3.

NTE
TERMK SANTRALLER

KONULAR
1. Buhar Santralleri
2. Gaz Trbinli Santraller
3. Dizel Santraller
4. Nkleer Santraller
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

GR
Kat, sv ya da gaz hlindeki fosil yaktlarn kimyasal enerjisinin elektrik ener-
jisine dnt elektrik santralleridir. Kat, sv, gaz hlinde bulunan termik kay-
nan uygun artlarda ve uygun ortamda yaklarak yaktn verdii s enerjisinden
ve genlemeden faydalanlarak mekanik enerji elde edilir. Elde edilen bu mekanik
enerjiden de alternatrler yardm ile elektrik enerjisi reten santrallere, termik sant-
raller denir.
Termik santrallerde retilen elektrik enerjisinin birim maliyeti, hidroelektrik
santrallerde retilen elektrie gre ok daha pahaldr. Gnmzde kmr, doal
gaz, jeotermal enerji, gne enerjisi, petrol rnleri, biogaz, nkleer yakt gibi ter-
mik kaynaklar kullanan ok sayda termik santral vardr.

ekil 3.1 Bir buhar trbinli termik santralin blok emas ve blmler

Termik santrallerin, yaktn ve mekanik enerji reten makinenin cinsine gre

eitleri unlardr:
Buhar trbinli santraller

86
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

Gaz trbinli santraller

Dizel Santraller
Nkleer Santraller
3.1. Buhar Santralleri
Termik santrallerde buhar kazanlarnda yakt ve hava karm uygun artlarda
yaklr. Bu esnada kazanda bulunan sudan, yksek scaklkta yksek basnl buhar
elde edilir. Elde edilen yksek basnl buhar, buhar trbinine gnderilerek mekanik
enerji elde edilir. Buhar trbinine akuple olan alternatr de bu enerjiyi elektrik ener-
jisine dntrr. Bu prensiple alan termik santrallere, buhar trbinli santraller
denir.

ekil 3.2 Bir buhar trbinli termik santralin prensip emas

Buhar trbinli santrallerde yakt olarak linyit kmr, fuel-oil, doal gaz ve
byk ehirlerin p atklar kullanlr. Termik santraller, retilen elektrik enerjisinin
maliyetini daha fazla artrmamak iin kullanlan yaktn bulunduu yerin yaknna
kurulurlar. Prensip olarak bir buhar trbinli termik santralin almasn yukarda-
ki ekle gre yledir: Besleme suyu pompasndan baslan su kazana gnderilir.
Kazanda stlan su ilk nce buharlar, sonra kzdrclardan geerek kzdrlr(nemi
alnr). Elde edilen kzgn buhar, buhar trbinine gnderilir. Buhar trbininin kanat-
larna arpan buhar, trbini dndrr. Buhar trbinine bal alternatr bu dnme
eklindeki mekanik enerjiyi elektrik enerjisine dntrr. Alternatr k bir yk-
seltici trafo ile enerji nakil hatlarna verilir.
Buhar trbininde ii biten rk buhar, kondanser denilen younlatrclara
gelerek tekrar su hline dntrlr ve besleme suyu pompas ile tekrar kazana

87
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

girer. Bu ilem bir dng ierisinde devam ederek termik yolla elektrik enerjisi re-
timi gereklemi olur.

3.1.1. Buhar trbinli santrallerin nemi ve lkemizdeki

nemli buhar trbinli santraller
nemi: zellikle sonbahar ve k mevsimlerinde, yani yllk ya ortalamasnn
dk olduu dnemlerde, hidroelektrik santrallerde elektrik enerjisi retimi isteni-
len seviyelerde gerekletirilemez. Bu durumlarda buhar trbinli termik santraller
tam kapasiteyle altrlp elektrik enerjisi ihtiyac karlanm olur. nk; termik
santrallerde yakt olarak kmr, fuel-oil, doal gaz vb. yaktlar kullanld iin elekt-
rik retiminin miktar ve sresi yakta baldr. Yani yeterli yakt temin edildiinde
istenilen seviyelerde srekli bir elektrik enerjisi retimi yaplabilir. Her ne kadar asit
yamurlarna ve sera etkisine sebep olsalar da yln her aynda enerjisi retiminde
nemi byktr. Trkiyede atl enerji kayna olarak bulunan s de istenilen nite-
liklerde ve srekli enerji retebilmesi zelliinden dolay elektrik eri dk kmr,
buhar trbinli termik santrallerde deerlendirildii iin de ok nemli bir santral
tipidir. Buhar trbinli termik santrallerde filtreler kullanlrsa olumsuz etkileri byk
oranda ortadan kaldrlm olur ve elektrik retiminde ok nemli bir kaynak hline
gelir.

3.1.2. Buhar trbinli santrallerin blmleri ve grevleri

Kmrle alan termik santraller, kmrde bulunan kimyasal enerjinin, elekt-
rik enerjisine evrilmesini salar. Termik santrallerde genelde dk kalorili kmr
kullanlr. Bylece elektrik enerjisi retilirken, ayn zamanda dk kaliteli linyitlerin
deerlendirilmesi dnlmtr.
ekil 3.2de grlen ayrhan Termik Santralinin blmleri ve grevleri un-
lardr:
1. Kmr bantlar
2. Bunker: Santral binasnda kmrn deirmene girmeden bekletildii yer.
3. Deirmen: Bunkerden alnan kmrn tlerek toz hline getirildii yer.
4. Elek: Deirmenden gelen kmrn elendii yer.
5. Toz kmr kanallar
6. Yakc: Yanma odasnda toz hline gelen kmrn pskrtme ilemi yapa-
rak yanmasn salayan blm. Fuel-oil yakclar (Lans) ise kazann ilk atelenme-
sinde kmr yakabilecek scakla ulamas iin fuel-oil yakmak iin kullanlan bir
eit brlrdr.

88
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

ekil 3.3 ayrhan Termik Santrali prensip emas

89
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

7. Luvo: Yanma iin gerekli olan havann stld yer.

8. Yanma odas: Kazan iinde kmrn yakld blm.
9. Yanma odasnn kl.
10. Elektro filtre: Baca gaz ierisinde bulunan kl taneciklerinin elektrostatik
tutucular vastasyla baca gazndan ayrtrld yerdir.
11. Baca: Kazan ierisinde ii biten ve duman gaznn da atld yer.
12. Elektro filtreden ayrlan kl paralar.
13. Kazan ilk atelemek iin kullanlan fuel-oil deposu
14. Ekonomizr girii: Kazan giri suyunun baca gaz ile stld blm
15. Ekonomizer k borusu
16. Temiz hava
17. Buharlatrc boru
18. Dom: Ekonomizr ve buharlatrc borulardan gelen suyun topland, ya-
rs buhar yars su olan tanktr.
19. Dk scaklktaki kzdrc: Kazan ierisindeki suyun stld borulardr.
20. Orta basn trbinine giden hat
21. Yksek scaklktaki kzdrc borular: Domun st ksmnda bulunan 355 oC
yakn buharn 535 oCa ykseltildii ksmdr.
22. Yksek basn trbinine giden buhar k hatt
23. Yksek basn buhar trbini: Kzgn buharn trbine ilk verildii blm. Or-
tam scaklnda bekleyen trbine 535oCta buhar verdiimizde ilk anda malzeme
yapsnda ok etkisi yapar. Bu nedenle trbine buhar ilk defa kademe kademe za-
man aralklar ile verilir.
24. Orta basn trbini: Yksek basn trbininden sonra ikinci kademe buha-
rn trbine verildii yerdir.
25. Alak basn trbini: Orta basn trbininden kan, buharn buhar trbi-
nine verildii yerdir.
26. Kondanser: Alak basn trbininde ii bitmi, rk buharn topland
yer (0,5 At).
27. Kazan besleme suyu hatt
28. Degazr: Kondanserden gelen younlam buharn su hline gelerek top-
land su tank ve ayn zamanda kazan tasfiye sisteminden gelen saf suyun da de-
poland su tankdr.

