T.C.

ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

KAMU YNETM (SYASET BLM)

ANABLM DALI

1905 RUS DEVRM LE 1908 JN TRK DEVRMNN

KARILATIRMALI NCELEMES

Yksek Lisans Tezi

Esra ATALI

Ankara 2002
 T.C.

ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

KAMU YNETM (SYASET BLM)

ANABLM DALI

1905 RUS DEVRM LE 1908 JN TRK DEVRMNN

KARILATIRMALI NCELEMES

Yksek Lisans Tezi

Esra ATALI

Tez Danman

Prof.Dr. Taner TMUR

Ankara 2002
 T.C.

ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

KAMU YNETM (SYASET BLM)

ANABLM DALI

1905 RUS DEVRM LE 1908 JN TRK DEVRMNN

KARILATIRMALI NCELEMES

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman:Prof. Dr. Taner TMUR

Tez Jrisi yeleri

Ad ve Soyad mzas

Prof. Dr. Sina AKN ....................................

Pof. Dr. Mehmet Ali AAOULLARI ....................................

Prof. Dr. mer KRKOLU ....................................

Tez Snav Tarihi: 06.06.2003

NDEKLER

NSZ......................................................................................................................... 6
BLM I. 1908 RUS DEVRM ................................................................................ 7
1.1.Rus Siyasal Sisteminin Kkenleri ...................................................................... 8
1.2. 19. Yzylda Rus Otokrasisi............................................................................ 15
1.3. 19.Yzylda Rus arlnn Sosyo-ekonomik Yapsnn Dnm Sreci ... 31
1.3.1. Kyller ve Aristokratlar: Rus Tarasnn Amazlar.............................. 31

1.3.2. Rusyada Burjuva Snfnn Geliimi ....................................................... 39

1.3.3. i Snfnn Douu................................................................................ 44

1.4. 1905 Devrimi Arifesinde Rusyada Siyasal Hareketler .................................. 47

1.4.1. Liberaller .................................................................................................. 48

1.4.2. Sosyalistler ............................................................................................... 52

1.5. 1905 Devriminin Oluum ve Yaylma Sreci................................................ 62

1.5.1. Papaz Gapon Hareketi.............................................................................. 62

1.5.2. Ekim Genel Grevi..................................................................................... 70

1.5.3. Devrim Sonrasnda arlkta Siyasal Yaam ........................................... 76

BLM II. 1908 JN TRK DEVRM ................................................................. 80

2.1. Osmanl Siyasal Sisteminin Kkenleri............................................................ 82
2.2. Osmanl Siyasal Sisteminin Modernleme Sreci .......................................... 91
2.3. 19. Yzylda Osmanl Sosyo-Ekonomik Yapsnn Dnm Sreci........... 111
2.3.1. Reaya Snf ............................................................................................ 111

2.3.2. Kayp Burjuvazi ..................................................................................... 117

2.3.3. Osmanlda i Snfnn Douu .......................................................... 122

2.4. Dnen Osmanl Aydn ve Jn Trk deolojisinin Douu ....................... 125

2.5. ttihat ve Terakki Cemiyetinin Kuruluu ve 1908 Devriminin rgtlenme Aamalar
.............................................................................................................................. 137
2.5.1. ttihat ve Terakki Cemiyetinin Oluum ve Yaylma Sreci.................. 137

2.5.2. Makedonyada Ayaklanma .................................................................... 152

2.5.3. Devrim Sonrasnda Osmanl mparatorluunda Siyasal Yaam........... 158

BLM III. 1905 RUS DEVRM LE 1908 JN TRK DEVRMNN
KARILATIRMASI.............................................................................................. 166
3.1. Rusya ve Osmanl mparatorluklarnn Geleneksel Ynetim Yaplarnn Karlatrmas
.............................................................................................................................. 167
3.2. Rus ve Osmanl Modernlemesinin Karakteristik zellikleri ve tici Gleri zerine
Bir Deerlendirme................................................................................................ 173
3.3. 19.Yzylda Rus ve Osmanl mparatorluklarnn Sosyo-Ekonomik Yaplarnn
Dnm Srelerinin Karlatrmas................................................................. 188
3.4. 19. Yzylda Rus ve Osmanl mparatorluklarnda Oluan Muhalif Siyasal Hareketler
zerine Bir Karlatrma..................................................................................... 203
3.5. 1905 Rus ve 1908 Jn Trk Devrimlerinin Oluum ve rgtlenme Karakterleri
zerine Bir Karlatrma..................................................................................... 214
SONU .................................................................................................................... 227
TEZ ZET .............................................................................................................. 229
SUMMARY ............................................................................................................. 230
KAYNAKA ........................................................................................................... 230
 NSZ
Bu tez almasnda birbirlerine bir ok ynden byk benzerlikler gsteren iki mutlak

monari olan Rus arln ve Osmanl mparatorluunu anayasal monari olma eiine

getiren 1905 Rus ve 1908 Jn Trk Devrimlerini, imparatorluklarn o tarihe dek geirmi

olduklar kapitalistleme srecine younlalaraktan incelenmeye allmtr. Bu erevede

konu, her iki imparatorluun 19. yzylda geirdikleri siyasal, sosyo-ekonomik ve dnsel

dnm sreleri geleneksel-modern atmasna vurgu yaplaraktan ilenmitir. Avrupa

ktasnn dousunda konumlanan bu imparatorluklarn, Bat dnyasyla aralarndaki

gelimilik farkn kapatmak iin giritikleri modernleme abalarnn, bu iki devrimin

gerekleme ekilleri balamnda ulam olduu boyutlar, ge kapitalistleme olgusu temel

alnaraktan aklanmaya allmtr. Ayrca sz konusu devrimlerin meydana geldii siyasal

ve sosyo-ekonomik koullar incelenerekten her iki imparatorluun 19.yzylda geirmi

olduklar modernleme srecinin deerlendirilmesi de amalanmtr. Szkonusu devrimler,

gl merkezi ynetim geleneine sahip ve toplumsal snflarn ar biimde iktidarn

tahakkm altnda geliimini srdrd Rus ve Osmanl mparatorluklarnda, tabandan

gelerek saltanat glerini dize getiren ilk siyasal ayaklanmalar olmulardr. Bunlarn,

Rusyada 1917de kurulan Sovyetler Birlii ve Osmanl mparatorluunun enkaz zerinde

1923 tarihinde ykselen Trkiye Cumhuriyeti devletlerine ve yeni rejimlerine hazrlayc

safha olarak byk etkiler yapmas, seilen konunun tarihsel nemi asndan da olduka

aklaycdr.

Bu tez almas, Rus ve Osmanl mparatorluklarnn modernleme srelerinin

balanglarndan itibaren genel bir deerlendirmesini iermektedir. Rus modernlemesi

Byk Petro dnemi balang alnaraktan tartlrken, Osmanl rneinde ise, III. Selim

dnemi balang noktas alnmtr. Her iki impratorluun tarihsel evriminde zerinde

younlalan zaman dilimi, 19.yzyln ikinci yarsndan itibaren devrimlerin gereklemesine

dek sren dnemdir. Bu devrimler ayr ayr deerlendirilirken, ortaya ktklar sosyo-

ekonomik ve siyasal koullarn yansra dnemin hakim dnsel akmlarna da younlalm

ve devrimlerin rgtlenme safhalarna grece daha az yer verilmitir. Bu almada sz

konusu iki devrimi hazrlayan siyasi, sosyo-ekonomik ve dnsel platformlarda geirilen

19.yzyldaki dnm sreci ayr blmlerde incelendikten sonra devrimlerin benzetii ve

farkllatklar ynlerinin analiz edildii bir nc blmle alma sonlandrlmtr.

Bu almada her aamada eletiri ve grleriyle beni ynlendiren Sayn Hocam Prof.

Dr. Taner Timura teekkrlerimi sunarm

Esra ATALI

2002

BLM I. 1908 RUS DEVRM

Aktif olarak Rus proleter snf tarafndan gerekletirilen ancak sonucu itibariyle

burjuva devrimi nitelii kazanacak olan 1905 Devrimi Rus arlnn mutlak monari

ynetiminden meruti monari ynetimine gemesine yol amtr. Fransz Devrimi ve

Britanyada balam olan Sanayi Devriminin siyasal ve sosyo-ekonomik yapsn hazrlad

19.yzyln en ne kan zelliklerinden biri, temelleri 16.yzyl Avrupasnda atlan

kapitalist dzenin tm dnyaya ihra edilme seferberliinin muazzam bir hz kazanmasdr.

Avrupa devletler topluluunun bir yesi ve ktann g dengesinde belirleyici bir role sahip,

devasa byklkte bir imparatorluk olan Rusya, bu yzylda Batdan esen rzgarlara kar
olduka krlgan bir pozisyonda kalmtr. Rusyann Batl rakipleri karsnda ekonomik

azgelimilii ve otokrasinin, gelime ve eitlenme srecine giren toplumsal yapnn

taleplerine cevap verememesi lkenin 20.yzyln balarnda olduka iddetlenecek olan bir

eit kaosa srklenmesine yol amtr. zellikle 1890larda giriilen hzl sanayileme

atlm sosyo-ekonomik yapda kkten deiimleri beraberinde getirirken, mparatorluun

siyasi modernleme ile sreci destekleyemedii noktada rejim tkanm ve sonu geni bir

toplumsal yelpazeyi arkasna alan kitlesel bir devrim olmutur.

20.yzyln balarnda Rusya Bat Avrupa ile karlatrldnda bir ok ynden

olduka geri kalm bir grnm sergiliyordu. Sanayi Batya oranla zayf olmasna ramen

hzl bir genileme srecine girmiti; ancak tarallk halen toplumsal yapdaki hakim ton

olmay srdryordu. Khnemi bir iktidarn zulm altndaki bu usuz bucaksz lkede

yoksulluk kol gezerken, imparatorluun smrgecilik maratonunda aktif rol oynamaya

soyunmas iktidarla halk arasndaki iletiimsizliin gstergesiydi. 19.yzylda baa geen

Rus arlarnn tebaalarna kar taknd anlaysz ve uzlamaz tutum taraflar arasndaki

uurumu srekli geniletirken, halk ar szcne atfettii tm yce deerleri kaybetmeye

balamt. 1905 ylnda meydana gelen iktidar kart eylemler halk tabanndaki bu ruh

halinin ulat boyutu aa karmas balamnda olduka anlamlyd. Genel olarak

bakldnda Rusya, Bat Avrupann ok nceden tecrbe etmi olduu, mutlakyeti

ynetimin temsili unsurlar kazanaca safhay geiriyordu. Ancak Rusyann sosyo-ekonomik

ve siyasal yapsnn kendine has koullar, hem 1905te hem de 1917deki devrimci

hareketlere damgasn vurmu ve lkenin siyasal yapsndaki evrimi Batl lkelerdekinden

ok farkl noktalara srklemitir.

1.1.Rus Siyasal Sisteminin Kkenleri

Rusya zerine alan uzmanlarn genel olarak birletii nokta Rus tarihinin lkenin
yayld corafyann znel koullar tarafndan belirlenmi olduudur. Devasa byklkte bir

kara parasn kaplayan Rus Devleti, Avrupa ve Asya ktalar arasnda bir gei sahasdr. ki

ayr dnyann karlama sahasnda ikamet eden Rus halknn bu ayrk kltrler arasnda

bocalamas, Rus tarihinin en merkezi temalarndan biri olmutur. Bat ve Dou kltrleri

arasnda skm olma durumu kendini en bariz olarak Rus devlet geleneinde

gstermektedir. Birbirlerinden bamsz olarak kurulan knezlikler ilk Rus siyasal

rgtlenmeleridir. 9.yzylda Kiev Knezliinin gelierek dierlerini boyunduruu altna

almas sonucu tarihin ilk Rus devleti ortaya kt. Rus devlet sisteminin ekillenmesinde

10.yzylda Ortodoks Hristiyanlnn kabul edilmesi erevesinde Bizans mparatorluu ile

kurulan yakn ilikilerin byk bir etkisi vardr. Hristiyanln Bizans versiyonunun kabul

Ruslar Katolik Bat dnyasndan kltrel, ekonomik ve siyasal izolasyona itmesi lkenin

Orta ada farkl sosyo-ekonomik srelere srklenmesine yol amtr. 12.yzylda

Bizansn gerileme dnemine girmesiyle Ruslar Batyla ilikilerini glendirmeye baladlar.

Ancak, ayn yzylda Mool-Tatar istilasyla Dounun boyunduruuna giren Ruslar, bir kez

daha Avrupadan izolasyona maruz kalmlardr. Mool-Tatar istilas Rus ynetim

geleneinin olumasnda ok nemli bir safhaya iaret eder. Avrupa ile balants kesilen

Rusya Batdan bir lde farkl, kendine has bir feodal dzen yaratm ve bu karakteristik

feodalite lkenin daha sonraki tarihinde belirleyici bir unsur olmutur.

Tatar boyunduruunun altnda Rus knezlerinin rol vergi toplayclna indirgendi.

13.yzyl ortalarnda Moskova knezlii ykselme dnemine girdi. Tatar hanlarnn himayesini

arkasna alan Moskova prensleri Tatar ynetim metodlarndan fazlasyla etkilendiler.

15.yzyln sonlarna doru Tatar ynetimi sona erdikten sonra Moskova prensleri bu miras

devralarak g tekeline dayanan ynetimi srdrmeye devam ettiler. Buna ek olarak Bizans

mparatorluunun kiliseyi iktidara hizmet eden bir kurum eklinde kurguladklar ideoloji ve

riteller Moskova prensleri tarafndan da benimsenmiti. deal hkmet formu olarak otokrasi
kltnn salam bir ekilde inas bu dneme denk der 1. 1633-1654 yllar arasnda hkm

sren IV. Ivan, Rus ynetim geleneine mutlaklk ve terr gibi hibir zaman

syrlamayaca nitelikler kazandrmtr. IV. Ivan yeni bir siyasi rejim tarz yaratmad; sadece

Asyatik Despotizm olarak adlandrlabilecek Rus ynetim geleneklerini salamlatrd.

Devletin her alanda ar kontrol ve zel mlkiyetin geliememesi gibi birbiriyle iliki

iindeki iki unsur Rus siyasal sistemini Batdan ok Douya yaklatrd 2. IV. Ivan, Rus

aristokrat snf Boyarlarn nfusunu krarak iktidarn keyfiyetine tehdit oluturacak snfsal

bask unsurunu ortadan kaldrarak, hkmdarn g tekeline bal olduka merkezi bir siyasal

yap kurdu. Bat Avrupadaki devletlerle karlatrldnda Rus hkmdarnn etki sahas

muazzamd. En gl snf olan Boyarlar dahi arn hizmetisi olmaktan daha tesine

geemediler. Toprak sahipleri blgelerinde gl siyasal kimlikler kazanamad ve Rus

ehirlerinin ynetimi direkt olarak prensler ve prenslerin atad yneticiler tarafndan

yrtld. Avrupann tamamnda karakteristik bir zellik olarak ortaya kan yerel aidiyet

bilincine ulam zerk komnler Rusyada oluamad *. Rusyada blgesel aidiyet bilincinin

ve zerk ehir meclislerinin noksanl merkezi ynetimin tahakkmne kar yerel ve snfsal

ayrcalklar savunacak temsili kurullarn oluamamas sonucunu dourmutur 3.

Rus siyasal sisteminde ne kan bir dier unsur da kilisenin iktidara hizmet eden bir

konumu benimsemi olmasdr. Ortaada Katolik Avrupada olduu gibi Rus kilisesi de

birbirlerinden kopuk ve siyasal olarak blnm yerleim blgelerinde kltrel nite

salanmas ynnde birletirici bir rol oynad. Rus kilisesi kuruluundan beri ritellerini ve

1
MOSSE, W.E., The Economic History of Russia (1856-1914), London & New York, I.B.TAURIS, 1996, s: 8

2
DANILOV, A. A., The History of Russia, New York, Heron Press, 1996, s: 362

*
Novgrod Eyaleti bu duruma istisnadr. Bkz. KOENIGSBERGER, H. G., Medieval Europe ,400-1500,
London, 1991, s: 320

3
Koeningsberger, a.g.e.
tm dinsel dn sistemini olutururken Slav dilini kulland. ok az sayda Hristiyan

metinleri Slav diline evrildi. Grek ve Latin teoloji metinleri ve teoloji tabanl antik felsefe

Ruslara olduka yabancyd 4. Rus kilisesi, Bizans mparatorluundaki kilise ve devlet

arasndaki uyumlu ibirlii tavrn benimsedi, fakat devlet her zaman daha gl olan partner

oldu; uyum, devletin kilise zerindeki hakimiyetiyle saland. Bu yzden Latin-Hristiyan

tarihinde ska olan devlet-kilise ekimesine Rus tarihinde rastlanmaz. Ayn zamanda Rus

kilisesi stanbuldaki metropolit kiliseden bamszln kazanmay baard. stanbulun

Trkler tarafndan fethedilmesinden alt ay sonra Moskovada toplanan Rus piskoposlar

meclisi, Moskovadaki Rus metropolitannn artk stanbul patrikhanesinin onayn almaya

ihtiya duymayacan ilan etti 5.

Rus siyasal sisteminin yapsal analizlerinde I. Petro dnemi zel bir yer tutar. 1689-

1725 yllar arasnda hkm sren ve lkedeki ilk geni lekli modernizasyon hareketini

balatan I. Petro, otokratik Rus ynetim geleneinin kurucusu olmutur. Batllama erei

erevesinde saltanat boyunca ta stnde ta brakmayan Petro, geleneksel yapya Batl

deerleri ve teknikleri eklemlendirerek Rus otokrasisinin temellerini atmtr. St.Petersburg

ehri Petro rejiminin simgesel antdr; St.Petersburgu kalkt modernletirme projesinin

merkezine yerletiren Petro, yzyllara dayal bir gelenei ve dinsel havas olan Moskovann

etkisini krmak istiyordu. Bu, Rus tarihinin tertemiz bir sayfada yeni bir balang yapmas

gerektii dncesinin davurumudur. Yeni sayfaya yazlanlar tamamen Avrupal olacaktr.

Bu ama dorultusunda St.Petersburgun inas batan sona ngiltere, Fransa, Hollanda ve

talyadan getirilen yabanc mimar ve mhendislerce planland. 10 yl iinde bataklklarn

ortasnda 35 bin bina ykseldi; 20 yl iinde nfus yz bine yaklat ve ehir ksa srede

Avrupann byk metropollerinden biri oldu. Batdaki hibir ynetici bylesine muazzam

4
Mosse, 1996, s: 74

5
Koeningsberger, 1991, s: 324
lekte bir inaata giriemezdi. Petro, soylularn byk bir blmnn yeni bakente

tanmasna ve burada saraylar yaptrmalarn emretti; aksi halde soylularn unvanlar

ellerinden alnacakt. yl iinde yeni kent sakat kalanlar ve lenler olarak yzelli bine

yaklaan ii ordusunu yuttu. ehrin inas uruna halkn kitle halinde yok edebilecek bir

kudrete sahip olan Petro, ada olan Batl hkmdarlardan ok Doulu despotlar

andryordu 6. Sonu olarak Petro, Rusyay Batllatrmak iin tamamen doulu olan

metodlara bavurmutur.

I. Petronun reformlarndan bir dieri otokrasinin laikletirilmesidir. Ortodoks kilisesi

zerinde tam bir egemenlik kurarak onu, iktidarn elinde uysal bir aygt durumuna getiren

Petro, Rus siyasal sisteminin tekelci niteliini daha da glendirmitir. Patriklii kaldrarak

Ortodoks Kilisesini yksek ruhani meclis e yani kilise ileri bakanlna evirerek zaten ok

snrl olan iktidara kar yaptrm gcn de tamamen elinden almtr 7. Kendi siyasal

dnceleri ve reform projeleri iin Kiliseyi propaganda arac olarak kullanan ar, ayn

zamanda kilisenin eitim zerindeki tekelinden de yararlanmtr. Petro zamannda eitim iki

hedefe yneltilmitir: geleneksel olarak hkmdara itaatin gereklerini yeni jenerasyona

aktarma abas ve kilisenin vastasyla lkedeki her bireye, ncelikle, eitim araclyla

ulamak. Petronun bir dier abas da kilisenin eitim tesislerini laik kullanma amaya

almasdr 8. Petronun saltanatnda ne kan bir dier unsur arn ve burjuva snfna tam

destek vermesi ve bu snf glendirmek iin yapt geni iktisadi reformlard. Petronun

tm d politikas ticari sermayenin gelitirilmesi erevesinde ekillenmitir. Ak denizlere

ulama ynnde temellenen d politika tccar snf gelitirme erei ile yakndan

6
BERMAN, M., Kat Olan Her ey Buharlayor, stanbul, letiim Yaynlar, 1999, s: 237-239

7
Mosse, 1996, s: 8

8
BISSONETTE, G. A. A., Peter The Great And The Church As An Educational Institution, Essays In
Russian And Soviet History (In Honour Of Geroid Tanquary Robinson), Der John Stelthon Curtiss, New
York, Colombia University Press, 1963, s: 18
balantlyd. Saltanatnn son yllarnda Avrupadan Asyaya giden ticari yollarn nemli bir

ksm Rusyann eline geti.

Batda olduu gibi Rusyada da brokrasinin geliimi ile, para ekonomisinin

genilemesi ve ticari sermayenin ortaya kmas arasnda yakn bir iliki vardr. 17.yzylda

Moskovada ykselie geen ticari kapitalizm kanlmaz olarak Moskovadaki brokrasinin

byk lde genilemesine zemin yaratt 9. Ancak Bat Avrupa tarznda Rus brokrasisinin

douu, Petro zamanna rastlar. Rusyann ilk gerek brokratik kurumu olan ar konseyi

(Duma)nn yerini alan senatoydu. Duma, Moskoval arlarn gzde vasllarnn kuruluydu.

Senato ise Petro tarafndan soy yada toplumsal pozisyona baklmakszn atanan memurlarn

oluturduu kuruldu 10. Petronun kurumlar sadece soy ve unvanlar yadsmakla kalmyor,

bariz bir burjuva karakteri de tayordu. I. Petro dnemindeki modern Rus devleti inas,

madalyonun sadece bir yzyd. Petronun reformlar halkn refahn nemli lde drd

ve lm oranlarnda muazzam art oldu. Petronun modern Rusya yaratma ynndeki

atlmlar lkenin Avrupada byk bir g olarak ortaya kmasnn temellerini att ve bu

sayede Rus arl Avrupa uygarlnn bir paras oldu. Ancak, sz konusu kapitalist

gelimenin salanabilmesi iin geni lekte bir emek smrs yapld. unu da belirtmek

gerekir ki Petro reformlar lkenin feodal dzenini kkten etkileyecek ya da kyllerin yaam

tarzn deitirecek kkl sonular dourmad. Rus kyls geleneksel deerlerine bal

kalmay srdrd. Petronun sistemi yine de toplumun alt ve st katmanlar arasndaki sosyo-

kltrel hiziplemenin artmasn salamak ynnde bir etki yapmtr 11. Petronun nderlik

ettii sre nitelik bakmndan yukardan ynetici zmrenin yrtt modernleme

9
POKROVSKII, M. N., Bureaucracy In Russia , Russia In World History (Selected Essays By M.N.
Pokrovskii), Der: Roman Szporluk, Michigan, The University Of Michigan Press, 1970a, s: 60-61

10
Pokrovskii, a.g.e.

11
Danilov, 1996, s: 363
hareketi olarak ekillenmi ve Rus arlnn yklna dek sz konusu durum

deimemitir; Rusyada modernleme her zaman sk bir ekilde merkezi ynetimin

kontrolnde srdrlmtr.

Petro ldkten sonra aristokratlar, oluturduklar yksek zel kurula nemli yetkiler

vererek hkmdarn otoritesini az ok frenlemeyi baarsalar da bu durum fazla uzun srmedi.

Gerek bir toprak aristokrasisi olan Boyarlarn zerlerinde artk bir brokratik asiller snf

kurulmutu 12. arlk ile asiller arasnda gelien asillerin bamllna dayal iliki tarz Rus

siyasal sisteminin nemli bir karakteristiidir; asiller kendilerini, devletin hkmranlk

sahasnda dengeleyici bir unsur olarak hibir zaman hissettirememilerdir. Aristokrasi

olduka geni imtiyazlara sahip olmasna karn devlete kar kayda deer bir yaptrm gcne

sahip deildi. Ancak bu durum devletin asillere muhalif bir tutum taknd anlamna gelmez.

rnein, II. Katerinann saltanat dneminde (1762-1796) asiller, mahalli idarenin ynetimine

ortak olmu ve Asiller mtiyaz Kanunu ile devlet hizmetlerinde aldklar grevler

arttrlmtr; ancak bu onlara devlet ynetimi zerinde herhangi bir g oda yaratma ans

getirmemitir 13. Otokrasi, 18. ve 19.yzyllarda asiller snfnn karna deilse bile

isteklerine aykr politikalar ertelemitir; ancak sz konusu durum asillerin gsterdii

direniten ok, devlet cihaznn yava ileyiinden kaynaklanmtr 14.

Yayld topraklar zerinde tartmasz egemen olarak gelien Rus otokrasisi

Batdaki emsallerine gre lkesindeki tm g odaklarn kontrolne alm gzkyordu.

Ancak kyl kitlelerinin klelii, lkenin kanayan yarasyd. Az ok kiisel kabul edilecek

saysz blgesel ayaklanma dnda, bizzat kyller 17.yzylda Razin ve 18.yzylda

12
LIEBMAN, M., Rus htilali (Bolevik Baarsnn Kaynaklar, Gelimesi ve Anlam), stanbul, Varlk
Yaynevi, 1968, s: 13

13
Mosse, 1996, s: 9

14
Liebman, 1968, s: 13
Pugatev isyanlar olmak zere devletin tm sistemini yerle bir etme potansiyeli tayan iki

isyan hareketine kalktlar; ancak her iki hareket de toplumsal dzeni btnyle ykmak gibi

radikal bir dnce etrafnda gelimemi, dorudan dmana yani kr ve ehir aristokrasisi ile

ibirliki idarecilere, ynelmitir. Sonuta bunlar kendiliinden ve bilinsiz hareketler

olmann tesine geememilerdir. Bu isyanlarn yenilgiye uratlmasn takiben, devlet, din

adamlar zmresi ve muhafazakar unsurlar yanna ekerek kyllere boyun edirmeyi

baarm ve en azndan psikolojik adan byk isyan giriimlerini neredeyse imkansz hale

getirmitir 15.

1.2. 19. Yzylda Rus Otokrasisi

19.yzyl Rus arl asndan son derece alkantl gemitir. Bu yzyl tm

Avrupay kasp kavuracak denli byk bir uluslararas olayla, Fransada monari sisteminin

yklmasna yol am olan devrim ile balad. Napolyonun 1804de kendini imparator ilan

etmesi ve Avrupada Fransz hegemonyasn kurmas zerine Fransaya kar oluturulan

devletler blouna Rusya da etkin olarak katlmt. 1812 ylnda Napolyonun Rusyay istila

etme giriimi baarszla urad. Rus savunmasnn baarsnda, tm maddi ve manevi

glerini seferber ederek savamalarnn ve halkn tm vatanseverlik hislerinin kamlanarak

savan bir lm kalm mcadelesi mahiyetine sokulmasnn etkisi byktr. ar I. Aleksandr

tm Avrupay kontrol altnda tutan Fransz imparatoruna kar galip gelmi bir devletin

hkmdar olarak Rusyann Avrupadaki prestijini en st seviyeye tam oldu.

Napolyonun istilasnn Alman siyasal yaamna olan kkten etkisi Rusyada grlmedi.

Almanlar Leipzig Savan ulusal bir efsane haline getirdiler ve bylece sava halk tabannda

Alman milliyetiliinin yeermesine yol at. Ancak, Moskova savunmas ayn tr bir sonu

dourmad. Bu durum Rusyadaki ulusal bilincin zayfl ve siyasal gndemle halkn gnlk
15
VOLINE, Rus Devrimleri, stanbul, Babil Yaynlar, 2000, s: 9
yaam arasndaki geni bir uurumun varl ile aklanabilir 16. 1815 ylnda Napolyon

kasrgasnn bertaraf edilmesini izleyen Viyana Kongresinde ar Aleksandrn teklifi zerine

Avusturya ve Prusyann katld Kutsal ttifak kuruldu. Kongre sonrasnda uzun zaman

Avrupa politikasnda nemli rol oynayan bu ittifakn yeleri, Kutsal ncilin emirlerine gre

hareket etmeyi prensip edindiklerini ve her lkede mehur olan hanedann yelerinin

hakimiyeti iin birbirlerine yardm etmeyi taahht ediyorlard. Bu devlet arasnda

kurulmu olan ittifaka dier Avrupa devletleri de katld *. Rusyann kongre esnasnda

Polonya Kralln da bnyesine katmas Batyla, zellikle de Almanya ile ilikilerini

arttrd 17.

19.yzyln ilk ar olan I. Aleksandr (1801-1825), Rusya iin tamamen Bat Avrupa

tarznda bir geliim evrimi kurgulad; ar, anayasal bir dzen kurmay ve serflii kaldrmay

planlayacak kadar ileri grlyd. arn sa kollarndan biri olan Speranski Rus tarihinin en

byk reformcularndan biri olarak kabul edilir. Siyasal sistemde hukuksal reformlara

gidilmesi gerektiini savunan Speranski, bir anayasa tasla da hazrlamt. 19.yzyln

balarnda bir ok Rus gibi, Speranski de sistemde yaplacak bir revizyon iin yukardan

bahedilecek bir anayasann serflerin zgrletirilmesinden daha az sorunlu olacan

dnyordu. Anayasa sadece toplumsal haklarn geniletilmesini ierecekti; oysa serflerin

16
THOMSON, D., Europe Since Napoleon, New York, Alfred A. Knopf, Inc., 1982, s: 102

*
Bu ittifaka giren devletler arasnda 1818-1822 dneminde drt kongre yapld ve Avrupann eitli yerlerinde
ba gsteren ihtilalci hareketlerin n alnd. ttifakn nderlii ar Aleksandrdan Avusturya ba vakili
Metterniche geince ar ittifak ruhuna aykr hareket etmeye balad ve gayri resmi olarak Osmanl padiahna
kar isyan eden Yunanllara yardm etti. Ancak Avusturya ve ngilterenin resmi mdahaleleri sonucu Ruslar
yardm kestiler.

17
Thomson, 1982, s: 105
zgrletirilmesi nfuzlu bir ok serf sahibinin haklarn snrlayacakt 18. Bu balamda,

ivedilikle bir anayasann hazrlanp kabul edilmesini; ancak serflerin zgrletirilmesi

kanunun ertelenmesi gerektiini dnyordu. Ayn zamanda mlkiyet kualifikasyonuna

dayal oy kullanm sonucu eyaletlerden seilecek vekilleri ieren bir yasama organnn

oluturulmas fikrini nerdi. Bu yasama organnn kararlar, mparatorun onayna tabi

olacakt. Aleksandr, Speranskinin, planlarn sempatiyle karlam olsa da bunlarn ou

hayata geirilmedi. Yine de kanun geirme ve beyanname yaynlama gc olan bir devlet

konseyi kurulabildi; ancak konseyin * tm eylemleri arn onayna balyd ve yzden de

brokratik bir kurum olmann tesine geemedi 19. Speranski 1812 ylnda savan arifesinde

St.Petersburgdan srld ve kariyeri sona erdi. Napolyona kar yaplan savalar ve

Rusyann zaferi ar Aleksandrn reformist siyasetinde de deiime yol at. I. Aleksandr

19.yzyl muhafazakar arlar silsilesi iinde bir istisna olsa da anayasal dzenin ilkelerini

benimseyecek ya da serflii kaldrma gibi bir riski alacak denli cesur deildi. ktidarnn son

dneminde ilk dnemine oranla daha muhafazakar bir tavr sergiledi. Reform planlarnn

uygulamaya geirilmesindeki tereddtleri ve bunlar ertelemeye gitmesi Rusya iin byk bir

ansn karlmasna neden oldu.

Otokratik rejimi hedef alan ve az ok anayasal bir rejim kurulmasn amalayan bir

programa sahip olan ilk bilinli devrim hareketi, 1825 ylnda ar I. Aleksandrn dorudan

bir miras brakmadan ld dnemde gerekleti. ar, olu olmakszn lnce byk

kardei Konstantine hkmdarlk hakk geti. Senatrlerin dier karde olan Nikolaya
18
CHERNUKHA, V.G. & ANANICH, B.V., Russia Falls Back, Russia Catches Up: Three Generations Of
Reformers, Reform In Modern Russian History (Progress Or Cycle), Der: Theodore Taranovski, New York,
Woodrow Wilson Center Press & Cambridge University Press, 1995, s: 56

*
Konsey, 1905 devrimine kadar varln korudu; 1905te ise parlamentonun st komisyonuna
dntrld(Bkz. Chernukha & Ananich, a.g.e.

19
Chernukha & Ananich, a.g.e.
ballk yemini etmelerini engellemek iin 30 subay, 3 bin askerin banda yrye geti.

Ayaklananlar 10 tane l vererek abucak yenildiler. Ayaklanma Aralk (Rusa Dekabre)

aynda gerekletii iin ayaklananlar Dekabristler olarak adlandrlr. Hareket ezilen

snflardan ok, ayrcalk sahibi kesimler iinde destek bulmutur. Hanedann iinde

bulunduu kararszlktan yararlanan ynetim kartlar uzun zaman nce hazrlam olduklar

plan uygulamaya geirdiler. Adaletsiz ve keyfi bir dzen altnda klelik, cehalet ve yoksulluk

iinde rpnan halklar grmekten ac duyan aristoktasi kkenli ve yksek tahsilli kiilerin

yan sra, 1812 ve 1813 yllarndaki Napolyon savalarnda orduya hizmet eden ve lkelerinin

Batdan ne denli geri kalm olduunun bilincine varan bir ok subay da hareketin aktif

kanadn oluturdular. Sz konusu subaylar Rusyaya dnlerinde gizli rgtler halinde

birletiler ve devrimci planlar retmeye baladlar. Rus valyeleri Tarikat, Kurtulu

Birlii ve Kamu Yarar Birlii gibi gizli cemiyetler kuruldu; cemiyetlerin en youn

faaliyet gsterdii yer St.Petersburgdu 20.

Dekabrist ayaklanma Fransz Devriminin zgrlk ve adalet fikirlerinden

etkilenilerek dzenlenmitir. Dekabristler, Rusyay bir Avrupa devleti olarak grdler ve

Despotik ynetime ve serflie kar dururken yurttalarn zgrletirilmesinin gereini

savundular. Dekabrislerin liderlerinden biri olan Paul Pestel, programnda bizzat sosyalist

motifler ieren baz fikirleri telaffuz eder 21. Dekabristler taktik olarak askeri darbeyi kabul

ettiler, ancak iddeti en az dzeyde tutabilmeyi amaladlar. Darbeyi zorunlu brakldklar bir

yntem olarak grdler ve hkmetin reformlar ertelemesinin hareketlerini gerekli kldn

savundular 22. Pestelin ynetimi altnda gerekleen ayaklanma hzla bastrld ve Pestel ile

20
Liebman, 1968,s:32

21
Voline, 2000, s: 10

22
Chernukha & Ananich, 1995., s: 60
birlikte dier ele balar da kendilerini daraacnda buldular. Baarszlkla sonulanmasna

ramen Dekabrist ayaklanma Rus tarihinde nemli bir yer edinmitir; ayaklanma, rejimin

zorbal ve tekelci tutumuna kar, demokratik bir ama erevesinde birlik olarak

gerekletirilen ilk iktidar kart hareketti. Dekabristler 19.yzyln huzursuz gen

kuaklarna rnek olacak bir eylem gerekletirmilerdi. Hareketin zor kullanmaya bavurmu

olmas iktidara kar artk barl yntemlerle muhalefet etmenin bir sonu getirmeyeceine

duyulan inant 23 ki bu da Rus devrim tarihi asndan ulalm nemli bir bilinsel safhadr.

Olaanst koullar altnda tahta km olan I. Nikola, muhalif unsurlarn ulam

olduu bu dzey karsnda tavrn polis devleti yaratmak ynnde koydu. Tahtta kalmann ve

otokrasiyi korumann tek yolunun toplumsal gleri sindirmek olduu grnden hareketle

tam bir bask ve yldr rejimi kuran I. Nikolann saltanat, modern Rus tarihinin en karanlk

dnemlerinden biri olmutur. Nikola rejiminin en ayrt edici zelliklerinden biri, 3. Blm

ad altnda siyasi bir polis rgt oluturarak Rusyada hayatn her alanna szabilen tipik bir

polis devletinin temelini atm olmasdr. Kurduu zel jandarma birimi de bu paramiliter

rgtn yrtme kolu ilevini grmtr. Gizli polis rgt bir ok devlette olduu gibi,

Rusyada da uzun zamandr varln srdryordu; ancak Nikolann yaratt 3. Blm,

devlet gvenlii olgusunun ar ne kartlm olmas balamnda yeni bir durum arz

ediyordu 24. Bu noktada daha da nemli olan Nikolann amacdr;byk Petrodan beri hibir

ar Batllama ereine srtn dnmemiti. Nikola, Batl fikirleri otokrasi iin ykc bularak

Rus tarihinde ei benzeri grlmemi bir sansr uygulamasna gitmitir ve geni muhbirler a

da onu bu amacnda baarl klmtr. Sansr, ayrca resmi bir ideolojinin propagandasyla da

desteklenmitir. Eitim bakan Kont Uvarovun zetledii nl slogan Ortodoksluk,

Otokrasi ve Ulus Nikola rejiminin temel ilkeleri olarak tm resmi kurumlarda zellikle

23
Voline, a.g.e.

24
Mosses, 1996., s: 18
vurgulanmtr. Ulusal ovenizm, bir yandan Ortodoks dini ile ilikilendirilirken dier yandan

monariye kendini adama hissiyatyla desteklenmitir 25. Dnemin bir ok dn insan gibi

srgne gnderilmi olan * nl yaync Aleksandr Herzen, Nikola rejiminin tasvirini yapt

bir yazsnda yle der:

Avrupal olmay brakt, ama Rus da olamad...Sisteminde bir motor

yoktu...her zgrlk ln her ilerleme dncesini kovuturmak dnda

hi bir ey yapmad...Saltanat esnasnda tek tek her kurumu etkiledi; her

yere fel, lm unsurlar yayd. 26

Nikola, kendi evinde srdrd gerici rejimle kalmayp, Orta ve Dou Avrupadaki

milliyeti ve liberal hareketlere kar Avusturya ve Prusyaya tam destek kt. Srayla 1931

ylnda Polonyada, 1948de Macaristanda patlak veren liberal ayaklanmalar ezerek

Avrupann polislii rolne soyundu. Rus reformcular tarihinde Nikola dnemi tamamen

botur; reformcu nerilere kar ald uzlamaz tavr Bat Avrupadaki devletlerin ve

A.B.D.nin ekonomilerinin kalka getii zamanda Rusya iin byk bir zaman kaybna yol

at. I. Aleksandr dneminde gndemi olduka megul eden serflii kaldrma reform tasars

konusunda Nikola gayet korkaka bir tavr sergiledi; toplumsal ve siyasi istikrarn

bozulmasndan ekindii iin hakim dzene dokunmad. ngilterede Endstri Devriminin

balam olduu ve Avrupann sanayilemeye ve demiryolu inalarna younlat dnemde

I. Nikola lkenin ekonomik kaynaklarn geni Rus ordusunun ayakta kalabilmesi iin

seferber ediyor ve lkenin ekonomik kalknmas iin geriye ok az kaynak brakyordu. Daha

da nemlisi Nikolann bu durumu gayet bilinli olarak yaratmasyd; snai kalknmann

25
Mosses, a.g.e.

*
Dnemin en nl srgnlerinden biri, anarist dncenin nde gelen ideologlarndan olan Bakunindir. Byk
Rus yazar Feodor Dostoyevski ise idam kararnn infazna 30 saniye kala affedilmitir.

26
Zikreden, M. Berman, 1999., s:255
toplumsal deiime ve siyasi huzursuzlua yol at gereini Batda olup biteni izleyerek

farketmiti. rnein ara uzun sre maliye bakan olarak grev yapm olan Kont Karkin,

baz blgelerde demiryolu hatlarnn inas zerine gelen teklifleri, demiryolunun sk ve

lzumsuz yolculuklar tevik ederekten an huzursuz ruhsal durumunu arttrmaktadr

eklinde bir savunmayla reddetmitir 27. Ekonomik gelimenin toplumsal hareketlilii

arttrmas ve Bat Avrupada olduu gibi burjuvazi ve proleterya gibi modern snflarn

iktidara kar talepkar tutumlarda bulunmalar, otokrasinin karabasanyd ve Nikola salam

bast topran ayaklarndan kaymamas iin elinden geleni yapt.

eride ayaklar yere salam basan Nikola, darbeyi dardan ald; Osmanlya kar

balatt sava Rus tarihinin dnm noktalarndan biri oldu. 1915 ylnda toplanan Viyana

kongresinde ekillenen yeni Avrupa gler dengesinin sadk savunucusu olan ve dengeyi

bozacak milliyeti hareketlerin savuturulmasnda komularna tam destek veren Rusya,

Osmanl devletine kar at emperyalist amal savala tm Avrupay karsna ald.

Viyana kongresinden itibaren Avrupada nemli bir uluslararas sava olmamt; bu dnemde

Avrupa ounlukla snfsal olan ve yer yer aznlk milliyetiliine dayanan kargaalarla

alkalanyordu. 1848 devrimlerinden etkilenmeyen tek byk Avrupa devleti, Rusyayd.

Avrupadaki istikrarsz durumdan medet uman ar, Avrupann hasta adam Osmanl

mparatorluundan koparabilecei kadarn almak iin giritii bu byk savata tahmininin

ok ok zerinde bir bozguna urad. ngiltere ve Fransa tm Avrupann desteini alarak

dengeyi bozmaya alan Nikola karsnda Osmanl Devletinin tarafna geti. Nikola, kesin

yenilgiyi grecek kadar yaayamad. Krm savandaki yenilgi rejimin tamamen iflas

anlamna geliyordu. Rusyann, gelimilik asndan Avrupadan ne denli geri olduu artk

aikard. Ynetici katman, zellikle Rusyann byk g statsn kaybetmesinden ve

Avrupadan izolasyona doru kaymasndan endie etmekteydi.

27
Danilov, 1996., s: 363
 Rus tarihinin en nemli hkmdarlarndan biri olan II. Aleksandr, I. Nikola gibi

olaanst artlarda tahta geti. Ancak I. Nikolann Dekabrist ayaklanmadan kard ders

muhafazakar siyasete gmlmek olurken, II. Aleksandr farkl bir istikamet izledi ve Rusyada

kkl reformlar dnemini balatt. Rus tarihinde reform ihtiyacnn farkna varlmas genelde

d faktrlerle balantldr; zellikle bir savata yenilme sonucu Batdan ne denli geri

kalndnn anlalmas eklinde reform ihtiyac kendini aa kartmtr. Ancak d

politikadaki baarlar aksi etkiler yapm ve hakim dzenin korunmas ynnde bir siyasete

meyledilmitir 28. Krm Sava halen srerken Rusyann ivedilikle bir iktisadi reforma

kalkmasnn gerei ortaya kmt; zellikle bte a tehlikeli boyutlara ulamt.

Devletler geni bir reform program hazrlamak iin gl bir drtye ihtiya duyarlar; Krm

savandaki yenilgi de Rusyada bu ilevi grd. Yenilgi, Rusyann ekonomik, askeri ve

teknolojik geriliini gzler nne sermesinin ve Avrupadaki statsn tehdit etmesinin yan

sra krsal kesimdeki huzursuzluk, byyen aydn muhalefeti ve iktisadi istikrarszlk gibi i

gelimelere de zemin hazrlayarak yeni ar etkili bir reform programn hayata geirmek

ynnde bir zorunlulukla kar karya brakt. II. Aleksandr ncelikle Nikola dneminin

reform konusuna hibir alaka gstermeyen brokratik elitlerinin tasfiyesi ile ie balad.

Reformdan baka seenek yoktu; tek problem halen serf dzeninin hkm srd Rusyann

kapitalist bir lkeye nasl dntrlecei idi. 1850lerin sonu itibariyle basnda sansr

olduka gevetildi. 30 yllk Nikola dnemi sonucu reformist dnce duraanla itilmiti.

Bu yzden II. Aleksandr baa getiinde halihazrda hibir reform program yoktu ve ar bu

konuda basndan medet umdu. Sansrn gevetilmesini takiben Rus basn Avrupann tarm

reformunu, idari zerklikleri ve adil ynetimi ne ekilde gerekletirdii zerine yorumlarla

28
Danilov, 1996., s: 371-372
doldu 29. Toplumun genelindeki huzursuzluk, aydnlarn basks, muhtemel bir kyl

ayaklanmasna ynelik korku ve son olarak da taradaki toplumsal dzenin yaratt

ekonomik skntlar II. Aleksandr 1861 ylnda Rus tarihinin en kkl reformlarndan biri

olacak olan serfliin kaldrlmas kararn almaya zorlad. Serfliin kaldrlmasndan taradaki

toprak sahiplerinin madur olmamas iin Aleksandr bir takm nlemler almay da ihmal

etmedi.

Serliin kaldrlmas ve aristokratlarn idari ve adli bir ok yetkilerinin ellerinden

alnmas, yerel ynetim alannda da bir takm yeniliklere gidilmesini zorunlu kld. Bu

erevede 1964 ylnda eyaletlerde ve tarada zemstvo adl z ynetim birimleri

oluturularak kamu yaamnn baz alanlarna bir takm zerklik unsurlar kazandrld.

Zemstvolar merkezi ynetimden ayr gerek z ynetim birimleri olarak Rus toplumsal

hayatna eklemlendiler. Zemstvolarn, eitimin yaygnlatrlmas, tarm, ticaret ve sanayinin

gelitirilmesi, yollarn inas, gda temini gibi geni bir sorumluluk sahas vard. Rusyadaki

toplumsal hareketler zerine yaplan analizlerde nemli yer tutan zemstvo birimleri zellikle

19.yzyln sonlarnda olduka keskinleen devlet-toplum mcadelesinde siyasal muhalefetin

yneldii odak noktalarndan birini tekil etmilerdir. Zemstvo birimlerinin kurulmas,

otokratik bir devletin yerel z ynetim birimleri oluturduu tek rnek olmas 30 ynyle ilgi

ekicidir.

II. Aleksandr dneminde yaplan reformlar btncl ve koordineliydi. Genel olarak

Batl bir karakter tayan reformlar yine de ilerinde muhafazakar ve slavofil temalar

ierdiler. rnein II. Aleksandr, I. Aleksandrn tersine anayasal ynetime geilmesi ynnde

hi bir vaadde bulunmad gibi bu yndeki taleplerin aleyhine tavr ald. I. Aleksandr

29
WALKIN, J., The Rise Of Democracy In Pre-Revolutionary Russia, New York, Frederick A. Praeger, Inc,
1962, s: 111

30
Walkin, a.g.e.
dnemindeki reformcular Bat modellerini adapte ederek anayasal bir rejim kurmay

planlarken, II. Aleksandr, Rus devletinin milli karakterine vurgu yaparak lkenin anayasal

rejime henz hazr olmad kanaatiyle hareket etti; temsili unsurlarn otokrasiyi glendirici

nitelikte olmas n kouluyla sisteme katt 31. Reformlar eskiye gre ileriye ynelik nemli

atlmlar iermesine ramen gelien snflarn zlemlerini karlamaktan hayli uzakt. Bask

eskisi gibi kald. Yurttalk haklarna ilikin herhangi bir ilerleme olmad. Kyller bireysel

zgrlklerini aldlar ancak bunun bedelini zerlerine bindirilen ar deme

ykmllkleriyle olduka ar dediler.

II. Aleksandr reformlarnn yanll ve eksiklii 1870lerde olduka hissedilir

boyutlara ulat. Tarada yaplan reformun kofluu iyice aikar olmutu; kyllerin yaam

seviyesi dmeye devam ediyordu. ehirlerin emeki nfusu ise gittike artan smr

karsnda eli kolu bal braklmt. Basn ve dnce zgrlne getirilen kstlamalar ve

otokrasiye muhalif siyasal rgtlenmenin mutlak surette yasak olmas Rusyann karakteristik

olgular olmaya devam ediyordu. 1870lerde Bat Avrupadaki snf atmalar kendini

olduka youn bir ekilde hissettirmekteydi. Bu dnemde sosyalist propaganda yaygnlam

ve ii snf Marksizm nderliinde siyasal rgtlenmesini gerekletirme yolunda nemli

admlar atmaya balamt. 1871 Paris Komn bu yndeki srecin ulat boyutun simgesi

olmutur. Batdaki dnsel ve siyasal gelimelerden olduka renkli dnsel gelenee sahip

Rusyann da etkilenmesi kanlmazd. 1861de Gen Rusya ve 1862de Toprak ve

zgrlk gibi illegal rgtler, zorba otokratik rejimi ykmak iin harekete gemeye kararl

ilk Rus devrimcilerini bir araya getirdiler. Kyllerin vurdumduymazl ve siyasete

ilgisizlii, ii snfnn belli belirsiz olmas ve burjuvazinin gszl, bu rgtlerin

kitlelere gvenmesini imkansz kld. Sz konusu durum, bu devrimcilerin arlk otoritesine

31
Chernukha & Ananich, 1995, s: 67
kar savamlarnda tedhi yntemini kullanmaya itti 32. 1860lar bu rgtlerin bir ok

suikast giriimlerine tank oldu; 1866da II. Aleksandra kar dzenlenen suikast giriimi

baarszlkla sonuland. 1870lerin sonlarna doru Toprak ve zgrlk rgtnn zor

kullanma ynnde tavr alan fraksiyonun oluturduu Narodnaya Volya (Halk zgrl)

hareketi, 1879 ile 1881 yllar arasnda tm Rusyay terre bodu. Parti, ar II. Aleksandr

hedef tahtasna yerletirdi; 1979 yl Eyllnde rgt ar lme mahkum ettiini aklad.

Narodnaya Volyay ynetenlerin dncelerine gre ancak hkmdar ldrmek zihinlerde

derin etki yaratarak halk arasnda da yank bulacakt 33. Narodnikler, amalarna 1 Mart

1881de ulatlar; bindii kzaa iki bomba atarak ar ldrdler.

arn lm Narodnikler iin bir zafer deil, tersine sonun balangc oldu. ok

gemeden Narodnik hareketinin ele balar idam edildi ve hareket tamamen yok edildi. arn

suikastn takiben tahta kan byk olu Aleksandr, baskc bir siyaset ynnde tavrn

koydu. 28 Nisan 1881 tarihli bildirisinde lkemin kaderini bundan byle ancak Tanr ile

tartacam diyordu 34. Kendini Rusyadaki otokrat rejimin muhafazasna adayan ar, II.

Aleksandr zamannda balam olan devrimci hareketleri kknden temizlemeyi amalad.

1880ler tam bir durgunluk dnemi oldu; daha ok bir nceki iktidarn yapt reformlara

muhafazakar, siyasal ve toplumsal ilkelerle tekrar ekil verilmesi sz konusuydu 35. II.

Aleksandr dneminin son yllarnn en nfuzlu bakanlarndan biri olan Loris-Melikov, yar-

meruti rejim ynnde projeler sunmu olsa da bunlar arn sa kolu olan Kutsal Sinod (Rus

32
Liebman, 1968., s: 52

33
Liebman, a.g.e.

34
Liebman, 1968, s: 17

35
ZAKHAROVA, L. G., From Reform From Above To Revolution From Below , Reform In Modern
Russian History (Progress Or Cycle), Der: Theodore Taranovski, New York, Woodrow Wilson Center &
Cambridge University Press, 1995, s: 99
Kilisesi leri) bakan C. Pobyedonotsevin gerici zihniyetine kurban edildi. III.

Aleksandrn, saltanatnn bandan beri anayasal talepler karsnda olumsuz ve kmser bir

tavr taknmtr. Bat Avrupa modelinde anayasal reformlar yerine Rusyann ulusal

karakterlerine uygun evrimi teorisinin vurguland bu dnemde, i politikada milliyeti

temalara vurgu artmt. I. Nikola dneminin simgesel slogan olan Ortodoksluk, Mutlakiyet

ve Milliyetilik sylemi yeniden gncelletirildi. Ortodoksluk ve Rus milliyetilii I. Nikola

dneminde olduundan bile daha fazla vurgulanarak, mutlak monari sisteminin oturduu

ideolojik taban grevini grd. Dinsel zulm ve aznlklara kar taknlan hogrsz tutum

zellikle imparatorluun snr blgelerinde younlat. Polonyada Katolikler, Baltk

eyaletlerindeki Lutherciler ve Transkafkasyadaki Mslmanlar ar bask grdler. Polonya

kltrn bastrmak iin ilkokullarda dahi eitim genelde Rusa yaplmaktayd. Ancak en sert

ayrmcla maruz kalan, Yahudiler oldu. Hem III. Aleksandr hem de yakn danmanlar,

ateli anti-semitistlerdi ve zellikle de bir ok Yahudinin devrimci terristlerin saflarnda yer

almalar, bu ayrmc tavrlar iin mazeret oldu 36.

Dnemin kilit adamlar olan Katkov ve Pobyedonotsev, otokrasiyi glendirmek iin

ulusal sanayinin gelitirilmesine dayal bir ekonomi politikasnn benimsenmesi ynnde

gr bildirdiler. Hkmetin iine yarayacak sanayi dallar da sermaye birikiminin

desteklenmesi, korumaclk, gmrk ilemlerinde sk devlet kontrol ve kapitalist tarma

iktisadi destek, planlarnn merkezinde yer alyordu. Ulusal ekonominin gelimesi, taradaki

komnal mlkiyetin desteklenmesi ile e gdm iinde olmas siyaseti benimsendi 37. Liberal

ekonomik politikalarnn kendi ilerinde bir ok eliki ihtiva etmesi lkenin kapitalizm

dorultusundaki sosyo-ekonomik evrimini gecikmeye uratt. 1891-1892 arasnda yaanan

trajik ktlk tm dnyaya Rus halkna aciz durumunu bir kez daha gsterdi. Ktlk, Rus

36
Chernukha & Ananich, 1995., s: 81

37
CHARQUES, R., Twilight Of Imperial Russia, London, Oxford University Press, 1965, s: 44
tarihinde sradan bir olgu olsa da artk toplum ktlklardan hareketle lkenin geri kalmln

kavrayacak bilince ulamt. Ktlk hem devrimci hem de reformist hareketin gelimesine

elverili bir zemin hazrlad. III. Aleksandr dneminde sosyalist hareket zayf olsa da kendini

hissettirmeye balamt. 1872de Marksn Kapitali Rusaya evrilmiti. Yurtdnda

srgn yaayan Rus Marksizminin Babas Georgi Pleakhanov, 1883de Emein

Kurtuluu rgtn kurarak Rus devrim hareketinin tmn Markslkta toplamay

amalayan byk bir ie girimiti 38. III. Aleksandr dneminde balatlan sanayileme

hamlesine paralel olarak genileme srecine giren proleter snf, Rus Marksizmi iin gelecek

vaadetmekteydi.

III. Aleksandrn 1894teki lmn takiben tahta, Rus arlarnn sonuncusu olacak

olan II. Nikola geti. Babasnn akl hocas olan Pobyedonotsev tarafndan eitilen Nikola,

temsili sistemlerin otokrasiyi zehirleyen nitelik tadklar ynndeki eilimini iktidarnn

sonuna dek srdrmtr. Nikola tahta getiinde parlamentosu olmayan sadece tane

Avrupa lkesi kalmt: Rusya, Osmanl mparatorluu ve Karada. Rusya gibi dev bir lkeyi

ynetmek iin Nikola, ne yeterli dnya grne ne de idari yetenee sahipti. Eitimi bu rol

stlenmek iin olduka yetersizdi: tek yol gsterici ilkesi, otokrasinin doruluu ve tarihsel

gerekliliiydi 39.

II. Nikola dneminin en ne kan temalar hzl sanayileme ve bunu izleyen

toplumsal hareketliliin devrimci bir yap kazanarak muhafazakar kalmakta srar eden siyasal

sistemi yerle bir etmesidir. 1890lardaki iktisadi kalknmann mimar olan Maliye Bakan

Sergei Witte, dnemin en popler ekonomisti olan Alman Frederick Listin grleri nda

38
POKROVSKII, M. N., Tsarism And 1917 Revolution , Russia In World History (Selected Essays By M.N.
Pokrovskii), Der: Roman Szporluk, Michigan, The University Of Michigan Press, 1970b, s: 106

39
ROGGER, H., Russia In The Age Of Modernization And Revolution (1881-1917), London & New York,
Longman Inc.,1983, s: 18
ekonomik gle siyasal nfuz arasndaki balanty vurgulayarak imparatorluun baki

kalmas iin sanayilemenin zorunlu olduunu savunmu ve bu erek dorultusunda hzl bir

sanayileme plann yrrle koymutur. Sz konusu sanayileme hamlesinde devlet hem

sreci denetleyerek hem de gerekli sermayeyi salayarak kontrol elinde tutmutur. Ancak

19.yzyln sonunda geni lekte kullanlan d kredi Rusyay dnyann en ok d borcu

olan lkesi durumuna getirdi 40. Bunun yan sra Wittenin sanayileme hamlesini

srdrebilmek iin gerekli finansman taradaki snflara ar vergi uygulayarak salamaya

almas lkedeki tarmsal krizin boyutunu arttrm ve kyllerin proleterleme srecine

byk bir ivme kazandrmtr. Hzl sanayileme, tarm krizi ve artan kentleme sonucu Rus

proletaryasnn nfusunda patlama yaand. Proletaryann genilemesi, Narodniklerin topik

sosyalizmini Marksist bir temele oturtan Pleakhanovun dnsel ncs olduu sosyalist

devrimciler iin kitlesel tabann oluturulmasna hizmet etmekteydi. 1890larda artan grevler

karsnda, Nikolann polis devletinin yapabildii tek ey grevcilerin arasna ibirlikiler

gndermekti. Ancak 1905te silah geri tepti ve iilerin ara itaatini salamak amacyla

propaganda iin grevlendirilen Papaz Gapon bir anda kendini tamamen tersi ynnde gelien

bir hareketin ncs konumunda buldu. 1905in ubat aynda ardan merhametini dilemek

iin Gaponun nderliinde yrye geen, kadn ve ocuklarn da iinde bulunduu ii

kitlesine atele karlk verilmesi ve bunun sonucunda katledilen yzlerce insan ar

efsanesinin bitiinin resmini ekti. Klk saray nndeki katliam arlkn moral temelinin

ykln simgeledii, zerinde gr birlii olan bir olgudur.

II. Nikola ynetimi ezilen snflarn durumunu daha da ktletirmekle kalmam,

hakim snflar da taleplerine cevap alamamtr. ileri bakan Plevhenin aktif olarak

takipisi olduu bask rejimi, burjuvazinin yan sra aristokrat snfn liberal eilimli

katmann da muhalefetin saflarna ekti ve bir ksm liberal sosyalist hareketle ibirlii

40
Rogger, 1983, s: 103
yaparak arlkn meruti rejime gemesini zorlayacak harekete itirak ettiler. Hakim

snflarn da gznden den ar, 1905 ylnda tabandan gelen ve Ekim genel grevinde gvde

gsterisi yapan anti-monarist hareket karsnda eli kolu bal kald. Emperyalist amalarla

giriilen Rus-Japon savandaki hezimet devletin gszln bir kez daha ortaya

karrken, akabinde gelen genel grev ar, Ekim Bildirgesi olarak tarihe geen bildirgeyi

yaynlayarak meruti rejime gemeyi ve Rus parlamentosu Dumay greve armay kabul

etmeye mecbur brakt. Ancak 1905te verilen dn hi bir ekilde hazmedemeyen Nikola

eski dzene geri dnmek iin elinden geleni yapt. Ekim bildirgesi ile tannm olan baz

zgrlkler, Japonya ile savan bitirilmesi ve hkmetin ekonomik krizi bertaraf edecek

finansman Fransadan borlanarak bulmas sonucu ortaya kan gven ortam iinde geri

alnd. Yeniden i ba yapan hkmet, 1905 ylnn sonlarna doru devrimci basn yasaklad

ve toplu tutuklamalara balad. Devrimci ve ii rgtlerinin hareket kapasitelerini engelleyici

tedbirler ald, ancak bu partiler faaliyetlerini ak ve legal olarak srdrebiliyorlard. Witte,

ok radikal bir reformist olduu iin iktidar varlyla rahatsz etti; devrimci dalga ekilir

ekilmez istifaya zorland ve yerini koyu bir reaksiyoner olan Goremykn getirildi. ktidar,

Dumaya dokunmaya cesaret edemedi. Zaten Duma mutlakyetiliin karsna dikilebilecek

bir kurum olarak grnmyordu; anayasal bir kurum olmas sfatyla sadece gerekli

durumlarda yetkililere yardm edecekti. Bu yzden iktidar Dumann muhtemel bir muhalif

tutumuna tepki gsterilecei n kararyla sol partilerin seim propagandalarna tolerans

gsteriyordu 41. 1905ten nce lkede illegal faaliyet gsteren iki parti vard: Sosyal Demokrat

Parti ve Sosyalist Devrimci Parti. Ekim bildirgesinden sonra monaristler, Rus Halknn

Birlii Partisi, grece daha az gerici unsurlar ise Oktobrist Parti etrafnda toplandlar. Orta

snfa mensup hali vakti yerinde kesimler ve aydnlarn ounluu monariyi koruyan ancak

yetkilerine ok ciddi snrlamalar getiren Anayasal-Demokrat Parti (KADET) adn alan

41
COQUIN, E. X., 1917 Rus Devrimi, stanbul, zlem Yaynlar, 1966, s: 18
partide toplandlar.

1905 ile arlk yerle bir edecek 1917 Ekim Devrimi arasnda geen 12 yllk sre,

Rus halkna zgrlk asndan kayda deer hi bir ey getirmedi. Gericilik her alanda hakim

olmay srdrd. Sosyalist devrimcilerin srekli olarak kitlesel tabanlarn geniletmeleri ve

iktidarn halk tabannda olan biteni anlamaktaki beceriksizlii siyasal sistemi krize soktu.

1914te balayan I. Dnya Savanda Rusyann askeri baarszlklara uramas zaten

olduka krlgan bir durumda olan otokrasiyi gittike sona yaklatrd. II. Nikolay 1917

ylnda tahttan sosyalistler deil, Dumann liberal kanad indirdi. arn saltanatnn sona

erdirilmesini takiben oluan otorite boluunda, anlar Bolevikler iin ald. Ve devasa

imparatorluun ykntlar zerinden sosyalist bir devlet ykseldi.

Rus arlknn ynetim sistemi, kurulduu tarihten 1905 ylna dek tekelci bir yap

sergiledi. Byk Petronun iktidar srasnda otokrasi rejimi kkl bir yaplanmaya gitmi ve

Romanov hanedannn son arna dek hkmdarlarn iktidar paylamama ynndeki

tavrlar inatla srdrlmtr. Rusyadaki toplumsal snflarn iktidara yaptrm

uygulayabilme yetilerinin zayfl ki bu otokrasinin bilinli olarak yaratt bir durumdu-

arlarn bu g tekellerini srdrebilmelerini salayan temel neden olmutur. Trokinin Rus

toplumsal tarihine ilikin u yorumu bu olguyu aklamak iin olduka aydnlatcdr:

Daha zengin olan Avrupann basks altndaki Rus devleti, Batya oranla,

halknn zenginliinin ok daha byk bir ksmn yuttu ve bylelikle sadece

halkn iki misli fakirlie mahkum etmekle kalmayp mlk sahibi snflarn

temellerini de zayflatt. Ayn zamanda, mlk sahibi snflarn desteine

ihtiya duyduunda onlar gelimeye zorlad ve tasnif etti. Sonu olarak

brokratize edilmi snflar asla kendilerine ait bir gce ulaamadlar ve

Rus devleti bylece daima Asyatik Despotizme daha yakn durdu 42.

42
Aktaran, MELOTTI, U., Marx And The Third World, Stokholm, The MacMillan Press, 1982, s: 93.
 Muhalif unsurlar iddetle cezalandrma eilim Rus arlarnda daima had safhalarda

olmutur. Muhalefeti bastrmak iin barbarlk boyutuna ulaan katliamlardadan

ekinilmemitir; Petro 1698 ylnn Ekim aynda baarszla urayan bir ayaklanmann

ardndan 700e yakn insan idam ettirirken 43 yaklak iki yzyl sonra II. Nikola, 1905

Ocaknda merhametini dilemek iin saraya yryen iileri kurun yamuruna tutup yzlerce

kiiyi katlettirmekte tereddt etmemitir. Muhalefeti bastrmann kan dklmeden yaplan

ekli de sansrd; Batdan gelen zararl fikir akmlar ya da otokrasinin varlna muhalif

olarak nitelendirilen her trl fikre kar uygulanan kat sansr modern Rus tarihinin en ne

kan karakteristiklerinden biri olmutur. Rus dnce geleneinin ne kan

karakteristiklerinden biri olan soyut uslamlama alkanlnda sansrn byk rol vard 44.

Sansrn yan sra gizli polis rgtlenmesi muhalif unsurlar etkisizletirme aygt olarak

otokrat rejimin simgelerinden biri olmutur. 19.yzyl boyunca arlk rejimi varln idame

ettirebilmek ve Batyla arasndaki gelimilik uurumunu en aza indirebilmek iin eitli

reform hareketlerine girimi olsa da otokrasiden taviz vermeyen bak as bu hareketlerin

baar ansn olduka zayflatmt.

1.3. 19.Yzylda Rus arlnn Sosyo-ekonomik Yapsnn

Dnm Sreci
1.3.1. Kyller ve Aristokratlar: Rus Tarasnn Amazlar
arlk Rusyasnda hakim toplumsal yap kyllkt: 20.yzyln banda dahi rus

kylsnn tm nfusa oran aa yukar yzde 80 gibi olduka byk bir rakamd. Dank,

kendine yeter, kk ky topluluklarndan oluan Rus taras 1861de II. Aleksandrn serflii

kaldran reformuna kadar kendine zg feodal ilikiler sistemi iinde duraan bir yap

43
Liebman, 1968., s: 22

44
Charques, 1965, s: 40
gstermitir. 1861e dek serflik Rus tarasnda en ne kan unsur olmutur. Serfler ekip

bitikleri topran demirba idiler; toprakla birlikte alnp satlrlard. arlka ait topraklarda

yaayan serfler ise dierlerine gre daha anslyd. Toprak beylerinin uyruu olan serfler

efendilerinin keyfi ynetimlerine tabiydiler. 1649 ylnda karlan kanun erevesinde asiller,

serflerinin hemen hemen mutlak sahibi haline geldiler; 18.yzylda ise bu yetkileri daha da

arttrld. Toprak sahiplerinin serflerini ldrme hakkna dahi sahip olmas serflerin ne denli

aciz konumda olduunu aklamak iin yeterlidir. Ayrca gerek grdklerinde serflerini

Sibiryaya srgne gnderebiliyorlard; rnein, 1766dan 1772ye kadar geen srede

20.000 kyl Sibiryaya srgn edilmitir. Ayn zamanda serfleri aile halinde toplu olarak ya

da aileleri datp bireyleri tek tek satma hakk da toprak sahiplerine bahedilmiti 45.

Pleakhanovun serflere zgrlk verilmeden nce Rusya bir eit indi 46 eklindeki

yorumu Rusyadaki toplumsal artlar aklamas asndan olduka arpcdr.

Kyl kitlelerinin klelii lkenin kanayan yarasyd. Kyller 17.yzylda Razin ve

18.yzylda Pugatev gibi iki byk ayaklanma hareketine giritiler. Ancak bu isyanlar hakim

tara dzenininde herhangi bir deiim yaratacak nitelikte sonular retemedi;zaten bunlarn

sistemi ykmaya ynelik olmaktan te yerel bir bak as ve kiisel basit amalarla

ekillendikleri zerinde akademik evrelerde gr birlii vardr. 18.yzylda devrimci fikirler

Ruslarn eitimli kesiminde yank bulmaya balamt ancak bunlarn Pugatev isyannda

etkisi olduu zerine hibir kant yoktur 47. Kyllerin bir yandan devlete kar ayaklanmalar,

dier yandan arlara kr krne bir itaat ve iten sadakat gstermeleri arasnda aslnda bir

eliki yoktu. ncelikle kyl hareketleri daima grnen zorbalara yani toprak sahiplerine,

45
Liebman, 1968., s: 24-25

46
Aktaran, Melotti, 1982., s: 91

47
ROBINSON, G. T., Rural Russia Under The Old Regime (A History Of The Landlord-Peasent World And A
Prologue To The Peasent Revolution Of 1917), New York, Green & Company, 1932, s: 207
devlet memurlarna ve gvenlikle sorumlu kiileri hedef almt. arn bu kiilerin hamisi

olduu gerei kyl tarafndan idrak edilememiti. 1861de II. Aleksandrn serflii

kaldrmas kyllerden gelen yakar yada isyan hareketinin sonucu olmad *. zellikle I.

Nikola dneminde serflerin zgrletirilmesi ynndeki istekler bir hayli younlamt,

ancak muhafazakar ar verdii szlere ramen bu reformu hasr alt etti. Krm savanda

uranan yenilgi ve lkenin ne denli geri kalm olduu herkese aikar olunca, sava daha

bitmeden saltanata geen II. Aleksandr bu yapsal reformdan artk ka olamayacan

grmt. Daha da nemlisi sava, ekonomiyi olduka zora sokmutu ve acilen yapsal

nlemlerin alnmas gerekmekteydi. Serflik dzeni Rusyann kapitalist ekonomik dzeni

gerekletirmesi ynnde ataca admlar iin byk bir engeldi. Kydeki nfus topraa ivili

kald srece sanayinin muhta olduu emekileri bulmak mmkn deildi. Kylerin

kendine yeter yapsn deitirerek darya almalarn salamak iin para ve emein serbest

dolam zerindeki engelleri kaldrmak zorunluluk arz ediyordu.

