DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

MIROSLAV DRINI] UDK 111.6:141.78

Filozofski fakultet
Bawa Luka

Dijalektika moderne
i slijepa ulica postmoderne

Apstrakt: Autor u tekstu poku{ava nazna~i-

ti konture postmodernog realiteta kao sutona
metafizike mo}i ~ija fizionomija posebno do-
Kqu~ne rije~i: lazi do izra`aja u metafilozofskim analizama
dijalektika, progres, kompleksa apokalipse. Postmoderni okret apo-
moderna postmoderna, kalipti~ke svijesti o ideolo{ki motivisanom
prozirnost, za~arava- prisiqavawu napretka, koji je modernizam bio u
we, apokalipsa, anti- stawu nadma{iti izmi{qawem neostvarenih ap-
teleologija, kraj isto- soluta istorije, u ovom trenutku je redukovan na
rije, metapri~a. nultu ta~ku jedne negativne eshatologije.

Obra~un sa istorijskim procesom

i istorijskim subjektom

Sa Hegelom se Tvorac u nezadr`ivom napredovawu znawa ne

uspiwe na lubawi{te da bi na wemu bio pogubqen, ve} da bi
prispio u kraj i ozbiqewe svoje istine. No, nihilizam, taj neu-
godni gost je razorio znawe ostavqaju}i nas bez nade u svijet. Si-
tuaciju nastalu okon~awem tradicionalne i za~iwawem nove epo-
he metafizike na Zapadu je obiqe`ilo napu{tawe oblika dru-
{tvenog samoopravdawa od strane prosvjetiteqskog mi{qewa.
Uspostavqa se sveop{ti zahtjev koji nije bio odr`iv u tvrdwi da
postoji univerzalni, filozofski metadiskurs koji bi mi{qewe

39
MIROSLAV DRINI]

i mnogolike jezi~ke igre pribrao u jedinstvo. Pokazalo se da ne

postoji nikakva jedinstvena gramatika i metapragmatika koja bi
natkrilila mno{tvo sistema i polivalentnih `ivotnih igara.
Posqedice {to su proistekle iz neodr`ivosti ontolo{kih spe-
kulacija slile su se u samo jedan uvid; ovaj svijet ne predstavqa
objavu Stvoriteqa. Djelovawe Ni~eove kritike racionalnosti
bilo je sna`no i razorno. S jedne strane wegova kritika je dozvo-
qavala da se kriti~ki propita zavaravaju}i objektivizam nau~-
nog stava prema svijetu podsje}awem na wegovo genealo{ko pori-
jeklo1, a s druge strane ona je imala uticaja na kriti~ku teoriju i
poststrukturalisti~ku misao. Sa propa{}u ideje da postoji nad-
individualno i nadistorijsko istinito, filozofski racionali-
zam }e polagano dospjeti u situaciju da mora da se opravdava. Pro-
gresivno mi{qewe koje je od pamtivijeka slijedilo ciq da qude
oslobodi straha i da od wih na~ini gospodare2, danas je ogrezlo u
totalno prosvije}enom svijetu {to blista u znamewu pobjedni~-
kog zla. Razvijen da vaspostavi red i obuzda haos neprijateqske
prirode, poredak uma se u me|uvremenu zavjerio kao druga i jo{
nesmiqenija priroda protiv qudske vrste.
Obra~unu sa idejom uma u epohi moderne korespondira obra-
~un sa istorijskim procesom i istorijskim subjektom u postmo-
derni. U mjeri u kojoj se subjekt/objekt udaqavao iz stvarnosti, u
toj mjeri se raspadala filozofska konstrukcija istorije. Bewa-
minova jednosmjerna ulica predstavqala je jedan od dijalekti~kih
poku{aja da se pojmi op{ta dezintegracija kao trijumf totalnog
postvarewa i ispita bijeda wegovog iskustva. Kao da je dijalekti-
ka reifikacije jo{ jedino mogu}a putem refleksije postvarenih
fragmenata iskustva i wihovim dovo|ewem do krajnosti. Po Be-
waminu, destruktivni karakter koji je vazda spreman na najgore,
za Adorna predstavqa popu{tawe objektu do totalnog samopori-
cawa sebe. S nadom da }e se probiti s onu stranu postvarewa, on
poni{tava vlastiti identitet. Me|utim, istorija je pokazala ka-

1
M. Frank, Conditio moderna, Svetovi, Novi Sad, 1995. god., str. 10.
2
T. V. Adorno, M. Horhajmer, Dijalektika prosvjetiteqstva, Veselin
Masle{a, Sarajevo, 1989. god., str. 16.

40
 DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

ko ovaj pozitivni oblik varvarizma nije na dobro iza{ao; Bewa-

minova ulica okon~ala je }orsokakom bez izgleda u mogu}i povra-
tak. Ako se najave pozitivnog varvarizma mogu naslutiti i u post-
modernom mi{qewu o uzvi{enom, onda se istorija wegovog pada
mora tra`iti u wegovim po~ecima. Neki postmoderni mislioci,
ne diferenciraju}i teror od totalitarizma, unaprijed su omalo-
va`avali borbu protiv i jednog i drugog. Po wihovom mi{qewu
iz Hegelovog transcendentalnog privida, koji brka mi{qewe i
zbiqu, redukuju}i o~igledno razli~ite jezike triju kantovskih
mo}i na zajedni~ki imeniteq, ra|a se totalitarizam. Ali kona~-
no iz Hegela ne slijedi teror, ve} totalitarizam razuma: mjere}i
sve stvari istom mjerom ovaj totalitarizam izjedna~ava razum sa
razumijevawem, te otud i s odre|enom jezi~kom igrom3 kao {to je
to pokazala Dijalektika prosvjetiteqstva. Me|utim, po{to je
vezan samo za igru pojma, teror prethodi totalitarizmu. Isti~e
se kako je tiranija Robespjerovog razuma i Kantovog morala neo-
dvojiva od uzvi{enog, odnosno da upravo zbog istrajavawa da se uz-
vi{eno rije{i moralnosti ono prerasta u teror. Liotar isti~e
kako je Kant upozorio na opasnost od zamjene ideje transcenden-
talne slobode, koju nije mogu}e predstaviti pa ~ak ni shvatiti, i
empirijske slobode. Zapravo ne postoji ~iwenica koja bi u is-
kustvu mogla potvrditi istinitost spekulativnog argumenta4. U
opredjeqewu za postmodernost po svaku cijenu, na djelu je teror
esteticizma, koji se potvr|uje odmah iza totalitarnog poriva
strate{kih jezi~kih igara, ali nije u stawu da ih ukine bez stupa-
wa u dijalekti~ki odnos bilo s instrumentalnim, bilo s funkci-
onalnim razumom5.

3
Gerald Raulet, Iz jednosmjerne ulice modernosti u }orsokak postmoder-
nosti, ~asopis Marksizam u svetu br. 4, NIRO Komunist, Beograd, 1986. god.,
str. 302.
4
J. F. Lyotard, [ta je postmoderna, KIZ Art Pres, Beograd, 1995. god.,
str. 8.
5
Gerald Raulet, Iz jednosmjerne ulice modernosti u }orsokak postmoder-
nosti, ~asopis Marksizam u svetu br. 4, NIRO Komunist, Beograd, 1986. god.,
str. 303.

41
MIROSLAV DRINI]

Ako je konsekvenca u nemo}i razrje{ewa alternative izme-

|u postmoderne situacije slobode bez presedana, na jednoj strani
i potpune dominacije strate{kih jezi~kih igara u dezintegraciji
na drugoj strani, onda sporewe izme|u modernosti i postmoderno-
sti zaista vodi u bezizlaznu situaciju.
Po{to je od samog po~etka otpisala mogu}nost vlastite
identifikacije sa istorijskim subjektom, kriti~ka teorija ju je,
kako smo vidjeli, morala potra`iti u istoriji racionalnosti. Iz
ove perspektive Dijalektika prosvjetiteqstva se ukazuje tek
kao radikalizovawe pomenute pozicije. Adorno i Horkhajmer is-
ti~u da razum dolaze}i u sklad sa svojim mitskim porijeklom, bi-
va isprepleten s mitom i dopire do stawa ~ije se zna~ewe mo`e
na odgovaraju}i na~in vrednovati tek u postmodernom kontekstu
koji odgovara Dijalektici prosvjetiteqstva. Odnosno, u mjeri
u kojoj ovo djelo jo{ uvijek ima neku normativnu osnovu, ono ra-
zum preobra`ava u vrstu naracije koja se bez zadr{ke mo`e nazva-
ti mitskim6. Dijele}i se od mita i definitivno padaju}i iznova
u wega, razum je prisiqen zaogrnuti se mitom da bi bio u stawu
govoriti o sebi. Izla`u}i primarnu istoriju subjektivnosti
kroz homerovsku Odiseju, Adorno i Horkhajmer podastiru dokaze
za svoju, dvostruku tezu, po kojoj je mit i sam ve} prosvije}enost, a
prosvije}enost i sama tone u mitologiju. Na taj na~in oni u kraj-
wem ostaju unutar centralne figure mita. Nerazoriva srodnost
izme|u razuma i mita mora se uzeti u obzir jer protagonisti post-
modernosti smje{taju uru{avawe razuma u trenutak dezintegraci-
je modernosti u kojem se razum preobratio tek u naraciju.
Ono {to je tu navodno novo i nije zapravo tako novo. Moder-
nost se mo`e odrediti i kao samopotvr|ivawe razuma, ali je wena
istorija protkana lomovima koji su izraz jednog srodnog kriznog
odnosa prema praksi. Na djelu su krize koje su konsekvenca logike
wihovog porijekla, odnosno razlaza s tradicijom ~ija je legitim-
nost proishodila iz we same. Od tog je trenutka modernost izgu-
bila i mogu}nost i voqu da posu|uje mjerila od drugih epoha7. Od

6
Isto, str. 305.
7
Isto, str. 306.

42
 DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

tada je, po Habermasu, svoje norme modernost morala pronalaziti

u sebi samoj. Bez prilike za bjekstvo ona je uvidjela da se mora
osloniti na samu sebe. Po Ruletu, kriti~ka teorija, kao primjer
te logike, dr`i da je suton razuma jedna od tema krize razuma koji
prispijeva do svijesti.