90
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

29. Besleme suyu tank: Degazrden gelen suyun stc eanjrlerden geiri-
lerek topland su tank.
30. Buhar enjektr: Buhar enjektrnn grevi; kondanserin iindeki havay
alarak kondanserin i basncn atmosfer basnc altnda tutmaktr. Buhar enjekt-
rnde akkan olarak kazandan gelen taze buhar kullanlr. knda buhar+gaz bu-
lunmaktadr. Kondanserden emdii hava ile birlikte kulland buhar da atmosfere
atar. Atmosfer havasnn kondanserin iine girmesini engeller.Yani ak hava basnc
ile kondanser arasnda tka vazifesini grr.
31. Alak basn su stcs
32. Orta basn su stcs
33. Yksek basn su stcs
34. Soutma kulesi su havuzu
35. Elek(filtre): Su havuzundan gelen suyun szld yer.
36. Souk su hatt
37. Scak su hatt
38. Soutma kulesi: Kondanserde alak basn trbininden gelen buhar yo-
unlatran souk su, s al verii sonucu kendisi de snr. Isnan bu soutma suyu-
nun tekrar kullanlmas iin soutma kulesinin st ksmndan yamurlama eklinde
braklarak soumas salanr.
39. Su tasfiye sistemi: Saryar baraj glnden alnan suyun artlarak saf su ha-
line getirildii niteler.
40. Kazan besleme ilve su hatt
41. Saryar baraj gl
42. Alternatr: Trbin miline akuple olan ve mekanik enerjiyi, alternatif akm
elektrik enerjisine dntren nitedir. Jeneratr ve alternatr ayn anlama gel-
mektedir

3.1.3. Termik santrallerin alma prensibi

Kmr uygun artlarda buhar kazannda yaklarak su buhar elde edilir. Elde
edilen s enerjisi bir buhar trbini vastasyla kinetik enerji hline getirilir. Bu enerji
vastasyla alternatr evrilerek elektrik enerjisi retilir. Bu adan bakldnda sant-
ralleri iki grupta dnebiliriz:
Buhar retim tesisleri
Buhar trbini ve alternatr

91
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

Bu arada kmr hazrlama tesisleri, su analiz tesisleri, kl nakil tesisleri ve alt

tesisleri de santraller ierisinde olmas gereklidir.

3.1.3.1. Buhar retim tesisleri

Buhar retim tesislerinde ama; sudan buhar elde etmek ve bu buhar (trbini
alma artlarna getirmek iin) kzdrmaktr. Bir buhar kazanndaki ilevi iki ksmda
inceleyebiliriz:

Kmr-duman gazlar-kl ak:

Sisteme kmr, kmr bantlar vastasyla (1) gelir. Kmrn bykl 0.30 mmdir.
Kmr nce bunkerlerde (2) stok edilir.
Bunkerlerden alnan kmr, deirmenlerde (3) tlerek toz hline getiri-
lir. Eleklerden (4) geen toz kmrn iri taneli olanlar tekrar deirmene derken,
ince taneli olanlar toz kmr kanallaryla (5) yakclara (6) gelir. Toz kmr kazan
ierisine yakclardan pskrtlrken LUVOda (7) stlm yakma havas kartrla-
rak beraber verilir. Daha nceden kazan iersinde oluturulmu olan alevle karla-
an kmrler yanmaya balar.
Kazann ilk devreye alnmasnda motorin ve fuel-oil yakclar kullanlr. Sis-
tem belirli artlara geldikten sonra kazanda kullanlan fuel-oil kademeli olarak kesi-
lir. Yanma odalarnda (8) yanan kmr, buharlatrc borular, kzdrc borular, tekrar
kzdrc borular ve ekonomizr borular arasndan geerek elektro filtreye (10) gelir.
Elektro filtrelerde kl, elektrostatik tutucular vastasyla temizlenerek duman gazlar
bacadan (11) darya atlr.
Su-buhar ak:
Su kazana girdikten sonra (14) ekonomizr borularndan (15) geer ve scakl
355oCye ykselerek Doma (18) girer. Daha sonra buharlatrc borularda (17) dola-
an su tekrar Doma gelir. Bu arada suyun ierisinde buharlaan ksmlar dom ze-
rinden alnarak kzdrc borulara (19) verilir. Kzdrc borulardan kan 535 oCdeki
buhar, yksek basn buhar trbinine (23) girer. Trbinde i yapan ve scakl den
buhar kzdrlarak tekrar kazana gelir. Tekrar kzdrclar da kzdrlan buhar 540 oCde
trbine gnderilir. (22)

92
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

Resim 3.1 Bir buhar trbini ve alternatrn montaj grn

3.1.3.2. Buhar trbini ve alternatr

Kazandan gelen buhardaki s enerjisi trbinde kinetik enerjiye dntrle-
rek bir dnme hareketi elde edilir. Trbin miline akuple olarak balanm olan alter-
natr dndrlerek elektrik enerjisi elde edilmi olur.
Buhar trbini ayr blmden meydana gelmitir. Buhar yksek basn trbi-
ninden (23) girerek i yapmaya balar. Enerjisinin bir ksmn harcayan buhar trbin-
den alnarak (19) kazanda tekrar kzdrlr ve orta basn trbinine (24) verilir. Daha
sonra alak basn trbinine (25) giren buhar enerjisini brakarak kondansere (26)
girer. Yani buhar her seferinde tekrar kzdrlmak suretiyle defa trbini dndr-
mek iin kullanlr. Kondanserde younlaan buhar su hline gelerek degazrde (28)
toplanr. Daha sonra stcdan geen su, besleme tanknda toplanarak (29) tekrar ka-
zana baslr. Trbin kndaki basnc, atmosfer basncnn altnda tutmak(vakum)
gerekmektedir. Kondanserdeki vakum bir buhar enjektr (30) sayesinde salanr.
Kondansere giren buharn youturulmas ise ayrca bir soutma suyu ile salanr.
Soutma suyu pompas, soutma havuzundan (34) suyu alarak kondansere
basar. Kondanserde suyun scakl artacandan bu suyun soutulmas iin ayrca
soutma kuleleri yaplmtr. Bu ekilde soutma kulesinin havuzunda toplanan su
sirklasyon yaptrlarak devaml olarak kullanlr.

93
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

Resim 3.2 500 MWlk bir turbo alternatrn montaj srasnda ekilmi resmi

3.2. Gaz trbinli santraller

3.2.1. Kurulu amac

Elektrik ebekelerinde gnn her saatinde yk deiimleri farkllk gstermek-
tedir. 24 saatlik yk deiimlerinde ykn en yksek olduu deere; puant yk de-
nir. Bu deerde Pmax olarak ifade edilmektedir. Akam hava kararmaya baladktan
sonra saat 18.00-21.00 aras konutlarda yanan lmba says, merdiven otomatikleri,
mutfak, antre, salon gibi yerlerde yanan lmba says artmaktadr. Ayn anda sokak
lmbalar da devreye girmektedir. Ykn bu yksek olduu zamanda artan enerji
ihtiyacn karlamak iin devreye abuk giren ve kabilen santrallere ihtiya vardr.
Bu da hidrolik santraller fazla olmad zamanlarda gaz trbinli santraller tarafndan
karlanyordu. Ancak gnmzde puant yklerin hidrolik santrallerle karlanmas
daha ekonomik olmaktadr.
1940lardan itibaren gelimeye balayan gaz trbini teknolojisi 1970li yllarda

94
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

puant g ihtiyacn karlamakta kullanlrken, 1970li yllarn sonuna doru kom-

bine evrim santralleriyle uygulama imkn bulmutur. Gaz trbinli santrallerde en
ok motorin ve doal gaz kullanlmaktadr.

3.2.2. Gaz trbinli santrallerin blmleri ve grevleri

Gaz trbinli santrallerde, sv ve gaz yaktlar kullanlr. Bunlardan en uygunu;
gaz yaktlardr. Bu sebeple daha ok gaz yaktlar kullanlr. Gaz trbinli santrallerde
sv yakt veya gaz yakt kullanmnda alma sistemi ayndr.
Gaz trbinli santrallerin alma prensibi ksaca yledir:
ekil 3.3te grlen prensip emada gaz trbininin dndrlmesi sonucunda
elde edilen mekanik enerji alternatr yardmyla elektrik enerjisine dntrlr.
Trbinde mekanik enerji elde etmek iin u ilemler gerekleir. Trbin ilk hareketi-
ne bir asenkron motor yardmyla balar. lk hareketi veren bu motora, start motoru
denir. Start motoru gaz trbinini dndrmeye balar.

ekil 3.4 Gaz trbinli termik santral blok emas

Gaz trbini artan bir hzla dnmeye balar. Trbin dnmesi, sistem kendi ken-
dini hzlandrabilecek hz seviyesine ulancaya kadar start motoru tarafndan sala-
nr. Bu hza ulaldnda start motoru devreden kartlr. Gaz trbini bu hzn biraz
altnda dnerken yanma odasndaki nozullar atelenerek doal gaz yakar ve hava
ile kararak yanan doal gazn oluturduu basn ve itme kuvveti trbinin kanat-
klarna arparak trbinin dnmesini salar.
Start motoru devre d kaldnda bu ilem devam ettii iin gaz trbini uy-
gun hzda dnmeye devam eder. Gaz trbininin bu dnme hareketi miline akuple
bal alternatr yardmyla elektrik enerjisine dntrlr. Ksaca anlatlan bu sis-
temin ayrntlarna girecek olursak gaz trbinli termik santralin enerji retimi yapan

95
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

ksmn 5 balk altnda inceleyebiliriz.

