1) fonksi- birbirine geiyor; Hegelde pozitif ve negatifin bu birlii temeldir (Grund) ve te-
x
i yonunun iki zm vardr ve ikisi de reel mel, varlk ve yokluun birlii olarak olua karlk gelir, yani o da kendisiyle
Figr 1 a) x ekseni gerek say izgisi zerindedir. Ama y = x2 +1 zde deildir.
say izgisidir b) Karmak fonksiyonu reel alanda zmszdr, e Hegel, karmak saylar zerine yazmam. Bunu Gaussun yorumunu bek-
say dzlemi, Argand diyag- anlatmla x eksen dorusu ve y parabol erisi lemesine balyorum. Gauss Hegelin salnda konuyu akla kavuturmu
ram. kesimez (Figr 1a). Aslnda zm var- (1811) aslnda, kamuya sunmas Hegelin lmnden sonraya rastlyor (1831)
dr, ama tek boyutlu reel saylar dnyasnda gzlenemez: Buna ramen yazmas beklenirdi, etkilendii bence belli.
a) x < 0 ise zm olamaz, nk ( 1)(1) = +1.
b) x > 0 ise zm gene olamaz, nk ( +1)( +1) = +1.
c) x = 0 da olamaz, nk 0 = 1.
 Takmlama ( Konstellation) Son bir Sz
Adorno iin her mantk eninde sonunda bir zdelik mant olduuna gre Adornonun ilerleme, daha dorusu kalknma (Fortschritt) aleyhtarl, kartla-
zdemezlik ilkesinin kayna neresidir? rn birliinin yeni kartlara gtrd evrimci diyalektiin reddi ile yakndan
Adorno cepheyi dil alanna tayor; W. Benjaminden ald takmlama teri- balantl grnyor. Bence bu, Hegelyen diyalektiin en can alc ve o lde
mi, anlamn teke indergenemezliini anlatyor, buna dayanarak Hegelin dile eletirmenlerince gz ard edilen yandr. Tinin Feneomenolojisi ile Darwinin
duyarsz olduunu sylyor. Hegele gre dil tmeller alandr, tmel olmayan nsann Treyii almas akrabadr. Adorno, komnizmi, retim kuvvetlerinin
hibir ey dil yoluyla szlenemez. Adornonun bekledii bir dil yorumu He- gelimilik dzeyine balanm bir aama gibi hayal ufkunun dna teleyen,
gelin Mantnda yok, ama onu rtmek iin dile gndermek tuhaf duruyor. ahlak ile ilikilendirmeyen Marxa Sosyal Darwinci diyor. Ne var ki, kalkn-
Mantk, toplumsal evrim srecinde dilden yaplm soyutlamadr, szcklerin ma ampiyonluu kadar, kalknma dmanl da ar sonular dourabilir.
ok anlamll, metafor ve metonim dilin oluudur. Dil bitmi bir yap, soyut Pol-pot kenti reddetmemi miydi?
varlk deil, srekli bir evrim geiren somut olutur ve her tmel, bu evrimin Kalknmann olup olmayacana, hangi alanda, ne amala, ne hzda olaca-
rndr. na dnya leinde insanlar birlikte karar vermelidir ve bunun gereine uygun
Adornoya gre her kavram teki kavram arr, szck ve karlnn (Sa- yaama biimleri bulunmaldr. Adornonun veya Marxn bu yaklama kar
che) zdelii pozitivist ideolojidir. Hegelin nerdii mantkta, byle bir zde- kmayaca aktr.
lik bulmak yle dursun, tersine kavramlar devinir, daha dorusu zdelii s- 7 ubat 2014
rekli bozarak evrilir ve evrimin motoru elikidir. Buna karlk Adornoda eli-
ki evrime yol amaz, yalnzca kavranann kavramda erimediini belgeler; Referans
kavramlar birletiren moment (yani Konstellation), olumsuzlamann olumsuz- Adorno, T. 1951. (Aksak Yaam zerine Refleksiyon) Minima Moralia: Reflexio-
lamas olmakszn yaar. nen aus dem beschdigten Leben. Suhrkamp Verlag.
Bataki sorunun yant, politik alandadr. Stalin, diyalektik mantk alannda Adorno, T. 1966. Negative Dialektik. Suhrkamp Verlag.
da devrim yapm, olumsuzlamann olumsuzlamas ilkesini Marksist yazn- Boyer, Carl. B. & Merzbach, U. C. 1959. A History of Mathematics. John
dan silmiti. Byk temizlik diye bilen iki yllk dnemin hemen ardndan, Wiley & Sons, Inc. 2011.
1938 de yaynlanan Diyalektik ve Tarihsel Materyalizm balkl brornde yazd Courant, Richard & Robbins, Stewart. 1996. What is Mathematics?. Oxford
bunu. Gerekesini yle temellendirdi diyebiliriz: Sosyalist sistem kurulmu- University Press.
tur, Sovyet sistemi dil gibi yaplanmtr, 1 artk devrim yoluyla bir ilerleme ol- Cemal, Mustafa. 2010. Hegelin Kayp Mant. Nitelik, Nicelik, l. Belge
mayacaktr, nk devrim, yalnzca dman snflarn bulunduu toplumlarda Yaynlar.
olur. Yllar sonra Mao da olumsuzlamann olumsuzlanmas ilkesini reddetti. Hamilton, W. R. 1837. Essay On Algebra as the Science Of Pure Time.
unu da sylemeli ki, Hegelde byle bir ad konulmu ilke bulunmuyor, Transactions of the Royal Irish Academy, c. 17, ksm 1 (1837), ss. 293-422.
Engels Anti-Dhringde (1878) ilke tretmi ve onu baa yerletirmiti. l- Hamilton, W. R. 1847. On Quaternions, or on a New System Of Imaginaries In
gintir, Stalin gibi Dhring de olumsuzlamann olumsuzlanmasnn tarihsel bir Algebra. Ed. D. R. Wilkins, 2000. Philosophical Magazine, (1844-1850).
imas olduunu ileri srmt ve Engels bu kitabnda Dhringe kar kmt. Hegel, G. W. 1807. (Tinin Fenomenolojisi) Phnomenologie des Geistes. Werke, 20
Bnden 7, Suhrkamp Verlag 1986.
Hegel, G. W. 1832. Wissenschaft der Logik (Mantk Bilimi). Erster Teil: Die
Objektive Logik. Erster Band: Die Lehre vom Sein . Smtliche Werke.
1 Morgan, de Augustus. 1898. On the Study and Difficulties of Mathematics. The
Marksizm der ki, bir dilin eski durumundan yeni durumuna gemesi pat-
Open Court Pub.
lamalarla, eldeki dilin yklp yerine yenisinin yaratlmasyla olmaz, tersine y eni-
Stalin, J. V. 1950. Marxism and Problems of Linguistics. Peoples Publishing
si dereceli bir birikimle gelirken, eski durumun eleri de bylelikle dereceli
olarak lr. (Marksizm ve Linguistiin Problemleri. Sayfa 26, 26) House, Pekin, 1971.