Evolucija modernosti
i diferencijacija supstantivnog razuma

Za razliku od Bewamina koji proces racionalizacije izvo-

di iz istorije nauke i tehnologije, Maks Veber razvoj zapadnog
racionalizma posmatra kao idealno/tipsku konstrukciju koja za-
mjewuje stvarnu istoriju. Veberova teorija, prerastaju}i u refe-
rentni okvir modernosti, koja sebe dovodi u pitawe, postala je
kolebawem wene sudbine, a kona~ne stavke tog krajweg ishoda po-
godne su za opis epohe postmoderne. Razlaz s moderno{}u shva}en
je kao nadvladavawe onog racionalizma ~ije postawe je Veber re-
konstruisao. No, on je isto tako pokazao i da je dovr{ewe tog ra-
cionalizma ravno samodestrukciji. Polaze}i od razo~aravawa,
Veberova konstrukcija prije svega propituje kompleksni odnos
izme|u razuma i mita, koji Adorno i Horkhajmer i{~itavaju kao
sudbinsku neminovnost. U tom tuma~ewu evolucija modernosti se
poima kao ra{~lawivawe tradicionalne predstave supstantiv-
nog razuma u autonomne sfere. S osamostaqivawem nauke, tehno-
logije i vrijednosti ekspresivnog samopredstavqawa javile su se
tri vrijednosne sfere od kojih svaka slijedi vlastitu logiku8.
Podijeqeni razum nije vi{e u stawu da sopstvenim mo}ima pre-
vlada razdijeqenost i napetost koja sve vi{e kulminira izme|u
pomenutih sfera. Veber identifikuje te`wu da se modernost iz-
bavi od samonametnutih raspolu}enosti kao izvori{ne potrebe
za filozofijom koja po wemu mora imati za pretpostavku kriti-
ku modernosti u formi kritike subjektivnog idealizma.

8
J. Habermas, Theory of Communicative Action, I, trans. Thomas McCarty, Boston,
Beacon Press, 1984. god., str. 163.

43
MIROSLAV DRINI]

Danas, u postmodernom kontekstu, razum se ponovo nalazi

pred istom aporijom, samo {to je wegova diferenciranost dosti-
gla takav nivo da se unutra{wa povezanost autonomnih sfera ne
~ini vi{e mogu}om. Zahvaquju}i razla`u}em duhu dostignut je
nivo globalnog nihilizma disolucijom wegovih temeqnih kompo-
nenti u posebne sisteme koji po~iwu samostalno, sami po sebi,
funkcionisati. Destruiraju}i pozitivni poredak, tradiciju i to-
talitet ovaj duh provodi disoliciju okriqa bo`je voqe ogla{a-
vaju}i religiju kao neodr`ivo tuma~ewe prirode i ~ovjeka. U ak-
tu ra{~aravawa svijeta indeterminantnost postaje predmetom
prora~una, a prora~un i sam oru|em kojim nauka i tehnika raci-
onalno te`e}i svom ciqu ovladavaju svojom unutra{wom i vaw-
skom prirodom. Ovdje se kao nu`ni dodatak kalkulaciji, po Vebe-
ru, javqa nau~na vjera radi nemo}i nau~nog duha da zbog sve izra-
zitije specijalizacije znawa ostvari potpunu kontrolu. Nauka
kao takva ne mo`e da realizuje vlastiti program dokidawa mita i
ra{~aravawa svijeta. Me|utim, na~in na koji nauka svoj program
ostvaruje ipak puti potonu}u ovog smisla {to nam ga je Tvorac
podario. Onoliko koliko je uru{avana sfera nat~ulnog toliko je
izrastalo mno{tvo subjektivnih pogleda na svijet {to je kores-
pondiralo s nemogu}no{}u opstanka jednog zatvorenog vrijedno-
snog sistema i krajwih vrijednosti9. Veberov uvid da je sudbina
epohe koja je ku{ala od drveta znawa u priznawu da op{ti po-
gled na `ivot i univerzum nikada ne mogu biti proizvod sve
obimnijeg empirijskog saznawa, i da najvi{i ideali... uvijek bi-
vaju formirani iskqu~ivo u borbi s drugim idealima koji su dru-
gima sveti koliko i na{i nama10, samo je dobio na o{trini s mo-
tivom politeizma vrijednosti. Na kraju procesa ra{~aravawa ko-
ji je trajao vijekovima sukob bogova i vrijednosti }e trajati i
daqe u su{tinski neizmijewenom obliku; zapravo sama ta demi-

9
Pogledati: Max Weber, Gesammelte Aufstze zur Wissenschaft slehre, 2. izdawe,
Tbingen, 1968. god., str. 503.
10
M. Weber, Objectivity' in Social. Science and Social. Policy, u: M. Weber: On the
Methodology of the Scientes. Trans. Edward A. Shils and Henry A. Finch, New York, The
free Press of Glencoe, 1949. god., str. 57.

44
 DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

stifikacija je u~inila sukobe izme|u razli~itih vrijednosti po-

gleda na svijet jo{ nemilosrdnijim11. Na taj na~in Veber postmo-
dernu temu politeizma vrijednosti predstavqa kao konsekvencu
samoafirmacije modernosti, wenog kraha i samouni{tewa.
Mitologija kojom je istorija zapo~ela ozna~i}e i wen zavr-
{etak. U epohi postmoderne je sve kao i u starom mitskom dobu,
koje jo{ uvijek nije oslobo|eno ~ini bogova, samo na drugi na~in:
kako god su Heleni nekad prinosili `rtve Afroditi a potom
Apolonu... isto je i danas uprkos tome {to je mitska, ali unut-
ra{we istinita, kohezija takvog pona{awa ra{~arana i uklowe-
na. A iznad svih tih bogova i wihovih me|usobnih borbi12 u ovom
svijetu ne gospodari nauka ve} sudbina. Politeizam na koncu mo-
dernog doba, kome je oduzeta wegova negda{wa kohezija, tek je uru-
{avawe, dezintegracija i bezizlazna situacija. Konstrukcije koje
bi htjele da na silu unesu nadu u znakove propadawa samo bi neza-
konito uzele svoje vlastito kretawe kao stvarno iako ono vi{e
ne egzistira. Na najvi{oj ta~ki Veberove konstrukcije mi dospi-
jevamo do fundamentalne alternative postmoderne, po kojoj ako je
razum u procesu sopstvene emancipacije dospio u bezizlaznu situ-
aciju i ako se racionalizacija pokazala kao ireverzibilna diso-
lucija, onda slijedi da zbog nepostojawa ma kog provjerenog kreta-
wa koje bi vodilo izbavqewu rezignirana afirmacija predstavqa
zahtjev dana. Tamo gdje je Veber bio suo~en s pogledima na svijet
koji su mogli voditi tek privremenim i nepostojanim sporazumi-
ma, postmoderno mi{qewe ovjerava dezintegraciju cini~no u`i-
vaju}i u woj i beskrajno je koriste}i.

Postmoderni perspektivizam ravnodu{nosti

U pro`ivqavawu iskustva raspr{enosti ontolo{ko/tempo-

ralnog horizonta sistematske naracije istorije putem logi~-
ko/istorijskih {ifri, apriorno/transcendentalnih i postmoder-

11
Max Weber, Gesammelte Aufstze zur Wissenschaft slehre, 2. izdawe, Tbingen,
1968. god., str. 604.
12
Isto, str. 604.

45
MIROSLAV DRINI]

nih jezi~kih igara razrije{enih eshatolo{ko/istorijske putawe,

izgleda da je za savremeno mi{qewe postalo bjelodano kako sa
ovom spregom disolutivnosti treba nau~iti `ivjeti u povjerewu.
S takvom filozofijom `ivqewa ve} se unaprijed zna da u poseb-
nosti ovovremenog pitawe pre`ivqavawa baca u zasjenak do`iv-
qaj smislenog bitka u istorijskoj konstelaciji i svekoliko i`iv-
qavawe bi}a u kontinuiranom revitalizovawu voqe za mo} kao
fundamentalnog na~ela savremenosti. Ovo pro`ivqeno iskustvo
duhovne situacije vremena kao nove neprozirnosti (J. Haber-
mas) i Liotarovog neo/sinteti~kog okru`ja mo`e u~initi vid-
qivim tek misaono/simboli~ka snaga filozofskog jezika i sli-
kovito/mimeti~ka igra umjetnosti u ponau~wenoj proizvodwi
svijeta. Ako se etnocentrizam i logocentrizam zapadnog mi{qe-
wa tokom istorije ukorjewuju u matriks metafizike govornog pi-
sma kao prapo~etnog znaka jedne imperijalno/ru{ila~ke civili-
zacije nau~no/logi~kog mi{qewa i djelovawa, onda se svako opi-
rawe takvom odnosu prema simboli~koj projekciji totaliteta Bo-
ga, prirode i ~ovjeka, mora odstraniti i proglasiti besmislenim
i iracionalnim. Struktura unutarsvjetskih odnosa svagda je pro-
`eta nastojawima da se do kraja provede apsolutna logifikacija
`ivota s ciqem ozbiqewa wegove posvema{ne providnosti i pro-
ra~unqivosti, dok je sve drugo {to ostaje izvan metafizi~kih ta-
bua ambis koji u posebnim istorijskim prilikama ukazuje na te-
{ku podno{qivost svagda{we vremenosti moderniteta. Me|u-
tim, znakovi ovog neodredqivog, neiskazivog ambisa od samih po-
~etaka su prisutni u tragovima zapadne kulture i tokom istorij-
skog razvitka uzdi`u se do uobli~avawa postmetafizi~kih figu-
ra mi{qewa. Poku{aj izricawa novog uzora postmoderne epohe
zato tra`i da se skicirano `ivotno iskustvo rasutosti prihvati
kao pripadaju}a i bliska ~iwenica.
Prilike unutar kojih opstoji savremeni ~ovjek raspolu}en
na referentni punkt modernog perspektivizma vrijednosti i na
postmoderni poliperspektivizam ravnodu{nosti, predstavqaju
krajwu istorijsku mogu}nost preokreta logocentri~ne metafizi-
ke u postmetafizi~ku ambijentalnost prostog svijeta `ivota.