Gaz trbinli termik santral aadaki ana sistemlerden oluur.
Tm rotor aft sistemi
Hava sistemi
Yalama ya sistemi
Kontrol ya sistemi
Yakt sistemi
Bu sistemlerden baka soutma suyu sistemi,su artma sistemi, alt sahas
elektrik sistemleri, kontrol ve kumanda sistemleri de mevcuttur.

3.2.2.1. Tm rotor aft (mil) sistemi

ekil 3.3te grlen sistem tm rotor aft sistemini ve santralin prensip ekli-
ni gstermektedir. Burada gaz trbini alternatre kompresr aft tarafndan ba-
lanmtr. Bunun sebebi ise gaz turbo jeneratr grubunun souk taraf kompresr
taraf olduundan, gaz trbininin termal genlemesinin alternatr etkilemesini
nlemektir.
Tm rotor aft sisteminin ilk hareket dzeni, bir ilk hareket motoru ile tork
konvertrden ibaret olup ilk hareket dzeni, gaz trbini alternatrne yardmc dili
ile irtibatlandrlmtr. Bu ilk hareket dzeni, nitenin start edilmesi ile tm rotor
aft sisteminin hz almasn salar.

Resim 3.3 701 F tipi gaz trbinli Yokohama santral

nitenin devreye alnma ilemi srasnda nite, kendi kendini hzlandrabile-
cek hz seviyesine gelince, ilk hareket dzeni devreden kar. lk hareket dzeninin
devreden kmas tork konvertr yann drene edilmesi ile olur. Rotor dndrme
dzeni (virr motoru) yardmc dili ile irtibatlandrlmtr. Mekanik ar hz kontrol

96
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

dzeni gaz trbininin egzoz ksmna yerletirilmitir. Viror motoru gaz trbinini a-
lmad zamanlarda dakikada 4 devirle dndrr. Eer bu ilem yaplmadan scak
trbin aniden durdurulursa trbinde salma eklinde bozulmalar meydana gelir.
Ana yalama ya pompas yardmc diliye balanm olup bylelikle ana
yalama ya pompasnn trbin aft tarafndan tahrik edilmesi salanmtr. Gaz
trbininin normal iletmesi srasnda gerekli yalama ya sadece ana yalama ya
pompas ile salanr

Resim 3.4 Gaz trbinli bir termik santralin gaz trbini ve alternatrnn grn

Bu tip gaz trbin nitelerinde ilk hareket sistemi bir tork konvertr ile alter-
natif akm tahrik motorundan oluur. lk hareket sistemi ile gaz trbininin hz viror
hzndan balayarak hzlandrlr. Start motoru tarafndan hzlandrlan trbin anma
devrinin %70ine kadar hzlandrlr. Bu devirden sonra trbin start motoru olmadan
gazn kuvveti ile kendi kendini hzlandrabilir.

97
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

ekil 3.5 Gaz trbinli termik santralde kullanlan alternatrn enine kesiti ve sarglarn durumu

Tork konvertr bir eit hidrolik kavrama olup hidrolik svs olarak yalama
ya kullanlr. Gerekli yalama ya bir tork konvertr ya pompas ile salanr. Gaz
trbini-alternatr nitesini hzlandrmak iin elektrik tahrik motoru altrlarak
tork konvertr vastas ile dndrme torku rotor aft sistemine aktarlr.
Trbin normal hz seviyesine ulatktan sonra gaz trbini, yol verme dzenin-
den bir yardm almadan kendi kendini hzlandrmaya balar. Bu hz seviyesinden
itibaren yol verme sistemi dnmekte olan aft sisteminden ayrlr.
Bu sistemde kullanlan alternatr deiik zelliklerde olabilir. rnein Bursa
kombine evrim santralinin gaz trbin ksmnda kullanlan alternatr hidrojen so-
utmal ve 13.8 kV gerilimlidir. Gc 281 MVA, g faktr 0.85, frekans 50 Hz ve
devri 3000 d/dkdr.
Genellikle termik santrallerde kullanlan alternatrler hidrojen soutmal
olarak yaplmaktadr. Fakat hidrojen soutmann yannda ss artan hidrojeni so-
utmak iin de su kullanlr. Alternatr gvdesine yerletirilen radyatr eklindeki
panellerden su geirilerek hidrojenin ss drlr. ekil 2.4te bu paneller gs-
terilmitir. Hidrojen alternatr sarglarnn etrafnda dolaarak sarglarn snmasn
engeller.
Gaz trbinli santrallerde kullanlan gaz trbinleri 3 blmden oluur. Trbinin
ilk blm 17-20 kademeli kanatklardan olumu kompresr ksmdr. Kompresr
ksm yanma iin gerekli basnta havay ve soutma iin gerekli havay temin etme-
ye yarar. kinci blm yanma odacklarnn bulunduu yanmann gerekletii ve
kanatklarn olmad ksmdr. nc ksm ise 3 veya 5 kademeli kanatklardan

98
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

olumu ve yanma sonucu aa kan scak ve basnl gazn arparak dnmeyi

salad gaz trbini ksmdr. i biten gaz buradan egzoza giderek sistemi terk eder.
3.2.2.2. Hava sistemi
Gaz trbininin gvenli iletilmesi iin soutma sistemi en nemli fonksiyonla-
rndan biridir. Soutma sisteminin fonksiyonu, gaz trbini kanatlar gibi dorudan
yanma rn scak gazlar ile direk temasta olan scak paralarn soutulmas iin
soutma havas salamaktr. Gaz trbininde giderek artrlan trbin giri scaklna
bal ve bunun bir sonucu olarak trbinin scak ksmlarnn soutulmas iin metot-
lar gelitirilmitir.
Trbin blmnn soutma sisteminde rotor soutma devresi ve drt sabit
kanat soutma devresi bulunmaktadr.

Resim 3.5 701 F tipi bir gaz trbinli santralin kesit grn

Rotor soutma devresi iin soutma havas olarak kompresrden yanma oda-
sna baslan ve yanma odalar gvdesinden alnan trbin soutma havas soutucu-
sunda soutulan hava kullanlr.
1.kademe sabit kanatlar soutmak iin dorudan kompresr k havas kul-
lanlr. 2. 3. ve 4. trbin kanat ringleri kompresrn yksek basn, orta basn ve
alak basn anti surge (bleed) sisteminden alnan hava ile soutulur. Anti surge
(bleed) sisteminden alnan hava ile ayn zamanda 2. 3. ve 4. Kademe kanat seg-
manlar, ring segmanlar ve trbin kademeleri arasndaki diskler soutulur. Yol ver-
me srasnda 6. ve 11. kademe kompresr anti surge (emniyet valfi) valfleri alarak

99
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

kompresr surge olayna kar korunur. Kompresr kanatlarnn ykanmas srasnda

suyun yataklara girmesinin nlenmesi iin 6. kademe bleed hava hattndan alnan
filtre edilmi hava ile kompresr ve trbin tarafndaki yataklarda szdrmazlk sala-
nr.
Gaz trbini; hava giri sistemi, hava giri filtreleri ve hava giri kanallarndan
olumaktadr. Fiberglastan mamul filtre elemanlar ile atmosfer havasnda bulunan
toz gibi kat zerrecikleri filtre ederek bu gibi maddelerin kompresre girmesi nle-
nir.
Trbin hava giri sistemi kanallar ise giri havas susturucular ve hava kanal-
larndan olumaktadr. Hava giri kanal sisteminde bulunan giri havas susturucu-
lar vastasyla giri havas sisteminde kompresr kanatlar nedeniyle oluan yksek
frekansl grlt kabul edilebilir seviyelere drlr.
Gaz trbinindeki yanma ilemi neticesinde oluan egzoz gazlar, egzoz kanal
vastasyla atk s kazanna verilir. Egzoz kanalnda bulunan akustik paneller ile eg-
zoz gaznn oluturduu grlt seviyesi drlr.
Santral kombine evrim santrali ise egzoz gaz tekrar deerlendirilir. Gaz tr-
binli santral ise filtre edilerek atmosfere verilir.
Gaz trbini hz alma ve hz dm periyotlarnda gaz trbini kompresrn
ani basn ykselmelerinin sebep olaca hasarlardan (surge) korumak iin gaz tr-
bininde iki kompresr bleed (anti surge) sistemi vardr. Bu sistem ile kompresrn 6.
ve 11. kademlerinden iki adet kompresr bleed valfi ile hava alnr. Bu iki adet bleed
valfi gaz trbini hzna bal olarak pnmatik olarak alrlar.

