Makale < Kesme ve ovalama yolu ile civata-vida disi imalat yontemlerinin kiyaslanmasi Dog. Dr. irfan AY BAU Moh. Mim, Fak. Makine BéIuma Ars. G&r. T.Kerem DEMIRCIOGLU BAU Mon, Mim, Fak. Makine BoIGm] Ozet Bu makalede ovalama yOntemt ile keserek crvata. vida digi imalat yontemlerinin birbirlerinden fark- an izah edilmeye calisilmustir. 1. Girig Yukandaki makale basligindan ‘vata vida dist imalatinin keserek ve ovalanarak yapildigt anlasil- maktadir. Konunun iyi anlagiima- svigin bu iki kavramin agiklanma- st gerekir Keserek vida agma; yuvarlak gelik bir gubuga vida formu ver- mek icin gubuktan kesme yolu ile talas cikartarak, talas wzaklastir- a yolu ile yapilan. bir prosestir. Vida gekmek, tornaciligin en zor islerinden birisidir. Tam dlcastin- de ve gerektigl gibi vida cekmek icin yalnzea dikkathi ve maharetit olmak yetmez, aynt zamanda tez- gah ve vida kesme kaleminin de kusursuz olmast gerekir, Kesme yontemiyle silindirik cubuklara vida dis, torna kalemi ve pafta Jokmass ile agibr. Deliklere ise ka- lavuz cekilir.(9) Omek olarak gekil 1 ve 2'de goraldaga gibi 1° capinda bir ci- vataya kesme yolu ile dig agmak fein, baglangictaki ¢elik cubuk 64 Makino Magazin 110 (09-2008) ‘Seti 1. Kesme yintemiyle cwata-vida dist ‘imalat (8,7) capmin da 1” olmasi gerekmekte dir. Bu yontemin cap ve vida uzunlugu esas alindiginda sadece cok az birkag sintrlayier tarafinin olmasi, kesme vidalan ile tum sartlara gore dretimin yapilabil- mest avantaj olarak gordliirken, keserek vida acma megakckatli ve uzun siirmest sebebiyle, fiyatim artinei yonde etkist yiztinden de dezavantajhidir. {Setil 2. Kesme ve ovalama yBntomleriyle vida Ai agiacak pagatenn gaplarmmn gérnigi (5) Ovalayarak vida imalati; kese- rek vida imalatnda oldugu gibi malzemenin kopanhp uzaklasti- nilmasi yerine, pargay1 ezerek vida seklint verme prosesidir. Bu pro- seste, baslangictaki yuvarlak celik parcanin capi, vida dig capindan daha kagiiktdr. Ornek olarak; capinda bir vida capi icin 0,912"lik bir yavarlak gelik cubuk kcullanihir (Bak sekil 2). Pitch ¢ap1 (bélam dairesi capi) adint verdii- miz bu cap; max ve min vida disi caplarmn ortalamasi olan bir ¢apur. Cwata, set halinde karsi- kh gahgan ovalama kahplan ara- sinda dondiiralar. Gelik cubukta malzeme akarak yer degistirir ve vida formu dretilir. Oretilen vida- mn tam capt I"dir. Fakat baslan gictaki cubuk ¢ap: 0,912"dir. Ova- lama ile vida imali cok elverisli bir prosestir. Fiyat acisindan da Onemll avantajlan varchr (2). Seki 3. Oralama yontemiyle ewvate-vida dist imalat (3,5) Hemen hatirlatahm ki, ovala- ma yntemi terminolojisinde ba- a yanhg anlayiglarda vardr. Soyle kis 1) Ornegin; ovalama ile acilrms ewatalarin ASTM sartlanna uy- madigi? sdylenmektedir. Oysa teknik olarak A 325 ve A 490 "ya- pr ewatalan" haric tiim evvatalar, baslangacta diisiik capa sahip cu- buklar azerinde ovalama ile fret liner. 