46
 DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

Raspoznavawe postmoderne situacije koje na zna~ajnom frontu

filozofskih i umjetni~kih diskursa nove paradigme iznova sa-
`ima najbitnije domete spektakularnog razvitka nose}ih zamisli
20. vijeka susre}e se odmah sa kategorijom progresa kao svojim ve-
likim kamenom ku{we. Iako se vazda nanovo isti~e kako je novo-
vjekovna ideja napretka sekularizovala biblijsko/hri{}ansku es-
hatologiju kao temeqnu formu i{~ekivawa spasa usmjerenog u bu-
du}nost13, bjelodano je da mi{qewe napretka, ~iju formalnu rea-
lizaciju predstavqa epoha prosvjetiteqstva, s prodirawem onih
eshatolo{kih nadawa ili strahovawa ima potrebu za jednim bes-
krajnim temporalnim prostorom igre. Sadr`ajnost Blumenbergo-
vog stava puti na pro{irewe horizonta vremena koji ne predstav-
qa nikakvu sada{wost kao mogu}e neposredno okon~awe istorije,
ve} samo posredni kraj, zapravo ima za pretpostavku pobunu isto-
rijske samosvijesti postmoderne protiv neotklowivog racional-
nog osloba|awa progresa od biblijsko/metafizi~ke predaje. Ovaj
revolt nije nikakva retrogradno/uzmi~u}a svijest posredovana
neuspjehom projekta modernizovawa, ve} imanentna kriza samog
projekta u svim wegovim vidovima. Dovo|ewe u pitawe neograni-
~ene progresije tehni~ki posredovane istorije svijesti o slobodi
Apsolutnog duha bila je ve} aktuelna u Jaspersovim propitivawi-
ma duhovne situacije vremena. Wegovi misaoni dometi razlikova-
li su se od drugih nastojawa po tome {to je insistirao na konciz-
nom fokusirawu pitawa vremena u jedno filozofsko temeqno pi-
tawe o ~ovjeku. Polaze}i od uvida o istorijskom porijeklu ovo-
vremene svijesti koja se sabire u priznavawu svjetsko/istorijskog
preokreta, koji nije samo gledi{te svijeta ve} i vrsta i oblik
qudskog bitka samog, Jaspers je iskazuju}i fundamentalno raz-
likovawe jednostavnog i sveukupnog qudskog bitka na tubitak i
egzistenciju, koji opet imaju svoj zadwi razlog u odnosu na trans-
cendenciju kao apsolutni bitak koji nadilazi ~ovjeka svojim
projektom preokreta duha vremena iskazao sve aporemati~nosti
subjektivno/centrirane filozofije egzistencije u su~eqavawu s

13
H. Blumenberg, Lebenszeit unad Weltzeit, Suhrkamp, Frankfert/M., 1986. god.,
str. 115.

47
MIROSLAV DRINI]

istorijskim realitetom. Uzor egzistencijalne skepse koji je us-

postavila Jaspersova kritika tehniziranog duha vremena, upr-
kos apelu za transcendirawem vremenske kona~nosti i ni{tavno-
sti ~ovjeka, predstavqa svojevrsni filozofski poku{aj kritike
zapadne kulture zasnovane na dominaciji uma/racionaliteta.
Veze projekta Jaspersove kritike moderne i jednog materija-
listi~kog koncepta kritike ideologije kao Horkhajmerove kri-
tike instrumentalnog uma, nisu u dovoqnoj mjeri izvjesne i di-
rektno otvorene samorazumijevawu postmoderne kritike, iako se
ova dva projekta mogu razumjeti i kao navlastiti odgovor na Haj-
degerovu misao o kraju metafizike. U tom kontekstu Hajdegerov
poku{aj destrukcije tradicionalne ontologije kao opravdan i ne-
metafizi~ko istrajavawe u mi{qewu bitka iz izvorne raskrive-
nosti vremena zauzima mjesto ptolomejskog preokreta nasuprot
kopernikanskoj mobilizaciji moderne nauke. Korjenit zahvat
destrukcije istorije zapadne metafizike nije predstavqao samo
korak k autenti~nom razumijevawu vremenosti tu-bitka kao egzi-
stencijalno/strukturiranog sklopa bitka/u/svijetu putem desub-
jektivizacije i dezobjektizacije logosa istorije. On je istovreme-
no posredno djelovao u smjeru radikalnog preispitivawa temeq-
nog ustrojstva moderne, i pored toga {to izri~ito dovodi u pita-
we emfati~ki pojam napretka kao beskrajnog progresa kako je on
mi{qen iz horizonta uzro~no/posqedi~ne linearne temporalno-
sti matematizovane prirode univerzuma. Hajdegerovo se propiti-
vawe okon~awa metafizike, kona~nosti bitka i vremena, istorij-
sko/epohalne sustegnutosti zgode ne mo`e izjedna~avati i usk-
la|ivati s postmodernom kritikom uma, dekonstrukcije moderne
i lingvisti~kog preokreta. Bez obzira na uporedbe koje se prave,
Hajdeger naprosto ne predstavqa postmodernog mislioca.
Kriti~ko propitivawe bitka u Bitku i vremenu nije se kre-
talo na nivou razumijevawa su{tine bi}a iz obzora metafizi~ke
predaje, ve} smjera ponad granica metafizi~kog izlagawa bitka.
Zato se ovo pitawe hermeneuti~ki razla`e sa stanovi{ta razu-
mijevawa smisla bitka, budu}i da je bitak vazda ve} raskriqen i
ukazuje se tu/bitku u jedinstvu vremenskih ekstaza; bilosti, pri-

48
 DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

sutnosti i budu}nosti. Smisao bitka se mo`e razumjeti polaze}i

od podru~ja naba~aja koje razvija razumijevawe bitka. Me|utim,
sam naba~aj nadma{uje bilo kakvo qudsko, na subjekt usmjereno
pro/izvo|ewe i ne ulazi u strukturu subjektivnosti kako je to za-
mi{qala moderna filozofija subjektivnosti. Da bi se izbjegle
nejasno}e i dvosmislenosti oko definisawa strukture naba~aja i
tako nadma{ilo mi{qewe subjekta kao apsolutnog uzroka kroz
koji se uspostavqa kao supstancijalni sklop svijeta, Hajdeger }e
izraz smisao bitka nadomjestiti izrazom istina bitka pri ~e-
mu se pojam istine misli iz horizonta otvorenosti aletheia-e a ne
iz horizonta novovjekog pojma reprezentacije.
Odsudna rije~ koja se ukazuje u analizama fenomena postmo-
derne kao epohe potpunog kraja jeste destrukcija. Rije~ je o
raz/gradwi, ali ne i o nepovratnom uni{tewu. Destrukcija tradi-
cionalne ontologije razla`e se pri po~etnom razumijevawu smi-
sla bitka iz horizonta prisutnosti u Grka. Prikrivenost vremen-
skog momenta u odre|ewu smisla bitka putem prisutnosti zna~i
istovremeno to da se metodom destrukcije `eli zadobiti mogu}-
nost za mi{qene izvorne povezanosti bitka i vremena u svijetu
novog otpo~iwawa. Destrukcija dakle, nikako ne predstavqa
raskid s tradicijom ili pak wenu pozicijalnu kritiku iz sada-
{wosti kao kritike pro{losti iz gledi{ta stalno/novog proiz-
vo|ewa niza modernisti~kog sada i budu}nosti kao reduktivne
kritike pro{losti i sada{wosti u ime svrhovito zasnovane isto-
rije sekularizovanog izbavqewa. Radi se o posqedwoj instanci, o
sigurnom putokazu za mogu}nost jednog nemetafizi~kog mi{qewa
vremena koje je mogu}e pute}i se analizom vremenitosti tu/bitka.
A kako bitni karakter ove vremenitosti po~iva u ekstazi, u fun-
damentalnoj otvorenosti tu/bitka za aletheia-u ekstaza onda zapra-
vo predstavqa odnos tu/bitka prema raskrivenosti u kojoj po~iva
sva vremenitost14. Destrukcija zapravo kao dekonstrukcija dosti-
`e svoj ciq u poimawu vremena kao samog obzora razumijevawa
bitka.

14
Pogledati: M. Heidegger, Vier Seminare, Vitorio Kloestermann, Frankfurt/M.,
1977. god., str. 77.

49
MIROSLAV DRINI]

Gubitak zavi~aja i kraj topologije bitka

Postmoderni svijet intersubjektivnosti kao ravnodu{ne

utopi~nosti jeste svijet bez bitno istorijske zgode hrono/topike.
Svjetovnost svijeta u horizontu raskritosti samopokazivawa fe-
nomena iskazuje se u epohi postmoderne nenadoknadivim gubitkom
~ovjekovog zavi~aja. U gubitku topologije bitka le`i razlog za-
padawa postmoderne intersubjektivnosti u sveop{tu indife-
rentnost prema velikim pri~ama modernih filozofija istori-
je. Kwiga kao imaginarna biblioteka istorije i pripovijesti
samo je jo{ izraz ograni~ene mo}i; a nipo{to metafora za samu
stvarnost, ve} za wezinu danost i opis15. Ako postmoderna inter-
subjektivnost uspostavqa informaciono/komunikacioni sistem
vi{ka simboli~kih zna~ewa, onda je jasno da se sa~iwene teze o
svijetu kao postmodernom simulakrumu mora i{~iliti iz unutra-
{weg preobra`aja i hermeneuti~kog prostora i modernog subjek-
tiviteta. Svijet moderne subjektivnosti je svijet re/prezentacije
s upori{tem u pozicionalnosti subjekta kao transcendental-
no/referentnog nosioca zna~ewa. Propitivawe odnosa moderne i
postmoderne, kao modernizma i postmodernizma ima svoje razloge
va`ewa samo u tom kontekstu, jer dovodi u pitawe zagonetni i
transcendentni polo`aj svjetovnosti svijeta u epohi postmoder-
ne. Odgovor na to pitawe mogu}e je eksplicirati putem diskusija,
polemika i teoretskih kontroverzi. Analitika svjetovnosti svi-
jeta, te odre|ewe strukturalnog ustrojstva fenomena postmoder-
ne i postmodernizma zadobija svoju transparentnost unutar samog
konteksta postmodernog mi{qewa.
Temeqna konstelacija postava modernizam/postmodernizam
u umjetnostima i teoriji literature, te moderna/postmoderna u
teorijskom diskursu postmetafizi~kih modela mi{qewa pred-
stavqa kulturni kontekst postindustrijskih dru{tava Zapada u
kojima su kulturna protivrje~ja dostigla stawe providnosti. Me-
|utim, nezavisno od toga da li se modernizam i postmoderna tuma-