Resim 3.6 Bursa kombine evrim santralinde gaz trbininin yerletirilii

100
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

3.2.2.3. Yalama ya sistemi

Yalama ya sisteminin fonksiyonu; tm yataklara, dililere, gaz trbinini eg-
zoz taraf tayclarna, ar hz koruma sistemine, tork konvertre, istenen basn
ve scaklkta, filtre edilmi temiz yalama ya temin etmektir.
Gaz trbini ve alternatrn emniyetli almas, sisteme yeterli yalama ya
salanmas artna baldr. Yasz alma durumu elektriksel kilitleme sistemi ile
olanaksz hle getirilerek koruma salanmtr.
Yol verme ilemi srasnda alternatif akm motor tahrikli ve %100 kapasiteli
yardmc yalama ya pompas ile alr. Bu yardmc yalama pompas ile ilk dn-
drme (viror) ilemi srasnda sisteme yalama ya verilir. Yol verme ilemi bala-
madan en az 8 saat nce trbin virore (dk devirde dndrme ilemi) alnmaldr.
Trbinin yk altnda almas durumunda, gerekli yalama ya, gaz trbini rotoru
tarafndan tahrik edilen ana ya pompas ile salanr.

3.2.4.4. Kontrol ya besleme sistemi

Kontrol ya sisteminin amac yakt besleme kontrol valflerine temiz, filtre
edilmi istenen basn ve scaklkta kontrol ya temin etmektir.
Yol verme ilemi srasnda yol verme sreci balatld anda, alternatif akm
motor tahrikli , %100 kapasiteli ana kontrol ya pompas otomatik olarak devreye
girer. Bu ana kontrol ya pompas, gaz trbinine yol verilirken, yakt besleme valfle-
rine kontrol ya beslemesini salamaya balar.

3.2.4.5. Yakt sistemi

Yakt sisteminde yaklacak yaktn temini ve yaklmas iin iki ayr nite mev-
cuttur:
Doal gaz sistemi
Yakclar
Doal gaz sistemi
Gaz trbininin tm iletme artlarnda, doal gaz temini, doal gaz sistemi
ile salanr. Doal gaz sistemini oluturan alt sistemler srasyla; giri sepe-
ratr, filtreler ve doal gaz kompresrleridir.
Sistemde bulunan seperatrler ile kat maddelerin ve sv damlacklarn no-
zullara girmesi nlenir. Seperatrler esas olarak girite doal gazn nemini
alrlar.
Filtreler ise doal gazn trbine giriinden nce, kat maddeler ve sv dam-
lacklarnn trbine girmemesi iin niha bir filtredir.

101
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

Yakclar:
Yakma sistemi 20 adet evresel yakclardan oluur. Yakclar herhangi bir buhar
veya su enjeksiyonu gerekmeden dk azotoksit emisyon seviyesini salayacak
zelliktedir. Her bir yakcda merkezde difzyon alev salayan bir adet pilot nozul
ve bu pilot nozulun etrafnda 8 adet ana nkarm (premix) nozul bulunmaktadr.
8 adet nozul btn artlarda servistedir. %40 ykn zerinde top hat denilen dier
nozullar da servise girer

ekil 3.6 Yakclar ve yakma sistemi

Dzgn alev elde edilmesi pilot nozulun yaylan difzyon alevi ile salanr. Bu
nedenle pilot alev ateleme aamasndan yk iletmesine kadar uygulanr. Difz-
yon pilot alevine gre daha dk alev scakl oluturmas nedeniyle n karm
ana nozullar vastasyla dk azotoksit (NOx) yakma salanr. Giri ksmnda bulu-
nan by-pass valfi ile ana nozullara giden hava beslemesi ayarlanarak kontrol edilir.
Ana nozullarn n karm modunda, bu sistem ile en uygun yakt-hava karm ora-
n temin edilir.
Ateleme ileminde nce 8 ve 9 nolu yakclardaki ateleyiciler kvlcm ver-
meye balar ve alev oluur. Alev borusu ile alev komu yakclarda da oluturulur ve
nihayet btn yakclar atelenmi olur. Tm yakclarda ateleme ileminin tamam-
lanp tamamlanmad 18. ve 19. yakclarda bulunan alev dedektrleri ile izlenir.

102
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

ekil 3.7 Yanma odalar ve yakt yaylma mekanizmas

3.2.3. Gaz trbinli santrallerin gnmzdeki

uygulamalar
Gnmzde, enerji gereksinimi hzla artmakta ve buna paralel olarak petrol
bazl yaktlar, doal gaz ve kmr rezervleri hzla azalmaktadr. Bu gelimeler birincil
enerji kaynaklarnn yksek verimlilikte kullanmn ve evre ile bark sistemlerin
seimini zorunlu klmaktadr. Bu da doal olarak yksek verimli kojenerasyon tekni-
i zmlerini gndeme getirmitir.
Gnmz Trkiyesinde, zellikle enerjiyi youn bir ekilde kullanan sektrler
iin enerji sorunu ok nemlidir. Bu nedenle bileik s/g santralleri; tekstil, kt,
seramik, imento, kimya, gda, toplu stma ve soutma gibi hem elektrik hem sya
gereksinimi olan sektrler iin olduka gnceldir.
Temel olarak elektrik enerjisi retim ilemi u ekildedir: Kullanlan temel ya-
ktn yanmasyla, kimyasal enerji meydana gelir. Kimyasal enerji mekanik enerjiye
dnr. Bu enerji de jeneratr yardmyla elektrik enerjisine dnr. Yanma rn
olarak 400 - 500C scaklktaki egzoz gazndan ve sistem soutmasndan elde edilen
slarn, s deitiricilerinden geirilerek buhar veya scak su elde edilmesidir.

103
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

Resim 3.7 Bursa kombine evrim santralinin 1. nitesinin grn

Byk gl konvansiyonel santrallerin buhar ve scak su tketebilecek birim-

lere olan uzaklndan tr ilk kuak termik santrallerde sistemin rettii s atla-
rak sadece elektrik enerjisi retilmekteydi ve sistem verimi %30-35 civarlarndayd.
Fakat son yllarda atk slardan da yararlanlarak gerekletirilen kombine evrim
santralleriyle sistemlerin verimi % 45-55 dolaylarna kmtr. Dnyadaki en iyi kom-
bine evrim rneklerinden biri olan Ambarl Kombine evrim Termik Santralinde
verim % 50 civarlarndadr. Yine de bu verim art nakil hatlarndaki %10 civarndaki
kayplarla olduka dmektedir.
Yksek verimli kojenerasyon tesislerinin gereksinim duyulan her gc karla-
yacak ekilde tasarlanp, tketim birimlerinin yaknlarna kurulabilmesi ve bylece
iletim kayplarn en aza indirgeyerek almas kojenerasyon seiminin aklcln
arttrmaktadr.
Enerji gereksiniminin karlanaca tketim biriminin zelliklerine gre aa-
da tantlacak sistemler kullanlarak bir kojenerasyon santrali tasarlanr. Bu sistemler;
genellikle gaz trbinli, gaz ve buhar trbinli kombine) veya gaz motorlu olmaktadr.
Gaz trbinli kojenerasyon sistemleri
Son yllarda havaclk sanayiindeki teknolojik gelimelere paralel olarak,
gaz trbinleri ok yksek verimlere ulam ve ekonomiklii hzla artmtr.
Bylece yeni kuak endstriyel gaz trbinleri gvenilirlii, yksek ve bakm

104
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

ihtiyac dk olduklarndan, problemsiz olarak uzun sreli alabilmekte-

dirler.
Teknik adan deerlendirildiinde gaz trbinli sistemler; doal gaz ve hava
karmnn ( 12-35 bar ) yanma odasnda yanmasyla oluan kinetik enerji
trbin araclyla jeneratr dndrr. Jeneratrn dnmesiyle de elektrik
enerjisi elde edilir. (ekil 3.7)

ekil 3.8 Gaz trbinli basit evrim kojenerasyon tesisi prensip emas

Gaz ve buhar trbinli kojenerasyon sistemleri

Gaz trbinli sistemlerin egzoz klar 400-500C scaklk dolaylarndadr.
Gaz trbini kndan dorudan bir s deitirici (atk s kazan) yardmyla
istenen artlarda doymu buhar ve scak su elde edilir. Gaz trbinli kojene-
rasyon sistemlerinin oranca yksek olan sl kndan elde edilen buharn
dorudan ilemde kullanlmasna ihtiya duyulmadnda, gaz trbini atk
s sistemine balanan buhar trbini ile kojenerasyon sisteminden daha
fazla elektrik retilebilir. Bu prensiple gerekletirilen sistemlere; kombine
evrim santralleri denir. ( ekil 3.8 ) Bir benzetme yapacak olursak; gaz tr-
binli bir termik santralin egzoz gazn bir buhar trbinli santralin buharnn
elde edilmesi iin kullanan santral tipine kombine evrim santrali denir.
Yani kombine evrim santralleri gaz trbinli termik santral ile buhar trbinli
termik santralin birletirilmi hli gibidir.
Kombine evrim santrallerinin dier termik santrallere gre stnlkleri un-
lardr:
Kombine evrim santrallerinde %55e kadar yksek verim deeri garanti
edilebilmektedir.