2) Aynca; baslangicta ovalan- mami parca capinin ktigtike ol mast, tam capa sahip bir parca- dan agilan vidadan daha zayif bir vida olacagi iddia _edilmektedir: Hethangi bir baglant elemaninin en zayif alam, vidalann minimum cap kesitleridir. Keserek tiretilen vida fle ovalayarak aretilen vida Jann dig tistd cap boyutlan aym- chr. Kesinlikle mukavemetlerinde hicbir fare yoktur. Hatta ovalama> fslemi esnasinda olugan_defor- masyon sertlesmesi bu yolla aci- Jan vidalan daha mukavemetli yapar. Hlave olarak, kesme yolu ile vida imalatinda tanelerin tabti yapilan kesilirken, ovalamada yeniden forma sokulur: Boylece Yapisal batanlak acisindan, ova- Jama yontem{ daha astdn olur (Bak sekil 4). ‘Ovalama yéntem! ile daha asa zamanda cok 1s yapihr, flyat daha disik olur. Ovalanmig cwvatalar icin daha kicik caph yuvarlak parcalar kullamildigindan, agir- iklan daha azdir. Bu agirhk azal- mast malzeme fiyatim, galvanizle- me fiyatint, ssil iglem fiyatim, kaplama fiyatm, nakliye fiyatim ve diger agirhkla ile alakah tam islemlerin flyatim dasiror. Soguk uygulanan vida ist agma tslemt; acilan vidalan daha direngli ya- par. Ovalanan vidalar, ovalama isleminin bir etkist olarak daha parlai oldugundan daha diizgin yivzeyli goriiniirler. Yukanda say- digimz tam maddeler ovalama yonteminin avantajlanchr. Oysa Gezavantajlan da vardir. Maksi- mum caplan ve maksimum vida uzunluklan simrhdir. Vida dist béliim dairesi capi, belirli malze- meler gin smurhdir. 150 Ksi (= 103 daN/mm2 ) olan minimum cekme mukavemetine sahip mal- zeme ovalama igin cok cok gticlit malzeme sayihr. A 325 ve A490 gibi "yapisal civatalar” 0,912" lik digit caph cubuklarla ovalana: mazlar. Nadiren de olsa agac vi- dalarindaki uygulamalarda, kes- me mukavemeti kritik bir istek oldugundan, tam vida disisté capindakt ovalanmamig parca 6I- casa 1”, sart olabilir (2) 2. Ne zaman ovalama yénte- mi? Ne zaman kesme yéntemi kullantimah? Bazi vidalar ovalanarak agilir. Baza vidalar keserek acili. Bunun bircok sebebi vardir. Bu sebeple- rin bazilan gecerli sebeplerdir. Bazilan defildir. Keserek agilan ban vidalar, ashnda ovalanarak acilmahdir. Ctinkit cok uzun za- mandan beri aliskanhik oldugu Makale ‘Ovalanmis mig ‘Sot! 4. Ovatama ve kosme yontamiyle aims vida aii rmekler (2) icin yapila gelmektedirler. Bazen de ovalamaya meyilli oldugu icin ovalama ile islem yapilmaktadir. Baz imalateilar ise, mukavemet, malzeme tasarrufu ve talagsw is- Jem sebebt ile ovalamay: tercth et- mektedirler, Peki o zaman vida dislerini, ne zaman ovalama yon- temi ile agalm? Ne zaman kesme yontem! ile acalim? Vidalar, derinligin bir pasodan daha fazla oldugu yerlerde, kasa mesafeli dig agilmalarnda, kade- ‘meli (faturah) millerde omuz. dibt- ne kadar vida acilmasi gereken yerlerde (Bak sekil 6), ig parcasi- nin ovalama icin uygun olmadigi durumlarda, gittikee incelme g6s- teren kesitlerde, ovalama bilgisi ol- madigi i¢in yeni prosesleri