15
H. Blumenberg, Lesbarkeit der Welt, Suhrkamp, Frankfurt/M., 1981. god., str.
140.

50
 DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

~e kao mogu}nost epohalnog raskida s tradicijom modernisti~kog

projekta, ili pak s argumentacijom o diskontinuiranom kontinu-
itetu ideja moderne u postmoderni, bjelodano je da sveukupna oso-
benost ovog kompleksnog problema dodiruje i zadire u temeqna
pitawa o su{tini i funkciji zapadne kulture u periodu wezine
tehni~ke aplikativnosti. U neposrednom i{~itavawu prakse i
djela umjetnosti egzemplarno se apostrofiraju intencije autora
za fragmentacijom, indeterminizmom, uni{tewem kanona, kon-
strukcionizmom, imanentizmom i alegorijom. Unutar govora tem-
poralnosti postaje sve vi{e prisutna zamjena simboli~kog poret-
ka alegorijom kao raspar~anom figurom istorije, {to navodi na
propitivawe reinterpretacije mitskog diskursa u postmoderni-
zmu. Slikovitost kao nepatvorena forma postmoderne nosi u sebi
tragove projekta moderne. Me|utim, razlika je u tome {to se to-
kom postmoderne sa prvenstvom alegorijskog znaka odvija drama
nepredstavqivosti i neizrecivosti povijesnog supstrata po{to i
samo istorijska scena doga|awa modernog subjektiviteta postaje
upitna u svojoj su{tini. Ukidawe istorijskog u simbolima alego-
rijskog predstavqawa mitskog u istoriji u~inili su, po Kilbu,
bjelodanim svu slo`enost preobra`aja uzora moderne pravolinij-
ske vremenitosti u prostor novih utopijskih op~iwenosti, {to je
bio znak da je na djelu novi status vremena i i svjetovnosti svijeta.
U raspadu sna modernih filozofija istorije {to su bile
ophrvane faustovskom ~e`wom Fransoa Liotar sagledava {ansu
za eksplikaciju postmodernog znawa primjerenog postindustrij-
skim dru{tvima koja iskazuju posebne tehnolo{ko/informacione
performanse. Onda kada sa okon~avawem ideala filozofskih
epistemologija moderne istovremeno okon~aju velike pripovije-
sti, tada nauka stvara diskurs namijewen legitimaciji wezinog
vlastitog polo`aja. Kao na~in tragawa za istinom ona ispostav-
qa zahtjev za fundirawem i opravdawem svoje zada}e u filozofi-
ji oslawaju}i se pri tome na neku od velikih pripovijesti. Pi-
tawe wenog legitimisawa neodvojivo je od ozakowewa zakonodav-
ca, pa pravo na odlu~ivawe o tome {ta jeste istinito zavisi od
prava odlu~ivawa o onom {to je pravedno. U Dijalozima je Pla-

51
MIROSLAV DRINI]

ton naveo argumentaciju u svrhu konsenzusa i jedinstvo referent-

nog kao garant mogu}nosti konsenzusa. Zadobijawe legitimnosti
znawa pada u nadle`nost naracije, jer tek znawe koje je razli~ito
od nau~nog kadro je saop{titi da je pravo znawe ono nau~no. I po-
red ~iwenice da se element naracije iznova vra}a u nauku s pita-
wima wene legitimnosti, moderna nauka }e, po Liotaru, napusti-
ti tragawe za prvim na~elima u sferi transcendentnog, a u tra-
`ewu odgovora na pitawe ko odre|uje pretpostavke i uslove isti-
nitosti, isti~e da su oni imanentni samoj nau~noj igri. Sa razvo-
jem nauke, ~iju ispravnost pravila igre odre|uju stru~waci ras-
pravama i konsenzusom zastarjeva weno metanarativno zasnivawe
i dolazi do izra`aja nepovjerewe prema velikim naracijama. To
novo stawe koje je Liotar nazvao postmodernim karakteri{e di-
solucija velikih pri~a sa velikom istinom na male pri~e, jezi~-
ke igre ~ija pravila se ozakowuju u dogovoru igra~a, a ne samoute-
meqewem. Skupu jezi~kih igara ne odgovara vi{e jedan dru{tveni
subjekt, ve} usitwen socijalni poredak. Nakon {to su prosvjeti-
teqski duh i kriti~ka teorija izgubili na relevantnosti Hege-
lov enciklopedijski poredak se raspada a prirodne nauke zadobi-
jaju svoju autonomnu mre`u istra`ivawa marginalizuju}i pri to-
me upozorewa o neutemeqenosti koja im je uputio Hegel. Ozako-
wewe nauke u prosvjetiteqstvu tako|e se destrui{e, jer se tu nau-
ka koja je polagala pravo na istinu potvr|ivala nezavisno{}u sa-
govornika koji djeluju u sferi prakti~nog. Me|utim, pokazalo se
da istinitost nau~nih iskaza nema za svoju konsekvencu vaqanost
normativnog iskaza koji ima za svrhu izmjenu postoje}eg realite-
ta. Na taj na~in je projekat sticawa samostalnosti distanciran
od nauke, a ~ovjek ophrvan nau~nim pozitivitetom. Redukuju}i se
na izu~avawe logi~ke problematike, pozitivizam je filozofiju
li{io funkcije legitimisawa nauke, a Vitgen{tajn nazna~io put
ka ozakowivawu nauke preko jezi~kih igara. Stvoriv{i pretpo-
stavke za novi vid legitimisawa kroz jezi~ku praksu i komunika-
ciju, postmoderna misao napu{ta tradicionalni oblik ozakowe-
wa velikim pri~ama.

52
 DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

Moderni istra`iva~ki postupak karakteri{e slo`enost

argumentovawa, dok logika obezbje|uje metajezik kojim se odre|u-
je da li sam nau~ni jezik udovoqava izri~itim uslovima uspostav-
qenih aksioma. Pronala`ewem novina u argumentativnom pos-
tupku i ustoli~avawem novih pravila igre obezbje|uje se napre-
dak znawa. Tehnike koje se rabe u dokazivawu odre|ene su na~eli-
ma najpovoqnije djelotvornosti, pri ~emu eficijentnost predsta-
vqa jedno od vode}ih mjerila. U takvoj tehnici koja ne koristi
istini, ve} mo}i dominacija pravila efikasnosti uti~e na istra-
`ivawe od koga se o~ekuje da na najdjelotvorniji na~in doprinese
razvitku dru{tva. Pribavqawe legitimiteta pomo}u na~ela per-
formativnosti uz istovremeno odbacivawe kriterijuma istini-
tosti i pravi~nosti, zasniva se na pretpostavci da je sistem u ko-
ji se unosi imput stabilan, {to bi omogu}ilo da slijedi putawu
koja bi se mogla pratiti. Za razliku od moderne, u postmoderni
nauka ne do`ivqava ekspanziju zahvaquju}i pozitivizmu perfor-
mativnosti jer ova u postmoderni nije ciq ve} uzgredni produkt.
Nauka, po Liotaru, problem svoje legitimnosti sama rje{ava i za
to joj nije potrebna filozofija. Postmodernoj nauci koja se pita
za istinu i dobro imanentna je i rasprava o normama na osnovu ko-
jih se vrednuje nau~no znawe. Kvantna fizika kao postmoderni
oblik nauke dovela je u pitawe pravilo performativnosti, koje
podrazumijeva stabilnost i izra~unqivost razvitka sistema, uka-
zuju}i da na mikroravni mo`emo predvidjeti samo vjerovatnost
doga|awa. Takva nauka stvara teoriju sopstvene evolucije kao
diskontinuirane, katastrofi~ne, neispravqive paradoksalne16.
Nauka upire ka modelu ozakowewa, koji predstavqa diferenciju
pojmqenu u suprotnosti spram razuma, kao zabludu (paralogija), a
ne oblik najvaqanije djelotvornosti. Wena svrha je, po Liotaru, u
proizvodwi nepoznatog, novih zamisli, a ne da se snalazi u pozna-
tom. Sa nepotrebno{}u pribjegavawa velikim pripovijestima na-
racija se vra}a u nauku u likovima malih pri~a koje legitimi{u
nauke. Lokalitet, antimetodi i otvorena sistematika kao primje-

16
Isto, str. 98.

53
MIROSLAV DRINI]

ri paralogije ozna~i}e kraj velikih pri~a i epistemolo{kih

fundamenata moderne.
U analizama dru{tva i institucija moderne Liotar kriti~-
ki propituje wihove dominantne koncepte. U jednoj od wih dru-
{tvo se predstavqa kao sistem cjelina za ~iju opstojnost se zah-
tijeva djelotvorno znawe koje se shva}a kao mo}, iz ~ega je slije-
dilo da su uspje{nost i razvoj tehnologije i proizvodwe legiti-
misali modernu nauku. Zarad postizawa minimalne nestabilno-
sti sistema ~iweni su napori izgradwe teorijskih modela koji bi
vodili tom postignu}u. Mo} je podsticala znawe kao mo}, samo-
produkuju}i na taj na~in me|usobni postupak ozakowivawa u za-
tvorenom krugu. Drugi koncept vidi dru{tvo kao disoluiran i
otu|en totalitet koji istrajava u dostizawu ponovnog jedinstva.
Ovakvom dru{tvenom poretku nije odgovaraju}e funkcionalno
ve} kriti~ko znawe, ~ija svrha se ogleda u emancipaciji i razvit-
ku subjektivnih sposobnosti. Umjesto pove}awa efikasnosti cje-
line, nastoji se potvrditi cjelovitost autenti~nih mogu}nosti
~ovjeka. Ovakav koncept samorazvitka ~ovjeka a ne wemu nadre|e-
nog transcedentnog efikasnog sistema preferirala je kriti~ka
teorija. Polemi{u}i sa Habermasom kao jednim od nastavqa~a
kriti~ke teorije Liotar isti~e da konsenzus kao mogu}i kriteri-
jum legitimisawa nije dovoqan jer se fundira na vaqanosti Me-
tapri~e o emancipaciji. Sam sistem u stawu je da manipuli{e
konsenzusom radi pospje{ewa svoje djelotvornosti, pa se mo`e is-
postaviti da je konsenzus samo sredstvo za ostvarewe mo}i kao ci-
qa koji ovjerava sistem. Liotar isti~e da nauka svojom djelatno-
{}u ne slijedi uzore sistema koji radi po principu svo|ewa sop-
stvene kompleksnosti, {to onda puti adaptirawu individualnih
namjera ciqevima sistema. Mjerilo djelotvornosti je zaslu`no za
emancipaciju od ozakowavaju}e uloge velikih pri~a moderne koje,
za razliku od mitova, zakonitost nisu tra`ile u prvobitnom
~inu, utemeqewu, ve} u budu}nosti kojoj }emo omogu}iti da se
desi, to jest u ideji koju treba ozbiqiti17. Metafizi~ki dis-