105
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

Yksek verim nedeniyle retilen birim elektrik enerjisine karlk

karbondioksit oluumu ok daha dk olmaktadr.
Yatrm maliyeti dier enerji retim tesislerine gre ok ucuzdur.
Tesis sresi ksadr.
Su ihtiyac dktr.
letme ve bakm kolay ve dier enerji retim sistemlerine gre daha
ucuzdur.
letme fleksibilitesi (esneklii) yksektir.
Trkiye kombine evrim santrallerinin nemini tam zamannda anlayarak
1980li yllarda Trakya ve Ambarl kombine evrim santrallerini tesis etmi ve Hazi-
ran 1999da da Bursa kombine evrim santralini deneme retimine almtr.

ekil 3.9 Gaz ve buhar trbininden oluan Kombine evrim Santrali prensip emas

Gaz motorlu kojenerasyon sistemleri:

Daha dk scaklkta ve ktlede atk s saladklarndan ve ok eitli glerde
retilebildiklerinden dolay, zellikle sl tketimi elektrik tketimine oranla daha
dk olan endstriyel uygulamalarda, toplu konut, tatil kyleri, byk oteller gibi
scak su ve soutma gereksinimi olan uygulamalarda ok uygun zmler olarak
karmza kmaktadr.

106
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

Teknik olarak sistemi incelediimizde aadaki sonulara varabiliriz :

Gaz motorlarnda, silindir iine yakt olarak alnm gaz, Otto evrimine gre
buji atelemesi ile yanmas gerekleir. Burada oluan genleme ile pistonlar ve
buna bal bir jeneratr tahrik edilerek elektrik enerjisi elde edilir ya da istenirse
bu dnel hareket bir akkan pompalamak amacyla pompay tahrik etmek zere
kullanlabilir. Gaz motorunun, kojenerasyon (bileik s g santralleri ) amal kulla-
nmnda, sisteme verilen s enerjisi unsurdan elde edilir.
Bunlar; gaz motorunun yalama devresi, yanma sonucu oluan egzoz gazlar
ve arj havas, silindir blou (ceket) soutma suyu devresidir. Birden fazla motor
kullanarak retim kapasitesi artrlabilir. Elde edilen sl enerji, s deitiricilerinden
geirilerek 90C `de scak su (stma amal ) elde edilebildii gibi egzoz gaz, atk s
kazanna verilerek istenilen basnta doymu buhar elde edilmesi de mmkndr.
Gaz motorlu kojenerasyon sistemleri, elektrik tketiminin sl tketimine
oranla daha yksek olduu ya da elektrik ihtiyacnn 1 MWtan daha dk olduu
durumlarda seilmesi uygundur. Bu zellikleri ile gaz motorlar elektrik ihtiyacnn
yan sra, stma ve soutma amal s enerjisi gereksinimi duyulan, toplu konut bl-
geleri, oteller, tatil kyleri, yzme havuzlu spor kompleksleri, niversite kampsleri
gibi uygulama alanlarnda kullanlrlar.
Gaz motorlar denilince yakt olarak ilk nce doal gaz akla gelmekte fakat
sv atk artma tesislerinden elde edilen metan gaz, kat atklarn plklerde bo-
zulmas srasnda aa kan plk gaz ve propan gaz ile alan gaz motorlarnn
retimi ve uygulamalar da baar ile gerekletirilmektedir.
Kojenerasyon sistemlerinde gaz motoru kullanmann bir baka avantaj da
motorun ksa zamanda devreye alnp, yine ksa zamanda devre d brakabilme
kolayldr. Ayn zamanda, gaz motoru, tesisinin az devre eleman iermesinden
dolay dier sistemlere gre daha ksa zaman srelerinde tesis edilebilmesi ve tesis
i tketimlerinin az olmas da gaz motorunun bir avantajdr.
Gaz motorlarnn ok eitli glerde imal edilebilmelerinden dolay, gnn
eitli zamanlarnda deiik yk seviyelerindeki uygulamalarda, yk iki, belki de
daha fazla motorun zerine paylatrma olana bulunmaktadr.
lkemizde gaz trbinli ve doal gaz kombine evrim santralleri mevcuttur.
Ayrca otoprodktr statsnde doal gaz santralleri de vardr.

107
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

ekil 3.10 Gaz motorlu kojenerasyon sistemi prensip emas

ekil 3.11 Bursa doal gaz kombine evrim santralinin krokisi

3.3. Dizel Santraller

Gnmzde dizel santraller fabrika, iletme, Trk Telekom, Tv istasyonlar,
hastaneler gibi nemli yerlerde enerji kesildiinde kullanlr. Ayrca haddehaneler-
de, dkmhanelerde, elektrikle alan potalarn ve indksiyon bobinlerinin alt-
iletmelerde enerji kesilmesinde, tesisin zarar grmesini nlemek iin kullanlr.

108
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

Dizel santraller kk yapl olduu iin az yer kaplarlar. stenildiinde tana-

bilir. Bu zelliklerden dolay ok kullanlr. Fakat elektrik enerjisi retiminde birim
maliyeti ok pahal olduu iin byk santral seviyesinde kullanlmas uygun olmaz.
Bu sebeple elektrik enerjisinin kesildii zamanlarda hizmetlerin devamlln sa-
lamak iin kullanlr. Uygulamalarda jeneratr olarak bildiimiz cihazlar, kk apl
dizel santral uygulamalardr.
Dizel santraller, elektrik enerjisinin ulatrlamad llerde ve gemilerde de
kullanlr.

3.3.1. Dizel santrallerin blmleri ve grevleri

3.3.1.1. almas
Dizel santrallerde yakt olarak mazot kullanlr. Dizel santrallerde mekanik
enerjiyi oluturan ksm dizel motordur. Dizel motorun almas zetle yledir:
Szge ve susturucudan geerek basn ve scakl artrlm hava, dizel mo-
tora verilir. Motorun pistonlar tarafndan sktrlan bu havann iine basnl yakt
(Mazot) pskrtldnde, ortamda bir yanma oluur. Bu yanma etkisi ile skan
pistonlar geriye doru itilir. Bu olay zincirleme devam eder. Pistonlarn ucuna ba-
l bir volan sayesinde hareket dzgn dairesel harekete evrilir. Buradaki mekanik
enerji dizel motorun miline bal alternatr dndrerek, elektrik enerjisine evrilir.
Dizel santraller 35 KVAdan 50 MVAya kadar olan glerde yaplrlar. Dizel
santraller hayati nem tayan yerlerde ve enerjinin ulatrlamad yerlerde abuk
devreye girmesi, kolay yklenebilmesi ve yakt olduu srece kesintisiz alabil-
mesi gibi baz stnlklerinden dolay tercih edilirler. Santrale hava salayan sis-
tem, ilk nce havay bir kompresr yardmyla eker. ekilen hava iindeki toz ve
benzeri zerreciklerin santrale girmemesi, hava filtresi yardmyla salanr. Filtreden
sonra yerletirilmi olan susturucuda havann ekilmesi srasnda oluacak sesi ka-
bul edilebilir seviyeye indirmektir. Yanma odasna gnderilecek olan havann biraz
stlmas gereklidir.Bu stma ilemi iinden egzoz gaznn getii bir eanjr ile sa-
lanmaktadr. Bu ekilde ii biten egzoz gaz, tekrar kullanlm olur.
Santralde kullanlan yakt, ana yakt deposundan, bir pompa yardmyla gn-
lk yakt deposuna gnderilir. Buradan bir yakt filtresi iinden geen yakt, iindeki
yabanc maddeleri bu filtrede brakr. Bir yakt pompas yardmyla yakt yanma oda-
sna pompalanr.
Dizel motorun soutulmas soutucu su ile salanmaktadr. Motoru soutur-
ken snan soutma suyu bir havuz suyu ile tekrar eski ssna getirilir.

109
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

Resim 3.8 Bir dizel santralin grn

ekil 3.12 Dizel santral prensipemas

110
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

ekil 3.13 Otomatik kumandal Dizel-Jeneratr grubu

111
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

3.3.2. Dizel santrallerin blmleri

Dizel motor
Alternatr ve uyartm dinamosu
Dier blmler ( yol verme,kumanda, soutma, datm tablosu v.b)

3.3.2.1. Dizel motor

Dizel motor, mekanik enerjinin retildii mazotla alan bir motordur. Sistem
itibariyle kamyonlardaki dizel motorlarla benzerlik gsterir. Fakat daha byk ve
daha gldr.Boyutlar santraln kapasitesine gre deiir.