Serfliin kaldrlmas konusuna toprak sahipleri asndan bakldnda bu snfn

19.yzyln bandan beri bir birlik gstermiyor olmas nemli bir ayrntdr. Rus budaynn

dnya pazarna almas asillerin topraklarn buday retim fabrikalarna evirmelerini

beraberinde getirmiti. Gney ve zellikle de Gney-Doudaki bakir topraklarda gbre bile

gerekmeksizin sadece i gc kullanlaraktan muazzam lde verime ulalyordu. Buradaki

tarm sahalar Amerikan plantasyonlarn andryordu; sadece zencilerin roln serfler

oynuyordu. Fakat Rusyann i kesimlerinde toprak beyleri makinal tarma dayal kompleks

bir ekonomiye geii gerekletirmeye balamlard ve tek ihtiyalar, sermayeydi. Bunlar,

*
1830dan balayaraktan Sovyet historiyografisi, serflerin zgrletirilmesinde kyl hareketlerinin roln
fazlaca abartmtr. Aslnda kylerdeki huzursuzluk isyan boyutunda deildi; daha ok kmas muhtemel olan
bu kararn beklenmesi genel tavrd. (Bkz, Larissa G. Zakharova, 1995, s: 101)
kle plantasyonlarnn daha az karl olduunu savunuyorlard 48. Sanayiciler, daha kapitalist

mantkta dnen taraf desteklediler. Toprak sahipleri iinde ounluk reforma kar

ekimser tavr alsa da sonu, kyllerden ok bunlarn lehine oldu. II. Aleksandr reform

plann hazrlarken aristokratlarn karn zedelememek iin byk aba harcad.

Reformun kanlmaz zorunluluk olduu bu dnemde sreci srkleyecek bilince ve

rgtlenmeye sahip herhangi bir snfn olmamas reform tasarsnn ekillenmesinde devletin

batan sona lider rol oynamasn gerektirdi. Serflerin zgrletirilmesi programnn ilk

safhasnda, mlk sahibi kyllerin kiisel balardan kurtarlmas ve ulalacak son safhada da

tm kyllerin kk toprak sahiplerine dnmeleri beklenmitir; bu sre iinde

aristokratlarn mlklerinin ve geni sahada tarmn korunmas amalanmt. Fransa ve

Prusyadaki deneyimler kullanlaraktan Rus koullarna uygun bir taslak ortaya karlmaya

alld. Programn kilit noktas komn ve komnal toprak sahipliinin korunmas idi.

Bylece kyllerin mlkszlemesi ve proleterlemesi nlenerek Bat Avrupada sz konusu

olan tarzda devrimci ayaklanmalarn nne geilebilecei hesap edilmiti 49. Bu erevede

zgrletirme, kylleri toprak beylerine baml olmaktan kurtarrken komnal

sorumluluklar ykledi.

Serflere bahedilen zgrlk ekonomik olmaktan ok hukuksal nitelikteydi.

zerlerinde yaadklar topraklar ancak yksek bir tazminat bedeli dedikten sonra

kendilerinin olabilecekti. Daha da arpc olan, borcunu dedikten sonra dahi eski serfin

toprann mlkiyetini kazanamayp, ancak bundan yararlanma hakkna sahip olabilmesiydi.

Yani kylnn tuttuu toprak zel mlk deil, geleneksel toprak kurulu olan Mirin kolektif

mlkiyetinde bir payd. Mir kydeki btn erkeklerin katld dernekti; ekonomik, adli ve

mali sorumluluk alanlar vard. Bu tarz bir rgtlenme kylnn hareket kabiliyetini olduka

48
Pokrovskii,1970b., s: 99-100

49
Zakharova, a.g.e.
snrlad. Ticaret yapma ya da kyden baka yere gmek iin Mirin izni gerekiyordu. Ancak

komnler ortak olarak vergilendirildiinden ve bireylerin ayrlmas dierlerinin ykn

arttracandan bu iznin verilmesinde olduka ekimser tavr alnyordu 50. Komnal

balayclklarn yan sra birde hane iinde bireyler arasnda bamllk tarznda bir iliki

vard. Haneler, vergi ve rehin brakma ilerinde ortak sorumlulua tabiydiler. Bu

sorumluluklar o kadar katyd ki hanedeki bir bireyin herhangi bir mali taahhd yerine

getirmemesi durumunda hanedeki herhangi bir birey zorunlu almaya tabi tutulabiliyordu 51.

Buradan da anlalaca gibi zgrletirme kanunu kylleri bireyler olarak deil grup olarak

tanyor ve bireysel ilevleri grup iinde tanmlyordu. ktidar zgrleen serflerin zerine ar

deme ykmllkleri getirmiti ve bu demelerin yaplabilmesini salamak iin hane ve

komn gibi ky hayatnn iki geleneksel kurumunu yasal garantilerle salamlatrd 52.

Sonu olarak reform eski serfler iin tam bir hayal krkl oldu. Reform bildirgesinin

ardndan kylerde ciddi kargaalklar ba gsterdi. zellikle paylarna den toprak

hisselerinin yetersizlii ve araziler ok yksek tazminat bedellerinin biilmesi kyllerin

huzursuzluunu arttrd. Kreditr olan devlet toprak beylerine verdii parann katn

kyllere tazminat bedeli olarak detti 53. Doal olarak reform sonras kylerin yaam

standard dmeye devam etti ve ehre g hzland. Kyllerin yan sra kk toprak beyleri

de tatminsizler cephesinde yer ald. Genel olarak bakldnda aristokrat snf reformlardan

fazlasyla karl kmt; hem serflerin ykn zerinden atarken hem de serflerden aldklar

devir tazminatlaryla ellerine ykl miktarda para geti. Ancak reform, byk toprak

50
Thomson, 1982., s: 304

51
Robinson, 1932., s: 67

52
Robinson, a.g.e.

53
Zakharova, 1995., s: 116
beylerinin ihtiyalarna gre hazrlanmt, karlarn temel olarak emek smrsyle salayan

kk toprak beyleri iin serflerini kaybetmek olduka aleyhte sonular retti 54. II.

Aleksandrn reformlarnn yanll 1870lerde iyiden iyiye hissedilir hale geldi. Aleksandr

her ne kadar reformcu bir ar olsa da politikalar halkn yarar deil otokrasiyi gvence altna

alma gayesiyle tasarlanmt. Tarann ar vergilendirilmesi, devletin kyllere yeterince

rehberlik etmemesi ve kyllerin elindeki topraklarn geimlerini salamaya yetmemesi

sorunlarn sadece bir ksmn oluturuyordu. Taradaki asl problem, dk retkenlikti;

gelimi tarm metodlarnn kullanm, makinalama ve pazara kolay eriim gibi tarmda

verimi arttracak nlemlerin alnmas gerekiyordu ancak bu konuda fazla bir ilerleme

katedilmedi. Komnal mlkiyet ki lkedeki tm kyl hanelerinin yzde krkbeini

kapsamaktayd- retkenliin arttrlmasna nemli bir engel tekil ediyordu. nk bu tarz

mlkiyet ilikisi hem geni lekli planlama hem de modern tarm metodlarnn

uygulanabilmesi iin uygun deildi 55. Tarmdaki retkenliin art nfus artn

dengeleyemiyordu. rnein 1883-1903 yllar arasnda retkenlik yzde on artarken nfus ve

fiyatlarn art bunun ok ok stnde olmutu 56.

1861-1905 yllar arasnda devlet hazinesinin masraflarnn yzde sekizyz artmas

ou tketici vergilerine uygulanm olan bir ok yeni vergiyi de beraberinde getirdi 57.

Kylnn toprak tazminatnn yan sra bu vergileri de demek zorunda kalmas taradaki

mevcut gerilimi daha da arttrd. 1881-1887 yllar arasnda Maliye Bakanl yapan Bunge,

kyllerin mali ykmllklerini yzde 25 azaltm olsa da bu sadece mtevaz bir rahatlama

54
Pokrovskii, 1970b, s: 103

55
ASCHER, A., The Revolution Of 1905 (Russia In Disarray), Stanford & California, Stanford University
Press, 1988, s: 26

56
Rogger,1983, s: 80

57
Ascher, a.g.e.
yaratt. Devlet kyllere ne denli yklendiinin farknda olmasna ramen zengin snflar

kendinden uzaklatrma korkusundan dolay kkl bir vergi reformuna gitmekten kand 58.

1897deki hasatn dk olmas dnemin maliye bakan Wittenin krsal kesimde var olan

krizi grmesini salad. lkenin snai geliimini hzlandrmak ve d yatrm ekebilmek iin

krsal kesimde ar vergilendirme politikasn gden Witte, tarmsal krizi daha da

derinletirmiti. 1898de bakanlar konseyinin zel bir toplantsnda Witte, are olarak kylye

topra zerinde tam bir mlkiyet hakknn verilmesini yani st kapal olarak komnn

tasfiye edilmesini nerdi. Daha nceki yllarda toprak komnlerinin korunmasn savunmu

olan bakan, bu kez bireylerin mali hkmllklerinde komnal sorumluluun ve toplu

cezalandrmalarn kaldrlmasn teklif etti. Ancak dnemin muhafazakar ileri Bakan

Plevhe, bu ynde bir admn getirecei sosyo-politik sonularn tahmin edilmesinin zor

olacandan hareketle fikre olumsuz tavr koydu ve statkoyu bozmaya zaten pek gnll

olmayan hkmet de onun yannda yer alarak projeyi erteledi 59. Gecikmeli de olsa 1903te

kolektif mali ykmllkler, 1904te ise toplu cezalandrmalar kaldrld; fakat komn hala

ayaktayd *.

Serfliin kaldrlmas iktidarn hesaplarnn aksine aristokrat snfta nemli lde g

yitimine yol at. Aristokratlar, 1861-1905 aras satlarla yada ipotekleri

kaldramadklarndan dolay topraklarnn yzde 41ini kaybettiler 60. II. Aleksandr serfliin

kaldrlmas bu snf olumsuz etkilemesin diye serflerin zerine ar yklenmiti. III.

Aleksandr ise aristokratlar otokrasinin dayand temel toplumsal snf olarak grm ve

58
Rogger, a.g.e.

59
Mosses, 1996., s: 117-118

*
1906-1910 yllar arasnda babakanlk grevini yapan Stolipin tarm reformu erevesinde Mirin tasfiyesi
srecini balatmtr.

60
Rogger, 1983, s: 89
bunlarn yararna bir ok politika retmiti. Aristokratlar dnda hi bir snf devletle bu denli

kader ba kurmad; aristokratlarn ekonomik bamllklar sz konusu durumun temel

nedeniydi. Fakat sahip olduklar mlkleri kapitalist temelde iletemeyen bir ok aristokrat

mlklerini satmak zorunda kald. Bunun yan sra 19.yzyln son eyreinde meydana gelen

tarm krizleri ve rnlerin fiyatlarndaki keskin dler bu snfn ekonomik kapasitesini

olduka drd. Serflik dzeni srasnda ok alma idari beceriler ya da tutumluluk gibi

yararl zellikler gelitirememi olan bu snfn byk bir ksm Pazar ekonomisinde

bocalad 61.

1861de yaplan reformlar aristokrat snf bir de siyasal nfus kaybna uramasna yol

at. Serflik dneminde geni yerel idari yetkileri olan snf bulunduklar kazalardaki adli

makamlar igal etmilerdi; ayrca vergi toplama ve ordu iin adam toplama gibi ileri de

zerlerine almlard. 1861 reformu aristokratlarn bir ok idari yetkilerini Mire

devretmelerini beraberinde getirdi. Salk, eitim, ky hizmetleri ve vergi toplama gibi bir

ok ilevi kapsayan geni etkinlik sahas olan zemstvo kurullarnn yaratlmasyla, taradaki

idari rgtlenmenin ehresi deiti. yelerinin yzde 42sini asillerin oluturduu bu

kurullarda 1890 ylnda yaplan deiikliklerle grubun oran daha da arttrld. Brokratik

kontrolden ksmen uzak zerk rgtlenmeler niteliindeki kurullarn yetkileri III.

Aleksandrn kar reformlar kapsamnda olduka krpld. 1890larn ortalarnda zemstvolar

ulusal konularla da ilgilenmeye baladlar; brokrasiye ve bir lde otokrasiye muhalif

nitelik kazandlar. Bylece zemstvo hareketi olarak bilinen ve liberal muhalefete

eklemlendirilen akm ortaya kt. Ancak yine de aristokratlarn otokrasiye kar genel bir

muhalefeti hi bir zaman olumad. Snf iindeki kar blnmeleri, ortak bir bilin ve hedef

tutturmay engellemiti ve ounluk iktidara desteini sonuna dek srdrmtr.

20.yzyln ba itibariyle Rus taras tam bir amazdayd. Yaam standartlar temel

61
Ascher, 1988., s: 28-29
hayati ihtiyalar karlayamayacak denli den kyller akn akn ehrin yolunu tuttular.

1890lardaki hzl sanayileme hamlesini desteklemek iin Wittenin taray ehre kurban

eden politikalar varolan tarm krizini daha da derinletirdi. 1902 ylnda Karkov ve Poltova

eyaletlerinde isyan hareketleri meydana geldi. 160dan fazla ky isyana destek verdi ve birka

gn iinde sadece Poltova eyaletinde 75i asillere ait olan 80 mlke saldr dzenlendi 62.

Genel olarak bakldnda tarada huzursuzluklar daima sz konusu olmasna ramen siyasal

ya da toplumsal deiime yol aacak potansiyelde herhangi bir bakaldrma hareketi meydana

gelmedi. Cehaletin kol gezdii * Rus krsal siyasal bilinten yoksundu. Narodniklerin

balatt kyly iktidara kar bilinlendirme amal devrimci aydn hareketleri hi bir ilgi

grmedi; hatta ou kez dmanca karland. Rus muhalif ve devrimci hareketleri iin Rus

kyls tam bir kapal kutu grnm arz ediyordu. Kylnn ne ynde saf tutaca belirsiz

olduu iin onlara gvenilemiyor ancak nfusun ezici ounluunu oluturan bu kitle

arkasna alnmadan da giriilecek herhangi bir hareketin de baars ayn derecede phe

uyandryordu.

1.3.2. Rusyada Burjuva Snfnn Geliimi

Rusyada burjuvazi snfnn ortaya k lke tarihinin olduka geri dnemlerine

uzanr. 10.yzylda Kiev Prensleri ve Bizans mparatorluu arasnda yaplan bir anlamada

tccar kelimesine rastlanmtr. zellikle IV. Ivan dneminde Moskoval tccarlarn i

politikadaki nfuzu olduka glyd ve tam bir snfsal grnm arz ediyorlard. Ivann

62
Robinson, 1932., s: 138

*
1897deki nfus saymna gore kylerde yalar 20 ve 59 arasnda deien erkek nfusun sadece yzde 37si
okur-yazard. (Bkz, Rogger, 1983 s: 84)
saltanatnn yar zamann alan Livonya mcadelesi tam bir ticari sava karakterindeydi 63.

Byk Petronun scak denizlere ulamak iin yapt savalarda da yine ticari burjuvazinin

kar gzetilmiti. Burjuvazi, Petro rejiminin mali aygt ilevini grd. Bat Avrupada

olduu gibi Rusyada da bu snf geliirken byk lde devlet desteinden yararland. Fakat

Bat Avrupada burjuvazi 18.yzylda mutlakyeti rejimden kendini ayrabilmiken Rus

burjuvazisinin otokrasi ile girdii ittifak 20.yzyln bana dek srd. Rus burjuvazisinin

bileim tarz da Bat Avrupadakinden farklyd; Batda giriim sahiplerinin oluturduu

snf, Rusyada byk ounlukla memur ve serbest meslek sahiplerini ihtiva etmekteydi 64.

Sz konusu durum Rus burjuvazisini enerjik bir iktisadi ve toplumsal temelden

yoksunluunun gstergesidir. Bunun yan sra Rusyada kent nfusunun krsala orannn

Batya oranla olduka dk olmas ve ehirlerin ticari aktivitelerden te idari ve askeri

merkezler olma zellikleriyle ne kmalar burjuva snfnn toplumda belirleyici bir unsur

olarak glenmesini engellemitir.

Rus sanayisinin temelleri 19. yzyln bandaki Napolyon Savalar esnasnda atld.

Napolyonun uygulad Kta Bloku sonucu d dnyadan izole edilen Rusyada tketici

pazarna hizmet edecek ilk tekstil fabrikalar kuruldu. Snai sermaye nceli olan ticari

sermayeyle karlatrldnda iktidarla daha youn bir bamllk ilikisi gelitirdi. Rusyada

sanayileme sreci arlkn prestijine ve askeri amalarna hizmet edecek ekilde yukardan

biimlendirildi 65. Sanayi burjuvas uygun vergi ykmllkleri ve d rekabeti nleyici

korumac tarifelerle devlet tarafndan sk bir ekilde desteklendi. I. Nikola, Byk Petro gibi

d politikann ynn Rus kapitalizminin karlar dorultusunda belirledi; ancak bu sefer

63
POKROVSKII, M. N., iBourgeoisie In Russia, Russia In World History (Selected Essays By M.N.
Pokrovskii), Der: Roman Szporluk, Michigan, The University Of Michigan Press, 1970c, s: 69-70

64
Liebman, 1968., s: 34

65
Melotti, 1982., s: 86
sz konusu olan ticari deil sanayi burjuvazisinin karlar idi. Sanayi kapitalizmi geliiminde

doal olarak feodal emek ilikileriyle elikiye dt. Fabrikalarda alan iiler, realitede

kazanlarnn bir ksmn toprak beylerine deyen serflerdi. Bundan dolay 1830-1840 yllar

arasnda Rusyada ii aylklar rnein Almanyadakinden daha yksekti 66. Ayn zamanda

serf sahipleri kyllerin nafakalarn en aza indirerek i pazarn genilemesini de engellediler.

Sonu olarak burjuvazi feodal dzenin tepesinde oturan otokrasiye dman olmasa da en

bandan beri serflik dzenine kar oldu. Serfliin kaldrlmas sanayi burjuvasna verilen ilk

dn oldu. Ancak bu reform snai kalknmada belirgin bir ykselme erisine yol amad.

1861i izleyen bir eyrek yzyl iinde snai byme olduka dk dzeyde kald. Bunun en

nemli sebebi iktidarn sanayiyi destekleyen tutarl bir politika izlemeyi baaramamasdr 67.

Yine de snai kalknmada patlamann yaand 1890lara dek otokrasi bo durmad. Krm

Savann yaralar sarlr sarlmaz Asyay ele geirmek iin sefer dzenlendi ve 1870lerin

bandan itibaren Yakn Douda etkin bir politika izlenmeye baland. Otokrasi her iki

hamlesinde de hem ticari hem de sanayi burjuvazisinin karlarn ne kartt. 1878de yzde

50 arttrlan gmrk tarifeleri otokrasinin korumac politikalarnda yeni bir safhay temsil

ediyordu; otokrasi ve sanayiciler arasnda artk ok daha sk bir ittifak sz konusuydu.

Korumac politikalar 1891 tarifesiyle en yksek noktasna ulat ve yeni ittifak Wittenin

bakanlyla talandrld.

Witte, Rus devletinin snai kalknma olmakszn byk devlet olarak kalmasnn

imkansz olduunun farkndayd. II. Nikolaya sunduu bir momerandumda Witte, Rusyann

Bat Avrupa karsndaki ekonomik pozisyonunun daha ok koloni-metropol ilikisini

andrdn ve lkenin sanayi rnleri satn almak iin darya ucuz tarm rnleri satan bir

66
Pokrovskii, 1970c, s: 76

67
Rogger, 1983, s: 101
ekonomik kimliin tesine geememi olduunu vurgulamt 68. Rusyann artk kendisinin

metropol olmas gerektii hedefiyle yola kan Wittenin sanayileme projesinde en ne kan

unsurlarndan biri yabanc sermayenin neminin ok fazla vurgulanmasyd. Yabanc sermaye

yerel sermaye birikimini hzlandracakt. Bu dorultuda dardan kredi bulunmasna ncelik

verildi. Rublenin istikrara kavuturulmas ve 1897de parada altn standardna geilmesi d

kaynaklarn lkeye akn kolaylatrd. Ancak yurtdna buday satan toprak sahibi snf ve

tccarlar bu politikann bedelini olduka ar dediler; yurtdndan makina getiren fabrika

sahipleri iinse sz konusu durum olduka kazanlyd 69. Demiryolu ina alarnn

geniletilmesi hzl sanayileme programnda anahtar rol oynayan bir dier konuydu. lkenin

birbirinden izole paralarn ve halkn birletirmenin yan sra pazar btnletirecek olan

demiryollarnn etki alan muazzamd. Demiryolu inas projesinin kilit hatt olan Trans-

Sibirya hattyla Rusyann Uzak Dou ile olan ekonomik balarn glendirme amac

gdlmt. Bu hat sayesinde ngilterenin in pazarndan uzaklatrlmas ve Rusya-in

ilikilerinin glendirilmesi bekleniyordu. Bu yndeki beklentiler Rus emperyalizmi iin de

bir dnm noktasyd; sz konusu durum 1871den itibaren dnyann byk sanayi

imparatorluklarnn kresel lekte srdrdkleri emperyalist yaylma aktivitelerine

Rusyann da etkin katlmna iaret ediyordu. Sonu olarak Wittenin dneminde

demiryollarnn uzunluu byk lde artt; 1855te sadece 850 mil olan demiryollarnn

uzunluu 1885ten itibaren 17.000 mile ulamt; 1896 ve 1902 yllar arasnda ise 17.000

mil daha eklendi ve 1905 ylna gelindiinde demiryollarnn toplam uzunluu 40.000 mile

ulamt 70. Demiryollar ann genilemesinin ar sanayinin geliimine destek olaca

68
Mosses, 1996., s: 99

69
Pokrovskii, 1970c, s: 77

70
Demiryollar hakknda istatistiksel veriler iin, Bkz. Rogger, 1983, s: 105
hesaplanmt.

Rus sanayileme programnn bir dier ne kan unsuru, devletin snai yatrmlara

ar orandaki itirak idi. Devlet, tm sanayileme srecini kontrol etmek ve gerekli destei

salamakla yetinmiyor, Batl hibir lkede grlmeyen oranlarda ulusal ekonomiye nfuz

ediyordu. rnein 1899da devlet tm metalurji retiminin hemen hemen te ikisinin alcs

durumundayd; 20.yzyln balarnda demiryollarnn yzde 70ini devlet iletiyordu 71. Bu

youn itirak, zel giriimcilerin kaderlerini geni lde St. Petersburgdaki otoritelerin

ellerine brakyordu ki bu durum burjuvazinin siyasal olarak taknd pasif tavrn en nemli

nedenlerinden biriydi. Tm 19.yzyl boyunca lkedeki liberal hareket, burjuvazi tarafndan

deil de giriimci karaktere sahip olan aristokratlar tarafndan yrtlmtr. Bunun en bariz

rnei, dekabrist ve zemstvo hareketleri idi. 1870lerden itibaren proletarya yava yava

siyasal olarak rgtlenmeye balamt; 20.yzyln banda kendi partileri dahi vard.

Burjuvazi ise ilk siyasal partisini 1905 Devriminden sonra kuracakt. Bu tarihe kadar kar ya

da bask gruplar eklinde rgtlenmeyi setiler. 1874ten itibaren sanayinin eitli

branlarnda faaliyet gsteren giriimciler periyodik kongreler dzenlediler ve almalarn

koordine edebilmek iin brolar ap kurullar organize ettiler 72. Ancak otokrasi ile ak

ekilde atlmamaya daima itina gsterildi. Burjuvazinin devlete bu denli baml olmas

Rus modernleme tarihinin kendine has srecini belirleyen en nemli unsurlardan biri oldu.

Batdaki orta snflarn yararland ileri derecedeki zgrlk bu snflar dinamik klarken,

lkelerindeki sosyo-politik hareketlerde ekim merkezi ve nc olmak konumuna

ykseltmiti. Rusya hem ekonomik hem de ideolojik adan bir sanayi toplumu deildi.

Sanayi toplumlarnda bireylerin ekonomik karlarn her eyin zerinde tutmas en ne kan

unsurlardan biridir. Rusyada ise bu durum ne iktidar ne de tebaa iin sz konusu deildi;

71
Ascher, 1988., s: 21

72
Rogger, 1983, s: 123
sadece i evreleri iin ksmen geerliydi. Bir ok burjuva tm giriimlerinden el ayak

ekerek tarada toprak alp, aristokrat bir hayat srmeyi tercih etmiti 73. Bu ironik durum Rus

burjuvazisinin snfsal bilincindeki eksiklii ve tarihte oynamas gereken roln niteliini

kavrayamam olduunu gsterir. Daha da nemlisi burjuvann siyasal olarak geri kalml

lkedeki devrimci hareketi temelden etkileyecekti. Rus burjuvazisi hibir zaman yozlam

otokrasinin yaplarn sarsacak denli radikal ve bamsz bir hak arama mcadelesine

girimedi. Ancak 20.yzyln banda anayasal bir ynetimin ne denli kendi karlarna

olacan sezmeye balayarak muhalif hareketlerle btnlemeye baladlar. Hatta devrimci

rgtleri materyal anlamda destekleyecek kadar ileri gittiler.

1.3.3. i Snfnn Douu

Rusyada sanayi retiminin gelimeye balamasyla ii snf da genileme srecine

girdi. i snfnn Rusyada snfsal bir karakter kazanmas serfliin kaldrlmas kararndan

sonra olmutur. Serflik dneminde iilerin fabrikadaki kazanlarnn bir ksmn toprak

beylerine demelerinden anlalaca zere ekonomik ve hukuki adan taradan balarn

koparamamlard. Serfliin kaldrlmasyla hukuksal bazda bireysel bamszlklarn

kazanan snf, ekonomik olarak olduka dk hayat standartlarna mahkum olmay srdrd.

Bu durum Rusyaya zg deildi; sanayilemenin balang evrelerinde Avrupada da alma

koullar olduka ar ve cretler de bir o kadar dkt. ileri destekleyecek herhangi bir

rgtsel yaplanma da henz mevcut olmadndan kaderleri iverenlerin insafna terk

edilmiti. 1890lara dek Rus sanayilemesinin ar aksak ilerlemesi paralelinde ii snfnn

genileme hzn da yavalatt. 1890lardaki snai kalknma bu snfn nfus iindeki

younluunu arttrrken toplumsal etkinlik alannn da genilemesine yol at. 1905e kadar

73
Rogger, a.g.e.
iilerin says 2 milyon 700 bine ulamt 74. Rus ii snfnn gerek bir toplumsal snf

hviyetini kazanmas da doal olarak bu dneme rastlar. 1890lardaki hzl snai kalknmay

mmkn klan en nemli olgulardan biri lkenin ucuz igc cenneti olmasyd. Taradaki

dk retkenlik ve toprak yetersizlii Rus tarmn tam anlamyla bir kaosa srklemiti.

1890larn ba itibariyle Avrupa Rusyasnda kyllerin te ikisinden fazlas kendilerine

yetecek kadar dahi retimde bulunamyorlard 75. Bunun yan sra hemen her yl tarann vergi

ykmllklerinin arttrlmas kylleri nakit skntsna soktu. Kylerdeki ekonomik

durumun bu denli ktlemesi kylleri ehirlere doru g yollarna dkt; g seim

olmaktan te zorunluluktu. 1897de St. Petersburg nfusunun yzde 38i, Moskovann ise

yzde 21i dier eyaletlerden g edenlerden olumaktayd 76. Ancak Rus ii snfnn

kylerle balants halen olduka glyd; kylerden yeni ayrlm olmalarnn yan sra

sanayi retiminin nemli bir blm says alt milyona kadar varan mevsimlik iilerle

salanmaktayd 77. Bunlar harman zaman kylere gidiyorlar, l mevsimde ise fabrikalara

dnyorlard. Sz konusu durum iilerin bamsz bir snfsal bilin kazanmalarn

engelleyici bir unsurdu. Rus sanayisinin temel karakteristiklerinden biri yksek seviyede

merkezilemi olmasyd. 1895 itibariyle binden fazla ii altran iletmelerin oran yzde

31 gibi byk bir rakamd ki bu oran Almanyada yzde 13te kalmaktayd 78. Byk

iletmelerin bu denli younluu emeki rgtler ve siyasi propaganda iin olduka uygun bir

ortam yaratyordu.

74
Liebman, 1968., s: 29

75
VON LAUE, T. H., Russian Labor Between Field And Factory(1892-1903), California Slavic Stalies,
Vol:III, 1964, s: 36

76
Von Laue, a.g.e.

77
Liebman, 1968., s: 299

78
Rogger, 1983, s: 113
 Sanayilemenin ilk evrelerinde ortak bir olgu olan uzun alma saatleri Rusya

rneinde de sz konusu idi; bir i gn 12-14 saat aras bir sreyi kapsyordu. 1897de St.

Petersburg iilerinin alma saatlerinin ksaltlmas iin yaptklar grev sonu verdi ve

karlan kanun sonucu erkekler iin 11.5, ocuklar iin ise 9 saatlik alma sreleri

belirlendi. Ayrca kanun Pazar gnn tatil olarak kabul etti. Kyllerin ucuz emek rezervleri

olarak i bekledii ortamda cretlerin olduka dk tutulmas gayet normaldi. Blgeler aras

cretlerde farkllama vard; rnein emekinin az olduu Gneyde, zellikle de maden

sanayisinde, lkedeki en yksek cretler deniyordu, krsal kesimin tam bir ykm iinde

bulunduu Penza eyaletinde ise en dk cretler sz konusuydu 79. cretlerin denme ekli

iverenlerin keyfine braklmt. srasndaki tahribatlar yznden cretlerde ar kesintiye

gidilmesi, saat cretlerinden yaplan krpmalar olduka sk rastlanr durumlard. 1886da

karlan kanunla iilerin refahn arttracak faaliyetler dndaki para kesintileri ve

anlamalardaki cretlerden dk meblalar denmesi yasakland. demelerin nakit olarak

yaplmas zorunlu klnd. Ancak iktidar iileri savunur dzenlemeler yaparken greve

bavuranlarn cezalarn da arttrmaktayd. 1903 ylna dek i kazalar ile ilgili herhangi bir

dzenleme yaplmad. Bu zamana dek kazalar nasl meydana gelirse gelsin ii herhangi bir

tazminat talep edemiyordu. Genel olarak iktidarn iilere verdii tavizler gnll olarak

verilmedi; iiler yaptklar eylemlerle bunlar elde ettiler 80. Yine de amalarna ulamak iin

kanuni yollar iilere kapal tutuldu. Sendikalarn varlklarnn iktidar tarafndan tannmas

1906 yln buldu. O zamana dek her trl sendikal faaliyet sistematik olarak nlendi. 1905

ylna dek ii ynlar otokrasiyle deil iverenleriyle mcadele etti. 1862-1869 yllar

arasnda toplam alt grev hareketi olurken; 1870-1885 yllarn arasnda ortalama olarak ylda

yirmi grev meydana gelmiti. Artan sanayi iletmeleri saysna paralel olarak 1886-1894

79
Von Laue, 1964., s: 54

80
Liebman, 1968., s: 87
arasnda yllk grev ortalamas da otuz e ykseldi; 1895-1904 yllar arasnda ise

yzyetmialt gibi bir orana ulaarak ok byk bir srama gsterdi 81. 1899 ylnda

fabrikadaki ekonomik hayat ve iilerin alma koullarn denetlemek iin kurulan ancak

asl amac potansiyel grev liderlerini saptamak ve greve gidilmeden nce onlar tutuklamak

olan i ilerine bal bir polis a rgtlendi. Ancak bu istihbarat rgt muhalif eylemlere

engellemekte yeteri kadar baarl olamyordu. 1900den itibaren devrimci propagandann

faaliyet alannn genilemesi ve ii topluluklarnn bu illegal rgtlere sempati gstermesi

hkmeti olduka tedirgin etti. are olarak hkmet, dizginleri kendi eline alacak biimde

ii rgtlerini yasal bir prosedre sokma karar ald. Baarl olunduu taktirde hem ii

snfnn sempatisi kazanlacak hem de devrimci ajitasyon tehdit olmaktan kacakt. Hkmet

iileri tamamen kendi ideolojisini empoze edebilmek iin toplumsal ve ekonomik baz

tavizler vermeyi dahi gze almt. Bir eit polis sosyalizmini andran bu deneysel giriim

adeta iktidarn elinde patlayacak bir bomba oldu ve 1905 ylndaki devrime zemin hazrlad.

1.4. 1905 Devrimi Arifesinde Rusyada Siyasal Hareketler

Rusyadaki otokrat rejim Bat Avrupadaki siyasal rejimlerle karlatrldnda ok

daha zayf muhalefetle karlat. lkedeki tm sosyo-ekonomik ve siyasal unsurlar sk bir

denetim altnda tutarak tam bir g tekeli kuran Rus arlar 19. yzyla dek, arasra patlak

veren kyl isyanlar dnda iktidara ynelen ok ciddi bir i tehdide maruz kalmadlar.

Otokrasinin lkedeki sosyo-ekonomik sre iindeki youn kontrol kabiliyeti ve feodal

tabanl toplumsal dzenle iktidarn uyumu bu rejimi mmkn kld. Ancak zellikle 19.

yzyln ikinci yarsnda ekonomik yaamda meydana gelen hzl ve youn dnm sreci

brokratik-polis devlet karakterindeki Rus ynetim metodlarn kmaza soktu. Ekonomik

81
Rusyadaki grev istatistikleri iin, Bkz. Ascher, 1988., s: 22-23
hayattaki eitlenme toplumun snf kompozisyonunu ve kar ilikilerini batan aa

yenilerken, otokrasi, siyasal yapda oluacak almlara karn savunmac bir politika izledi.

Ancak bu yzylda yzlerini Batya evirmi olan aydn kesim lkenin ne denli geri kalm

olduunun fazlasyla bilincindeydi; daha da nemlisi bunun sorumluluunu otokrat ynetim

metodlarna ykleyecek kadar iktidardan dnsel kopu safhasna gelinebilmiti. 19.yzyl

Rus aydnlarnn nceki nesillerden fark dndklerini eyleme dkmenin gereini anlayarak

pasif konumlarndan syrlmalar ve kendilerine kitlesel taban arayna girierek otokrasiyi

ykacak devrimin temellerini atmaya abalamalaryd.

1.4.1. Liberaller
19.yzylda otokrasiye kar ynelen ilk ayaklanma hareketi toplumun liberal eilimli

kesiminden geldi. Batl eitim alm aristokrat kkenli genlerin ban ektii ve ayn

zihniyetteki subaylarn da fiili olarak katld isyan hareketi, Rus tarihine "dekabrist

ayaklanma olarak geti. Ayaklanma iktidar tarafndan bastrlm olsa da dekabristler

arkalarnda nemli bir dnsel miras braktlar; otokrasinin kendini slah etmeye

yanamamasna karn ilk defa zora bavurularak are aranmaya allm olunmas,

Rusyay modernletirmek iin devrimden baka kar yol olmad fikrini gelecek nesillere

de alad 82. Dekabristlerin baarszln takiben liberal hareket, I. Nikolann despot

ynetimi karsnda durgunluk dnemine girdi. Reformcu ar II. Aleksandr, yerel z-ynetim

birimleri olarak oluturduu zemstvo rgtlerinin Rus siyasal hayatnda yeni bir dnem

balattnn ve srecin anayasann kabulne doru ilerleyeceinin farkndayd 83. Ancak u an

iin Rus toplumunun anayasal bir ynetim iin yeteri kadar olgun olmadn dnyordu.

Konuya Rus liberal evreler asndan bakldnda ise Rus liberalizmin kkenleri itibariyle
82
Liebman, 1968. s:51

83
Walkin, 1962. s:156
lml olduu ve bu grtekilerin nemli bir ksmnn da daima byle kalmay baard

grlyor. Monari ile liberal deerlerin uzlatrlabilecei ve ibirliinin mmkn olduu

dncesi liberaller arasnda yaygn kanyd. 1879 ylnda Cherginovda zemstvo lideri olan

Ivan Petrunkevi, liberalleen otokrasi fikrini reddetmi ve Rus hkmetinin gidiatn

belirleyecek seilmilerin oluturduu bir kurucu meclisten bahsetmi 84 olsa da 20. yzyla

dek bu tarzda devrimci klar ok nadirdi.

Rus liberalizminde zemstvo rgtleri hareketin ekim merkezi olma ilevini yerine

getirdiler. Merkezi ynetimden ayr yerel z-ynetim birimleri olan ve aristokratlarn yeler

iinde ounluu oluturduu bu rgtler, II. Aleksandr dnemindeki hareket kabiliyetlerini,

III. Aleksandr dneminde byk lde yitirdiler. Bir nceki saltanat dneminde sahip

olduklar yetkilerin krplmasnn yan sra merkezi ynetim karsnda bamsz hareket

kabiliyetleri olduka snrland. Ancak 1890lara dek zemstvo yeleri siyasetle olduka

yakndan ilgilenmelerine ramen, iktidara kar lml tavr sergilemeye devam ettiler.

1891de krsal alanda bagsteren ktlk zerine zemstvo yeleri ortak bir rgt altnda

birleme almalarna balad. 1895te II. Nikolann zemstvolarn bu yndeki almalarn

sama dler olarak nitelendirerek reddetti. Aldklar bu sert cevaba ramen zemstvo

yeleri iktidara sadk tavrlarn muhafaza ettiler 85. Zemstvo konferanslar 1900 ylna dek

illegal olarak dzenlendi, ancak, bu tarihten sonra yava yava kendilerini ortaya sermeye

baladlar.

20.yzyln balarnda liberal akmlar iin en arpc olan yasalara dayal ynetimin ve

temsili hkmetin olumas iin bar yntemlerle mcadelenin artk mmkn olmadna

inanan yeni bir akmn ortaya kmasyd. Yeni jenerasyon liberaller hkmetle uzlamann

bo dler olduunu ve siyasal sistemde radikal reformlar gerekletirmek iin otokrasinin

84
Rogger, 1983, s:155

85
Rogger,1983, s: 157
yklarak, yerine Bat tarznda parlamenter rejimin kurulmasnn n koul olduunun ayrdna

varmlard. Yeni liberal trendi daha da radikal klan bir dier unsur, varolan devrimci

hareketi kendileri iin kanlmaz mttefik grmeleriydi. Bu eilimler erevesinde bir araya

gelen liberaller, devrimci sosyalist partiler gibi illegal bir rgtn yan sra yurtdnda baslan

osvobozhdenie (zgrlk) adnda bir yayn organ da kurdular. 1902 ylnda Stutgartta

yayn hayatna balayan gazetenin editrln Peter Struve stlendi. Rus liberalizminin sola

doru meyletmesinin fikir babalarndan olan Struve, eski bir sosyal demokratt. Revizyonizm

akm erevesinde Marksizmden liberalizme kayan Struve, zgrle ulama gibi bir etik

dncenin tek bir snfn edimleriyle gerekletirilemeyeceinin ve siyasal zgrlk hedefine

ulamak iin en iyi yolun geni tabanl bir liberal partinin kurulmas olduunu savunuyordu 86.

Yeni liberal akmn toplanaca at grevini grmesi iin zgrlk Birlii adl bir rgtn

kurulmas plan 1903 ylnda Almanyada oluturuldu. Almanyadaki toplantnn ardndan

Karkovda bir araya gelinerek Birlikin ncelikle zemstvo eyaletlerinde rgtlenmeye gitmesi

ve mmkn olduunca dier eyaletlere de yaylmasn ieren bir plan yapld. 1904 ylnn

Ocak aynda St. Petersburgda zgrlk Birliinin kurucu kongresi yapld. ncelikle

zemstvo eyaletlerinde rgtlenmeye gidilmesi, buralarda zaten gl bir rgtsel yapnn

mevcut olmasyla ilgilidir. Hem Osvobozhdenienin yaynlanmasnda hem de zgrlk

Birlikinin rgtlenmesinde iki farkl grup faaliyet gsterdi: zemstvo yeleri ile profesr ve

gazeteciler. Bu iki grup Almanyadaki toplantlarda da St Petersburgda seilen kurulda da

eit olarak temsil edildi. Liberalizmdeki bu yeni trendin fikir babalar doal olarak profesr ve

gazetecilerdi. Rus hayatnn realitelerinden te teoriler nda hareket yn belirleyen bu

grup, zemstvolarn o zamana dek liberalizme yaptklar katklar kmsyordu. Otokratik

ynetimin yklmas hedefi erevesinde kitlesel huzursuzluun iktidara kar muhalefete

ynlendirilmesinin gereine inanan grup, ulamak istedikleri ama her ne kadar farkl olsa da

86
Ascher, 1988. s:34
devrimcilerle benzer taktikler benimsemiti 87. Devrimcilerle ittifakn gerekli grlmesi

zerine 1904 ylnn Eyll ve Ekim aylarnda Pariste dier partilerin temsilcileri ile ibirlii

kurma ynnde grmeler yapld. Aznlklarn liberal ve devrimci partileri ile Soyalist-

Devrimci Parti grmelere katlrken, Sosyal Demokratlar burjuva partileriyle herhangi bir

anlamaya gidemeyeceklerini belirterekten grme teklifini geri evirdiler. Mzakereler

sonucunda otokrasiyi ykmak iin birbirlerine paralel eylemlere giriilmesi ynnde bir

anlamaya varld. Ancak anlamann olumlu noktalar, her partinin kendine uygun olduu

srece ibirlii yaplaca eklinde pratik olarak net olmayan terimler ieriyordu 88. Liberaller

her ne kadar devrimcilerle ilikiye girmi olsalar da varmak istedikleri hedef dierlerinden

olduka farklyd; onlar bir cumhuriyet deil anayasal monari peindeydiler.

zgrlk Birliinin 1904 ylnda kabul edilen program, otokrasinin tasfiyesini,

anayasal bir hkmetin kurulmasn, aznlklarn kendi geleceklerini kendilerinin

belirlemelerini ve sosyo-ekonomik reformlarn gerekletirilmesini ieriyordu. Ayrca

program detayla bir aklamas yaplmadan ii snfnn karlarnn savunulmasndan

bahsetmekteydi. Ancak bir ok zemstvo yesi liberalizmin bu denli radikallemesine kar

kt. Bu erevede liberal hareket kendi iinde anayasal dzen savunucular ve yasalara

ballk gsteren otokrasi savunucular olarak keskin ekilde blnd 89. Gerekte zgrlk

Birlii bir parti deil, farkl politik eilimi olan kii ve gruplarn ittifakyd. Birlikin

konseyinde alt zemstvo yesi bulunmasna ramen ynetim, zemstvolu anayasalclara gre

sola yakn olan entelektellerin elindeydi 90. Birlik, liberal hareketin hakimiyetini ele geirdi

87
Walkin, 1962. s:194

88
Walkin, a.g.e.

89
Ascher, 1988 s: 196

90
Walkin, 1962, s: 201
ve kitlelerin ilgisini ekmeye balad. Ama hibir zaman devrimci hareketlerin yaratt

kitlesel katlm oranlarn ve grup iinde bir hedef dorultusunda birleme olgusunu

yakalayamad. Liberallerin hareket sahalarn kstlayan en byk engel, hakim snflar olan

burjuva ve aristokratlarn genel eilim olarak otokrasi ile atmak istememeleriydi. Rus

liberal hareketini Batdakilerden bir lde farkl klan unsur, burjuvalardan ok Batl

gre sahip aristokrat snfn hareketi desteklemesiydi ve bunun en byk gstergesi de

zemstvo birimlerinin hareketin ekim merkezini oluturmasdr.

1.4.2. Sosyalistler
19.yzyln ikinci yarsndan itibaren Rusyada toplumsal yapda kkl deiimlere

yol aan kapitalistleme sreci yaanrken, e zamanl olarak lkede radikal siyasal hareketler

de filizlenmeye balad. II. Aleksandrn sertlii kaldrma kanununu takiben hakim sosyo-

ekonomik dzenin zlmesi ve yaplan reformlarn yetersiz olmasnn yan sra yanll,

varolan toplumsal huzursuzluun boyutlarn daha da geniletti. 1860larn banda kurulan

Gen Rusya ve Toprak ve zgrlk hareketleri otokrat rejimi ykmak gibi radikal bir

ama erevesinde toplanan ilk Rus devrimcilerini bir araya getirdi. Bu dnemde iktidar

muhaliflerinin kafalarn en ok megul eden sorun, siyasete kar olduka ilgisiz kalan

kitlelerin devrimci harekete itiraklerinin nasl salanabilecei idi. Bu konudaki tartmalarda

iki cephe belirdi: halka eitim yoluyla ulaarak iktidarn zorbal konusunda onlar

bilinlendirmeyi savunanlar ve iktidar temsilcilerine yaplacak suikastlerle kitlelerin ilgisini

ekerek onlar bu sava ynnde cesaretlendirebileceklerini savunanlar. Her iki cephe de

halkn kendi kaderini eline almas gerektiine inanyordu ve temel olarak halka inan

beslemektelerdi. 1860-1890 yllarndaki tm devrimci hareketlerin ana ilham kayna halka

inan olacakt 91. Proletaryann belli belirsiz olduu bu dnemde nfusun ezici ounluunu

91
Liebman, 1968. s:54
oluturan kyller, hedef kitle olarak belirlendi.

Dnemin aydnlarnn ve niversite rencilerinin parola olarak benimsedikleri halka

gidi, bir anda eyleme odaklanan rgtl bir hareket kimliini kazand. 1874 yl baharnda

yola kan ounluu renci olan, saylar 2 ile 3 bin arasnda deien devrimci kitle, kylere

giderek orada onlarn hayatn srmeye balad. Kyllerin arasna girerek onlarn

bilinlenmesini salayacaklarn sananlar, ksa srede hayal krklna uradlar; kyller

onlar sahiplenmenin aksine ou kez ele verecek denli dmanca tavr sergiledi. Halka doru

sefer bir ok devrimcinin tutuklanmasyla son buldu. 1876da kurulan Toprak ve zgrlk

rgt halk harekette yeni bir safha at; artk devrimci hareket daha sistemli ve teorik bir

yap kazanmt. rgt, kyllerin memnuniyeti esasna dayanan bir program yazmakla ie

balad; programa gre byk toprak sahiplerinin arazileri ellerinden alnarak ky

derneklerine devredilecek ve onlar da bu topraklar yeni batan kyllere datacakt 92.

Ulamak istedikleri hedef, iktidardaki zorba brokrasiyi devirerek yerine kyl snfnn

barol oynayaca halk bir dzen kurmakt. Ancak rgt iinde faaliyet yntemi

konusunda ayrlklar ba gsterdi; tedhi ynteminin rgt iinde arlk kazanmasndan

rahatsz olanlar, 1879 ylnda Topyekn Blme (ernyi Peredel) grubunu kurarak bana

Georgi Pleakhanovu getirdiler. Bu grup, zor kullanlmasna kar olmamakla beraber

ynlara eitim, propaganda ve kkrtma faaliyetleri erevesinde ulalmasn

savunuyorlard. Suikastleri ve terr esas faaliyet yntemi olarak grenler ise Narodnaya

Volya (Halk zgrl) hareketi iinde yeni batan toparlandlar. 1879 ile 1881 yllar

arasnda tm Rusyay terre boan Narodnaya Volya, 1 Mart 1881de ar II. Aleksandra

kar suikast dzenleyerek lmne sebebiyet verdi. Ancak bu suikast hesaplanandan ok

daha farkl bir sonu dourdu. Hkmet Narodnik av balatarak ele balarn idam etti ve

hareketi yok etti. Narodnik hareketi devrimden baka hedefi bulunmayan ve kendini tamamen

92
ROSENBERG, A., Bolevizm Tarihi, stanbul, e Yaynlar, 1969, s:55
halka adam profesyonel devrimcileri ortaya kard, ancak fikirlerinde varolan kargaalk

hareketin baarsn olduka aleyhte etkiledi. Narodnikler, Rusyann kapitalist dnyada

eitliki tarm toplumu hayaliyle yaayamayaca gereini bir trl kabul etmiyorlard.

Sanayileme Rusyada ne gibi bir deiim salayacak sorusunu yantsz brakyorlard;

kapitalizmi, Rus sorunundan ya ayr tutmak istiyorlar ya da tamamen grmezlikten

geliyorlard 93. Davalarnda kendi yanlarna ekmek istedikleri kyllerden hibir ilgi

grememelerinde dncelerindeki zaaflarn byk etkisi vardr. Sonu olarak Narodnikler,

topik sosyalistler olarak Rus devrimci tarihinde yerlerini aldlar.

Narodnaya Volyann arlka kar yrtt iddet eylemlerinin baarszl 1881

sonrasnda lkedeki devrimci hareketin dnsel dnmne byk etkide bulundu.

Devrimciler, hareketin handikaplar zerine bir hayli kafa yordular. Narodniklerin

baarszln takiben devrimci hareketin dnsel dnmnde en ne kan unsur,

Marksist dncenin devrim fikrine eklemlenmesiydi. 1880lerin ortasnda arlk rejiminin

askeri ihtiyalarn karlamak iin giriilen sanayi hamlesi, yabanc sermeyenin de

yardmyla bir anda lkenin ehresini deitirmeye balad. Byme srecine giren ii snf,

devrimciler iin kyller dnda kitlesel bir alternatif yaratt. 1871 ylnda Marksn Kapitali

Rusaya evrilmiti ve 11 yl sonra ilk Rus Marksist grup yurtdnda olutu. Daha nce

Narodnik hareketin saflarnda yer alan ancak rgtn terr yntemini tasvip etmedii iin

yolunu ayran Georgi Plekhanov, devrimci hareketi Marksizm ats altnda toplamay

amalad byk projesine girierek Rus Marksizminin babas payesine eriti. svirede

srgnde yaayan Plekhanov, 1883te kurduu Emein Kurtuluu adl grubuyla devrimci

harekete yeniden hayat alad. Plekhanov, kapitalizmin ve de elikilerinin daha st dereceye

varabilmesinin ancak otokrat rejimin yklmasyla mmkn olabileceini ve Rus

kapitalizminin de zaten otokrasinin temellerini sarsacak denli ilerlemi olduunu

93
Rosenberg, 1969, s:56
dnmekteydi. Yakn gelecekte bu rejimin sona ereceini tahmin ediyordu. Rus

despotizmini, geleneksel tarm toplumu olarak adlandrlan sosyo-ekonomik ve kurumsal

kompleksin st yaps olarak gren Plekhanov, kapitalizm ynnde ilerleyen ekonomik

dnm erevesinde oluan yeni toplumsal glerin Rus siyasal sisteminde anakronizm

yarattn belirledi. Sosyo-ekonomik dzlemdeki Avrupallamaya uygun biimde

otokrasinin bir devrimle yklp siyasi Avrupallamann da gerekleeceini ve bylece

siyasal dzenle sosyo-ekonomik dzen arasnda uyumlu bir ilikinin kurulabileceine

inanmaktayd. Plekhanov, muhalif ve devrimci kombinasyonlar iin burjuvazi ve proletarya

dnda gvenilecek toplumsal bir g grmyordu. Zihinsel gelimilik asndan geri

bulduu kyl snfn potansiyel bir devrimci g olarak kabul etmeyen Plekhanov onlarn

katksn istikrarl bir ekilde kmsedi 94.

Plekhanov, devrimci strateji olarak otokrasiye kar burjuvazi ve proletarya arasndaki

karlkl ilikiler konusuna younlat. Snfsal atma konusunda proletaryann

eitilmesinin gereine inanarak yukardan empoze edilecek devrim fikirlerini, sosyalist

ideallere ihanet olarak grd 95; iilerin sosyal demokrat liderlik emsiyesi altnda

mcadeleye girmelerini ve sre iinde bamsz ve kendi karlar peinde koan bir g

olarak savamlarn srdrmelerini savundu. Leninin aksine Pleakhanov asla burjuvaziyi

dlamad; rejimin siyasal zgrl iin burjuvazi ve onun temsilcilerince yaplacak herhangi

abann desteklenmesinin gereini savundu.Bu erevede Kanl Pazar olayna dek ayr

yr, birlikte vur slogann benimseyecekti 96. Gelecekteki Rus devriminin 1848de Orta

94
BARON, S.H., Pleakhanov And The Revolution Of 1905, Essays In Russian And Soviet History (In
Honour Of Geroid Tanquary Robinson) iinde, Der: John Shelton Curtiss, New York, Columbia University
Press, 1963, s: 134

95
Charques, 1965. s: 41

96
Baron, a.g.e.
Avrupada meydana gelen devrimlerin ilerisine gememesi gerektiini savundu; mtevaz,

dzenli kk bir devrim olmas gereini vurgulamasnn yan sra 1789daki Fransz devrimi

kadar byk olmamas ynnde adeta uyarda bulundu 97.

1880lerde Marksist dnce sanayi iilerine henz ulamamt. Marksizm

entelektel bir hareketti ve zellikle de niversite rencileri tarafndan byk ilgiyle

karlanyordu. 1884teki niversitelerle ilgili bir ar ferman hem akademik personele hem

de rencilere dnce zgrlne dair snrlamalar getirirken tm toplu renci

aktivitelerini de yasaklad. Buna ramen renciler, 19.yzyln ikinci yarsnda da arlka

muhalif tavrlarn ve devrim hareketine ballklarn koruyabilmilerdir. 1890larn bandan

itibaren Marksist snf mcadelesi doktrininin basitletirilmi versiyonu kk sanayi ii

gruplarnca da benimsenmeye baland. Lenin bu dnemde Marksist dncenin Rusyada

yayln yle ifade etmitir:

Otokrasinin egemen olduu bir lkede, tamamen kleletirilmi bir

basnla, en kk bir siyasal huzursuzluk ve kar gelmenin filizlenmesinin

ezildii kudurgan bir siyasal gericilik dneminde, devrimci Marksizmin

teorisi, birdenbire, sansr altnda bulunan yazna girme yolunu buluyor ve

Ezop dilinde ifade edilmekle birlikte, ilgili herkes tarafndan

anlalyor Hkmetin olup biteni anlamasna kadar ve koca sansrcler

ve jandarmalar ordusu yeni dman kefedip zerine ullanana kadar

(bizim Rus llerimize gre) epey zaman geti. Oysa bu sre iinde,

Marksist kitaplar birbiri ardna yaynlanyordu. Marksist dergiler ve

gazeteler kuruluyordu; hemen hemen herkes Marksist olmutu, Marksistler

vlyorlard, onlara binbir iltifat yayordu, yaynevleri Marksist

97
Pokrovskii, 1970b, s: 140
 yaptlarn olaanst hzl satlarndan ok memnunlard. 98

1890larda Marksizm, renci ve aydnlarn ba ektii entelektel bir hareket

olmaktan kp rgtsel taban arayna girdi. arlkn ilk sosyalist partisi 1888de

Polonyada kuruldu. Yahudi ii ve zanaatkarlarn kendi karlar iin oluturduklar rgtler,

1897de Litvanya, Polonya ve Rusya Yahudi i Federasyonu altnda birleerek Bund

adndaki organizasyonu oluturdular. Rusyada ise 1890 ylna doru bir sosyal demokrat

dernei Petersburgda bir ok iiyi ye yazabilmeyi baarmt. Fabrika iileri ile sk

balar kuran ilk grup i Snfnn Kurtuluu in Sava Birlii oldu. O zamanlar ad

sadece Vladimir lyi Ulyanov olan gen Leninin de kurulmasnda pay sahibi olduu bu

rgt, 1895-1900 yllar arasnda Rusyada ortaya kan benzer bir ok kuruma rnek oldu 99.

19.yzyln son yllarnda sosyalist gruplarn saysnda hzl bir art oldu ve 1898 ylnda

Bundun n ayak olmasyla ulusal lekte sosyalist bir parti kurmak iin ilk giriim yapld.

Minskte yaplan kongrede Rusya Sosyal-Demokrat i Partisi kuruldu. Yine ayn yl

Plekhanov liderliinde svirede Yabanc lkelerdeki Rus Sosyal Demokratlar Birlii

kuruldu. Birlik, anavatandaki ii snf ve rgtleriyle olabildiince sk ilikiler kurmay

amalyordu. Ancak Plekhanov bu rgtlenme abalarndan pek de memnun deildi, nk

kendisi tamamen teorici bir izgideydi 100. Sosyalist hareketin rgtlenmeye giritii bu

dnemde Plekhanovun nfuzu de geti. Onun sz konusu itibar kaybn Troki yle

ifade etmitir:

onun gcn, Lenine g veren ey krd devrim yaklam.

Plekhanovun tm eylemleri hazrlayc, teorik gnlerde ortaya kmt.

98
LENIN, V. I., Ne Yapmal? (Hareketimizin Canalc Sorunlar), Ankara, Sol Yaynlar, 1998, s: 22

99
Liebman, 1968., s: 63-64

100
Liebman, a.g.e.
 O, temelde, Marksist bir propagandac ve polemistti, fakat proleteryann

devrimci bir politikacs deildi. 101.

Plekhanovun eylem ynndeki handikab zerine srgn cezas biten Lenin, 1900

ylnda Rusyadan Almanyaya getikten sonra rgtsel almalarn yrtlmesinde sz

sahibi olmaya balad. Leninin faaliyet plannn ne kan noktalarndan biri olan devrimci

basn organ kurma fikri dorultusunda hem Rus ii militanlarn bilinlendirmek hem de

rgt iindeki koordinasyonu salamak iin 1901den itibaren skra (Kvlcm) adl haftalk

gazete karlmaya baland. Plekhanov, Martov ve Leninin en de kan yazarlar olduu

gazete, ideolojik ve faaliyetlere ilikin taktik problemleri zerine younlat. skra ekibi

zellikle Marksistleri devrimci eilimlerinden vazgeirme tehlikesi yaratan akmlar hedef

almlard. Gazete iinde Plekhanovla Lenin legal Marksistlerle ekonomizm savunucularna

tam anlamyla sava amt 102. Bu dnemde Lenin, eylemci kiiliinin yan sra teorik

nitelikleriyle de ne kt. Leninin Marksist dncesinin ana temas, ii snfnn kendi

bana asla snf bilincine ulaamayaca idi. ilerin ekmek kavgas peinde burjuva

ideolojisine hizmet etmeyi srdrecei ngrsyle bunlarn bilinlendirilmesinde devrimci

sosyalist aydnlarn zerine den grevleri vurgulamtr. Leninin ii bilinci teorisi zde

Marksn snfsz topluma giden tarihsel srete ekonomik elerin belirleyicilii fikriyle

eliikti. Lenin, ii snfnn dzen kart mcadelesinin kendiliinden olumas fikrine Ne

Yapmal? adl eserinde yle kar kmtr:

ii snf hareketinin kendiliinden gelimesi, onun burjuva

ideolojisine tabi olmasna, yol aar; nk kendiliinden ii snf

hareketi, trade-unionculuktur, ve trade-unionculuk, iilerin

burjuvaziye ideolojik klelii demektir. Demek oluyor ki grevimiz, sosyal

101
TROTSKY, L., My Life, New York, Penguin Books, 1979, s: 155

102
Liebman, 1968, s: 67
 demokrasinin grevi, kendiliindencilie kar savamak, ii snf

hareketini burjuvazinin kanatlar altna sokma yolundaki bu kendiliinden

trade-unioncu abadan uzaklatrmak, ve devrimci sosyal demokrasinin

kanad altna sokmaktr. 103

Lenin trade-unionist dedii zamann ngiliz sendikalarna zg eylem eklini

kesinlikle reddediyordu. Rus sosyal demokratlarnn kkrtma ve propagandalarnn tm halk

katmanlarnda, zellikle de kyller arasnda devam etmesi gerektiini ve iilerin

fabrikalardaki huzursuzluklarnn genelletirilerek bu stres birikiminin tm ktlklerin

kayna olan arlk rejimine yneltilmesini savundu. Partiyi ynlarn faaliyetlerinde genel

ekim oda olacak ekilde hareketin merkezine koyan Lenin retisi, Rus sosyalistlerinin

nemli bir blmnn tepkisini ekti. Bylece iki ayr akm aa kt. Birinci akm Rus

sosyal demokrasisinin grev olarak, proletaryann durumunu dzeltmeyi stne alacak bir

ii partisi olmasn ve arlk rejimine kar verilen siyasal savata yerini almasn

savunuyordu. Buna gre gelecekteki Rus devriminin her eyden nce bir burjuva devrimi

olacandan hareketle devrimin gidiatna biraz da burjuvazi karar verecekti. kinci cephe,

Rus sosyal demokrasisinin profesyonel devrimcilerden kurulu gizli bir rgt halini almasn

ve halk ynlarnn burjuva devrimini itme grevini stlenmesini savunuyordu 104. 1903

ylnn Austos aynda Londrada toplanan kongre Rusya Sosyal Demokrat Partisinin

kurulmasyla sonuland. Ancak kongre delegelerin dayanma duygusunu atelemekten ok

farkllklarn aa kmasn krkledi. Parti tz hazrlanrken daha ilk paragrafta

uyumazlklar ortaya kt ve kimin parti yesi olarak nitelendirilecei zerine kan tartma

iki cepheyi kar karya getirdi. Lenin, bir parti rgtne bal olan kii parti yesidir

denmesini savunurken, Martov parti denetiminde alan kii parti yesidir denmesini

103
Lenin, 1998., s: 48

104
Rosenberg, 1969., s: 60-61
istiyordu 105.Bu kavramsal anlamazlk partiyi paralad. Kongredeki oylama esnasnda bir

ka oy fazla alan Lenine bal olanlar bundan sonra ounluk anlamna gelen Bolevik

adyla, Martovu destekleyenler ise aznlk anlamna gelen Menevik adyla

tanmlanacaklard. Dnya tarihinin en nemli sayfalarndan birini yazacak olan Bolevikler

byle bir ortamda domu oldu.

Bolevik ve Meneviklerin teorik yaklamlar arasndaki farklar zerine olduka

fazla gr mevcuttur. ncelikle farkllk bir demokrasi problemiydi; temelde Bolevizm

aktif bir aznln nderliini esas alrken Menevizm, kitlelerin aktiflemesini vurgulad;

Bolevizmin temel fikri liderlik iken, Menevikler hizmet temasn ne kardlar.

Bolevizm mantksal olarak bakldnda diktatrle ait kavramsallatrmalar ve pratikler

gelitirirken, Menevizm tamamen demokratik kald 106. 1904n sonlarna dek tartmalar

organizasyonlar zerinde younlat. Devrimci taktiklerdeki farkllamalar ise zellikle

1905in bandaki Kanl Pazar eylemini takip eden sre iinde ortaya kt. Genel olarak

bakldnda Bolevizm genlere ve zellikle de niversite rencilerine daha ekici

geliyordu. Kendisi de 1905 ylnda bir Bolevik olan Solomon Schwarz, en ateli ve aktif

gen sosyal demokratlarn Bolevik olmay setiklerini ve Menevik taktiklerini

anlayamadklar iin Bolevik olmann olduka doal olduunu ifade etmitir 107. Ancak bu

dnemde Boleviklerin sosyal demokratlar iinde ounluu oluturduklarn sylemek

olduka zordur. Lenin, organizasyon ynndeki kiisel becerileri ve Rus koullarna daha

fazla hitap eden fikirleri sayesinde sre iinde sosyalist hareketin lideri olma konumuna

gelmeyi baaracakt.

105
Rosenberg, a.g.e.

106
SCHWARZ, S.M., The Russian Evolution Of 1905 (The Workers Movement And The Formation Of
Bolshevism And Menshevism), Chicago, The University Of Chicago Press, 1969, s: 29

107
Schwarz, a.g.e
 1901 ylndan balayarak devrimci faaliyet yeni bir eyle zenginleti; Sosyal

Demokrat Partinin yannda program hatr saylr bir baar kazanan Sosyalist-Devrimci

Parti de Rus siyasal yaamndaki yerini ald. Felsefi ve sosyolojik olarak anti-marksist olan

Parti, strateji ve doktrinleriyle eski Narodnik hareketin diriliini temsil etmekteydi.

Kyllerin karlaryla sosyalizmi uzlatrmaya alan hareket, taradaki Mir

organizasyonu emsal gstererek Rus kylsnn doutan sosyalist olduunu savunuyordu.

Bu erevede kyl sorununa yaklamlar sosyal demokratlardan olduka farklyd; sosyal

demokratlar ii snfna dayanarak kylln nemini gz ard ediyor ve kyllerin hzla

proleterleeceini dnyordu, ancak sosyalist devrimciler, kylnn proleterlemesinin

beklenemeyeceinden hareketle bu kitleyi devrimci harekete eklemlendirebilmek iin tarada

etkin bir propaganda faaliyeti yrtyordu. Programnda tm topraklarn dorudan

kamulatrlmasna yer veren parti, tara siyasetinde sadece kylere ait toprak hisselerinin

arttrlmasn tasarlayan sosyal demokrat partiden olduka ayrlyordu 108. Sosyalist

devrimciler kylye bu denli odaklanmalarna karn sanayi proletaryasn gz ard etmiyor

ve iileri gelecekteki sosyalist devrimin muhafzlar olarak gryorlard, ancak yine de

kyller devrimin ana ordusu olacakt 109. Her iki partinin bir dier farkllatklar konu

devrimci faaliyetin yntemiydi; sosyal demokratlar her trl suikast ve terr eylemini

reddederken, sosyalist devrimciler belli artlar altnda iktidar glerine kar dzenlenecek

iddet eylemlerini gerekli buluyor ve bunu gerekletirmekle grevli merkez komitesine

bal zel bir birimi de bnyelerinde barndryorlard. Genel olarak bakldnda bunlarn

faaliyet plan taradaki propagandayla hkmet glerine uygulanacak yldr eylemlerinin

birleimiydi. Sosyalist devrimciler sosyal demokratlar gibi sosyalizme doru evrime yol

aacak olan demokratik burjuva devrimini hedeflemiyor ve sosyalist devrimin hemen

108
Voline, 2000., s: 25-26

109
Charques, 1965., s: 69
gerekletirilebileceini dnyorlard.

1.5. 1905 Devriminin Oluum ve Yaylma Sreci

1.5.1. Papaz Gapon Hareketi
1890larn sonundan itibaren giderek faaliyet alann genileten devrimci

propagandalar ve bunlarn iiler arasnda sempati kazanmaya balamas arlk hkmetini

olduka rahatsz etmeye balad. ktidar, sosyalist tehdidin kendi varlklarna yneldiini

idrak ederek bu ynde zmler aramaya balad. ktidar daha nce bavurulmu olan sansr,

srgn cezalar ve fabrikalardaki hkmet ajanlarnn yetersiz savunma aralar olduunun

farkna vararak ii hareketini ele geirmek iin olduka riskli bir plan yapt. ileri kendi

yanna ekmek ve hkmete olan gvensizliklerini ortadan kaldrmak amacyla onlarn

arasna ii psikolojisinden anlayan ve iktidara sadakati onaylanm ajanlar gnderilecekti.

Moskova iin Zubatov, St. Petersburg iin ise Peder Gapon hkmetin bu projesinde grev

almaya talip oldular.

Moskovada Zubatovun maskesi abuk dt, ancak St. Petersburgda iler olduka

iyi gidiyordu. Usta bir ajitasyoncu ve rgtleyici olan Gapon, hkmetle ibirlii iinde

bizzat liderliini yapt szde ii seksiyonlarn faal hale getirdi; 1904n sonuna doru

bu seksiyonlarn ye says on bine ulat. iler akamlar sorunlarn konumak, gazetelere

gz atmak ve birka konferans dinlemek iin kalabalk gruplar halinde bu seksiyonlarn

lokallerine geliyorlard. Lokallere geli, Gaponcu iiler tarafndan skca denetleniyor ve

devrimci militanlarn buralara szmalarna kesinlikle izin verilmiyordu 110. Ksa srede

iilerin gvenlerini kazanan Gapon, onlara devrimci militanlardan uzak durmalarnn

gerektiini ve siyasi deil ekonomik karlarna odaklanmalarn tavsiye ediyordu. Ancak

hareket ksa srede younluk kazanarak farkl bir istikamete yneldi. 1904 ylnn Aralk

110
Voline, 2000., s: 28
aynda, Gaponun ok sayda taraftarnn alt St. Petersburgun en nemli

fabrikalarndan biri olan Putilov fabrikasnn iileri eyleme balama karar aldlar. Gaponun

yardmyla hazrladklar olduka lml ekonomik talepler listesini fabrika mdrne

sundular, fakat talepleri kabul edilmedi. Yasal yolla mcadelenin baarsz olmas sonucu

oluan hayal krkl iilerin kendilerini aldatlm hissetmesine yol at. Gapon, prestijini

korumak iin hepsinden daha kzm gibi grnerek Putilov fabrikasnn iilerini var

gcyle tepki gstermeye tevik etti. iler davalarn grev yoluyla srdrmeye karar

verdiler ve bylece Rusyadaki ciddi boyutlara ulaan ilk ii grevi olan Putilov fabrikalar

grevi, Aralk 1904te balam oldu. Greve, St.Petersburgtaki tm ii seksiyonlar destek

verdi 111. Gapona gvenen hkmet duruma mdahale etmedi.