17
J. F. Liotar, [ta je postmoderna, KIZ Art Pres, Beograd, 1995. god.,
str. 25.

54
 DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

kurs i definiciju su{tina Liotar je supstituisao ra~unom in-

terakcije, prisiliv{i sudionike da preuzmu na sebe odgovornost
koja je do tada bila povjerena transcendentnim autoritetima me-
tafizike. Me|utim, iz ovog slijedi surovost i bezobzirnost si-
stema. Po{to su iznovqene potrebe zavisne od novih tehnologija,
smatra se da ~lanovi dru{tva nisu kadri sami prepoznati svoje
autenti~ne potrebe, ve} to na sebe preuzimaju stru~waci koji se
poistovje}uju sa sistemom. Ipak, praksa nauke pokazuje da istra-
`iva~ke aktivnosti ne slijede nit djelotvornosti nauke kao tota-
liteta. Sistem, po Liotarovom mi{qewu, istrajava u suzbijawu
onih istra`ivawa koja za wega pradstavqaju opasnost na taj na-
~in {to odstrawuje istra`iva~e iz igre odbijaju}i im minimalni
konsenzus. Me|utim, sama nauka je otvoreni sistem koji podupire
nove ideje ako se samo obrazla`u i dokazuju. Raspr{ena u bezbroj
malih pri~a i bez op{teg meta/jezika na koji bi se svi drugi jezi-
ci preveli i prema kom bi se svi vrednovali, nauka ne mo`e biti
sistem a niti provoditi nasiqe. Zajednica vr{i pritisak na ovaj
vid nau~ne prakse, me|utim praksa zajednice koja je i sama jezi~ki
raznorodna ne mo`e stvoriti zajedni~ka meta/pravila i konsen-
zus argumentativnim dijalogom. Ako priznamo raznorodnost je-
zi~kih igara onda se ne mo`e ostati pri zahtjevu prinudnog homo-
genizovawa, dok konsenzus mora zadobiti lokalitet unutar male,
a ne na nivou velike pri~e. Ovako pojmqena nauka zadr`ala bi
te`wu za propitivawem nepoznatog i istine, {to nije bio slu~aj
u pozitivisti~koj nauci moderne.
Pored Au{vica koji mo`emo shvatiti kao paradigmati~-
no ime za kobno nedovr{ewe epohe moderne, trijumf tehno/nauke
predstavqa drugi na~in uni{tewa projekta moderne pod pri~i-
nom wegovog realizovawa18. Gospodstvo subjekta nad objektima
pomo}u savremene tehno/nauke nije pratio vi{i stepen slobode, a
niti vi{e dobro raspodijeqenog bogatstva. Wega je pratilo samo
vi{e izvjesnosti u ~iwenice. Ipak ovo slabqewe modernog pro-
jekta sa kojim slijedi buran razvoj nauke i tehnike nije dekadent-
no. Po Liotarovom mi{qewu, budu}nost ne}e vi{e nikada znati

18
Isto, str. 26.

55
MIROSLAV DRINI]

za gubitke i sustezawa u spoznajama i vje{tinama, osim u onima

koja bi mogla prouzrokovati uni{tewe qudstva. Ova neponovqi-
va situacija u istoriji izra`ava davna{wu istinu koja se danas
ukazuje s posebnom zada}om... Nikada nau~no i tehni~ko otkri}e
nije bilo podre|eno tra`ewu proisteklom iz qudskih potreba19.
Wega je vazda poticala mobilnost nezavisna od onoga {to su qudi
mogli procijeniti kao ono {to je korisno ili po`eqno. To je
zbog toga jer je `eqa za saznavawem i zadobijawem umije}a neupo-
rediva sa tra`ewem dobitka kojem se mo`emo nadati20 iz wiho-
vog rasta. Qudstvo je, po Liotarovom mi{qewu, vazda docnilo za
sposobnostima poimawa i sposobnostima djelovawa, za sredstvi-
ma koja proishode iz otkri}a

Antiteleologijska struktura mi{qewa

Samolegitimacija postmoderne nauke nasuprot transcen-

dentalne legitimacije moderne nau~ne spoznaje za Liotara isto-
vremeno zna~i razlaz s iluzijom globalne univerzalnosti. Novoj
postmodernoj paradigmi, koja u odre|enom smislu predstavqa va-
rijaciju postavki Franka i Habermasa o promjeni obrasca filo-
zofije svijesti u paradigme filozofije jezika, na socijalnoj rav-
ni odgovaraju nove alternative koje se mogu opisati kroz katego-
riju privremenog ugovora. Saglasna socijalna agonistika pro-
nalazi svoje ishodi{te u potiskivawu postojanih institucija u
svim sferama socijalnog poretka kao i na poqu politike. Pove-
zanost novih kognitivnih i socijalnih alternativa, koje slijede
iz naravi postmoderne nauke, odnosi se na korjenite promjene u
postindustrijskim dru{tvima preovla|uju}e kapitalisti~kog na-
~ina produkcije `ivota implementacijom novih tehnologija.
Liotarov preokret postmoderne nauke i prihvatawa poli-
teizma vrijednosti, koji ima pretenziju da poni{ti razdvojenost
izme|u narativnog i prirodno/nau~nog znawa predmetom je kri-
ti~kih analiza R. Rortija. Liotarova paralogijska teorija legi-

19
Isto, str. 77.
20
Isto, str. 77.

56
 DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

timacije u nastojawu da ukine distancu izme|u pomenutih konce-

pata znawa dospijeva u nepremostiva protivrje~ja. Snaga pojmovne
spoznaje prirodnih nauka i strategija narativno/predrefleksiv-
nog znawa nisu spojivi unutar onoga {to se imenuje legitimite-
tom postmoderne nauke. Spor koji je Liotar otvorio filozof-
skim refleksijama o kraju univerzalnih meta/pri~a subjekta mo-
derne zna~ajan je utoliko {to markira rubove jednog postmetafi-
zi~kog projekta u odnosu prema istorijski zate~enoj stvarnosti
potro{we i simboli~ke razmjene kapitala. Ako je pripovijedaju-
}e znawe u odre|enom pogledu sekularizovano predontolo{ko i
predrefleksivno razumijevawe bitka, ali ne kao ne{to {to je
istorijski minulo, ve} kao istovremeno ono drugo od nau~ne poj-
movnosti, onda se ono ne mo`e prosto podvesti pod nalog diskur-
zivne mo}i, nego mora u~initi opstojnim vlastitu autenti~nost i
samostalnost. Ukazuju}i na ovu aporeti~nost Liotarove episte-
mologije, Rorti je povukao pragmati~ne posqedice stanovi{tem
da se filozofsko mi{qewe mora nivelisati poput drugih misao-
nih praksi, oduzimaju}i joj na taj na~in wenu posqedwu snagu re-
gulativnog okvira unutar sistema kompleksnih pluralisti~kih
diskursa. Osnovni problem Liotarovog koncepta postmoderne na-
uke ne predstavqa wegov zakqu~ak, koji implicira mogu}nosti
neoliberalnog pluralizma i Rortijevog kontekstualnog pragmati-
zma, ve} premise wegovog saznajnog postupka. Upitnim se ~ini ge-
neralni stav o dokon~awu meta/pravila modernih filozofija is-
torije i kraju univerzalizma kao ozakowewa svakovrsnog funda-
mentalizma.
Za postmoderno mi{qewe kategorija negacije predstavqa
osnovnu zna~ajku koja zadire u utopiju, teleologiju i totalizaciju
kao referencijalne okvire modernog diskursa. Priroda smjera
djelovawa kategorije odricawa posebno je o~ita u Liotarovom
projektu polivalentnih jezi~kih igara i proishodi iz nemo}i
konstruisawa cjelovitih gigantomanija istorije. Usmjeravawe
kritike na emancipaciju i univerzalizam, te distancirawe od
sveobuhvatne metafizike subjektiviteta prije svega je usmjereno
protiv totalizacije znawa, koja u sebi nosi pritajenu te`wu za

57
MIROSLAV DRINI]

apsolutnom logikom gospodarewa. Umjesto totalizirawa postmo-

derna misao uvodi raznolike oblike intelektualnih djelatnosti
od Fukoovih otkri}a intelektualaca kao partizana i proizvo|a-
~a dru{tvenih fikcija do Liotarova mandarina uzvi{enog koji
prikazuje ne/prikazivo u okru`ju nau~nog samoqubqa. Istovreme-
no antiteleologijsko opredjeqewe postmodernizma, koje smjera
nasuprot u~ewa produktivnog kauzaliteta, posebno prisutnog u
istorijskom materijalizmu, dovodi do radikalne epistemolo{ke
mijene paradigme svrhovitog toka istorije. U ovoj antiteleolo-
gijskoj tendenciji se model savremene subjektivnosti preru{ava u
providnost stvarnog kao totalne razmjewivosti simboli~ke vri-
jednosti kapitala. Postmoderna tehnolo{ka dru{tva sofistici-
rane telemati~ke kulture dovode ovu razmjenu u saglasje s para-
digmom nove subjektivnosti zasnovane na diskurzivnom aktivite-
tu delokalizovanih individualiteta. U skladu sa ozna~enim preo-
bra`ajima modela subjektivnosti antiteleologijski retori~ki
obrti se iskazuju kroz alegoriju, parodiju i pasti{. Uzoran filo-
zofski znamen jedne takve antiteleologijske strukture misli ko-
ja kona~no dovodi u pitawe mogu}nost opstojnosti bilo koje de-
finitivne objave predstavqa Deridina dekonstrukcija metafi-
zike zvu~nog pisma. Na taj na~in dekonstrukcija metafizike svje-
tla dovodi do ozakowavawa prava postmodernisti~ke zaslijepqe-
nosti ogledalima i povr{inama, jer u krajwem za postmoderno mi-
{qewe vi{e ne prisustvuje tradicionalni dualitet spoqa{weg
i unutra{weg, odnosno moderni lik epistemologije. Ovaj antino-
mi~ni momenat ima za pretpostavku razgradwu samih temeqa za-
padnog duha. Pojmovi kao {to su diseminacija, i{~ekivawe, de-
konstrukcija ili decentrirawe, po Hasanu izra`avaju ontolo-
{ko odbacivawe tradicionalno zatvorenog subjekta, cogita zapad-
wa~ke filozofije21. Wima se izra`ava epistemolo{ka opsjednu-
tost odlomcima i fragmentarnim. Ili jo{ odre|enije; dobro dje-
lovati, dobro misliti ili osje}ati u suglasju s postmodernom