uygula- maktan korkulan durumlarda, vi- dalar kesilerek imal edilirler. Kesme ve ovalama yOntemlerint daha iyi kiyaslayabilmek icin bir- kag Srnegt inceleyelim. (Al), dokme demir, cinko ve yiksek stcakliga ed ‘Set Pulanmaya (valama i 18 Merl) vyapmaya mec) Karbon ve Dugdk Alagimli Getler 100 7 tit 8 © 1018 18 108 8 ie 1020 186 0% 8 c 1085 280 oar 8 8 1095 30 042 8 B 112 196 1.00 oi c iNT 179 109 ° c 144 8 078 8 c 410 28 993 8 c 410 20 os 8 7A 410 300 oa 5 8 30 235 045 8 B 820 215 080 8 rs Paslanmaz Geller 08 174 048 ° 8 318 150 045 8 8 6 2a 038 c 8 “0 058 © 8 Domi Dig Alaginar ‘minum: aorrane 135 140 8 c Pring: Fok 190 155 B 8 Deniz Malzemos 155, 1.00 c 8 Foster: Bone 190 123 xi 8 Monel 093 B 8 Tablo 1, Aagumiann ovatanma kabiiyter (1) (2) Oda siaktigindaovalanan metllere bu Indeks uygulanu. Makina Magazin 111 (10-2005)dayanikh malzemelere vida digi ag- mak isteyelim. Bu érneklerden ba- zailarina ovalama ile vida agmak im- kanswadir. Ornegin dokme demir akma gOstermez, Digerlert icin tab. Jo V'e bakap ovalanabiliritkleri hak- Janda bilgt sahibi olmahyxz (1), Pra- tik bir kural olarak ovalama icin malzeme uzamasi % 12'nin altinda olmamahdir. Bu %12 yanhs anla- maya sebep olabilir. Ovalama es- nasinda pastanmaz celik gibi mal- zemeler, Grdintin bitisi esnasmdaki uzamalari % 20 ila % 40 arasinda, sertlikte 20 HRC'nin altmda bulu- nabilir. Fakat soguk islem, vida dig kéklerinde 45 HRC'ye kadar, hata daha fazla sertlige sebep olur. Vida tek paso icin cok derin acilacak de- mektir. iste bu gibi durumlarda, ovalama yerine keserek acmak da- ha iyi sonug verir. Cink tkinel bir paso, ovalama Kalb dmriinii Snemii dlefide azaltacaktr (2). Eger islem sonunda crkan rdnleri kayasladigimzda ovala- manin, kesme ile kiyaslanamay: cak kadar fyi oldugunu gértirivz. Genel bir degeriendirme yapacak olursak; ovalanmis vida, kahibin- daki disler kadar, hatta ondan da- hha iyi sekilde parlak olarak cik- maktadir. Yazey piirizlalig’ ova- Jamada 32 ping veya daha az olur- kken, kesme yonteminde 63 ping ci- vanndachr (Bak gekil 5). Ovalanmig vidalar, kesilerek acimislardan % 20 daha giiclti- darler, Bu daha cok tanclerin ke- silmemis, kivnimamis olmasin- dandir (Bak sek 4), Kademell parcalarda, omuz di- bine kadar dis acmak gerekirse, en ty! yontem keserek vida ag- makur. Kesme kafasi, ig parcasi merkez ekseni boyunca bir helis acist boyunea hareket eder ve nerdeyse dik aciya yakm durur. Ovalama ile ayn islem yapihrsa, ovalama kafast, ig parcast ekseni se degil de tam bir daire yapacak gekilde hareket ettigi icin omuz dibine tam yanasmayacaktur (Bak sekil 6), Cinko, alaminyum ve pirine gi- bi demir digi metallerin bazar, kesme ile oldukea yiksek hizlarda islenebilirler. Ovalamada yiiksek 66 Makino Magazin 111 (10-2008) Makale nz denenirse, biraz dikkatli ola- maya ihtiyag vardir. Giinkti yak- sek hizlarda eksenel hareket cok Inzh olur. Kisa boylu vida