Putilov grevi bir ka gn iinde adeta St. Petersburg genel grevine dnt. Bata

ekonomik konulara odaklanan iilerin siyasal talepler ynnde seslerini ykseltmeleri fazla

zaman almad. 5 Ocak 1905 tarihinde Gapon, ara sunulacak bir dileke hazrlama fikrini

ortaya att. Bunu nerirken kafasnda ii kitlesini sakinletirme beklentisi vard ve iki gn

sonra da bunun hakknda ehrin idarecilerini bilgilendirdi. Sonraki gn boyunca Gapon,

ii gruplaryla grerek plana destek vermelerini istedi ve onlara arn iyi bir insan

olduunu, amalarn anladnda mutlaka halkna yardm edeceini syledi. Ancak, II.

Nikolann kendilerini dinlemeyi reddetmesi durumunun sz konusu olmas halinde Gapon

unu belirtti: O zaman bizim armz yok 112.

Papazn biri ii davasnda kendini bu denli lider konumuna ykseltirken hem

Bolevikler hem de Menevikler olan biteni hi de ho karlamadlar. 4 Ocakta

Menevikler, iileri hkmetin hizmetileri tarafndan kurulan cemiyetlere itibar ederek asl

karlarn izlemekten sapmamalar ynnde uyaran brorler dattlar. Bolevikler ise

111
Voline, 2000, s: 29

112
Ascher, 1988., s: 83
Gaponun taktiklerine daha sert ekilde kar ktlar ve 8 Ocakta ardan ricada

bulunmann ne denli bo olduuna dair brorler dattlar. Brorlerinde unlar yazlyd:

zgrlk kanla satn alnr, zgrlk sert bir muharebede silahla kazanlr. ara dilenme,

hatta ondan hibir ey talep etme. 113 Sosyal demokratlar bu grlerini Gaponun

cemiyetlerinde iilere anlatmaya altlar ancak buralardaki ateli iilerce susturuldular ve

bazen de kap dar edildiler; Gapona desteklerini belirtmedikleri hallerde kesinlikle

zgrce konuturulmuyorlard.

Bu arada dileke vakas, eitli siyasi rgtlere ye muhaliflerin Gapona mdahale

ederek yazacaklarnda daha sert ve daha onurlu slup kullanmas yolundaki ikna abalar

sonucu farkl mahiyete brnmeye balad. lerici i evreleri de Gapon zerinde benzer

basklar uyguladlar 114. Bunu izleyen gnlerde Gapon dilekesinde bunlarn telkinleri

erevesinde deiiklikler yapt. Son biimiyle dileke 115 tam bir eliki durumu arz

ediyordu; yazl tarz ile ierii arasnda uyum yoktu; ara baba olarak hitap edilen

dilekenin zellikle ilk ksmlarnda halkn ne denli aciz durumda yaadn olduka

dokunakl biimde anlatlp ondan merhamet dilenilirken dilekenin yarsndan sonras bir

reform paketini andrmaktayd. Halkn temsili gerekli; bu halkn kendisine yardm etmesi ve

kendisini ynetmesi iin gereklidir gibi radikal bir talebin yan sra ifade, basn, toplanma ve

ibadet zgrlkleri gibi modern insan haklar istemleri sz konusuydu. Dilekenin ilk

ksmlarnda ara yalvaran ifadeler, ikinci ksmda tm yurttalar iin medeni haklarn

maddelendii ierie brnyordu. Demokratik seim sistemi, insan haklar, sendika kurma

hakk ve 8 saatlik alma gn istemleri ile Gapon aka kendini iktidardan ayrlp muhalif

113
Schwarz, 1969., s:68

114
Voline, 2000., s: 31

115
Dilekenin rnei iin Bkz. Ascher, 1988., s: 87-89
hareket saflarna katlm grnts veriyordu. Ancak dilekede kesinlikle mutlakyetin

kaldrlmas ya da isteklerinin kabul edilmemesi halinde iddete bavuracaklar gibi tehdidkar

ifadeler yer almyordu; dileke tamamen ara kar samimi bir tonda yazlmt. ara bir

dileke ile toplu mracaat edilmesi halkn onun iyi niyetine olan safa inancn gsteriyordu.

Rusyadaki iiler taradan balarn tamamen koparm deildi ve kyllerin onu baba

olarak gren sadakat gelenei halen zerlerinde etkiliydi. i lokallerinde dileke rnei

okunarak iilerden imza topland ve Klk Saray nndeki arla randevularndan haberdar

edildiler. Polis ise Gapona gvendiinden dolay gelien olaylarn gerek mahiyetini

kavrayamam ve bunlar engellemekte olduka ge kalmt.

9 Ocak * Pazar gn aralarnda kadn ve ocuklarn da bulunduu says 50 bin ile 100

bin arasnda olduu tahmin edilen * devasa ii yn Gaponun nderliinde klk saraya

doru yrye geti. Yry nceden haber alm olan gvenlik gleri de harekat

planlarn oluturmulard; buna gre kalabalk kesinlikle saraya yaklatrlmayacak ve eer

srarl olunursa kimsenin gznn yana baklmakszn ate alacakt. Olaylarn geliimi de

bu ynde seyretti; bakentin sokaklarnda katledilen yzlerce insann ardndan 1905 ylnn 9

Ocak gn tarihe Kanl Pazar olarak geti. Olaylarn bilanosu hakknda resmi kaynaklar

ki sayy daha az gstermi olmalar mmkndr- 130 l ve 299 yaral olduu eklinde bir

kayt dmtr 116. Ne arn ne de adamlarnn bir katliam planlamadklar zerinde gr

birlii vardr. II. Nikolann o gn klk sarayda bulunmuyor olmas dahi hedef tahtasna

yerletirilecek kiiyi deitirmedi; tm kamuoyu katliamda ar sorumlu tuttu. Halkn

hissiyatn o gnlerde Odessada grev yapan Birleik Devletler Konsolosu yle ifade

*
Ruslarn eski takvimine gre verilen 9 Ocak gn miladi takvimde 16 Ocak gnne karlk gelir.

*
Klk saraya yryen kitlenin says konusunda tam bir mutabakat olmayp olaya ahit olanlar kitlenin ok
byk olduunu ve saynn bu rakamlar arasnda olacan sylemilerdir. Bkz. Ascher, 1988, s: 90

116
Ascher, a.g.e.
etmitir: Tm snflar, otoriteleri ve zellikle de ar suluyor. u anki hkmdar Rus

halknn sevgisini tamamen yitirdi ve gelecek bu hanedan iin ne saklyorsa saklasn, imdiki

ar bir daha asla halknn arasnda gvende olamayacaktr. 117. Yaanan bu olaylarda en

arpc olan arn halknn gzndeki yce imgesinin tamamen yerle bir olmasyd;

yzyllardr yaatlan ar efsanesine bizzat ar, kendi elleriyle son vermiti. Katliamn ertesi

gn bakentte tek bir atlye ya da fabrika iba yapmad. Grev yapmann illegal olduu ve

bir ok iinin bir tane greve katlrken bile youn psikolojik ikilemler yaad bu lkede,

tm sonularn gze alarak byle bir eyleme giriilmesinin tad anlam muazzamdr.

Bakentin yansra dier ehirlerde yaayan iiler de i durdurma eylemleriyle katliama

tepkilerini gsterdiler. Gaponun liderlik ettii ii eylemleri gibi St. Petersburg grevi de

kendiliinden geliti. Grevin balamasnda hibir siyasi parti ya da grev komitesinin rol

yoktu.

Kanl Pazardan hafta sonra lkedeki ii huzursuzluunun nedenlerini aratrmak

ve zmler retmek amacyla hkmet bir komisyon kurdu. Senato ve devlet konseyi yesi

Shidlovskinin bana atand ve bu yzden Shidlovski Komisyonu olarak adlandrlan

platformun, devletin temsilcileri ve iverenlerin yan sra iiler tarafndan bizzat oy

kullanlarak seilecek ii temsilcilerinden olumas ngrlmt. Hkmet daha nce de

ii huzursuzluunun sebeplerini inceleyen komisyonlar kurdurmutu, fakat hi biri iilerin

seilmi temsilcilerini iermiyordu. Menevikler dzenlenecek olan temsilci seimi srecini

ajitasyon iin bulunmaz bir frsat olaca ngrsyle konuyla ilgilenmeye karar verdiler;

Bolevikler ise komisyona kmser bir edayla yaklatlar 118. Menevik ajitasyonun etkisiyle

ii semenleri komisyona seilecek temsilciler iin konuma zgrl ve kiisel

dokunulmazlk gibi haklar talep etti. Hkmet taleplerini cevapsz braknca ii temsilcileri

117
Aktaran, Ascher, a.g.e.

118
Schwarz, 1969 , s: 27
komisyona katlmay reddetti ve komisyon hi toplanamadan dalm oldu. Komisyon

sonu itibariyle bir fiyasko olsa da ii temsilcilerini semek iin dzenlenen kampanyalar

St. Petersburgdaki iilerin siyasal eitiminin gelimesinde ve zellikle de i Temsilcileri

Sovyeti fikrine hazrlanmalarnda olduka etkili olmutur. Kampanyalar, Meneviklerin

fikirlerini de etkilemi ve kitlelerle daha yakn iletiimi salayacak rgtsel biimlere

ynelii tevik etmitir 119.

1905 yazyla birlikte ordu ve donanmada byk apta karklklar ortaya kt.

Haziran aynda Potemkin adl Karadeniz donanmasna ait bir zrhlda kan isyan bunlarn en

nlsdr. Tm lke yava yava kaosa srkleniyordu. Rus-Japon savanda ard arda gelen

bozgunlarn zayflatt iktidar, muhalif harekete kar savaabilmek iin gereken paradan da

yoksundu. arlk rejiminin dt bu aciz durum kitleler tarafndan da gzle grlr bir hal

alrken muhalif gler de mcadelelerinde cesaretleniyorlard. Axelrodun liderliindeki

Menevikler, 1905 ylnn bahar aylarndan itibaren kitlelerle ilikilerinde iki ynteme

meylettiler; birincisi, Rus iilerinin partizan olmayan geni bir ii rgt kurmaya tevik

etmekti; ikincisi ise tm Rus halknn kendilerini ifade edebilmelerini salamak amacyla bu

mcadele iinde yer almaya ve devrimci kendi kendini yneten yerel kurulular kurmaya

armakt. Axelrod, Iskra bnyesinde bu fikirlerini gelitirirken, Leninden sert eletirilere

maruz kald. Lenine gre Axelrod samalyor ve tam bir ihanet sergiliyordu. Axelrodun

zamanla milli kongre ekline dneceini dnd kendi kendini yneten devrimci yerel

rgtler fikri merkezden gdml devrim anlayna aykryd. Lenin, milli kongrenin,

dank ve rgtsz kitlelerin ve de yerel topluluklarn delegelerinin toplanmasyla deil,

byk lde rgtlenmi bulunan devrimci partinin delegelerinin toplanmasyla olumas

gerektiini dnyordu. Lenin, partinin devrimin ve devletin ncs ve de ynetici gcn

ekirdei olmasnn gerektiini savunurken, Axelrod aadan balayan ve sonunda milli

119
Schwarz, 1969 , s: 28-29
temsil oluumuna dnecek bir devrimi savunuyordu 120.

Leninin Meneviklerle ayrld bir dier nokta snflara yaklam tarzyd. Lenin,

1905 ylndaki olaylar izleyerekten ayn yln Haziran aynda yaynlad Burjuva-

Demokratik Devriminde Sosyal Demokrasinin ki Taktii adl almasnda proletarya ve

kylnn demokratik diktatrl fikrini ilk kez formle etti. Buna gre Rusyada olumaya

balayan devrim, burjuva devrimi olmalyd ve eer bu devrim baarlrsa sadece, Bat

Avrupadaki gibi medeni haklar ve siyasal zgrlkleri ieren burjuva karakterli parlamenter

sistemin kurulmasna yol amalyd. Fakat Rus burjuvazisinin bir devrime nderlik etmek

iin ok zayf olmasndan dolay Parti tarafndan nderlik edilecek ii snf, lider roln

oynayacakt. i snf bu savamnda kylyle ittifaka girmeliydi. Lenin, ii-kyl

ittifakndan bahsederken Menevikler burjuvaziyi mttefik olarak seme yanlsyd.

Menevikler, kyly geri, siyasete ilgisiz ve ne yapaca kestirilemeyeceinden dolay

gvenilmez buluyordu. Lenin de kyllerin bu niteliklerini inkar etmiyordu ancak onlarn

daha fazla topraa sahip olmak iten ie besledikleri ykc potansiyelin farkndayd. Ayrca

kyl kitlelerinin son kertede kaybedecek ok daha fazla eyi olan burjuvalara gre

kolaylkla devrimci harekete eklemlendirilebileceklerini dnyordu 121 ki tarih onu bu

ynde fazlasyla hakl karacakt.

1905 ylnda ehirler kadar olmasa da kylerde de youn huzursuzluklar sz

konusuydu. zellikle de sosyalist devrimci parti lkenin drt bir yannda yrtt devrimci

propagandasnda taraya odaklanmt. Bunlar, kylleri toprak beylerine kar kkrtarak

tarm sahalarnda genel bir greve yol amak ve eer bununla da hkmet dize getirilemezse

120
WOLFE, B.D., Devrim Yapan Adam, Ankara, Trk Siyasi limler Dernei Yaynlar, 1969, s: 370-371

121
MC KENZIE, K.E., Lenins Revolutionary Democratic Dictatorship of the Proletariat and Peasantry,
Essays in Russian and Soviet Historiographi (In Honour of Geroid Tanquary Robinson), Der: J. Shelton
Curtiss, New York, Columbia University Press, 1963, s: 153
vergi dememe ve orduya asker vermeme gibi boykot giriimlerine ynlendirmek gibi

taktikler benimsemilerdi 122. Sosyalist devrimcilerin Moskovada Mays aynda

dzenledikleri bir kongrede bir araya gelen kyl delegeleri Btn Ruslarn Kyl Birlii

adnda bir rgt kurmaya karar verdi. 31 Temmuzda toplanan birliin ilk kongresinde 22

eyaletten gelen delegeler, Sosyalist Devrimcilerin sz konusu taktiini kabul ettiler. Yaplan

kongre esnasnda taradaki soruna, toprakta zel mlkiyetinin kaldrlmas ve topran tm

kyllerin ortak mlkiyetine geirilmesi eklinde zmler nerildi. Kyl birlii tm

kylnn bak asn vermekten olduka uzakt; delegeler daha ok sosyalist devrimci ve

dier radikal entelektel hareketlerin etkisinde olduklarndan dolay grleri de bunlarn

etkisinde ekillendi 123. 1905 ylndaki kyl ayaklanmalarnda bu birliin kkrtmalar

olduka etkili oldu. Ekonomik stres, devrimci kkrtmalar ve zellikle snr blgelerindeki

yerleim yerlerinde beliren milliyetilik kyl ayaklanmalarnn geni lekte yaylmas

sonucunu verdi. Japonya ile halen sren savan Rusya adna kt getii zerine kylere

ulaan haberler, cepheye bir ok insann gndermi bu kesimde iktidara kar kzgnln

artmasna yol at. Daha ok toprak beylerinin mlklerini yakp yamalamak eklinde gelien

bu isyanlarn rgtlenme ve siyasallama boyutu lke tarihi iinde rnei grlmemi

oranlara vard 124.

lke bu denli kaynarken liberaller de bo durmad; Mays aynda Moskovada

yaplan bir toplantyla Birlikler Birlii kuruldu ve bakanlna da Prof. Milyukov seildi.

Bunlar nceden var olan zgrlk birlii ve zemstvo hareketiyle birlikte bir yasama meclisi

kurulmas ynndeki kampanyaya katldlar. liberal hareket de ayn eilimdeki kiilerce

122
SETON-WATSON, H., The Russian Empire (1801-1917), London, Oxford University Press, 1967, s: 602

123
Charques, 1965 .,s: 162

124
Rogger,1983, s: 210
kontrol ediliyor olsa da yeleri en radikal olanlar Birlikler Birliinin saflarnda yer

alyordu 125. Zemstvo hareketi de 1905in ortalarndan itibaren tam bir parlamenter ynetim

isteyen eilimin hakimiyetine gemiti. 6 Haziran 1905 tarihinde ar ziyaret eden zemstvo

yelerinin oluturduu bir heyet, Dumann arlmas gerektiini kendisine iletti. lkedeki

huzursuzluktan telalanan hkmet, 6 Austos tarihli bir kanunla Dumann arlacan

ilan etti. ileri bakan Buligin tarafndan hazrlanan Duma projesi tam bir hayal krkl

oldu, nk bu Duma, ancak danma mahiyetinde olacak ekilde tasarlanmt; yani tek

bana kanun karma gibi bir ilevi olamayacakt. Ayrca Duma'nn seimlerinde

benimsenmesi ngrlen sistem, eitsizlik zerine kuruluydu; semenlerin yzde 43.4n

kyller, yzde 33.4n toprak beyleri ve yzde 23.3n varlkl kentlilerin oluturaca

bir seim sisteminde kentliler, fakirler ve gayri-Ruslar iin ayrmclk arz eden bir ok nokta

vard 126. Hkmetin bu karar, halk apnda honutsuzluu arttrmaktan baka bir ie

yaramad ve zemstvo yelerinin de ok kk bir aznln memnun edebildi. Austos ay

sonunda Anayasal-Demokratik adn tayacak bir parti kurmak iin zemstvo birlikleri ve

zgrlk Birlii ortak bir komisyon oluturdu. Bu noktada kkl zemstvo hareketi ikiye

blnd; ounluk radikal bir politik program kabul ederken, aznlkta kalan bir ksm ye

sadece danma nitelii tayan bir meclisle yetinilmesi gerektii eklinde tavr ald. Anayasal

Demokrat Partinin kurulu kongresi 17 Ekim manifestosuyla ayn gnde yaplacakt.

1.5.2. Ekim Genel Grevi

Papaz Gaponun nderliindeki ii gsterisi ve akabinde gelen katliamn ateini

yakt devrimci sreci sonuca balayacak olan tarihsel olay, Ekim Genel Grevidir. Grev,

Rus tarihinin yan sra dnya tarihi iin de o zamana dek ei benzeri grlmemi devasa bir
125
Seton-Watson, 1967 ., s: 603

126
Rogger, 1983, s: 212
hareketti. Tm ulusun topluca gittii baka bir grevin rnei tarihte yaanmamt. Ekim

Genel Grevi, Kanl Pazar olaynn ertesi gn yaplan greve oranlandnda daha az

kendiliindendi; aylar ncesinden byle bir grevin yaplaca dedikodular tm lkeye

yaylm, ok sayda grev komitesi ve Sovyet tarafndan planlanma ve rgtlenme

almalarna girimiti. Ancak grevin adm adm planlanm olmas gibi bir durum da

kesinlikle sz konusu deildi. Grev ateinin yaklmasnn ardndan pe pee gelen meslek

gruplarnn katlmlar sayesinde hareket geniledi. Grevin en ne kan unsurlarndan biri

planlamada ve yrtmede herhangi bir siyasal rgtn tekelci bir pozisyonunun olmayyd;

tm snflarn ve muhalif rgtlerin otokratik rejimi ykmak iin girdikleri geici ittifak,

grevin en ne kan niteliiydi.

Kanl Pazar olayn takiben Ekim ayna dek Rusyada son on ylda olan grevinden

daha fazla grev olmutu. Ekimdeki genel greve giden grev zincirini ise balatan 19 Eyll

tarihinde Moskovadaki matbaa iilerinin yapt genel grevdi; frn ve ttn sektrnde

alan iiler de ksa sre sonra onlara elik ettiler. 7 Ekim tarihinde Moskova-Kazan

demiryolu iilerinin balatt grevin lke hayatna etkisi ok daha byk oldu; nk bu

sektrn iileri kadar hareket kabiliyetine sahip bir baka sektr olamazd. Bir gn bir

ehirde dier gn bakasnda olabilen demiryolu iileri grevin yaygnlamas iin byk

aba harcadlar; 26 bin millik demiryolu hatlarndaki 75 bin ii ve dier personel on gn

iinde greve katld 127. Demiryollarnn durmas tm Rus sanayisinin durmas anlamna

geliyordu. 11 Ekimde grev, tm fabrika ve kurululara yaylarak genel bir hal ald. Rusyada

tm demiryolu, fabrika, posta-telgraf iileri ve okullar faaliyetlerini durdurdular. Bu noktada

orta snf aydnlar, serbest meslek sahipleri ve sanayicilerin de greve katlm olmalarnn

nemi bykt. verenlerin ou greve sempatiyle bakyorlar ve bazlar greve giden

iilere yarm cret ve hatta tam cret demeye devam ediyordu. Bunun yan sra iverenlerin

127
Pokrovskii, 1970b ., s: 148
bir ksm devrimci basn da maddi olarak destekledi. Boleviklerin yayn organ olan

Novaya Zhin gazetesinin parasnn byk ksmn zengin kapitalistler verdi; Menevik ve

Sosyal Devrimcilerin gnlk gazetelerinde de ayn durum sz konusuydu 128. Anayasalc

Demokrat Parti ilk ulusal genel kurul toplantsn grev esnasnda yapm ve grevi

desteklediini bildirmiti.

Ekim Genel Grevinin en ne kan yanlarndan biri, 13 Ekimde St. Petersburgdaki

iilerin grevi ynetme amacyla temsilciler seme eklinde i Temsilcileri Sovyeti *

kurma giriimleriydi. Grevin en kark gnlerinde kurulan St. Petersburg Sovyeti, sosyalist

rgtler tarafndan deil, Shidlovski komisyonu iin daha nceden seilmi kiilerce

oluturuldu. Meneviklerin, Shidlovski komisyonu erevesinde youn almalar sonucu

sovyetin kurucularnn bu fraksiyona eilimleri daha glyd, ancak kurulan Sovyet

Menevik ve Boleviklerin dnda bir giriimdi. Ekim Genel Grevi esnasnda St. Petersburg

Sovyetinin genel bakan yardmcln yapacak olan Troki, oluumu u ekilde

nitelendirmitir:

Sovyet, olaylarn seyrinden doan nesnel bir gereksinmeye yant olarak

ortaya kt. Otorite sahibi olan ama hibir gelenee dayanmayan Sovyet,

gerekte hibir rgtsel mekanizmaya sahip deilken, dank durumdaki

yzbinlerce insan hemen iine alabilen; proleterya iindeki devrimci

akmlar birletiren, insiyatif ve kendiliinden bir z denetim yeteneine

sahip olan; ve hepsinden nemlisi 24 saat iinde yer altndan kabilen bir

rgtlenmeydiBylesi bir rgtlenme, ortaya kt gn kitlelerin

gznde otorite sahibi olmak iin, en geni temsile dayanmak zorundayd.

Bu nasl baarlrd? Yant kendiliinden geldi. retim sreci, rgtsel

128
Wolfe, 1969 ., s: 381

*
Sovyet, Rusada meclis anlamna gelir.
 anlamda henz olduka deneyimsiz olan proleter kitleler arasnda tek ba

olduundan, temsil fabrika ve tesislere uygulanmak zorundayd. 129

Sovyetlerin kurulmas konusu daha nceleri Bolevik ve Menevikler arasnda

hararetli tartmalara konu olmutu. Menevikler, Sovyetlerin kurulmasn savuna geldikleri

partizan olmayan ii rgtleri fikriyle paralel grerek oluumda etkin rol almaya

soyundular. Bolevikler ise Partinin yerine, kontrol imkansz ve gvenilemez olarak

niteledikleri bu tarz oluumlara scak bakmyorlard; hatta Boleviklerin Petersburg

Komitesi toplantlar boykota dahi kalkt 130. Ancak daha sonra fikirlerini deitirerek

oluuma itirak ettiler. St. Petersburg Sovyeti her ne kadar kendiliinden ortaya km olsa

da kurulduu andan itibaren Menevikler, sovyet iinde etkin bir rol oynamaya soyundular.

Ekim ayndaki genel grevi ynetecek ii kurulunun belirlendii seimlerde, Menevikler

delegeler arasnda ounluu elde ederek, sovyet zerinde gl bir nfuz kurdular. Partili

olmayan Georgii Nasar adnda bir hukukuyu Sovyet Birinci bakanlna getiren

Menevikler, sovyet iindeki kendi gruplar iin sovyet bakan yardmcl grevini de

Trokiye verdiler. Ekim Grevinin balarnda Finlandiyada bulunan Troki, grev balar

balamaz St. Petersburga gelmiti. O ana dek gelecek vadeden bir partili olan Troki,

sovyetteki grevi esnasndaki baarlar sayesinde bir anda oluumun en parlak nderi oldu.

Ekim Genel Grevinin kendisinin de hem teorik grnde hem de siyasal kariyerinde ok

byk nemi olduunu anlarnda belirten Troki, grev esnasnda proletaryann devrimci

nderlik niteliinin kendini kanlmaz bir gerek olarak ortaya karmasn, kendisine ait

olan srekli devrim teorisinin geirdii ilk baarl test olarak grmtr 131.

129
TROK, L., 1905, stanbul, Tarih Bilinci Yaynlar, 2000, s: 103

130
Wolfe, 1969 , s: 376

131
Trotsky, 197., s: 185
 Ekim Grevi esnasnda lke apnda grlen muazzam birlik ve dayanma duygusu

karsnda arlk hkmetinin eli kolu bal kald. Kentlerin grevine kyllerin aalarnn

topraklarn yakp yamalayarak ve ordudaki zellikle erlerin de isyan ve yama

giriimleriyle elik ettii byle bir ortamda Nikolann direnmeye gc kalmamt. Eski

maliye bakan, hkmet kabinesinin yeni bakan Witte, ne yapacan aran hkmet

yelerini Dumann arlmasnn ve halk tatmin edecek bir bildirinin gerei konusunda ikna

etmeyi baard. II. Nikola her ne kadar ilkelerine aykr olsa da baka bir kar yol

bulamadndan dolay Wittenin nerisini onaylad ve 17 Ekim 1905 tarihinde otokrasiyi

meruti monari rejimine dntrecek olan nl Ekim Bildirisi yaynland. Bildiriyle

ar, en ksa zamanda basn, rgtlenme, toplanma ve dnce zgrlklerini ieren siyasal

haklarn halka bahedileceinin ve lke ynetiminde kendisine yardmc olmas iin

Dumann toplantya arlaca vaadinde bulundu. Sonu olarak bu ekliyle bildiri, bir

anayasa sznn verildii anlamna geliyordu. Bu bildiriyi imzalarken Nikolann ne denli

aresiz bir durumda kald, annesine yazd mektuptaki u satrlarda aka grlebilir:

hatrlayacaksnz, kukusuz, Kanl Pazar sonras Ocak ay gnlerini.

O zamanlar hep beraber Tsarkovdaydk. ok yoksul ve zavalllard, yle

deiller miydi? Fakat bunlar; imdi olup bitenler hi onlara benzemiyor

Beni hasta ediyorlar Bakanlarm zamannda ve tez kararlar alacaklar

yerde, rktlm tavuklar gibi nazrlar kuruluna giriyorlar ve ortaklaa

bir karar almakszn tavuklar gibi grlt patrt ediyorlar insan yaz

ortasndaki gk grlemesi ve frtnalarn kokusunu duyuyor sanki Ak

kalan sadece iki yol vard: enerjik bir asker bulmak ve (ordu ile) ihtilali,

kuvvet kullanp bastrmak byle bir ey demek, seller gibi kan akmas ve

sonunda gene, ilk baladmz noktaya gelmemiz demek olacakt Dier

kar yol ise halkn siyasal hrriyetlerini tanmak, sz ve basn hrriyetini

 kabul etmek ve ayrca Devlet Dumasnn tespit edecei kanunlara ba

emek bu, hi kukusuz, bir anayasa demek olacakt. Bunu iki gn

sreyle tarttk ve sonunda, Allahn yardmna snarak, imzaladm

Boyun emekten ve kim ne istiyorsa vermekten baka are kalmamt

dare cihazmz grnr bir baboluk iindeyken, kendimizi bir ihtilalin

iinde bulduk. En byk tehlike devlet cihaznn bu baboluunda 132

arn bildirisinin ardndan lkede tam bir ihtilal havas yaand; caddelerde ihtilalci

gsteriler yaplyor, mitingler dzenleniyor ve ateli nutuklar atlyordu. Ancak Bildirge,

devrimci eylemleri bak gibi kesemedi; St. Petersburg rneinden etkilenilerek, Moskova,

Odessa ve dier baz ehirlerde de sovyetler kuruldu. Hatta Manuryada bulunup henz

terhis edilmemi askeri ktalarn bazlarnda Asker Murahhaslar Sovyeti kuruldu. 27 Ekim

tarihinde Petersburgun yan bandaki Krontadtaki deniz erleri ayaklanarak ehri ele

geirdiler ve ehrin subaylarnn ve zenginlerinin mlklerini yamaladlar. Hkmete sadk

kalan ktalarn yetimesiyle isyan bastrld. Bu arada her ne kadar lke apnda grev ve

ayaklanmalar devam ediyor olsa da Bildiri, halkn lml ksmn grevden ayrma olan

amacna ulamt. Grevin ateli gnlerinde hkmet dize getirmek iin lokavt yoluyla

iileri sokaa dken sanayiciler, bu sefer lokavt ii hareketini bastrmak iin kullandlar 133.

Bunun yan sra, Bildirge ile uruna savatklar eylere ulatklarn sanan iiler byk

kitleler halinde savamlarndan geri ekilmeye balyorlard. 31 Ekimde Moskova grevi

biterken, 3 Kasmda Petersburg Sovyeti dzenli bir ekilde fabrikalarda iba yaplacan

duyurdu. Kasm aynda 8 saatlik ign iin bir genel grev dzenlendi ancak iverenlerin

kar safa gemesi sonucu baarsz oldu. Aralk aynda Moskovada balayan ve iilerin

yan sra kyl ayaklanmalar ve askeri birliklerdeki isyanlarn elik etmesiyle genel grev

132
Aktaran, Wolfe, 1969, s: 382

133
Pokrovskii, 1970c, s: 80
havasna brnen hareket, ncekilerin aksine katlmclarn silahlanmas erevesinde farkl

bir nitelie brnd. Grev, hkmetin sert tedbirler almas erevesinde Moskova ehrinin

drtte birinin topu bombardmanna tutulmasyla sonuland.

1.5.3. Devrim Sonrasnda arlkta Siyasal Yaam

Ekim Grevini sonlandran ar Manifestosu Rus siyasal sisteminde parlementer

dnemin balangc oldu. Manifestonun ardndan geen bir buuk aylk sre zgrlk

Gnleri olarak anlr. Sansr bir hayli gevetildi; bu dnemde sz konusu olan tek sansr,

Sovyetin basmevi dizgicilerini kullanarak kendilerine sataan yaz ve kitaplarn

baslmamas iin yrttkleri basn engelleyici abalard. Ayrca hapishanelerdeki bir ksm

mahkum serbest brakld. Ancak Japonyayla olan sava bitiren ve Fransadan bor alnarak

ekonomik olarak gven kazanan hkmet, Ekim Bildirgesiyle verilen kimi zgrlkleri geri

almaya balad; 1905 sonuna doru devrimci basn yasakland ve toplu tutuklamalar balad;

el altndan devrimcilerin ve iilerin rgtlerinin tasfiyesine baland. zellikle

karklklarn youn olduu blgelerde sert polisiye nlemler alnd. Hkmet, verdiklerini

bir bir toplarken, dokunmaya cesaret edemeyecei tek bir kurum vard; yaknda toplanacak

olan Duma. 11 Aralk 1905te Babakan Wittenin hazrlad seim kanununda seme hakk

herkese verilmiyordu; kadnlar, 50den az kii altran iletmelerdeki iiler, topraksz

kyller, fiilen askerlik yapanlar ve renciler oy kullanamayacakt. Semenlerde ya

snrnn 25 olaca seimlerde toprak sahipleri 2 bin, ehirliler 7 bin, kyller 30 bin ve

iiler 90 bin kiide bir milletvekili seebileceklerdi134. Seim sistemindeki bu eitsizlik hali,

iktidarn halen en yakn mttefik olarak toprak beylerini grdnn ve en ok da iilerin

siyasi katlmndan korktuunun gstergesiydi. Ama asl hayal krkl Dumann

toplanmasndan birka gn nce, 27 Nisan 1906da Devlet Temel Yasalar idi. Yasa,

134
Rogger, 1983, s:53
Dumay birok ynden kstlayan maddelerle doluydu; ncelikle Dumann anayasay

deitirme ynndeki yetkilerini es geiyordu; hkmet Dumay ylda sadece iki ay

aracakt. Yasaya gre, Rusya Devleti iinde en yksek hakimiyet ara ait olacakt ve

eer ar temel kanunlarda deiiklik yapma gerei grrse bunu Dumada grmeksizin

yapabilecekti. Bunun yan sra Dumann sahip olduu haklarn aynsna sahip olan bir

Devlet Konseyinin varl sz konusuydu; iki yz yesi bulunan konseyin yelerinin yars

ar tarafndan atanrken, geri kalan ksm Ortodoks kilisesi, zemstvolar, niversiteler,

aristokratlarn birlikleri ve ticaret ve sanayi rgtleri tarafndan seilmek suretiyle

oluturulacakt. Kanun teklifleri nce Dumada mzakere edilip kabul edildikten sonra

Devlet Konseyine gidecek ve burada kabuln takiben arn onayna sunulacakt; ar bu

kabulleri onaylamak yada reddetmekte zgrd. ar, bylece tm yrtme erkini bir ekilde

yine elinde tutmu oluyor ve tm yasama faaliyetlerinde karar mercii olma durumunu

srdryordu. Temel Yasann 87. Maddesine gre Duma toplant halinde deilse, daha

sonra onaylamas kaydyla, aciliyet gerektiren konularda kendi bana ferman yaynlama

hakk da ara tannmt. Bunun yan sra Devlet Konseyinin oluturulmu olmas da

tamamen Dumann yasama faaliyetlerindeki nfuzunu krmak maksadn tayordu. Bu

haliyle Dumann konumu tamamen bir danma organ olmaktan teye gidemiyordu; temel

faaliyet alan karlacak yasalar tartmak, zerlerinde dzeltme yapmak ve bakanlardan

gelecek nerileri onaylamak olacakt. Faaliyeti bu kadar kstlanm olan Duma, Bat

Avrupadaki parlamentolara gre olduka snrl hareket alan olan bir kurumdu. Halka byle

bir parlamento bahederek Nikola, 17 Ekim Bildirgesinde dile getirilmi olan yeni ynetim

ilkelerinden de sapm oluyordu. arn radikal bir reformist olduu iin Witteyi

babakanlktan azlederek yerine koyu reaksiyoner olan Goreyemkini getirmesi de yeni

rejimin mahiyetini aklayc bir durum tekil ediyordu.

Ekim Bildirgesine kadar Rusyada sadece iki parti vard; Sosyal Demokrat Parti ve
Sosyalist Devrimci Parti. llegal olarak faaliyet gsteren bu partilere, Bildirge yaynlanr

yaynlanmaz kurulan Anayasal-Demokrat Parti (KADET) eklendi. ehirli memur ve

serbest meslek sahipleri, liberal toprak aalar ve liberal aydnlarn ounluunu arkasna

alan Kadet Partisi byk i evrelerinin karlarn savunuyordu. Ticari ve tefeci sermayenin

karlar ise Oktobrist Parti tarafndan gzetilecekti. lkenin muhafazakar unsurlar ise Rus

Halknn Birlii Partisi ats altnda bulutular. Siyasetin sa kulvarnda yer alan bu partiler

iinde Kadetler ilk seimdeki baarlaryla ne ktlar ve liberal eilimin odak merkezini

oluturdular. Parti, Ekim Genel Grevini desteklemi olsa da, sular durulduu gibi monariyi

savunur bir taktii benimsedi.

Ekim Bildirgesini izleyen bir buuk aylk zgrlk gnlerinde Sosyal-Demokrat

Parti geni ve zgr bir hareket sahas buldu. Bu durum St. Petersburg Sovyeti iin de

geerliydi. Ancak Kasm aynn sonunda hkmet Sovyet genel bakan Nassar tutuklad ve

3 Aralkta Sovyet binas zaptedilerek 190 kii tutukland, bunlarn arasnda Troki de vard.

Hkmet bununla da kalmayarak Moskova ve dier eyaletlerdeki sovyetleri datt. Sosyal-

Demokrat gazeteler kapatld ve sosyalist olan olmayan tm ii rgtleri ardarda ortadan

kaldrlmaya baland. Sosyal-Demokrasi bir anda kendini, Ekim Grevi ncesindeki skntl

durumunda buldu; her ne kadar parti artk legal olsa da faaliyetleri byk bask altndayd.

Nisan 1906da Sosyal Demokrat Parti 4. Kongresini Stokholmde dzenledi. Kongrede

Bolevikler ve Menevikler bir araya gelebilmi olsalar da aralarndaki ayrlklar

keskinlemeye devam ediyordu. Kongrede yeler Duma seiminde alacaklar tavr tarttlar.

Partinin geneli, seimleri boykot etmek ynnde eilim sergiledi; silahl devrimci eylemlerin

baarya ulama ans olabileceini tahmin ettikleri bu ortamda gerek bir politik gce sahip

olunmadan itirak edilecek yar-parlamenter nitelikteki bir seimin kitleleri asl hedeflerinden

saptrabileceini dnyorlarlard 135. Kongre sonunda Partinin Dumada bir grup

135
Seton-Watson, 1967 , s: 620
oluturmasna ve sz konusu grubun partinin merkez tekilatnn direktifleri dorultusunda

hareket etmesine karar verdi. Parti, 1906daki seimlere, gl olduklar Transkafkasya

blgesi dnda katlmad.

1906 ylnn Nisan ayndaki seimleri takiben oluan ilk Dumada 179 vekil karan

Kadetler en gl grup oldu. Sosyalist Devrimciler seimlere girmemi olsalar da kendi

sempatizanlarn setirmeyi baard ve bunlarn Emeki Grubu adyla oluturduklar birlik

94 kiiyle Dumann ikinci byk grubu oldu. Sosyal Demokratlar, ounluu Grcistandan

gelen 18 milletvekiliyle temsil edilirken, Oktobristler 17 ve Rus Halknn Birlii Partisinde

toplanan ar muhafazakarlar 15 vekille Dumada yer aldlar 136. Bunlarn yan sra aznlklar

da gl bir ekilde mecliste temsil edildiler. Maysta toplanan I. Duma, monariye muhalif

bir yap arz ettiinden dolay ar tarafndan beenilmeyip feshedildi. ar, bunu yaparken

Dumann tamamen ortadan kaldrlmasn istemiyor ancak daha itaatkar bir meclisin

seilmesini arzuluyordu. I. Duma datld srada ar Goremykini azledip, kabine bakan

olarak yerine Stolipini getirdi. II. Dumay oluturacak seimlerde Kadetlerin oyu yar

yarya azalrken, daha muhafazakar olan Oktobristler glendi. Bu seimlerde Sosyal

Demokratlar 65, Sosyalist Devrimciler 34 vekil kardlar. II. Duma ilkine oranla daha dik

kafal bir tutum taknd ve bunun sonucunda drt ay sonra datld. III. Duma seimleri

yaplmadan nce Stolipin seim kanununda lkenin muhafazakar unsurlarnn milletvekili

seme oranlarn arttran baz deiiklikler yapt. Deiiklikler etkisini hemen hissettirdi ve

III. Dumada Oktobristler 120 sandalyeyle en fazla temsilciye sahip oldu. Rus Milliyetileri

76 sandalyeyle onlar takip ederken, eski Kadet yeni Halkn zgrlk Partisi 52

sandalyeyle kan kaybn srdrd; Sosyal Demokratlar ise 14 sandalyeyle yetindiler 137. III.

Duma 1907-1912 yllar arasndaki normal sresini doldurabildi. 1912de seilen ve

136
Seton-Watson, a.g.e.

137
Seton-Watson, 1967 , s: 623
ounluunu Oktobristlerin oluturduu IV. Duma da varln 1917ye dek srdrd. 1905

Devrimiyle gelen parlamenter rejim, arn otoriteyi paylamama ynndeki istikrarl

tutumu ve Dumaya olan mdahaleleri sonucu ii boaltlm bir nitelie brnd. Yeni rejim

halk tabannda tam anlamyla hayal krkl yaratrken her geen gn saylar artan arlk

kart kesimlerin iddete eilimleri de bu paralelde artmaktayd. Devrimin neredeyse tek

k yolu olarak kanlmaz hale geldii lke ortamnda eksik olan kvlcm 1914te geldi. I.

Dnya Savandaki baarszlk lkeyi devrimin kucana srklerken proletarya 1905

ylnda balad ie 1917 ylnn Ekim aynda arlkn klleri zerinden ykselttii

sosyalist cumhuriyetle son noktay koyacakt.

BLM II. 1908 JN TRK DEVRM

1908 ylnn Temmuz aynda Makedonyada bulunan ttihat ve Terakki rgtne

bal askerlerin anayasal rejim talepleriyle Osmanl hkmetini dize getirmeleri ve 30 yl

akndr sren II. Abdlhamitin istibdat rejimine son vermeleri sonucunu douran

ayaklanma hareketi, Osmanl mparatorluk tarihinin dnm noktalarndan birini tekil

etmektedir. Fransz Devriminin ardndan dnyay saran ulusalc akmlarn iyiden iyiye
zayflatm olduu ok uluslu mparatorluun yaama ya da yaatlma sebebi 19.yzyln

sonu itibariyle sadece ykldktan sonra kopacak grltden Byk Devletlerin

ekinceleriydi. zellikle Endstri Devriminden sonra gelimi kapitalist devletlerle yar-

smrge tarz bir ekonomik iliki kuran Osmanl Devleti, kapitlasyon rejimi yznden

lkenin kaynaklarn yabanclara sunmaya zorlanrken iinde bulunduu kriz srekli

derinleti. Bu yzylda Batya yknen aydn bir brokrat grubun imparatorluu ykmdan

kurtarmak iin giritii sistematik reformlar, lkenin sosyo-politik yapsnda devrimci

dnmlere zemin hazrlarken, ezamanl olarak dnen aydn kesim siyasal katlm

talepleriyle iktidara kar ciddi bir muhalefet yaratt. II.Abdlhamitin despotik polis devleti

niteliindeki rejimi esnasnda kurulan ttihat ve Terakki rgt, Jn Trk olarak adlandrlan

bu muhalif aydnlarn dnsel mirasn devralarak, idealize edilen siyasal dzeni kurmak

iin eyleme geti. Daha nce brokratik bir karar olarak adapte edilen anayasal rejimin bu

kez bu rejime kkten inanan kiilerce zor kullanarak tekrar uygulamaya konmas lke

tarihinde ei benzeri olmayan bir devrimci bakaldr hareketidir.

1908 Devrimi, imparatorlukta ilk modern devrim hareketidir. lkenin 19.yzylda

geirmi olduu modernleme srecinin ortaya kard aydn tabaka, siyasal alanda

Abdlhamitin reaksiyoner-despot rejimiyle atmas devrimci bakaldrya zemin

hazrlamtr. Devrim, modern olann gelenekseli ezdii dnyadaki saysz rneklerinden

biridir. ttihat kadrolar devleti zlmekten kurtarmaya alrken ayn zamanda sosyo-

ekonomik yapy modern nitelikte dntrmeyi amalamlard. 1908 Devrimi I. Dnya

Savandaki yenilgi yznden ok ksa bir sre iktidarda kalacak olan ttihat ve Terakki

Partisi her ne kadar mparatorluku yklmaktan kurtaramasa da iktidar boyunca

gerekletirmeye altklar toplumsal mhendislik ynndeki abalar, mparatorlukun

ykntlar zerinden ykselen Trkiye Cumhuriyeti iin tamamlanmas gereken bir dev

olmutur.
2.1. Osmanl Siyasal Sisteminin Kkenleri
13.yzylda kk bir u beylii olan Osmanl Beyliinin 16.yzyln ortalarna dek

sreklilik gsteren istikrarl byme sreci, devasa genilikte topraklara yaylan dev bir

imparatorluu vcuda getirmitir. Osmanl Beyliinin Anadoludaki dier beyliklerin

arasnda liderlii nasl ele geirdii ve ktaya yaylan genileme baarsn mmkn klan

i ve d mekanizmalar zerinde bu konuda alan uzmanlarn gr birliine vardklar bir

ok nokta vardr. ncelikle zaman ve mekann Osmanl Beyliine salad uygun koullar

byle bir genileme srecinin yolunu amtr; Bizans mparatorluunun zellikle

12.yzyldaki Hal Seferinden sonra srekli olarak g yitirmesi, daha sonra Osmanl

egemenliine tabi olacak Balkanlar blgesindeki devletlerin dank ve gsz olular ve

Osmanl Beyliinin corafi olarak Anadolunun kuzey-bat blmnde yerleik olmas

sonucu dier beyliklere gre uygun bir yaylm sahasnda bulunmas Avrupaya doru

genilemeyi mmkn klmtr. Osmanllarn genileme srecinde ne kan bir dier unsur,

Gaza fikridir; slam aleminin tm dnyay kaplamasna dek srdrlecek dini sava

idealinin zellikle Hristiyan Bizansa komu olan bir beylikte ok gl bir esin kayna

olmas kanlmazd. Gaza dini bir grev olarak u beyliklerinde yaayan topluluklarn tm

toplumsal deer sistemlerine nfuz etmiti 138. Ancak bu dini sava, gayri-mslimleri yok

etmek ya da slama dndrmek iin deil onlara boyun edirilmesini ngryordu. Osmanl

devleti hibir zaman fethettii yerlerde yerleik olan halkn dini inanlarna uygun bir ekilde

yaamalarn engelleyecek uygulamalara gitmedi.

Osmanllarn 13.yzyln sonu ve 14.yzyln ban kapsayan dnemdeki

spektakler ykselii, kk toprak beylerinin, yerel ve gebe airet reislerinin ve onlarn

138
NALCIK, H., The Ottoman Empire (The Classical Age 1300-1600), New York, Praeger Publishers, 1975,
s: 6
mahiyetlerindekilerin askeri bir ynetici gruba dnmelerinin sonucuydu 139. Osmanl

Devletinin kurulu dneminde dayand bir dier toplumsal grup, esnaf ve zanaatkarlarn

tm Anadolu yerleim birimlerinde rgtledikleri ahi tekilatyd. Anadolunun byk

ehirlerinde nemli bir nfusa sahip olan ahiler, ekonomik bir rgt olmann yan sra

toplumsal olarak btnletirici ilevlere sahipti. Beylik dneminde Osmanl merkezi

otoritesinin temel ilevi askeri ibirlii salamak, toplumun katmanlar arasnda grev

dalmn belirlemek ve ubeyleri arasnda yksek hakem olarak hareket etmekti 140. Beyler

hkm srdkleri topraklar zerinde kendi ordularn olutururlar ve sava zaman merkezi

otoriteden gelen direktifler dorultusunda ordularnn bana geip onlar savatrrlard. Bu

ynden bakldnda Osmanllar bir airet konfederasyonunun ibirliine dayal bir sosyo-

ekonomik ve askeri oluumun tepesinde oturan bir ynetici aile grnm vermektedir.

Osmanl sisteminin temel mekanizmasn ileten temel unsur fetihlerdi; tam bir sava

makinesi grnm arz eden Osmanl siyasal ve toplumsal dzeninde askeri unsur kilit

noktayd. Osmanl toplumsal sisteminde askeri snf ynetici katman olutururken, toplumun

geri kalan unsurlar sr anlamna gelen reaya olarak adlandrlmtr. Padiahn ban

ektii askeri snf, ulema ve yrtme ile ilgili iler gren ve kul statsndeki askerler

oluturmaktayd. Ynetenler, ulema rneinde de grlebilecei zere askerlikle dorudan

ya da dolayl bir ilikileri olmasa da askeri snfa mensup saylrlard. Yrtmeyle ilgili olan

ilerin balcalar ynetim ve askerlik olup bu ileri gren yenieriler, sipahiler ya da devletin

st dzey adamlarnn hepsi padiahn kulu statsndeydi. Padiahn tek emriyle

katledilebilecek denli krlgan bir konumda olan kullarn, ldkleri takdirde mallarna devlet

139
KARPAT, K. H., Structural Change, Historical Stages Of Modernization And The Role Of Social Groups In
Turkish Politics, Social Change And Politics In Turkey: A Structural-Historical Analysis, der: Kemal H.
Karpat, Leiden, E.J.Brill, 1973, s: 28

140
Karpat, a.g.e.
tarafndan el konurdu 141. Ynetilen snf olan reaya, ynetici snfa dahil olmayan ve devlete

vergi deyen Mslman ya da gayri-mslim herkesi kapsayan bir kategoridir. Reaya arasnda

da Mslman-gayri mslim, ehirli-kyl, yerleik-gebe eklinde kategoriler mevcut olup

her grup farkl stat ve vergi ykmllklerine tabiydi. Buradan da anlalaca zere vergi,

Osmanl toplumunun snfsal kategorizasyonunda en ne kan gstergedir.

Osmanl lkesinde tm topraklar hukuki adan padiahn mal saylrd. Bizans

mparatorluunda da btn topraklar eklen devlete ait olduu iin Osmanllar fethedilen

yerlerin toprak mlkiyetini zerlerine almakta herhangi bir sorun yaamadlar. Bizans

dneminde hakim olan bamsz kyllk, imparatorluun son dneminde gerileme

gstermi ve zellikle 11.yzyldan sonra otoritenin blnmesi ve kylln baml bir

statye sokulmas, Bizans toplumsal yapsnn kmesine yol amt. Feodallemenin

balangc grlmeye baland esnada iktidarn Osmanl eline gemesi bu gelimeye son

verirken Avrupal anlamda bir aristokrat snfn evrimini de durdurmutur 142. Osmanlda

tarm arazisinin kullanmn dzenleyen hukuksal yapy eriat ve padiahlarn koyduu rfi

kanun belirliyordu. eriat, bireyin genel anlamda toprak zerindeki tasarruf haklarn

gvenceye alrken, kanun daha ok devlet denetiminin devam ettirilmesine odaklanyordu.

Devletin toprak zerindeki denetiminde en ne kan unsur tmar sisteminin adaptasyonudur.

Tmar sisteminde topran ve tarmsal retimin denetimi fiilen devlet, sipahi ve ifti

arasnda paylatrlyordu; sipahiye bir tmar verilir ve o da maa olarak snrlar belli bir

arazide sabit lekteki devlet gelirini kyllerden toplard. Topran belli kiiler tarafndan

kullanm ya da bakasna devri konusunda devletin koyduu kurallar uygulatan da

sipahilerdi. Osmanl tarm sisteminde bir dier unsur ift hane sistemidir. ift hane sistemi

tarmsal retimin, her birine bir ift ya da iftlik verilmi kyl haneleri temelinde

141
AKN, S., Trkiyenin Yakn Tarihi, Ankara, maj Yaynclk, 1996, s: 7

142
KEYDER, ., Trkiyede Devlet ve Snflar, stanbul, letiim Yaynlar, 1999, s: 20-21
dzenlenmesidir. Bu iftlikler, bir hanenin yaam nafakasn karmasna ve devlete kiray

demesine yetecek genilikte araziler olup, bunlarn bykl topran verimli oluuna gre

60 ile 150 dnm arasnda deimektedir. Tmar sistemi ve devletin kat denetimi altnda

ileyen ift hane sistemi, byk toprak mlkiyetinin glenmesinin merkezi ynetim

tarafndan kontrol edilebilmesini salad.

Osmanl, 14.yzyl itibariyle gl daimi ordusu ve geni brokratik rgtlenmesi

olmad dnemde gcn byk lde beylerin ibirliine dayandrsa da gelecekte

kuraca byk lde merkezilemi brokrasinin tabann erken dnemlerinden itibaren

oluturmaya balamt 143. Genellikle slam'a dndrlen Hristiyan ailelerin ocuklarndan

oluturulan devirmeler devlet yksek brokrasisinin personeli olacak ekilde kk

yalardan itibaren eitime tabi tutulmaktayd. Sahip olduklar her eyi padiaha borlu olan

devirmeler (ya da kullar) zamanla brokrasideki Trk unsurunun yerini aldlar. zellikle II.

Mehmet dneminde yaynlanan ve 19.yzyla dek varln srdren Kanunname

imparatorluun temel idari yapsna ekil verdi. Bu yasa ile beylerin brokratize edilmesi

sreci hz kazanrken topraklar kat bir denetime tabi klnd 144. II. Mehmet stanbulun

fethinin hemen ertesinde gl Trk ailelerine kar saldrya gemi ve ilk i olarak

Bizansla mali ilikileri olan andarl Halil Paay ldrtm ve de drt kuaktan beri vezir-

i azaml ellerinde tutan andarl slalesinin siyasal gcn krmtr. andarllarn yan

sra iktidar kavgas gden tm feodal eilimli aristokrat ailelerde bu saldrdan paylarna

deni alm ve iftlikleri msadere edilmitir. Balkanlar Trk egemenliine getikten sonra

blgedeki feodal iftlikler, kendi isimleriyle yeni sisteme eklemlenmitir. Osmanl merkezi

gleri bunlar miri arazi olarak mmkn olduunca tmar sistemi iinde btnletirmeye

alsalar da, tmar sisteminin kendisi de feodal geliime elveriliydi; tmarl sipahiler daima

143
Karpat,1973., s: 30

144
Karpat, 1973, s:30
hassa iftliklerini raiyet iftlikleri aleyhine gelitirme eilimindeydiler. Ayrca Osmanl

padiahlar anti-feodal yaklamlarnda elikili durumlarn ortaya kmasna yol aacak

davranlar gstermilerdir. rnein, tmar sistemini mlk sistemi aleyhine yaygnlatrmaya

allrken ayn zamanda gl ailelere byk malikaneler nitelii kazanacak lde geni

tmar arazileri bahedilmitir 145.

Fetihler, tm Osmanl politik ve sosyo-ekonomik sisteminin motor gcyd; fetihler

durduunda sistemin tm elikileri ve amazlar su yzne kt. Osmanl, 16.yzyln

ortalarnda snrlar ktay kapsayan muazzam byklkte bir imparatorluk haline gelmiti;

Avrupada gl devletlerle snr olan Osmanlnn daha ileriye gitmesi olduka zorlamt.

Fetihlerin azalmas ve zorlamas lkenin ekonomik dzenini sarsan etkiler yapt; savata

kazanlan gelirlerin azalmas imparatorluun mali dengelerini sarst. Osmanlnn destans

devrinin kapanmasnn en nemli sebeplerinden biri corafi keifler sonras ticaret yollarnn

deimesi ve Avrupadaki fiyat devrimiydi. Yeni Dnyann kefinin ardndan spanyann

vastasyla Avrupaya altn ve gmn ak, para miktarnn artna ve dolaysyla bu

lkelerde parasallama ve enflasyona yol at. Avrupadaki fiyat devrimi, Osmanlda da

kendisini gstererek ekonominin bir lde parasallamasna ve kyly pazar ilikilerine

sokmaya balad. Ayrca 1550lerden sonra nfusun hzla artmas ve bunu karlayacak denli

retim artnn salanamamas sefalet ve aln yan sra kanunsuzluk ve ekyal da

beraberinde getirdi 146. Tarmdan karlan art-deer hkmetin modern ateli silahlar

almasna ve saylar artan askeri snf beslemeye yetmemeye balamt. Ayrca eyaletlerdeki

tmarl sipahilerin gzden dmesi ve ateli silahlara sahip Yenierilerin saylarnn

arttrlmas, krsal alandaki hakim sistemin zlmesine yol at. Gelirlerin masraflar

karlayamad noktada, eyaletlerdeki idareciler yasad faaliyetlere yneldi. Anadoludaki

145
Timur, T., Osmanl Toplumsal Dzeni, Ankara, mge Kitabevi, 2001, s: 134-135

146
Akin, 1996, s: 10-11
sosyo-ekonomik sistemin feodallemesinin balangc olan Celali isyanlar, merkezi

hkmetin gelir kaynaklar zerinde denetimini kaybetmesinin ve gelirlerin eyalet idarecileri

ve vakflar zerindeki nfuzlaryla ulema tarafndan kontrol edilmesinin sonucuydu 147.

Toplumsal stat ve gelir kaybna urayan sipahiler, feodal ailelerin ve yneticilerin

ocuklarnn yan sra ortak kyllerin de etkin olarak katld isyan dalgas, snf tabanl

yeni bir sosyal rgtlenmeye yol aacak evrimi balatt 148.

Devletin ateli silah kullanabilen yaya askerlere odaklanmas maalarn hemen alan

yenierilerin saysnn artmasna yol at. Bu duruma bir de askeri tehizattaki masraflar

eklenince, vergilendirme tarznn yeni koullara uygun olmad ortaya kt. Devletin temel

likidite kayna olan ve gmrk, hayvan vergisi gibi belirli baz gelir kaynaklarna uygulanan

iltizam sistemi, 17.yzyln bandan itibaren geleneksel tarm vergisi re de

uygulanlmaya baland. Mltezimler devlete dn para salarken ayn zamanda krsalda

tefecilik tarz ekonomik ilikiler dnemini balatt. Tefecilik hibir zaman kk kyl

mlkiyetini temel alan sistemi ykacak boyutlara ulaamasa da bamsz kyllk artlarn

ortadan kaldrd ve sermaye birikimi salad 149. Gelien yeni ekonomik ilikiler erevesinde

tarmsal alann vergilendirmesi kapsamnda merkezi ynetime nakit salayan bir anlayla

yeniden dzenlenmesi, buradaki kkl asillere yeni bir ekonomik saha at. Daha nce

hkmetle kyller ve ehirlerde ikamet edenler arasnda ilikiyi salayan araclar rol gren

ayanlar vergi toplayan ve kyllerin devletin topraklarndaki kiraclk koullarn

denetleyenler olarak byk bir ekonomik gce ulatlar. Ayanlar, feodal toprak beyleri

147
SLAMOLU, H.&KEYDER, ., The Ottoman Social Formation, The Asiatic Mode of Production ,
Science and Politics, iinde, der: Anne M. Bailey&Joseph R. Liobena, London, Routledge and Kegan Paul,
1981, s: 2

148
Karpat,1973., s: 34

149
slamolu&Keyder, a.g.e.
deillerdi; daha ok ykselie geen bir toplumsal katman grnm izen bu kiilerin

ekonomik etkinlik sahas tarm dnda ticaret ve imalat sektrlerini de kapsamaktayd 150.

Osmanl mparatorluunun siyasal sistemi 17.yzyldan itibaren byk lde

deiime urad. Gl padiah figrlerinin olmad ve askeri-ulema takmnn devletin

idaresinde srekli nfuzunu arttrd bu dnemin en ne kan zellii eski mutlu gnleri

geri getirmek iin birou baarszla mahkum olacak reform hareketlerine giriilmesidir.

Dardan gelen tehditlere kar padiah ve brokratlarnn giritii reformlar, genel olarak

bakldnda geleneksel dnce kalplaryla ele alnm ve askeri kayglara odaklanm bir

grnm arz etmektedir. Reformlar padiah ve yakn evresinin kayglaryla biimlenmi

olmasnn yan sra 16.yzyldan itibaren Batdaki sosyo-politik ilikilerin kapitalist

ekonomiyle ekillendii srecin isel bir deerlendirmesinin gereince yaplamam olduu

barizdir. Ayrca, eyaletlerdeki ulemann ve gcn srekli arttran ayanlar kendi karlarna

ters geldii durumlarda reformlar kar direnii, bunlarn snrl olan baar ihtimalini daha da

aaya ekmitir.

17.yzylda, az ok topraklarn elinde tutmay baaran Osmanllar 1699 ylnda

imzaladklar Karlofa Anlamasyla Avrupada byk toprak kayplarna uradlar. Kanuni

Sultan Sleymann saltanatn son dnemlerinden itibaren lke idaresi, padiahlardan ok

saray iindeki g odaklarnn eline gemitir. Osmanl padiahlarnn dt aciz durumun

en sembolik rneklerinden biri II. Osmandr. Bu padiah, yenierilerin ve ulemann gcne

set ekmek iin yapt planlar daha uygulamaya geirilmeden bu g odaklarnn tepkisini

ekmi ve muhalefetleri, padiah Yenieriler tarafndan boularak ldrlmesine varacak

denli iddet iermitir. Devletin siyasal ve ekonomik anari iinde bulunduu bir dnemde

baa geen IV. Murat ise geleneksel kurumlarn ilemesinde kiisel karlarn nne gemeyi

denemitir. Demir yumruuyla imparatorlua ksa bir sre de olsa disipline edebilmi olsa da

150
Karpat, 1973, s: 37-38
geleneksel yntemlerin ve kurumlarn Avrupada olanlardan daha stn olduu nclyle 151

kalkan reformlar lkedeki yapsal sorunlar zmeye yetmemitir. Kprl Dneminde de

ayn ekilde ileyen bir reform mant sz konusudur. Bu dnemin en anlaml olan

unsurlarndan biri artk Osmanl tarihinde padiahlardan ok sadrazamlarn kiiliklerinin ne

kmas ve de sadrazamln bir hanedanlk mantnda ayn aileden kiilere kesintisiz

geebilmi olmasdr. Kprl sadrazamlarnn sonuncusu olan Kara Mustafa Paann

yeterince hazrlanmadan girimi olduu Viyana seferi sonunda imzalanan Karlofa

Anlamas ise Osmanlnn Avrupadaki topraklarndan ekilme srecini balatm ve

imparatorluktaki gerilemenin henz farknda olmayan Avrupa devletlerini adeta

uyandrmtr.

18.yzyl Osmanl iin bir ncekini aratacak denli kertici olmutur. Bu yzyldan

itibaren defansif bir konuma itilen imparatorluk Avrupada ykselen yeni byk g olan

Rusyayla adeta bir varolma mcadelesine girmitir. Toprak kayplarnn srd bu

dnemde, yenieriler iddet ve yldr yoluyla devletin st mevkilerine yerletirdikleri

yeleriyle gl pozisyonlarnn devamn salamlard. lkenin eitim, dini ve kltrel

kurumlarnda tekelci bir hakimiyeti olan ulema snf ise yaynladklar fetvalarla hkmet

ilerinde etkin nfuzlarn srdrmekteydiler. Eitim yoluyla kitlelere dolaysz ulaabilen bu

snfn elindeki en byk silah karlar iin binlerce insan sokaa dkebilme yetileriydi ki

bu Yenieri birliklerinden sonra en etkili yldr silahyd 152. Denetimleri altndaki vakf

arazileri ve mlkleri sayesinde nemli bir ekonomik gce sahip olan ulema snfnn

kazalarda ve naipler yoluyla kazalardaki adli rgtlenmede de byk bir otoriteye sahipti.

Osmanlnn gerileme dneminde idari yapnn bozulmas sonucu byk miktarda

miri arazi vakflara ve zel ahslara ait iftliklere dntrld. Borcu olan pek ok kyl,

151
Shaw, 1978, s: 197

152
Shaw, 1978, s: 282
yerel kadnn bir kararyla topraklarn blgedeki ayana ve sipahilere vermek durumunda

kald. Sre iinde bu topraklar zel mlkiyete dnt 153. Bunun yan sra iltizam

hiyerarisini denetim altnda tutan ayanlar 18.yzylda hakimiyetlerini daha da arttrdlar.

Bulunduklar blgelerde devletin otoritesini temsil ederek tarmsal arta el koyan bu kiiler,

kylden topladklar vergilerle krsal kesimde hakimiyet salamalarnn yan sra ticarete de

el koyarak ehir ekonomisini ynetmeye baladlar. 18.yzyln ikinci yarsndan itibaren,

tara merkezlerindeki ayan meclisleri Bat Avrupadakine benzer bir ehir aristokrasisi olma

boyutuna eriti; bu meclisler ekonomiyi dzenleyen bir ok kararlarn yan sra, ehir gelirleri

ve harcamalaryla ilgili kararlar da vermeye balad. Ayann nfuzuna gittike daha fazla

boyun emeye balayan hkmet taradaki bu tarz rgtlenmeyi tanmak zorunda kald 154.

18.yzyln sonu itibariyle Osmanl devleti tam bir ksr dng iinde bir grnm arz

etmekteydi. Merkezi ynetim, saray iindeki g odaklarnm ekimeleri sonucunda galip

olann yrngesinde ekillendii bu ortamda yeni baa geecek padiahn tahta kma evresi

tam bir entrika yumayd. Yenieri, ulema ve saray kadnlarnn kendi karlar iin en iyi

aday semeye abaladklar bu ortamda gl kiiliklerin tahta kabilmesi ya da tahta

kanlarn zgr hareket edebilmeleri ok zayf ihtimallerdi. Ayanlarn glerini kendi

karlarna alet etmeleri sonucu idare, yerel bazda daha da yozlat. Herhangi bir temsil

gcne sahip olmayan reaya sfatndaki kitlelerin yaam koullar duraan ve verimsiz retim

ilikileri ve de merkezi-yerel g odaklarnn ibirlii iindeki smrs sonucu srekli

seviye kaybna urad. Hkmetin ba skt yerde yeni vergiler koymas, kylnn art-

deerinin daha yksek oranlarda smrsne zemin hazrlarken bu kitleyi yoksullua

mahkum etti. Temel toplumsal yapsn kylln oluturduu imparatorluk, taradaki

153
NALCIK,H., iftliklerin Douu, Osmanlda Toprak Mlkiyeti ve Ticari Tarm iinde, der: . Keyder
& F. Tabak, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1998, s: 23

154
Keyder, 1999, s: 26-27
idarenin yozlamas beraberinde babozukluk ve illegal ekonomik ilikileri getirerek tm

sistemi kaosa srkledi. Her alanda tam bir yapsal rmenin yaand imparatorluk,

Avrupann gcyle tam bir gvde gsterisi yapaca 19.yzyla enkaz halinde girdi.

2.2. Osmanl Siyasal Sisteminin Modernleme Sreci

Osmanl mparatorluunun en alkantl dnemine sahne olan 19.yzyl, kesintisiz

devam eden siyasal ve sosyo-ekonomik zlme srecini dizginlemek iin planlanan

reformlar zincirine sahne oldu. 19.yzyldaki Avrupann siyasal ve ekonomik olarak tm

dnyadaki geleneksel iktidarlar tehdit ettii ve hatta yuttuu ortam Osmanllara nceki

yzyllardaki rehaveti gibi bir lks tanmamtr. Bu yzyla damgasn vuran Fransz

Devriminin beraberinde getirdii ulusuluk dncesi, bnyesinde bir ok etnik halk

barndran Osmanl mparatorluu iin kanlmaz bir tehdit oluturduu ortamda toprak

btnln korumak iin birok reformlara giriildi. nceki yzyllara gre daha kapsaml

ve btncl karakter gsteren reformlarn en arpc zelliklerinin banda Batllama erei

erevesinde ele alnm olmalaryd. 17. ve 18.yzyllardaki Osmanlnn destans

dnemlerindeki sistemin stnl ve geleneksel olan diriltme fikriyat olduka gzden

dt bu yzylda, reformlar imparatorluk nasl kurtulur telayla gnll ya da Batl

devletlerin basklaryla hayata geirildi. Batnn kurumlarnn ve metodlarnn adaptasyonu

sonucu ortaya kan yapsal dnmler lkenin siyasal ve sosyo-ekonomik evrimine

damgasn vurmutur. Daha nceki yzyllarda Osmanlnn Baty yeterince tanmamas ve

orada olup bitenlerin kendi gelecekleri iin tekil ettii ykc geliim potansiyelini

kavrayamama, yaplan reformlarn snrl bir erevede ele alnm olmasna yol amt.

19.yzyln hemen banda tahta geen III. Selim saltanat, Osmanl Batllamasnda
bir dnm noktas tekil eder . III. Selim reformlarnda 155 temel drtnn, imparatorluu

askeri ynden glendirmek ve zellikle de en byk tehdit unsuru olan Rus arl

karsnda direnmekti ve bu balamda ncellerinden pek de farkl olmayan bir reform

felsefesine sahipti. Onu farkl klan ise amacna geleneksel olmayan yollardan ulamaya

almasdr; reformlarn siyasal ve toplumsal alanlara yaymasyla, daha ok kendilerini

askeri alanla snrlayan ncellerinden ayrlmtr. Hakim dzende kkl dnmler yapmay

hedefleyen III. Selimin tm yenilik giriimleri Nizam- Cedit (Yeni Dzen) bal altnda

anlr. Nizam- Cedit terim olarak ilk kez Fazl Mustafa Paa tarafndan imparatorlua

getirilen i dzen iin kullanlmtr ve III. Selime dek bu terimin kullanmna bir daha

rastlanmamtr. ktidarnn balarnda Viyanaya gnderdii Ebubekir Ratb Efendi,

Avusturya rgtleri ve siyaset hakknda yazd bir yazda Avusturyadaki mevcut idare

dzenini Nizam- Cedit olarak adlandrmaktadr. Bunun yan sra Fransz Devrimi sonunda

kurulan yeni rejim de Osmanl devletinde Fransa Nizam- Cedidi eklinde anlmtr.

Buradan da anlalaca zere Nizam- Cedit, Osmanl mparatorluunda mevcut idari

dzenin yerine yenisinin konulmas anlamn tamaktadr 156.III. Selim, yenierilerin

devletten ok kendine hizmet eder bir vaziyette olduklarn ve byle bir ordunun

mparatorluun ihtiyalarnn ok gerisinde olduunun bilincindeydi. Ancak mevcut asker

ocaklarn bir rpda kaldrmann ve yerine yenisini kurmann imkansz olduunu

kavrayarak, bir yanda Bat tarznda modern bir ordu kurma hazrlklarna balarken dier

yandan eski ocaklar olabildiince dzene sokmaya alt. Bu erevede Nizam- Cedit

adnda modern silahlarla donatlm bir ordu kurdu ve ounlukla Anadoludaki Trk

kylerinden toplanan yeni ordunun askerleri, Avrupa tarznda bir eitime tabi tutuldu. Yeni

155
III. Selim dneminde yaplan reformlarn geni bir zeti iin, Bkz. KARAL, E.Z., Osmanl Tarihi, 5. Cilt,
Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1995, s: 13-76

156
Karal, 1995, s:61
ordunun yetitirilmesine paralel olarak tophane, tersane ve mhendishanenin de

dzenlenmesine giriildi. Bu erevede kurulan daha nce kurulmu olan Mhendishane-i

Bahri Hmayun (Deniz Okul)un yannda Mhendishane-i Berri-i Hmayun (Topu Okulu)

kuruldu. Bu giriimlerde Avrupal ve zellikle de Fransz uzmanlardan geni lde

yararlanld.