21
I. Hassan, The Crities Innovator: The Tutzing Statement in X Frames, Amerikastu-
dien, sv. 221/1997. god., str. 55.

58
 DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

episteme zna~i odbijati torturu cjelina, jer totalizacija je uvi-

jek potencijalno totalitarna.
Koncept strukture kojom se koriste filozofija i nauka, po
Deridi je duboko ukorijewen u sr` jezika ~ije je porijeklo nepat-
voreno metafizi~ko. Kada rije~i u procesu ontolo{ke detroni-
zacije ostanu bez snage onda one postanu pogodne za predstavqawe
i legalizovawe mo}i. Strukturalni kontekst takvog govora u ko-
me rije~i mijewaju svoju imanentnu mo} instrumentalnom mo}i,
obezli~avaju}i je. Zbog uru{avawa organskih potencijala jezika
i zna~ewske bremenitosti rije~i u tkawu mo}i i hegemonije dola-
zi do disperzije semanti~kog poqa izvan mogu}nosti rije~i. Suve-
renitet semanti~kih poqa rije~i vi{e ne postoji. I{~upane iz
svog korijena zarad wihove potpune instrumentalizacije i preob-
ra`aja u organon mo}i, rije~i se redukuju na komunikativnu i in-
formativnu funkciju. Raspolo`iv do beskraja jezik se ure|uje i
nastupa u likovima brojnih diskursa. Na mjesto metafizi~kog na-
~ina definisawa bitka kao temeqa puti se diskurzivna misao us-
kra}ena za sredi{te i referentno/orijentacioni punkt. Po De-
ridinom mi{qewu, to predstavqa ~as u kom jezik zauzima prob-
lemati~no poqe univerzalnog: to je trenutak kad u odsutnosti su-
{tina ili porijekla sve postaje diskurs22. Sa gubitkom transcen-
dentalnog upori{ta te`i{te jezika se prenosi sa bitka na znak i
zna~ewe, sa ontolo{ke na semanti~ku i semiologijsku ravan. Znak
emancipovan, nediskriminisan i oslobo|en svih stega `elio bi
da svojom referencom u zbiqi ponovo otkrije neki oblik obaveze.
Umjesto we, znak otkriva samo referentni razum, ono stvarno
od koga }e ubudu}e `ivjeti23. Me|utim, ova ozna~avaju}a veza
predstavqa zapravo samo simboli~ne obaveze, ona produkuje samo
neutralne vrijednosti, ono ekvivalentno ozna~eno.
Zauzimawem forme diskursa postmoderna nauka je ustalila
poziciju diskursa, {to je imalo izuzetne konsekvence u duhovnim
naukama. Wegova mo} se ogleda u nametawu unutar situacionog

22
@. Derida, Bela mitologija, Svetovi, Novi Sad, 1990. god., str. 134.
23
@. Bodrijar, Simboli~ka razmjena i smrt, De~je novine, Gorwi Mila-
novac, 1991. god., str. 62.

59
MIROSLAV DRINI]

konteksta odre|ene normativnosti i pokretawa na aktivnost. Sa-

mo ako djelujemo po uzusima diskursa mi mo`emo postati u~esni-
ci u wemu. Normiraju}i smisao, on postavqa ono oko ~ega se pi{e
tekst i ono ~ime se bavi govor. Tekstovi su po sebi komunikati-
vni, me|utim, sama komunikativnost nije po sebi autonomna ve}
usmjerena odre|enim diskursom. Sam diskurs stvara pretpostavke
unutar sebe za inovacije, ali veoma te{ko pristaje na komunika-
ciju sa drugim diskursima. Uhva}en u izvore mo}i diskurs vodi
ote`anom razumijevawu strukture tekstualnog. Sama struktural-
nost strukture subjektivno centrirane moderne refleksije uvi-
jek je bila neutralizovana ili svedena na jedan centar prisutno-
sti. Zada}a centra sastojala se ne samo u tome da osigurava ori-
jentaciju i organizaciju strukture, ve} i da garantuje mogu}nost
organizovawa na~ela u sistemu totalne forme. Centriranost
centra i strukturalnost strukture na ~emu se zasnivala zapadna
metafizika puti na svijet kao sredi{te cjeline, koji istovreme-
no nije dio te cjeline, jer ona ima svoj centar svagdje. Zapravo
centar nije centar. Plan centrirane strukture, iako ona predsta-
vqa uslov episteme kao filozofije ili nauke, protivrje~no je
koherentna. Istorija metafizike je zato istorija vladavine pro-
jekta strukturisanog centra iz kojeg proishodi mogu}nost projek-
tuju}eg predstavqawa svijeta u smislu arheologije i eshatologije
kao pokazivawe promjene svih metafora od eidos-a i telos-a do trans-
cendentne svijesti, Apsoluta i ~ovjeka. Otud Deridina dekonst-
rukcija koja se naslawa na Ni~eovu kritiku metafizike i na ra-
dikalnu skicu Hajdegerove destrukcije metafizike, predstavqa u
stvari kritiku centriranog totaliteta. Kritika centriranog to-
taliteta koja se provodi iz horizonta nesvodive razlike, svoju
alternativu vidi u de/centriranom subjektivitetu {to ga Deridi-
na postmetafizi~ka gramatologija podastire s odlu~uju}im pojmo-
vima diseminacije, geneti~kog indeterminizma i diferencije.

60
 DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

Pitawe o legitimnosti postmoderne

Habermasovo u~e{}e u diskusijama i polemikama oko legi-

timnosti postmoderne stavilo je na dnevni red neka od nerazrije-
{enih pitawa. Prije svega postavilo se pitawe zbog ~ega zapadno
dru{tvo i wegova misao va`i za epohu postmoderne i u kojoj mjeri
se mo`e tvrditi da postmoderna jeste revolt protiv racionalite-
ta i uma? Za razliku od poststrukturalista i postmodernista ko-
ji modernu prije svega dovode u vezu s fenomenom esteti~kog i sa
nadre|eno{}u uma kao legitimne odrednice prosvjetiteqskog mi-
ta o beskona~nom napretku, Habermas poima modernu kao nedovr-
{eni projekat globalnog evropskog prosvjetiteqstva koji u sebi
sa`ima ideje kritike, prosvije}enosti i emancipaciju ~ovjeka.
Po{to se univerzalni koncept moderne filozofije subjektivno-
sti nije do kraja istinski, ve} la`no realizovao u totalnom po-
retku savremenosti, {to ne predstavqa odlu~uju}i argument pro-
tiv wihovog marginalizovawa, onda se on pod okriqem nove para-
digme mo`e premjestiti u savremeni filozofski diskurs. Na ovaj
na~in se Habermas udaqava od analiza i kriti~kog propitivawa
frankfurtskog kruga, koji je s obzirom na izre~eno bli`i post-
modernizmu i poststrukturalisti~kim teorijskim diskursima ne-
go Habermasovom fundamentalnom projektu.
Otvoreni projekat teorije komunikativnog djelovawa pred-
stavqa jedan od glavnih doprinosa rasvjetqavawu ideje o preobra-
`aju paradigme koja determini{e ovovremeni razvoj zapadnog
qudstva. Komunikativna racionalnost bi trebalo da ukloni tra-
dicionalni visokoparni pojam istine. Ona istovremeno obe}ava
da }e pru`iti odgovor na odlu~uju}e meta/kriti~ko pitawe o sna-
zi kriterija koji bi mogao analizirati kraj razuma u trenutku ka-
da sam razum nestaje.
Na smrt Boga i pomawkawe jednog nadosjetilnog kriteri-
juma koji bi predstavqao obaveznost za na{e postupawe, po Ha-
bermasu, mo`e se dospjeti posredstvom ideje jednog stvorenog kon-
senzusa. Ovaj kategori~ki imperativ se dr`i one koncepcije
uma po kojoj se umskim mogu imenovati ne samo nau~no/tehni~ka

61
MIROSLAV DRINI]

pitawa ve} i pitawa o smislu `ivota. Me|utim, Habermas tu uni-

verzalnost va`ewa ne temeqi na metafizi~kom na~elu ve} na im-
plicitnim pretpostavkama me|usobnog komunikativnog opho|e-
wa. Strategija zadobijawa pro~i{}enog pojma komunikativnog
uma i orijentacija ka intersubjektivnosti, kao obliku prevlada-
vawa subjektivno/centriranog modela totalne proizvodwe na raz-
valinama protivrje~ja moderne, predstavqa poku{aj da se izna|e
odgovor na postmodernisti~ku dekonstrukciju modernog uma i ra-
cionaliteta. Komunikativno djelovawe na koje se usmjerava fo-
kus promjene paradigme od filozofije svijesti ka jeziku istovre-
meno ozna~ava premje{tawe kognitivnih, utvr|enih i ekspresiv-
nih funkcija svijesti na jezi~ki fundament koji, pored zadatka
sporazumijevawa, preuzima i zada}u koordinacije djelovawa i po-
dru{tvqewa u~esnika. Dru{tvo kao simboli~ki strukturisani
realitet, u preobra`aju globalne perspektive, pretpostavqa ni-
velirawe komunikativne svakodnevne prakse preko ozna~avaju}ih
poqa simboli~kih sadr`aja, isto tako kao i u dimenzijama dru-
{tvene sfere i istorijskog vremena i ~ini medij pomo}u kojeg se
izgra|uju i reprodukuju dru{tvo i kultura sa wenim osobenostima.
No, razvoj jednog dru{tvenog sistema nije mogu}, ako nisu
ispuweni uslovi odr`awa sistema24. Svjetsko dru{tvo, isti~e
Habermas, mo`e da akumulira kapacitete usmjeravawa samo ako se
to ne ~ini na ra~un humane supstance, u protivnom svaki budu}i
evolucioni iskorak bi mogao zna~iti samodestrukciju socijali-
zovanih individualiteta i wihovog svijeta. Ako se sa zahtjevima
za opravdawem mora ra~unati u prilikama funkcionalisti~kog
odstrawivawa legitimnosti, onda je za dru{tvenu teoriju potreb-
no da istrajava na postulatu o diskurzivnom fundirawu upotrebe
mo}i. Potrebe, koje su isposredovane slobodnim tr`i{tem, kao
sistem strate{kog djelovawa nisu podesne za udovoqewe norma-
tivnih zahtjeva za va`ewem, jer strate{ko djelovawe je i onda
kada je op{te rasprostraweno u protivrje~nosti sa etikom uza-
jamnog priznavawa, dok pojam strate{kog djelovawa predodre-