3.3.2.2. Alternatr ve uyartm dinamosu

Dizel santrallerde, dizel motor yardmyla retilen mekanik enerji dorudan
doruya veya bir dili grubu vastasyla alternatrlere aktarlr.
Alternatr miline uygulanan mekanik enerji elektrik enerjisine evrilir. Alter-
natrlerin elektrik retiminde ihtiya duyduklar uyartm gerilimleri, miline akuple
bal, uyartm dinamosundan salanr. Bu uyartm dinamosu bir nt dinamo olabi-
lecei gibi bir kompunt dinamo da olabilir.
Dizel santrallerde kullanlan alternatrlerde silindirik rotorlar kullanlr. Dier
termik santrallerde kullanlan alternatrlerin devirleri 3000 d/dk iken dizel santral-
lerde alternatr devir says; 107 d/dk, 429 d/dk gibi deerlerdedir.

Resim 3.9 Bir uyartm dinamosu rotoru ile diyotlar ve koruyucu devresi

112
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

ekil 3.14 Dizel santrallerde kullanlan bir alternatr ve uyartm dinamosu

3.3.2.3. Dier blmler

Yol verme sistemi:
Dizel motorun ilk almas esnasndaki hareketin salanmasna, yol verme sistemi
denir. Kk dizel santrallerde yol verme ilemi akmlatrle alan bir motorla
yaplr. Sistem alrken bir arj dinamosu yardm ile ak devaml arj edilir. Akden
alnan enerji ile dnen motor, dizel motora ilk hareketi verir ve dizel motor yol alr.
Dizel motor altktan sonra kendi kendini altracak enerjiyi retmeye balar.
Byk dizel santrallerde ise yol verme ilemi, basnl hava kullanlarak ya-
plr. Bu durumda basnl havay elde etmek iin bir kompresre ve hava tplerine
ihtiya vardr.
Soutma ilemi:
Hareketli paralarn bulunduu her makine alrken snr. Bu snmann ar bo-
yutlara ulamas ve makineye zarar vermemesi iin soutulmas gerekir. Bu ilem
genellikle saf su ile yaplmaldr. Saf su motorun iinden dolaarak soumay salar.
Kk gl santrallerde soutma ilemi, hava ile yaplabilir.

113
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

Hareketli paralarn ar srtnmesi ilemini nlemek iin ve rahat hareket

etmesini salamak iin kullanlan ya da soutma ilemine yardmc olur. Bu b-
lmlerden baka, dizel santrallerde kumanda, yakt ve hava pompalama niteleri,
datm tablolar, yalama nitesi gibi niteler de mevcuttur. Fakat dizel santraller
gnmzde byk glerin retiminde kullanlmad iin fazla ayrntya girmeye
gerek duyulmamtr. Baz byk tesislerde dizel santraller yerine gaz motorlu sant-
raller kullanlmaktadr.

Resim 3.10 Bir alternatr ve uyartm dinamosu

Resim 3.11 lde kurulmu bir dizel santral

114
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

3.4. Nkleer Santraller

Nkleer santral; uranyum 233, uranyum 235, pltonyum 239 ve toryum gibi
maddelerin atomlarnn kontroll bir ekilde reaktrlerde paralanmas sonucu ok
yksek derecede s enerjisi aa kmaktadr. Bu s enerjisinden buhar kazanndaki
su stlarak, yksek scaklkta ve basnta buhar elde edilmektedir. Meydana gelen
buhar, trbine verilerek mekanik enerjiye evrilir. Buhar trbininin miline akuple
bal olan alternatr dndrlerek, elektrik enerjisi elde edilir.
Nkleer malzemeden enerji retimine ynelik ilk bilimsel almalar, 1900l
yllarn banda ABDnin nclnde Rutherford, Hans, Strasman, Oppnheimer,
Einstein gibi bilim adamlar tarafndan balatlmtr.
Deneysel anlamda ilk nkleer reaktr dier bir deyile enerji retimine y-
nelik kontroll zincirleme reaksiyon, 1942 ylnda Enrico Fermi tarafndan Chicago
niversitesinin bahesindeki tesiste gerekletirilmitir.
1955 ylnda yaplan 1. evre Konferansndan sonra nkleer alandaki al-
malar hemen balatan lkelerden biri Trkiyedir. 1956 ylnda 6821 sayl yasa ile
Babakanla bal Atom Enerjisi Komisyonu kurulmu, 1961 ylnda da Kk ek-
mece Nkleer Aratrma ve Eitim Merkezinde 1 MW gcndeki aratrma reaktr
iletmeye almtr.
1971 ylnda TEK bnyesinde Nkleer santral dairesinin kurulmasndan son-
ra nkleer santral kuruluuna ynelik almalar youn bir ekilde devam etmitir.
1976 ylnda santral yer seimi aratrmalar tamamlanarak Akkuyu iin yer lisans
alnmtr.
Nkleer santral ihalesi bir spanyol firmaya verilmi ve anlamas 1998 yl iin-
de yaplmtr. Nkleer santral almalar 1956 ylnda balamasna ramen ilk nk-
leer santralimizin 2006 ylnda hizmete girmesi plnlanmtr.
Nkleer santraller hidroelektrik ve kmr yaktl santrallerin aksine, teknik ola-
rak her yere kurulabilirler. Ancak retilen elektriin ekonomik olabilmesi iin santra-
lin kurulduu yerin baz zelliklere sahip olmas gerekir. Bu zellikleri birka balk
altnda belirtelim:
Deprem riski: Nkleer santraller kurulurken yapm maliyetini en aza indi-
rebilmek iin,deprem riskinin en dk olduu yerler seilir. Akkuyu yresi bu
anlamda,Trkiyenin en gvenli blgelerinden biridir.
Tama koullar: Nkleer santrallerin,400-500 tona varan arlkta paralar
vardr. Resim 2:14 bu paralarn santraln kurulaca yere tamas nemli bir so-
rundur.Corafyamz,kara ve demir yollarmz,bu arlktaki paralarn tanmasna
uygun deildir. Akarsularmzda tamacla uygun olmad iin bu soruna zm
getiremezler. Bu sebeple Trkiyeye kurulacak nkleer santralin ncelikli olarak de-

115
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

niz kenarnda olmas ekonomik olarak byk yarar salar.

Soutma gereksinimi: Termik santrallerde olduu gibi nkleer santrallerde de
retilen sy alabilmek bir soutucuya gereksinim duyulur. Bu soutucu genellik-
le akarsu veya denizden salanacak sudur. Trkiyedeki ou akarsuyun debisi bu
soutmay salayacak dzeyde olmadndan nkleer santrallerin deniz kenarnda
kurulmas en uygun seenektir.
Meteorolojik koullar: Yreye hakim hava olaylarnn bilinmesi, salanan g-
venliin korunmas ve olas radyolojik etkenlerin en aza indirilmesi asndan nem-
lidir.
Akkuyu yresi, yukarda sralanan btn bu zelliklere sahip yerlerden biri ol-
duu iin seilmitir. Yrenin lisans alma almalar ise 1972 ylnda balam, drt
yl sren jeolojik, meteorolojik ve biyolojik incelemeler sonucunda bu yreye Trki-
ye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK) tarafndan yer lisans verilmitir.

3.4.1. nemi
Dnya elektrik ihtiyacnn 2007 ile 2035 yllar arasnda yllk ortalama %1,4
toplamda %49 artaca ngrlmektedir.
lkemizde ise 2009-2018 yllar arasnda yksek talep olduunda %4,5-7,5 d-
k talep olduunda ise %4,5-6,7 orannda yllk elektrik talep art olaca tahmin
edilmektedir
Bu arta karn, TPAOnun verilerine gre, dnya elektrik retiminin %26,7sini
(2008 yl), lkemizin ise %47,2sini (2010 yl) karlayan petrol ve doalgazdan pet-
rol rezervleri 2050 ylnda, doalgaz rezervleri ise 2070 ylnda tkenecei tahmin
edilmektedir.