III. Selimin ordudaki modernlemenin bu denli zerinde durmasnn bir dier nedeni

lkedeki ayanlama srecinin dorua ulaarak lke btnln tehdit eder boyutlara

gelmesiydi. Ayanlarn aracl olmakszn hkmetin asker ya da vergi toplamasnn ok zor

olduu bu koullarda ayanlamann padiahn otoritesini kstlad akt 157. Kendi emirleri

altnda hareket edecek bir ordu hem yenierilerin hem de ayanlarn hakim konumunu

sarsacakt. Bunun yan sra yeni orduyu finanse etmek iin kurulan rad- Cedit adndaki

ayr zel hazinenin, belirli mevki ve ayrcalk sahibi toplumsal kesimlerden toplanacak

vergilerle ayakta tutulmas ngrlmt Bu durum ilk olarak ayanlarn tepkisini ekti158.

1806 ylnda askeri reformlarn Balkanlar blgesine geniletilmesi amacyla yeni birliklerin

Anadoludan buraya sevk edilmesi plan, ayanlarn byk tepkisini ekti.

Anadoludakilerden daha gl olan Balkanlardaki ayanlar, Edirnede toplanarak bu

birliklerin ilerlemesine kar ktlar; Selimin geri ekilmek zorunda kalmas sonun

balangcn hazrlad. Bu geri ekilme Nizam- Cedit dmanlarn cesaretlendirdi; ulema ve

yenierilerin aktif bir propagandayla yrttkleri muhalif hareket 1807 ylnda dorua ulat.

Yenieri yamaklarnn kurduu rgtn balatt isyan, Nizam- Ceditin kaldrlmasn talep

etmekteydi. Kabak Mustafa syan olarak tarihe geen hareket yenieri birliklerinin ve

ulemann aktif katlmyla daha da geniledi ve sonunda Selimin Nizam- Cedit ordusunu

kaldrmasna sebep oldu. Bu olay takiben eyhlislam Ataullah Efendinin yaynlad

157
Akin, 1996, s: 17-18

158
nalck, 1964, s: 50
Selimin halifelie uygun olmad ve sorumsuzluuyla gcn ktye kullanarak Mslman
159
halka zulmettii ynndeki ferman asilere eylemlerinde meruiyet bahetmi oldu.

Keye skan Selim, tahttan ekildiini bildirdi.

III. Selimin reformlarnn bu yzyl boyunca devam edecek modernleme abalar

iin yolu ama ilevi grm olduu phesizdir. Askeri reformlarn yan sra uluslararas

ilikilerde Osmanlnn kendi bann aresine bakacak gte olmad kavranarak, Batl

devletlerle karlkl anlamalar yapld ki bu Osmanlnn denge politikasna adapte

olmasnn balangcyd 160. Bu yeni uluslararas politika, 19.yzyl boyunca devletin ayakta

kalmasn salayacak balca unsurlardan biri olacaktr. Avrupada daimi eliliklerin

kurulmas da yine bu politikay tatbik edebilmek iin Baty tanma gereinin bir

yansmasdr. Daimi elilikler, imparatorlua Bat etkisinin szmasn olduka

kolaylatrmtr.

III. Selimin makamndan ekilmesini takiben isyanclar, saf ve cahil olan IV.

Mustafay, kendilerinin asi eylemleri iin cezaya tabi tutulmayacaklar szn alarak,

padiah tahtna oturttular. Bu iktidar deiiklii yenieri ve ulemann hkmette tam kontrol

ele geirmesini salad. Ancak Nizam- Cedit taraftar ayanlar Rusuk ayan Alemdar

Mustafa Paa nderliindeki 15 bin asker stanbula yrd. Geli amalar, sarayda

hapsedilen III. Selimi kurtarmak ve Nizam- Ceditin tekrar yrrle konmasn

salamakt. stanbulda g toplayan Alemdar Mustafa Paa yenierileri bastrsa da III.

Selimin katledilmesini engelleyemedi. Saraya girdiinde onun cesedini bulan Alemdar,

ehzade Mahmutu yenierilerin elinden kurtard. ehzadeyi II. Mahmut olarak tahta

geirirken kendisini de onun sadrazam yapt. Daha nce ayanlar hibir zaman yenieri

birliklerine kar ittifak oluturmamt. 1806da Rumeli ayanlar, III. Selime kar

159
Karal, 1995, s: 83

160
Karal, a.g.e
yenierilerle ibirliine girerken, Anadoludaki baz gl ayanlar Nizam- Cediti

desteklediler. Fakat u an hem Rumeli hem de Anadolu ayanlar gericilere kar birleirken,

reformlara sempatilerinden ok merkezi hkmeti kontrol etmek ve eyaletlerdeki

konumlarn gvence altna alma gdleriyle harekete gemilerdi 161.

Alemdar Paa, 17.yzyln sonlarndan beri iyice keskinleen merkezi ynetim-ayan

ekimesine bir anlama yoluyla son verilmesi gerektiini dnyordu ve bu nedenle

valileri ve nl ayanlar bakente davet etti. Ayanlar yaplan mzakerelerden sonra orduya

Sened-i ttifak adndaki nl belge hazrland. Sened-i ttifak, Osmanl tarihi asndan

benzeri bulunmayan bir belgedir; devlet ayanlarn varln tanm olmann yan sra bu

kiilere dokunmamay ve alaca vergileri dahi bunlarla pazarlk ederek saptayacan kabul

ediyordu. Bunun karlnda ayanlar, padiaha bakaldrmamay, eer aralarndan birisi

ayaklanrsa onu yola getirmek iin aralarnda ittifak kuracaklarn ve stanbulda herhangi bir

ayaklanma olduu taktirde yine onun yardmna koacaklarn taahht ediyorlard. Bu

anlamayla Osmanl tarihinde ilk kez padiahn yetkileri snrlanyordu. Sened-i ttifak bu

ynyle Magna Cartaya benzetilmi olsa da ekil olarak benzer karakter gsterir; Magna

Carta, ngilterenin liberal-demokratik gelimesinde bir safhaya denk derken, Sened-i

ttifak yerel g odaklarnn kurmu olduklar feodal sistemi merulatrmalaryd.

II. Mahmut Sened-i ttifak gnlszce imzalad ve onu hazrlad iin de Alemdar

Paaya byk fke duydu. Ayanlarn eyaletlerine dnmelerinden hemen sonra Alemdar, eski

Nizam- Cedit ordusu tarznda kurduu askeri ocaa tepki ekmemesi iin Segban- Cedit

adn verdi. Yeni askeri ocan kuruluuna paralel olarak yenieri ocaklarnda giritii

dzenlemeler byk tepki ekti. Yenieriler ayaklanarak Alemdar ldrd; Mahmut

sadrazamnn ldrlmesi karsnda kln kprdatmad. syann devam etmesi zerine

padiah, Segban- Cedit ordusunu kaldrd ama kafasndaki dnce yenieri ocan

161
nalck, 1964, s: 51
kaldrmakt ve uygun zaman beklemeye koyuldu. 1821de kan Yunan isyan karsnda

yenierilerin ne denli beceriksiz ve disiplinsiz olduklar bir kez daha ortaya kt. Bu

dnemde stanbul halk ve ulema arasnda da yenierilere kar dmanlk ve nefret

gelimeye balamt. Osmanl tarihine Vaka-i Hayriye olarak geen Yenierileri ocann

kaldrlmas tam bir ihtilal havas iinde oldu. Yenieri ocann yannda kurulan yeni

birliin askerleri, yanlarnda ulema, medreseliler ve stanbul halk ile yenierilere kar

saldrya getiler. Binlerce yenierinin ldrlmesinin yan sra, ocakla ilgisi olanlarn ve

olduu sanlanlarn ksa bir sorgulama sonrasnda katledilmesiyle II. Mahmut tam anlamyla

terr estirdi 162. Kurulu amacnn tamamen dna karak sadece kendine hizmet eden

yenierilik kurumu, sistemde yaplmak istenen her trl reform hareketine direnerek

imparatorluun gelimesine ket vuran balca unsurlardan biri olmutu. Bu gerici g

odann tasfiyesi srf II. Mahmutun deil, onlarn miraslarnn da modernleme

abalarnda yolu temizlemitir.

Yenierilerin kaldrlmasn takiben yerine Bat tarznda Asakir-i Mahsure-i

Muhammediye adnda yeni bir ordu kuruldu. Askeri reformlar idari alana da yayan II.

Mahmut padiah, sadrazam ve eyhlislamda toplanm yetkileri nezaret sistemi kurarak

eitli bakanlklara paylatrd. II. Mahmuttan nce yaplan reform almalar hkmet

kurumlarnn yapsna dokunmamt; yzyllardan beri geleneksel yapnn korunmu olduu

imparatorlukta hkmetin rgtsel yapsnda yaplan deiiklikler, Batllama ynnde

nemli admlard 163. II. Mahmut ana hedef olarak, merkezi otoriteyi tm imparatorluk

apnda etkin klmak ve merkezi ynetimin de kendi iinde btnlk arz eden bir yapya

kavumasn istiyordu. Ayanlar bu hedef iin byk bir tehditti ve padiah bu grubu tasfiye

etme amacndayd. Ancak, bu ayanlarn en gllerinden biri olan Msr valisi Kavalal

162
ORTAYLI, ., mparatorluun En Uzunyzyl, stanbul, letiim Yaynlar, 1999, s: 38

163
Karal, 1995, s: 194
Mehmet Ali Paann isyan, devletin adeta varln tehdit eder bir mahiyete brnd.

Mehmet Ali Paa, Msrda Franszlardan yardm alarak geni lde askeri ve ekonomik

reform almalarna girimi ve bir hayli de baarl olmutu. Reformlarna II. Mahmuttan

nce balayan ve ondan daha baarl olan Paa ile padiah arasndaki ekime i sava

boyutlarn da aarak uluslararas bir sorun haline geldi. Anadolunun ilerine kadar gelen ve

stanbuldaki hanedann varln tehdit eden isyan, Byk Devletlerin yardmyla

bastrlabildi.

Mehmet Ali Paann Anadolu ilerine ilerledii esnada len II. Mahmut, devletin

sarslan otoritesini tekrar kurmak iin giritii reformlar mevcut sistemi disipline etmenin

ok da ilerisine geemedi. Batl yntem ve kurumlar padiah otoritesini tartmasz klmak

amacyla adapte edilmiti, ancak devletin dayanaklar nceki devirlerde olduu gibi kald 164.

II. Mahmut, glerinin doruundayken siyasal ve ekonomik tabanlarn yok ettii ayanlar

iin asl vurucu darbe Byk Devletlerin Osmanl mparatorluunun i evrimi karsndaki

tavrlarn netletirerek Mehmet Ali Paann isyannda merkezi ynetimin tarafn

tutmalaryd 165. Bu dnemde idarenin merkezilemesi ynndeki atlmlar iinde zellikle ilk

nfus saymnn yaplmas ve lkede posta tekilatnn kurulmas nemli gelimelerdir. II.

Mahmutun eitim alanna gsterdii ilgi, kayda deerdir; ilkretimin zorunlu klnmas ve

Avrupaya ilk kez renci gnderilmesi onun dnemine rastlar. Bat tarznda bir mfredatn

izlendii yksek renim kurumlarnn kurulmas gelecek nesil Osmanl aydnlarnn

yetiecei ortamn temellerini atmtr.

1839da babasnn lm zerine tahta geen Abdlmecitin sadrazam olan Mustafa

Reit Paa, Osmanlnn en kkl reform hareketine giritii Tanzimat Dneminin mimar

olacakt. 3 Kasm 1839da ilan edilen Glhane Hatt Hmayunuyla balayan bu dnemde

164
Karal, 1995, s: 143

165
Keyder, 1999, s: 27
imparatorluu zlmekten kurtarmak iin giriilen geni kapsaml ve kkl reformlara

giriilmitir. Fransz Devriminin getirdii ulusuluk akm Osmanl mparatorluunda

ykc etkilerini ok abuk gstermiti. mparatorluun eitli dinlere ve etnik kkenlere

mensup unsurlar arasnda 16. yzyldan beri gerek kltrel gerek ksmen ulusal nitelikli

kprdanmalar zaten mevcuttu. zellikle Balkan halklarnn ulusal bilinci onlara Ortaadaki

ulusal karakterli devletlerinin ve kltrlerinin mirasyd. Bu yzden Balkanlardaki ulusal

hareketlerin sebebi dorudan doruya Fransz Devrimine bal deildi. 166 Devrimin sz

konusu miras bu halklarn gznde bir gelecek hedefi olarak tekrar gzden geirerek

hareketlerine taban oluturmalarn salayacak dnsel ay vermi olduu sylenebilir.

Balkanlardaki ulusal hareketlerde, bu ulusal efsanelerin yan sra, 18.yzyldan beri gelien

ticari hayatn yaratt burjuva nitelikli snflarn douu ve burjuvalarn Osmanl iktidarn

kendileri iin bir yk ve engel olarak grmeye balamalarnn etkisi ok byk olmutur.

1804te maruz kaldklar kt idarenin dzeltilmesi iin padiaha ricada bulunan Srplarn eli

bo gnderilmesinden sonra milliyeti bir nitelie brnen ayaklanma, sre iinde Ruslarn

da aktif desteiyle 1916 ylnda Srbistana zerklik verilmesiyle sonuland. 1815 ylnda

balayan ve en bandan beri milliyeti karakter gsteren Yunan ayaklanmas ise Avrupal

Byk Devletlerin de bu halk lehinde taraf olmalar sonucu 1830 ylnda Yunanistann

bamszlk kazanmasyla son buldu. Osmanlnn milliyeti ayaklanmalar sonucu

Balkanlardaki iki nemli blgesini kaybetmesi, imparatorluun gelecei asndan olduka

endie verici nitelikteydi. Ayrca Byk Devletlerin zellikle Yunan isyannda takndklar

Osmanl aleyhtar tutum, yneticileri fazlasyla telalandrm ve acil reform ihtiyacn su

yzne kartmtr. Bu erevede, aznlk milliyetiliklerinin Osmanl modernlemesini

hzlandrd sylenebilir.

Tanzimat Ferman Osmanl tarihinde tam bir dnm noktas olmutur; daha nceki

166
Ortayl, 1999, s: 61
dnemlerde askeri ve siyasal alanda skp kalan modernleme abalar, Tanzimat

dneminde sosyo-ekonomik yapy da iine alarak toplumsal mhendislik projesi ekline

dnt. Tanzimat dneminde giriilen reformlar, nitelik olarak brokrat elitin toplumu

yukardan dntrmek iin giritii modernleme abalar kategorisinin tipik rneidir 167.

Eski gzel gnleri geri getirmek ynndeki klasik yaklamn tamamen bir yana atlarak,

Batnn stnln kabul edilip bu gelimilik dzeyini yakalamak iin giriilen Tanzimat

reformlar her eyden te imparatorluun tarihsel evriminde Bat medeniyetine dahil olmak

iin verilen byk ve cesur bir karardr 168. Nizam Verme (dzenleme) szcnn oulu

olan Tanzimat szc, Lale devrinde yeni tarzda tertip edilmi birliklerden oluan ordu

dzenlemesi anlamna gelirken, bu dnemde hkmet ynetimine yeni bir dzen verme

anlamna geti 169.

Aydn brokratik bir kadronun srkledii Tanzimat reformlar, Osmanl

brokrasisinin dnmnn ulam olduu modernleme dzeyi bakmndan olduka

arpcdr. Tanzimat brokratlarnn en ayrc zellikleri askerlikten habersiz kiiler olup

brokrasi iinde yetierek ykselen devlet memurlar olmalaryd; Batl lkelerin

bakentlerinde grev yaptklar esnada bu kltrle iletiime geen bu kiiler Avrupa devlet

yaplarn ve zamann uluslararas koullarn inceleme frsat bulmulard. Franszca konuan

ve diplomasi statlar olarak yetien bu kiiler, glerini askeri yada ulemalk kariyerlerinden

deil kiisel becerilerinden almaktaydlar. Yeni brokrasi ne kul ne de din adamyd;

bunlar, diplomat nitelikleriyle ne kan devlet memurlaryd. Bu erevede Osmanl

167
Bu tarz bir kategorik yaklam iin Bkz. BLACK, C.E., adalamann tici Gleri, Ankara, Bankas
Kltr Yaynlar, s: 100-104

168
Sina Akin, Tanzimat dnemini, Trk toplumunun Ortaadan Yeniaa gemesi olarak niteler, Bkz Akin,
1996, s: 17

169
BERKES, N., Trkiyede adalama, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1973, s: 187
brokrasisinin bu dnemde laik bir nitelik kazanm olduu sylenebilir. Babalinin

ynetimde egemen unsur olduu Tanzimat dnemi, Osmanl tarihinde modern merkeziyeti

devlet yapsnn kurulduu dnemdir; Osmanl brokrasisi geleneksel yapsn, ideolojisini,

eitim ve alma biimini dntrerek toplumu kontrol etme tekniklerini ve tarzn

deitirmitir 170. Modern toplumsal snflarn oluma srelerinin balarnda olduklar ve

devlet ynetimine bask yapma safhasna henz ulaamadklar imparatorlukta, modern

zihniyetli brokratlarn i bana gelmelerinin anlam kukusuz ok bykt.

Tanzimat Fermannn ilan edildii tarihsel koullara bakldnda Balkanlardaki

aznlk ayaklanmalarnn etkisinden daha ok Kavalal Mehmet Alinin isyan ne kar. Bir

valinin devlete bu denli kafa tutacak gc bulmas ve devletin ordularn bozguna

uratmasnn yaratt eziklik psikolojisi, yneticileri derinden etkiledi. Nizip savann

kaybedilmesi gn yzne kan askeri iflasn 171, Batnn yardmyla bertaraf edilmesi

dncesi erevesinde 1838 ylnda ngiltereyle Balta Liman Anlamas olarak bilinen

Osmanl-ngiliz Ticaret Anlamas imzaland. ngiliz mallarna i gmrklerin kaldrld ve

baz rnlere Osmanlnn uygulad tekelin krld bu anlama imparatorluun gelecekteki

sosyo-ekonomik evrimine yn verecek nitelikler arz etmekteydi. Bir dnem Londra

bykelilii yapan ve zamann Hariciye Nazr Mustafa Reit Paann giriimleriyle

imzalanan anlama, stanbuldaki ngiliz nfuzunun glenmesinin yolunu amtr.

ngilizlere yaknlyla bilinen Mustafa Reit Paa, Osmanl Devletinin kendi bana

varln srdremeyecei ve Avrupa gler dengesinin koruyucu emsiyesi altnda toprak

btnln destekleyen ngiltere ve Fransayla yaknlamasnn gerektiini dnyordu.

Osmanl Devletinin kurumsal yapsnn Bat tarznda dntrlmesi hem devleti

170
Ortayl, 1999, s: 90

171
Akin, 1996, s: 23
glendirecek hem de ngiltere ve Fransann gveninin kazanlmasn salayacakt 172.

Tanzimat Ferman d mdahalenin en fazla younluk kazand dnemde bu Paa tarafndan

hazrland. Kendisinden nce zaten balam olan reformlarn erevesini geniletmek ve

devamn salamak amacyla kaleme alnan Tanzimat Ferman, Avrupa ya da ngiliz

basksna bir dn deil gnll olarak giriilen bir abann eseriydi.

3 Kasm 1839da Mustafa Reit Paa tarafndan okunan Glhane Hatt, bir anayasa ya

da kanun olmayp daha ok Avrupal hkmdarlarn halklar ile arasndaki ilikilerde

deiiklikler yaplacan vadeden bir charter (senet) trnde bir belgedir. Byle bir

belgeye dayanlarak bir yazl anayasa ya da bir dizi yeni kanun hazrlanmasna

gidilebilirdi 173. Osmanl brokratlar ise ikinci yolu benimsemitir. Osmanl tarihinin gerek

anlamda ilk anayasal belgesi olan Hatt, tm uyruklara yurttala ilikin temel haklar

tanrken, bu haklar dzenleyen yasalara bizzat padiahn da uyacan aka belirtmitir.

Ancak, buna uyulmamas halinde uygulanacak yaptrmlarn belirtilmemesi belgenin

anayasalclk ynnden ok byk bir eksiidir 174. Osmanl hkmdar bu belgeyle kendi

iradesinin snrlanmasn kabul etmi; halkn can, namus ve mlknn gvencesini kendi

iradesinin dna, kanunlarn yarglarna brakmtr. Hkmet ynetiminin hkmdarn

keyfiyetine gre deil, Mevadd- Esasiye (temel ilkeler) olarak nitelendirilen llerle

yaplacak kanunlar dorultusunda yrtleceini ilan etmitir 175. Bunun yan sra Mslman-

gayri-mslim tebaalarn kanun nnde eit klnmas devletin halkna yaklamnda devrimci

bir dnme karlk gelse de, gayri-mslimlerin haklarn asl genileten Islahat Ferman

172
Karal, 1995, s: 170

173
Berkes, 1973, s: 187

174
EROUL, C., Anatzeye Giri, Ankara, maj Yaynclk, 1997, s: 180-181

175
Berkes, 1973, s: 138
olacaktr. Devlet adamlarna can ve mal gvenliini baheden Glhane Hatt brokratlar

kul statsnde ele alan klasik Osmanl anlaynn krlm olduuna iaret eder. Bunlarn

yan sra Hatt, ltizam usulne son vermi olsa da, devlet, rgtszlnden dolay bu ii

yrtememi ve 2 yl sonra iltizama geri dnlmtr.

Tanzimat bildirisi her ne kadar Osmanl modernlemesi iin atlm dev bir adm

olarak grlse de, eksikler ve elikilerle doluydu. Bunlarn pratikte yaratt en byk

handikap, padiahn iradesini snrlayacak halk temsil eden bir meclisin bulunmad

ortamda reformlarn Babali tarafndan byk devletlerin mdahaleleri ile yrtlmeye

allmasyd. Hkmetin askeri, mali, hukuksal alanlar gibi bir ok alanda merkezileme

erevesinde sorumluluu artmasna ramen sorumlu bir kabine sisteminde az ok geriye

dn bile sz konusu olmutur 176; bakanlarn atamas ya da azledilmesi padiah ve

evresindeki kiilerin eline kalm olmasnn yan sra byk devlet elileri bask ve

nfuzlaryla hkmet ilerine daha fazla karmaya balamlard. Bu yzden Tanzimat

dnemi hkmetleri srekli ve tutarl hkmetler olamamlardr. Tanzimat Fermannda

gze arpan bir dier eksiklik teoride Mslman ve gayri-mslim tebaa arasnda eitlik

salansa da bunun pratik alanda uygulamas ynnde kayda deer bir gelimenin

kaydedilememesiydi. Sz konusu sorunu Osmanl brokratlar zemeyince Krm Savan

takiben 1856da toplanan Paris Kongresi esnasnda konu gndeme geldi. Kongre srerken

yaynlanan Islahat Ferman, Osmanl devlet adamlar, eyhlislam ve Byk Devletlerin

elilerinin mzakereleri sonucunda ortaya karlm bir belgedir. Glhane Hattndaki

ilkeleri tekrarlayan ve genileten Islahat Ferman, genel olarak lkedeki gayri-mslim

tebaann durumuna odaklanyordu. Ali ve Fuat Paalarn aresizlik iinde imzaladklar

ferman adeta Krm Savandaki yardmlarndan dolay Byk Devletlere denen bir

diyetti. Byk Devletlerin Osmanl zerindeki garantrlk isteklerini savmak amacyla

176
Berkes, 1973, s: 192
Osmanl devletinin gerekli reformlar kendinin yapacan gstermek iin ilan edilen ferman,

Tanzimat Ferman gibi anayasa benzeri bir nitelik tamaktan ok ondaki vaatleri

gerekletirecek somut reformlar ngrmtr 177. Mslman- gayri-mslim tebaa arasndaki

eitlik konusunda cizyenin kaldrlmas ve gayri-mslimlerin de askerlik yapmas gibi

yenilikler getiren ferman, Mslman halktan byk tepki ekti. ncelikle Mslmanlar,

kendilerini devletin sahibi olarak gryorlard. Gayri-mslimlerin bir ksm, Bat

sermayesiyle ibirlii iinde zenginleerek gze batan bir hayat seviyesini yakalamlard. Bu

da yetmez gibi bir de eitlik haklarn elde etmeleri Mslmanlar olduka kzdrmt 178.

ronik biimde Hristiyanlar da pek memnun olmua benzemiyordu; ncelikle kilise

mensuplar, millet sistemi erevesinde sahip olduklar yetki ve karlar kstlandndan

dolay fermandan rahatsz oldular. Hristiyan halk salanan haklardan memnun olmasna

ramen, askerlik grevi ksmndan honut kalmad. Askerliin yaplmamas durumunda

denecek bedelin, kaldrlan cizyenin yeniden geri arlmas olarak grdler. Bunlarn yan

sra ferman her ne kadar Byk Devletlerin aznlklar bahane ederek i ilerine

kartrmasn bertaraf etmek amacyla ilan edilmi olsa da sz konusu durumda herhangi bir

gerileme olmad.

Tanzimat dneminde, birok alanda gze arpan gelimeler kaydedilmitir. Bu

alanlardan biri eitimdir; bir komisyon erevesinde ele alnan reformlar, ilk, orta ve yksek

renim kurumlarnda ulemann nfuzunu krarak bunlarn devlet otoritesi altna alnmasn

salamaya ynelikti 179. Ancak bu amaca tam anlamyla ulalamad; medreseler yerinde

kalrken, Bat tarznda eitim veren okullar ald. Eitimdeki bu ikilik birbirinden tamamen

177
Berkes, a.g.e.

178
Akin, 1996, s: 27

179
Karal, 1995, s: 182
farkl dnce sistemine sahip nesillerin yanyana yaayaca koullar yaratt. Eitimin

modernlemesi konusunda ulemann tavr da olduka kayda deerdir; 19.yzyldan itibaren

Osmanlda Batl eitim veren okullar kurulmu ve bunlar dini eitim verenlerin aleyhine

yaylp gelimeye balamlard. Osmanl reformcular, din adamlar ve kurumlaryla hibir

zaman atmadlar. Ulemann ve medreselerin dnda laik eitim rgtlenip laik

brokrasiye taban olutururken, ilmiye snf bir kenarda kald ve modernleme srecinden

bir ekilde izole oldu 180.

Tanzimat reformlarnn baars ya da baarszl tartmaya aktr; ancak u bir

gerektir ki ekonomik alanda baarsz olunmu ve lkenin Byk Devletler tarafndan

maruz brakld yar smrge tarz ilikilerin niteliinde herhangi bir deiim olmamtr.

1854 ylndan itibaren Avrupadan bor alnmaya balanm ve bu paralar kazanl ekonomik

yatrmlara dntrlemeyip byk oranda sarayn lks harcamalar ve silah almnda

kullanlmtr. Kanlmaz olan 6 Ekim 1875 ylnda geldi ve Sadrazam Mahmut Nedim

Paa, borlarn erteleme kararn aklad. Karar Avrupa kamuoyunu Osmanl aleyhine

dndrd. Bunun yan sra Bosna-Hersek ve Bulgaristanda ayaklanmalarn kmas ileri

iinden klmaz hale soktu. Skntlarn faturas tahttaki padiah Abdlazize kesildi; 1876

ylnn Mays aynda iktidara gelmi olan Mtercim Rt Paa hkmeti Abdlazizi tahttan

indirerek yerine V. Murat geirdi. Hkmet sarayn harcamalarn denetim altna almak

istiyordu. Bunu yapabilmek iin nlerinde iki seenek belirdi; Mithat Paaya gre

merutiyet ilan edilirse seilecek olan meclis sarayn israflarna kstlama getirebilirdi; bakan

olan Hseyin Avni Paa ise grntde bir padiahla hkmet tm yetkileri eline almalyd.

Balarda ikinci gr ne kt, ancak Hseyin Avni Paann ldrlmesi ve ardndan V.

Muratn akli dengesini kaybetmesi merutiyet yanllarnn yolunu at 181. Tahta getiinde

180
Ortayl, 1999, s: 186

181
Akin, 1996, s: 32-33
merutiyeti ilan edeceine sz veren II. Abdlhamit baa geldi.

mparatorluun meruti ynetime gemesinin mimar olan Mithat Paa, anayasa ve

parlamentonun adaptasyonu padiahn yetkilerinin kstlanmasndan te, nemli toplumsal

gruplar arasnda denge ve ibirlii sisteminin kurulabilmesi iin ara olarak grmekteydi.

Merkezi otorite ve yerel gler arasnda salkl bir denge kurmak iin geerli bir yntem

aranmaya balanmas, siyasal bir idealizmden ok orta snfn artan gcnn tannmasyd ki

Mithat Paa bu toplumsal gerein farkndayd ve yapmaya alt da bununla baa

klmasyd 182. Abdlhamit de Paaya verdii sz boa karmayarak iktidara geer

gemez anayasa hazrlanmas iin bir komisyon kurdurdu ve mzakerelere etkin biimde

katlarak istedii deiiklikleri yaptrd; Padiaha muhaliflerini srgn etme yetkisini veren

113. madde hkm de Abdlhamitin komisyon yeleriyle yapt pazarlklar sonucuydu.

Merutiyet, Balkanlar blgesinde gereken dzenlemeleri grmek zere bir araya gelen

Byk Devlet temsilcilerinin dzenledii Tersane Konferans almak zereyken ilan edildi.

Osmanl Devletinin ilk anayasas olan Kanun-i Esasi Bat tarznda bir yasama

ilevleri ngrrken, anayasa ve yrtme organ arasndaki ilikiler, slamdan gelen ura

(konsey) ve meverete (danma) atfta bulunularak merulatrlmtr. Anayasa, padiahlk

makamn lkenin en yce ve yetkili kurumu olarak kabul etmitir. Yrtme organnn ba

sayd padiaha, bakanlar atama ve azletme yetkisi baheden yasa, hkmeti de yasama

organna sorumlu klmad. Kanun-i Esasi bylesine gl yrtme organ karsnda, olduka

zayf nitelikte bir parlamentoyu ngrmt. ki kanattan oluacak olan parlamentonun

Heyet-i Ayan kanadnn yeleri tmyle padiah tarafndan seilerek yaam boyu grevde

kalacak kiilerden oluturulurken, Heyet-i Mebusan yeleri drt ylda bir yaplacak genel

seimle belirlenecekti. Her iki kanadn ban da padiahn setii parlamentonun hkmeti

182
KARPAT, K., The Transformation of the Ottoman State, 1789-1908, Int. Middle East Studies 3,1972, s:
267-268
drme yetkisi yoktu ve hkmetin Heyet-i Mebusanla tartmaya girdii taktirde en az alt

ay iinde yenisi toplanmak artyla padiaha heyeti datma yetkisi verilmiti.

Sancak ve kazalardaki idari meclis ve seim komiteleri tarafndan belirlenen

adaylarda, halk arasnda itibar kazanm olma ve vergiye tabi mlklerinin olmas gibi

koullar arand. ki dereceli seimler sonucunda oluan meclis, 20 Mart 1877de ilk kez

topland. Anayasa ilanndan ksa bir sre sonra Abdlhamit, Mithat Paa, Ziya Paa ve

Namk Kemali malum 113. maddeye dayanarak srgne gndermi olmas, padiahn yeni

rejime kar taknaca olumsuz tavrn iaretlerini vermeye balamt. Byle bir hava iinde

siyaset hayatna balayan Osmanl Meclisi tm olumsuzluklara ramen baarl bir meclisti.

Eyaletlerden gelen mebuslar, padiaha, slama ve devlete bal olduklarn srekli

yinelerken, kendi pratik taleplerini tartma sras geldiinde gayet gereki ve ilevsel tutum

taknyor olmann yan sra brokrasiyi de aka eletiriyorlard. Mebuslarn byk ksm

Avrupayla hibir iletiime gememi ve hatta onun kltrne ve politikalarna dman olsa

da bunlarn nemli bir ksm Bat liberalizminin terminolojisine ainayd 183. Mebuslar adil ve

verimli bir vergi sistemi, basn zgrl, zel mlkiyetin korunmas, parann deeriyle fazla

oynanmamas, giriim zgrl ( ki bu ounlukla gayri-mslimlerin fazlaca ilgilendii bir

konuydu) gibi gayet liberal-burjuva mantnda taleplerini dile getirdiler.

II. Abdlhamit, merutiyetin ilan edilmesi srecinde her ne kadar uzlamac bir tutum

sergilese de iten ie sz konusu durumdan hi de haz etmedii, sonraki eylemlerinden

anlalabilir. Mithat Paay Tersan Konferansnn son bulmasndan 16 gn sonra azletmiti.

lk Mebusan Meclisinin topland sralarda imparatorluk Rusya ile sava halindeydi ve

Srbistan ve Karadada ayaklanmalar sryordu. Meclis, bu olan bitenler karsnda

hkmeti olduka sert biimde eletirerek tam anlamyla bir meclis olduunu kantlamtr.

Bu klardan gz korkan Abdlhamit, 28 Haziran 1877de mebus meclisini datrken,

183
Karpat, 1972, s: 268
Ahmet Vefik Paann da sylediine gre, sz dinleyen yeni mebuslarn gelmesinin yolunu

amak istemitir 184. Rusya Osmanl Devletine sava aarken, geleneksel karlarnn yan

sra Fransz Devriminden bu yana mutlakln kalesi olarak Osmanldaki meruti rejime

de duyduu fkeyle gdlenmi olmas ihtimali yksektir 185. Arada yaplan seimler sonucu

13 Aralk 1877de toplanan yeni meclis eletirisellik asndan dierini aratmam ve bu kez

padiah ncekinden daha ksa bir sre sonunda, 14 ubat 1878de meclisi tatil etmitir. Rus

ordusu stanbul nlerindeyken verdii bu karara ramen, Nisan 1880e kadar Abdlhamit,

merutiyet devam edecekmi gibi davranmt. Bu tarihe dek kanunlar, meclis toplandnda

grmek zere diye karlm ve ayan meclisine yeler atanmt. Fakat Nisan 1880de

ngilterede aka Trk dman olan Gladstoneun partisi iktidara gelince, Abdlhamit

merutiyeti yaatacakm gibi grnmenin gereksiz olduunu dnm olduu ihtimali

yksektir 186. Bu tarihten sonra da Abdlhamit rejimi sklatrarak sert bir polis devlet olma

yoluna sokmaya balad.

Abdlhamit dnemi Osmanl tarihinin en tartmal dnemlerinden biridir. Kurduu

despot rejimden dolay Kzl Sultan diye de anlan bu padiah, 33 yl gibi uzun bir dnem

saltanat srd. Abdlhamitin otoriteyi eline almas, ayn zamanda tohumlar yenierilerin

kaldrlmasyla atlan ve Tanzimat dnemi boyunca kesintisiz sren Babali yani

brokratlar iktidarnn da sonunu getirdi; 1876dan imparatorluun sonuna dek hibir

sadrazam, Tanzimat dnemindeki gibi bir gce ve hareket zgrlne sahip olamad.

Abdlhamit btn yrtme gc zerinde etkili bir kontrol kurarak sadrazamlar idari memur

durumuna drd. II. Mahmut da yenieri ocan kaldrdktan sonra otokrat bir ynetim

184
Eroul, 1997, s: 188

185
Akin, 1996, s: 35

186
Akin, 1996, s: 35
srmt ancak o bunu yaparken eski Osmanl gelenei olan hkm ve rfe yani yrtmenin

mutlak kudretiyle devletin iyilii iin otoritenin ele alnmas fikrine dayanyordu. O, hibir

zaman otoritesinin merutiyetini slami kurallarda aramad; sadece yaptklarnn slamla

badar mahiyette olduunu ne srd. II. Abdlhamit ise bu byk lde laik siyasal

gelenei bozarak hkmet ilerine slam ne kararak eylemlerine merutiyet arad ve

halife olma statsn kullanarak kendi iin yar ilahi, otokrat bir padiah imaj oluturdu 187.

III. Selim dneminden beri padiahlarn kaderlerinin bata yenieri, ulema ve daha sonra

brokratlar tarafndan belirlenmi olmas onda byk bir komplo korkusu yaratmt.

Genelde istibdat rejimi olarak nitelendirilen Abdlhamit dneminin en ne kan

yanlarndan biri padiahn jurnalci denen kukulu kiileri ihbar eden kimseleri tevik etmesi

ve bunlar dllendirmesiydi. Bunun yan sra gizli polis tekilatna ok nem veren

Abdlhamit , hafiyeleriyle halka byk korku ve tedirginlik yaratmt. Abdlhamitin polis-

devletinin bir dier bask arac, basna uygulad bazen gldrc boyutlara varan ar

sansryd. yleki devletin resmi gazetesi olan Takvim-i Vekayi kendisini mnasebetsiz bir

duruma dren bir bask yanl yznden 1890da kapatld ve 1908e kadar da bir daha

yaynlanmad 188. Abdlhamit devrine kadar Osmanlda olduka renkli bir basn hayat vard.

zellikle gazeteler Osmanl dnsel hayatn zenginletirerek yeni Osmanl aydnlarnn

yuvaland merkezler halini almt. Gazetenin kamuoyunda ne denli etkileyici bir nfuza

sahip olduunun farknda olan Abdlhamit, balarda gazetecileri yanna ekmek iin onlarla

yakn ilikiler kurmaya alm olsa da aamal olarak basn zgrln kstlamaya

balad. Gazeteler, devletin icraatlar ve yurt dndaki padiah ya da Trkleri ven yazlarla

187
Karpat, 1972, s: 271

188
Akin, 1996, s: 37
dolduruldu 189. Sz konusu sansr durumu 1908 Devrimine dek kesintisiz srd.

Abdlhamit dneminde en byk sorunlardan biri d borlarn devletin deme

gcn am noktaya ulam olmasyd. 1875 ylnda devletin ald borlarn faizini

deyemeyeceini ilan etmesinden itibaren 1881 ylna dek yabanc tahvil sahiplerinin

temsilcileriyle Osmanl devlet adamlar devletin iflasn tartt ve zm olarak Dyun-u

Umumiye daresinin kurulmas kararlatrld. Elinde Osmanl tahvilleri bulunan Avrupal

yatrmclar korumak amacyla kurulan bu kurum, devletin baz sektrlerden alaca

vergileri toplayarak dorudan alacakllara verecekti. Dyun-u Umumiye merkezi otorite

karsnda Avrupallarn daha nceki dnemlerde merkezilemeyi desteklerken

benimsedikleri elikili yola meyletti; bir yandan Babaliyi uluslararas sahnede daha itibarl

muhatab haline getirirken, ayn zamanda ierde radikal bir deiimi ve mali reformu

engelledi 190.

19.yzyln son eyreinde ikinci endstriyel devrim erevesinde smrgecilik yar

hz kazanrken, gelimi kapitalist lkeler dnya zerinde ayak baslmadk yer brakmadlar.

Bu yara ge katlm lkelerden zellikle Almanya, hi Mslman smrgesi olmamas ve

Abdlhamitin islamc politikasn desteklemesinden dolay imparatorlukta ykselen deer

oldu. Almanyann Ermeni sorunundaki tarafsz tutumu ve ngiltereye rakip olacak bir

duruma gelmesini Osmanlya nefes alma olana salayabileceinin dnlmesi 191 bu

yaknlamay gdleyen dier nedenler oldu. Fransa ve ngilterenin 1870lerden itibaren

imparatorluu paralama eilimleri artarken, Abdlhamit, btnl savunan II.Wilhelme

yaklat. Kayzer ise bu ilikide imparatorluun ekonomik zenginliklerine gz dikmi olmann

189
KARPAT, K. H., Mass Media in Turkey, Political Modernization in Japan and Turkey, iinde, der:
Robert E. Ward&Dankwart A. Rustow, New Jersey, Princeton University Press, 1964, s: 264-266

190
Keyder, 1999, s: 61

191
AKN, S., Jn Trkler ve ttihat Terakki, Ankara, mge Kitabevi, 1998, s: 20
yan sra padiahn halifelik statsn ne kararak Abdlhamitle kurulacak samimiyet

sayesinde dnya Mslmanlar arasnda sempati kazanmak istiyordu. Dnya Mslmanlar,

hilafeti niversal ruhani bir kurum gibi gryordu ki Bat da ayn imgeye sahipti. Panislamist

bir politika izleyen Abdlhamit kendi snrlar dahilindeki gayri-Trk Mslman halktan ok,

halife sfatyla Rusya, Britanya, Fransa ve Hollanda kolonilerinde Mslmanlar zerinde bir

etki kurmu ve onlar arasnda sempati kazanmt 192.

Abdlhamit dneminin baar hanesine yazlabilecek gelimelerin banda eitim

alan gelir. Bu dnemde ortaokullarn saysnn katlanarak artt ve askeri okul ve lise

sisteminin yaygnlatn ve bir ok yeni yksek okulun alrken mevcut olanlarn da

gelitirildii grlmektedir. Bunun yan sra demiryolu inas alannda da byk apta

gelimeler olmutur. Despot Abdlhamit ynetiminin en byk handikap ise yeni jenerasyon

brokrat ve memur takmna ve kendinin yaygnlatrd eitim kurumlarnda yetien

Osmanl aydnlarna sadakat alayamamasyd; Mlkiye ve Harbiye gibi okullarda yetien

yeni jenerasyon, el altndan ulatklar Yeni Osmanllarn vatansever fikirleri kadar liberal

ve anayasal dnce sistemlerini de cazip bulmaktaydlar 193. erdeki baskc ynetimden

dolay bu dnemde Osmanl fikir hayat, Avrupaya kaan ya da srgn edilen aydnlarca

oralarda srdrlyordu. Abdlhamit aydnlar kstrmekle kalmad, mektepli subaylarn

byk ounluu da tatminsizler cephesine itildi. Abdlhamit, sadk bulduundan dolay

orduda mekteplilerin yerine alayllar terfi ettiriyordu. rnein, sarayda ve stanbulda

bulunan I. Orduda alayl subaylar tercih edilirken mektepliler bata Makedonya eyaleti

olmak zere, stanbul dnda en ok kendilerine ihtiya duyulan yerlere yollanyordu.

Bylece aralarnda bir ok devrimci olan mektepli subaylarn bakentte kalmas nlenerek

192
ORTAYLI, ., 19.yzylda Panizlavizm ve Osmanl Hilafeti, Osmanl mparatorluunda ktisadi ve
Sosyal Deiim (Makaleler I), Ankara, Turhan Kitabevi Yaynlar, 2000, s: 247

193
ZURCHER, E. J., Turkey (A Modern History), London,&New York- I.B. Tauris, 1994, s: 90
tehlike savuturuluyor, hem de oralardaki yetenekli asker ihtiyac karlanyordu. Ancak bu

ayrmc tutum meyvelerini vermekte gecikmedi; ihtilal Abdlhamitin kapsn

Makedonyadan ald. 1889da Askeri Tbbiyede kurulan ttihad-i Osmanl adndaki gizli

rgtn serveni 1908 ylnda Makedonyadaki subaylarn eylemciliiyle hedefine ulat ve

Abdlhamitin istibdat rejimini dize getirdi.

19.yzylda Osmanl Devleti geleneksel kalplarn krm ve derin ve kapsaml

reformlar zinciriyle hem kendini hem de toplumu dntrmt. Abdlhamit dnemine dek

sreklilik arz eden Batllama nosyonu tek bir hedefe ynelmiti; imparatorluu

paralanmaktan kurtarmak. Osmanl devlet adamlar, milliyetilik anda, her ne kadar

zlmeyi durduramam olsalar da arkalarnda Batnn sistemi ve deerleriyle paralel

kurumlar ve daha da nemlisi bunlar zmsemi bireyler braktlar. Abdlhamit dneminde

geleneksele daha dorusu gericilie meyledilmesi, nceki dnemlerin temelini att yeni

ilerici jenerasyon tarafndan hazmedilememi ve Osmanl tarihinde ilk kez ilerici unsur saray

darbeleriyle deil Batl anlamda bir devrimle iktidara ortak olmutur. Atlan ok geri dnmez

ilkesi erevesinde I. Merutiyetin tantrd anayasal rejim bir kez realite olunca,

Abdlhamit rejiminin gericilii baki kalamamtr.

2.3. 19. Yzylda Osmanl Sosyo-Ekonomik Yapsnn Dnm

Sreci
2.3.1. Reaya Snf
Osmanl mparatorluunun klasik kurumsal yaps, az ok birbirine yakn byklkte

topraklar elinde tutan ve merkezin atad memurlara oransal vergi demekle ykml

bamsz bir kyl kitlesinin varlna dayanr 194. mparatorluktaki tm topraklarn padiaha

194
Keyder, 1999, s: 22
ait olduu ve kyllerin topra ilemek ve keyfince bo brakmamakla ykml kiraclar

olduklar bu sistemde, topraklar ift-hane sistemi erevesinde 60-150 dnm arasnda

deien arazi lsyle snrlandrlmt. Bat Avrupadakine benzer bir feodal sistemin

Osmanl lkesinde ortaya kmamasnn sebeplerinden biri, arazinin bu ekilde geimlik

lekte tutularak, kyller arasndaki toprak devri hususunun sk bir devlet denetimine tabi

tutulmasyd. Devletin krsal alandaki denetim aygt, tmar sistemi erevesinde belirli

lde toprakta yerleik olan tmarl sipahilerdi. Gl bir merkezi otoritenin varln

gerektiren bu toprak sistemi, mparatorluun gten dmeye balamasyla zlmeye

balad. Merkezka kuvvetlerin illegal yollarla ya da yneten snfa dahil kiilerin devletten

ba yoluyla elde ettikleri topraklar, tarada geni topraklara sahip bir snf vcuda getirdi.

16.yzylda Avrupada gerekleen fiyat devrimi erevesinde ekonominin parasallamas,

Osmanl ekonomik yapsnda da etkisini abuk gsterdi 195. 17.yzyldan itibaren devlet, nakit

ihtiyacndan dolay, kendisine paray pein veren ve devletin vergilerini kylden bizzat

toplayan kiilerin yn verdii iltizam sistemini geleneksel tarm vergisi r de kapsayacak

ekilde geniletti. Ateli silahlarn Avrupada sava tekniklerini deitirmesi erevesinde

Osmanl ordusunda nfuzunu kaybeden tmarl sipahilerin ekonomik olarak da ihmal

edilmesi tmar sisteminin zlmesine yol at. Bu durumun en nemli sonucu taradaki

devlet denetiminin zayflamasyd. Kylden toplanan vergilerde denetimi ele geiren yerel

idareciler ve kkl aristokrat aileler ayanlar olarak eyaletlerde ekonomik ve siyasal nfuz

elde ettiler. Osmanl tarihinin en tartmal olaylarndan biri Anadoludaki Celali isyanlar

195
16.yzyl fiyat devriminin etkisi erevesinde Osmanl ekonomik dnmn yorumlama eilimi zellikle
nl Fransz tarihisi Fernand Braudelin grlerinden etkilenen .L. Barkan ve H. nalckn eserlerinde
olduka ne kar. ZaferTtoprak ise fiyat devriminin etkisinin, ekonominin ok snrl kesiminin parasallat
ortamda Osmanl sistemini temelden sarsmasnn g olduunu, ancak klasik yapy zc etkide bulunmu
olabileceini, ancak yapsal dnmlerin ortaya knn 19.yzylda gndeme gelebilmi olduunu ne srer.
Bkz. TOPRAK, Z., ktisat Tarihi, Trkiye Tarihi (Osmanl Devleti, 1600-1908), IV. Cilt, Der. Sina Akin,
Ankara, Cem Yaynevi, 1988, s: 193-194
byle bir ortamda yeerdi. Devletin denetim aygtlarnn zayflad bir ortamda merkezka

gler ve ortak kyllerin srkledii isyan dalgas zincir halinde genileyerek, merkezi

otoritenin varln kritik bir noktaya getirdi. Celali isyanlar, tarmda deien ve

eitlenmeye balayan snfsal ilikilerin kendini ortaya dkt bir tarihsel sahne olarak,

Osmanl sistemindeki feodallemenin vard boyutlar gsterme asndan olduka

anlamlyd. Celali isyanlarnn kendisi de feodallemeyi arttrc etki yapt; kimi blgelerde

Celali isyanlarndan kaan kyllerin topraklar nfuzlu kiilerce sahiplenilerek kendi zel

arazileri ekline dntrld 196.

Avrupadaki klasik aristokrat snftan olduka farkl bir nitelik arz eden ayan snf,

ekonomik gcnn kaynan, vergi gelirlerinin toplanmasnda denetleyici konumundan

alyordu.Ayanlar, kylnn tarmsal artnn nemli bir ksmna el koyarak byk servetler

elde ettiler. Bulunduklar blgelerdeki ticari hayatn zerindeki denetim gleriyle bu

alandan da saladklar gelirler de olduka nemli miktarda idi. 18.yzyln zellikle ikinci

yarsnda Avrupadaki ticaret devrimi erevesinde Dou Akdeniz blgesinin tarm

rnlerine d talebin artmas e zamanl olarak ayanlarnda gcn arttrd. Ayanlar bu

dnemde ift-hane sistemine bal miri araziyi muktaa olarak tasarruf altna alrken, terk

edilmi topraklar ya da mevat statsndeki arazileri de tarma atlar 197. 16.yzyln

ortalarndan itibaren klasik Osmanl toprak sisteminin zlmesiyle birlikte gelien kendine

zg bir tarzda feodal ilikiler sisteminin iktidar tarafndan tannmas, 1807 tarihli Sened-i

ttifak belgesiyle gereklemitir. Gcnn zirvesindeki ayan snfnn, teoride padiahn

tekelinde olan iktidar otoritesini yerel g sahipleriyle paylamaya zorlad bu belge, hibir

zaman uygulamaya geirilmedi. Sened-i ttifakn imzalanmasn takiben merkezi otorite,

adeta ayanlarn zerine yaylm atei aarak snfn hem siyasal hem de ekonomik gcn

196
nalck, 1998, s: 22

197
nalck, 1998, s: 25
krd. Bunu tek bana baaramad tek rnek olan Msr valisi Kavalal Mehmet Ali

Paayla savamnda ise Byk Devletlerin yardmna bavurularak badire atlatld.

19.yzyln bandaki bu merkezi ve yerel otoriteler arasndaki denge deiimini takiben,

merkez, yerel muhalefeti besleyen kaynaklar kurutmak iin ataa geti. i boaltlm ve

ilerlii kalmam olan tmar sistemi 1831 ylnda resmen kaldrld. Miri topraklar

zerindeki fiili tm mlkiyet ekilleri tasfiye edildi ve byk malikaneler kamulatrld.

Merkezi ynetime geri dndrlen bu topraklar vergilendirimeleri iin mltezimlere

kiraland. Ancak bu nlemlerle merkezi hkmetin amalarnn ne kadarna ulam olduu

tartmal olsa da Dou Anadolu ve Kuzey Suriye blgelerinde dahi Krt airet beylerinin

elinden topraklarnn hacz edilerek bir ksmnn kk kylye datld rnekler

mevcuttur 198. Tm bu gelimeler merkezi otoritenin yerel feodal ilikileri zerken, tarmsal

yapda kk kylln tabann salamlatrmt.

19.yzyln ba itibariyle Osmanl toplumsal sistemi, nceki devirlerden sregelen

kendine yeter geimlik yapsn genel lekte krabilmi olmaktan uzakt Klasik toplumsal

yapdaki tm iktidar ilikilerindeki denge deiimlerine ramen hakim toplumsal yap, en

nemli ykmll yllk r demek olan bamsz kyl reticilere dayanmaya devam

etmitir. Ayanlarn alternatif bir emek kullanm sistemi meydana getirememi olmalarnn ve

krsal retimin zne dokunamamasnn sz konusu durumda pay bykt. Osmanl

lkesinde tarmsal retim biiminde en ne kan yapsal niteliklerden biri, topran emee

oranla fazla oluudur. Dk nfus younluu toprakta mlkszleme ve emek fazlas

oluumunu engellerken kk reticiliin yaygnl ve blgesel bamll, emein

dolamn snrlamtr. Ancak bu gl kk kylle dnk yap tarmn

198
PAMUK, ., Commodity Production for World-Markets and Relations of Pruduction In Ottoman Agriculture,
1840-1913, The Ottoman Empire And The World Economy, iinde, der: Nuri slamolu-nan, Cambridge
University Press, 1987, s: 183
kapitalistlemesinin nnde byk bir engeldi. Kapitalist tarmsal retimin temellerini

oluturan zel mlkiyet, iletme leinde retimin younlamas, tarm dna itilen bir

emek fazlal gibi koullar Osmanl toplumunun henz ulalabilmi olduu aamalar

deildi Osmanl kyls proleterlemeyi douracak bir mlkszleme ve ktlk yaamamtr.

Byk iftliklerdeki ortaklk ise toprak edinmenin glnden deil, kylnn elindeki

ift hayvanlarn yada tarm aralarn kaybetmesinden kaynaklanmaktayd 199. Osmanl

lkesinde kapitalist tarm iletmeleri geliimlerini engelleyen faktrlerden biri emein

pahallyd. Sz konusu toprak-emek oran ve kyllerin marjinal arazilere yaylmalarnn

grece kstl olmad bir toplumsal oluumda, cretlerin yksek olmas kanlmazd.

rnein 20.yzyln balarnda zmir-Aydn, Adana ve Selanik gibi hayli ticarilemi

tarmsal retimin sz konusu olduu blgelerde, byk toprak sahiplerinin bazlar, kt olan

emekilere bamllklarn azaltmak iin yurtdndan tarm aletleri ve emek tasarrufu

salayan makinalar ithal etmeye balamlard 200.

Osmanl krsalndaki pre-kapitalist elerin gl olmasnn lkenin kapitalist

ilikileri adaptasyonuna set ekmesi beklenemezdi. Her eyden nce 19.yzyl itibariyle

Osmanl, Avrupal kapitalist devletlerin ortak smrgesiydi. 16.yzyldan beri Osmanllar,

Batl tccarlarla ilikileri erevesinde Avrupann sosyo-ekonomik etkisine maruz

kalmlardr. Ancak merkantalist an Osmanl lkesi zerindeki etkisi, Sanayi andaki

etkisiyle karlatrlamayacak denli snrldr. Osmanlnn Batyla youn btnleme sreci

Napolyon Savalarnn hemen ertesinde 1820lerde balamtr; 1838 ylnda ngilizlerle

imzalanan Baltaliman Szlemesi ve onu izleyen dier devletlerle yaplan ticareti

199
Keyder, 1999, s: 31

200
Pamuk, 1987, s: 184
szlemeler bu btnlemenin yasal dzenlemeleridir 201. Tanzimat Fermanndaki tebaaya

can ve mlk gvencesinin bahedilmesi de merkezi otorite ve brokrasinin ayanlarla

savamnda kitleleri canlandrmak iin bir giriimdi 202. Topran mlkiyetinin devlette

olmas liberal bir ekonominin nnde engel olduu, yabanc danmanlarca srekli olarak

vurgulanyordu. Devlet topraklarnn sirklasyonunun arttrlmas ve burada ekim artlarnn

gelitirilmesinin buralarn parasal deerini arttraca fikri devlet erkannn da ilgisini ekmi

olsa da 1858deki Toprak Kanunu byk devletlerin basksyla karld. Kanun, prensip

olarak miri topraklardaki devletin nvann korurken kiraclk haklarn byk lde

gelitirdi. Sonunda kanun, zel mlkiyetteki toprak devri ve sat mant ileyecek denli

kiraclk haklarn geniletti 203. Bu durum, zel giriime dayal olarak ekonominin

dnmesinin temelini att. Bu gelimenin at yol erevesinde toprak biimindeki tarm

sermayesi geni lde yerel Mslman-Trk elitlerin ellerinde birikti.

1838 ngiliz-Osmanl Ticaret Anlamas, ticaret tekellerini kaldrarak yabanclar

Osmanl tccarlar nnde daha avantajl duruma getirerek olas bir toplumsal zlme ve

isizlik koullar hazrlad. Bu durumun kylye yansmas ise snrlyd. Kk kyl taban,

pazarlanabilir artk rn hacminin yan sra, geimlik rnlerden ihra rnlerine ynelik

retimin gei hzn da snrlad. Riskten kanan ok sayda reticinin geimlik retimden

tek rne dayal ticari retime geii olduka yava ve glkle gerekleebilirdi 204 Sonu

itibariyle, ticari retim, Anadolunun gney ve batsndaki ky kesimleri ve Balkanlar

blgesinde geliirken, Anadolunun kylarla balants az olan kesimlerinde geleneksel

201
Toprak, 1988, s: 195

202
Karpat, 1972, s: 258

203
Karpat, 1973, s: 43

204
Keyder, 1999, s: 47
yapsn az ok korudu. Tarmda retkenliin arttrlmamas da bu alann kapitalist ticari

ilikilere alamamas ynnde bir dier engeldi.

2.3.2. Kayp Burjuvazi

Yeni dnyann kefi ve buralarda kurulan geni smrge a sonrasnda Avrupada

grlen retim art, Osmanl mparatorluunun Bat ile arasnda olan ticareti younlatrd.

Ticareti tevik etmek iin ilk kez 15.yzylda talyanlara tannan kapitlasyonlar daha sonra

dier Avrupa lkelerine de tannmaya baland. Kapitlasyonlar, 18.yzylda Osmanl

Devletinin bunlar tek tarafl feshetme yetkisini yitirmesiyle birlikte gittike Batllarn

lehine ileyen mahiyete brnd. Avrupadaki sanayi devrimini takip eden dnemde

kapitlasyonlarn sosyo-ekonomik yapy zndrc etkileri aa kmaya balad.

Kapitalist dnya ekonomisine hammadde ihra eden ve karlnda snai rn ithal eden bir

lke konumunda eklemlenen Osmanl mparatorluunun 19.yzyldaki sosyo-ekonomik

geliimi byk lde bu olgu erevesinde ekillenmitir. Ksa srede Avrupadan gelen

snai metalarla dolan lke piyasas, yksek maliyetle mal reten geleneksel imalat sektrn

kertmeye balad. Bunun yan sra Balkanlarda imparatorluun dier blgelerine gre

daha erken balayan Batyla youn ticari ilikilerin sonucu ortaya kan ticari burjuvazi

Osmanl ynetimini kendi geliimi iin elverisiz grm ve Fransz Devriminin de

ideolojik etkisi erevesinde bamszlk savamna girmitir. Bu durumu en iyi rnekleyen

olaylar Srp ve Yunan uyruklarn bamszlk mcadelesidir. Buralardaki Trk kylleri

gemiteki ekonomik ilikilerini srdrrken Hristiyan kyllerinden zenginlik asndan

geride kald. ehirlerde ise Mslman-Trkler daha ok idari grevler ve imalat sektrnde

varlk gstermekteydiler. 18.yzyl sonu ve 19.yzyln balarn kapsayan youn ticari

ilikiler sreci iinde bunlar, Hristiyan burjuvazi tarafndan arka plana itildiler 205.

205
Karpat, 1972, s: 249
 Osmanl mparatorluunun kapitalistleme srecinde handikap yaratan bir dier

unsur, milli bir burjuvazinin oluamamasdr. Osmanl lkesinde burjuvazi,ancak d glerle

ibirlii yapan komprador nitelikli bir snft. Byk oranda gayri-mslim teba mensubu

kiilerin oluturduu Levanten olarak adlandrlan bu snf kapitlasyon rejiminin bir

uzantsyd. Osmanlnn iyiden iyiye gten dt 18.yzylda glenen bu snf, yabanc

diplomatlarn mterilerinin kendi devletlerinin gvencesinde olduunu belirten berat

adndaki belgeleri elde ederek byk bir ayrcala sahip oldular. Beratlarn ierdii

ayrcalklarn nesilden nesile miras yoluyla aktarlabilir bir nitelie brnmesi bu snfn

gerek anlamda douuna karlk gelir 206 Bu erevede kapitlasyonlar imparatorluktan

yabanclam bir burjuva snfn vcuda getirmi oldu. Yabanclara yakn duran aznlklar

kltrel yaknlk ve onlarn dilini bilmek gibi iki nemli avantaja sahiptiler. Bunlar yabanc

lkelerin vatandalna girerek cizye demekten muaf olmann ve sultann mallarn

msadere etme tehlikesini savuturmann yan sra onlarn sahip olduklar ticari ayrcalklara

kavuuyorlard. Bunlarn bir tanesi zellikle nemliydi: Yabanclarn dedikleri rsum

miktar Osmanl tacirlerinin demek zorunda olduklarndan ok daha dkt 207. Osmanl

lkesinde i gren yabanc tccarlar karlatklar ekonomik engeller karsnda gayri-

mslim tccarlar arabulucu olarak kullanyorlard. 18.yzyln sonuna dek padiah, Avrupal

tacirlerin Karadeniz blgesinde ticaret yapmalarn kati suretle engellediinden dolay bunlar,

aznlklar kullanarak ticari taleplerini karlyorlard. Oysa sultan ayn ekilde Karadenizde

ticaret yapan Mslmanlarn saysn da snrlamt ki bu durum da onlarn k noktas

206
SUGAR, P., Economic and Political Modernization In Turkey, Political Modernization in
Turkey&Japan, iinde, der: R.E.Ward&A. Rustow, New Jersey, Princeton University Press, 1966, s: 154-155

207
GEK,F.M.,Burjuvazinin Ykselii, mparatorluun.k (Osmanl Batllamas ve Toplumsal
Deime), Ankara, Ayra Yaynevi, 1999, s: 205
olamamt 208. Sonuta giderek daha fazla sayda aznlk mensubu tccar yabanc bandral

gemilerle Osmanlnn Batyla yapt ticaretten byk zenginlik elde etmi ve ortaya

Avrupa devletleriyle kader birlii yapm olan komprador nitelikli bir burjuva snf kmt.

Bu snfn Osmanl Devletini kendilerinin olarak algladklarn sylemek zordur, ancak sz

konusu durumu tm gayri-mslim topluluklara genellemek de bir o kadar hatal olur. Aznlk

topluluklarnn Osmanl Devletine yaklamlar, topluluun Avrupann hakim olduu

ekonomik sektrle ne kadar btnlemi olduuyla dolaysz olarak balantlyd 209.

Komprador snf, varolan ticari ilikilerini srdrmek iin devlet otoritesinin zayf olmasna

muhtatlar.

18.yzylda younlamaya balam olan ticari faaliyetler erevesinde Osmanlnn

1873te 4.4 milyon Sterlin olan Avrupayla ticaret hacmi, 1845 ylnda 12.2 milyon, 1876da

54 milyon olarak srekli bir art gsterirken, 1911 ylna gelindiinde toprak kayplarna

ramen 63.5 milyon Sterline ulaacakt 210. Sz konusu ticari hacmindeki genileme etkisini,

ilk Balkanlar blgesinde ve sonrasnda ise Akdeniz havzas boyunca gsterirken en son i

blgelere yaylmt. Rum, Ermeni, Kpti ve Marunilerin oluturduu Hristiyan topluluklar

bu ticaretten aslan payn alrlarken Yahudilerin kar daha snrl llerde kalmt.

Ticaretin genilemesi, makam sahibi olmay ticari kariyerden daha ekici klan brokrat

snfa pek kar getirmedi 211. Bunlar ticareti ek gelir kayna olarak grp fazla uzmanlarken,

zellikle Balkanlar ve Ege blgelerinde yaayanlar ba ekmek zere ayanlar, padiahn

208
Gek, a.g.e.

209
AHMAD, Feroz, Vanguard of a Nascend Bourgeasie : The Social and Economic Policy of Young Turks,
Social and Economik History of Turkey, iinde, der: O. Okyar&H. nalck, Ankara, Meteksan Yaynlar,1980,
s: 330

210
Karpat, 1973, s: 40

211
Gek, 1999, s: 198
kontrol dnda olduka canl bir ticaret hayat yrtebilmilerdir. Ancak 19.yzylda

devletin merkezileme abalar erevesinde hedef tahtasna yerletirilen ayanlar byk bir

servet kaybna uradlar.

Varl Sanayi Devrimine dek kendini ykc bir nitelik tamayan Kapitlasyonlar,

19.yzyln zellikle ikinci yarsndan sonra imparatorluun tm sosyo-ekonomik dengelerini

alt st etti. Bu srete, 1838 tarihli ngiliz-Osmanl ticaret anlamasnn ve bunu takip eden

dier devletlerle yaplan ayn mantktaki anlamalarn ticaret tekellerini ve i gmrkleri

kaldrarak piyasay ucuz maml rnlere bomasnn etkisi byktr. Geleneksel imalat

sektrn isizliin ve kargaann kucana atan bu gelime, aslnda Mslman bir

burjuvazinin oluma dinamiini yok eden balca sebep deildi. ncelikle siyasal faktr,

imparatorluktaki imalat sanayisini, sermaye birikimine izin vermeyen, nceden belirlenmi

bir i blm snrlar iine hapsediyordu. Siyasal otoriteden bamsz sermaye birikiminin

garantisinin olmad ortamda, geleneksel zanaatlerin ykma uramasnn Bat tarz kapitalist

gelimenin muhtemel bir dinamii yok ettiini sylemek zor olacaktr 212. Tm elikilerine

ramen Osmanl Devleti Batnn ekonomik nfuzunu krmak iin yerli bir sanayi

gelitirmeye alt. Bu amala devlet nclnde fabrika ve irketler kurulmas, 1867

ylnda bir sanayi mektebinin almas ve yerli rnlere piyasa olanaklarnn salanmas gibi

bir dizi uygulamann hayata geirilmesine ramen, kendi pazarn korumaktan aciz kalnd

noktada bu nlemler kalc sonular douramad. 1840-1860 yllar arasnda yaklak 160

fabrika kuruldu; ancak bu fabrikalar sermaye ktl ve nitelikli igc azlnn yan sra Bat

rnleriyle rekabet edemediklerinden dolay iletilemedi 213. Sanayii tevik amacyla 1873

tarihli bir kanunla fabrika kuracaklara gmrk ve vergi muafiyetleri tannm, 1897de ise

yeni tesisler iin 10 yl vergi muafiyeti gibi geni ayrcalklar salanm olsa da istenen verim

212
Keyder, 1999., s: 49

213
Gek, 1999., s: 247
bir trl alnamad 214. Batnn Osmanl mparatorluundaki sermaye yatrm ile

Osmanlnn hem devlet hem de zel giriimler araclyla gerekletirdii yatrmlar

arasnda uurum 19.yzyl boyunca derinlemeye devam etti. 1883 ile 1913 yllar arasnda

milli sermayeyle kurulan kurulularn says 46, bunlara yatrlan sermaye ise 110 milyon

kuruta kalrken, ayn dnemde yabanc yatrmclarn kurduklar 39 iletmenin toplam

sermayesi 1 milyar kuruu bulmutur 215. Osmanl mparatorluunda sanayileme ataklarnda

ilk gze arpan unsurlardan biri byk tesislerin devlet tarafndan kurulmu olmasdr;

bunlarn ounluu askeri ihtiyalar karlamak iin iletime geirilmitir. mparatorluk

ciddi bir sanayileme projesi iin 1908 devrimiyle ibana gelerek kadrolar beklemek

zorunda kalmtr.

Osmanl Devleti, 19.yzylda liberal bir ekonomi politikas izlemitir; bu durumda

Byk Devletlerin yaptrmlarnn nemli bir rol olmasna karn Tanzimat brokratlarnn

da Batl liberal tutumlar etkilidir. Ancak kapitlasyon rejiminin sonucu maruz kalnan

olumsuz koullar, hem snai giriimleri hem de Mslman bir burjuvazinin oluumunu

engelleyici sonular dourmutur. Batdan alnan borlar milli bir burjuvaziyi finanse

etmek iin kullanmak yerine askeri tehizat ve sarayn lks harcamalar gibi verimsiz

alanlara aktaran devlet, borlarn deyemedii noktada mali iflasa giderek kaynaklarn

yabanc devletlerin denetimine sundu. Gelinen bu noktada kapitalizmin dinamizmiyle

geleneksel toplumsal yaplar yerle bir eden etkilerinin yan sra brokrasinin de pay es

geilemez. Brokrasi snf, zel mlkiyetle olmasa da bilgi ve becerileriyle edindikleri idari

konum ve Bat tarznda toplumsal ve ekonomik gayelerle eylemlerine yn vermeleri

214
ELDEM, V., Osmanl mparatorluunun ktisadi artlar Hakknda Bir Tetkik, Ankara, Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, 1994, s: 59

215
Eldem, a.g.e.
erevesinde bir eit burjuva niteliine sahip toplumsal grup oluturdular 216. Padiahn

imparatorluk iindeki ekonomik ve toplumsal kaynaklar denetleme erkini elinden alan bu

snf, kendisine dar alanda, devlet memuru olarak ayrcalklarn devam ettirebilecei bir

kapitalist btnleme modeli ynnde tavrn koydu 217. Batl liberal deerlere yakn duran

bu snf fiiliyatta eliik bir karakter gsterir. Brokrasi rakip g odaklarnn domasn

kendi varl iin tehdit gren anlaylar yznden, milli burjuvazinin oluabilmesi iin

yeterince destek olmamlard; komprador burjuvazi ise kapitlasyonlarn koruyucu

emsiyesi altnda i grd iin denetim d gelimiti. Brokrasinin bu duruu,

imparatorlukta 1908 ylnda gerekleen burjuva-demokratik devriminin, burjuva snf

yerine, brokrasinin burjuva ideolojisiyle hareket eden tatminsizler kesimi tarafndan

srklenmi olmasnda etkisi byk olacaktr. 1908 ylnda iktidar ele alacak ttihat ve

Terakki Cemiyeti mensuplarnn, lkede milli nitelikte bir burjuvazi ve milli ekonomi ina

etme ynndeki kararl giriimlerinin, Tanzimat brokrasisinden farkllatklar ba eken

unsurlardan biri olmas da kayda deerdir.