acmala- nnda omuz diplerini kontrol cok zor olur. Zaten ovalama iglemi oto- matik vida acma makinelerinde ‘yapildigi icin hiz ayarlanamaz. Bu {ek 8. Ovalama dncesi ve sonras vida dish yzeyindeki yizey pirdzlaliga (4) sebeple cok yaksek huzlarda vida acma islemi yapmak budalaca bir istir. ‘Gok derin, kaba ve cok agwzh vi- dalar icin en lyisi keserek vida ac- ma yontemidir. Boyle bir yOntem kullamirsa talam 6rd iyilesir, son bitirme isleminde takam zarar gor- mez. Talas yikleri dagitulr. Tek pasodan daha fazla paso gecmek gin kesme bashklanm kullanma olasihg: meveuttur. Bu tip vidalar icin ovalama yontemi iyi bir yon- tem degildir. Cuinka tek pasodan sonra yapilacak ikinci pasoda da- hha fazia deformasyon sertlesmesi- cc TW I alem < ovalanmasi imkansy olur. Ayn: vidalar kesme ile ikinci paso ge- cilmesi istenirse bile ayarlamak olasichr. Coklu vidalarm ézellikle ACME ve TRAPEZ tiplerinde helis, acisi yiiksektir. Coklu vidalar icin ovalama kalplan, yeterli bii yaikliikteki bir aci ile déndiirale- mezler (2). Sekil 7'te gordldaga gibi cengel tipi cwvatalarda, ovalama icin par- a capinin tam cap olmasina gerek yoktur. Bu ise malzemenin ucuz olmasi anlamma gelir. Ovalama yontemi ile 1/2"lik 13 adimbk bir UNC vidasi acilsin, buradan % 20 malzeme kazanet olur. Keserek V'lik 8 adimhik bir UNC vidasina gore % 15 olan tasarruftan daha fazladir, Otomatik vida_makinalannda, makina isleme Kabiliyetini artir- mak icin az miktarda (Pb) ihtiva eden cubuklar kullambr, Kesme yontemt icin cok uygundur. Bu ce- lkler ovalama icin uygun degildir. Cankd (Pb) inkluzyonlan, pullan- ma seklinde parcanin mahvina se- bep olmaya meyleder ve yalnwzca soguma islemini bozmakla kalmaz aymt zamanda yizeyin kot bir ge- Kilde bitmesi ile sonuclanmasma sebep olurlar. Bu sonucun aynist yiksek miktarda (S) igeren celik- lerde de olur. (Pb) ve (S) makinede fslenme kabiliyetini artrmak igin katildhg unutulmamaherr (2) Seki 6. Ovalama ve kesme ybntemiyle vida dis! imalinde, kademell pargaarda omuz bine ya- ‘iniagmada gore tak (2) ne sebep olunacaktr, Cok agizh vidalarda, tek agizi- lardan daha fazia basing ve uzun cubuk kullamm problemi géz 6niine alnmahdir. Bu basinclar, ovalama yatak omriind tehlikeye sokarlar, omuza yakin kismlarin Sonug Ovalama yontemt ile keserek c1- vata vida disi imalat yénteminin - yasindan goriilmektedir ki, her iki yontem icin malzeme bilgisine, malzemelerin 9% uzama kabilivetle- 1, sertlik degerleri, tiretilen parca-Makale \ eae le aig vida Tuan = daha bayak ¢ap (~ a) Gengelli ovalanmig parca Setil 7. Gonge! tpi vidaarda ovatanacak parga gapinn kesme yénteminde kullaulacak parga capt ile kargiagtinimas (2). min yozey durumu, kalip Omrd gibt konularda Greticinin bilgi sahibi olmasi gerekmektedir. Her iki yon- tem icin isleme esnasinda baz si- nirlamalaninin oldugu gordlmekte- dir, Her iki yéntemin avantaj ve de- zavantajlan varchr. Ovalamanin