24
J. Habermas, Rekonstruktion des Historischen Materialismus, Frankfurt/M., 1976.
god., str. 114.

62
 DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

|en za konflikt i iskori{tavawe zastupa samo sebi~ne intere-

se/potrebe konkurenata koji se me|usobno nadme}u25. U ovakvoj
situaciji se ukazuje prijeka potreba za uspostavqawem vrijedno-
sno usmjerenog komunikativnog djelovawa koje je u minulim epo-
hama svoj legitimitet zadobijalo od religije. Li{avaju}i religi-
ju uvjerqivog utemeqewa, dru{tvo nadmetawa i razla`u}i duh su
vodili ka izboru izme|u redukcije ideja nadsubjektivno neotu|i-
vih obaveza dru{tva na jednu odlu~no nadre|enu legitimnost, i
dosada{weg djelovawa koje se orijentisalo prema kulturno/reli-
gioznim uvjerewima koja bi se u postreligioznom vremenu ravna-
la po idejama, prakti~nog uma koje svojom formom odgovaraju
uslovima komunikativnog zahtjeva i prihva}enosti. Na djelu su
principi jedne moralne teologije po kojima se kolektivno stva-
rawe identiteta organizuje putem jednog neprestanog procesa edu-
kacije uz podjednako u~e{}e svih u komunikativnim procesima
koji stvaraju vrijednosti i na~ela. Zbog toga {to se globalno zna-
~ewe saznawa, ~uvstva i djelovawa za dru{tvo garantuje i ~ini
obavezuju}im putem simboli~kih tuma~ewa i davawa smisla upra-
vo onako kako je to bivalo u vremenima mita, mi bismo mogli go-
voriti o mitologizaciji uma. O postmetafizi~koj ili umstvenoj
mitologiji bi se, po Franku, moglo govoriti i zbog toga {to
slo`nost ~lanstva dru{tva nije fundirana u sadr`aju fabule ko-
ja se poziva na sveto nego je nepokolebqiva slo`nost izvedena iz
iste forme nenasilne uzajamnosti dakle iz uma26. U projektu
dru{tva zasnovanog na komunikativnoj etici, mo} religioznih
predaja nije jednostavno odmijewena kibernetskim procesom, ve}
je kao motiv/pokreta~ prevedena u jedan ne/mitski oblik intersu-
bjektivne obaveznosti koja u postmodernim uslovima preuzima su-
{tinsku prirodu mitske predstave svijeta i sposobnost da ozbi-
qi legitimnost. Po Habermasu je prihvatqiv zahtjev, da um koji
smjewuje i prevladava mit mora da zbori na jedan neredukovani
na~in interpretacije koji ~ini jedinstvo. Um mora nadma{iti za-
htjev koji zastupaju mit i religija i uspostaviti jedinstvo koje je

25
M. Frank, Conditio Moderna, Svetovi, Novi Sad, 1995. god., str. 8182.
26
Isto, str. 83.

63
MIROSLAV DRINI]

bilo sposobno da izrazi samo mitsko vrijeme. U mitu ostvareno

objediwewe individua sa wihovom posebnom politi~kom zajedni-
com u horizontu jednog op{teg kosmi~kog poretka filozofija
treba da uspostavi u uslovima koji su u me|uvremenu dati sa mo-
dernim idejama slobode i potpune individualnosti pojedinca27.
Uloga filozofskog mi{qewa u postmodernom filozofira-
wu fokusirala se na zada}u prisvajawa mesijanskog znawa religi-
ja i svjetskog znawa kosmologija. Habermas misli da se iza spore-
wa o tome da li je nakon Kanta jo{ mogu}a metafizika prikriva u
stvari spor o postojawu i obimu drevnih istina koje mogu jo{
uvijek kriti~ki da se zadobiju, ali i prijepor o modusu i vidu
preobra`aja smisla kojem te stare istine podlije`u prilikom
kriti~kog prihvatawa. Govore}i o metafizi~kim i religioznom
pitawima Habermas isti~e da ako Evropa `eli na seriozan na~in
razumjeti pojmove eti~nosti i moralnosti, onda je to jedino mogu-
}e sa prethodno usvojenom supstancom mesijanskog mi{qewa. Bez
socijalizatorskog usvajawa i posjedovawa i bez filozofske tran-
sformacije bilo koje od svjetskih religija taj semanti~ki poten-
cijal mogao bi jednog dana da nam postane nedostupan28. Svaka ge-
neracija i svako vrijeme bi morali vazda iznova sebi prisvajati
religijsku predaju ukoliko ne `elimo da se izgubi i preostali
dio intersubjektivno podijeqenog samorazumijevawa kao pretpo-
stavke humanog opho|ewa. Filozofija ne bi smjela prenebregnuti
zada}u odr`awa i poja{wewa takvog smisla humanosti, pa ~ak i
po cijenu opasnosti da moraju da se pomire s tim da im se pripi-
{e sumwiva uloga posrednika smisla29. Savremena filozofija
bi mogla da utvrdi sopstvene druge kriterijume va`ewa u ime sje-
}awa, osvjetqewa postojawa i filozofske vjere, ali samo pod us-
lovom odustajawa od dostignutog nivoa diferencijacije, odnosno
odricawa od wihove uvjerqivosti. Ona bi, po Habermasu, mogla

27
J. Habermas, Rekonstruktion des Historischen Materialismus, Frankfurt/M., 1976.
god., str. 114.
28
J. Habermas, Nachmetapysischen Denken, Suhrkamp, Frankfurt/M., 1988. god.,
str. 23.
29
Isto, str. 23.

64
 DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

da obavi interpretativno posredovawe izme|u eksperimentalnog

znawa i svakodnevne prakse kojoj je neophodna orijentacija. Ono
{to joj ostaje, to je jedino iluminaruju}e podr`avawe i unapre|e-
we totalitarno usmjerenih procesa samorazumijevawa jednog svi-
jeta `ivota koji istovremeno mora da bude sa~uvan30 od pogubne
natkriqenosti objektivno/moraliziraju}im i estetiziraju}im
ekspertskim kulturama. Ova semanti~ka nadmo} religijskog nad
umstvenim o~ito je povezana sa imperativom za neprikosnoveno-
{}u na{ih su{tinskih uvjerewa i sa zahtjevom za smislom. Za
wih stvaramo bezuslovnu sigurnost, legitimnost i utemeqenost.

Apokalipsa i kraj istorije

Me|utim, {ta sa izvjesno{}u i utemeqewem u prilici kada

`ivimo sa jednom od najop{tije prihva}enih karakterizacija
postmoderne, po kojoj ~ovjek i istorija, po{to su prona{li sop-
stvenu crvoto~inu, idu svome kraju? Liotar i Habermas, koji u ve-
zi s ovom temom uglavnom stoje na suprotstavqenim stranama, u
stvari se sla`u u opisu postmoderne epohe, ali ne i u ocjeni same
pojave. Obojica postmodernu, kako smo vidjeli, opisuju kao nedo-
statak velikih pri~a kojima je na putu prema emancipaciji bila
legitimisana istorijska inicijativa humanisti~kih nauka i in-
teligencije. Dok je za Habermasa to zna~ilo neda}u, nametawe
konzervativnog mentaliteta kojim se napu{ta prosvjetiteqski
projekat, za Liotara je ozna~ilo iskorak ka putu prema emancipa-
ciji od modernog subjektivizma i humanizma. Kraj istorije oz-
na~ava konac historizma, odnosno shvatawa o qudskom doga|awu u
kontekstu jedinstvenog toka ~iji smisao se razvija u likovima
oslobo|ewa. Kraj velikih pri~a koje su izgubile na vjerodostoj-
nosti, za Liotara predstavqa nenadoknadiv gubitak, ali ne i neko
veliko zlo, jer sa wihovim okon~awem je do`ivio neuspjeh i pro-
jekat moderne ispuwen ideolo{kim nasiqem i totalitarizmima.
Ipak, neuspjeh projekta prosvjetiteqstva, po Habermasu, ne poni-
{tava wihovu teorijsku osnovu. On isti~e kako bez nekog mo}ni-

30
Isto, str. 26.

65
MIROSLAV DRINI]

jeg meta/iskaza, koji izmi~e disoluciji i demistifikaciji isto-

rizma, samo, rastvarawe i demistifikacija gube smisao, te ih je
nemogu}e do kraja i misliti. Kada se izri~e tvrdwa da su svi me-
ta/iskazi ukinuti, zar se na taj na~in ne predla`e novi vlastiti
meta/iskaz, koji odbacuje svaku funkciju ozakowewa i na taj na~in
definitivno svaku sposobnost da i daqe upravqa istorijskim iz-
borom.
Ideja istorije je, po Rortiju, izmi{qotina filozofije, a
napose hri{}anske i moderne metafizike. Istorija metafizike
se poima kao istorija slu~ajnih de{avawa, pa se stoga vi{e ne
mo`emo na wu pozivati kao na opravdawe za odre|ene zakqu~ke;
postmoderna je kraj istorije. Uloga rekonstruisane filozofije u
postmodernoj situaciji bi se, po Rortiju, sastojala u primawu na
znawe zabluda pogre{nog mi{qewa, a ne u ukazivawu na staze ko-
jima bi se vaqalo putiti. Me|utim, pitawe je da li zabludu mo-
`emo uvidjeti pozivaju}i se na dogovor zajednice i na neku vrstu
svakodnevnog jezika, jer i tu je na djelu pouzdawe u neki meta/stav.
Bitak se na koncu predstavqa kao ne{to ~ega se jo{ samo
mo`emo sje}ati. Me|utim, po mi{qewu Vatima to bi mogao biti
prijedlog za filozofiju istorije koja ne zaobilazi samo metafi-
ziku u wenom modusu legitimisawa, ve} i wen sadr`aj predstavqa
samo okon~awe i rastvarawe metafizike, te ukazuje na mogu}i put
i mjerilo. Kraj meta/iskaza promi{qan u granicama istorije me-
tafizike i wene disolucije, zna~i da se bitak ukazuje u obliku
rastakawa i slabqewa, ali ne pod vidom propadawa, jer ne postoji
neko ~vrsto idealno ustrojstvo u odnosu na koje je istorija mogla
nazadovati. Me|utim , mi kao da ne mo`emo ostaviti upra`wenim
mjesto {to su ga zauzimale velike pri~e. Habermasova je reak-
cija upravo odbijawe `alovawa, povratak meta/iskazu o pro{lo-
sti, obmana da je mogu}e o`ivjeti neku metafiziku istorije31.
Postmodernisti~ko raskrinkavawe ideologije napretka ujed-
no je i propitivawe uo~ene dvozna~nosti projekta moderne. S jed-
ne strane moderna je, po [erpeu, postmoderni u nasqedstvo osta-

31
\. Vatimo, Postmoderno doba i kraj povijesti, u: Postmoderna/Nova
epoha ili zabluda, Naprijed, Zagreb, 1988. god., str. 56.