2.3.3. Osmanlda i Snfnn Douu

Osmanl mparatorluunun Tanzimat dnemi sonrasnda girdii liberal ekonomik

sre erevesinde modern ortamda ilk snai iletmelerinin kurulmas, lkede bir ii

snfnn dou koullarn hazrlad. 1908 devrimine dek toplumsal yap iinde belli belirsiz,

ok kk bir saysal orana ulaabilen ii snf en fazla Balkanlar blgesinde younluk

gstermekle birlikte, Anadolu ve Arap vilayetlerinde de varl hissedilir boyuta ulamt.

Osmanl ii snf her biri ayr manta gre i gren, birbirinden kesin izgilerle ayrlan,

hatta taban tabana zt deerlere ve tariheye sahip iki farkl kesime blnmt: ekonominin
216
Bu ynde bir yorum iin bkz. Gek, 1999, s:176-189

217
Keyder, 1999., s: 44
modern sektrnde istihdam edilenler ile geleneksel zanaat sektrnde i grenler. Modern

sanayi kesiminde alan iiler snf bilincine sahip bir grnm arz ederken kapitalist sektr

dnda kk atlye ve evlerde alan geleneksel sanayi iileri ise hem snf bilinci hem de

bamsz snfsal rgtlenmelerden habersiz alma hayatlarn srdrmlerdir 218.

19.yzylda piyasaya dolan yabanc sanayi rnleriyle yarabilmek iin alan modern

iletmeler nitelikli ii ihtiyalarn zanaatkar kesimden karlamtr ve bunun sonucunda

ortaya geleneksel deerlere sahip bir igc kmtr 219.

1908 yl itibariyle Osmanl mparatorluunda bulunan sanayi iilerinin saysnn

200-250 bin saylar civarnda olduu tahmin edilmektedir 220. Gelimi Bat lkeleriyle

karlatrldnda olduka dk olan nfus iindeki saysal oranlarnn yan sra etnik

iblm temelinde fabrikalar iinde konumlanm olmalar da iilerin snfsal bilince

ulamalarnn yolunu tkayan nemli bir engeldi 221. Osmanl mparatorluu iindeki iilerin

aralarnda herhangi bir organik badan sz etmek gtr; etnik ve lokal balamda rgtlenen

iiler genellikle birbirlerinden bamsz gndemlere sahiptiler. Bu ii kitlesi arasnda Trk

unsurunun olduka zayf olmas da dikkate deer bir dier olgudur. statistiki verilere gre,

20.yzyln balarnda 1587 iletmenin ancak 60 fabrikayd ve buralarn ou yabanc

uyruklar ya da yerel aznlklarn elinde bulunuyordu; sz konusu iletmelerde alan

218
VATTER, S., amn Militan Tekstil Dokumaclar: cretli Zanaatkarlar ve Osmanl i Hareketleri, 1850-
1914, Osmanldan Cumhuriyet Trkiyesine iler, 1839-1990, iinde, der: D. Quartaert&E. J. Zrcher,
stanbul, letiim Yaynlar, 1998, s: 56

219
Vatter, a.g.e.

220
KARAKILA, Y.S., Osmanl Sanayi isi Snfnn Douu, 1839-1923, Osmanldan Cumhuriyet
Trkiyesine iler, 1839-1950, iinde, der: D. Quataert&E.J.Zurcher, stanbul, letiim Yaynlar, 1998, s: 51

221
AHMAD, F, Osmanl mparatorluunun Son Dnemlerinde Milliyetilik ve Sosyalizm zerine
Dnceler, Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik, iinde, der: M.Tuncay & E.J. Zurcher,
stanbul, letiim Yaynlar, 2000, s: 16
iilerin ounluu da Trk asll deildi 222. Snai retimde younlama bakmndan en ne

kan Osmanl ehri Selanikti. ehir, gl imalat sektr sayesinde ve toplam ehir

nfusunun tahminen %17sini kapsayan sanayi iisi kitlesiyle imparatorluk iinde ei

benzeri olmayan bir sanayileme rnei sergilemitir 223.

Osmanl mparatorluunda modern anlamda ilk ii hareketleri lkeye yeni yeni

girmeye balayan Bat teknolojisi ve makinalarna tepki olarak bu makinalar tahrip etme

erevesinde gelimitir; 1839da Slevnede bir fabrikada kadn iiler kendilerini

yerlerinden edecei korkusuyla makinalara isyan ederken, 1851de Samakofta kadn tekstil

iileri ayn ekilde bir tekstil taran krma giriiminde bulunmulardr 224. mparatorluk

iindeki ilk grev hareketine, 1872 ylnda Beyolu telgraf iileri tarafndan giriilmi olduu

ileri srlse de 225, daha nce 1963te Zonguldak kmr madenindeki iiler greve

gitmilerdir 226. 1908 ncesindeki grevleri cret konusuna odaklanan, ekonomik nedenli

hareketlerdi; ancak bunun yan sra i saatlerinin ksaltlmas iin de greve giden iiler

vard 227. 1908 devrimi ncesinde imparatorlukta alma hayatn ya da iyeri koullarn

dzenleyen kanunlarn olmamas da bu grevlerin oluumuna zemin hazrlamtr.

222
YALIMOV, ., 1876-1923 Dneminde Trkiyede Bulgar Aznl ve Sosyalist Hareketin Gelimesi,
Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik, iinde, der: M. Tuncay&E.J. Zurcher, stanbul,
letiim Yaynlar, 2000, s: 134

223
QUATAERT, D., Selanikte iler, 1850-1912, Osmanldan Cumhuriyet Trkiyesine iler, 1839-
1950, iinde, der: D. Quataert&E.J. Zurcher, stanbul, letiim Yaynlar, 1998, s: 28

224
Her iki olay da Oya Sencerin Trkiyede i Snf (1969-stanbul) kitabndan aktaran, Karakla, 1988, s:
28

225
Oya Sencer (1969)in saptamasn, aktaran, Karakla, 1988, s: 30

226
Anonun (lk i Hareketleri, Sosyalizm ve Toplumsal Mcadeleler Ansiklopedisi, IV. Cilt, stanbul, 1989)
verdii bilgiyi aktaran Karakla, a.g.e., s: 30

227
Karakla, a.g.e.
 1908 ncesi itibariyle henz iilerin snfsal bilinci olumasa da hak talepleri iin

genelde fabrika snrlarna skan grev hareketlerine kalkmalar bu kiilerin modern ii

snf potansiyeline bir lde sahip olduklarna iaret eder. Ancak iilerde yaygn bir

sosyalist bilincin oluaca koullar iin, imparatorluk henz ok erken bir sanayileme

safhasndadr. Grece az saydaki alan ii nfusu genelde zanaat sektrnde istihdam

edildiinden dolay bunlar kendilerini snflarndan ok altklar ikollaryla zdeletirme

tutumu iindeydiler 228. Tm bu olumsuzluklar imparatorluu zellikle 19.yzyln son

yllarnda yaylma gsteren, sosyalist dncelerin girmesini engelleyemedi. mparatorluun

Bat ksmnda, aznlk gruplar arasnda yaylan sosyalizm, milliyetilikle el ele gitmitir.

Ermeni kurtulu hareketinde Tanak Partisi ile birlikte ba eken Hnak Partisi kurulduu

1887 ylndan beri Marksist olduklarn savunmaktaydlar. Bunun yan sra Makedonyann

bamszl ve sonrasnda Bulgaristana katlmasn salamak iin kurulan IMRO

(Makedonya Devrimci rgt) iinde nemli roller stlendiler. 1905 ylnda rgtten

kendisini ayran bu grup Bulgar Sosyal-Demokrat i Partisini kurmulard. Bunun yan

sra Selanikte yelerini ounlukla Yahudilerin oluturduu bir ii federasyonu

kurulmutur.

2.4. Dnen Osmanl Aydn ve Jn Trk deolojisinin Douu

19. yzyl, Osmanl dnce tarihi asndan szcn tam anlamyla dnm

noktasdr. Osmanl Devleti yzyllardr srdrd geleneki izgisini krp Batya

ynelirken, yeni gidiat etkisini dnsel hayatta dolaysz ekilde hissettirdi. III. Selim

dneminden itibaren yurtdnda daimi eliliklerin almaya balamas ve II. Mahmut

dneminden balayarak gnderilen renciler, imparatorlukta Avrupay tanyan ve Osmanl

lkesiyle Bat arasndaki gelimilik uurumunu yakndan grme frsat bulmu kiileri

228
Ahmad, 2000, s: 16
vcuda getirdi. Batyla dorudan temasa gemi kiilerin ekirdek kadrosunu oluturduu

Tanzimat brokratlar, iktidar ele alr almaz toplumsal mhendislik olarak da

nitelendirilebilecek bir Batlama projesini uygulamaya koydu. Gelenekselle atmadan

yanlarna ek olarak adapte edilen Bat tarz kurumlar, tam bir dalite eklinde seyredecek

ekilde yaplanacak olan Osmanl modernitesine hz verdi. Bu ikilik siyasi ve toplumsal

hayata damgasn vururken Batyla geleneksel arasnda skan bir aydn kesiminde

douuna zemin hazrlad.

Avrupa kltr hayatnda devrim yapan matbaann Osmanl lkesine icat ediliinden

279 yl sonra 1729da girebilmi olmas ve varlna fazla gerek duyulmam olmas

muhtemeldir ki 229, aldktan 13 yl sonra sadece 17 kitap basldktan sonra kapanmas

Osmanlda canl bir popler kltr olmadn iaret eder. Eitimin, millet olarak tanmlanan

dini cemaatlerin ruhani kurumlarnn elinde olduu bir ortamda zellikle Mslman

tabakann ne denli Batdaki kltrel ve bilimsel gelimelerden tecrit olmu ekilde yetimi

olabilecei kolaylkla tahmin edilebilir. Osmanlnn klasik dneminden kp kurumlarnn

sistematik bir yozlamaya gittii 17. ve 18. yzyllarda ulema tabakasndaki banazlk,

Mslmanlarn kltrel hayatn fel edecek seviyeye ulamt. Lale Devrinde balayp 18.

yzyl boyunca sren reformlar da zayf hareketler olarak kalm ve hakim dzen yoluna

devam etmiti. Tanzimat ise bir koputur nk Batllamaya ve modernlemeye doru

atlm kesin bir admdr.

Tanzimat hareketinin en byk baarlarndan biri, kendi insann yani Tanzimat

aydnn yaratabilmi olmasdr. Modern basn organlaryla ilk kez Tanzimat Dneminde

tanan imparatorluk, zellikle gazeteler yoluyla kamuoyu denen olguyla da ezamanl olarak

tanm oldu. 1831 ylnda kurulan Takvim-i Vekayi, devletin resmi gazetesi olarak Osmanl

basn tarihinin balangc olurken, 1843 ylnda William Churchill adnda bir ngiliz

229
Akin;1996, s: 15
tarafndan karlmaya balanan Ceride-i Havasi yar zel bir nitelikte yayn hayatna girdi.

Osmanlda gazeteciliin asl balangc olarak kabul edilen Tercman- Ahval ilk zel

gazete olarak 1860 ylnda brahim inasi ve Agah Efendi tarafndan kuruldu. 1862de de

Tasvir-i Efkar adnda haftada iki kez yaynlanan gazetenin kurulmasnda da rol oynayan

inasi, hem adala mantksal, tutarl ve yansz bakyla ne karken dilin kullanmnda

yapt yeniliklerle aydn ve kitleler arasndaki iletiim kurulmasnn yolunun almasna

katkda bulunmutur 230. Batnn temsili kurumlarn Osmanl Devletinin de adapte etmesini

isteyen inasi, bu grn Ziya Paann Ryas adl eserinde yle savunmaktadr:

Bir kere Avrupa ktasnn zerindeki devletlere nazar buyurunuz. Rusya

devletinden baka yerde hi hkmet-i mstebide kald m? O dahi tedric ile

sair Avrupa devletlerindeki nizamt taklid etmeye uramyor mu? Fransa,

Avusturya imparatorlarnn, talya ve Prusya krallarnn ve ngiltere

Kraliesinin azamet ve evketleri Rusyada noksan mdr? Madem ki

Avrupann efkr- umumiyesi seyl-l-arz gibi bu cihete akmakda ve Napoli

ve spanya devletlerinin muhafaza-i istikbl in uradklar tahavvlt ve

izmihltat meydandadr ve madem ki Devlet-i Aliyye dahi Avrupa

devletlerinden madddur. Btn leme muhalif olarak bizim bu halde

bekmza imkan olmaz 231

1860larda Tercman- Ahvalin yannda kurulan Muhbir, Vatan ve Ayniyye-i Vatan

gibi yeni siyasal gazetelerle basn daha da eitlenerek zenginleti. Ancak basnda hkmeti

eletiren yazlarn oalmas, gazete mensuplarna hapis, para, gazete kapatma gibi cezalar

230
Karpat, 1964, s: 259

231
inasinin Ziya Paann Ryannamesi adl eserinden alnty aktaran, HANOLU, M.., Bir Siyasal rgt
Olarak Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk, 1889-1902, stanbul, letiim Yaynlar, s:
27-28
ngren 1864 tarihli Matbuat Kanununnun karlmasn beraberinde getirdi. Ali Paa

hkmeti zamannda basna uygulanan basklar ve sansr lkenin basna hayatn fel etti.

Matbuat kanununun yaynlanmasndan 1 yl sonra ttihad- Hamiyet (ya da Meslek) adnda

gizli bir rgt kuruldu. Hkmet kart alt gen tarafndan kurulan bu rgtn

kurucularndan biri de inasi Avrupaya katktan sonra Tasfir-i Efkarn editrln yapan

Namk Kemaldi. Bu kiileri bir araya getiren ortak neden Ali ve Fuat Paalarn politikalarna

kar olmalaryd; iktidardaki bu kiilerin, Byk Devletlere yaklamlarn fazla tavizkar

buluyor ve Osmanl mparatorluunun egemenlii ve btnlnn yeteri kadar

korunamadndan dolay devletin dalmaya doru yaklatn dnyorlard 232. zm,

halka siyasal haklar tanmakta bulan bu kiiler, bylece gayri-mslim halkn Osmanl

Devletinden ayrlmak istemeyeceini ve bunun sonucu Byk Devletlerin aznlklar adna

devlet ilerine mdahale edecek tabanlarnn kalmayacan dnyorlard. Byle bir

dzende halkn hem Tanzimatn getirdii yeniliklerden faydalanacan hem de kendi

siyasal kaderlerini kendilerinin tayin edeceini savunarak bu ekilde Tanzimat

brokratlarnn da basklarnn sona ereceine inanmaktaydlar 233.

1867 ylnda Pariste srgn olan Mustafa Fazl Paa, lkesindeki merutiyeti akm

desteklediini gstermek iin Franszca yazd baz mektuplar yaynlad. Bunlardan birinde

kendisinin Gen Trkiye Partisinin temsilcisi olduu yolunda bir ibare vard: Yaktrma

Avrupada tutulunca, daha nce kurulmu olan rgt Pariste tekrar dirilten Namk Kemal,

Ziya Paa ve Ali Suavi yeni rgte Yeni Osmanllar Cemiyeti ismini benimsediler 234. Bu

tarihten sonra Osmanldaki zgrlk ve merutiyeti akmlar, Franszcadan adaptasyonla

232
Akin, 1998, s: 22

233
Akin, a.g.e

234
Akin, 1998, s: 23
Jeune Turc (Gen Trk) olarak adlandrlmaya baland.

Ali Paann lmnn ardndan yeni sadrazamn genel af karmasndan yararlanan

baz cemiyet yeleri lkeye geri dndler, ancak ksa srede iktidarn basna kar tutumunda

ok da fazla bireyin deimediini grdler. Dnenlerin arasnda Namk Kemal 1872de

bret gazetesini kurdu, ancak gazete 3 kez tatil edildii gibi Namk Kemalde defalarca

srgn yedi. Bu kapatmalardan birinin sebebi Namk Kemalin aheseri olan Vatan yahut

Silistre adndaki oyundu. Basit ekilde vatanseverlik temasn ileyen oyun, sergilendii

daha ilk gecede seyircilerde byk bir duygu hezeyanna yol am ve hem tiyatro iinde

hem de sokaklardaki insanlar Namk Kemal lehinde gsteriler yapt. ktidarn tepkisine yol

aan oyun sonras yazar, yine srgne gnderildi.

Namk Kemalin dnsel balamda yapmaya alt, Franszlarn Aydnlamas

geleneinin demokratik-liberal grlerini slama harmanlayarak bir sentez yaratmakt. Bu

abasnda zellikle Kuranda geenmeveret yani danma kavramna bavurarak

parlamenter ynetimin slamla elimediini ortaya koymaya yani parlamentoyu

merulatrmaya alyordu. John Lockela benzer ekilde doa haklarn ilahi temele

dayandran Namk Kemal, toplum szlemesini kabul ediyor ancak zorba bir iktidara isyan

meru saymyordu 235. O da dier Gen Osmanllarn ou gibi devleti amalar ve karlar

asndan tm toplumsal yapyla bir tutarken, model aldklar Bat dnyasnda devlet-toplum

ilikisinin asl iliki tarzn kavrayabilmi deildi 236. Aydnlar Avrupa medeniyetinin yetenek

ve yaratclk sayesinde yaratldn dnrken toplumsal glerin etkisini gzden

karyorlard. Bat kurumlarn kendi brokratik gemilerinin nda alglamaya

almalar da bir dier handikapt.

235
AKN, Dnce ve Bilim Tarihi (1839-1908), Trkiye Tarihi, III. Cilt, iinde, der: S. Akin, Ankara,
Cem Yaynevi, 1988, s: 324

236
Karpat, 1964, s: 261
 Tanzimatla balayan laiklii Osmanl kurumlarna yayma sreci, etkisini Osmanl

dnrlerinde gsterdi. Ancak, dier slam lkelerinin modernleme tarihlerinde de sk sk

grlen Bat-slam dalitesi bu yzyln hem Osmanl brokratn hem de aydnn etkisi

altna ald. Osmanlclk fikri erevesinde Namk Kemal tm unsurlar Osmanl Devleti

altnda btnletirecek bir ulusuluk ynnde tavrn koyarken Trklk ve slamclk

unsurlarn da dncesine eklemlendirmekteydi. Nfus ve yetenek sahibi olmas asndan

Trklerin Osmanl Devletinde ne kan unsur olduunu savunan yazar, Trklerin

arkalarna aldklar zengin gemilerinin ve Batya yakn corafi konumlarnn yardmyla

tm dier Asyal toplumlar da uyandrabileceini dnyordu 237. Yeni Osmanllarn ne

kan isimlerinden biri olan Ali Suavi de Trklerin yksek niteliklere sahip bir rk olduunu

veslam uygarlna en byk katklarn Trkler tarafndan yapldn ileri srd. Suavi,

Namk Kemal gibi hukukun temelinin ilahi olduunu kabul ederek demokrasi dncesini

slamla temellendirmeye alt, ancak Namk Kemalden ileri giderek zorba iktidara isyan

etme fikrini slami bir takm gerekelerle merulatrarak savunabilmitir 238. Yeni

Osmanllarn Osmanl politik kltrne en byk katklar Vatan kavram ile tm dini,

etnik ve yerel aidiyetlerin nne geen tm ulusu bir noktada birletiren st kimlik yaratma

abalaryd. Daha nce etnik ya da dinsel erevede kendine sadakat ve aidiyet ekilleri

gelitirmi olan Osmanl toplumunda tm alt kimlikleri kendinde toplayan vatan ballk

ve vatan sevgisi kavramlar ile formle edilen bu st kimlik, Osmanlclk dncesinin de

pratie geirilmesini amalayan dev bir admd. Namk Kemalin Vatan yahut Silistre

oyunundaki kahraman slam Bey vatan bir ok insan besleyen ya da herkesin haklarn

237
Akin, a.g.e.

238
Akin, 1988, s: 326
ve cann koruyan bir anne 239 olarak grmekteydi. Namk Kemal, vatan temasn ne

kararak bunu milliyeti bir ideolojiyle harmanlamas Batdaki ideolojik, kavramsal

ereveyle paralel bir izgideydi; o sadece slami deerlerle Hristiyan deerleri yer

deitirmiti.

Yeni Osmanllarn ulusu ve merutiyeti fikirleri ve Fransz Aydnlanm dnn

Osmanl koullarna adapte etme abalar, lkenin 1876-77 arasndaki meruti rejim

deneyinde de etkili oldu. Bu kiilerin devrimci, ulusu ve liberal eksende oluturmaya

altklar ideoloji, 1908 devrimini rgtleyen ttihat ve Terakki Cemiyetine mensup gen

kuan ideolojik geliiminde etkisi byk oldu. Ancak, lkeye pozitivist dnceyi ithal

eden Ahmet Rza, bireycilik kavramna vurgu ile toplumsal dnm ne karan Prens

Sabahattin ve Pan slamist Mehmet Murat ikinci Jn Trk dalgasn harekete geiren kiiler

olarak hem ideolojik hizmetleri hem de rgtsel faaliyetleriyle ttihatln gerek fikir

adamlar oldular. Entellektel etkinlikleri II. Abdlhamitin istibdat rejimiyle e zamanda ki

bu Ahmet Rza ve Sabahat iin daha ok geerlidir- Avrupadaki sosyo-politik ve dnsel

hayatnn da nabzn tuttular.

Fransaya ziraat renimi iin giden Ahmet Rza yurda dndkten sonra eitli

memuriyet grevlerini stlendi. Memuriyetleri esnasnda Fransa ve lkesi arasndaki hem

materyal hem de zihinsel gelimilik uurumundan fazlasyla etkilenerek Fransaya geri

dnd ve orada geri kalm halklarn geriliklerini incelemeye koyuldu. Bu incelemeleri

esnasnda Fransadaki pozitivist evrelerle yakn temasa geen Ahmet Rza, metafizii

reddederek bilimin stnlne dayanan ve toplum olaylarnn bilimle aklanabileceini

savunan bu akmn saflarna dahil oldu. nl sosyolog Auguste Comteum kurduu

pozitivizm bilimsellie ar vurgusuyla ilerici bir grn arz etse de toplumsal olaylar

aklarken tutucu bir tutum gstererek kendi tespit ettikleri toplum yasalar erevesinde

239
Namk Kemalin Vatan yahut Silistre oyunundan alnt yapan, Karpat, 1972, s: 266
toplumsal ilerlemenin dzen iinde geliebileceini ve bu durumda devrime gerek olmadn

ne karyordu. Dzen ve ilerleme unsurlarnn ne kt pozitivist dnce ayn

zamanda dini az ok dlayan bir perspektife sahipti. Pozitivizm Hristiyanlkla dorudan

ilikisinin olmamas da akm Ahmet Rza iin cazip klmtr 240. Bunun yan sra

pozitivizmin devrim dncesini reddetmesi, dalma potansiyeli yksek olan Osmanl

Devleti iin uygun bir durum arz ediyordu. Ayrca pozitivizmin uzmanlar yani sekinleri

topluma yn verecek kiiler olarak ne karmas hem Ahmet Rzann snfsal konumuna

hem de bu erevedeki tepeden inmeci tavrlarna olduka uygundu 241. Ahmet Rzann

ithal etmi olduu pozitivist dnce elitist ynetime meyilli ittihati subaylar etkilemekle

kalmam, Cumhuriyet Devri Trk yneticilerini de fazlasyla cezbetmitir.

Kafkasyadan gen ve Rus jimnaznda eitim alan Mehmet Murat 1873te

Moskovaya niversite renimi grmeye gnderilirken kaarak stanbula geldi 242.

Abdlhamit zamannda ykselerek tannm bir yazar ve Mlkiyede profesr olan Mehmet

Murat 1866da karmaya balad haftalk Mizan gazetesinden dolay Mizanc Murat

olarak tannr. Murat, liberal ve merutiyeti bir profesr olmakla birlikte onu asl

ilgilendiren konu, Abdlhamitin halifelii etrafnda tm slam dnyasnn birletirilmesi ve

meveret usulnn uygulanmasyla birlikte tm Mslmanlarn ortak kanunu olan eriat

altnda byk bir Mslman Merutiyet rejiminin kurulmasyd 243. Gezetesinde padiaha

vgler yadrp, eletirilerini sadece hkmete ynelten Murat, buna ramen 1890da

Mizann kapatlmasna engel olamad. ttihat ve Terakki Cemiyetiyle de snrl ekilde de

240
Akin, 1988,- s: 333

241
Akin, 1988, s: 333

242
Berkes, 1973, s: 348

243
Berkes, a.g.e.
olsa temasa gemi olan Murat, belki de bundan dolay Abdlhamitten yeterince yz

bulamad 244 ve Fransaya giderek oradaki Osmanl aydnlarna katld. Ancak Ahmet Rza ve

evresinden pek yz bulamad. Murat, padiahn mutlak otoritesini eriatn meveret ilkesi

balamnda kstlamak ve imparatorluktaki milletler arasnda karlkl gven yaratmak

dorultusunda gerekletirilecek reformlar nerdi. Ahmet Rza drst bir ynetim kurularak

eitimin ve bilimsel hayatn gelitirilmesini salamak dncesini ne karrken Murat,

eriat uygulayacak bir Pan-slam devletinin kurulmasn amalamaktayd. Bu iki kiinin

temsil ettii gruplar atmaya girince Ahmet Rza grubu onun islamclyla alay etmeye o

da bu grubu dinsizlikle sulamaya balad 245. Murat daha sonra Kahireye geerek MizanI

orada karmaya balad.

Hanedana mensup bir kiinin olu olan Sabahattin, padiahla itilafa den babasnn

Avrupaya kamas, onun yurtdndaki muhalif aydn evresine dahil olmasn salad.

Avrupada kendisine prestij kazandrr diye isminin nne prens nvann getiren

Sabahattinin Parise gelmesi oradaki aydnlar arasnda yeni ayrlklara yol at. Sabahattin

pozitivist Ahmet Rzann aksine rakip Le Play okuluyla balant kurdu. Hem pozitivizm

hem de Le Play okulu o zamanlarda bilimsel nitelikteki iki sosyoloji akmlar olmaktan ok,

ideolojik temelli akmlard; her ikisi de Fransz Devriminin dnceliine tepki nitelii

tayorlard 246. Le Playcilerden Edmond Demolinsin Anglo Saksonlarn stnl Neden

leri Geliyor adl eseri Sabahattinin grleri zerinde byk etki yapt. Demolins bu

kitabnda toplumlar, communautaire ve particulariste olarak ikiye ayryordu; ilk

kategorideki toplumlarda aile, kabile, klan ya da devlet gibi toplumsal zmreler ne karak

244
Akin, 1998, s: 44

245
Berkes, 1973, s: 349

246
Berkes, a.g.e.
bireyin kiisel iradesine kendi dnda yn veriyorken; ikinci kategoride bireyin belirleyicilii

ne karak toplumsal zmreler bireyler etrafnda ekilleniyordu. Birinci kategoriyi Dou

toplumlar temsil ederken, ikinci kategori iin en iyi rnek Anglo-Sakson toplumsal

yapsyd. Bu gr erevesinde Sabahattin Osmanl toplumunun birinci kategoriye dahil,

kiisel giriimi ezen bir yapya sahip olduu sonucunu karmt. mparatorluun geri

kalmln sosyolojik temellere vurgu yaparak aklamaya girimesi Sabahattini dier

Osmanl aydnlarndan farkl bir noktaya srklyordu. Ancak Sabahattinin toplumun bireye

dayanmas gerektiini aklad u satrlarda dahi Kurandan alntlarla meruiyet aramas

dier aydnlarla ortak bir izgiye kendisini eker:

Kuran- Kerimde Ey iman edenler! Sizler kendinizi dzeltmeye

bakn! (Maide/105) ve nsan iin kendi altndan bakas yoktur.

(Necm/39) mbarek ayetleriyle kesin olarak varlna iaret edilen

Teebbs-i ahsiye gelince, bu bir toplumu meydana getiren fertlerden

her birinin hangi cemiyette olursa olsun yaamak iin ailesi, akrabas ve

hkmetine dayanacak yerde dorudan doruya kendine gvenmesi,

baarsn kendi teebbsnde aramasdr 247.

Osmanl Devletindeki ar merkezi idare yapsyla zel giriimin ilerlemesinin

imkan olmayacan savunan Sabahattainin, Yemenle Selanik gibi birbirleriyle ilgisiz iki

halkn bulunduu blgelerin ayn merkezden ayn zihniyetle ynetilmesini eletirmesi 248 de

olduka arpcdr. Sabahattinin asl davas Abdlhamiti devirmekten te bu doulu

toplumsal yap ve Doulu zihniyetten kurtularak Bat toplumlar ynnde dnmdr.

247
PRENS SABAHATTN, Grlerim, Der: Ahmet Zeki zger, stanbul, Buruc Yaynlar, 1999,

s: 41

248
Sabahattin, 1999, s: 39
 Bu hizibin dnda biri olan Rusya gmeni Yusuf Akura, ilhamn pozitivizm ya

da Le Playcilikten deil Science Politiquw okulunda ders ald Albert Sorel, Emily Boutmy

ve Funck Brentano gibi tarih, ekonomi ve milliyetler sorunlaryla ilgilenen profesrlerden

alyordu 249. Rus arlndan gen Kazanl bir Tatar olan Akura panislavist politikalardan

ve milliyetilik davalarn gden halklardan olduka etkilenmiti. Kazanda islamiyeti

adalatrmak iin bir ok giriimde bulunmu olmasnn yan sra aydnlarla halk

yaknlatrmak iin dilin sadeletirilmesi zerine almalar yapmt. Bu ortamda yetien en

ok etkilendii dnr, Mslman-Trk halklarnn kltr ve eitim yoluyla birlemesini ve

bunun laik bir temel zerinden yaplmasn savunan smail Gaprisnki idi 250. Akura,

Osmanlnn birliinin zlme halinde bulunduunu ve iindeki milletlerin ulusal

amalarna odaklanm olduunun farkndayd. Ermeni, Rum ve Arnavutlardaki milliyeti

kprdanmalar dier Osmanl aydnlarna gre daha aklc deerlendirebilen Akura, bu

ayrlklara aka hak verecek cesareti kendinde bulamadndan ses karamyordu.

Srgndeki yazarlar arasnda, reform sorununun yalnz ynetim sistemini deitirecek deil

tm toplumu kapsayacak bir devrim sorunu olduunu gren tek kii Akura olmutur 251.

1904te kan Tarz- Siyaset balkl yazsnda slam birlii, Osmanl birlii ve Trk

birlii olarak ayrd bu politikay st kapal biimde tartmaya aan yazar, Osmanl

milletinin yaratlmasnn imkanszlna dikkat ekerken, slam birliinin de Mslmanlarn

ounlukla Byk Devletlerin kolonileri altnda yazdklarndan dolay buna byk tepki

gstereceklerini savunmutur. Bu ada dinlerin toplumsal alandan kiisel alana kaydklarn

ve artk siyasette, rklarn rol oynadn belirterek 252 pan-Trkist bir siyasete gz krpmtr.

249
Berkes, 1973, s: 352

250
Akin, 1988, s: 338

251
Berkes, 1973, s: 353

252
Akin, 1988, s: 339
Aka Turancl savunamayan Akura bu fikriyat aydnlarn dikkatine sunmutur. Bunu

yaparken de Osmanlclk, slamclk ve Trkl ayr politikalar olarak ilemi olmas ve

Trkl ayr bir siyaset olarak ilemesi olduka kaydadeerdir 253.

1860larda Tanzimat brokratlarnn tekelci ynetimlerinin vcuda getirdii muhalif

Osmanl aydn tabakas yurtdnda edindikleri siyasal fikirleri Osmanl koullarna

uygulama abalaryla lkenin dn hayatna Batl tarzda bir alm getirdiler. Jn

Trklerin muhalefete geileri temelde siyasal olmayp bir zihniyet sorunuydu. Siyasal

alandaki yazlar, genelde ad grlen rejimden ikayetler ya da Fransz htilalinin

insanln nnde at yeni ufuklara iaret ederek Osmanlda da byle bir deiikliin

olmasnn gereinden bahislerle doluydu 254. lkedeki baskc rejim karsnda kabuklarna

ekilmek ya da konformist yaklamla dzende tutunmak yerine yurtdnda kurduklar basn

organlaryla muhalefetlerini ak ak direnmeleri olduka anlamldr. Fransz Aydnlanma

geleneini slami deerlerle uzlatrmaya alan bu aydnlar, merutiyet istemlerini de

slamdaki meveret ve ura kavramna atfta bulunarak savunmulard. Fransz htilalinden

sonra Osmanldaki unsurlarn millet sistemi iinde tasnif edilmesinin kullanlln yitirdii

noktada vatan kavram erevesinde bir st-kimlik yaratmaya alm ve ancak anayasal bir

rejim erevesinde modern anlamda vatanda yaratlarak mevcut kt gidiin nlenebilecei

savunulmutur. Eitim, toplumu ada ekilde dnm iin yegane zm olarak ne

karlmas tm Osmanl aydn kesiminde ortak yaklamdr. Osmanl aydnlar, II.

Abdlhamitin istibdat rejimi erevesinde bakentte fazla tutunamam ve bir ok kii

eyaletlerde ve yurtdnda faaliyetlerini srdrmtr. Bu muhalif aydnlarn ve bunlardan

etkilenen gen subaylarn yn verdii ttihat ve Terakki Cemiyeti daha ada bir siyasal

rejim iin eyleme geerek dncelere pratik uygulama alan amtr.

253
Akin, a.g.e.

254
Haniolu, a.g.e., s: 626
2.5. ttihat ve Terakki Cemiyetinin Kuruluu ve 1908 Devriminin
rgtlenme Aamalar
2.5.1. ttihat ve Terakki Cemiyetinin Oluum ve Yaylma Sreci
II. Abdlhamitin kurmu olduu despot rejime kar ilk kmldanlar

yksekretime devam eden genler arasnda balad. 1889da Askeri Tbbiyede renim

gren shak Skti, Mehmet Reit, Abdullah Cevdet, brahim Temo ve Hseyinzade Ali,

ttihad-i Osmani adnda gizli bir dernek kurdular. Dernein Fransz Devriminin 100.

ylnda kurulmu olmas bu kiilerin ilham kaynaklar asndan arpc bir ayrntdr. Askeri

Tbbiyeden dier yksek okullara da yaylan dernek, talyan ihtilalci Carbonari rgtnden

esinlenerek hcreler halinde rgtlenmeye alt. rgt uzun sre i eitim eklinde

toplantlar dzenlemekle kald, propaganda ve eyleme gemekte acele etmedi 255. Baz rgt

yeleri Abdlhamitin polisi tarafndan tutuklanp sonra salverildi. Yurtdna kaan brahim

Temonun ban ektii bir grup rgt yesi, Paristeki merutiyet yanls srgn aydn

evresiyle ilikiye geti. Bu aydn evresinin en ne kan kiilii olan Ahmet Rza ile

stanbuldaki ttihad-i Osmani yeleri arasndaki haberlemeler sonucu 1889 ile 1895 yllar

arasnda bir tarihte rgtn ad Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti olarak deitirildi 256.

Dernein bu ismi semesinde pozitivist dncenin iki temel ilkesi olan dzen (intizam) ve

ilerleme (terakki)den etkilenme sz konusudur. Pozitivist Ahmet Rzann telkinleri sonucu

terakki szc benimsenirken intizam szcnn muhtemelen devrimci ya da

devrimci olmas gerektii dnlen bir dernee uygun olmayaca kanaatine varld. ttihat

(birlik) szc ise Osmanlclk fikrine vurguyla rgt gayri-mslimlere de ekici klmak

255
Akin, 1998, s: 26-27

256
Akin, a.g.e.
iin yaplm bir manevra olarak seili olmas ihtimali yksektir 257. 1895 ylnda Ahmet

Rzann editrln yapt Meveret adl gazetenin Franszca ve Osmanlca olarak

karlmaya balanmasyla rgt kendine ait bir yayn organna da sahip olmutur.

1894-96 yllar arasnda bagsteren Ermeni krizi esnasnda Abdlhamit hkmeti

poplaritesini daha fazla yitirmi ve uluslararas erevede iyiden iyiye yalnzla itilmiti.

Bu dnemde Tin ye says hzl bir art gsterdi. Ermenilerin de imparatorluktan kopmas

tehlikesinin zlmeyi derinletirecekti. Ayrca Ermenilerin daha nce kopan Rum ya da

Srplar gibi belirli bir ekilde younlatklar bir blgenin olmamas ve ciddi bir sayya

ulaan nfuslaryla imparatorluun her yerinde yerleik olmalar, bunlarn Byk

Devletlerden alacaklar ayrcalklar imparatorluun btnl asndan daha da tehlikeli

klyordu. Ittihatilar Ermeni isyanndan fazlasyla etkilenerek eyleme geme karar ald.

rgt ilk kez bildirge hazrlayarak gizlice datt. Bildirgelerde Ermenileri kstahlndan

dolay knayan ifadelerin yan sra byle davranmalarnn istibdat rejiminin yol at kt

idare ve zulmden ileri geldiinin belirtilmi ve halka da Ermenileri slah etmek yerine

devlet kaplarn idareyi kt yola sevkedenlerin bana ykmalar tlenmiti 258. Bu

noktada ittihatlarn ErmenilerI dlamayarak onlar bir lde anlayla karlamalar gze

arpyor ki ilerki safhalarda bu durum bir eit ibirlii halini alacakt. rgt, bildiri

datmann yan sra 1896 ve 1897 yllarnda iki baarsz darbe giriiminde bulundu.

ttihat ve Terakki rgt tarihi belirsiz 39 maddelik rgt nizamnamesinde kurulu

amacnn hali hazrdaki hkmetin adalet, eitlik, zgrlk gibi insan haklarn ineyen, tm

Osmanllar ilerlemeden alkoyan ve vatan yabanc egemenlii altna dren ynetime

257
Akin, a.g.e.

258
Akin, 1998, s: 33
kar Mslman ve Hristiyan yurttalar uyarmak olduu belirtilmitir 259. Cemiyet, 3.

maddede hedeflerini rejimi insan haklarn koruyan ve uygarlkta ilerlemenin kayna olan

usul meverete dndrmek, hsn ahlakI korumak, genel eitimin ilerlemesine ve genel

olarak insanlk ve uygarla hizmet etmek olarak zetlemitir. Tzkte, cemiyetin merkezinin

stanbulda olaca ve bir reis ve drt yeden oluan stanbul Meclis-i daresinin rgtn

beyin takmn oluturaca ngrlmtr. Tara tekilat iin de bir reis ve iki yeden

oluan ube meclis-i idareleri eklinde bir yap gelitirilmitir. rgtlenme planna gre her

ye, kendisini rgte alan bir stn ve dier bir st ve de kendisinin rgte

kazandrabilecei bir astn ieren kiiyi tanyabilir. Her yenin bir kol ve sra numaras

vardr ve doru haberler kk numaradan bye doru iletilirken, emirler ters istikameti

izleyerek ulatrlr. Tzn 15. maddesine gre cemiyetin esas defteri gvenlik nedenleri

ile bir yurtd ubesinde tutulacakt 260.

1896 ylndaki darbe giriimi sonras sertleen hkmet denetimi sonucu stanbul

gvensiz bir ortam halini alnca, ttihat hareketin arlk merkezi yurtdna kaydrld ve

1906 ylna kadar da rgtn gidiat bu srgnler tarafndan belirlendi. Ancak, Paris

merkezli bu srgn younlamas hareketi beslerken ayn zamanda rekabet ve saflamalara

da zemin hazrlad. G edenlerin hepsi Ahmet Rzann liderliinde hareket etmeye hazr

deildi. Sk bir pozitivist olan Ahmet Rzann dini dlayan dnsel konumu, birok

ittihatinin kabul edebilecei snrlar amt 261. Ahmet Rzann liderliinde ilk byk tehdit

1896da Mizanc Muratn Parise varmasyla ortaya kt. Ahmet Rzann sert ve uzlamaz

kiiliinin yan sra dine yaklamndan da rahatsz olanlar, ounluk elde ederek Murat

259
Akin, a.g.e.

260
T tzn aktaran, Akin, 1998, s: 36-37

261
Zurcher, 1994, s: 91
rgtn Paris ubesinin bakanlna getirdiler. Ancak onun grlerinin rgtle

uyumayaca ksa bir sre sonunda ortaya kt. 1897de Murat, rgtn merkezini

Cenevreye tad.

Abdlhamit, 1897de Yunanllara kar at savata baar kazannca, artan

prestijini kullanarak ieride ve darda filizlenen muhalif hareketleri sindirme karar ald.

Ieride Harbiye Mektebinde ortaya karlan iktidar muhalifi hareketi, sorumlulara ar

cezalar vererek ezen padiah, yurtdndaki ittihat muhalefetle uzlama yoluyla baa kma

giriiminde bulundu. Yurtdndaki muhalifleri, yurda dnmeleri kouluyla affedeceine dair

bir bildiri hazrland. Bununla da kalnmad ve dnecek olanlara parasz pasaport, yolluk ve

hak ettikleri memuriyetlere yerletirilecekleri sz verildi. Mizanc Murat, Abdlhamitin

gnderdii arabulucuyla anlaarak, stanbula geri dnd ve bir grup nl Jn Trk de onu

izledi. Padiahla bu uzlama rgt iinde byk bir zlmeyi beraberinde getirdi. Muratn

yapt anlamann rgt balayc niteliinin olmamasna ramen, padiahn hkmet ya

da diplomatik servislerindeki arpalklarnn bir ksm Jn Trk tarafndan kabul edilmi

olmas, hareketin gvenirliini byk lde zedeledi 262. Sz konusu durum, Ahmet Rzaya

yarad ve tekrar rgtte saygn bir konum kazand. lkeye geri dnenler ise Abdlhamitin

oyununa geldiklerini ksa srede anladlar. Padiah, sz verdiklerinin birounu

gerekletirmedi.

1899 ylnda Abdlhamitin Badat demiryolu inaa projesinde Almanlara ayrcalk

tanmas ve Almanya ile gelien dostane ilikiler, ngiliz evrelerinde ve karlarn bu lkeye

balayan baz Osmanl evrelerinde tedirginlik yaratt. Jn Trk akm, bu evrelerden gelen

destek ve katlmlarla tekrar canlla kavutu 263. Abdlhamitin kardeiyle evli olan Mahmut

Celalettin Paa, bu projede Almanlara verilen paya kzan kesimdendi ve bu karar zerine

262
Zurcher, 1994, s: 92

263
Akin, 1998, s: 53
oullar Sabahattin ve Ltfullah da yanna alarak ayn yl Parise kat. Paann gelii Jn

Trkleri olduka heyecanlandrd. Bu noktada byk oul Sabahattin (Prens) rgt iinde

lider pozisyona oynamaya balad. Le Play okuluna bal sk bir liberal olan Sabahattin,

pozitivist ve Osmanlc fikriyat olan Ahmet Rza ile byk bir rekabete giriti. Bu rekabet

rgt iinde hizipleme yaratmaya balad. Sabahattin ve Ltfullahn giriimleriyle ilk Jn

Trk kongresi 1902 ylnda Pariste topland. Osmanl toplumunda yaayan bir ok aznln

temsilcilerinin de hazr bulunduu toplantda varolan hizipleme somut nitelie brnerek

rgtn blnml gzler nne serildi. Abdlhamit rejimini devirmek iin hangi

taktiin kullanlaca konusunda kan tartmada Sabahattin grubu, Avrupa mdahalesinin

zorunlu olduu yolundaki Ermeni tezlerini destekleyerek 264 Osmanl hkmetinin imza

koyduu anlamalardaki hkmleri yerinde getirmeye zorlamak iin Byk Devletleri

greve aran bir neriyi olumlu buldu. D mdahalenin yan sra devrimin sadece

propaganda ve yaynlarla yaplamayacan, askeri kuvvetlerin de bu almalara ekilmesi

gereini belirten smail Kemalin grne kar kan olmad 265. Ahmet Rza ve grubu ise

zellikle d mdahale konusunda sert tepki verdiler. D mdahale istemleri kongre

kararlarna 266 yansmad. Kongre sonucu rgt, savam iin kendine hedef semiti:

Osmanl Devletinin blnmez btnl, ilerlemenin koulu olmas itibariyle ite

gvenliin ve barn salanmas ve bata 1876 tarihli Kanun-i Esasi olmak zere Osmanl

Devletinin temel yasalarna saygnn salanmas.

ttihat ve Terakki rgt iin 1905 ve 1906 yllar nemli gelimelere sahne olmutur.

264
MNASSAN, A. T., 1876-1923 Dneminde Osmanl mparatorluunda Sosyalist Hareketin Douunda ve
Gelimesinde Ermeni Topluluunun Rol, Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik (1876-
1923), stanbul, letiim Yaynlar, 2000, s: 211

265
Akin, a.g.e.

266
Kongrede alnan kararlar iin, bkz. Akin, 1998, s: 59-60
1905 ylndaki Rus devrimi sonrasnda arn halkna bir parlemento bahederek snrl olsa

da anayasal monari rejimine geilmesi, Osmanldaki muhalif kesimi derinden etkiledi.

Rusya gibi Avrupada mutlakiyetiliin kalesi olarak grlen bir imparatorlukta bile halkn

ar dize getirmesi, bu kesimleri olduka umutlandrd. 1906da meydana gelen ran

Devriminin parlemento ve anayasann kabulyle sonulanmas, Osmanl mparatorluunda

Rusyadakine benzer bir etki yaratt. ran Devrimi, geri bir lkede dahi anayasal rejime

geilmi olmasna rnek tekil etmesi itibariyle olduka kayda deerdi. Osmanldaki

eitimli kesim arasnda Rusya ve randa meydana gelmi olaylar tartlmaktayd.

Buralardaki devrimci olaylara giderek daha fazla atfta bulunulmas, bazlarnn gidiat

durdurmak iin bir devrime ihtiya olduunu gz nnde bulundurduklarn

gstermekteydi 267. Osmanlnn komularnn devrimlerle sarslmas ittihatlara da moral

verirken, pratik dzeyde bu yllarda nemli gelimeler oldu. amda bu yllarda Vatan ve

Vatan ve Hrriyet adlarnda iki ayr rgt kuruldu. Vatan ve Hrriyet Cemiyetinde o

sralar amda 5. Orduda grev yapan Mustafa Kemal lider konumdayd. 1906 ylnda

Selanikte devlet memuru on arkada Osmanl Hrriyet Cemiyetini kurdular. Bu rgtn

ne kan kiilii olan Mehmet Talat, Selanik posta idaresinde alan bir memurdu. rgt

kurucularndan bazlar 1896daki ttihati avndan nce bu rgtle ilikisi olmu kimselerdi

ve Talat da bunlardan biriydi 268. Bu rgtn Makedonyada hzl bir ekilde yaylmas

Talatn stn rgtleyici yetenekleri sayesinde gerekleecekti. Gerek am, gerekse

Selanikteki bu rgtlenmelerin kuruluunda, 1905 Rus Devrimi ve 1906 ran Devrimleri

sonucu bu lkelerde kurulan merutiyet rejimlerinin etkili olduu kukusuzdur.Selanikteteki

merutiyet yanls rgtn kuruluunda Makedonyada d mdahalenin artmas durumunun

267
KANSU, A., 1908 Devrimi, stanbul, letiim Yaynlar, 1995, s: 66

268
Zurcher, 1994, s: 93
birebir etkisi olmutur . 269.

1908 Devriminde bitirici rol oynayacak olan Osmanl Hrriyet Cemiyetinin

blgedeki subay kesiminden alm olduu destei aklayabilmek iin askeri snf hakknda

genel bir deerlendirme konumuz asndan yerinde olacaktr. ttihat ve Terakki rgtnn

ye tabanna bakldnda Bat tarznda eitim kurumlarnda yetimi genlerin ne kt

grlmektedir. Tanzimat dneminden itibaren orta ve yksek dereceli okullarn saylarnn

katlanarak artmas e zamanl olarak aydn kesimin de genilemesi sonucunu getirdi. Devlete

personel yetitirmek amacyla kurulan teknik okullardan kan kiiler, brokrasi

basamaklarnda ilerlemeyi amalayan orta snf mensubu geni bir toplumsal tabakay vcuda

getirdi. Profesyonel eitim veren bu okullar sonuta yeni bir siyasal elitin yetitii kurumlar

oldu. lk modern eitim veren okullarn askerleri yetitirmek amacyla alm olmas askeri

snf bir adm teye tad. Sivillerin okullar ise, idari kurumlarn yeni alanlar kapsayacak

ekilde geniledii ortamda personel ihtiyacn gidermek iin ald. Askeri okullarda

eitimin doal olarak daha disiplinli ve organizasyon yetenekleri yksek bireyler yaratmas

bu kiileri ieren gizli bir rgt iin de bulunmaz nimet olaca kukusuzdur. lk gerek

anlamda modern askeri okul olan Mekteb-i Ulm-u Harbiye 1834te kurulmutu. Bu okulu

zel klan en nemli gelime 1861 ylnda Erkan- Harb (kurmay subaylar) snfnn

yaratlmasyd. Erkan- Harb personeli, sivil brokratlar gibi padiahn ya da adamlarnn

sadakatinden dolay dl alarak ya da brokrat bir ailenin ocuu olmas vastasyla deil,

sk bir rekabet ortamndan karak makam sahibi olabiliyordu 270. Mutlaka yabanc bir dil

bilen ve ou yurtdnda eitim grm bu kiiler daha sonra Makedonyada kurulacak olan

ttihati rgtn ynerim kadrolarn oluturacakt.

1908 devrimi iin zellikle nem arz eden bir dier unsur, ordunun mektepli olarak

269
Akin, 1998, s: 83

270
Karpat, 1972, s: 277
nitelendirilen modern eitim kurumlarnda yetimi subaylarnn stanbulda deilde lkenin

karkl olan yerlerine gnderilmeleriydi. 1895ten itibaren kendini aa vurmaya balayan

ttihati rgt, Abdlhamitin nazarndan kamad. Padiah rgtn gcn krmak iin

hafiye ve jurnal rgtlerini geniletmekle kalmayarak ve kendine zg olan srgne yollama

ya da daha iyi bir mevki vererek kazanma yntemini daha geni lde kullanmaya

balad 271. Ancak bu tedbirler yeterince etkili olamad ve hatta yle bir zaman geldi ki

ynetim tarafndan srgn edilmek Avrupaya gidebilmenin en iyi yolu oldu. Avrupadaki

Jn Trkleri srgnlerle besleyen padiah, Makedonyadaki kritik durumdan dolay, en gen

kurmay subaylar Edirne ve Selanikteki iki ordunun kadrolarna atamas burada devrimci

subay younluuna yol at. Abdlhamit merkezde kendisine sadk olduundan kuku

duymad alayllar tutarken, gvenmedii mekteplileri yetenekli subaylarn varln

gerektiren kritik blgelere atayarak bakentten uzak tutarken bir tala iki ku vurduunu

dnd kukusuzdur. Bunu yan sra padiah, sra dllendirmelere geldiinde

bakentteki alayl takma ncelik verirken, mektepli subaylar ou kez unutuluyordu. Bu

mektepli subaylarn mevcut dzenle uyumazlklarnn bir de ekonomik boyutu vard. Bu

subaylar, ounlukla orta alt snfa mensup ailelerin ocuklaryd. 19.yzylda meydana gelen

yerli ekonomideki tahribat, bu snf olduka aleyhte etkiledi. Bu dnemde devlet memuru ve

ordudaki kk rtbeli subaylarn yaam standartlarnda belirgin dler sz konusu

olmutu 272. Bunlar Saray ve Babalinin yaratt himaye ilikilerinden dolay kendilerinin

snf atlamasn imkansz hale getiren sistemi fke duyuyorlard.. Mevcut iktidarn, iten ve

dtan gelen blc tehditlerin karsnda duracak gce sahip olmadn grdkleri iin

huzursuzdular.mparatorluk kerse, subay ve memur olmalar mnasebetiyle ynetici snfa

dahil olan kendilerinin de bu afetten yara alaca kukusuzdu Kendilerine bir ekilde frsat

271
Berkes, 1973, s: 344

272
AHMAD, F., Modern Trkiyenin Oluumu, stanbul, 1995, s: 55-56
verilirse imparatorluun ryen sistemini dntrebileceklerini dnyorlard. Muhalif

hareketin saflarna geerken temel hedefleri imparatorluu zlmekten kurtaracak zihniyete

sahjip olmayan Abdlhamit rejimini ykmakt.

Abdlhamitin en gen ve yetenekli subaylar Makedonyaya gndermesi, blgenin

zel koullarndan dolay ok nemli sonular dourdu. Selanik, Manastr ve Kosova

vilayetlerini kapsayan Osmanl Makedonyasnda Trakyal, lliryal, Yunan, Slav, Trk,

Arnavut ve Yahudi kkeninden gelme bir halklar karm sz konusuydu. 18.yzyln

ortalarndan itibaren blgede istikrarl bir ekilde genileyen ticari hayat imparatorluk

leklerinde yksek bir ehirleme orann da beraberinde getirdi. 1870lerin sonundan

itibaren sanayileme ynnde gsterdii atlmlarla Makedonya blgesi ve zellikle de

Selanik ehri imparatorluun en gelikin ekonomik alt yapsna sahipti. 20.yzyln ba

itibariyle Makedonya blgesi etnik eitliliinden dolay adeta kaynayan kazan grnm arz

ediyordu. Alman romantik dn gelenei ve Avrupal etnografyaclarn etkisi altnda kalan

Balkan milliyetileri, hangi ulustan olduklarn gsteren lt olarak dini deil dili ne

karyorlard 273. Toplumsal aidiyeti belirleyici faktr olarak dilin, dinin nne gemi

olmas, Balkanlardaki en youn etnik eitlilik arz eden blge olmas itibariyle

Makedonyann btnl iin byk tehlike arzediyordu. Nfusun yeni alt-blnmelere

meyletmesiyle blgedeki halklar arasnda dmanca saflamalar olutu.

Ykselen Balkan milliyetiliklerinin siyasal arenada kendini hissettirmesinin bir

sonucu olarak ortaya kan Makedonya Sorunu ki gnmzde dahi zlm olmaktan

uzak bir nitelik arz eder- ilk safhada bir kilise sorunu olarak ne kt. Srp ve Yunanllara

gre olduka ge filizlenen Bulgar milliyetilii balang itibariyle Osmanl ynetimini

273
ADANIR, F., Osmanl mparatorluunda Ulusal Sorun le Sosyalizmin Olumas ve Gelimesi: Makedonya
rnei, Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik (1876-1923),iinde, der: M. Tuncay&E.J.
Zurcher, stanbul, letiim Yaynlar, 2000, s: 36
deil kiliselerindeki Rum Ortodoks Patrikhanesinin nfuzuna bir tepki olarak ortaya kt.

Tm Ortodoks halklarn bir gren millet sistemine tepki nitelii arz eden bu k,

halklarnn ulus bilincine erimesi iin zorunlu bir safha olarak gren Bulgar milliyetileri,

amalarna 1870 ylnda padiah fermanyla kurulan Bulgar Eksharl ile ulatlar. Bu kilise

sorunu Bulgarlarn bamszlk mcadelesinin temelini att. 1877-78 Osmanl-Rus Sava

ertesinde imzalanan Ayastefanos Anlamas, tm Makedonyay yeni kurulan Bulgar

devletine braknca, yine 1878'e toplanan Berlin Kongresinde Byk Devletler karara kar

karak blgedeki Osmanl egemenliini tekrar tahsis ettiler. Yeni kurulan Bulgar Prenslii,

Makedonyay Trakya ile birletirmeyi kendisrine ulusal hedef olarak belirledi. Bu erevede

1893 ylnda kurulan Bulgar Makedonya-Edirne Devrimci Komiteleri Selanikte kuruldu.

Daha sonra Makedonya Devrimci rgt (MDO) olarak tannacak bu rgt blgede youn

bir terr dalgas balatt. Blgede karklk yaratp Byk Devletlerin mdahalesini

salayarak burann Bulgaristanla birletirilebilecei eklindeki taktik plan, bu devletlerden

ilgi grmedi.Batl devletler, Bulgar milliyetiliinin hamisi durumundaki Rusyann

Akdenize inmesi anlamna gelen bu birlemenin karsnda tavr alarak statkoyu

desteklediler. Bunun yan sra, bir ok etnik grubun bu denli i ie yaad blgeye

bamszlk verilmesi ard ardna bir ok karkl beraberinde getireceinden, Bat, tavrn

blgenin istikrarndan yana koydu. 1902 ylna dek rutin ekilde sren Bulgarlarn terr

faaliyetleri, bu yldan itibaren younluk kazannca Abdlhamit blgede reform niteliinde

baz dzenlemelere bavurdu. Ancak sorunun Avrupa kamuoyunun da dikkatini ekmesi

sonucu blgede Batl devletler (Almanya dnda) ortak bir denetleme mekanizmas

kullanarak yabanc subaylardan oluan jandarma birliklerini vilayetlere sevk ettiler. Ancak

etelerin terr faaliyetlerinin ard arkas kesilemedi.

Makedonyada ortaya kan bu kritik duruma nlem olarak, Abdlhamit Harbiye

okulundan yeni km yetenekli subaylar buraya gnderdi. Askeri okullarda daha nce
kurulan muhalif gizli rgtlerden dolay mektepli subay takmna gvenmeyen padiah,

onlar Makedonyaya gnderirken blgenin eitli siyasal akmlarla renkli olan ortamn fazla

hesaba katmam olsa gerek. Makedonya tecrbesi, padiaha muhalif asker ve memur

takmn hem dnsel hem de devrimci taktik olarak fazlasyla etkilemitir. Milliyeti

ideolojileri dorultusunda eleirnden ne geliyorsa yapan etecilere tank olan bu subaylarn

durumdan kendilerinin amalar iin ne kadar faaliyetsiz kaldklarn grme frsat buldular.

Bunun yan sra ylda ancak 6 ay maa alabilen subaylar, durumlar kendilerinden kat kat

stn olan Avrupal meslekdalarnn yannda olduka eziklik hissine kaplm olduklar

ihtimal dahilindedir 274. mparatorluun gz bebei Rumelinin kayp gitme tehlikesi

Osmanlc ideolojiye sahip bu subaylarda acilen bireyler yapma sorumluluunu uyandrd.

Balkan yerleimlerindeki Mslmanlarla iletiime geme ans bulan bu gen brokratlar,

halkn da zgrlk rejim ynndeki istemlerine ahit oldular. Yrelerin nfuzlu Mslman

kesiminin dzenledii toplantlar sayesinde olas bir devrimci hareket iin kitle destei de

alabileceklerini grdler 275.

Makedonya tecrbesi devrimciler iin rgtlenme tarz asndan da nemliydi.

ttifak- Hamiyyet rgtnden beri Carbonari tarznda rgtlenmeye giden gizli dernek

gelenei, burada yeni bir rgtleni modeliyle karlat. Trk subaylar etelerle savamak

iin dalara gnderilirken sanlann aksine bu etelerin hepsinin ekiya olmadn ve hatta

yine Bulgar, Rum ya da Srp ulusular dnda baka bir gizli rgtn olduunun da farkna

vardlar. Kendilerinin kurmaylk eitiminde renmedikleri gerilla taktiini uygulayan

etecilerin arkasnda btn dinleri ve halklar eit sayan ulusuluk st, laik ve halk bir

ideoloji gden devrimci bir rgtn varl sz konusuydu; onlar byk ihtimalle

bilmiyorlard, ancak bunlarn ideolojileri Rus Panislavizmine kar halklk yani narodniklik

274
Akin, 1998, s: 67

275
Karpat, 1972, s: 280
akmndan geliyordu 276 . Bunlarn modelini yakndan tanma frsat bulan gen subaylar

yava yava gerilla komitecileri haline gelmeye baladlar. Ayrca, Selanikin eski bir

masonluk merkezi oluunun salad gizlilik gelenei devrimci harekete yarar salad.

Muhalif hareket Makedonyada kk salarken, 1906 ylnda Anadoluda baz kitlesel

huzursuzluklar ba gstermeye balad. Vergi ayaklanmalar olarak bilinen ve 1906 ylnn

balarnda patlak vermeye balayan bu olaylarn temel nedeni hkmetin biri kiilerden

alnacak ahsi Vergi, dieri de hayvanlar mlkiyeti erevesinde konan Hayvanat-

Ehliye Rusumu adnda iki yeni vergi toplama kararyd 277. 1904 baharndan beri vergi

yknden dolay krsal kesimde bir stres birikiminin varl sz konusuydu. Hem toprak

aalarna hem de Hezimlere ar biimde borlanm olan kyl srekli artan vergilerle iyice

darboaza srlmt. 1906 Ocak ay sonlarnda Kastamonuda patlak veren huzursuzluklar,

belediye meclisi yelerinin seimleri esnasnda balad. ehir halk vergilendirme ve

harcamalar zerinde hi bir denetimleri olmad gerekesiyle seimi boykot etti.

Vilayetlerdeki tm yksek rtbeli devlet memurlarnn vergiden muaf olduu iin kendileri

de bunu demeyi reddediyorlard. Kastamonuda ki ticari faaliyetler zerinde nfuz sahibi

olan 32 esnaf ve zanaatkar bu konuda bir dilekeyi merkezi hkmete gnderdi. Ancak

dileke dikkate alnmaynca 21 Ocakta yaklak 500 kiilik bir grup vilayet kona nnde

gsteri dzenledi ve daha sonra da telgrafhane binasn ele geirmidi 278. ehrin ileri

gelenlerinin de desteiyle on gn sren telgrafhane igali srasnda igalciler taleplerini kabul

etmesi iin merkezi hkmetle srekli olarak balant kurmaya alt. 31 Ocak gn,
276
Berkes, 1973, s: 345

277
1906-7 Vergi Ayaklanmalarn taban alarak 1908 Devrimini sadece brokrat kesimin iinden gelen bir eylem
olarak sunan geleneksel Trk tarih tezine 1908 Devrimi adl eserinde kar kan Aykut Kansu bu konu
zerine yaplan almalara yeni bir bak as getirmitir. Ayn sylemle olay inceleyen bir dier eser iin bkz.
KARS, H. Z., 1908 Devriminin Halk Dinamii, stanbul, Kaynak Yaynlar, 1997

278
Kansu, 1995, s: 40-41
Mslman, Ermeni ve Rumlardan oluan byk bir kalabalk gsterileri yeniden balatrken,

destek iin dkkan ve iyerleri de gn boyu kapal kald 279.

Abdlhamit rejimi srgnlerinin youn olarak burada toplanmasndan baka dier

Anadolu kasabalarndan farkllaan nemli bir zellii olmayan 280 Kastamonuda, ortaya

kan bu ayaklanmalarn benzerleri Sinop, Ankara ve Trabzonda da grld. Keyfi davranan

vali ve memurlarn grevden alnmasn, hkmet dairelerinde yolsuzluklarn nne

geilmesini ve vergilerin azaltlmasn talep eden bu ayaklanmalar merkezi hkmetin

taradaki otoritesini olduka tahrip etti. Bu vergi ayaklanmalar zincirindeki en nemli

halkalar Dou Anadolu vilayetleri oluturmutur. Bunlar iinde en nls ise 1906 ylnn

ubat aynda balayan Erzurum ayaklanmasdr. 1902den beri Vali Nazm Paann kt

ynetimine maruz kalan halk iin yeni konan vergilerin aklanmas barda taran son

damla oldu. Vergilere en iddetli tepki ehrin varlkl kesimini oluturan tccarlardan geldi.

Y. A. Petrosyana gre, Dou Anadoluda ba gsteren isyanlara, 1894-1895 Ermeni

olaylarndan sonra blgesel ticareti ele geiren Trk ticaret burjuvazisinin,

kapitlasyonlardan yararlanarak kolayca baarya ulaan yabanc tccarlara tepkisinin etkisi

bykt 281. Erzurumdaki isyankar havay oluturan bir dier etmen Abdlhamitin fazla

liberal ya da Jn Trk yanls subaylar Anadoluya srmesi erevesinde bu vilayet Jn

Trklerin ileri gelen merkezlerinden biri haline gelmiti 282. Erzurum ayaklanmas

baladndan beri dier vilayetlerdekilere gre ok daha ileri dzeyde rgtlenmi ve daha

geni kitleye yaylmt. stanbula taleplerini bildirmi olan Erzurumun ileri gelenleri ve

279
Kansu, a.g.e.

280
Kansu, a.g.e.

281
Y.A. Petrosyann Sovyet gzyle Jn Trkler (Ankara, 1974) adl eserinde belirttii gr aktaran, Kars,
1997, s: 23

282
Minassian, 2000, s: 212
ttihak ve Terakki Cemiyetinin yeleri, Can Veren ad altnda rgtlenerek yerel hkmet

temsilcilerine kar radikal bir hareket balatma karar aldlar 283. 28 Martta valinin grevden

alnma istei yinelendi ve Erzurumun tm dkkanlar kepenk indirdi; memurlar dahi ie

gidemedi. Protesto gsterilerinin srd on gn boyunca ehirdeki devlet otoritesi fiili

olarak ortadan kalkarak, denetim halkn eline geti. Istanbuldan verilen kovuturma emrinde

ayaklanmann ttihat ve Terakki Cemiyetinin Paristeki merkezinden ynetilmekte olduuna

dikkat ekilerek soruturmann zellikle bu ynne nem verilmesinin gerektii

vurgulanyordu 284. syanlarda halkla subaylarn egdmiinde hareket etmeleri, isyanclara

gven alad. Erzurumdaki Rus Konsolosu Skaryabin, 1907 Ocakndaki raporunda,

ihtilalcilerin hkmetin bask ve cezalandrmasndan korkmadklarn, nk kendilerini

askerlerin destekleyeceinden emin olduklarn yazyordu 285. ttihatlarn ibirlii dnda

Erzurumdaki ayaklanmay ilgin klan noktalardan biri arkasndaki snf desteidir.

Selanikteki muhalif hareketlerde olduu gibi Erzurumdaki Can Veren rgtnn arkasnda

tccar, kk burjuva memurlar ve kk dereceli brokratlar vard 286

lke iinde de propaganda almalarna 905 ylndan itibaren balam olan ttihat ve

Terakki Cemiyeti lkeye kaak olarak soktuu kendi yayn organlaryla Abdlhamitin

rejiminin itibarn ykmaya alyordu. 1907 yl balarna gelindiinde cemiyet, Kafkasya,

Bulgaristan, Girit, Msr ve Krm ubelerini kurduktan sonra Trklerin yaad yerlerde

ancak 1906 ylndan itibaren rgtlenebilmiti. Trklerin yaad yerler iinde ilk olarak

283
Kansu, 1995, s: 45

284
Kansu, 1995, s: 51

285
Kars, 1997, s: 34

286
TEKEL, & LKN, S., ttihat ve Terakki Hareketinin Oluumunda Selanikin Toplumsal Yapsnn
Belirleyicilii, The Social and Economic History of Turkey (1071-1920), Der: O. Okyar & H. nalck,
Ankara,Meteksan Yaynlar, 1980, s: 120
Selanikte rgtlenen cemiyet daha sonra Anadolunun i blgeleriyle temasa geti. 1906-7

ylndaki vergi ayaklanmalarnn rgtlenmesine fiilen katlan rgt yeleri, bunlarn

baarlarnda byk pay sahibi oldular. Anadoluda yer yer, Dou Anadoluda ise hemen her

vilayette etkisini gsteren bu ayaklanmalar, hkmetin yeni konulan vergileri kaldrmasna

yol aarken halkn tepki gsterdii yerel yneticiler de grevden alndlar.

ttihat ve Terakki Cemiyeti lke iinde rgtlenme faaliyetlerine hz verdii bu

dnemde, yurtdndaki srgnlerde bo durmuyorlard. Sabahattinin ve Ahmet Rzann

gruplar arasnda somut ekilde kendini gsteren hiziplemenin 1906 ylnda Sabahattin

grubunun Teebbs- ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyetini kurmasyla hareketin

blnmesiydi. Ayn yl ttihatlar yeni bir rgt nizamnamesi yaptlar. Bu nizamnamede

hcre rgtlenmesi yerine, her ubenin kendi i nizamnamesi olmasnn ngrlmesi rgt

iinde bir eit federatif yapya gidildiini gsterir 287. 1907 ylnda toplanan II. Jn Trk

Kongresi, ttihat hareket iin olduka nemlidir. 1907 ylnda Rusya ve ngilterenin

yaplan bir anlamayla, ran, Afganistan ve Tibet gibi uyumazlklarnn olduu blgelerde

sorunlar zdler. Bu zamana dek Rusyann Osmanl aleyhine yaylmasn nlemek iin

byk aba sarfetmi olan ngilterenin byle bir anlamaya gitmesi olduka nemli bir

durum arz ediyordu. Osmanldaki evreler, bu anlamay ngilterenin Osmanl zerindeki

geleneksel himaye politikasn brakarak, lkenin blnmesine artk olur verebilecei

eklinde yorumladlar. Ortaya kan yeni durumun, Jn Trk kongresinin toplanmas

kararnda etkili olduu kukusuzdu.