avantajlart Talagsz souk islem yaparak vida ovalama bashklan kullana- rak agian vidalar, diger yontem- lerle agilan vidalara agagidakt ts- tGinldikleri saglarlar. ‘+ Takim 6mrit daha uzun, ova~ Jama hiz daha yaksektir. Kesile- rek acilan vidalann mukaveme- tinden % 20 daha giicla vidalar elde edilir. ‘+ Soguk sekil vermede kaltp- larda hig asinma yoktur ve kalip- lar fayca Omar arahginda cals ‘maktadirlar. Ortaya cikan son vi- da Grind ilk vida Grdind kadar tyt ve hassas olacaktar. + Soguk gekil vererek Gretilen vidalarca mikemmel bir ic yapr. dazgan ayna gibi gordnta ve hay- li yaksek mukavemet icin iyiles- mis bir tane yapisi olugur. + Ovalama islemi, vida olus- turmak icin malzemeyi yukan ve disa dogru akmaya zorlar. Ctinktt vida malzemenin yukan ve diga dogru malzeme akigiyla gekillenir. Hamrlanan ovalanacak parca. kesme icin hazarlanan pargadan daha kkagdktar. Bu malzeme ta- sarrufu saglar, + Vida ovalama icin uygulama sarti, vida kesme igin olan uygu- lama garundan daha zor olur. "Uygulama tzerine diigiinceler” Jasmina bakin. + Vida ovalamanin kullaniidigi yerler vida kesme yOnteminin kullamldig yerlere gére distin ek cok avantaj sunabilir. * Landis firmasi hem ovalama fin hem de kesme yontem! igin bashklar sunmaktadir. Eger ova- Jama taku kullanmayt istiyorsa- nz fakat prosese karar vermede yeterli benzerlik yoksa firma tem- silcimize gelin. “Uygulama tzerine distnceter* 1) Genel olarak iyi olan kural tyl ovalanan malzemeler, iyi kesil me gOstermezler. lyi kesilenter de tyi haddelenemezler. Bu cok or- nekte dogru bir kuraldr. 2) Ovalamanm uygun olmasi fein malzemenin uzama faktéri % 12 olmahdir. Bu malzemenin plastik olarak akmasim ve siirek- i deformasyona izin vermest de- mektir 8) ig parcasin son Kullanm: veya tasarum belli malzemeler icin zorla dikte edilebilir. Ornek; dokme demir ovalama malzemesi degildir ve kesme ile vida acmak gerekir. 4) Kesme ile vida agma, ovala nacak parca capina g6re belli miktarda toleransa misaade eder. Dis acilacak parca kesilece- {1 zaman normal agin boyutu ka- hp-bash®i kesici takamin_ bogaz kesiti vasitasiyla kesip diizeltile- rek uzaklasrabilinir. Hig zarar yapilmaz, Mamafih, vida ovalama kaplan akan malzemenin spesi- fik bir hacmini kabul edecektir. ‘Asin boyutlar vida disi acilacak parca, agin metal akmasi ile son bulursa ki bu akma kaliplari dol- durur ve kalipta kinima ile so- nuglanir. Bu yéizden parca cap: siki kontrol edilmeli ve spesifik s1- mirlar icinde tutulmahehr. Kaynakea 1) "Metals Handbook of Machi- ning” (Volume 3) 2)http://www.landisth- readingsystems.com 3) Faruk Kartal, Sebahattin Ci- mentepe "Makine Elemanlar’ 2000 4) http://www.filetage.com 8) www.eni.de 6) www.precisionscrewthread.com 7) www hanzenginehouse.com 8) hitp://www.nd.edu (ch20.ppt) 9) Lalik S, Yasar M, Atav F. "Tes- viyecilik Meslek Teknolojist (0) 1959 10) www.portlandbolt.com Makina Magazin 111 (10-2005) 67