Tablo 3.1 lkemizin elektrik retim talebi

116
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

Bu durumda, gelecekte enerji arz gvenliinin salanmas iin yeni kaynakla-

ra ihtiya duyulacaktr.
Bu kaynaklarn her an kullanma hazr bulunmasnn yan sra ucuz, evre dos-
tu ve gvenilir (srekli) olmas da gerekmektedir. Btn bu zellikleri tayan nkle-
er enerji, srdrlebilir enerji stratejilerinde byk neme sahiptir.
Dnya genelinde ve lkemizde nkleer enerjinin, elektrik retiminde tercih
edilmesindeki dier nedenler aadaki ekilde sralanmaktadr:
Nkleer santraller, yenilenebilir enerji kaynakl santraller gibi d koullara
(iklim koullarna), kmr santralleri gibi yaktn kalitesine, petrol ve
doalgaz santralleri gibi rezerv miktarna bal olmad iin elektrik
retiminde sreklilik arz eder.
Nkleer enerji retim zinciri, tmyle ele alndnda sera gaz salm
konusunda en temiz seenektir. Fosil yaktlarn yanmasyla aa kan
karbon monoksit, karbondioksit, slfr dioksit ve azot dioksit gibi sera
gaz oluumuna sebep olan zararl gazlar, nkleer santraller alrken
atmosfere salnmaz.
Bu nedenle nkleer enerjinin iklim deiikliine sebep olan atmosferdeki
sera gaz konsantrasyonunun azaltlmasnda byk rol vardr.
Gnmzde nkleer santraller, elektrik sektrnden kaynaklanan sera
gaz salmnda yllk olarak yaklak %17 azalmaya sebep olmaktadr. Bu
santrallerin yerine fosil yaktl santrallerden elektrik elde edilmi olsa her yl
1,2 milyar ton karbon atmosfere verilecekti .
Ayrca, elektrik retiminin nkleer santrallerden salanmasyla ylda 2,3
milyar ton karbondioksit (Yaklak 444 milyon arabann 1 ylda atmosfere
yayd karbondioksit miktar ), 42 milyon ton slfr dioksit, 9 milyon
ton azot dioksit emisyonuna ve 210 milyon ton kl retimine engel
olunmaktadr. Buna gre, fosil yaktla alan santraller yerine nkleer
santrallerin kurulmas durumunda karbondioksit emisyonu decek ve
uzun vadede kresel snmaya en iyi zm olacaktr.
1 kilogram uranyumdan elde edilen enerji iin, 3.000.000 kilogram (3000
ton, 25 adet ar yk tren vagonu13) kmr veya 2.700.000 litre (2700
metrekp, 135 adet byk boy akaryakt tankeri) petrol gerekmektedir.
Bu kadar az miktarda uranyum kaynandan yksek miktarda enerji
retildiinden nkleer santrallerin atk miktar da bu oranda fosil
yaktlardan ok daha azdr. rnein, elektrik retiminin %75 gibi byk bir
oranda nkleerden saland Fransada, drt kiilik bir ailenin mrleri
boyunca kullandklar nkleer enerjiden, en fazla bir golf topu kadar
byklkte camlatrlm nkleer atk kmaktadr.
Ayrca, nkleer santrallerde az miktarda yaktla ok yksek enerji

117
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

retiminin gereklemesi sonucunda, santralde kullanlan nkleer yaktn

ok uzun yllar enerji ihtiyacn karlayaca dnlmektedir
Yakt stoku olduu srece, srekli gvenilir enerji retilebilir.
Nkleer santrallerden kan atk miktarnn ok az olmasyla ok az
yer kaplayacandan yer stndeki depolarda gvenli bir ekilde
depolanabilmektedirler. rnein, 1000 MWe gcndeki bir nkleer
santralden ylda yaklak 30 ton (yk treni vagonunun yars) nkleer atk
kmaktadr. Ayn byklkteki bir fosil santralinden ise yaklak 2.000.000
ton petrol at veya kmr at kmaktadr. Bu da nkleere gre yaklak
67.000 kat fazla atk miktarn gstermektedir.
Kullanlm nkleer yaktlar yeniden ilenerek (reprocessing) enerji retimi
iin kullanlabilirler. Radyoaktif fisyon rnlerinin %3 ve ar elementler,
kullanlm yakttan ayrtrlp camlatrlarak canl yaamndan izole
edilmi ekilde gvenli ve srekli depolanabilmektedir. Pltonyum ve
uranyumu ihtiva eden geriye kalan %97sinden ise yeni yakt elementleri
retilebilmektedir. Bunun sonucunda, kullanlm nkleer yaktlarn byk
ounluunun tekrar ilenebilmesi ile nkleer santraller iin gerekli yakt
ihtiyac uzun yllar boyunca karlanabilecek ve kullanlm yaktlardan
kaynaklanan atk miktar azaltlm olacaktr.
Nkleer yakt maliyeti ve bunun sonucu olarak fiyat istikrarl saylabilecek
seviyededir.
Tablo 3. 2de grld zere iletme maliyetlerinde nkleer yaktn oran
%30larda olduu iin (bu oran kmr yaktl santraller iin %77, doalgaz
iin %90) nkleer yakt fiyatlarndaki deiimin elektrik retim maliyetine
etkisi fosil yaktlara oranla ok daha azdr. Yakt fiyatlarnn iki katna
kmas doalgaz santralleriyle retilen elektriin maliyetine %66, kmr
santralleriyle retilen elektriin maliyetine %31 orannda yansmaktayken
bu oran nkleer santraller iin sadece %9dur.

Tablo 3.2 letim maliyetinde yaktn oran ve yakt fiyatnn iki katna kmasyla birim elektrik
enerjisi retim maliyetindeki deiim

118
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

3.4.2. Dnyada ve lkemizde Kaynaklarna Gre Elektrik

retim Oranlar
Uluslararas Atom Enerji Ajans verilerine gre 2008 ylnda dnyada toplam
20.181 Milyar kWh elektrik retimi gereklemitir. retilen bu elektriin kaynakla-
rna gre dalm Tablo 3te gsterilmektedir.
Toplam elektrik retiminde dnyada en byk pay, %41 ile kmr kaynakl
g santrallerine aittir. Nkleer g santrallerinden retilen miktar ise %13,5 ile do-
algaz ve hidrolik santrallerden sonra 4. sray almaktadr.

Tablo 3.3 Dnyada ve lkemizde retilen elektriin yakt kaynaklarna gre dalm

Trkiyede 2010 yl verilerine gre toplam 212 Milyar kWh elektrik retimi
gereklemitir. Tablo 3 ve 4te grlecei zere retilen elektriin %73,2 gibi ok
yksek miktar termik santrallerden, kalan ksmn byk ounluu ise hidroelekt-
rik santrallerden elde edilmektedir.

Tablo3.4 lkemizde 2010 yl elektrik retiminin kaynaklara gre dalm

119
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

ekil 3.15 1950-2010 yllar arasnda dnya genelinde kurulan nkleer g santrali says ve
toplam kapasitelerindeki deiim

3.4.3. Nkleer enerjinin elde edilii

Nkleer reaktrlerin almas termik santrallerin almasna ok benzemek-
tedir. Aralarndaki tek fark snn retildii kaynaktr. Termik santrallerde s kmrn
yanmasyla elde edilirken nkleer santrallerde uranyum atomlarndan elde edilir.
Enerji retiminde kullanlan U-235 izotopunun doadaki miktar %0.7 kadardr.
Geriye kalan % 99.3lk ksm enerji retiminde dorudan kullanlmayan U-238dir.
U-235in doadaki uranyum elementi ierisindeki miktarnn arttrlmas ilemine
zenginletirme ad verilir.
Bir miktar zenginletirilmi uranyum (% 3), boyu 4 metre, ap yaklak 1 cm
olan silindir boru ierisine yerletirilir. Bu silindir borulara yakt ubuu ad verilir.
Byle ubuklardan yaklak 280 adedi bir araya getirilerek bir yakt demeti olutu-
rulur. Bu demetlerden de yaklak 200 kadar reaktr kazan ierisine yerletirilir.
Nkleer reaksiyonun daha kolay olabilmesi ve retilen snn reaktrden alnarak
kullanlabilmesi iin reaktr kazan su ile doldurulur.
Nkleer reaktrlerde uranyum elementinin bir izotopu3 olan U-235 paralan-
masyla enerji s olarak aa kar. retilecek enerjinin miktar reaktr kazannn
zerindeki kontrol ubuklaryla ayarlanr. Santral almaya baladktan sonra elekt-
rikli su stclar gibi nkleer yakt ubuklar da etrafnda bulunan suyu str. Isnan
bu su, pompalar vastas ile buhar retecine getirilir. Burada baka bir suyu kaynatr-
ken kendisi de sour ve tekrar yakt ubuklarnn bulunduu kazana geri dner ve
orada tekrar snr, bu ilem byle devam eder.