II. Jn Trk Kongresinde ne kan en nemli unsurlardan biri Ermenilerin ihtilalci

Tanak rgtnn bu platformda oynad etkin rold.zledikleri siyaset bakmndan

Kafkasyal sosyal demokratlarn eletirilerine maruz kalan Tanaklar, Osmanl

287
Akin, 1998, s: 80
mparatorluunda izlemi olduklar strateji ve taktikleri gzden geirdiler 288. 1905 Rus

Devriminin Ermeni sorununda hibir ilerlemeye sebep olmadn gren Tanaklar, Osmanl

mparatorluundaki devrimci oluumlara odaklandlar. Ermeni giriiminin toplanmasnda

byk pay sahibi olduu II. Jn Trk Kongresi 27 Aralk 1907 gn Ahmet Rza, Sabahattin

ve Khaadur Malmyann ortak bakanlnda topland. 29 Aralkta karlan bildirgeye,

ttihat ve Terakki Cemiyeti, Ahd- Osmani Cemiyeti (Msr), Londrada Trke ve Arapa

kan Hilafet adl yayn organnn yaz kurulu, Tanaksutyan Cemiyeti, Msr Cemiye-i

srailiyesi ve baz Ermeni yayn organlarnn yneticileri imza koyarken, Bulgar, Arnavut ve

Rum rgtlerinden kongreye katlm olmamt 289. Yaplan ortak aklamada Abdlhamitin

otuz yllk ynetiminin yalnzca Hristiyanlar deil, Mslman halka da byk zarar verdiini

belirttiler. stibdat rejiminin siyasal ve ekonomik zgrlkleri kstlamas ve verimli

almas gereken kamu kurulularn yozlatrmas sert dille eletirildi. Tccarlara pasaport

verilmemesi de bir dier eletiri konusuydu, ynetimin bu davranyla kiilerin seyahat etme

zgrln kstlamakla kalmayp, ticaret ve sanayinin gelimesi iin de engel

oluturduundan yaknlyordu 290. Bu ynde bir ok ikayetlerini dile getiren devrimciler

daha fazla zaman kaybetmeden mutlakiyeti rejimi sona erdirme konusunda anlatlar.

Abdlhamiti istifaya zorlayp, varolan ynetim sistemini kkten deitirerek meclis

stnlne dayanan liberal demokratik bir ynetim kuracaklard.

2.5.2. Makedonyada Ayaklanma

Avrupal Jn Trkler rejimi ykmak iin tek yol devrim karar alrken, imparatorluk

288
Minissian, 2000, s: 212

289
Akin, 1998, s: 91

290
Kansu, 1995, s: 108
iindeki huzursuzluk kendini iyice gstermeye balad. lkedeki askeri huzursuzluk sivil

itaatsizlikten daha ciddi boyutlardayd; ittihat rgt geciken maa demelerinden

kaynaklanan gerilimi kullanarak erler arasnda srekli bir propaganda etkinliine

girimiti 291. lkenin drt bir yannda askerler arasnda huzursuzluk ve itaatsizlik had

safhaya ulamt. Ancak merkezi hkmeti asl ciddi olarak tehdit eden gelimeler,

Makedonyada yaand. 3 Mart 1908de ngiliz hkmeti Makedonyadaki vilayetin

(Kosova, Manastr ve Selanik) nasl ynetileceine dair bir plan sundu; sz konusu plana

gre vilayetler, grev sresi nceden belirlenmi ve ancak Avrupa devletleri onaylarsa

grevden alnabilecek tek bir Genel Vali tarafndan ynetilecekti. Genel Vali, yabanc

subaylar ve Avrupallardan oluan jandarma birlikleri ile desteklenecekti. Kamu grevlileri

de yerli hristiyanlar arasndan ve Genel Vali tarafndan seilecekti. Makedonya ile merkezi

hkmet arasndaki balar koparmak ve bu vilayetleri zerk klmak amac tayan bu plann

renilmesi zerine ttihat ve Terakki rgtnn Paris merkezi hemen harekete geti. 16

Martta rgtn Selanik ubesinden bu blgedeki Mslman halk arasnda propaganda

yapmasn ve plann yaygn bir ekilde protesto edilmesi iin kasaba ve ehirlerde

telgrafhanelerin igal edilerek stanbuldaki merkezi hkmete telgraf ekilmesinin

salanmas isteniyordu 292. Raporda ngiliz tasars uyguland taktirde Makedonyann

bamsz olacan ve Arnavutlukun da bu durumda elden kacan ve de snr stanbula

dayandndan bakentin Asyaya tanmas gerekecei belirtiliyordu. Btn bunlar Osmanl

Devletini Avrupa devletleri arasndan karacak ikinci ve hatta nc derecede bir Asya

devleti haline getirecei vurgulanyordu 293.

291
Kansu, a.g.e.

292
Kansu, 1995, s: 120

293
H.K. Bayurun Trk nklap Tarihi adl kitabndan aktaran, Akin, 1998, s: 98-99
 ttihatlar Mays aynda ngiltere ve Rusyann ortaklaa olarak Makedonyadaki tm

eteleri ortadan kaldrmak amacyla Avrupallardan oluan jandarma birliklerinin kurulmas

ynnde bir plan hazrladklarn rendiler. Makedonyada ngiltere ve Rusyann birlikte

hareket edecek olmas ihtimalinin iyice kendini belli etmesi cemiyeti alarma geirdi.

Blgenin d glerce ynetilecei anlamna gelen bu mdahale, hem imparatorluun

btnln tehlikeye atacak hem de ittihatlarn blgede srdrd devrimci harekete

engel tekil edecekti 294. Bu gelimeler zerine Cemiyet blgedeki faaliyetlerini

younlatrma karar verdi. Avrupa devletlerine eitli nedenlerden dolay sonusuz kalmaya

mahkum bu plandan vazgeip kurtuluu iin Makedonyay kendi halinde brakmalar

gerektiine dair bir bildiri yaynlanarak tm Avrupa hkmetlerinin temsilcilerine gnderildi.

Cemiyetin yaynlad bildiriden yaklak bir hafta sonra 10 Haziranda ngiltere Kral VII.

Edward ve Rus ar II. Nikola Revalde grt ve grmeden bir ka gn sonra da

Makedonyann bara kavumas zerine hazrlanan ngiliz-Rus ortak nerisinin ayrntlar

dier Avrupal lkelere bildirildi. Revalde Makedonyay Osmanldan tamamen ayrmak

yolunda bir anlamann yapld zerine kukular zerine ittihatlar- acilen bireyler

yapmann zorunlu olduuna karar verdiler.

1908 Devriminin ateini yakan olay, 3 Temmuz gn Kolaas Niyazi Beyin 200

kadar asker, subay ve gnll ile Anayasann yeniden yrrle sokulmasn talep ederek

daa kmasyd. Niyazi Beyi yola getirmek iin iki taburla Mitroviede Manastra

gnderilen Kosova vilayeti komutan General emsi Paa 7 Temmuzda Manastrdan

ayrlmak zereyken ttihat bir subay tarafndan ldrld. Niyazi Bey, etesiyle birlikte

birer sancak merkezleri olan Dehre, lbasan, Grive Ohriyi ziyaret ederek Abdlhamite

bal subaylar etkisiz hale getirmek ve kurtarlm blgelerde dzeni salamak iin bir

Arnavut milis gc oluturmaya alt. Grice ve Ohrideki Arnavut komiteleri dalarda

294
Kansu, a.g.e.
bulunan gerillalara, ayaklanm Trk birliklerine katlmalar iin arda bulundu 295. ttihat

subaylarn faaliyetleri sayesinde her geen gn byyen ayaklanma, Abdlhamiti adeta

kapana kstrd. Blgedeki subaylara, cemiyetin etkisinde olduklarndan dolay gvenemeyen

padiah, 9 Temmuz 1908de yaynlad iradeyle zmir, Ankara ve Yozgat blgelerinde

seferberlik ilan etti 296.

Bu arada Kosovada bulunan baz yabanclar, Firzovikte bir elence dzenlemeyi

tasarlarlar. Bu elence hazrlklarn Avusturyann blgede askeri bir igal yapma giriimini

rtecek bir hile olarak alglayan Arnavutlar, olay protesto etmek iin toplandlar 297. 7

Temmuzda skpteki jandarma birliinin ba olan Galip Bey, Kosova valisi Mehmet

evket Paadan toplanty datmasn isteyen bir emirle Firzovike geldi. ttihat ve Terakki

Cemiyetinin Selanikteki liderleri, kendisi de bir ttihat olan Galip Beyden Firzovikteki

Arnavutlar, cemiyetin liberal-demokratik bir dzen isteyen bildirgelerini desteklemedikleri

iin ikna etmesini istedi. Galip Bey Firzovike gelir gelmez Kosova vilayetinin bir ok

kasabasna telgraf ve haberci gndererek gsterinin daha byk boyutlara tanmasn

salad. abalar sonu verince birka gn iinde Firzovikte toplanan silahl Arnavut says

30 bine ulat. ttihat bir Arnavut olan Mehmet Necip (Draga) da buraya gelerek

Abdlhamit rejimini ktlemek ve Arnavutlar da davalarna kazandrmak iin elinden

geleni yapt 298. Sonunda Firzovikteki gsteriye ittihat damgas vuruldu. 20 Temmuz gn

padiaha 1876 Kanun-i Esasinin yeniden yrrle koymas ve meclisi amas ynnde bir

telgraf yolland. Cevap alnamaynca 22 Temmuzda bir telgraf daha ekilerek halkn teskin

295
Kansu, 1995, s: 124

296
Kars, 1997, s: 56

297
Akin, 1998, s: 105

298
Kansu, 1995, s: 126
olmad belirtildi. Bu durum, ordudaki isyana halk isyan boyutlar katmasnn yan sra

isyan edenlerin de Abdlhamitin ok gvendii Arnavutlarn olmas balamnda olduka

arpcyd 299.

Abdlhamit tm abalarna ramen Rumelideki isyan bastramad. 23 Temmuz

gn Manastrda ttihat ve Terakki Cemiyeti merutiyeti ilan etti. Kolaas Niyazi Bey,

ehrin tm memur ve asker takmnn, ayaklanmay bastrmak iin zmirden sevk edilen

taburlarn ve onbinlerce Hristiyan ve Mslman halknn oluturduu kalabala seslenirken

yeni bir anayasal dzen iinde zgrlk ve kardeliin hayata geirilmi olduunu mjdeledi.

Mollalar dua etti; ttihat rgtn temsilcileri ile ehrin Rum Metropoliti konumalar yapt

ve tren top atlaryla sona erdi 300. Ayn gn iinde Cemiyet, Rumelinin bir ok

merkezinde merutiyet ilan etti ve stanbula ekilen bir ok telgrafla padiahn da buna

uymas istendi. Durumun byle olacan anlayan Abdlhamit 21-22 Temmuz gecesi

grevdeki sadrazam azlederek yerine Avlonyal Feriz Paay atad. Kamil Paay da Devlet

Bakanlna atayan Abdlhamit bylece liberal ve ngilizlere yakn olarak tannan iki paay

greve getirmi oldu. Saraya ekilen saysz telgraf karsnda brokratlar bir trl nihai

karar veremeyince, Abdlhamit tm sorumluluu zerine ald ve 23-24 Temmuz gecesi

gayet renksiz ekilde, sanki sradan resmi bir ilan yaparm gibi Merutiyeti ilan ettirdi 301.

Ilan, satrlk Meclis-i Mebusann alacan bildiren resmi tebli ile yaplmt. Baka bir

aklamann yaplmam olmas ve halkn Balkanlarda olup biteni tam olarak bilmemesi

ilann kukuyla karlanmasna neden oldu. Gazeteci Ahmet Emin Yalman o gn yle

anlatyor:

299
Akin, a.g.e.

300
Kansu, 1995, s: 132

301
Akin, 1995, s: 106-107
 lk ekingen nmayiler, sokaklardan askeri ktalar geerken askeri

alklamak ve Padiahm ok yaa diye barmak hududunu geemedi

le saatine kadar olup bitenler, birbirine ok gveni olanlarn tebliin ne

demek olduuna dair kafa kafaya verip yorumlara girimelerinden ibaret

kald Biz gazeteciler ecnebi gazeteleri grdmz iin Gen Trk

hareketinin yurdun baz yerlerinde kpr balar kurduunun ve kazanlarn

kaynamaya baladnn farkndaydk. 1906 ve 1907 Erzurumda kopan

isyanlar hakknda Times gazetesinde kan bir makale serisini dikkatle

okumu, yazlanlar arkadalarma bildirmitim. Niyazi Beyin Resnede

ktasiyle beraber daa kalktna dair de Neve Freie Presse gazetesinde

haberler gemiti. Zaten Sabah gazetesinde alanlar arasnda ttihat

Terakki Tekilatnda vazife alm kimseler vard bu sebeple iin iinde

Sarayn bir oyunu filan olmadn, istibdatn artk aciz hale dtn,

silahl kuvvetler tarafndan desteklenen Gen Trk cephesinin duruma

hakim olduunu biliyorduk 302.

Anadoludaki halk, Makedonyada olan bitenin dnda kald iin Merutiyet ilann

en bata kukuyla karlam olsa da daha sonra olayn mahiyetini anlayarak sokaklara

dklm ve istibdat rejiminin sonunun gelmi olmasn sevin iinde kutlad. Balkanlarda

tm din ve unsurlarn kutlamalara birlikte katld grntlere buralarda da rastlad. Halk,

balarnda baz okullu generallerin nderliinde Yldza, Babaliye ya da baka resmi

kurumlara giderek ieridekileri pencereye aryor, merutiyete ballk szleri vermeye

zorluyordu. 26 Temmuzda Yldza giden kalabalk 50 bin kiiyi bulurken, yine ayn gn

302
Ahmet Emin Yalmann Grdklerim ve Geirdiklerim, 1888-1918 (stanbul, 1970) adl kitabndan
aktaran, Emirolu, K., Anadoluda Devrim Gnleri (II. Merutiyetin lan), Ankara, mge Kitabevi, 1999, s:
21
Beyaztta 10 bin kiinin katld bir miting dzenlenmiti 303. Bu tr gsterilerin nn

almak amacyla 27 ve 28 Temmuzda Abdlhamitin merutiyetiliini aklayan ve devlet

ilerinin yrtlebilmesi iin halkn iine dnmesini isteyen resmi ilanlar kt. 28

Temmuzda eyhlislam, Abdlhamit adna ittihat rgtn temsilcilerini arp, padiahn

Kanun-i Esasiyi tamamyla uygulamaya sokacana dair yemin ettiini bildirdi. Buna

karlk olarak Rza Tevfik, rgt adna gsterilere son verildiini aklad. Buna ramen

gsteriler devam etti. ttihatlar, kendi abalaryla gerekleen merutiyet rejimi iin

padiaha teekkr edilmesinden rahatsz oldular. Edirnede Padiahm ok Yaa!)

yazlaryla karlanan 3. Ordu subaylar bu yazlar indirtip oradaki askerlere merutiyetin

nasl ilan edildiini anlatmaya kalknca, askerlerin buna tepki gstermesi, rgttekilere

Abdlhamite kar davranlarnda dikkatli olmalar gerektiini hatrlatt 304. Bunun yan sra

Rumeli dnda kalan yerlerde kendini merutiyeti asl ilan eden olarak kamuoyunda padiah

sunmas bir ok kiiyi aldatt 305.

2.5.3. Devrim Sonrasnda Osmanl mparatorluunda Siyasal Yaam

23 Temmuzu izleyen bir ka ay iinde tam anlamyla zgrlk gnleri yaand.

Sansr gevetildi, Abdlhamit dneminde gizli faaliyet gsteren rgtler yzeye karak

sevin gsterilerine katldlar ve zellikle Rumeli eyaleti bata olmak zere birok yerde,

iiler grev hareketlerine giritiler 306. Ancak bu durum uzun sremedi. Hereyden nce,

303
Akin, 1998, s: 116

304
Akin, a.g.e.

305
Zurcher, 1994, s: 98

306
Merutiyetin ilanndan sonra ciddi bir grev dalgas sz konusuydu. Maa arttrm talep eden ii grevlerinin
says alt ay iinde yz geti.
ittihat rgtn idareyi eline alarak ynetimi fiilen kendinin gtrmek istememesi olduka

arpcyd. ttihat ve Terakki Cemiyeti devrimci bir rgtt ve eylemlerini iktidar ykmak

gdsyle srdrmt. Ancak ounluu gericilerin oluturduu ve asl ruhunu da bu

genlikten alan rgt, iktidar alaa edildiinde ne yapacana dair fazla bir hazrlk

yapma benzemiyordu. Osmanl gibi geleneksel toplumda genlerin baa gemesi

yarganacandan hareketle kendilerine gvenemediklerinden, merutiyet ilanndan sonra

idareyi ele almadlar. Zaman zaman Talat, Cavit gibi rgt mensuplar bakanlk grevine

gelebilmi olsalar da 1913e dek sadrazamlardan hibiri rgtn yesi deildi. Ancak baa

geen hkmetlere yapacaklar ynnde talimat verebildiklerinden dolay iktidarn dna

atlm da deillerdi. ttihatlar 1913e dek tam iktidardan farkl olarak bir denetleme iktidar

eklinde ynetimde yer almlard 307.

Merutiyetin ilann izleyen srete devrimi yapanlarn yeni dzeni nasl

biimlendirecekleri ynnde ksmen bocalamalarnn bir nedeni de, istibdat ykmak iin bir

araya gelmi glerden oluan Jn Trklerin kendi iinde de blnmlkleriydi. Saysz

fraksiyon iermesine ramen Jn Trk hareketindeki blnmeler iki grupta toplanabilir:

Liberaller ve ttihatlar 308. Liberaller, Osmanl toplumunun st tabakasna dahil, eitimli,

Batllam ve genellikle de Fransz kltrne adapte olmu kiilerdi. Kendileriyle ayn

toplumsal gruba mensup yksek brokratlarn denetiminde bir anayasal monariden

yanaydlar. deoloji olarak Osmanlcl benimseyen bu kiiler, imparatorluun tm etnik ve

dini cemaatlerinin devlete sadakat leinde btnletirilmesi ve bu haliyle imparatorluun

Bat Avrupann hakimiyetindeki dnya sisteminin iinde yer almasn arzuluyordu.

ttihatlar ise alt-orta snf olarak betimlenecek bir toplumsal kesimden geliyorlard. Saray

ve Babalinin himaye ilikileri iinde kendilerinin ykselmesini engelleyen yozlam

307
Akin, 1996, s: 46

308
Ahmad,1995, s: 54
dzene kar olduka tepkiliydiler. Kendilerinin dorudan ynetimini tutucu toplumun

hogrmeyeceinin farknda olan bu kiiler, ayrca Avrupa elilikleriyle urama ibi bir iin

de altndan kalkamayacaklarnn da bilincindeydiler 309. ttihatlar, hakim sosyo-politik

dzenin kendilerinin aleyhine nitelik arzettiini anlayarak sahnenin gerisinde kalmaya karar

verdiler.

Merutiyetin ilanndan sonra ayn yln Kasm-Aralk aylarnda Meclis-i Mebusan

oluturmak iin seimler dzenlendi. devrimden nce sadece Rumeli vilayetlerinde gl

yerel rgtlenmeler gerekletirebilmi olan T, imdi imparatorluun geri kalan ksmnda da

ayn rgtsel gc kurmaya alt. Genel olarak retmen, avukat, doktor gibi profesyonel

meslek gruplarna, Mslman tccarlara ve byk toprak sahiplerine ekici gelen cemiyet,

toplumun ilerici liberal-demokratik keismlerine hitap ediyordu 310. Ittihat komitenin

tamamna yakn ksm Mslman ve byk lde de Trk olmasna ramen, aznlklarn

desteini alabilmek iin fazlasyla aba gsterdi. Seimlerde ittihatlara rakip olacak tek

parti, Eyll aynda Prens Sabahattin tarafndan kurulan Osmanl Ahrar Frkasyd. Ancak

bunlar lke apnda ciddi bir rgtlenme kurabilmeyi baaramad. Seimler, ttihat ve

Terakki Partisinin tartmasz zaferiyle sonuland. Ancak meclisteki ittihat nfusu dolayl

olarak kendini hissettirebildi. Bu duruma yol aan en byk sebep, Rumeli dnda salam

bir rgtlenmesi olmayan Partinin imparatorluun bir ok yerinde seimlerde yrenin ileri

gelenlerine baml kalmas ve onlarn etkisiyle seilecek adaylar belirlemi olmasyd.

ttihatlar, meclisteki parti gruplarn ok da benimsemi deillerdi. Devrimden sonra

ttihat hareket, cemiyet ve parti olarak ikili bir yap gsterdi. Asl olan cemiyetti; parti,

yalnzca mebusan meclisindeki partili millet vekilleriydi. 1912ye dek bu vekillerin ou

etiketli ittihatlar olduu iin cemiyet partiyi kendinden uzak tuttu. rnein, cemiyetin genel

309
Ahmad, a.g.e.

310
Zurcher, 1994, s: 99
kongresine partiden sadece kii katlabiliyordu 311. Devrimden sonra bile basna ve

kamuoyuna kapal olarak dzenlenen bu kongreler, rgtn gizli kalma ilkesini

srdrdnn iaretiydi. Kamuoyunun bu gizlilii tuhaf karlayaca dnlm olsa

gerek ki cemiyet, yeleri olan Enver ve Niyaziyi kahraman- hrriyet olarak halka sundu

ve heryere kiilerin resimleri aslaraktan cemiyet kendini grnr kld 312.

Seimlerdeki ttihat zaferi sarayn gcn krd, ancak tamamen yok edemedi.

Babalinin ileri gelen brokratlar bir kez daha bamsz siyasal gce sahip kiilikler olarak

ortama hakim oldular. Cemiyet ise sahnenin gerisinde kalarak meclisteki ounluu

sayesinde hkmeti kontrol etti. Sregiden bu ilikilere darbe, 1909 ylnn Nisan aynda

geldi. Trk tarihine 31 Mart Vakas olarak geen olay, kar devrim niteliini

tamaktayd. 6 Nisan 1909 gecesi muhalif niteliiyle ne kan Serbesti gazetesinin ba

yazar Hasan Fehminin suikast sonucu ldrlmesi gndeme bomba gibi dt. Muhalefet,

suikasti ttihatlara mal ederken, cemiyet kendini savunmak iin fazla bir aba

gstermeyince cinayet adeta zerlerinde kald 313. 13 Nisan 1909da stanbul garnizonundaki

ayaklanmayla huzursuzluk en st boyuta srklendi. Ayaklanmaya softalar olarak bilinen,

garnizon saflarna szm az sayda reaksiyoner dinci nderlik ediyordu. Bunlar Mslman

dini yasas olan eriatin yerine anayasann geirildiini iddia ederek eriatn geri

getirilmesini talep ettiler. Dini sembolleri amalarna malzeme ederek 1908deki iktidar

deiikliine tepki gsteren bu kiiler halktan da destek grd. Muhalifler ttihat komiteyi

retim dna atmak iin o kadar hevesliydiler ki Adanada bir Ermeni katliam

rgtlemekten dahi ekinmediler. Amalar bir ngiliz-Fransz donanmasn Hristiyanlar

311
Akin, 1996, s: 55

312
Akin, a.g.e.

313
Akin, 1996, s: 55
lehine mdahaleye kkrtaraktan ttihat komiteyi ykma uratmakt 314. Olaylarn

balangcna tam olarak kimin sebep olduu zerine tam bir gr birlii salanamamtr 315,

ancak fatura Abdlhamite kesildi. Selanikte kurulan, banda III. Ordu komutan Mahmut

evket Paann bulunduu Hareket Ordusu, stanbulu igal ederek ayaklanmay bastrd. 27

Nisan gn ise eyhlislamn verdii fetvaya dayandrlarak Abdlhamit tahttan indirildi,

yerine iktidar iin pek hrs olmayan, uyumlu bir kiilik V. Mehmet tahta geirildi. 33 yl gibi

uzun bir sre iktidarda kalan Abdlhamitin saltanat sona erdirilirken kendisinin stanbulda

ikameti de zararl grlerek Selanike srld. Daha nce Abdlhamitin zararl grp

Selanike srd subaylarn bir gn gelip kendisini ayn sebeple oraya srmesi tarihin civesi

olsa gerek.

Anayasal hkmet, Devrimi izleyen ilk be ylda siyasal iktidar iin verilen srekli

bir mcadele iinde i grmeye alt. Devrim, imparatorluun siyasi modernlemesi

asndan dev bir admd, ancak onun btnln korumasn salayacak mekanizmalar

retebilmi olmaktan uzakt. ttihatlar devrime dek aznlklardan olduka ilgi grd;

Arnavut, Ermeni ve Yahudilerin kurduu muhalif rgtler Jn Trklere destek verdiler,

ancak Rum asll Osmanl vatandalar iin ayn eyi sylemek pek mmkn deildir.

Osmanlclk ideolojisi her biri ekonomik, siyasal ve kltrel ynden birbirleriyle olduka

farkllam halklar bir hanedana balamak iin olduka zayf kalyordu. Ne Rumlar ne de

Ermeniler Osmanl Devletini kendi karlarnn temsilcisi olarak grmedikleri, 1908 sonra

da olduka akt. Kapitlasyon ve millet sistemi iindeki geleneksel haklarn savunmak iin

314
Ahmad, 1995, s: 58

315
Sina Akin, ayaklanmay kimin karm olabilecei zerine ihtimali tartmaya amtr. Buna gre,
ayaklanmann sonunda iktidarn perinlediine gre ttihatlar, ortaya kan iktidar boluundan yararlanmas
mnasebetiyle II. Abdlhamit ya da devrimden sonra kurulan dzende aradn bulamayan Prens Sabahattin bu
olayn mihraklar olabilirdi. Yazar, ayaklanmann Prens Sabahattin tarafndan karlm olmasnn daha
mmkn olduunu belirtmitir, bkz. Akin, 1996, s: 49-50
yeni rejime kar kararl mcadelelerinde hi bir sapma yaanmad. ttihatlarn kurmaya

altklar merkeziyeti devlete aka kar koymaya altlar. Rumlarn ou kendilerini

stanbuldan ok Atinaya bal hissederken, Ermenilerin stanbulda ikamet eden bir ksm

ttihatlar ve yeni rejimi destekledi, ancak genel olarak Ermeni toplumu Osmanldaki yeni

dnmlere kar direndi 316. Bunlarn tersine, Osmanl Yahudileri geleneksel, kapitalizm

ncesi sosyo- ekonomik yapnn ayrlmaz bir paras olarak kald. Onlar, kapitlasyon

rejiminden herhangi bir yarar salayamyorlard ve bu yzden de Mslman kesimle

ztlamadan Selanikten Badata kadar tm Yahudi topluluu ttihatlara tam destek

vermilerdir 317. Aslnda Trkler dndaki Mslman halklar da ttihatlarn anlad

anlamda bir Osmanl ulusu olarak bu btnn bir paras olmak istemeyecek denli dnsel

bilinlenmeye ulamlard. Ne Arnavutlar ne de Araplar geleceklerini Osmanl ats altnda

aramadlar. ronik olarak aslnda ttihatlarn byk bir ksm da Osmanlclk ideolojisine

imparatorluun yklmasn engelleyici bir ilev grmesi mahiyetinde benimsemilerdi, iten

ie Trklk fikriyatna dahil kiilerdi; ancak bunu aa vurmalar hi de uygun

olmayacandan Kurtulu Savana dek ilerinde gizli tuttular. 1912 yllarnn sonlarnda

Yunan, Srp ve Bulgarlarn ortak bir giriimi olarak Osmanlya kar balatlan Balkan

Sava devlet iin tam bir bozgun oldu. Osmanlnn en eski bakentlerinden biri olan Edirne

dahi elden karak imparatorluk Asyaya hapsedildi. ttihat hareketi desteklemi olan

Arnavutlarn da bamszlk mcadelesi verip imparatorluktan kopmalar ayrca kayda

deerdir. Muzafferler kazanmlarn pay etmekte birbirlerine dnce bu ehir geri alnm

olsa da yeni rejimin imparatorluu glendiremedii aka ortaya kt.

I. Balkan Sava esnasnda Edirnenin kuatlmas zerine ttihatlar Babaliyi

yryerek burann genel bir taarruz harekatyla geri alnmasn talep ettiler. Babali Baskn

316
Ahmad, 1980, s: 331

317
Ahmad, a.g.e.
olarak bilinen bu eylem, grevdeki sadrazamn zorla istifa ettirilmesiyle sonuland. Edirne

geri alndktan sonra Babali Basknnn kahraman Enver hakl konuma geti ve cemiyet

iindeki konumunu glendirdi. Bu olaydan sonra ttihatlar tam olarak iktidara getiler.

Ancak kafalarndaki imparatorluu eski dzenden kurtarp Avrupa denetiminden bamsz

klma ideallerini uygulamaya koyacak zemin I.Dnya Savann balamasyla olutu. Bu

zamana dek siyasal alanda sregelen modernleme abalar, 1 Ekim 1914te ttihatlarn tek

tarafl olarak kapitlasyonlar kaldrmasyla ekonomik alana da srad. Kapitlasyonlarn

kaldrlmas ttihatlarn temel hedefleri olan ulusal ekonomi ve ulusal burjuvazinin

yaratlmas iin hareket zgrl saland. Milliyeti aydnlar ve eylemci brokratlar,

serbest d ticaretin, iktisadi bamlln ve komprador burjuvazinin doktrini olarak

grdkleri liberalizme kar saldrya geerek Listi bir milli ekonomi politikasna

balandlar. Bu gre gre milli bilincin kazanlmasna ve ekonomik hedeflerin

gerekletirilmesine yukardan yani devlet tarafndan katkda bulunmak gerekiyordu;

bireylerin giriimcilii devletin am olduu yol sayesinde geliecekti 318. Bu erevede

hareket eden ttihat ynetim ii-iveren ilikilerini dzenleyen kanunlar kard; kyllere,

toprak beylerinin haklarna tecavz etmeyecek ekilde toprak datld ve kredi verildi; ve

genel olarak lkenin ekonomik geliimi ynnde nlemler alnd.

1908-1922 dnemindeki ekonomik gelimeleri belirleyen unsurlar, kapitalist bir

devletin kurumsallamas dorultusundaki yasal dzenlemeler, sanayileme ve

irketlemenin teviki, ekonomik bamszlk ynnde abalar ve sava ekonomisi

yntemlerinin kullanm eklindeki politikalard 319. Merutiyetin ilann takiben younlaan

grev hareketlerini dizginlemek iin sendikalamay yasaklayarak grev hakkn ksan 1909

tarihliTatil-i Egal Kanunu, yeni iktidarn iverenlerden yana olacann iaretiydi.

318
Keyder, 1999, s: 89

319
BORATAV, K., Trkiye ktisat Tarihi, 1908-1985, stanbul, Gerek Yaynevi, 1988, s: 20
Tevik-i Sanayi kanunu da yine bu ynde bir admd. Ancak ttihatlar da ncelleri gibi

sanayileememe sorunsalnn devletin hkmranlk haklarnn ve kapitlasyonlarn

engellemelerinden ibaret grm, emperyalizmin dayatt bamllk mekanizmalarnn

varl yeterince kavrayamamtr 320. Toprak sahiplerinin kyl zerindeki denetimlerini

arttran yasalar karlmas kyllerin devletten yabanclamalar sonucunu dourdu.

Verimlilii ve retimi arttrmak yerine kylnn smrlmesi, zellikle I. Dnya Sava

esnasnda servet biriktirmenin balca kayna haline geldi. Sava dneminde Mslman i

adamlarnn kar etmesi iin en abuk ve kolay baar getirecek olan alan ticaretti. Sava

ekonomisi de bu ynde karlar mmkn klarak Mslman burjuvazinin sermaye birikimine

katkda bulundu. Sava sonunda Trk ve yabanc gzlemciler Trklerin hakimiyetinde bir

ulusal ekonominin olutuunu, burjuvazi niteliinde bir snfn da doduunu kaydetmeye

baladlar 321.

ttihatlar iin I. Dnya Sava ekonomik alanda hareket serbestlii salarken, siyasal

alanda tam bir ykma hazrlk oldu. Almanyay sava partneri seen ttihatlar onunla

birlikte yenilgiyi kucakladlar. Ermenilerin sava srasndaki sadakatsiz tutumlarn bertaraf

etmek iin giriilen techir uygulamas ve bu srada len bir ok insan ttihatlarn alnna kara

leke olarak yapt. Sava srasnda askeri alanda Enver Paa ve siyasi alanda Talat Paann

evresinde gelien ttihat diktatrl lkede byk yaralar aacak sonular retti. 1908de

devleti kurtarmak iin ayaklanarak iktidar alan rgt, ayn devletin kendi ynetimlerini tam

olarak kurduklar anda ykla srklenmi olmas fazlasyla anlamlyd. ttihatlar

hereyden nce idealistlerdi. Ancak kibirleri ve uzlamaz tavrlaryla realitelerle baa kmak

iin de bir o kadar gszlerdi.

320
Boratav, a.g.e.

321
Ahmad, 1995, s: 67
 BLM III. 1905 RUS DEVRM LE 1908 JN TRK DEVRMNN
KARILATIRMASI
Rusya ile Osmanl mparatorluklarnda yl gibi olduka ksa aralkl olarak

gerekleen 1905 ve 1908 devrimleri, burjuva-demokratik nitelikleriyle hakim siyasal yapnn

dnmnde olduka nemli bir safhaya denk gelirler. Geleneksel ynetim sistemlerinin bir

ok benzerlikler gsterdii bu iki imparatorluk, devasa topraklar zerinde, gl merkezi

ynetim mekanizmalar kurmulard. Toplumun egemen snflarn srekli denetime tabi

tutarak merkezi otoriteye rakip glerin oluumunu engelleme abas her iki imparatorluun

modernleme srecinde derin izler brakmtr. Modernleme erei erevesinde merkezi

otoritenin lider rol oynayaca ve hakim iktidarn ynetim erkini tekeli altnda tutaca bir

modele meyleden her iki devlet, tm sreci batan sona denetimleri altnda tutmaya

almtr. Byle bir modelin seilmesinde, dayandklar toplumsal snflarn modernlemeyi

srkleyecek yetenekte olmamasnn rol byktr. Ancak bu snflarn gszlnn bir

nedeni de iktidarn, herhangi bir snfn ne karak kendisine rakip bir konuma gelmesini
engelleyici mekanizmalardr. Rus ve Osmanl devletlerinin modernleme abalar, yukardan

aydn bir zmrenin srkledii modernleme hareketi niteliindedir.Ancak toplumun belli bir

sosyo-ekonomik gelimilik ve siyasal bilinlenme safhasna gelmesiyle, bu zmrenin

otoritesine kar muhalefet hareketleri ortaya kmtr. Modernleme servenine 17.yzylda,

Osmanl Devletine gre bir yzyl erken balayan Rus arl, sosyo-ekonomik bazda ok

daha uzun bir yol katetmiti. Bu yzden 1905teki devrimci savam, Osmanl Devletinde

meydana gelen 1908 Devrimindekine oranla ok daha ciddi kitlesel boyutlara ulamt.

Kapitalist dnya ekonomisiyle yar-smrge koullarnda btnleen Osmanl mparatorluu,

bu handikapndan dolay sosyo-ekonomik dzeyde byk ilerlemeler kaydedememitir.

Kitlelerin geleneksel yaam biimlerinin yeterince dnemedii bu lkede, modernlemeyi

salam ve sreklilik arz eden ekilde yaplandrmak amacyla ynetici snfa mensup

aydnlanm bir grup, II.Abdlhamitin otokrat yapya brnen rejimini ykmak iin devrimci

hareketi srklemitir.

3.1. Rusya ve Osmanl mparatorluklarnn Geleneksel Ynetim

Yaplarnn Karlatrmas
Rus arl ve Osmanl mparatorluu, her ikisi de Asya ve Avrupa ktalarnn gei

sahalar zerinde kurulmu, devasa byklkte topraklara hkmeden, ok uluslu

imparatorluklard. Olduka sert ve elverisiz iklim artlarnn hkm srd ve scak

denizlere k olmayan topraklar zerinde kurulan Rus arlnn bu olumsuzluu yenmek

iin srdrd mcadele, lke tarihinin en ne kan olgularndan biridir. Byk Petronun

saltanat dneminden itibaren, ticaretin younlat Akdeniz ve Baltk denizlerinde hakimiyet

kurma abas, Rusya iin tarihsel bir misyon olmutur. Bu erevede, Osmanl Devletinin

gcn krmak amacyla 18. ve 19.yzylarda saysz sava ve ekimelere yol aarak olduka

agrasif bir politika gdld. Osmanl mparatorluu ise Rusyann tersine lman ve scak

iklim kua zerindeki topraklar zerinde yaylrken, Karadenizde tam bir hakimiyet
kurmu, Akdenizde ise Balkanlar ve Kuzey Afrika blgelerini elinde tutarak byk bir

hakimiyet sahasna sahip olmutu. Osmanl mparatorluu 14.yzyldan balayarak

16.yzyln ortalarna dek az ok kesintisiz bir corafi genileme sreci geirmi ancak

sonrasnda srekli g kaybederek, 19.yzylda zellikle younlaan, toprak kayplarna

maruz kalmtr. Komu Rusya Devleti ise tam aksine Byk Petronun baa gemesiyle

17.yzyln sonlarndan itibaren altn ana girmi ve genilemesinin yolundaki en byk

engellerden biri olan Osmanl mparatorluunun btnln tehdit eden en nemli d

mihrak olmutur. Devasa insan ve doal kaynaklaryla Avrupay tehdit eden bu genileme

potansiyeli karsnda Byk Devletlerin ittifak, Osmanlnn yaama sebeplerinden biri

olmutur.

Corafi olarak birbirlerine yakn konumlanan Osmanl ve Rus imparatorluklar benzer

uygarlklarn nfuz sahalarnda geliimlerini srdrmler ve kendi sistemlerini olutururken

bunlardan byk lde etkilenmilerdir. Bizans mparatorluu ve uygarl hem Ruslar hem

de Osmanllar iin byk bir ilham kayna olmutur. 10.yzylda Hristiyanln Bizans

versiyonu olan Ortodoksluu kabul ederek bu kltrn nfuz sahasna giren Ruslar, Bat

Katolik dnyasndan ksmen izole ekilde kendi ynetim geleneklerini oluturdular. Ortaa

Katolik dnyasndaki hkmdar-kilise ekimesini, Rusyada grlmemesinin balca

sebeplerinden biri de Ruslarn Bizans ynetim geleneklerinden etkilenerek kiliseyi iktidara

hizmet eder bir yapda kurgulam olmalardr. Ruslar bylece bu kurumun iktidar ynnde

istemlerinin olumasn salayacak gce kavumasna ket vurmay baarmlardr. Osmanllar

ise 11.yzyldan itibaren Orta Asyadan youn glerle Bizans topraklarna yerleen Trk

airetlerinden sadece biriydi. Osmanl Devleti kuruluundan itibaren srekli olarak Bizans

aleyhine genilemi ve 1453 ylnda stanbulu ele geirerek bu kkl imparatorluun sonunu

getirmitir. zellikle stanbulun alnp, bakent yaplmasndan itibaren Osmanllar, bu

uygarln bir ok esini kendi sistemlerine eklemlemilerdir. stanbulda yaayan geni

Rum nfusu, devlet iinde nemli mevkilere gelerek Bizans uygarlnn mirasn yeni

iktidara da aktarmlardr.

Bizansn yansra Orta Asya ynetim geleneklerinin etkileri de hem Rus hem de

Osmanl devlet yaplarnn nemli unsurlar olarak kendilerini hissettirmilerdir. Kkenleri

Orta Asyaya dayanan Osmanllar, kendi sistemlerini olutururken, tarihsel ncleri olan

Seluklu devletinin ynetim metodlarn byk lde kopyaladlar. Orta Asyal gebe

kavimlerinin fetihi siyasetini aynen devralarak, askeri unsurun belirleyici olduu bir siyasal

ve sosyo-ekonomik yapy vcuda getirdiler. Bir fetih makinesi grnmn arz eden

Osmanl siyasal ve toplumsal sisteminin sade, gsterisiz ve tamamen ilevsel nitelikli bir

yap olarak ortaya kmasnda Orta Asya geleneklerinin etkisi belirleyici olmutur. Rus

Devleti ise 12.yzylda younlamaya balayan Batyla olan ilikilerinde, ayn yzylda

gerekleen Mool-Tatar isyanndan dolay kopma yaad. Bu Orta Asya topluluklarnn

boyunduruu altna giren Rus knezleri, 14.yzyln ortalarnda yeni bir istila dalgas yaad.

Trk kkenli efsanevi fatih Timurlengin kuzeyde Rusyadaki Altnordu devletinden

Akdenize kadar genileyen Semerkant merkezli imparatorluunu kurmak iin giritii,

1360lardan itibaren tam krk yl sren byk fetih hareketi Ruslar kadar Osmanllar da

derinden etkiledi. Timurleng, Anadoluda Ankara Savandaki zaferinin ertesinde Anadolu

birliini kurmu olan Osmanl Devletini bir varolma mcadelesine srkledi ve o zamana

dek istikrarl sren Osmanl genileme srecini sekteye uratt. Ancak Anadolu Beyliklerine

tekrar hayat alayp, blgeyi vergiye balamakla yetinildi ve buradaki hakim ilikilerde

kalc bir etki braklmad. Bu topraklarda btnl salayacak en etkili mekanizmay

kurabilen Osmanl devleti, ksa sreli zlme dnemini atlatarak gelime izgisini srdrd.

Rusya rneinde ise Timurlengin blgedeki hakim Tatar ynetimini Krm ve Kazan

Hanlklar olarak ikiye blmesi, Tatar birliini kerterek hakimiyetlerinin zayflamasna yol

at. Bu g kayb Ruslarn bamszlklar ve kendi devletleri altnda btnleebilmelerinin

yolunu at. Tatar ynetimi altnda dier knezliklerin nne geen Moskova Knezlii,

15.yzylda fetihilerin hakimiyetinin son bulmasn takiben, kendi bamsz ynetim

geleneklerini olutururken Tatar ynetim metodlarndan fazlasyla etkilendi, hatta bir nevi

taklit etti. Rus otokrasisinin g tekeline dayanan nitelii ve bunu kurmak iin terr

yntemine meyletmesi, byk lde Tatar mirasnn etkisinden ileri gelmekteydi.

Osmanl ve Rus ynetim geleneklerinin analizi dorultusunda en ne kan

noktalardan biri Asyatik Despotizm kavramnn ska vurgulanm olmasdr. Batdan

bakldnda hem Rusya hem de Osmanl mparatorluklar, hkmdarlarn kuralsz

ynetimleri altnda ezilen ve her bakaldrlarnn ardndan iktidarn demir yumruuna maruz

kalan halklarn yaad lkeler olarak grlmtr. Ortaa Bat Avrupasnn genel

karakterini veren feodalite sistemi ve akabinde gelien snf-iktidar ilikileri Rusya ve

Osmanlda olduka farkl ekilde gelimitir. ncelikle Bat Avrupadaki hkmdarlarn,

byk topraklar denetimlerinde tutan aristokrat snfla, birbirlerinin hkmranlk ve eylem

sahalarn ritel halinde karlkl verilen szlerle ayrm olduklar bir iktidar blmesi

feodalite sisteminin en ne kan unsurlarndan biridir. ktidara tekelci bir ereveden

yaklaan Rus ve Osmanl hanedanlar, toplumsal snflarn kendi ynetimleri altnda

alternatif gler olarak sivrilmelerini sistematik ekilde engellemilerdir. Rusya rneine

bakldnda aristokrat-serf geleneine dayanan gl bir feodal sistem, hakim toplumsal

ilikilerde en ne kan unsurdur. 15.yzylda glenen Moskova Knezlii, Tatarlarn

hakimiyet dneminden de fazlasyla etkilenerek, hkmdarn keyfiyetine dayal ve devletin

toplum zerinde ar denetim uygulad bir ynetim yaps oluturmutur. Komu Rus ehir

devletlerini yutarak genileyen Knezlik, gl bir merkezi sistem yaratma yolunda varolan

aristokrat snf, bayarlarn nfuzunu krarak toplumsal unsurlar devlete hizmet eden bir

mantk iinde tasnif etmitir. 15.yzyln ikinci yarsnda saltanat sren IV. vann terr

halinde gelien bayarlara baedirme mcadelesinde, devletin topluma bu ekilde

yaklamn, kazanan taraf olmas itibariyle kkletirmitir. Rus arl, ynetimi altnda

tuttuu egemen snflarn zayflklarn ve ekonomik giriimlerinde devlete baml

konumlarn kullanarak sistemini ina etmitir.

Osmanl mparatorluu, Bat Avrupayla karlatrldnda olduka farkl bir

eksende kendi sistemini kurdu. Bizans topraklar zerinde genilerken, buralarda sz konusu

olan feodal ilikilerin geliimine ket vurulmudu. Osmanllar balangta tanmak zorunda

kaldklar feodal hak ve ykmllkleri zamanla askeri bir dzen erevesinde kendi

sistemleri ile btnletirmeye almlardr. Bu eilim, merkezi iktidarn kurulmasnda

16.yzyln sonlarna dek, miri arazi rejiminin geniletilmesi ve askeri ykmllkleri

olmayan bir ok mlk ve vakflarn tmar sistemi iine alnmasyla gereklemitir 322.

Kurulu dneminde zerk Trk beylerinin ibirliine dayanan toplumsal ve askeri oluumun

tepesinde oturan Osmanl hanedan, ynetimde tekelci bir eilim sergilemekten ok bu zerk

airetler arasnda koordineyi salamaya ynelmitir. Bu haliyle Osmanl ynetim emberi bir

fetih annda, iinde barndrd tm toplumsal unsurlar bu yne seferber eden bir

mekanizmann kontrol kulesi ilevini grmekteydi. Ancak en bandan beri merkeziyeti

eilimleri devlet, askeri ve idari yapsn salamlatrdktan sonra bu zerk unsurlar zerinde

tam denetim kurmaya ynelmitir. Bu zerk Trk aristokrat snf, devirme snflarnn

ykselii ile dengelemeye alan devlet, varlkl snflarn iinde sivrilmeye yz tutanlara

kar msadere silahn kullanmtr. Merkezka glerinin oluumunu engellemek iin

kullanlan bir dier mekanizma, kyly geimlik lekte bir toprak parasnda snrlayarak,

toprak devirlerinin sk bir denetime tabi klnmas olmutur. Bu dengeleme siyasetinde bir

btn olarak ynetilenler snf, reayay varlkl snflara kar korumutur. Devlet, vergi

konusunda sade ve yumuak bir tavr taknmtr; taradaki yneticilere merkezden

gnderilen adaletnamelerle halka iyi davranmalar ve haksz vergilerle ezmemeleri

322
Timur, 2000, s: 247
istenmitir 323. Oysa, Rusyada serfler tamamen aristokratlarn keyfi ynetimine braklm ve

devlet bu snf iin kayda deer bir koruma mekanizmas gelitirmemitir. Osmanl

Devletinin bu olduka babacan grnen kylye yaklam ise onu ekonomik krize girdii

dnemlerde bu kesime ar vergilerle yklenmekten alkoymamtr. 17. ve 18.yzyllarda

fetihlerin durma aamasna gelmesiyle srekli kan kaybeden devlet, merkezka glerin

taradaki ynetim aygtlar zerinde byk bir nfuz sahas kurarak kyly olabildiince

smrmelerini de engelleyememitir.

Osmanl Devletinin de gemesiyle ezamanl olarak ahlanan Rus arl, aydn

bir despot olan I. Petronun saltanat dneminde geni lekli bir modernleme hareketine

giriti. Hristiyan bir Avrupa halk olan Ruslarn daha nceki tarihsel koullar dolaysyla

Batyle snrl olan ilikilerini, yaknlama ve Bat kurumlarn adapte etme boyutuna tayan

Petro, modern Rus devletinin de temellerini att. Kapitalizmin merkantalist anda

bnyesinde barndrd burjuva snfndan da destek alarak giriilen bu byk modernleme

ata, Rusyay Avrupann byk devletlerinin arasna tad. Oysa Osmanl Devleti,

Batnn etkilerinden olabildiince izole ekilde varln srdrmeye alrken ana gayesi,

efsanevi ana dnmek iin klasik dnemdeki kurumlarn tekrar iler hale getirebilmekti.

Batnn rakip ya da dman algland ve ulema snfnn glenmesiyle birlikte bir lde

dinsel taassubun da ynetim eilimlerini etkiledii bu ortamda, varolan iktidar ilikilerinde

ve kurumlarda herhangi bir alma gitmek isteyenler, ulema-yenieri ittifaknn sert

tepkilerine maruz kald. Oysa, Hristiyan Rus halknn ba olan Petro, sindirilmi toplumsal

unsurlar kendi amalar dorultusunda istedii gibi kullanabilmi ve St. Petersburgla

birlikte yeni bir Rusya ina etmiti.

323
Timur, a.g.e.
3.2. Rus ve Osmanl Modernlemesinin Karakteristik zellikleri ve
tici Gleri zerine Bir Deerlendirme
Burjuva snfnn ortaya kmasyla ezamanl olarak modern merkezi devletler

Avrupada kendini yaplandrmaya balad. Corafi keifler ve teknolojik ilerlemeler

sayesinde srekli glenen Batl devletler, ekonomik ilikiye ya da askeri mcadeleye

girdikleri dier devletleri de kendi yollarn izleyerek yaplarn dntrmeye daha dorusu,

gelenekselle balar koparp modernlemeye ynelttiler. Batnn daha gelimi toplumsal ve

ekonomik ilikilerinin basks altnda kalan Rusya, zellikle askeri alanda ayakta kalabilmek

iin Batnn teknolojisini ve kurumlarn adapte etmenin gereini, Osmanllara gre bir

yzyl nce anlad. svelilerle savamnda yeni bir donanma ve ordu gelitirmesi gereinin

ayrdna varan I. Petro (1682-1725), askeri alanla snrl kalmayacak geni lekli

modernleme projesine giriirken lke tarihinde tertemiz bir sayfada, yeni bir balang yapt.

Petronun reformlar, Rusyann pencerelerini Batya aarken, bu istikamette bir

dnmnde temelleri atlm oldu. Yeni rejimin simgesel ant olan St. Petersburg ehri

lkenin bat ucunda bataklklar zerinde on yl gibi ksa bir srede ina edildi ve yirmi yl

iinde Avrupann en gzde metropollerinden biri oldu. Eski bakent Moskova, Rus

geleneinin simgesi olarak bir tarafa braklrken, yeni Batl Rusyay St. Petersburg ehri

temsil etti. Petronun en byk abalarndan biri lkedeki aristokrat snfn karsna

burjuvaziyi kararak glerini dizginlemesiydi. Devlet kurumlarnda aristokratlarn nfuzu

krlarak mevkiler, soy ya da toplumsal pozisyonlara braklmakszn yetenekli ve eitimli

kiiler arasnda datld. Burjuvazinin finans desteiyle yrtlen Petro reformlar, bu snfn

yolunu amak iin olduka saldrgan bir d siyaset izledi; ak denizlere ulama istei ile

ticari burjuvazinin karlar arasnda dolaysz bir iliki vard. Bunun yan sra yeni kurduu

ordunun ihtiyalarn karlamak iin lkenin imalat sanayisinde byk ilerlemeler

kaydedildi.

Petro, Batllama erei erevesinde lkede ta stnde ta brakmazken, aydn-

despot hkmdar geleneinin en karakteristik rneklerinden biri olarak dnya tarihine

gemitir. Reformlarn gerekletirmek iin barbarca kabul edilecek yollara meyleden Petro,

lkesinin zellikle insan kaynan muazzam lde smrmtr. Rusyay Batllatrmak

iin Doulu metodlara bavurarak, otokrat Rus ynetim geleneinin kurucusu olmutur.

Otokrasi terim olarak, 18-19.yzyl Rusyasndaki rejimi tanmlamak iin kullanlr. Terim

sadece baskc, zgrlklerin yok edildii, polisiye nlemlerle halkn sindirildii rejimi

nitelemek iin muhalefet tarafndan ortaya atlm deildi; Rus arlar veliko samoderjetz (

byk otokrat ) nvann siyasal muhaliflerinin tersine olumlu bir anlamda kullanrd 324.

Otokrasi rejimi, 20.yzyln totaliter rejimleriyle bir deildir; otokrasi hibir zaman totaliter

ynetimin kontrol aygtlarna sahip olamamtr. Otokrasi, can ve mal gvenliini hie sayan

msadereci bir rejim de deildir ancak olduka baskcdr. Rejim, eitimi gelitirir ancak

bunun sonucunda ortaya kacak gen kuaklarn laik bir dnya gr benimsemelerini ve

zgr dnce sahibi olmalarn istemediinden, tarih, felsefe ve hukuk gibi dnsel

alanlarda sansrl bir eitim uygular. Brokrasi glenir ve uzmanlar ancak baat g yine

de askeri snftr 325. Siyasal zgrlkler ve temsili ynetim mekanizmalar bu rejimde

ilemez.

Rus ve Osmanl modernlemelerinde en ne kan olgu, defansif bir nitelik

arzetmeleridir. Avrupann modernlemesi kendi bnyesinde ortaya kan gelimelerin

rnyd; herhangi bir adaptasyon ya da d tehditlere kar bir nlemler btn deildi.

Ancak dierleri modernlemeyi bir zayflk hissiyatyla kucaklamlar ve bu yzden de bir

ok yapsal sorunla karlamlardr. Batnn yanbanda Hristiyan bir lke olmas sfatyla

erken bir dnemde bu srece kendini dahil eden Rusya, gelimi askeri gcyle Osmanlya

kar tehdit oluturarak onun da bu yola srklenmesinde en etkili sebeplerden birini tekil

324
Ortayl, 1999, s: 40

325
Ortayl, a.g.e.
etmitir. Petronun kapitalizmin merkantalist dneminde modernleme srecini balatm

olmas, Rusya iin olduka byk bir ilerleme ans yaratmtr. Oysa Osmanl

mparatorluunda sistematik modernleme hareketinin balamas, kapitalizmin sanayileme

aamasna geldii 19.yzyla denk der ki bu ok byk bir handikap da beraberinde

getirmitir. 18.yzyl boyunca Osmanllar, klasik Osmanl kurumlarnn Batl olanlardan

stn olduu inancn tadklarndan dolay tm reformist abalar eskiyi diriltmek

dorultusunda ele alnmtr. Batdan kendini izole eden Osmanl Devleti, bu kltrle fazla

bir iliki kurma gayretine girmedi. 17. ve 18.yzyllarda Batl devletler karsnda katastrofik

yenilgilere maruz kalndnda ise sadece bunlarn askeri teknolojilerini ithal etme

abalaryla yetinildi. Bu erevede davet edilen Batl teknik uzmanlar, devlet servisiyle iliki

iindeki gayri-mslimlerle birlikte, Avrupada olup bitenler hakknda bilgi alnan ilk el

kaynaklar ilevini grdler. Osmanl mparatorluu, askeri gereksinimlerinden dolay Avrupa

dnyasna, dnce ve edebiyattan daha nce teknik anlamda yaklamak zorunda kald.

18.yzylda Osmanllar Rusyada olup biteni hayranlkla ya da ciddiye olarak izlememilerdi.

Byk Petro dneminde Rusyaya eli giden Mehmet Aa, arn yapt geit trenini

arn maskaralklar olarak nitelendirmitir 326. Oysa II. Katerina dneminde Rusyaya

giden Mustafa Rasih Paa, burada olup bitenler hakknda daha etrafl ve takdir eder bir kan

edinmitir. Sefaretnamesinde, Rusya rneinde olduu gibi Batya ynelmenin gerekli

olduunu ve onun kulland eitli yntemlerin Osmanl lkesinde de tatbik edilmesinin

yararl olacan belirtmitir 327.

Osmanl Devleti, Batllamaya bandan beri ilevsel bir bakla yaklat. Osmanl

Batllamas, bu uygarla duyulan bir hayranlktan deil, imparatorluu ykmdan

326
ORTAYLI, ., Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi (I. Cilt) iinde Batllama maddesi,
stanbul, letiim Yaynlar, s: 137

327
Rasih Paann Sefaretnamesinden bu ynnde fikirlerinden yaplan alntlar iin Bkz. Haniolu, a.g.e., s: 11
kurtarmak iin zorunlu olduu dncesiyle balatlm bir sreti. 19.yzyln ba itibariyle

Osmanl ynetimi istikrarl bir yap gstermekten olduka uzakt; merkezi ynetim, yenieri

ve ulemalarn hkmdarlarn eylemlerinde kendi karlar dorultusunda ar belirleyici

olduu bir hava iinde ar aksak i gryordu. Tara dzeyinde ise yenieri ve ulemalara bir

de yar feodal nitelikli bir snf olan ayanlar eklenerek tam bir idari yozlamay vcuda

getirmilerdi. Merkezden uzak eyaletlerdeki ayanlama sreci, artk merkezi hkmeti aka

tehdit eder boyutlara gelmi olduu bu aamada ciddi yapsal reform giriimleri lkenin

btnl asndan kanlmaz bir zorunluluk arz ediyordu. Bunun yan sra birde Srp ve

Yunanlar gibi ortaada kendi ulusal devletleri olan aznlklarn, Fransz Devriminin de

etkisiyle isyanlara kalkmas ve Avrupa devletlerinin de desteiyle baarl olmalar, devlet

adamlarnn durumun ciddiyetini grebilmelerini salad. Bir ok ynden I. Petroyla

karlatrlan II. Mahmut bu ortamda radikal bir eyleme imza att: 17.yzyln ortalarndan

itibaren adeta devlet iinde devlet olan Yenieri Ocan tasfiye etme giriiminde III.

Selimin at yolu takip ederek, ulemayla birlikte gericiliin kayna olan bu kurumu

kaldrd. Bir yzyl nce I. Petro da eski Rusyann isyankar Kapkulu askerleri olan

Strelitzleri Kremlin meydannda yokettirmiti 328. II. Mahmut da Petro gibi kanl ekilde

Yenieri ocan kaldrm ve yerine de modern bir ordu kurmutur. Bunun yan sra,

iktidarnn banda ayanlar tarafndan kendisine onlarn blgelerindeki hkmranlk haklarn

tanmak zorunda brakld belgenin de fkesiyle, iktidardaki gcn salamlatrd gibi

bu snfn zerine yrm ve tm otoritelerini krmtr. Ynetim mekanizmas iinde

istikrarl bir btnlk salamak amacyla merkez-ka glere yneltilen bu iddet, Msr

valisi Mehmet Ali Paa rneinde ise baarya ulaamamtr. Ancak II. Mahmut bu

amacnda o kadar kararlyd ki en amansz dman olan Rusyann yardmn da bu uurda

kabul etmi ve ona Akdenize inmesini salayacak dnler vermitir. Durumdan honut

328
Ortayl, 1999, s: 38
olmayan Batl devletler araya girerek Rusyay bu uluslararas nem arz eden durumun

dnda brakmlard. Siyasal kayglarnn ekonomik olanlarn daima nne getii Osmanl

ynetimi ise ald yardm karsnda ngiltereye lkesini yar-smrgeye dntrecei

ticaret ayrcalklarn bahetmitir.

II. Mahmut dneminde yaplan idari reform hareketleri ve Batda daimi eliliklerin

almas, Osmanlnn siyasal ve toplumsal dnmne nderlik edecek aydn bir brokrat

kadronun da glenip ibana gelmesinin yolunu amtr. Yeni brokrasi ve ideolojisi

Osmanl Devletinin 19.yzylda geirmi olduu evrimde tartmasz neme sahip,

belirleyici unsurlardan biri olmutur. Yenieri ocann kaldrlmasndan nce kul

aristokrasisi olarak tanmlanabilecek asker tabanl brokratlar, padiahn iradesi karsnda

boynu kldan ince ve tm kariyerini ona borlu olan devirmelerden olumaktayd. Yeni

brokrasiyi ise askerler deil, onluu diplomatik bir kariyere sahip kiiler oluturuyordu.

Gcn eitimlerinden ve baarl kariyerlerinden alan bu kiiler aydnlanm-despot bir

brokrasiyi hayata geirdiler. Krk yl akn srecek Babali diktatrln kuracak

szkonus brokratlar, 1876da tahta kan II. Abdlhamit dnemine dek padiahlar geri

plana iterek iktidar zerinde tam bir tekel kurmulardr. Kanuni Sultan Sleyman saltanatnn

sona erdii 17.yzyl ortalarndan beri padiah glgede brakarak iktidar ynlendiren bir

ok sadrazam olmutur. Hatta Kprller Devri olarak bilinen dnemde ayn aileden gelen

drt sadrazam pepee iktidara gelebilmitir. Kanuni Sultan Sleyman ve II. Mahmut

devirleri arasnda geen bir buuk yl akn srede IV. Murat dnda tam iktidar kurmu bir

padiaha rastlanmamtr. Oysa, Rus tarihinde byle bir brokrat saltanat dnemi yok

gibidir. zellikle I. Petroyu takip eden hkmdarlarn tamam ynetime kiisel damgasn

vurmulardr; modern Rus tarihinde brokratlarn ne kt tek dnem II. Nikola saltanat

esnasnda lkeyi ekonomik bakmdan kalkndrma projesini aktif olarak yrrle sokan

Wittenin maliye bakanl ve babakanlk yapt 1880lerin sonundan 1906ya kadar

uzanan sredir. Ancak bu dnemde Wittenin liberal politikalar, gerici ve despot kiilikli

iileri bakan Pobyodonotsev tarafndan eletiriye maruz kalm ve ksmen engellenmeye

allmtr. Witte, iktidarn ynelimlerini belirlemekten ok uygulamaya koyduu

politikalarn lkenin sosyo-ekonomik yapsnn dnmnde derin etkiler yapt iin ne

km bir kiiliktir.

Osmanlnn Tanzimat dneminde girimi olduu btncl bir karakter gsteren

reformlar dnemi, Rusyada I. Petronun bu yndeki eylemlerine benzerlik gsteren asl

dnem olmutur. Ancak Tanzimat brokrasisi bu geni lekli Batl reformlara balarken,

yaplan yeniliklere ne denli inand da tartmaya aktr. Ahmet Cevdet Paa ve Ltfi

Efendi gibi dnemin tarihileri, reformlar Mehmet Ali Paa isyan karsnda Batnn

yardmn alabilmek iin bir manevra olarak yorumlamlar ve ulemann da durumu bu

ekilde grd iin muhalefet etmediini belirtmilerdir 329. Tanzimat brokratlar, Bat

kurumlarn ve teknolojisini adapte etmeye dayal reformlar uygulamaya koyarken, beeri

faktr gzden karm olduklar phesizdir. Ulusal burjuvazisi olmayan ve bu snfn

etkinliklerini komprador nitelikli gayri-mslim tccar gruplarn srdrd ortamda modern

kurumlarn bekisi ya da dayanann kimin olaca sorunuyla fazla ilgilenilmedi.

Toplumdan kopuk bir ekilde brokratik elitlerin tek balarna srdrd ve Byk

Devletlerin srekli mdahaleleriyle karmaklaan bu modernleme sreci, Rusyadaki

rnekten olduka farkllar. I. Petronun reformlar lkede zaten var olan burjuva snfna

dayandrlmtr; ancak burada sorun, aristokrasinin toplumdaki hakim pozisyonunun

krlmadan, feodal nitelikli kurumlarn yanna burjuva nitelikli olanlarn eklenmesiydi.

19.yzyln ikinci yarsna dek bu durum deimedi. Devlet burjuvazinin yolunu amaya

alrken doal partneri olan aristokrasiyi de bir kenara atamad. Bu durumun ne denli

329
TMUR, T., Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi (I. Cilt) iinde Batllama Maddesi,
stanbul, letiim Yaynlar, s: 140
lkenin zararna olduu, Krm Savanda uranan yenilgiyle anlald. Sava, Rusyann

zayfln gzler nne sererken, yeni hkmdar II. Aleksandr uzun zamandr gndemde

olan ancak toplumsal yapda ok byk kargaa yarataca korkusuyla srekli ertelenen

serfliin kaldrlmas kararn sonunda verdi. Gemiten kesin bir kopua karlk gelen 1861

tarihli serfliin kaldrlmas kanunu, lkenin kapitalistleme ynnde seyredecek gelime

sreci iin atlm kesin bir admdr. Ancak Rus Devleti bu kanunla dahi aristokrat snf

ezdirmemi ve faturay kylye karmtr. Serfliin kaldrlmas, sanayi burjuvazisine

verilen ilk dn oldu. Osmanldaki Tanzimat ile Rusyadaki serfliin kaldrlmas gibi iki

byk reform giriiminde ortak olan nokta, askeri bir baarszln ardndan sistemde radikal

dnmlerin yaplmas ynnde ortaya kan ihtiyaca cevap vermi olmalardr. Her iki

durumda da reformlar, batan sona ynetici elitlerin liderlii altnda hayata geirilmitir.

Sistemdeki Batl yndeki bu almlar, gelenekselle atmadan yanlarna yeni tarzda

kurumlarn getirilmesi eklinde biimlenmitir.

Hem Rus hem de Osmanl modernlemesinde ne kan bir dier nokta, ynetici

snfn kendi konumunu ya da gcn kaybetmeyecei tarzda modellerle meyledilmesiydi.

Rus arl bandan beri hanedann gcne rakip olaca dncesi etrafnda aristokrat

kesimin gcn burjuvaziye verilen dnlerle dengelerken, burjuva snfn da giriimlerinde

devlete baml klarak zerinde ar kontrol kurmutur. Devletin salad kaln gmrk

duvarlarnn iinde rekabetten uzak ekilde serpilen burjuva snf, tm giriimlerinde

devletin nclk etmesine ihtiya duymutur. Batdaki burjuvazi de erken dnemlerinde

byle bir devlet korumaclndan yararlanm olsa da sre iinde kendini devletten ayrp

onu karlar dorultusunda dntrmtr. Rsyada ise ticari burjuvazi bir yana ardl olan

snai burjuvazi devletle daha da baml ilikiler kurmu ve 1905teki devrim gnlerine dek

iktidar kart bir tavr sergilememitir. Rusyada bir dier ne kan durum, otokrasinin

kylye kar taknd ar olumsuz tavrdr. Bu kesimin rettii art-deeri ar vergi

ykyle tamamen kendine eken devlet aristokrat ve burjuvaziyle ortak ittifakyla tarada

tam bir smr sistemi kurmutur. Osmanl modernlemesinin toplumsal gruplarla ilikisi

tamamen farkl bir boyutta gereklemitir. Rusyada olduu gibi devletin tand aristokrat

bir snfn bulunmad lkede fiiliyatta yar-feodal bir nitelik gsteren ayan snfnn

19.yzyln banda iyice sivrilmesi, merkezi ynetimi olduka rahatsz etmitir. II. Mahmut

dneminde ayanlarn aleyhine olacak siyasetler gdlmesi, bu snfn siyasal ve ekonomik

gcn byk lde yok etmitir. Bu yzylda yaplan reformlarn bir dier zellii de

kk kylln tabannn desteklenmi olmasdr. Bu yzden Rusyada olduu gibi tarm

dna atlan emek olgusu ve akabinde gelien proleter snf Osmanlda nemli bir boyuta

ulamamtr. Tanzimat brokrasisi, milli bir burjuvazi yaratma konusunda nemli bir aba

gstermemitir. Kapitlasyon rejiminin uzants olan komprador gayri-mslim burjuvazinin

devletin aleyhine gelitirdii ekonomik ilikiler ise engellenememitir. Batl devletlerin

koruyucu emsiyesi altndaki bu snf, mensubu olduklar milletlerin ulusuluk davalarnda

ba ekmi ve imparatorluun zlmesi ynnde byk bir tehlike yaratmlardr. Rus

Devleti, kaln gmrk duvarlaryla burjuvazisini koruyup geliimine yardmc olurken, i

pazarna dahi sahip kamayan Osmanl Devleti kendisiyle kader birlii yapacak byle bir

snfa sahip olamamtr. Rusyada burjuvazinin zayfl ve devlete bamll, Osmanlda

ise byle bir snfn olmamas reform srecini tamamen brokrat takmnn kararlaryla

ynlendirmesinde etkili bir neden olmutur. Ancak bu yukardan empoze edilen

modernleme srecinde, liderlik zorunluluktan ileri gelmedi. rnein, Tanzimat dnemi

reformcular, model olarak Fransay seerken bu ne Fransz Devrimine ne de monariye

olan sempati ya da hayranlkla ilgili bir karar olmayp, Fransann merkeziyetiliinin

Osmanl reformcularna uygun grnmesiyle ilgiliydi 330.Rusyada ise daha da gl olan

devlet, seimini daima ar merkeziyetilikten ve egemen toplumsal snflarn

330
Ortayl, 1999, s: 140
brokratikletirilmesinden yana kullanmtr.

Osmanl ve Rus reformcular arasnda farkllk yaratan bir dier unsur ise

Osmanldakilerin kitlelerden byle bir talep gelmemesine ramen onlara modern vatandalk

haklarn bahederken, Rus otokratlarnn reformcu brokratlardan gelen bu yndeki nerileri

srekli gzard etmesidir. Tanzimat Fermanyla devlet tebaasna can ve mal gvenlii

garantisi ile farkl dinlere mensup vatandalar arasnda ayrm gzetmeyecei szn

verirken, kitlelerden bu ynde bir talep gelmemiti. Avrupadaki kitleler bu haklarn almak

iin yzyllar sren mcadeleler verirken, Osmanl ynetimi bunlar bir rpda halkna

bahetmitir. Hatta bu halka, 1876 ylnda denetleme sahas olduka snrl olsa da bir

parlemento dahi verilmiti. Bu reformlarn arkasnda kitlelerin bulunmamas yznden de

bahedilen parlemento ve anayasa II. Abdlhamit tarafndan kitlesel bir tepkiye maruz

kalmadan bir rpda geri alnmt. Oysa Rus arlar, serflik gibi ad bir kurumu

kaldrmak iin uzun sre ayak diremilerdi. 1861de serflik kaldrlrken temel drt kitlesel

huzursuzluu gidermek deil bu kurumun kapitalist geliimin nnde tabu olarak

durmasndan dolay, engeli bertaraf etmekti. Bunun yan sra Rus toplumunda 19.yzyldan

beri anayasa ve parlamentoyu isteyen aydn kesimler vard ve hatta 1825 ylnda otokrasiyi

hedef alan bir ayaklanma dahi gereklemiti. Ancak Rus arlar, srekli olarak toplumun

oulcu bir ynetim iin henz yeterli gelimilik dzeyine gelmediini ne srerek bu talebi

geitirmilerdir. Osmanllar Batya olumlu bir imaj vermek iin bu kitlelere bir ok hak

bahederken, bu ynde fazla bir kaygs olmayan ve mutlaklklaryla, bir anlamda da bu

tekelci ynetimi srdrecek gce sahip olmalaryla daima vnen Rus arlar asla

hkmranlk haklarndan dn vermeye yanamamlardr.