66
 DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

vila dramati~nu, a s druge strane razdramatizovanu propast.

Dramati~na propast s obzirom na funkcionalisti~ko i ~isto re-
produktivno zgu{wavawe procesa dru{tva sve stavqa na ekspre-
sivni momenat prodora i proloma32, dok razdramatizovana pro-
past nosi u sebi besramni smijeh izopa~enog dru{tvenog uma
preobra`enog u esteti~ku svijest indiferencije. Strukturira-
nost cjelokupnog naba~aja sekularizovane objave spasa u projekci-
ji vremenske ekstaze budu}nosti aporeti~na je zbog toga {to je
razlaz i ulazak u novo moderno doba uspostavqen na temeqnim
pretpostavkama minule istorijske epohe. Te su pretpostavke teh-
ni~ki odstrawene ali je sigurno da je ostatak onog misti~nog i
apokalipti~nog na{ao svoje mjesto u kolektivno nesvjesnom,
{to razja{wava sklonost i nastojawe ponovnog o`ivqavawa i ma-
gijskih sadr`aja pro{losti u postmodernisti~kom diskursu. Post-
moderna kao suton metafizike mo}i pokazuje se posebno bjeloda-
no u metafilozofskim analizama kompleksa apokalipse. Para-
doksija modernog doba sadr`ana je u wegovom neprekidnom `i-
vqewu vlastite propasti i gospodarewu dijalektike kao unutra-
{weg na~ela djelovawa kojim se nadme}e sistemska podvojenost
ovjekovje~ivawa i katastrofe. Dok je hri{}anska filozofija is-
torije vjerovala u auru apokalipse na ontolo{ko/vremenskom ho-
rizontu neizvjesne budu}nosti, moderna subjektivna epistemolo-
gija takvo {to odstrawuje kao nepotrebni teret. Me|utim, time
nije kona~no i{~ezla apokalipti~na vizija svijeta ve} je samo
interiorizovana i time u`lijebqena u koncepciju autonomnog su-
bjekta. Po Bewaminu, sam pojam napretka vaqa utemeqiti u ideji
katastrofe. To da sve 'te~e daqe' jest katastrofa. Ona nije ono
{to svaki put predstoji, ve} ono {to je svaki put dano33. Izvori
straha moderne egzistencije predstavqaju tek derivirani izraz
dubokog, neizrecivog straha i tjeskobe pred ni{tavno{}u `ivo-

32
Pogledati: K. R. Scherpe, Dramatisierung iun Entdramatisierung zum sthetisc-
hen Bewusstsein von Moderne und Postmoderne, y: A. Huyssen, K. R. Scherpe, Postmoderne
Zeichen eines kulturellen Wandels, Rowohlt, Reinbek bei Hamburg, 1986. god., str. 287.
33
V. Bewamin, Esteti~ki ogledi, [kolska kwiga, Zagreb, 1986. god., str.
119.

67
MIROSLAV DRINI]

ta. Apokalipsa je zapravo ontolo{ka prepast pred mahnito/fas-

cinantnim ni{tavilom nekontrolisanog tehno/nau~nog i indust-
rijskog napretka ~ija ovovremena psihoanaliti~ka figura Anti-
-Edipa simbolizuje ovu postmodernu katastrofu.
Osnovne pretpostavke opisanog modela izokrenutog soci-
jalnog bitka, na kojima se zasniva fizionomija postmodernog mi-
ta o apokalipsi ponajprije su dane u neograni~enom razvitku pla-
netarne tehnike i kapitala. Postmoderni okret apokalipti~ke
svijesti o ideolo{ki motivisanom siqewu napretka, koji je mo-
dernizam jo{ bio u stawu nadi}i izmi{qawem razli~itih ne-
stvarnih apsoluta istorije, danas je redukovan na nulti podiok
jedne negativne eshatologije. Katastrofa je uspostavqena u samoj
mogu}nosti wene sveobuhvatne simulacione ude{enosti. Za kate-
gorijalno ustrojstvo postmodernisti~kog diskursa diferencije
upe~atqivo je teorijsko ishodi{te koje se osigurava iz apsolutne
situacije neutemeqenosti postmetafizi~kih konceptualnih ok-
vira. Po{to postmoderna sebe po sopstvenom razumijevawu smje-
{ta unutar kontinuiteta/diskontinuiteta moderne kao promi{-
qawa wenih vlastitih nedoumica o kraju epohalno razumqenih
meta/pri~a evropske istorije, ona zapo~iwe s preuzetom katego-
rijalnom aparaturom moderne. Besmislenost ove epistemolo{ke
nulte opcije jednostavno je u tome {to moderna ne predstavqa, ka-
ko Habermas misli, nedovr{eni projekt la`ne sinteze i la`nog
ozbiqewa univerzalnih ideja prosvjetiteqstva. Nakon zgotovqa-
vawa prividnih sinteza nije vi{e mogu}a nikakva istinska sinte-
za ili realizacija bez fundamentalnog preobra`aja istorijskog
sklopa. Zato je legitimno da postmodernizam mora operisati s
likom apokalipse kao mjerodavnom metaforom post/istorijske
situacije. U nazna~enoj regresivnoj poziciji program totalnog
ovladavawa prirodom na pretpostavkama modela principa iden-
titeta u kona~nim se posqedicama iskazao kao svjetskoistorijski
identitet dvo~lane dijalektike moderne. Na~elo progresa, pri-
sutno u tehni~kom ovladavawu prirodom istovremeno je dovelo do
mobilisawa na~ela regresije u etablirawu metafizike mo}i. Po-
novno ro|ewe apokalipse kao oblika la`nog ozbiqewa moderne

68
 DIJALEKTIKA MODERNE I SLIJEPA ULICA POSTMODERNE

totalizacije znawa potencirana je stvarnom opasno{}u od uni-

{tewa. Konstantno renovirawe sveuni{tavaju}ih potencijala
putio je trima paralelnim procesima; odbacivawu konstitutivne
subjektivnosti, izmirewu sa svijetom potro{we i stvarawu osje-
}aja rezignacije. Postmoderno razdramatizovawe propasti sto-
ga je negativni odgovor na dramatiku moderne apokalipse u znaci-
ma apatije koja stvarnost razarawa simulira u polivalentnim
nadmetawima smrti. Wenu agonistiku bi trebalo promi{qati
kao za~udni postmoderni spoj Liotarove estetike uzvi{enog i
Bodrijarove epohe simulakruma. Takav neologizam upu}uje na ras-
tezqive granice vje{ta~ke prirode postmodernog ~ovjeka koji
eksperimenti{e s teorijom jezika i smr}u kao grani~nom situa-
cijom koja se mo`e ukalkulisati unutar okvira postmodernog zna-
wa. Na taj na~in smrt vi{e ne spada u nadle`nost egzistencijali-
sti~ke hermeneutike apsurdnog bitka, niti u fakti~nu kona~nost
tu-bitka kao bitka/k/smrti fundamentalne ontologije, ve} u uto-
pijski prostor negativne apokaliptike.
Umjesto utopije moderne koja se zapovjedni~ki projektovala
u vremensku ekstazu budu}nosti, postmoderni univerzum intersu-
bjektivnosti ogla{ava kraj utopije. Me|utim, kraj stare utopije
stvara novu utopiju potpune prozirnosti ili utopiju neosjetqi-
vosti. Sazdanost postmoderne utopije karakteri{e prisutnost/
odsutnost mjesta koje je u horizontu moderne zaposjedala trijada
racionalizacije, univerzalizacije i modernizacije. Zbog toga je
preovla|uju}e raspolo`ewe u vremenu postmoderne dosada, koja se
nastoji nadoknaditi logikom obnavqawa, preobra`aja mode, raz-
mjewivo{}u stilova i `anrova, eksperimentisawem s istorijski
minulim epohama, wihovim istorizirawem i muzealizirawem. Post-
moderna utopija se nalazi u situaciji koja uveliko sli~i posthele-
nisti~kom kovitlacu struja mi{qewa i stilova `ivota, da se sve-
op{ta transparentnost kulturnih {ifri do`ivqava kao nova
neprozirnost, jer je poni{tena udaqenost izme|u elite i mase,
visokokulturnih etika materijalisti~kog svetkovawa tijela. No-
vo za~arawe svijeta, po F. Gaillard-u, predstavqa revolt istorij-
ske svijesti postmoderne protiv racionalne utopije moderne. Kao

69
MIROSLAV DRINI]

simptom postmodernog mi sa sigurno{}u prepoznajemo renesansu

ezoteri~ke misli, okultizma, magije, onirizacije neoprimitivne
du{e postmodernog ~ovjeka. Kriza modernih filozofija istorije
na taj na~in dovodi do uskrsnu}a holisti~kih doktrina. Me|utim,
paradoks postmoderne kao epohe destrukcije/dekonstrukcije mo-
derne jest u tome {to ona sav iskonski spoj vremenosti i `ivota
svodi na prividnu sintezu novoga kao reprize minulog s novim,
jo{ nesa~iwenim scenarijem budu}nosti.

MIROSLAV DRINIC

DIALEKTIK DER MODERNE

UND DIE SACKGASSE DER POSTMODERNE

ZUSAMMENFASSUNG

Der Autor versucht im Text, die Umrisse der postmodernen Realitt

als Dmmerung der Macht-Metaphysik anzudeuten, deren Physiognomie be-
sonders in metaphilosophischen Analysen des Komplexes der Apokalypse
zum Ausdruck kommt. Die postmoderne Wendung des apokalyptischen Ge-
wissens ber das ideologisch motivierte Zwingen des Fortschritts, den der
Modernismus durch das Ausdenken unverwirklichter Absoluten der Geschi-
chte bertreffen konnte, ist in diesem Augenblick auf den Nullpunkt einer
negativen Eschatologie reduziert.

Schlsselwrter: Dialektik, Progress, die moderne Postmoderne,

Durchsichtigkeit, Verzauberung, Apokalypse, Antiteleologie, das Ende der
Geschichte, Metageschichten.

70