120
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

Resim 3.12 Nkleer yakt demetleri

Buhar retecinde retilen buhar trbinlere gnderilir. Trbinde buhar enerjisi

mekanik enerjisine dnr ve trbine bal alternatrlerde elektrik bu mekanik
enerjisiyle retilir. Trbinden kan enerjisi azalm buhar, elektrik retiminde daha
fazla kullanlamad iin bir soutma kulesi ve nehir suyu veya deniz suyu vastasy-
la soutularak tekrar suya dntrlp buhar retecine geri gnderilir. Nehirden
veya denizden alnan su sadece buhar suya dntrmekte kullanld iin denize
veya nehire geri gnderilir.
Doada bulunan maddelerin zelliklerini, atomlarnn merkezindeki ekirde-
in karakteri belirler. ekirdek, ntron ve proton ad verilen paracklardan olumu
bir enerji paketine benzetilebilir. Doa, bu enerji paketini, en az enerji kullanarak
oluturmaya alr.
Balangta gereinden fazla enerji ile olumu baz atom ekirdekleri, za-
manla bu ar enerjilerini radyasyon veya parack eklinde yayabilirler. Bu tr e-

121
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

kirdeklere radyoaktif denir. Genelde, kurundan daha ar elementler radyoaktiftir

ve zaman iinde bozularak kurun veya daha hafif elementlere dnrler. Bu d-
nmn tamamlanmas bazen milyonlarca yl srebilir.
Baz ar ekirdekler ise o kadar kararszdrlar ki kk bir yardmla, ksa s-
rede, iki farkl ekirdee blnebilirler. Bu blnme srasnda bir miktar madde de
enerjiye dnr. te bu olaya ekirdek blnmesi (fisyon4), bu ekilde elde edilen
enerjiye de nkleer enerji denir. Bu, ayn zamanda nkleer enerjinin, sanlann aksi-
ne doal bir enerji kayna olduunu gstermektedir.

ekil 3.16 Nkleer santralin alma sistemi ve eleftrik elde edilii

Doadaki uranyum atomu ekirdeklerinin binde yedisi (Uranyum-235), bl-

nebilme yeteneine sahiptir. Nkleer enerjinin yakt da bu tr malzemeden oluur.
Blnme srasnda aa kan ntronlar yeni blnmelere neden olur. Bu
ekilde oluan zincirleme reaksiyonlar sonucunda, ksa srede s enerjisi ve rad-
yasyon aa kar. Ortamdaki blnebilecek ekirdeklerin says, bunlarn ortam
iindeki dalm ve blnmeden kan ntronlarn says kontrol edilirse; enerjinin
srekli, kontroll ve gvenli olarak aa kmas salanm olur.

122
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

ekil 3.17 Reaktr kazan

Nkleer reaktrler, tm bunlarn gerekletii dzeneklerdir. Reaktrlerde

aa kan s enerjisi bir soutucu (genellikle su) yardmyla reaktr dna alnarak,
genellikle buhar retiminde kullanlr. Reaktr kalbi iinden geen soutucu santral
dna kmaz. Bu su, denize verilen sudan yaltlmtr. retilen buharn s enerji-
si, dier termik santrallerde olduu gibi, bir buhar trbininden geirilerek mekanik
enerjiye dntrlr ve elektrik elde edilmesinde kullanlr.

123
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

ekil 3.18 Uranyum-235 ekirdeinin ntron yakalamas ile oluan ekirdek blnmesi

ekil 3.19 Ntronlarn kontrol ubuklar ile tutulmas

Bu zellikler nedeniyle nkleer reaktrler; istenilen srede, istenilen miktarda,

gvenli olarak enerji retebilirler.
Bu koullarn gerekleri daha balangta, tasarm aamasnda yerine getirildi-
i iin, nkleer reaktrler bir bomba gibi patlamazlar!
Nkleer santral yakt; geni bir hazrlama, kullanm ve geri kazanm evri-
minden geer. ok az bulunan uranyum madeni nce younlatrlr. Daha sonra
56oCde sblimleen (UF6) heksaflorr kristalleri hlinde saflatrlr. Ancak U238 (yz-
de 99,3) ve U235 (yzde 0,7) izotoplarnn karmndan oluan doal uranyumdaki
U235 orannn % 3e karlmas gerekir. Bunu salamak iin UF6 gaz gzenekli setler-
den geirilerek U235 izotopu U235 e ayrtrlr ve her bir setten geirilirken U235 izoto-
pu binde 2 orannda younlatrlr.

124
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

ekil 3.20 Nkleer enerji dnm

Zenginletirilmi olan uranyum, reaktrlerin kalbindeki yakt bileenine kat-

lr. Yakt reaktrn kalbinde 3 ile 6 yl arasnda enerjisini tamamen tketir. Bylece
zayflayan, ama harcanmam bileimler dzenli olarak reaktrden kartlp sou-
tulur. Geri kazanm tesislerine gnderilerek burada asal maddeleri olan uranyum
ve pltonyum ile radyoaktif paralanma rnleri birbirinden ayrtrlr. Pltonyum
ve artlm uranyum yeniden zenginletirildikten sonra tekrar nkleer reaktrdeki
yakt bileenlerine katlr. Geri kalan artk maddeler ise radyoaktifliklerinin azalmas
iin dinlenmeye braklr. Daha sonra, az ve orta radyoaktif atklar, beton ve asfaltla
sarldktan sonra zel blgelere yerletirilir. Yksek etkinlikli atklar sktrlp yaltl-
dktan sonra ok derinlere gmlr.
Nkleer yaktn fisyonu ( kontrol edilebilen zincirleme tepkime) sonucunda
serbest kalan ntronlar yavalatcdan ( grafit, ar su ve hafif su ) geirilerek kinetik
enerjilerinin s enerjisine dnmesi salanr.

3.4.4. Blmlerinin grevleri

Bir nkleer santral, prensip olarak u blmlerden oluur:
1. Reaktr
2. Buhar reteci
3. Eanjr (s deitirici)
4. Kondanser

125
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

5. Trbin
6. Alternatr
Bunlarn dnda yardmc niteler de vardr. rnek olarak, buharlatrc, k-
rkler, pompalar, valfler vb. verilebilir.
Bir nkleer santralin alma prensibi yledir:
Reaktrden elde edilen s, s iletici (basnl karbondioksit) vastasyla iletile-
rek, bir s deitiriciye (eanjr) gnderilir. Burada stlan su buhar hline dnt-
rlerek trbine gnderilir.

ekil 3.21 Nkleer santral blok emas

Basnl su kullanlan reaktrlerde yakt olarak zenginletirilmi uranyum, ya-

valatc ve s tayc sv olarak da ar su kullanlr. Yakt, reaktrn kalbine dikey
ubuklar hlinde yerletirilir. Genellikle demet hline getirilen 280 uranyum ubu-
u, zirkonyumdan yaplm su geirmez yuvalarn iinde bulunur. 900 MWlk sant-
rallerde 157, 1300 MWlk santrallerde ise 198 yakt ubuu demeti vardr. ubuklar
reaktrn kalbindeki su dolu bir kabn iine yerletirilmi durumdadr. Kabn iin-
deki suyun 326oClik alma scaklnda kaynamasn engellemek iin 155 barlk
basn altnda tutulur.
Su molekllerindeki hidrojen, ntronlar yavalatr. Kabn stne balanm
olan bir ok kvrm ana devreyi oluturur. Basnl su reaktr kabna stteki ana dev-
reden 286oCde girer ve kaptan 326oCde kar. k devresinin borular bir s dei-
tiricisinin (eanjr) iindeki sudan geer. Is deitiricisindeki su snarak 60-80 bar
arasnda buhara dnr.

126
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

Resim 3.13: Bir reaktrn gemiden indirilii

Bu buhar kurutuculardan (kzdrclardan) geirildikten sonra bir grup turbo

alternatr trbininde genletirilir. Buhar daha sonra bir kondanserde soutulur ve
buhar retecine gnderilir. Kondanser, akarsudan veya denizden alnan souk suy-
la soutulur ve gerekirse bu suda soutma kulelerinde ayrca soutulur. Nkleer
santrallerin soutulmasnda ok miktarda suya ihtiya olduundan debisi yksek
akarsularn veya denizlerin kenarna kurulmasnda fayda vardr.

127
 1. SINIF ELEKTRK TESSATILII
ENERJ RETM, LETM ve DAITIMI

DEERLENDRME SORULARI
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.

1. Aadakilerden hangisi termik santrallerin yaktn ve mekanik enerji reten

makinenin cinsine gre eitlerinden deildir?
a. Su trbinli santraller
b. Buhar trbinli santraller
c. Dizel santraller
d. Nkleer santraller

2. Aadakilerden hangisi gaz trbinli termik santrali oluturan sistemlerden

deildir?
a. Hava sistemi
b. Yakt sistemi
c. Ik sistemi
d. Kontrol ya sistemi

3. Aadakilerden hangisi dizel santralin blmlerinden deildir?

a. Dizel motor
b. Alternatr ve uyartm dinamosu
c. Nkleer yakt sistemi
d. Soutma sistemi

4. Aadakilerden hangisi bir nkleer santrali oluturan blmlerden deildir?

a. Reaktr
b. Kondanser
c. Trbin
d. Cebri boru

5. Aadakilerden hangisi bir nkleer santral yaktlarndan deildir?

a. Uranyum
b. Pltonyum
c. Toryum
d. Bor

128