Fransz Devriminin etkileri ok-uluslu imparatorluklarda genel anlamda ykc bir

tehdit oluturmutur. Osmanl mparatorluu, adndan da anlalaca zere herhangi bir

ulusa dayanmamtr. Kurucular itibariyle Trk unsura dayanan Osmanl hanedan, rksal
unsuru geri planda tutarak hanefi-Mslman ynn ne karmtr. II. Mehmet dneminde

temelleri atlan millet sistemi erevesinde tm teba, tabi olduklar dinler erevesinde

tanmlanarak tasnif edilmitir. Hristiyanlar sz konusu olduunda her ayr mezhep iin ayr

bir kilise ve bu balamda ayr milletler eklinde kurumsal dzenlemeler yaplrken,

Mslmanlarn mezhepsel ayrmalarnda snnilik ortodoks bir konumda yeralm ve

zellikle de iilikle aka mcadele edilmitir. Fransz Devriminin getirdii ulusuluk

akm karsnda millet sistemi fazlasyla ilkel kalm ve zellikle de Balkan blgesindeki

Hristiyanlar iin devlete ballk ynnde herhangi bir cezbedici durum yaratamamtr.

Tanzimat Fermanyla gnll olarak, Islahat Fermanyle ise Batnn dayatmalar sonucu bu

gayri-mslim tebaalarla Mslmanlar arasndaki eitsiz ilikilerin giderilmesine allmtr.

Tanzimat dneminin arkasnda yatan ideoloji olan Osmanlclk, herbiri farkl gndemlere

sahip halklar hibir ekilde devlete balayamad. Oysa arlk bandan beri Rus unsuruna

dayanmaktayd. Yayld alanda Ruslar haricinde bir ok Slav halklarn, nemli bir

miktarda Yahudi nfusu ve Mslman halklar barndrmasna ramen, Ortodoks ve Rus

tabanna dayanmtr. Habsburg ve Osmanl imparatorluklar aksine arlk, varln tehdit

eder boyutta milliyetilik hareketlerine maruz kalmad. Bu ynde en sorun karan milletler

ise kendi ulusal devlet geleneine sahip olup sonradan Rus boyunduruuna giren Polonya ve

Finlandiya halklaryd. Ancak bunlar Osmanldaki Balkan uluslar gibi o zaman iin

davalarn sahiplenecek byk bir devlet bulamamlardr. arlarn, aznlk milliyetlerine ve

dinlerine mensup halklara ayrmclk uygulamalar daima geerli bir durum olmutur.

zellikle III. Aleksandr dneminde Ortodoks itikatnn ve Rus milletinin stnl ei

benzeri grlmedik bir biimde ne karlmtr. Alman idealist felsefesinin etkisiyle aydn

bir kitle arasnda slavofil olarak adlandrlan rk bir akm da vcuda gelmitir. Farkl

dinlere ve milliyetlere kar yrtlen baskc ve ayrmc tutumlar, zellikle snr

blgelerinde olduka iddetlenmitir. Polonyadaki Katolikler, Baltk eyaletlerindeki

Lutherciler ve Transkafkasyadaki Mslmanlar olduka baskc bir ynetime maruz

kalmt. Ancak bu hogrszlkten en fazla nasibini alanlar Yahudiler olmutu. Yaam ve

hareket alanlar ar ekilde kstlanan Yahudiler zellikle 1880lerde kitleler halinde

lkeden g etmek durumunda braklmt. Rus arlarnn aznlk millyetiliine kar

taknd sert tavr, kendi eviyle de snrl kalmam, zellikle Habsburg monarisinin

btnln korumak iin byk aba sarf edilmitir. 1848 Devrimleri esnasnda ciddi

ekilde paralanma tehlikesiyle yz yze gelen Habsburglarn yardmna koan Rusya,

Osmanlya kar ise tam aksi bir tutum sergilemitir. arlar, burada yaayan Slav halklarn

hamisi konumuyla bunlarn tm milliyeti savamlarn desteklemi ve hatta bir bakma

kkrtmtr. Sonu olarak Rus ve Osmanl monarileri varlklarn tehdit eden Fransz

Devriminin ykc etkilerini bertaraf etmek iin aznlklar konusunda farkl siyasetler

izlemilerdir. Osmanllar milliyetiliin Mslman olanlara gre olduka erken filizlendii

gayri-mslim tebaay iktidarn asl taban olan Mslmanlarla eit klma ynnde uzlamac

bir tutum sergilemi ancak bu hareketler isyan boyutuna geldiinde demir yumruunu

gstermitir. Byk Devletleri arkasna almay baaran Balkanl uluslar isyan hareketlerini

bamszlkla talandrmay baarmlard. Rusya ise tam tersi bir tutum taknarak Ortodoks

ya da Rus olmayan halklara kar tam bir bask ve sindirme politikas izlemi, zellikle de

Slavlar zerinde Ruslatrma politikas gtmtr.

Rus ve Osmanl modernlemeleri, halktan kopuk ynetici bir elit tarafndan

yrtlm olmas ok byk bir handikap da beraberinde getirmitir; srecin

srdrlmesinin hkmdarlarn kiiliine olduka baml olmas otokrat eilimli bir

hkmdar baa getiinde tm ynetme erkini elinde toplayarak modernleme abalarn

durma noktasna getirmesi gibi bir tehlike yaratmtr. rnein 1825 ylnda baa geen I.

Nikola, despot-polis devleti eklinde bir dzen kurarak, Batllama ereine srtn dnen ilk

Rus ar olmutur. Otuz yl akn saltanat dnemi boyunca reformlar hanesi bombo
kalmdr. Tahtta kalmann ve otokrat devleti korumann tek yolunun toplumsal gleri

sindirmek olduu grnden hareketle tam bir bask rejimi kuran ar, Batl fikirlerin

lkeye girmesini nlemek iin ei benzeri grlmemi bir sansr uygulamasna gitti. I.

Nikola saltanat, Rusyann modernleme srecinde kopuun yaand ilk dnem olmutur.

Nikolay takiben iktidara gelen II. Aleksandr ise sistemde radikal dnmler yapmak

istediinden dolay ilk olarak Nikola dneminin brokratlarn tasfiye ederek ie balad.

lke tarihinin en kkl reformlarnn banda gelen serflii kaldrma kanununu imzalayan

ar, ortaya kan yeni durumun gereklerini karlamak iin zellikle yerel idare banda bir

dizi yeni almlar gerekletirdi. Reformlarn yanl ve yetersiz bulan evrelerin hmna

urayan II. Aleksandr 1881 ylnda suikaste kurban gidince yerine III. Aleksandr geti. Yeni

ar, kendini otokrat rejimin muhafazasna adayarak kar-reformcu nitelikte bir siyaset

izledi. Dnemin reformcu brokratlar, arn sa kolu olan Pobyedonotsevin gerici

zihniyeti yznden gzden dtler. Saltanatnn bandan itibaren anayasal ynetim

ynndeki talepleri geri eviren III. Aleksandr, Rusyann ulusal karakterine uygun bir

siyasal evrim dncesi erevesinde hem ieride hem darda Ortodoks-milliyeti temalarn

ar vurguland bir siyaset izledi. Ancak saltanatnn son dnemlerinde maliye bakanlna

getirilen Witte, milliyeti bir ekonomi siyasetinin izlenmesi gerektii ynndeki tavr

sayesinde, geni lekli sanayileme plann devreye sokabilecei bir ortam bulabildi.

1894te len III. Aleksandrn yerine geen II. Nikola ise babasnn akl hocas

Podyedonotsev tarafndan eitilmiti. Siyasal sistemde otokrat taban zedeleyecek herhangi

bir alm yapmann iddetle karsnda duran II. Nikola, ekonomik alanda ise bakan

Witteye Rus sanayisinin gelitirilmesi iin tam destek verdi. 1880lerin sonundan itibaren

hzl sanayileme srecinin toplumsal yapda ortaya kard yeni ilikileri grmezden gelen

ar, Rus sosyo-ekonomik yapsnn otokrat ynetim sistemiyle uzlaamayacak denli gelimi

olduunu anlamamakta direndi. Says her geen gn katlanarak byyen proleter snf
ilerine gnderdii ibirlikilerle, iktidarla uzlatrabileceini dnen Podyedonotsevi

desteklemesi, kendi sonun getirecek gelimelere zemin hazrlad. 1905 ubatnda ardan

merhamet dilemek iin klk saraya yryen ilerinde kadn ve ocuklarn da bulunduu ii

kitlesine ate almas sonucunda katledilen yzlerce insan, hem Nikolann hem de genel

olarak arlk kurumunun Rus halk zerindeki yce imgesini yerle bir etti. Moral temelleri

halkn gznde hie inen arlk rejimi, ayn yl meydana gelen Ekim Genel Grevine dek

hkmranlk haklarndan geri adm atmad. Tm Ruslarn toplu olarak greve girmesi

karsnda eli kolu bal kalan II. Nikola, Dumay ararak yar-meruti bir rejimi kabul

etmek zorunda kald. Ancak Fransadan bulduu finans desteiyle kendini gl hisseden

ar, zaten danma organ olmaktan ileri gidemeyen Dumann zgr almasna da msade

etmeyerek, bu kurumun iini boaltarak kendi ynetiminin basit bir aygt durumuna getirdi.

1905te olanlar arlk rejiminin ne kadar krlgan olduunu gzler nne sermiti, ancak

Nikola rejim ynnde herhangi bir alma geit vermedi. I. Dnya Savanda uranlan

hezimet ise Nikolayla birlikte arln da sonunu getirecek tarihsel koullar hazrlad.

Osmanl Devletine bakldnda ise 19.yzyln ilk padiah olan III. Selimden,

1876da baa geen II. Abdlhamite dek modernleme sreci padiahlarn muhalefetine

maruz kalmadan yol ald. III. Selimi tahtndan eden yenieri-ulema ittifakn, yenieri

ocan kaldrarak ve ulema snfn az ok uysallatrarak bertaraf eden II. Mahmut, hem

kendi reformist abalar hem de kendinden sonra gelecek kuak iin yolu temizlemi oldu.

Aydn-despot hkmdar tipinin Osmanl padiahlar iindeki en ne kan temsilcisi olan II.

Mahmut, iktidar boyunca devletin tarihinde ei benzeri grlmemi ekilde geni tabanl bir

modernleme abasna girimitir. II. Mahmutun ilerici siyaseti, Osmanl tarihinde en

btncl ve koordineli modernleme giriimi olarak kabul edilen Tanzimat reformlarna

zemin hazrlamtr. Onun saltanatnn sonlarnda Batda grevli bulunan eliler, krallarn

otoriteyi temsilciler meclisiyle paylamadklar lkelerde dahi ulusal bir devlet kurmak
isteyen hkmdarlarn tebaann mlkiyet haklarn garanti altna almasnn zorunluluunu ve

eitimi halka yaymann getirecei faydalar idrak etmilerdi. Milli devletlerin kurulmasna ve

orta snflarn g kazanmasna yol aacak olan bu politika ayn zamanda feodal imtiyazlar

temizlemeyi amalyordu. Zamann Avrupasnda bu eleri barndran politikaya

kameralizm ad veriliyordu 331. Bu politikann Osmanl gibi dank bir lkeyi

birletirebileceini dnen devlet adamlar, bu erevede Tanzimat Fermann yaynlayarak

1839-1876 yllar arasn kapsayan Tanzimat Dnemini atlar. Bu dnemin en ne kan

olgusu Babali, yani brokratlarn devletin tepesinde tm kararlar alarak srece yn

vermeleriydi. I. Abdlmecit ve II. Abdlaziz iktidar hrslar olmayan uzlamac padiahlard.

Bu kiiliklerinden dolay da brokratlar hkmdarlarla atmak durumunda kalmad. Hatta

ok msrif olduu iin devletin mali iflasnas sebep olduu gerekesiyle Abdlazizi tahttan

indiren de Babali brokratlaryd. Dnemin brokratlarndan Mithat Paa, sarayn israflarna

kstlama getirebilir dncesiyle merutiyetin ilan edilip bir meclisin kurulmas fikrini ne

att. Abdlazizin yerine padiah yaplan V. Muratn akli dengesi bozulunca, ehzade

Abdlhamite merutiyeti ilan etmesi kouluyla padiahlk makamna getirilebilecei

eklinde bir pazarla giriilmitir. Tahta getii gibi szn tutan II. Abdlhamit merutiyeti

ilan etti ve bylece Osmanlnn ilk anayasas 1876 ylnda kabul edildikten sonra, ilk meclis

20 Mart 1877de topland. Gerekli grdnde meclisi databilme yetkisini elinde

bulundurmasna ve oluan meclisin danma organ olmaktan te kendisine kar herhangi bir

yaptrm olmamasna ramen II. Abdlhamit olan bitenden hi memnun kalmad. lk meclisi

datan padiah, yeni oluturulan meclisi Ruslarla olan sava bahane ederek tatil etti ve

1908deki ayaklanmaya dek bir daha greve armad. II. Abdlhamit, bu tavryla

19.yzyln bandan beri kesintisiz sren siyasal modernleme hareketini sekteye uratt.

331
MARDN, ., Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi (I. Cilt) iinde Batllama Maddesi, stanbul,
letiim Yaynlar, s: 246
ktidar erkini kendi tekeline alan padiah, Babali diktatrlne son vererek yerine kendi

polis devletini kurdu. Kendisine dek 19.yzyl boyunca srdrlen laik siyasal gelenei yerle

bir ederek, eylemlerinde slam ne srerek meruiyet arad. Halife olma statsn

kullanarak yar ilahi, otokrat bir imaja brnerek lkeye Batl fikirlerin girmesini

engellemek iin ar bir sansr uygulad. Gizli polis tekilat sayesinde halk sindiren

Abdlhamit, bir ok ynelimiyle despot Rus ar I. Nikolann saltanat dnemine olduka

benzer nitelikte bir ynetim kurdu. Her iki imparator da paramiliter rgtleriyle halka

gzda vererek, iktidara muhalefeti adeta terr estirerek krmlardr. Uyguladklar kat

sansrle lkeye Batl dncelerin girmesini engelleyerek modernleme srecini tersi

istikamete yneltmeye altlar. I. Nikola, Ortodoksluk ve Ruslua vurgu yaparken,

Abdlhamit slam ne karmtr. Dnemin Rusyasnn panislavist yaylma politikasna,

panislamizmle yant veren Abdlhamit, dnemin trendinin ulusuluk ynnde gittiini gz

ard etmiti. Abdlhamitin polis devletinde tutunamayan muhalifler ya srgn ya da kendi

abalaryla yurtdnda ve imparatorluun merkezden uzak yerlerinde yuvalanarak, bu rejimi

sona erdirecek rgtsel almalara giritiler. 1908 Devrimiyle Abdlhamitin bir rpda

geri ald anayasa ve parlamentoyu bu kez zor kullanarak iade etmesini saladlar. Bylece

yukardan aaya bahedilen merutiyet rejimi, aadan yukarya devrimci bir hareketle

geri alnm ve halka maledilerek temelli yerine oturtulmutu.

19.yzyl Rus ve Osmanl ynetici katmanlar, lkelerini Batl-gelimi lkeler

dzeyine karmak iin bir ok reforma girmi olsalar da kendilerinin tartmasz lider

konumunu hibir ekilde tehlikeye atmayacak modellere ynelmilerdir. Toplumdaki egemen

snflara yaklamlar da hep onlar iktidarn denetimine tabi klmak yolunda olmutur.

Azgelimilik sorunsal ile bouurken Bat kurumlarn ilevsel yaklamla adapte etmeye

alan Rus ve Osmanl reformcular, modernlemenin btncl bir olgu olduu unsurunu

bilinli ya da bilinsiz olarak gz ard etmiler ve bu yzden kitleler liberal-demokrat

taleplerle zerlerine geldiinde eli kolu bal kalmlardr.

3.3. 19.Yzylda Rus ve Osmanl mparatorluklarnn Sosyo-

Ekonomik Yaplarnn Dnm Srelerinin Karlatrmas
16.yzylda Bat Avrupada temelleri atlan kapitalist sistem, yerini alaca

feodaliteye gre ok nemli bir farkll iinde barndrr; kapitalizm doas gerei bir dnya

pazarnn olumasn ngrr ve pazar yayldka ulat her yerde yerel ilikileri kknde

skp atarken, kendi kar dorultusunda yenilerini kurar. Duraan, iine kapal, yerel

nitelikli feodalizmin aksine bir dnya sistemi olan kapitalizm, douundan itibaren motor

gc burjuva snfnn enerjisiyle tm yerel retim ve blm ilikilerini yerle bir etmitir.

Batllama ve modernleme kavramlar temelde ayn eye karlk gelir; kapitalistleme ve

toplumsaln tm alanlarnn bu sistemin ilemesini salayacak ekilde dnmesi. Kapitalizm

yapsnda ihtiva ettii ykc enerjiyle ayak bast her yerde geleneksel sistemleri kerterek,

tm dnyay bir nevi kargaaya srklemitir. Marks, kapitalizmin motor gc burjuvazinin

enerjisini Komnist Manifestoda yle betimlemitir:

Burjuvazi, ancak yz yl bulan egemenlii srasnda, daha nceki

kuaklarn tmnn yaratm olduklarndan daha ktlesel ve ok daha

devasa retici gler yaratt. Doa glerine egemen olunmas, makinalar,

kimyann sanayi ve tarmda uygulanmas, buharl gemiler, demiryollar,

elektrik, telgraf, koskoca ktalarn tarma almas, nehirlerin su yollar

haline getirilmesi, yerden bitercesine nfus oalmas toplumsal emein

barnda bylesine retici glerin yatmakta olduunu daha nceki hangi

yzyl sezebilmiti? 332

19.yzyln banda ngilterede meydana gelen Sanayi Devrimi ile kapitalist sistemin

332
MARKS, K. & ENGELS, F., Komnist Parti Manifestosu, Ankara, Sol Yaynlar, 1998 ,s:43-44
kendi i dnm yeni boyutlar alrken, sistemin dnyaya ihra edilmesi de aciliyet arz etti.

Ticari burjuvazi, meta dolamnn hacmini arttrarak sermaye birikimini hzlandrrken,

zellikle tarmsal sahada retkenlii arttracak yeni ilikileri aa kartmt. Kapitalizmin

sanayiletii safhada ise piyasaya dolan ucuz maml rnler, geleneksel zanaat sektrlerini

yerle bir etmitir. Tarmda makinalama ok byk bir insan kitlesini emek fazlas olarak

krsal alann dna atarken, ehirlerdeki fabrikalarda i tutan bu emekiler, burjuvaziden de

yeni bir snf olan proleteryay tarih sahnesine kardlar. Proleteryann dk cretler ve

akabinde dk hayat standartlarna maruz braklmas ehirlerde byk bir stres birikimini

de beraberinde getirdi. 19.yzylda ortaya kan bir dier olgu da kapitalizmin sanayileme

safhasna gelmesiyle birlikte dnyada ayak baslmadk yer brakmayan yeni emperyalizm

dalgasyd. 1871 ylndan itibaren olabildiince fazla sayda koloniye sahip olmak, devletler

arasnda en belirgin prestij unsuru olmutur.

Rus arl ve Osmanl mparatorluunda ge ve ar ilerleyen kapitalistleme

sreci, azgelimilik sorunsaln da beraberinde getirerek bu toplumlarn 19.yzylda

geirdii sosyo-ekonomik evriminde en belirleyici elerden biri oldu. Gl merkezi

ynetim gelenei olan Rus ve Osmanl imparatorluklarnda, smrgecilie zg olan

dorudan doruya yabanc ynetiminden doan sorunlarla karlamadlar. Rusya,

Avrupann gelikin ekonomik ve siyasal ilikilerinin basks altnda kalmas erevesinde

devletin lider role soyunduu bir kapitalistleme srecine kaplar aralad. Avrupann

gelikin sosyo-ekonomik ilikilerinin etkisi- hereyden nce askeri teknoloji eklinde kendini

aa kard. Daha iyi askeri donanma sahip Batl ordular karsnda durabilmek iin Rus

Devleti tahakkm altnda tuttuu toplumsal gleri re-organizasyona tabi tuttu. Rus lkesinin

kapitalistlemesinde en ne kan sorunsallardan biri feodal ilikilerin Avrupa leinde

deerlendirildiinde olduka yava tasfiye sreci izleyerek 20.yzyln balarna dek kendini

toplumsal dzeyde hissettirebilmi olmasdr. Rusyann kapitalistlemesinin nnde duran

duran en byk tabu olan serflik kurumunun kaldrlmas, 1861 gibi olduka ge bir tarihte

gerekletirilebilmitir. 1860 yl verilerine gre toprak sahiplerinin topraklarnda alan

kyl kitlesi 11 907 000, devlet topraklarnda 10 347 000i bulurken bamsz kyl says

870 000 gibi olduka dk bir sayda kalmtr 333 Ancak 1861de II. Aleksandr, serflii

kaldrrken, amac aciz durumdaki kyl kitlelerini memnun etmek deildi. Krm

Savandaki hezimet Rusya ile Batl devletler arasndaki gelimilik uurumunu gzler

nne sererken, dnemin devlet adamlar artk kapitalist geliimin nndeki engellerin cesur

ekilde bir bir ortadan kaldrlmasnn zorunlu olduunu kavramlard. Byk bir emek

ordusu topraa ivili kald srece Rus sanayilemesinin muhta olduu emekileri

bulmann imkansz olduundan hareketle kaldrlan serflik kurumu, devletin sanayi

burjuvazisine verdii ilk dndr. Ancak kanunun dolaysz muhatab olan kyller,

yzyllardr devletin taknd zalim ve smrc tavrla bir kez daha yz yze geldiler;

devlet, zgrlkleri iin kyllerin ok byk mali faturalar demek zorunda kalaca bir

plan yrrle koydu. Bunun sonucunda yzyln geri kalan ksm, sadece bu kesimin daha

da fakirleecei ve 1880lerden sonra akn akn ehirlere g edecei bir toplumsal

maznaraya ahitlik etti.

Rus kapitalistlemesini i elikilere ve kmazlara srkleyen en nemli unsurlardan

biri devletin doal partneri kabul ettii aristokrat snfn tarihin zorunlu kld tasfiye

srecini harekete geirmek iin bir lde ayak diremesiydi. Bat Avrupada feodal snfn

yararland hareket zgrlne ya da devlete yaptrmlar getirdii gce hibir zaman

ulaamayan Rus aristokrasisi, zellikle IV. vann saltanat srd 15.yzylda devlete

hizmet eder nitelikte bir hareket alan iinde snrlandrlp, muhalefet yetileri olduka

zayflatlmt. 16.yzyldan itibaren Batyla gelimeye balayan ticari ilikiler iinde

Rusyann Avrupann tahl ambar durumuna gelmesiyle, tarmsal retimde ticarileme

333
1860 yl tarmda mlkiyet ilikilerini gsterir istatistik iin, Bkz, Troki, 2000, s: 34
boyutu da ne kmaya balamt. 19.yzyln bana gelindiinde ise artk kendi iinde

birlik gstermekten uzak olan toprak sahibi snf, serfliin kaldrlmasn destekleyen ve kar

duran hiziplemelere meyletti. Genel olarak hakim toplumsal ilikilerde bir kaosa yol

amaktan ekinen ve bu yzden de uzun sredir gndemde olmasna ramen bir trl serflii

kaldracak kanunu karmayan devlet, iktidarnn temel mterisi olan aristokratlara fazla

zarar vermeyeceine hkmettii bir toprak reformu modelini benimsedi. Ancak, yeni

ekonomik sreler, iktidarn hesaplarnn aksine aristokratlarn kader ba kurduklar

otokrasiyle birlikte tasfiyesini getirecek gelimeleri beraberinde getirdi.

19.yzyln ortasnda Rus tarasnda devrim yapan serfliin kaldrlmas kanunu, Rus

geleneksel komn rgtlenmesi olan miri taradaki denetim organ olma ilevi

dorultusunda yeniden tanmlayarak, faaliyet alann geniletti. Belirli bir tarm sahasnda

yerleik kyllerin ortak mlkiyetine dayanan bu rgtlenme tarznda, toprak kyl aileler

arasnda periyodik olarak taksim edilmekteydi. Mlkiyet hakkndan te iletim hakkna

dayanan bu toprak rejimi, ky hanelerinin ekonomik eylemlerini srdkleri topran

blnmesi ya da devrini yasaklayan sk denetim mekanizmalar iermekteydi. Serflik

kanunu erevesinde ar bir deme yk altna giren eski serfler, sadece mirin ortak

mlkiyetinde bir paya erimi oldular. Topran kullanm ekli ve devrinde tam bir denetime

sahip olan mir, kylnn zgr hareket kabiliyetini olduka snrlad. Serflik kanununda ne

kan unsurlardan biri devletin kyly birey olarak deil grup olarak tanyor olmasyd;

mirin sorumluluk ve nfuz alannn bu denli geniletilmesi de bu anlayn bir sonucu

olmutur. Bu tarz bir mlkiyet ilikisi, Rus krsalnn en byk sorunsallarndan biri olan

dk retkenlii daha da derinletirdi. Tarmdaki retkenlik nfus artn dengeleyemedii

bu koullarda bir de ar vergiler devreye girince krsal alanda byk krizler bagsterdi. Rus

toplumsal tarihinin evriminde byk bir yeri olan ktlklar, 19.yzyln ikinci yarsnda da

kendini gstererek krsalda nemli stres birikimine neden oldular.

 Dnya kapitalist sistemine kapitlasyon rejiminin ortaya kard aleyhte ilikiler

zinciri yznden, lkenin yar smrge durumuna drlecei bir mekanizma erevesinde

eklemlenen Osmanl mparatorluu, sosyo-ekonomik evriminde bu unsurun yaratt

olumsuz etkilere had safhada maruz kald. Kapitalist sistemin ortaya kmasnn etkilerini ilk

safhada ekonominin parasallamas erevesinde hissedildi. Osmanl klasik ekonomik dzeni

ile dnemin Avrupa feodalitesi arasndaki keskin farklar, Osmanlnn kapitalistleme

srecinde bir ok kendine has eyi beraberinde getirmitir. Avrupadaki aristokrat-serf

kurumlarna dayal feodal sistemin Bizans mparatorluunun son dnemlerinde Balkanlar ve

Anadoluda yaygnlap glenmeye balad tarihsel safhada, Osmanl fetihleri bu ynde

geliime ket vuran bir nitelik arz etmitir. Ancak Dou ve Gneydou Avrupadaki

feodalleme sreci Batda olandan daha farkl bir biimde gereklemitir. Bu durumun

sebebi sz konusu blgelerde airet yaplarnn zlmesi sonucu ortaya kan komnal

ilikilerin ok daha yaygn ve srekli olulardr 334. Bunun yan sra bu yaplar zerine ina

edilen devlet sistemlerinin istikrarl bir anti-feodal mcadeleye girimeleri buralardaki sosyo-

ekonomik sreleri Batdakilerden farkl istikametlere srklemitir. Klasik Osmanl

kurumsal yaps, merkeze belirli vergi deyen grece bamsz kyl kitlesine dayanr.

Reaya olarak tabir edilen kyl topluluklar tamamen bamsz olmayp, kendilerini

bulunduklar toprakta bal klan bir ok snrlayc kanun ve mekanizmaya tabiydiler.

Devletin kyller arasnda yapt ayrmclk temel olarak din temelliydi; Mslman

olmayanlar, dierlerine gre iki kat fazla vergi vermeye mecbur edilmilerdi. Osmanl

mparatorluunda pratik ya da kurumsal lekte serflik rejimi olumamtr. Ancak reayadan

farkl olarak tamamen ayr bir hukuki statye tabi tutulan ortak veya kesimci kullar bir ok

noktalarda Bat Avrupa lkelerindeki serflilerle kyaslanabilecek durumdaydlar. Bunlarn

tamamen azat edilmedike reaya arasna karmamalar iin baz nlemler alnmtr. Dier

334
Timur, 2000, s: 188
iftilerden zenle ayr tutulan ortak kullarn durumunun fazlasyla serflere benzemesi,

reaya snfnn serflerle ayn haklara ve koullara sahip kyllerden oluan bir yar-kle snf

olarak kabul edilmesini imkansz klar 335. Osmanl klasik sisteminde ne kan bir dier

nitelik de topran 60 ile 150 dnm aras bir genilikte tutulduu ift-hane sistemi

erevesinde, toprak devrinin de sk bir denetime tabi klnmasyla byk toprak sahibi

snflarn ortaya kmasnn engellenmeye allmasyd. Osmanl devleti merkezi gcn

arttrd dnemde, kurulu dneminde ibirlii yapt kkl Trk beylerinin nfuzu krm

ve bu snf devirme aristokrasisi ile dengelemeye almtr. Bu erevede devletin ar

denetimiyle bu zerk Trk beylerinin brokratize edilmesi sreci gelimitir. Aslnda bu

ynde bir sre, Rusyadaki arlk ynetimi tarafndan da srklenmitir; merkezi hkmet,

Osmanl aksine hkmranlk haklarn tand aristokrat snf, ekonomik olarak devlete

baml klarak brokratize etmeye almtr. Petro dneminde ticari kapitalizmin

gelimesiyle ezamanl olarak ortaya kan modern anlamda brokrasi, aristokrat snfn

aleyhine nfuz sahasn geniletmitir 336.

Osmanlnn snflar kat bir denetime tabi tutuu, duraan ve kendine yeterli olma

unsurlarna dayal klasik sistemi, hereyden nce gl bir merkezi otoritenin varln

gerektirmekteydi. 16.yzyln ortalarndan itibaren merkezi otoritenin btncl bir karakter

gstermekten uzaklamaya balamas, taradaki merkez-ka glere hareket sahas yaratt.

Taradaki nfuzlu aileler ve yerel yneticiler, toplanan vergi zeirndeki denetim gleri

sayesinde byk bir ekonomik nfuz elde ederek, buralarda feodal nitelikli bir toplumsal

geliim srecinin domasn saladlar. Bat Avrupadaki aristokrat snftan olduka farkl

nitelikli bir toplumsal snf olan ayanlar, ekonomik glerini ortak kyllere ektirdikleri

335
BARKAN, .L., Trkiyede Servaj Var Myd?, Trkiyede Toprak Meselesi (Toplu Eserler I),
stanbul, Gzlem Yaynlar, 1980, s: 723

336
Liebman, 1968, s: 13
toprak mlkiyetlerinden ve vergi toplanmas esnasndaki denetleyici konumlarndan

alyorlard. 18.yzyln ortalarndan itibaren Avrupayla younlaan ticari ilikilerden, ayan

snf byk karlar elde etti. 19.yzyln balarnda glerinin zirvesine ulaan ayanlar, II.

Mahmuta tarada gelien ilikilerin merkez tarafndan da tannmasnn yazl belgesi olan

1807 tarihli Sened-i ttifak imzalattlar. Kanunen tm iktidarn tek sahibi olan padiahn

yerel g odaklarnn blgelerindeki daha nce illegal ekilde eyleme geirilen otoritelerini

tanmas imparatorluk tarihinde ei benzeri grlmemi bir durumdu. II. Mahmut, ayanlarn

bu denli sivrilip devlet iinde devlet yaratr durumuna gelmelerini hazmedemedi ve bu snfn

siyasal ve ekonomik hareket alanlarn snrlayan mekanizmalarla nfuzlarn krd. Osmanl

Devleti, Mslman tebaann ba ekecei Junker tipi bir kapitalist iftlikleme srecini

Makyavelist yntemlerle durdurmutur 337. 19.yzyln ba itibariyle Osmanl taras, nceki

devirlerden sre gelen geimlik yapsn genel lekte krabilmi olmaktan uzakt.

Osmanl ve Rus kyl kitlelerinin yaam koullar arasnda bir karlatrma

yapldnda bir ok farkllk ne kar. ncelikle serflik kurumunun olumad Osmanlda

zellikle klasik dnemde tm kurumsal yapsyla bamsz kyl statsn desteklemitir.

Merkezin kontrol yetisinin zayflamasyla ortaya kan feodal nitelikli ilikiler de bu yapy

kertemedi. Tarmsal art-deer her ne kadar yerel idareci ve organlarn ellerinde

younlamaya balasa da smr orannn artmasna ramen bamsz kylln kendine

yeter retim kalplar krlmad. Avrupadaki ticari kapitalizmin gelimesi erevesinde

Rusya ktann tahl ambar durumuna gelirken plantasyon benzeri tarmsal retim ilikileri de

zellikle lkenin gneyindeki verimli topraklarda yaygnlat. Serflerin kleliine dayanan

bu retim yaps Osmanlda geni lekli geerlilii bulunan bir olgu deildir. Miri ya da

mevcut arazinin, tarmn ticarilemesi sonucu plantasyon benzeri iftliklere dnmesi sreci

337
TMUR, T., Tanzimat Merkeziyetilikten Jakoben Cumhuriyete, Srden Ayrlanlar (Siyasal ktidar
Aydn Tarih ve zgrlk), Ankara, mge Kitabevi, 2000, s: 99
ve akabinde gelien kyllerin topraa giderek yabanclamas ve reticilerin toprak

sahiplerince daha fazla smrye maruz braklmas, yalnzca d etkiye ak, ehirlemi

blgelerde yaanan gelimelerdi 338. Rusyaya oranlandnda tarmda ticari retimin

yaygnlamas olduka snrl kalmtr. Emein topraa oranla kt olduu Osmanl lkesinde,

Rus tarasnda ortaya kan mlkszleme olgusu kendini ciddi ekilde hissettirmemitir.

Mlkszleme ya da sistemi kaosa srkleyecek denli ktlklarn yaanmad Osmanl

lkesinde, kylnn proleterlemesi ya da tarm dna itilen emek fazlal koullar

olumamtr. Rusyada serflerin zgrl kanunu hazrlanrken proleterleme koullarnn

olumamas iin dikkatli davranlmaya allmtr. Komn ve komnal mlkiyetin

geniletilmesi ve korunmas abalarnn altnda yatan ama kyllerin proleterlemesinin

nne geilerek, Bat Avrupadaki devrimci ayaklanmalarn Rusyada ortaya kmasna ket

vurmakt 339. Ancak sre bu ynde ilerlemedi ve srekli den yaam standartlar kylleri

alkla yz yze brakt noktada ehirlere akn balad.

Osmanl ve Rus imparatorluklarnn 19.yzyldaki tarihsel evriminde kapitalist dnya

sistemine eklemlenme ekilleri en belirleyici unsur olmutur. Rusya, kapitalist sistemin

Avrupada ortaya kmasndan itibaren gelien ilikilere hemen hemen e zamanl olarak

kendini adapte etmi olsa da kapitalist gelimilik dzeyi olarak Avrupann olduka

gerisinde kald. zellikle IV. vann saltanat dneminden balayarak Rus tccarlar tam bir

snfsal karakter gstererek devletin zellikle d politikasnn oluturulmasnda byk roller

oynadlar. Byk Petro dneminde ise tm agresif d politika burjuvazinin karlar

erevesinde ele alnmt. Rus burjuvazisi douundan beri devletin korumac emsiyesi

altnda d rekabetten grece uzak bir ortamda geliimini srdrd. Rus hkmetinin sk

gmrk politikas Avrupa mallarna giri yolunu neredeyse tamamen kapatyordu. Rusyada

338
nalck, 1998, s: 24

339
Zakharova, 1995, s: 13
rnlerinin fiyatn drebilme olanann ellerinden alnd bu koullarda yabanc sermaye

bu devasa dou pazarna finans erevesinde giri yapt. Rus finans pazarnn her canlan

daima dardan yeni borlarn alnmas sayesindeydi 340. Osmanl rneine bakldnda ise

devletin kendi i pazarn yabanclara bahedilen kapitlasyonlar yznden kontrol

edemedii grlmekteydi. Kapitlasyon rejimi, yabanc tccarlara verilen ayrcalklardan

dolay milli burjuvazinin yaratlma ve desteklenme koullarnn olumasn zora soktu.

Rusyann tersine i pazar yabanc denetiminden kurtarabilme mekanizmalarn retemeyen

Osmanl Devleti, lkedeki gayri-mslim unsurlarn kapitlasyon rejiminden yararlanmaya

balamalaryla birlikte ekonomik alanda ciddi bir sorunla yz yze kald. Gayri-mslimlerin

oluturduu ibirliki burjuvazinin yabanc tccarlarn tm ayrcalklarndan yararlanabiliyor

olmas, lkede oluacak Mslman unsurlarn ba ekecei milli burjuvazinin oluaca

koullarn ortaya kma srecine ket vurdu.

Avrupa sermayesi, Rus duvarn para eklinde, Osmanl duvarn ise tek tarafn lehine

ileyen ticari anlamalar erevesinde geerek her iki lkenin kapitalistleme srecinde farkl

etkilenimlere yol amlardr. Avrupadan sosyo-ekonomik ve teknik geriliin bilincine varan

Rus Devletinin kapitalistleme srecine kendi rzasyla olduka erken dnemlerde balam

olmas, Rus feodal ilikilerinin de e zamanl olarak zlmesinin gereklememesi

yznden lkenin sosyo-ekonomik yapsnda dualite grnmn arz eden koullar da

beraberinde getirdi. Rus hkmeti kapitalistlemeyi tutarl bir politika izleyerek

srkleyememesi zellikle 19.yzylda lkenin sosyo-ekonomik ilikilerini kaosa srkledi.

1861 tarihli serflii kaldrlma kanunu Rusyann sanayi kapitalizmini etkin biimde

yaplandrmas iin ok byk bir aama oldu ancak 1880lerin ikinci yarsna dek arln

tutarl ve aktif bir sanayileme politikas izlememesi lkenin bu yndeki gelimesini

yavalatt. Osmanl Devleti ise Rusya gibi milli bir burjuvazi yaratamamt. Ticaretin

340
Troki, 2000, s: 27
younlat Balkanlar blgesinde gelien burjuva snf Osmanl tahakkmn karlarna

ters grerek buralardaki ulusu hareketlere tam destek vererek imparatorluun zlme

srecini derinletirmilerdir. Rusya gibi Baty tehdit eden bir askeri gc olmayan Osmanl

Devleti, zlmeyi durdurmak iin Batdan ald destei olduka ar ekonomik diyetler

deyerek temin edebilmitir. 19.yzyln sonlarnda Rusya, Batl devletlerin yn verdikleri

emperyalizm yarna katlacak gte kendini hissetmi ve Ortadou ve Uzakdouda izledii

aktif emperyalist eylemleri zellikle ngilizleri olduka rahatsz etmitir.

Dnya kapitalist dzeniyle farkl ekillerde btnleen Rus ve Osmanl

imparatorluklarnn snai gelimilik dzeyleri arasnda adeta uurum vard. Rusya, Batnn

teknolojik gelimelerini zellikle askerlik alannda olanlar bata olmak zere dikkatle takip

etti. Fiili bir retici fonksiyon gelitiremeyen Rus ehirleri askeri ve idari merkezler olarak

ne kmlard. Rus sanayilemesi Napolyon Savalar esnasnda ortaya kan lkenin tecrit

durumu dolaysyla i pazarn ihityalarn karlamak iin oluturuldu. Ancak ciddi bir

sanayi atlmnn yaplmas, 1880lerin ortalar gibi Bat Avrupayla kyaslandnda olduka

ge bir tarihi buldu. nl Alman ekonomisti Listin milli ekonominin ncelliinin

vurgulad tezinden etkilenen dnemin maliye bakan Witte, Rusyann uluslararas

etkinliinin artmasyla lkenin ekonomik gelimilii arasnda dolaysz iliki bulunduu

grnden hareketle geni lekli bir sanayileme projesinin hayata geirilmesinde byk

rol oynad. Listi ekonomi anlay zellikle ttihatlarn iktidara tam olarak yerletikleri

1912 ylndan beri temel esin kaynaklar olmas bakmndan Osmanl mparatorluu iin de

yol gsterici olacaktr. Almanyadaki anti-liberal, himayeye dayal Listi ekonomi

politikasnn Rusya ve Osmanl gibi totaliter siyasal sistemlerle ynetilen lkelere cazip

gelmesi olduka doaldr. Witte, Rusyann ucuz tarm rnleri ihra ederek dardan snai

metalar alan konumunun Batyla ekonomik ilikilerinde metropol bir lke olma aamasna

gelmesinin yolunun hzl bir sanayilemeden getii sonucuna varmtr. Wittenin

sanayileme projesinde yabanc sermayenin lke iine aknn kilit rol oynamas hzl

aamalar kaydedilmek istenmesiyle ilgiliydi. Yabanc sermaye, yerli sermaye birikimini

hzlandracakt. Ancak bu hzl sanayileme projesi erevesinde Rus Devleti, Batl lkelerin

hibirinde grlmemi oranda srece itirak ederek tam bir kontrol kulesi olma ilevini

stlenmesi, sanayi burjuvazisinin arlkla nceli olan ticari burjuvaziden ok daha youn bir

bamllk ilikisi gelitirmesinin de ortamn hazrlad. Burjuvazinin arlkla bu denli kader

birlii yapmas, gelecekteki Rus devriminin gidiat zerinde belirleyici bir unsur oldu.

Baml ve zayf Rus burjuvazisi ad otokrat rejime bakaldrmak ya da onu dntrmek

iin olduka pasif bir konumda kalarak, Bat Avrupadaki burjuvaziden devrimci kapasite ve

tavr olarak keskin ekilde farkllat. Hobsbawma gre 19.yzyln belki de en hzl gelien

ekonomisine sahip Rusyann I. Dnya Sava olmasayd, devrimden kanarak liberal bir

toplum olma ynnde gelitirebilecei ynndeki savlar olduka geersizdir; 20.yzyln ba

itibariyle devrimin istenir olmaktan ok kanlmaz da olduuna inanlan bir devlet varsa o

da Rus arlyd 341. Hzl sanayilemenin tarmsal kesimi adeta alkla yz yze brakacak

denli geni bir smr sayesinde srdrld ortamda, lkenin sosyo-ekonomik yapsnn

kaotik dnmlere gebe braklmas madalyonun sadece bir yzyd. Proleteryay dorudan

smren ve kylleri de devlet araclyla soyan Rus burjuvazisi daha en batan halk

kitlelerinden kendini soyutlayarak, arlkla ibirliine girmiti. Bu durumda Bat

Avrupadaki gibi burjuvazinin toplumsal snflar kendi kar dorultusunda bir iktidar

kart savama srklemesinin koullar ortadan kalkmtr. Rus burjuvazisi, 1905e dek

iktidar kart herhangi bir ynelim gstermeye yaramad iin liberal hareket arlkl

olarak aydn aristokrat kesim tarafndan srklendi.

Osmanl mparatorluunda ise sanayileme 19.yzyln sonu itibariyle varla yok

aras bir durum arz etmekteydi. Yzyln bandaki Sanayi Devrimine dek kapitlasyonlar

341
HOBSBAWM, E.J., mparatorluk a, 1875-1014, Ankara, Dost Kitabevi, 1999, s: 316
ykc bir nitelik tayacak denli ciddi tehditler yaratmad. Ancak sanayi kapitalizmi,

merkantalist dnemle karlatrldnda Osmanldaki gibi zayf bir teknolojiyle retim

yapan bir ekonomiye kertici bir etki yapma kapasitesi kukusuz ok daha gl olacakt.

1838 ngiliz-Osmanl ticaret anlamas ile i gmrklerin ve baz mallardaki ticari tekellerin

kaldrlmas yabanc tccarlar iin geni bir hareket serbestisi salad. Piyasann ucuz sanayi

mamlleriyle doldurulmas geleneksel imalat sektrn byk lde ke srkledi.

Osmanlnn sanayileme ya da genel anlamda milli burjuvazisini oluturmasna engel tekil

eden bir ok yapsal sorunu vard. Bunlardan biri geleneksel olarak Mslman unsurlarn

ticari hayata fazla bir alaka gstermeyerek tarm sektrnde reticiler olarak yaamlarn

srdrmeleriydi. Osmanlnn kapitalistlemesi iin devlet, Rusyadaki gibi etkin bir nc

rol stlenmemi ya da stlenmemidi. Teoride lkedeki tm topraklarn tek sahibi olan

padiah, taradaki geni toprak sahibi snflarn ortaya kn engelleyememilerdi. Ancak

bunlarn hepsi sonuta illegal yrtlen faaliyetler olup, siyasal otoriteden bamsz sermaye

birikiminin garantisi yoktu. Gayri-mslim tccarlarn, yabanc pasaportu almalarn tevik

eden nedenlerden en ne kanlarndan biri de bu mallarnn msadere edilebilecei

tehlikesini bertaraf etmekti. Hereyden nce, Batdaki mlkiyet biimi, her an geri alnabilen

ayrcalklarn yerini, salamlam haklarn almasna dayanmaktadr. Kapitalist mlkiyet

ilikilerinin temeli olan bu olgu, iki noktay ne karr: ncelikle mlk bir mutlaktr ve

kiinin belli bir mlk zeirndeki sahiplik haklar geri alnamaz. kinci olarak mlkiye

aktarlabilir ki bu da topra dierlerinden farksz bir metaya dntrr. Avrupada gl

toprak mlkiyeti haklarnn ortaya kmasyla birlikte retim sistemleri devrim niteliinde

dnmler geirdi. Mlkiyet, devletin tecavzne kar bir savunma ve devletin ihlal

edemeyecei bir meruiyet zeminiydi. Osmanldaki mlkiyet biimi bu tarz bir mlkiyet

deildir. Tanzimat brokratlar da devletin msaderesi tehlikesi olduu srece lkede

kapitalist dnmn gerekleemeyeceinin farkndaydlar. Tanzimat Fermanyle tebaaya

bahedilen mal gvencesi yine de modern anlamda mlkiyet ilikilerinin kurulabilmesi iin

yeterli olmaktan uzakt. 1858 tarihli Arazi Kanunnamesi Byk Devletlerin basklar sonucu

kartlm ve topraktaki kiraclk koullarn devletin nvann koruyarak byk lde

geniletmitir. Ancak bu erevede datlan tapular ihlal edilemez mlkiyet haklarnn

gstergesi deil, topran kesintisiz olarak ilenmesine bal tasarruf haklarnn ifadesiydi 342.

Modern mlkiyet haklarnn tam anlamyla tebaaya bahedilmemesi, lkenin kapitalistleme

srecine aleyhte etkilerde bulunurken yine de 19.yzyln sonunda byk toprak sahibi snf

hissedilir lde gelimitir.

Osmanl sanayileme abalar pazardaki yabanc ve gayri-mslim egemenliinin

krlamamasndan dolay baarszla mahkum oldu. Osmanl Devleti Batnn ekonomik

nfuzunu krmak iin fabrika ve irketlerin kurulmasn tevik etmeye ve yerli rnlere Pazar

olanaklarn salamaya alt. 1873 tarihli bir kanunla fabrika kuracaklara gmrk

kolaylklar ve vergi muafiyetleri tannmasna ramen amalanan gelimeler salanamad.

Osmanl Devleti, Rusyada olduu gibi byk lekli tesisleri kendi kurmaya alt. Devlet,

zellikle 19.yzyln ikinci yarsnda olduka nemli oranlarda d borlanmaya gitti, ancak

bu borlar, Rusyann 1890larda yapt gibi milli bir burjuvaziyi finanse etmek yerine

askeri tehizat ve sarayn lks harcamalarna aktarld. lkedeki en sanayilemi blgeler ise

Batyla daha youn ilikiye geen Balkanlar blgesiydi ve zellikle Selanik vilayeti lkenin

en gzde ticari limanlarndan biri olmasnn da etkisiyle modern imalat sanayiinin

filizleniiyle ne kmaktayd. Selanikte de youn Mslman nfuza ramen bu modern

iletmeler tamamen Hristiyan ve Yahudilerin ellerindeydi.

1905 Rus Devriminde en aktif rol oynayacak olan proleter snf, 1890lardaki ok

hzl seyreden sanayileme srecinin bir rpda ortaya kard bir toplumsal tabakayd..

342
ARICANLI, T., 19. Yzylda Anadoluda Mlkiyet, Toprak ve Emek, Osmanlda Toprak Mlkiyeti ve
Ticari Tarm, iinde, der: . Keyder & F. Tabak, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1998, s: 134
Serfliin kaldrlmasndan nce kazanmlarnn bir ksmn toprak beylerine deyen

emekiler bu kanunla bireysel bamszlklarn kazanarak gerek bir toplumsal snf olma

yoluna girdi. 1890lardaki snai kalknma iilerin nfus iindeki orannda patlamaya yol

aarken, bunlarn kolektif bir snf bilincine ulamalarnn koullarn da yaratmtr.

Rusyadaki sanayi retiminde binden fazla kii altran iletmelerin byk bir orana sahip

olmas, hem ii bilincinin gelimesi hem de siyasal propagandalar iin olduka lehte

sonular beraberinde getirmitir. Tarmdaki dk retkenlik ve devlet-burjuvazi-aristokrasi

lsnn youn smrs kyleri ucuz emek rezervlerine evirdii ortamda ii cretleri

olduka dk tutulmutu. cretlerin denme eklinin iverenlerin keyfine brakld ve

alma esnasnda meydana gelen tahribatlardan dolay cretlerden nemli kesintilere

gidildii ortamda iiler tamamen iverenin insafna terk edildi. 1886da karlan kanun

cretlerin denmesi konusunda iilerin leyhine nlemleri ngrrken, greve bavuranlarn

cezalarn arttrmaktayd. 1906ya dek sendikalarn yasal olmamas iilerin legal olarak

taleplerini dile getirmelerinin de nn tkad. Buna ramen zellikle 1895-1904 yllar

arasnda grev saylarnda byk sramalar oldu. 1905 ylna dek Rus proleteryas tepkilerini

otokrasiye deil dorudan iverenlere yneltti.

Osmanl mparatorluunun zayf snai geliimi, proleter snfn genileme koullarn

ortadan kaldrmtr. Tanzimat dnemi esnasnda yava yava snai bir altyapnn kurulmas

ynndeki abalar lkede byle bir snfn dou koullarn hazrlam olsa da,

imparatorluun yklmasna dek iiler toplumsal yap iinde olduka dar bir kesimi

oluturabilmilerdir. Nfus iindeki dk saysal oranlarnn yan sra etnik iblm

temelinde fabrikalar iinde konumlanm olmalar iilerin kolektif snf bilincine

ulamalarn engelleyici sonular dourmutur. mparatorluk iindeki iilerin etnik ve yerel

balamda rgtlenmeleri, birbirlerinden bamsz gndemlere odaklanmalarn da

beraberinde getirmitir. 20.yzyln ba itibariyle hem iletmeci hem de alanlar olarak

Trk unsurunun belli belirsiz olmas ve zellikle Hristiyan aznlklarn ne kmas dikkate

deer bir dier olgudur. 1908 yl ncesinde lkedeki grev hareketleri genel olarak ekonomik

taleplere younlamtr. i-iveren ilikilerini ya da iyeri koullarn dzenleyen

kanunlarn olmamasnn grev hareketlerinin oluumunda etkisi byktr. Genelde geleneksel

zanaat sektrnde istihdam edilen Osmanl iilerinin sosyalist bilince ulamalar imkansza

yakn bir ihtimaldi. Tm bu olumsuzluklara ramen sosyalist hareket zellikle

imparatorluun daha fazla sanayilemi Bat kesiminde 19.yzyln sonlarnda kendini

hissettirmeye balad. Ancak sosyalizm Osmanl lkesinde aznlk milliyetiliiyle i ie

gemiti.

1905 Rus ve 1908 Jn Trk devriminin gerekletirilme tarznda, kapitalist

gelimilik dzeyi belirleyici bir unsur olmutur.Kapitalist gelime srecine, Batyla kltrel

yaknlndan dolay Osmanllardan ok daha erken dnemde balayan Rus arl, Osmanl

Devletine gre bu uurda olduka yol alabilmiti. Ancak lkenin kaynaklarn gl bir

askeri kompleks kurmak iin seferber eden arlk, lkenin ekonomik kalknmas iin yeter

derecede bir sermaye birikiminin burjuvazi tarafndan yaplabilmesinin de bir bakmdan

nn tkad. Geleneksel partneri aristokrasiyi feda etmekte uzun sre direnen aristokrasi,

kendi varln idame etmek iin ar boyutlara varan kyl smrsne dayand.

Otokrasinin aristokrat ve burjuva snflarn brokratize ederek bunlar kendi yrngesinde

dndrd. zellikle burjuvazinin arlk rejimiyle gelitirdii bamllk ilikisi ve zayfl,

ad ynetimi alaa etmek isteyen radikal hareketler iin tam bir sorunsal durumu arz

ediyordu. Kendi tarihsel misyonunun bilincine varamayan burjuvazi iktidara muhalefet

edemeyince, kendisinden daha yeni bir snf olan proleterya, dnya tarihinde de bir ilke imza

atarak 1905 ylndaki liberal-burjuva karakterli devrimi kendi aralaryla hayata geirdi.

Burjuvazi, proleteryann bu savamnda arlkla ak bir ekimeye girmeden mali

desteiyle direnii destekledi. Sadece yl gibi ksa bir sre sonra bir liberal-burjuva
devrimiyle sarslan Osmanl mparatorluunda ise devrimci sre, kitlelerden grece

bamsz ekilde gelimiti. Avrupadan kltrel izolasyon ve dnya kapitalizmiyle yar-

smrge karakterli btnleme imparatorluun, toplumsal glerinin modernleme srecini

olduka yavalatmtr. 20.yzyln banda lkede burjuva olarak nitelendirilebilecek asl

unsur, kapitlasyon rejiminin yaratt ibirliki gayri-mslim tccar snfyd. Devletin asl

mterisi olan Mslmanlarn giriimci bir snf yaratamam olmalar, Osmanl Devletinin

liberalleme srecinin toplumsal kitlelerden kopuk bir karakter arz etmesinin temel

nedenlerinden biridir. Kapitalist retim ilikilerinin ve bu ynde ekillenecek snf

ilikilerinin snrl geliimi, kitlelerin iktidar dntrmek iin bilinsel ya da ekonomik

altyapya sahip olmalarn engellemitir. Rusyayla karlatrldnda 19.yzylda grece

daha youn bir liberalleme sreci yaayan Osmanl Devleti, ekonomik alanda bunu

destekleyemeyince kazanmlar korumakta aciz kalmt. Bu erevede kar-devrimci II.

Abdlhamitin anti-liberal ynelimlere kar durmak, toplumsal snflardan ok brokrasi

iindeki memnuniyetsiz, aydn tabakaya kalmt.

3.4. 19. Yzylda Rus ve Osmanl mparatorluklarnda Oluan

Muhalif Siyasal Hareketler zerine Bir Karlatrma
1789 Fransz Devriminin ncelikle Avrupann 19.yzyldaki sosyo-politik

dnmne dnsel ilham verdii ortamda, ktann dou snrnda iki imparatorluk olan

Rusya ve Osmanlda, geleneksel ynetim sisteminde liberal dnmleri talep eden

toplumsal kesimlerin ortaya kmas kanlmazd. Kapitalist dnya sisteminin yapsal unsuru

olan emperyalizmin baml dnyann sekinlerine ya da sekin olma potansiyeli tayan

kesime sunduu temel ey, batllamayd 343. Gelimi Bat dnyasyla kar karya kalan

lkelerin hkmetleri ve elitleri iin batllamann bir var olma mcadelesi olduu, zellikle

19.yzyln son eyreinde aka grlebilen bir olguydu. Avrupal olmayan toplumlarn

343
Hobsbawm, 1999, s: 90
giderek aa, zayf, geri ve hatta ocuksu olarak grlmeye balanmalar, yine 19.yzyln

getirdii bir yenilikti 344. Avrupann dou snr olan Rus lkesi, Bat uygarlnn hem iinde

hem dnda olmas itibariyle kendi koullarna zg bir modernleme izgisine sahiptir.

Modernleme srecini, Avrupal toplumlardan ge, ancak dnya leinde

deerlendirildiinde olduka erken balatan Rusya, uluslararas askeri prestijine ramen i

geliim koullar balamnda pre-kapitalist ve hatta ilkel bir ok nitelii iinde

barndrmaktayd. Gerikalmln verdii fke, Rus siyasal ve kltrel yaamnda 1820lerde

Sovyet dnemine dek merkezi bir tema olarak kalmtr. Rusya, 19.yzylda Asya, Afrika ve

Latin Amerika halklarnn ve uluslarnn daha ileri tarihlerde yzleecei sorunsallarla

boumaktayd. Bundan dolay 19.yzyl Rusyas, 20.yzylda beliren nc Dnyann

bir arketipi olarak grlebilir 345. Rusya gibi Avrupann dousunda konumlanan Osmanl

mparatorluu ise Bat ile her dnemde, ticaret bir yana savalar yoluyla daima yakn bir

etkileimde bulunmutur. Ancak Batdaki kapitalist toplumun ortaya k koullarn,

Rusyann bir lde yapabildii gibi deerlendirme durumuna gelinememesinin altnda

yatan en nemli sebep, hakim siyasal ve toplumsal tebaann Mslman olmas itibariyle

Dou dnyasna aidiyetti. Avrupa dnyas, hal zihniyetinin de etkisiyle, Osmanllara ortak

dman gzyle bakmaktayd. Osmanllar Hristiyan halklarn haklarna ve egemenliklerine

tecavz eden barbar bir halk olarak gren Avrupallar ve de daima kendi medeniyetini stn

tutan Avrupay darl harb olarak gren Osmanllar arasnda, aslnda 19.yzyla dek kltrel

bazda yakn bir iletiim kurulamamt. Osmanlnn Bat dnyasndan tecrit durumu, geri

kalmlnn da en nemli sebeplerinden biridir. Osmanl devlet adamlar, 19.yzyla dek

sistemde yaptklar her yenilikte imparatorluun destans eski dnemlerindeki geleneksel

yapy revize etmeye ynelmiti ki bu tutumda kendi klasik kurumlarnn Batda olanlardan

344
Hobsbawm, 1999, s: 92

345
Berman, 1999, s: 235
stn olduu dncesinin etkisi bykt. Oysa Petro, 17.yzyln sonlarnda Bat

dnyasndaki ilerici dinamiin Rus sisteminde olmadnn farkna vararak, ilerlemenin ve

Avrupal ordular karsnda ayakta durabilmenin yolunun Batllamaktan getiini

kavrayabilmiti.

Rus ve Osmanl imparatorluklar, toplumsal yapda ezici ounluu oluturan

kyllerin geni oranda bir smr ve bask rejimiyle art-deerlerinin merkeze ya da yerel

idari ve feodal unsurlara aktarm erevesinde ayakta durmaktayd. Taradaki durgun

yapnn ve kendine yeter retim srelerinin yan sra, ehirlerin retici faaliyetlerinden ok

idari ve askeri merkezler olarak ne kmalar Rus ve Osmanl toplumsal yaplarnn

hantalln ve yava gelime kabiliyetlerini de beraberinde getirdi. Genel olarak bakldnda

hem Rus hem de Osmanl kylleri, kendileri aleyhine ileyen iktidar ilikilerine muhalif

ciddi bir toplumsal tehdit oluturamadlar. Rusyada 17 ve 18.yzyllarda ortaya kan Razin

ve Pugatchev ayaklanmalar, her ne kadar yerel lekte byk sarsntlar yaratarak, merkezi

hkmeti de tehdit edecek boyutlara varsa da lke devletin istikametini deitirecek denli

ciddi etkiler yaratamadlar. Osmanlyla karlatrldnda toplumsal gler zerinde daha

gl bir denetim sistemi kurmay baaran Rus Devleti, genel itibarla daha zayf muhalefetle

karlat. Aristokrasi ile sk ittifak, bunlarn tarada merkezi otoritenin denetim

mekanizmalarnda etkin bir grevi stlenmeleriyle, toplumsal yapda nemli lde istikrar

saland. Oysa daha zayf bir otoriteye Osmanl hkmdarlar, merkezde dahi g tekeli

kuramazken taradaki egemen unsurlara kar daha snrl bir hareket serbestisine sahip

olabildiler. Bundan dolay, Osmanlda iktidara kar muhalefet, genel olarak merkez ve

taradaki ynetici snflardan ykseldi.

Rus ve Osmanl toplumlarnda muhallif dnsel hareketlerin ortaya kmasyla

sosyo-ekonomik gelimilik dzeyi arasnda sk bir balant vardr, ancak Rusya rneinde

bu unsur daha belirgin ekilde kendini gstermektedir. Avrupann dnsel hayatnda

devrimci dnmlere zemin hazrlayan matbaann, icat ediliinden neredeyse asr sonra

ithal eden Osmanlda ise dnsel dnmlerin yava olmas ve kitlesel tabandan kopuk

olmas kanlmazdr. Rusyada sosyo-ekonomik hayat Avrupa toplumlaryla

karlatrldnda olduka yava ilerlerken lkedeki dnsel hayat ok daha hzl ve canl

bir geliim sreci izlemitir ki zellikle 19.yzylda Rus dnsel hayat felsefi ve yaznsal

platformda retilen bir ok aheserle talandrlmtr. Ancak pragmatik bir Batllama

anlay erevesinde, kendi iin zararl grd fikirlerin ithalini var gcyle engellemeye

alan Rus otokratlar, zellikle kat sansrle dnsel hayat fel etmilerdi. Bu durum

zellikle 1820lerde ibana gelerek otuz alt yl iktidarda kalan I. Nikola dneminde

uygulanan sansr, bu duruma verilecek en iyi rnektir. Osmanlnn Batllama ynnde

kesin admlar att Tanzimat dneminde ise benzer bir durum ortaya kt. Batllamann

vcuda getirdii kitlesel basn hayat, iktidara kar eletirinin ykseltildii durumlarda sk

sansrlerle kesintiye uratld. Batllamaya en az arlk kadar pragmatist yaklaan Osmanl

ynetici elitleri, srecin kendi iktidarna tehdit oluturduu boyutlara gelindiinde otoritesini

ortaya koymakta gecikmedi. Oysa basna getirilen kstlamalar, muhalifleri iktidardan

yabanclatrarak, tavrlarnda daha da keskinletirdi ve lkenin Batllamas ve ke dur

demesi iin devrimden baka yol olmad fikrine yneltti.

Fransz Devrimi, 19.yzyldaki liberal demokratik hareketin tm Avrupada

hakimiyet kurarak, halihazrdaki rejimlerin bu ynde kendilerini yaplandraca sreci

balatmtr. Fransz Devrimine kar oluan muhafazakar ittifakta ba eken devlet olan

Rus arl, bu yzyl boyunca Avrupada gericiliin kalesi oldu. Ancak otokrasi, 1821deki

gibi erken bir tarihte, toplumun liberal eilimli kesiminin srkledii bir ayaklanma

giriimiyle sarslmt. lkenin Batl eitim alm aristokrat genlerinin ve ayn zihniyetteki

subay takmnn vcuda getirdii dekabrist ayaklanma, liberallerin lke tarihinde

gerekletirmi olduklar ilk ve tek devrimci bakaldr olmutur.Ancak yine de Rus

liberalizmi, Bat Avrupayla karlatrldnda olduka uysal ve uzlamac bir karakter

gsterdi. 19.yzyln sonuna dek liberaller, monari ile liberal deerlerin uzlatrlabilecei

ve ibirliinin mmkn olduu kansyla hareket etmilerdi. Bu yzyl boyunca ibana

gelen tm arlar ise anayasa ve parlemento talepleri karsnda, Rusyann bunlar sisteme

adapte edecek denli bir toplumsal gelimilik dzeyine ulamad bahanesine sarlmlardr.

Rus liberalizminin geliimini engelleyen ve elikilere sevk eden en nemli faktr, egemen

snflarn ar lekte brokratize edilmesiydi. Rus burjuvazisi, 1905 Devrimine dek

otokrasiyle atmaya girmemek iin zel aba sarf etti. Devletin Batl hi bir lkede

grnmeyen oranlarla ulusal ekonomiye nfuz etmesi, beraberinde Batdakilerden ok daha

uzun sre kendini devletten ayramam bir burjuva snfn da beraberinde getirdi. Rus

liberalizminde daha da ilgi ekici olan hareketin arlkl olarak aydnlanm aristokratlar

tarafndan ynlendirilmesiydi. II. Aleksandrn tara reformu erevesinde yerel z ynetim

birimleri olarak oluturduu zemstvo kurullar, liberal hareketin ekim merkezi haline geldi.

1881 tarihinden sonra zemstvolar, ortak bir rgt altnda birleme abalarna baladlar,

ancak 1900 ylna dek konferanslarn illegal olarak dzenlemek zorunda brakldlar.

20.yzyln banda ise liberal akm, radikal unsurlarn belirmesiyle farkl yne ekilmeye

balad. Yeni jenerasyon liberaller, otokrasiyle uzlamann bo dler olduu nclyle,

mevcut sistemin yklarak yerine Bat tarznda parlamenter bir rejimin kurulmas gerektiini

dnyorlard. Yeni liberal trendi, daha radikal klan bir dier unsur, var olan sosyalist

devrimci hareketleri kendileri iin kanlmaz mttefik grmeleriydi. Radikal liberaller,

Almanyada 1903 ylnda kurduklar zgrlk Birlii ats altnda toplandlar. Zemstvo

yeleri ile liberal profesr ve gazetecilerin oluturduklar rgt, kitlesel huzursuzluun

iktidara kar ynlendirilmesini savunarak, amalar farkl olsa da devrimcilerle ayn taktii

benimsemiti 346. Liberaller, devrimciler gibi cumhuriyet peinde olmayp anayasal monari

346
Rus liberallerinin stratejileri iin bir inceleme, Bkz. ROGGER, H., The Formation of the Russian Right,
rejimini talep etmeleri erevesinde farkllamaktaydlar. Devrimci partilerle ittifak

araylar, muhafazakarlarn tepkisine hedef olunca liberal hareket ikiye blnd. Rusyada

liberalizm, hibir zaman byk bir kitlesel destek salayamad. Burjuva ve aristokratlarn

otokrasi karsndaki gsz durumlar ve srtmeden kanmalar, liberal hareketin eylem

sahasn snrlayan etmenlerin banda gelmitir. Hareketin burjuvaziden ok Batl

zihniyetteki aristokratlarca srklenmesi, Rus liberalizminin en karakteristik elerinden biri

olmutu.

Osmanl mparatorluu iinde ise Rusyada olduu gibi belirgin toplumsal kar

gruplar erevesinde srklenen bir liberal hareket olgusuna rastlanmaz. Ancak Jn Trk

hareketi, hedefleri ve dnsel erevesiyle Trk tarihinde liberal bir dn geleneinin

ncs saylabilecek bir yere sahiptir. Osmanlnn Batllamay, dzenli ve koordineli

reformlarla bir gelecek hedefi haline getirdii Tanzimat Dneminin en byk

kazanmlarnn banda, kendi aydnn yaratabilmi olmas gelir. Modern basn hayatyla ilk

kez bu dnemde tanan Osmanllar, e zamanl olarak canl bir dnsel hayat geleneinin

de olumasna ahit oldular. Ancak basn, otokrat brokrasiyi hedef almaya balad gibi

sansr olgusu da Osmanldaki basn hayatn fel etti. Babali brokratlarnn tekelci

idarelerine ve dnsel hayatn zgrln engelleme giriimlerine tepki olarak yurt dna

kaan aydnlar, Osmanl ynetim sistemine liberal-demokrat elerin kazandrlmas

gerektii zerine yazdklar eserlerle Jn Trk akmna hayat verdiler. Tam anlamyla bir

aydn hareketi olarak balayan Osmanl liberalizmi, tam bir amazlar ve elikiler

yumayd. Hereyden nce Osmanl toplumu, hem sosyo-ekonomik hem de kltrel

balamda Batl toplumlarla karlatrlamayacak denli zayf bir gelimilik dzeyine sahipti.

19.yzyln balarnda yurtdnda alan elilikler ve oralara gnderilen renciler sayesinde

Osmanl mparatorluunda Bat dnyas ile tank Mslman elitler ortaya kmt.

1900-1906, California Slavic Studies, Vol III, 1964

zellikle Tanzimat dneminde yaygnlaan modern eitim kurumlar, Batllamay az ok

zmsemi bir ok bireyi de yaratmt. Bu eitim kurumlar modernleen ve genileyen

Osmanl kurumlarna eleman yetitiren nitelikte olduklar iin Batllamada, gayri-mslim

unsurlar bir kenara brakldnda, ba eken Osmanl ynetici tabakasyd. Babali rejimine

muhalif Yeni Osmanllar Cemiyetini yurtdnda kuranlar da bir dnem devletin eitli

kademelerinde grev yapm gazetecilerdi. Bu balamda Osmanlnn ilk dnem

liberallerinin, Rusyadakinin aksine sosyo-ekonomik bir tabanda hareket eden kiiler

olmayp, imparatorluun Batllamas iin ynetim sisteminde baz temsili unsurlarn

adaptasyonuna odaklanan fikirler reten ynetici snf mensuplar olduu gze arpmaktadr

Osmanl sisteminde liberal dnmler talep eden aydnlarn en byk

handikaplarndan biri, Avrupa medeniyetinin yetenek ve yaratclk sayesinde yaratlm

olduunu dnrken toplumsal glerin etkisini gzden karm olmalaryd. Osmanl

toplumunun hakim unsuru olan Mslmanlarn ezici ounluunun Doulu deer sistemi

iinde dnd ve daha da nemlisi modern toplumsal snflarn varla yok aras olduu bir

ortamda siyasal almlardan daha da nemli olan buna taban oluturacak sosyo-ekonomik

dnmlerdi. Bat ve Dou arasnda skp kalma, Osmanl aydnnn bir dier sorunsalyd;

Batdaki temsili sistemlerin adaptasyonunu Kuran ve dolaysyla slam medeniyetine

dayanarak merulatrma giriimleri hem aydnlar hem de Osmanlda ksa sreli meruti

ynetim deneyini gerekletirmi olan brokratlar iin ortak ynelimdi. Jn Trklerin,

Osmanl liberal dncesine yaptklar en byk ataklardan biri ise paralanmaya yz tutmu

imparatorluu, etnik tabiyetleri kendinde toplayacak bir Osmanl st-kimlii ile

btnletirme abalaryd. Ancak ulusuluk anda, pratik anlamda yabanc bir hanedana

ballk eklindeki bu pragmatist ulusuluk zellikle gayri-mslim halk arasnda hi bir

sempati yaratmad. Tanzimat dnemi brokratlarnn da ne kard Osmanlclk fikri,

kendi bilincine varm unsurlar bir arada tutmak iin ok zayft. Ancak imparatorluun
paralanmas tehditi Osmanl Batllamas iin hzlandrc sebeplerin banda gelmekle

birlikte, 1905teki devrimin de yakn sebebi olmutur. Osmanl liberalizmi ise ana hedef

olarak imparatorluun zlmesini nlemeye odaklanmas itibariyle defansif bir nitelik

gsterir. Kaba g olarak 19.yzyl boyunca zirveye ulaan Rusya rneinde ise liberalizm

unsurlar bir arada tutmak iin nlemler gelitirmekten ok dnen ve farkllaan Rus

toplumunun ihtiyalarna cevap veremeyen siyasal sisteme katlmc eler kazandrmaya

odaklanmtr.

Osmanldaki liberal demokrat hareket, Rusyada olduu gibi monari dzenini

devirerek Cumhuriyet kurulmas gibi bir hedefe ynelmeyerek hakim siyasal yapnn

anayasal ve parlamenter sistemin adaptasyonunu talep etmitir. 20.yzyln banda

Avrupadaki parlamentosu olmayan lke, Rusya, Osmanl ve Karadad. Osmanl

mparatorluunda 1876da brokratik bir karar olarak adapte edilen parlemento, II.

Abdlhamit saltanat esnasnda yine brokratik bir karar olarak rafa kaldrld. Rusyada ise

byle bir deneyim hi bir zaman olamad. 19.yzyldaki Rus arlar, Osmanl padiahlarna

gre ayaklar daha yere basan, gl hkmdar kiilikleri gsterdiler ve kendi iktidarlarn

snrlayacak hi bir siyasal dnme izin vermediler. Osmanlda ise, ileriye atlan ok geri

dnmez kural erevesinde, snrl olsa da topluma tantrlm olan merutiyet rejimi, geri

kazanmn ama edinmi aydnlar ve ilerici asker-memur takmnn yaratt eylemci-

muhalif harekete bir gelecek hedefi salad. Osmanl liberalleri, Rusyadakilerle

karlatrldnda daha eylemci bir tavr sergileyerek, iktidarla ak bir mdahaleye

girmekten ekinmemilerdi. Tanzimat dneminde yurtdndan yaynlar ve dnsel eserlerle

yaplan muhalefet, II. Abdlhamit dneminde ciddi bir rgtlenmeye giriilerekten az ok

devrimci bir nitelik kazanmt. ttihat ve Terakki rgtnn gen subaylar arasnda

yaylmasyla, muhalif hareket devrimci bir yola girmi ve 1908 ylnda da Abdlhamit

keye sktrlaraktan anayasa ve parlamentonun geri getirilmesi salanmt. Rus liberalleri

ise 1900lerin bana dek muhalefle ak bir mcadeleye girmekten kanrken, Osmanl

aydnlar gibi yurtdnda rgtlenen radikal liberallerin kurduu zgrlk Birlii sayesinde

rehavetlerini bir lde stlerinden atmlardr. Sosyalist hareketle otokrat rejimi ykmak iin

ittifak arayna giren radikaller, 1905 Devrimine giden sre iinde snrl bir etkiye sahip

oldular. 1900lerin bandan beri partileen sosyalist harekete ramen, liberaller partilemeyi

ancak devrimden sonra baarabildiler.

19.yzyldaki Rus siyasal dnce gelenei, sosyalist dnce ile tam anlamyla

alkaland. 1870lerde Narodniklerin topik sosyalizm olarak nitelendirilen hareketi, Rus

sosyalizminin temellerini att. Otokrat rejimi ykmak iin biraraya gelen ilk Rus devrimci

kuan temsil eden Narodnikler, kitlelerin harekete katlmn salamak iin toplumun

yapta kyllere ynelerek tarada geni bir propaganda faaliyetine giritiler. Halkn

kaderini kendi eline almas gereine inanarak, iktidardaki zorba brokrasiyi devirip yerine

kyl snfnn nclnde halk bir dzen kurmay hedeflediler. Kitlelerin ilgisini

ekebilmek iin hkmet temsilcilerine suikast dzenlemeyi esas faaliyet yntemi gren

Narodnaya Volya hizibi, 1881de ar II. Aleksandr ldrmt. Bu olaydan sonra devlet

tarafndan yok edilen Narodnikleri takiben sosyalist hareketin dnmnde en ne kan

unsur, Marksizmin devrim fikrine eklemlenmesiydi. 1880lerin ikinci yarsndan itibaren

youn sanayileme, ve akabinde genileyen proleterya sosyalistler iin umut vericiydi.

1890lara dek enellektel bir hareket olan sosyalizm, 1903 ylnda Sosyal-Demokrat Partinin

kurulmasyla yeni bir ivme kazand. Ancak Partiyi kitlesel faaliyetin merkezi olacak ekilde

kurgulayarak, sosyalist devrime giden srete aktif bir aznln nderliini esas alan Lenin,

Martov grubunun tepkisini ekti. Bunlar kitlelerin kendi iradesini ne kararak Partinin

proleteryann durumunu dzeltmeye alacak bir ii partisi olmas gerektiinin zerinde

duruyorlard. Kurulu kongresindeki bu teorik tartma Parti iindeki Bolevikler ve

Menevikler eklinde tanmlanacak olan hiziplemeyi keskinletirdi. Her iki cephe de

gelecek devrimin otokrasiyi ykacak bir liberal-burjuva devrimi karakterinde olmas

gerektiinde gr birlii iindeydiler. Zaten bu dnemde muhalif hareketlerin ou bu

ynde bir devrimi destekliyordu. Bu duruma tek istisna 1901 ylnda kurulan ve eski

Narodnik hareketini dirilten Sosyalist Devrimci Partiydi. Anti-Marksist olan parti, taradaki

mir organizasyonu olduu nclyle, bunlar arasnda etkin bir propaganda faaliyetine

girimiti. Sosyalist devrimin gereklemesi iin zamann uygun olduunu dnen

Sosyalist-Devrimciler, iktidar glerine kar dzenlenecek iddet eylemlerini

gerekletirecek zel bir birim kurmulard. Sosyal-Demokratlarla karlatrldnda bu

parti, olduka eylemci bir karakter gstererek zellikle taradaki ajitasyonlarla kyl

kitlelerinin 1905 Devrimi esnasndaki ayaklanma ve taknlk giriimlerinde nemli tol

oynamt.

Sanayileme asndan bir arpa boyu dahi yol katedememi Osmanl toplumunda

sosyalist hareketin gelimesi iin gerekli toplumsal koullar henz olumu deildi.

1876daki Meruti dnem ncesinde Trke basnda sosyalist dnce dine ve ahlaka aykr

olduu gerekesiyle olumsuz bir tavra maruz kalmt. Bu genel tavra tek istisna, Namk

Kemal ve arkadalarnn bizzat yerinde gzlemledikleri Paris Komnn savunmu

olmalaryd. 1876 sonrasnda sosyalist ve komnist dnce arasnda ayrm yaparak

sosyalizmin slamla badaabileceini savunan emsettin Sami ve Sava Paa gibi dnrler

ortaya kmtr 347Ancak imparatorluun ekonomik olarak daha gelimi olan Rumeli

eyaletinde aznlk milliyetiliiyle harmanlanm sosyalist hareketler, 19.yzyln sonlarnda

olduka kendilerini hissettirmilerdir. Milliyetilik ve sosyalizm gibi fikirler imparatorlua

Avrupadan szmaktayd ve zellikle gayri-mslim aznlklarn Avrupayla daha yakn ve

youn ilikileri olmas bu hareketlerin ilk uraklar olmalarn beraberinde getiriyordu.

347
TUNAY, M., Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik, 1876-1923, der: M. Tunay & E.
J. Zrcher, stanbul, letiim Yaynlar, 2000, s: 248-249
Mslmanlar iinde burjuva ve proleter snfnn olumamas bu modern hareketlerin bu

kesim iinde yaylmasn nleyici bir etkendi. Gayri-mslim gruplar iinde bu gibi snflar

domutu ancak etnik gruplar arasndaki grece izolasyon fikirsel etkileime fazla olanak

vermiyordu. Osmanl mparatorluunda ulusal savam sorununu incelemi olan Roza

Luxemburg yle bir sonuca varmt:

...Trk ynetiminin hantall kapitalizmi bile retmekte yetersiz olmutur-

nerede kald ki, sonunda sosyalizmi tretebilsin; onun iin, ne kadar abuk

yklr ve ulusal kurucu elerine ayrlrsa o kadar iyi olur o zaman, bu

geri blge, tarih diyalektiinin olaan srecine katlabilecektir 348.

Osmanl aznlklar da adeta Luxemburgun grn izleyerek bamszlk

mcadeleleri ile sosyalizmi bir potada eritmilerdir. Hnak Partisinin kurulduu 1887 ile

Ermenistan Cumhuriyetinin Sovyetletirilmesinin tarihi olan 1921 yllar arasnda Ermeni

bamszlk hareketinde sosyalizm ile milliyetilik ayrlmaz biimde i ie gemitir 349.

1890da Tifliste kurulan Bonak Partisi de Hnaklar gibi sosyalistti. Ermeni sosyalistleri

dnda Makedonyann Bulgaristana katlmas iin ura veren IMRO iinde de etkin rol

oynayan bir Bulgar sosyalist grubu vard. Bunlar 1905 ylnda IMROdan ayrlarak Bulgar-

Sosyal-Demokrat i Partisini kurmulard. Bunun yan sra Selanikte yelerinin

ounluunu Yahudilerin oluturduu bir ii federasyonu kurulmutu. Dierlerinin aksine

Selanik Yahudilerinin ounun Osmanlclk retisini benimseyerek, statkocu tavr ald

dnemin koullarnda federasyon da Osmanlc idi. Ancak Osmanlcla, sosyalizm

altnda bakyor ve imparatorluun proleteryasn birletirme abalarn pekitirmek iin

348
J.P. Nett, Roza Luxemburg, Cilt I (Londra, 1966) adl eserde alntlanan Luxemburgun Die Nationalen
Kmpfe in der Turkei und die Sozial-demokratie, adl makalesinden aktaran, Ahmad, 2000, s: 17

349
Minissian, 2000, s: 165
ondan yararlanmay umuyorlard 350. Osmanldaki bu aznlk sosyalistleri genel olarak kendi

gndemlerine odaklanmlard, ancak Ermenilerin Tanak Partisi yurtdnda rgtlenen Jn

Trklerle iletiime geerek 1907de Pariste toplanan konferansn rgtlenmesinde byk

pay sahibi oldular. Ancak 1908 Devriminde sosyalist rgtlerin ya da sosyalist temann

kayda deer bir etkisi olmad. Oysa, 1905 Rus Devriminde sosyalist parti ve rgtler

zellikle Ekim Grevinde ii kitlelerini savama ekmek iin byk abalar gstermilerdir.

3.5. 1905 Rus ve 1908 Jn Trk Devrimlerinin Oluum ve

rgtlenme Karakterleri zerine Bir Karlatrma
1905 Rus ve 1908 Jn Trk devrimleri, I. Dnya Sava esnasnda kurulan Sovyetler

Birlii ve Sava sonrasnda kurulan Trkiye Cumhuriyetinin dayandklar rejimler asndan

hazrlayc safha ilevini grmtr. 1905 Rus Devriminin nc kolu proleterya, 1917de

sosyalist cumhuriyeti kurarken, 1908 Jn Trk devriminin aktif nderi olan askerler 1923te

kurulan Trkiye Cumhuriyetinde en belirleyici rol oynamlardr. Bu iki devrimde

kitlelerin oynad rol, tarttmz konu asndan olduka nemlidir. 1905 Rus Devriminin

olu eklinde devrimci srecin en bandan sonuna dek kitlelerin aktiflii sz konusudur.

arln g tekeline ve keyfi idaresine kar, proleter snf, toplumdaki itici g olma rolne

soyunarak burjuvazi ve kylleri peinde srklemitir. Rusyada bu tarihsel grevi stne

alacak karakterde bir burjuvazinin olmay, burjuva-liberal devriminin toplumun dier

modern unsuru proletarya tarafndan srklenmesi koullarn yaratmtr. 1905 Devrimi,

dnya tarihinde proletaryann nc rol oynad ilk devrim olma zelliiyle de kayda

deerdir. Dnyann ilk sosyalist rejiminin Rusyada kurulmu olmasn da salayan sz

konusu proletaryann dier lkelerdeki snfdalarna oranla eylemcilik ynndeki

350
DUMONT, P., Yahudi, Sosyalist ve Osmanl Bir rgt: Selanik i Federasyonu, Osmanl
mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik, 1876-1923, der: M. Tunay & E. J. Zrcher, stanbul, letiim
Yaynlar, 2000, s: 79
stnlkleriydi. 1908 Jn Trk Devriminde ise Osmanl Devletinin Mslman unsurlar

arasnda modern snflarn ortaya kmam olmas, devletin dayand bu temel toplumsal

tabann hareketliliini de snrlamtr. lkede, II. Abdlhamit devrindeki otokrat

ynelimlere muhalefet edecek bir burjuva snfnn olmay, burjuva-liberal devrimin ilerici

gc olma grevini lkedeki aydnlara ve askerlere yklemitir. Anadoluda 1906-7

yllarnda meydana gelen vergi ayaklanmalar, kitlelerin hakim siyasal dzenden rahatsz

olduklarn ve en azndan yerel lekte kendi yaptrm glerini ellerine aldklarnn

gstergesi olmas asndan anlamldr. Ancak bu ayaklanmalar devrimci bir dnme yol

aamamlard. Devrim, imparatorluun Rumeli blgesinde grev yapan subaylarn merkeze

kar ayaklanmalarnn eseriydi. Bu subaylar, Rumelideki halkn daha zgrlk bir rejim

istemlerinden etkilenmi ve blgenin Mslman ileri gelenleriyle karlkl gr alverii

ve ibirlii yapmlard. Ancak, 1905te Rusyada olan devrimdeki kitlesel katlmla

karlatrldnda, Jn Trk Devrimi halktan olduka kopuk gerekletirilmi bir hareket

olarak gzkmektedir.

Sz konusu iki devrim arasnda en gze arpan bir dier farkllk rgtlenme tarznda

ortaya kmaktadr. 1905 Rus Devriminin en karakteristik yanlarndan biri devrimci sreci

batan sona kontrol eden herhangi bir rgtn bulunmaydr. 1905 Devrimi, ncelikle

tuhaf diye tabir edilebilecek bir hareket olup, zellikle iktidar asndan bir ok

talihsizliin pe pee gelmi olmas asndan da ilgintir. III. Nikola ynetiminin riskli

planlar ve srekli olarak bedelini ok ar deyecei yanl admlar bu devrimi vcuda

getirirken, sre, aniden ortaya kan durumlarn kitlelerden ald tepkilerin nda

ilerlemitir. 1905te iktidar kart bir ok siyasal ve toplumsal rgtler otokrasiyi devirerek

yerine anayasal bir ynetimin getirilmesini salamak iin ksa sreli ittifaklara girmitir,

ancak olan bitenler, bu ittifakn kontrolnden te proletaryann byk lde kendiliinden

olarak tanmlanabilecek irade ve tavrlarnn bir sonucuydu. 1905 yl Rusyas iin

sylenebilecek tek sz vardr: Olaylar durmakszn rndan kt. lkedeki ii kesim

arasndaki huzursuzluun kontrol edilmesini salamak ve hkmete olan gvensizliklerini

ortadan kaldrmak iin II. Nikolann kurmaylarnn yapt olduka riskli plann hesaplar

tamamen alt st ederek ok farkl yne kaymas 1905teki devrimci srecin ateini yakmt.

ilerin arasna hkmete sadakatleri onaylanm ajanlar gnderilerek, bu kesimin zellikle

sosyalist ajitasyondan izole edilmesini salamaya dayal bu deneyin St. Petersburg ayan

stlenen Peder Gapon tm hesaplar alt st etti. Akl hocas olarak iktidarla uzlatrmaya

alt iiler, iverenlerle itilafa dtnde Gapon, bir yerde aresiz kald. Yaamaya

maruz brakldklar kt koullar dzeltmesi iin Klk Saraya yrme fikri ona aitti.

Ancak yrye geen kalabala ate aarak bir katliama sebep olunmas ise Gapona

oynayan iktidarn yapt yanl hesaplardan dolay aknlyla yaplm lmcl bir hata

oldu. Kanl Pazar olaynn tm halk baznda iktidara kar yaratt fke, tm muhalif

rgtlerin toplanp yapabileceinden kat kat daha derin olduu tartmaszdr. Kanl Pazar,

olay arln halkn gznde imajn yerle bir ederken, yaratt fke ve kargaa hali

muhalefet iin ihtiya duyduklarnn da zerinde elverili koullar salad. Olayn ertesi gn

tm alanlarn kendiliinden i durdurarak olanlar protesto etmeleri de olduka anlamlyd.

1905in Ekim ayna kadar tm lke grevlerle ve ayaklanmalarla alkalanrken, bunlar

sosyalist-devrimcilerin taradaki ajitasyonlar dnda, ounlukla kendiliinden geliti. 1905

Ekim Grevi ise dnya tarihine geecek deerde bir toplumsal ayaklanma giriimi oldu. O

tarihe dek Rusya bir yana dnyada byle geni kitlesel katlm sahip bir greve rastlanm

deildi. 1905 yl Ekim aynda tm lke toptan greve gitti. Ancak Ekim Grevi, ayn yl olan

grev ve ayaklanmalara gre daha az kendiliindendi; lkedeki tm muhalif rgtler, liberal

ya da sosyalist ayrd etmeksizin ksa sreli bir ittifaka girerek otokrat rejimi ykmak iin g

birlii ettiler. Ekim Grevinde nc kol proletarya idi, ancak esnaf kesim de kepenk indirerek

greve katlrken, baz iverenler, grevdeki iilerine yar ve hatta tam cret vererek oluumu
desteklemilerdi. Grev esnasnda byk i evrelerinin sosyalist basna da mali destek

yapmas bir o kadar kayda deerdi. Grev esnasnda iiler arasnda iletiimi ve dzeni

salamak amacyla kendiliinden oluan sovyet ad altndaki ii meclisleri bu kesimin

rgtlenme kabiliyeti asndan olduka arpcyd. Sovyetler, sosyal-demokrat ya da

sosyalist-devrimcilerin kurgulad ya da kurulma aamasnda bizzat sz sahibi olduu

oluumlar deildi. Bunlar, grevin ihtiyalarna yant vermek iin daha ok Menevik eilimli

iilerin vcuda getirdii oluumlar olup, sosyalist partiler, bunlarn kuruluundan sonra

ierilerinde etkin rol oynamaya almlardr.

1908 Jn Trk Devrimine bakldnda tartmasz tek rgtn hareketin bandan

sonuna dek tekelci konumunu elinde tuttuunu grmekteyiz. 1860larda Babali hkmetinin

baskc tavrlarna tepki olarak yurtdna kaan aydnlarn oluturduu Yeni Osmanl (Jn

Trk) hareketinin mirasnn, Devrimi gerekletiren 1889da kurulan ttihat ve Terakki

Cemiyetine dolaysz etkisi vardr. Jn Trklerin ve Batl, zellikle de Fransz, dn

geleneinin etkisiyle be tbbiyeli gen tarafndan bir dnce kulb niteliinde kurulan

rgt, II. Abdlhamitin despot rejimine muhalefetlerinden dolay yurtdna kaan

aydnlarn da katlmyla eperini ve eylem sahasn srekli geniletmitir. 1876da kurulan

ve Abdlhamit tarafndan bir buuk yldan az bir sre sonra sonlandrlan meruti rejimi geri

getirmek iin bir araya gelen kiilerin oluturduu rgt, homojen bir yap gstermiyordu.

Osmanlclardan slamclara, bir ok gre sahip kiiler rgt saflarnda yer alrken

Trklk ad konmasa ve aka dile getirilmekten ekinilse de gl bir dnceydi. rgt,

1895 ylna dek zellikle bakentteki askeri ve mlki okullarda okuyan renciler tarafndan

ilgi grd, ancak 1895te Abdlhamitin bask ve yldrlar ile karlaldnda etkinlik

sahas yurtdna kaynca, Pariste srgn aydnlar nc konuma ykseldi. 1906 ylna dek

kitlelerden kopuk ekilde, aydnlarn kendi basn organlar ve dzenledikleri konferanslarla

Abdlhamit rejiminin itibarn yurtdnda drme abalar ana eylem yntemi oldu. Ancak
1906dan sonra imparatorluun merkezden uzak yerlerinde rgtlenilmeye baland. 1906-7

yllarnda Anadoluda ba gsteren vergi ayaklanmalarnn rgtlenmesinde ttihatlarn

nemli rol vard. 1906da Selanikte kurulan Osmanl Hrriyet Cemiyeti, Rumelideki

Mslman kitlelerin yansra aznlklarn oluturduu zgrlk rgtlerle temasa getiler.

ttihat ve Terakki rgtnn Selanik kolu 1908 ylnn Temmuz aynda ordudaki subaylarn

ayaklanmas ile stanbulu dize getirirken kitlelere dayanmaktan te daha ok askeri darbe

olarak tanmlanabilecek bir ynteme bavurmutur. ttihatlar, Firzovik olaynda

Arnavutlarn Avusturya kart gsterilerini kendi denetimleri altna alarak stanbulu

ayaklanmalarnn kitlesel destee sahip olduu eklinde bir imaj vermeye altlar. II.

Abdlhamitin istibdat rejimi tm imparatorluk apnda honutsuzlukla karlanmasna

ramen, Rusyada II. Nikolaya kar giriilen kitlesel gsterilere Osmanl rneinde

rastlanmamtr. Aslnda ittihat rgt de zellikle lke ii rgtlenmelerinde kitleleri

harekete geirmeye alsa da devrim, byk lde askeri kaba gle baarlmtr.

Rusyadaki devrimin olu ekli ile karlatrldnda karmza kan bu keskin farkllk

ncelikle her iki imparatorluk arasndaki toplumsal modernleme ve snf bilinci asndan

farkllamann rndr. Rus proletaryasnn sahip olduu bilin bir yana, Osmanl

toplumunda zellikle Mslman halk arasnda byle bir snfn varl dahi sz konusu

deildi.

ncelediimiz iki devrimsel olayda zerinde durulmas gereken bir dier konu, aydn

faktrdr. Rusyada, lkenin gelimilik koullarna bakldnda olaanst olarak

nitelendirilebilecek dnsel hayattaki canllk, devrime de damgasn vurmutu. Ruslar,

19.yzylda zellikle felsefe ve edebiyat alannda dnya apnda aheser kabul edilen eserler

retmilerdi. Otokrat ynetimin engellemelerine ramen Rus aydnlar Batdaki dnsel

hayatn nabzn tutabilmi ve dnsel bir ok alanda kendilerine has almlar yapmay

baarabilmilerdir. ehir hayatnn Avrupayla karlatrldnda olduka snrl olduu

byle bir lkede bu denli canl bir dnsel hayatn yansra aydnlarn aktivizmi de o denli

gz alcdr. 1820lerdeki dekabrist ayaklanma ile ilk ipularn veren aydn eylemlilii,

1870lerdeki topik sosyalist olarak nitelenen Narodnik hareketiyle birlikte arpc boyutlara

ulamtr. 1880lerin ikinci yarsnda lkeye giren ve aydnlar arasnda byk ilgi gren

Marksist dnce, 90larda iilere de basitletirilmi bir versiyonda sunulmutu. 1901

ylnda kurulan Sosyalist-Devrimci Parti, eski Narodnik hareketini canlandrmaya alrken,

1903 ylnda kurucu kongresi yaplan Sosyal Demokrat Parti, Marksistlerin bir giriimiydi.

Sosyalist-Devrimciler, Narodniklerin izinde kyl kitlelere devrimci bilin alamaya

alarak onlar otokrasiye kar ayaklanmaya kkrtmaya altlar. Oysa Sosyal-

Demokratlar iin kitlelerle ve zelde proletarya ile iletiim tarz belirleme almalar, ateli

tartmalara ve hatta hiziplemelere sahne oldu. Bolevik hizibinin en ne kan kiilii olan

Lenin, ii snf hareketinin kendiliinden oluamayaca ve iilerin ekmek kavgas peinde

burjuva ideolojisine tabi olacaklarn savunurken sosyalist aydnlarn iilerin

bilinlendirilmesinde etkin olmalar gereine inanyordu. Partiyi ynlarn faaliyetlerinde

genel ekim ve kontrol merkezi olacak ekilde kurgulayan Lenin, elitist eilimli grleriyle

Menevik olarak tabir edilecek bir ksm sosyal-demokrat aydnlarn tepkisini ekti. Daha

demokratik eilimleri olan Menevikler, Partinin proletaryann durumunu dzeltmeyi

amalayan bir ii partisi olarak otokrasiyle savanda yerini almas gerektiini

dnyorlard. 1905 Devriminde proletaryann kendiliinden, devrimci potansiyelini aa

kararak sovyetler eklindeki rgtlenmeleri yaratm olmalar Menevikleri hakl karr

nitelikteydi. Axelrodun iiler arasnda z ynetim birimlerinin olumas fikriyle paralel

giden sovyet oluumlar, Menevik eilimli iilerin kendi yarattklar rgtlenmelerdi.

Ancak bu rgtlenmeler iinde herhangi bir partinin tekelci tutumu sz konusu deildi. St.

Petersburg Sovyetinin ynetim kadrolar iin yaplan seimlerde Menevikler ounluk elde

ederek gl bir nfuza sahip olmulard. Ancak bunlar, partili Zborovskiyi Sovyet Birinci
Bakanlna getirdikten sonra, bunun kendi grleri olan geni partizan olmayan

rgtlenme fikrine ters deceini grerek bir ka gn sonra yerine partili olmayan bir

hukukuyu getirmilerdi 351.

Rusyadaki devrimde aydnlarn almalarnn baarda byk rol olmutur, ancak

asl belirleyici olan kitlelerin otokrasinin keyfi ynetimine kar taknm olduklar uzlamaz

tavrdr. Osmanldaki devrime ise kitleler deil, aydnlar damgasn vurmutur. zellikle

devrimi hazrlayan ttihat rgt 1860lardaki Jn Trk hareketinin miras zerinde

oturmaktayd. 1895ten 1906ya dek rgtn genilemesini salayanlar, zellikle Pariste

mesken tutan srgndeki Jn Trk aydnlaryd. Bunlar tpk Rus aydnlar gibi devletin bask

rejimi yznden kendilerine yurt iinde hareket sahas bulamam ya da srgn edilmi

kiilerdi. Bu dnemde hem Rus hem Osmanl muhalif hareketleri yurt dnda yaayan

aydnlar tarafndan basn organlar yoluyla srdrlmeye allmtr. Jn Trkler, Osmanl

iinde milliyeti amalar iin mcadele veren aznlk rgtleriyle de iletiime geerek

hareketlerinin tabann geniletmeye almlardr. 1906 ylnda imparatorluk iinde rgtn

yerel ubelerini kurma iini ciddiyetle ele almalarndan nce bu aydnlarn kitlelerle iletiimi

yok gibiydi. Devrimi gerekletiren Selanik rgt de ounlukla subay ve memurlarn

destekledii bir oluumdu. Batl eitim kurumlarnda yetien bu kiiler, Osmanldaki orta

snf aydn kesimini oluturuyorlard ki bunlarn yapt devrim de aydn hareketi olmas

niteliiyle ne kmtr. 1908 Devriminde zellikle ordunun gen subaylar eylemci

abalaryla srece damgalarn vururken, Rusyada askeri kesimden ayaklananlar ounlukla

erler iinden kmtr.

Osmanldaki devrimde askeri unsurun bu denli ne kmasndaki en nemli

etkenlerden biri, lkede kurulan ilk ve en salam modern eitim kurumlarnn askeri okullar

olmasyd. Buralarda yetien subaylar, kanlmaz olarak II. Abdlhamit rejiminin gerici

351
Wolfe, 1969, s: 375
zihniyetiyle elikiye dmlerdir. Bunun yan sra padiahn, eitimli subaylar gvenilmez

bularak bakentten uzak tutmas ve dllendirmelere gelindiinde kendisine sadk, eitimsiz

olan alayllar ne karmas tepki yaratmt. Subaylar, snf atlama anslarn olduka

zayflatan hakim dzene byk fke duymaktaydlar. Ayrca mevcut ynetimin

imparatorluun paralanmaya giden srecini engelleyemeyeceini dnyorlard ki sz

konusu paralanma kendileri iin de hayati bir mesele olduu kukusuzdur. Ancak bunlar,

iktidar ele aldklarnda ne yapacaklarndan ok onu bir ekilde ele geirmeye odaklanm

olduklar, devrim baarldktan sonra ortaya kan bir realite olmutur. Benzer bir durum

Rusyada Ekim Grevine katlanlar iin de sz konusuydu. Otokrasiyi dize getirmeye

odaklanan bu kitleler, arn manifestosundan sonra amalarna ulatklar kanaatiyle bir bir

normal hayatlarna geri dnmeye balamlard. Proletaryann kendi koullarn iyiletirme

taleplerini kabul ettirememesinin bir sebebi de bu yanlgyd. ar,Ekim Manifestosu ile

politize olmam iileri radikal olanlardan ayrmay baarmt. Manifesto sonrasndaki

geveme, 8 saatlik i gn talebiyle Kasm aynda yaplan grevleri, Ekimdeki tm toplum

kesimlerini kapsayan dayanmaya ortam kaybolmas ve iverenlerin iktidarn yanna

gemesinden dolay sonusuz brakmt 352. Hatta Aralk aynda Moskovada dzenlenen ve

iilerin silahlanmasna da sahne olan grevler, arn ehrin drtte birini topa tutmasyla

sonulanmt. Rusyadaki devrimin asl itici olan proletarya, devrimden materyal anlamda

kayda deer pek bir kazanm elde edememesine ramen, Osmanldaki askeri snf, lke

ynetiminde belirleyici rol oynayan bir pozisyona gelerekten toplumsal ve siyasal statlerini

nemli lde ykseltmilerdi.

1905 Devriminin Rus arl iin en nemli sonularndan biri, arlk makamnn

halkn gzndeki yerinin tamamen tahrip olmasyd. 9 Ocakta Klk saraya doru yrye

geen ii kitlelerinin zerine ate almas sonucu yzlerce kiinin ldrlmesi, tm Rus

352
Wolfe, 1969, s: 287
halknda byk bir tepki yaratt. ar II. Nikola, o gn Sarayda olmamasna ramen tm olan

bitenlerin sorumlusu olarak grld. arlarn tebaalarna kar iddete bavurmas olgusu,

Rus tarihinde grlmedik bir ey deildi; ancak 20.yzyln banda bireyler byle bir

katliam sineye ekmediler ve ertesi gn i ba yapmayarak olay protesto ettiler. Ekim

Grevinde ise bir ok grubu ve insan bir araya getiren temel drt, arn keyfi ynetimine

son verilmek istenmesiydi. Bu balamda 1905teki ayaklanmalarn arln moral temelinin

yerle bir olmasnn gstergesi olduunu sylebiliriz. Ancak 1908 Devrimi, padiahlk

makam iin bu denli radikal bir sonu retmedi. Rusyada olan bitenlerin merkezi St.

Petersburg olurken padiaha kar ayaklanma Osmanl mparatorluunun Bat snrnda

meydana gelmiti. Olaylara uzak kalan stanbul ve Anadolu halk olan bitenin tam olarak

bilgisine ulaamamt. Rumelideki ayaklanmann dize getirdii Abdlhamit, stanbulda

merutiyeti ilan ederken bunu kendisi halka ihsan etmi grnts verdi. Halk olaylardan

habersiz olduu iin ilan en bata kukuyla karlam ancak daha sonra durumun ciddiyetini

anlayarak istibdat rejiminin sonunun gelmi olmasn cokulu bir ekilde kutlamtr.

ttihatlar ise kendi abalaryla gerekleen merutiyetin ilan iin padiaha teekkr

edilmesinden rahatsz oldular. Fakat var olan havann koullarnn bilincine vardklarnda,

Abdlhamite kar klarnda dikkatli olmalar gerektiinin ve padiahlk makamnn

halkn gznde yce imajn silememi olduklarnn farkna vardlar. Rusyada, Kanl Pazar

Olayndan sonra arlk makamnn prestiji yerle bir olurken, Osmanlda I. Dnya

Savandan sonraki dnemde Byk Devletlerle ibirlii yapt ileri srlerek sulanan

Vahdettine dek saltanat halkn gzndeki yce imajn az ok korumutur.

Hem Rusyada hem Osmanl mparatorluunda devrimleri izleyen gnlerde,

lkelerin tarihinde ei benzeri grlmemi zgrlk ortam sz konusuydu. Her iki lkede de

sansr byk lde gevetildi ve gizli rgtler yzeye karak sevin gsterilerine katldlar.

Ancak daha sonraki sre tamamen farkl gelimitir. Rus Devriminde iktidar denetleyecek
gte bir rgt ne kamad iin ar II.Nikola, Ekim Bildirgesinde verdii tm

zgrlkleri teker teker geri almaya balarken, parlamentoya (Duma) dokunmaya cesaret

edemedi. Ancak bu kurumu elinde uysal bir oyuncaa evirmek iin her yola bavurdu. 1906

ylnn Nisan aynda bir anayasa yaplm ve bu anayasay herhangi bir ekilde deitirme

yetkisi olmayan daha dorusu gerekte hi bir yaptrm gc olmayan Duma, yine ayn ay

iinde ilk kez toplanmt. Fakat Rusyadaki meruti rejim, Bat Avrupadakilerle hi bir

ekilde karlatrlamayacak denli saltanatn yrngesinde idi. ar, en yksek hakimiyet

makamnn kendine ait olaca ve Dumann sadece bir danma meclisi konumunda i

grecei bir rejim kurgulamt. Bu tarz bir temsili sistem, Osmanldaki I. Merutiyet

dneminde olanla bir hayli benzerlikler tar. Her iki rnekte de padiah, parlamento

karsnda geni bir hakimiyet ve yaptrm gcyle donatlmt. Yrtme organnn ba

saylan hkmdarlar, parlamentonun kabul ettii yasalar onaylamak zorunda deildi. I.

Merutiyette Abdlhamit parlamento iinde tamamen kendi tarafndan atanan kiilerden

oluan Heyet-i Ayan kanad ile seilmileri milletvekillerinden oluan Heyet-i Mebusan

dengelerken, Rusyada ayn niyetle Devlet Konseyi ad altnda bir kurum oluturulmutu.

Dumann dnda ye saysnn yarsn arn belirledii konsey, parlamentonun yasama

faaliyetlerindeki gcn krmak iin kurgulanmt. Bu erevede Dumann grevleri,

yasalar tartmak, zerlerinde dzeltme yapmak ve bakanlardan gelen nerileri

onaylamaktan fazla tesine geemiyordu.Daha da nemlisi I. Merutiyette olduu gibi,

arparlamentoyu datma yetkisni elinde bulundurmay baarmt ki bu durun Rus

parlamenter yaamn adeta fel eden gelimelere zemin hazrlyacakt.

1908 Devriminden sonra Osmanlda saltanat-parlamento ilikisi, Rusyadakinden

daha farkl bir seyir izlemitir. II. Merutiyet ilan edilir edilmez 1876 tarihli Kanun-i Esasi

zerinde deiiklik yaplmadan tekrar yrrle kondu. Devrimin itici gc olan ttihat ve

Terakki rgt, merutiyet ilan edildikten sonra iktidar iinde nasl bir rol alaca sorusuna
pek de hazrlkl deildi. ttihat subaylar, gvensizliklerinden ve genlerin dorudan

iktidarnn toplumda ho karlanmayacan dndklerinden dolay arka plana getiler.

Milletvekilleri seiminde oylar silip spren ttihat Parti, seilenlerin etikette ttihatlar

olmasndan dolay rgtle partiyi ayr tutmutu. 13 Nisan 1909da meydana gelen ve tarihe

31 Mart Vakas olarak geen kar-devrimci ayaklanmaya dek Abdlhamit yerinde kald.

Ancak balatan belli olmayan ve ordudaki alayllarn fiili olarak ba ektii bu

ayaklanmann faturas padiaha kesildi. Yeni rejimle uyuamayaca sonucuna varlarak

padiah tahttan indirildi ve 1908 ylnn Austos aynda mevcut anayasada nemli

deiikliklere gidildi. 1909 Kanun-i Esasisi Meclis-i Mebusan padiahlk kurumunun

nne geirememiti. Saltanat makamnn harcamalar parlamentonun denetimine tabi

klnrken, padiahn Meclis-i Mebusan datma yetkisi kstlanm ve datma halinde en

ge ay iinde yenisinin toplant yapmas hkme balanmt. Padiahn veto yetkisi

elinden alnarak, Ayan ve Mebusan meclislerinin te iki ounlukla kabul ettii yasay

yrrle koymak zorunda olduu ilkesi kabul edilmiti. Yrtme ile ilgili en kayda deer

deiiklik, padiahn atad bakanlarn, hem bireysel hem de toplu olarak Meclis-i

Mebusana kar sorumlu olmasyd 353. Sonu olarak 1909daki anayasa deiiklikleriyle

imparatorluk parlamenter ynetim ynnde kkl ve tutarl atlmlar yapmt. Bu durum

dolaysz olarak siyasal hayatta parlamentonun devlet yaps iinde arlk kazanmas

sonucunu beraberinde getirdi.

Rusya ve Osmanlda devrimlerden sonra meydana gelen anayasal dzenlemelerin

mahiyeti imparatorluklarn yklmasna dek siyasal hayatn gidiatna damgasn vurmutu.

Rusyadaki ar yrngesinde olacak ekilde kurgulanan yeni siyasal rejim, parlamenter

hayatta kat snrlamalar ve istikrarszlklar da beraberinde getirdi. Devrimin hemen

akabinde siyasetin sa kulvarnda kurulan bir ok parti, zaten var olan sosyalist partilerle

353
Eroul, 1997, s: 191
birlikte lkenin siyasal hayatna eitlilik getirmiti. lk seimlerden en baarl parti olarak

kan Anayasal Demokratlarn (Kadetler) yansra daha muhafazakar Otokrat Parti ile san

en ne kan oluumlar oldular. Mlkszlerin, ehirlilerin, iilerin ve aznlklarn temsilini

kstlayan seim sistemine kar tavr alan Sosyal-Demokratlar, bu yar-parlamenter siyasal

hayata katlmak ynnde ikilemler yaadlar. Yurt apndaki rgtlenmeleri snrl olduu

iin ilk Duma seimlerine sadece gl olduklar Transkafkasya blgesinde dahil oldular.

Kendisine zorla kabul ettirilmi olan parlamenter rejimi bandan beri hazmedemeyen ar II.

Nikola, yeni siyasal hayat soysuzlatrmak ve iini boaltmak iin elinden geleni yapt. lk

Dumay muhalefetinden dolay beenmeyip datrken parlamenter rejimi ykmak iin deil

yerine daha uysal bir yap arz edenin gelmesine yol amak istiyordu. II. Duma, hesaplarnn

aksine daha dikkafal bir tutum gsterince drt ay sonra onu da datt. Seim sisteminde

yaplan deiikliklerle, 1907 ylnda oluturulan III. Dumay kendisine itaatkar bularak,

normal sresini doldurmasn engelleyemedi. III. Duma gibi muhafazakar oktobristlerin

ounlukta olduu IV. Dumada varln arln ykld 1917 ylna kadar srdrebildi.

Sonu olarak II. Nikola, tm siyasal sistemi kendi eperinde dndrrken, halkta oluan

hayalkrkl arl yerle bir edecek dnmlere taban hazrlamaktayd.

Rusyadakinin aksine 1908 Devrimi Osmanlda gl bir parlamenter rejimin

temellerini atmt. Devrimin arkasnda askeri bir gcn duruyor olmas saltanat makamnn

zgr hareket yetisini kstlamt. Rusyada ise devrim ittifaka geen birbirlerinden farkl

siyasal ve toplumsal glerin bileimi sayesinde kazanlmt. Devrimin ertesinde ittifak

dalnca ar dengeleyecek ya da denetleyecek gte bir rgt ya da oluum ortaya

kamad. Osmanlda ise ttihat subaylar tam tersine olduka birlik iinde ve istikrarl bir

btn oluturarak, 1912ye dek sahnenin gerisinden takip ettiler. Kendilerine rakip olacak bir

siyasal partinin ortaya kamamasnn da bu birlikte rol bykt. Ancak I. Balkan

Savann imparatorluun zlmesini daha da derine ektii ortamda iktidar tamamen

ellerine aldlar. II. Dnya Sava dneminde ise ngiliz ve Fransz denetimi ortadan kalknca

hedeflerini gerekletirmek iin zgr bir hareket sahas nlerinde ald. Bu dnemde tam

bir ittihat diktatrl sz konusuydu ve bu durum savataki yenilgiye kadar srd. Tccar

ve byk toprak sahibi kesimle ibirliine giren ttihatlar, kylnn durumunda hi bir

iyiletirme salayamaynca yeni rejim halkta, Rusyadakine benzer bir hayalkrkl yaratt.

Savataki yenilgi sonrasnda lke itilaf glerinin igaline urarken, ulusal bir bamszlk

sava balatmaya alan Mustafa Kemalin kyl kitlelerinden destek almakta zorlanmas

da bu hayalkrklnn sonucuydu.

I. Dnya Sava Avrupadaki imparatorluk ynetimlerinin sonunu hazrlamt. Rus

ve Osmanl imparatorluklarnn yerine kurulan cumhuriyet ynetimlerinin siyasal

rejimlerinin belirlenmesinde 1905 ve 1908de olan devrimlerin kkl etkileri sz konusudur.

1905te Rusyada olan bitenler 1917 Devriminin bir nevi provasyd. 1905te dnya

tarihinde ilk kez devrim yapan ii snf, baarsndan herhangi bir kazan kartamamt.

Sava arln gcn en aa seviyeye ekerken, II. Nikolay 1917 ylnn ubat aynda

tahttan indiren Dumadaki liberallerdi. Ancak bunlarn yanl hesaplar ve kitlesel destekten

yoksunluu, ii-kyl ittifakn yaratmay baaran Leninin nderliindeki Bolevikleri

iktidara tad. Bolevikler, dnyann ilk sosyalist rejimini Rusyada kurmay baaracaklar

devrime imza atarken, arkalarndaki ii kitlesi ilk siyasal deneyimini 1905 ylndaki Ekim

Grevi esnasnda kazanmt. Grev srasnda vcuda getirilen sovyetler yeni rejimin kurucu

eleri olmu ve yeni cumhuriyet, Sovyetler Birlii adn almtr. Osmanl

mparatorluunda ise 1908de devrim yapan Batl zihniyetteki subay kesimi, I. Dnya

Savandaki yenilgi sonucu itilaf glerince lkenin paraland ve ynetimdeki padiahn

ve kadrosunun durumu tersine evirmekte aciz kald ortamda bir kez daha liderlik rolne

soyundular. Kendisi de bir zamanlar ttihat bir subay olan Mustafa Kemal, Osmanlnn

enkazndan Trk unsuruna dayanan bir ulus-devlet yaratmak iin rgtlenmeye giritii
bamszlk savanda ttihat rgtn eski mensuplarnn byk desteini ald. 1908de

parlamenter rejimi lkede yeniden tesis eden askerler, 1923te tarih sahnesine kan Trkiye

Cumhuriyetinin kurulmas aamasnda nc rol oynadlar. I. Dnya Savana dek

Trklk dncesini hi bir zaman tamamyla aa vuramayan ttihatlarn aksine yeni

cumhuriyetin ynetici kadrolar Trk unsuruna dayanan bir ulus-devletin temellerini attlar.

ttihatlarn bir nevi mirass olan Mustafa Kemalin kurduu Halk Partisi kadrolar,

pozitivist dnceyi devralarak toplumu yukardan dntrmek iin ynetimde tekelci bir

tutuma meyletmilerdir.

SONU
Bu tez almasnda 1905 Rus ve 1908 Jn Trk Devrimlerinin meydana gelme

koullar, Rus ve Osmanl mparatorluklarnn 19.yzylda geirdikleri modernleme sreci

erevesinde incelenmeye allmtr. Batnn gelimi sosyo-ekonomik ve askeri sistemi

karsnda ayakta kalabilmek hedefiyle Rus ve Osmanl mparatorluklarnda dar bir ynetici

elit grubunun balatt sistematik modernleme hareketleri, tam bir amazlar ve elikiler

yuma olarak gelimitir. Bu lkelerin ynetici elitlerinin kendi siyasal stat ve nder

pozisyonlarn kaybetmeyecekleri modernleme tarzlarn topluma dayatm olmalar sreci

daha elikili ve tutarsz klmt.19.yzylda Avrupada gericiliin kalesi olan Rusya,otokrat

ynetim geleneklerinden hibir ekilde taviz vermeye yanamazken, toplumun aydn

kesiminden gelen oulcu ynetim talepleri toplumun bu ynde bir gelimeye hazr olmad

ne srlerek srekli geri evrildi. .Burjuvazinin zayf ve iktidara baml olduu lkede,

1890lardaki sanayileme atann bir rpda yaratt Rus proleteryas,1905 burjuva-

demokrat olarak nitelenecek devrimi,tm toplum katmanlarn arkasna alarak grev gibi

tamamen kendine zg bakaldr yntemi ile vcuda getirdi. Oysa Osmanl

mparatorluunda sosyo-ekonomik alandaki gelimilik, siyasal alandaki modernlemenin

olduka gerisinde kalm olmasndan dolay Batnn kurumlarn adapte etmek eklinde

gelien modernleme sreci erevesinde kazanlan ada vatandalk haklar, kitleler

tarafndan sahiplenilememiti. Bu durumda 19.yzyln son eyreinde saltanat sren ve bu

yzyldaki siyasal modenleme srecine otokrat nitelikteki rejimiyle ket vuran II. Abdlhamit

ynetiminin dize getirilmesi grevini, milli bir burjuva snfnn olmad ortamda, kendileri

de ynetici snf iinde yeralan ancak hakim dzenin aleyhlerine iledii gen subay takm

zerine almtr .Aydnlarn yaratt muhalif rgt sahiplenen batl zihniyetteki bu

subaylar, onu demir yumruklaryla iktidara tamlardr

1905 ve 1908 Devrimleri, mevcut otokrat ynetim sistemlerini dize getirerek Rus ve

Osmanl mparatorluklarnda anayasal monari sistemlerinin yaplandrlmasna yol amalar

erevesinde bu lkelerin tarihsel evrimlerinde ileriye doru atlm dev admlar olmutur.

Ancak burjuva snflarnn arka planda kald bu devrimlerin itici gleri Rusyada

proletarya Osmanlda ise aydn ve subaylar olmutur.. 1905 Rus Devrimi Leninin de iaret

ettii zere proletaryann aralaryla kazanlan bir burjuva devrimiydi. Ve 1917de ayn

snf yarm brakt ii tamamlayarak dnyann ilk sosyalist devleti olan Sovyetler Birliini

yaratacaklard. 1923te kurulan Trkiye Cumhuriyetinin siyasal rejiminin arkasnda yatan

ideoloji Jn Trk aydnlarnn mirasndan byk lde beslenirken 1908de devrimi

gerekletiren askeri unsur, yine lider pozisyonuna geerek yeni cumhuriyete damgasn

vurmutur.

TEZ ZET
Rus arlnda 1905 ve Osmanl mparatorluunda 1908 yllarnda meydana gelen

devrimler bu devletlerin mutlak ynetim sistemlerinin meruti monariye dntrlmesi

sonucunu dourmulardr. Rusyada 17.yzyln sonlarnda, Osmanlda ise 19.yzylda

balatlan sistematik Batllama sreci, modern toplumsal snflarn geliimini de beraberinde

getirmitir. Geleneksel kalmakta direnen siyasal sistemi kendi karlar iin engel gren bu

snflar, dar bir elit grubun evresinde skm olan sisyasal yaamda kendileri iin de sz

hakk talep etmeleri sz konusu devrimlere yol amtr. Rusyada 1890larda giriilen hzl

sanayileme hamlesinin bir rpda genilettii ii snf, 9 Ocak 1905 tarihinde ar II.

Nikolann gvenlik glerince yaplan ii katliam sonrasnda siyasallaarak, otokrasi kart

ayaklanmada lider konumunu almtr. ilerin tm toplumu peinden srkledii ortamda

gerekleen 1905 Devrimi ok sayda siyasal ve kitlesel rgtlerin geici ittifak sayesinde

gereklemitir. Osmanldaki 1908 Devrimi ise batan sona ttihak ve Terakki rgt

tarafndan ynlendirilmitir. 1876da brokratik bir karar olarak adapte edilen meruti rejimi

rafa kaldran II. Abdlhamitin otokrat eilimli rejimine kar aydnlarn nderlik ettii ttihat

ve Terakki Cemiyeti hakim dzenden memnun olmayan Batl zihniyetteki subaylar arasnda

da yaylmtr. Makedonyada askerlerce balatlan ayaklanmann karsnda duramayan

iktidar meruti rejimi yeniden tesis etmek zorunda braklmtr. Burjuva-demokratik olarak

nitelendirilen 1905 Rus ve 1908 Jn Trk Devrimleri, Rus ve Osmanl siyasal yaamnda yeni

almlar salayarak bu imparatorluklarn yklnn ardndan kurulan yeni rejimler iin

hazrlayc safhalar olmulardr.

 SUMMARY
The Russian Revolution of 1905 and The Jeune Turc Revolution in the Ottoman

Empire were resulted in transformation of these absolute monarchies into the constitutional

ones. The sistematic Westernisation process, beginning in the end of the 17th century in the

Russian Tsardom and 19th century in the Ottoman Empire, brought development of modern

social classes within. These classes, which saw these political sistems resisting to remain

traditional as an obstacle for their interests, raised their demand of a voice in political life

which was locked in narrow bureucratic groups and created these revolutions. The working

class, which was enlarged rapidly by the industrialization attack of 1890s, became politicised

after the frustration created by the worker massacre taken by the Czars security forces on 9

January 1905 and took the position of leadership in the anti-Czarist uprising. The 1905

Revolution, holding attention of many social classes to follow the workers, was realized by

the temporary alliance of many political and mass organizations. In contrary, the Jeune Turc

Revolution of 1908 was directed by a single organisation, the Commitee of Union and

Progress (CUP), from its very beginning till the end. CUP, leaded by the intellectuals

opposing the autocratic rule of Abdlhamit the Second who had desolved constitutional

regime adopted as a bureuctaric desicion in 1876, was gradualy spreaded among the military

officers unsattisified with his order. The authority couldnt resist the uprising headed by the

latter and was forced to re establish the constitutional regime. The Revolutions of 1905 and

1908, which are classified as bourgeois-democratic, provided new opennings for Russian and

Ottoman political lives and became preparatory stages for the new regimes established on the

ruins of these empires.

KAYNAKA
1. ADANIR, F., Osmanl mparatorluunda Ulusal Sorun le Sosyalizmin Olumas ve

Gelimesi: Makedonya rnei, Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve

 Milliyetilik (1876-1923) iinde, der: M. Tuncay & E.J. Zurcher, stanbul, letiim

Yaynlar, 2000

2. AHMAD, F., Modern Trkiyenin Oluumu, stanbul, 1995

3. AHMAD, F., Vanguard of a Nascent Bourgeoisie: The Social and Economic Policy

of Young Turks, Social and Economic History of Turkey, iinde, der: O.

Okyar&H. nalck, Ankara, Meteksan Yaynlar,1980

4. AHMAD, F, Osmanl mparatorluunun Son Dnemlerinde Milliyetilik ve

Sosyalizm zerine Dnceler, Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve

Milliyetilik iinde, der: M.Tuncay & E.J. Zurcher, stanbul, letiim Yaynlar, 2000

5. AKN, S., Dnce ve Bilim Tarihi (1839-1908), Trkiye Tarihi, III. Cilt,

iinde, der: S. Akin, Ankara, Cem Yaynevi, 1988

6. AKN, S., Trkiyenin Yakn Tarihi, Ankara, maj Yaynclk, 1996

7. AKN, S., Jn Trkler ve ttihat Terakki, Ankara, mge Kitabevi, 1998

8. ARICANLI, T., 19. Yzylda Anadoluda Mlkiyet, Toprak ve Emek, Osmanlda

Toprak Mlkiyeti ve Ticari Tarm iinde, der: . Keyder & F. Tabak, stanbul,

Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1998

9. ASCHER, A., The Revolution Of 1905 (Russia In Disarray), Stanford & California,

Stanford University Press, 1988

10. BARKAN, .L., Trkiyede Servaj Var Myd?, Trkiyede Toprak Meselesi

(Toplu Eserler I), stanbul, Gzlem Yaynlar, 1980, s: 723

11. BARON, S.H., Pleakhanov And The Revolution Of 1905, Essays In Russian And

Soviet History (In Honour Of Geroid Tanquary Robinson), iinde, Der: John

Shelton Curtiss, New York, Columbia University Press, 1963

12. BERKES, N., Trkiyede adalama, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1973

13. BERMAN, M., Kat Olan Her ey Buharlayor, stanbul, letiim Yaynlar, 1999
14. BISSONETTE, G. A. A., Peter The Great And The Church As An Educational

Institution, Essays In Russian And Soviet History (In Honour Of Geroid

Tanquary Robinson), Der John Stelthon Curtiss, New York, Colombia University

Press, 1963

15. BLACK, C.E., adalamann tici Gleri, Ankara, Bankas Kltr Yaynlar

16. BORATAV, K., Trkiye ktisat Tarihi, 1908-1985, stanbul, Gerek Yaynevi, 1988

17. CHARQUES, R., Twilight Of Imperial Russia, London, Oxford University Press,

1965

18. CHERNUKHA, V.G. & ANANICH, B.V., Russia Falls Back, Russia Catches Up:

Three Generations Of Reformers, Reform In Modern Russian History (Progress

Or Cycle), Der: T. Taranovski, New York, Woodrow Wilson Center Press &

Cambridge University Press, 1995

19. COQUIN, E. X., 1917 Rus Devrimi, stanbul, zlem Yaynlar, 1966

20. DANILOV, A. A., The History of Russia, New York, Heron Press, 1996

21. DUMONT, P., Yahudi, Sosyalist ve Osmanl Bir rgt: Selanik i Federasyonu,

Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik, 1876-1923, der: M.

Tunay & E. J. Zrcher, stanbul, letiim Yaynlar, 2000

22. ELDEM, V., Osmanl mparatorluunun ktisadi artlar Hakknda Bir Tetkik,

Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1994

23. EMROLU, K., Anadoluda Devrim Gnleri (II. Merutiyetin lan), Ankara,

mge Kitabevi, 1999

24. EROUL, C., Anatzeye Giri, Ankara, maj Yaynclk, 1997

25. GEK, F. M., Burjuvazinin Ykselii, mparatorluun.k (Osmanl

Batllamas ve Toplumsal Deime), Ankara, Ayra Yaynevi, 1999

26. HANOLU, M.., Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ttihat ve Terakki

Cemiyeti ve Jn Trklk, 1889-1902, stanbul, letiim Yaynlar

27. HOBSBAWM, E., mparatorluk a, 1875-1014, Ankara, Dost Kitabevi, 1999

28. NALCIK, H., The Nature Of Traditional Society In Turkey Political

Modernization In Japan&Turkey iinde, der: Robert E. Ward&Dankwart A.

Rostow, New Jersey, Princeton University Press, 1964

29. NALCIK, H., The Ottoman Empire (The Classical Age 1300-1600), New York,

Praeger Publishers, 1975

30. NALCIK, H., iftliklerin Douu, Osmanlda Toprak Mlkiyeti ve Ticari

Tarm iinde, der: . Keyder & F. Tabak, stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1998

31. SLAMOLU, H. & KEYDER, ., The Ottoman Social Formation, The Asiatic

Mode of Production , Science and Politics iinde, der: Anne M. Bailey & Joseph R.

Liobena, London, Routledge and Kegan Paul, 1981

32. KANSU, A., 1908 Devrimi, stanbul, letiim Yaynlar, 1995

33. KARAKILA, Y.S., Osmanl Sanayi isi Snfnn Douu, 1839-1923,

Osmanldan Cumhuriyet Trkiyesine iler, 1839-1950 iinde, der: D. Quataert

& E.J.Zurcher, stanbul, letiim Yaynlar, 1998

34. KARAL, E.Z., Osmanl Tarihi, IV. Cilt, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar,

1995

35. KARPAT, K. H., Mass Media in Turkey, Political Modernization in Japan &

Turkey iinde, der: Robert E. Ward&Dankwart A. Rustow, New Jersey, Princeton

University Press, 1964

36. KARPAT, K. H., The Transformation of the Ottoman State, 1789-1908, Int.

Middle East Studies 3,1972

37. KARPAT, K. H., Structural Change, Historical Stages Of Modernization And The

Role Of Social Groups In Turkish Politics, Social Change And Politics In Turkey:

A Structural-Historical Analysis, der: Kemal H. Karpat, Leiden, E.J.Brill, 1973

38. KARS, H. Z., 1908 Devriminin Halk Dinamii, stanbul, Kaynak Yaynlar, 1997

39. KEYDER, ., Trkiyede Devlet ve Snflar, stanbul, letiim Yaynlar, 1999

40. KOENIGSBERGER, H. G., Medieval Europe, 400-1500, London, 1991

41. LENIN, V. I., Ne Yapmal? (Hareketimizin Canalc Sorunlar), Ankara, Sol

Yaynlar, 1998

42. LIEBMAN, M., Rus htilali (Bolevik Baarsnn Kaynaklar, Gelimesi ve

Anlam), stanbul, Varlk Yaynevi, 1968

43. MC KENZIE, K.E., Lenins Revolutionary Democratic Dictatorship of the

Proletariat and Peasantry, Essays in Russian and Soviet Historiography (In

Honour of Geroid Tanquary Robinson), Der: J. Shelton Curtiss, New York,

Columbia University Press, 1963

44. MARDN, ., Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi (I. Cilt) iinde

Batllama Maddesi, stanbul, letiim Yaynlar

45. MARKS, K. & ENGELS, F., Komnist Parti Manifestosu, stanbul, nter Yaynlar,

1998

46. MELOTTI, U., Marx And The Third World, Stokholm, The MacMillan Press, 1982

47. MNASSAN, A. T., 1876-1923 Dneminde Osmanl mparatorluunda Sosyalist

Hareketin Douunda ve Gelimesinde Ermeni Topluluunun Rol, Osmanl

mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik (1876-1923), stanbul, letiim

Yaynlar, 2000
48. MOSSE, W.E., Economic History of Russia (1856-1914), London & New York,

I.B.TAURIS, 1996

49. ORTAYLI, ., mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul, letiim Yaynlar, 1999

50. ORTAYLI, ., 19. Yzylda Panizlavizm ve Osmanl Hilafeti, Osmanl

mparatorluunda ktisadi ve Sosyal Deiim (Makaleler I), Ankara, Turhan

Kitabevi Yaynlar, 2000

51. ORTAYLI, ., Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi (I. Cilt) iinde

Batllama maddesi, stanbul, letiim Yaynlar

52. PAMUK, ., Commodity Production for World-Markets and Relations of Pruduction

In Ottoman Agriculture, 1840-1913, The Ottoman Empire And The World

Economy iinde, der: Nuri slamolu-nan, Cambridge University Press, 1987

53. POKROVSKII, M. N., Bureaucracy In Russia, Russia In World History (Selected

Essays By M.N. Pokrovskii), Der: R. Szporluk, Michigan, The University Of

Michigan Press, 1970a

54. POKROVSKII, M. N., Tsarism And 1917 Revolution, Russia In World History

(Selected Essays By M.N. Pokrovskii), Der: Roman Szporluk, Michigan, The

University Of Michigan Press, 1970b

55. POKROVSKII, M. N., Bourgeoisie In Russia, Russia In World History (Selected

Essays By M.N. Pokrovskii), Der: Roman Szporluk, Michigan, The University Of

Michigan Press, 1970c

56. PRENS SABAHATTN, Grlerim, Der: Ahmet Zeki zger, stanbul, Buruc

Yaynlar, 1999

57. QUATAERT, D., Selanikte iler, 1850-1912, Osmanldan Cumhuriyet

Trkiyesine iler, 1839-1950 iinde, der: D. Quataert & E.J. Zurcher, stanbul,

letiim Yaynlar, 1998

58. ROBINSON, G. T., Rural Russia Under The Old Regime (A History Of The

Landlord-Peasent World And A Prologue To The Peasent Revolution Of 1917),

New York, Green & Company, 1932

59. ROGGER, H., Russia In The Age Of Modernization And Revolution (1881-1917),

London & New York, Longman Inc.,1983

60. ROGGER, H., The Formation of the Russian Right, 1900-1906, California Slavic

Studies, Vol III

61. ROSENBERG, A., Bolevizm Tarihi, stanbul, e Yaynlar, 1969

62. SCHWARZ, S.M., The Russian Revolution Of 1905 (The Workers Movement

And The Formation Of Bolshevism And Menshevism), Chicago, The University Of

Chicago Press, 1969

63. SETON-WATSON, H., The Russian Empire (1801-1917), London, Oxford

University Press, 1967

64. SHAW, S., History Of The Ottoman Empire and Modern Turkey (Vol I: Empire

Of The Gazis: The Rise And Decline Of The Ottoman Empire, 1280-1808),

Cambridge, London, New York, Cambridge University Press, 1978

65. SUGAR, P., Economic and Political Modernization In Turkey, Political

Modernization in Turkey & Japan iinde, der: R.E.Ward&A. Rustow, New Jersey,

Princeton University Press, 1966

66. TEKEL, & LKN, S., ttihat ve Terakki Hareketinin Oluumunda Selanikin

Toplumsal Yapsnn Belirleyicilii, The Social and Economic History of Turkey

(1071-1920) iinde, Der: O. Okyar & H. nalck, Ankara, Meteksan Yaynlar, 1980

67. THOMSON, D., Europe Since Napoleon, New York, Alfred A. Knopf, Inc., 1982

68. TMUR, T., Osmanl Kimlii, stanbul, Hil Yaynlar, 1994

69. TMUR, T., Osmanl Toplumsal Dzeni, Ankara, mge Kitabevi, 2001
70. TMUR, T., Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi (I. Cilt) iinde

Batllama Maddesi, stanbul, letiim Yaynlar

71. TMUR, T., Tanzimat Merkeziyetilikten Jakoben Cumhuriyete, Srden

Ayrlanlar (Siyasal ktidar Aydn Tarih ve zgrlk), Ankara, mge Kitabevi,

2000

72. TOPRAK, Z., ktisat Tarihi , Trkiye Tarihi (Osmanl Devleti, 1600-1908), IV.

Cilt, Der. Sina Akin, Ankara, Cem Yaynevi, 1988

73. TROK, L., 1905, stanbul, Tarih Bilinci Yaynlar, 2000

74. TROTSKY, L., My Life, New York, Penguin Books, 1979

75. TUNAY, M., Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik, 1876-1923,

der: M. Tunay & E. J. Zrcher, stanbul, letiim Yaynlar, 2000

76. VATTER, S., amn Militan Tekstil Dokumaclar: cretli Zanaatkarlar ve Osmanl

i Hareketleri, 1850-1914, Osmanldan Cumhuriyet Trkiyesine iler, 1839-

1990 iinde, der: D. Quartaert & E. J. Zrcher, stanbul, letiim Yaynlar, 1998

77. VOLINE, Rus Devrimleri, stanbul, Babil Yaynlar, 2000

78. VON LAUE, T. H., Russian Labor Between Field And Factory (1892-1903),

California Slavic Studies, Vol:III, 1964

79. WALKIN, J., The Rise Of Democracy In Pre-Revolutionary Russia, New York,

Frederick A. Praeger, Inc, 1962

80. WOLFE, B.D., Devrim Yapan Adam, Ankara, Trk Siyasi limler Dernei

Yaynlar, 1969

81. YALIMOV, ., 1876-1923 Dneminde Trkiyede Bulgar Aznl ve Sosyalist

Hareketin Gelimesi, Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik

iinde, der: M. Tuncay&E.J. Zurcher, stanbul, letiim Yaynlar, 2000

82. ZAKHAROVA, L. G., From Reform From Above To Revolution From Below,

Reform In Modern Russian History (Progress Or Cycle), Der: Theodore

Taranovski, New York, Woodrow Wilson Center & Cambridge University Press,

1995

83. ZURCHER, E. J., Turkey (A Modern History), London&New York- I.B. TAURIS,

1994
 TEZ ZET
Atal, Esra, 1905 Rus Devrimi le 1908 Jn Trk Devriminin Karlatrmal ncelemesi,
Yksek Lisans Tezi, Danman; Prof. Dr. Taner Timur, 276s.

Rus arlnda 1905 ve Osmanl mparatorluunda 1908 yllarnda meydana

gelen devrimler bu devletlerin mutlakyete dayanan ynetim sistemlerinin meruti

monariye dntrlmesi sonucunu dourmulardr. Rusyada 17. yzyln sonlarnda,

Osmanl mparatorluunda ise 19. yzylda balatlan sistemli Batllama sreci, modern

toplumsal snflarn geliimlerini de beraberinde getirmitir. Geleneksel kalmakta direnen

siyasal sistemi kendi karlar iin engel gren bu snflar, dar bir elit grubun evresinde

skm olan sisyasal yaamda kendileri iin de sz hakk talep etmeleri sz konusu

devrimlere yol amtr. Rusyada 1890larda giriilen hzl sanayileme hamlesinin bir

rpda genilettii ii snf, 9 Ocak 1905 tarihinde ar II. Nikolann gvenlik glerince

yaplan ii katliam sonrasnda siyasallaarak, otokrasi kart ayaklanmada lider

konumunu almtr. 1905 Devrimi, ok sayda siyasal ve kitlesel rgtlerin geici ittifak

sayesinde gereklemitir. Osmanldaki 1908 Devrimi ise batan sona ttihak ve Terakki

rgt tarafndan ynlendirilmitir. 1876da brokratik bir karar olarak tesis edilen

meruti rejimi rafa kaldran II. Abdlhamitin otokrat eilimli rejimine kar aydnlarn

nderlik ettii ttihat ve Terakki Cemiyeti, hakim dzenden memnun olmayan Batl

zihniyetteki subaylar ve memurlar da kendine ekmitir. Makedonyada askerlerce

balatlan ayaklanmann karsnda duramayan iktidar merutiyeti yeniden ilan etmek

zorunda braklmtr. Burjuva-demokratik olarak nitelendirilen 1905 Rus ve 1908 Jn

Trk Devrimleri, Rus ve Osmanl siyasal yaamnda yeni almlar salayarak bu

imparatorluklarn yklnn ardndan kurulan yeni rejimler iin hazrlayc safhalar

olmulardr.
 SUMMARY
Atal, Esra, The Comparative Analysis of The 1905 Russian Revolution and The 1908 Jeune
Turc Revolution, Masters Thesis, Advisor: Prof. Dr. Taner Timur, 276p.

The Russian Revolution of 1905 and The Jeune Turc Revolution in the Ottoman

Empire were resulted in transformation of these absolute monarchies into the

constitutional ones. The systematic Westernisation process, beginning in the end of the

17th century in the Russian Tsardom and in the beginning of 19th century in the Ottoman

Empire, brought development of modern social classes within. These classes, which saw

these political systems resisting to remain traditional as an obstacle for their interests,

raised their demand of a voice in political life which was locked in narrow bureucratic

groups and created these revolutions. The working class, which was enlarged rapidly by the

industrialization attack of 1890s, became politicised after the frustration created by the

worker massacre taken by the Czars security forces on 9 January 1905 and took the

position of leadership in the anti-Czarist uprising. The 1905 Revolution was realized by the

temporary alliance of many political and mass organizations. In contrary, the Jeune Turc

Revolution of 1908 was directed by a single organisation, the Commitee of Union and

Progress (CUP), from its very beginning till the end. CUP, leaded by the intellectuals

opposing the autocratic rule of Abdlhamit the Second who had desolved constitutional

regime adopted as a bureuctaric desicion in 1876, was gradualy spreaded among the

military and civil officers unsattisified with his order. The authority couldnt resist the

uprising headed by the latter and was forced to re-establish the constitutional regime. The

Revolutions of 1905 and 1908, which are classified as bourgeois-democratic, provided new

opennings for Russian and Ottoman political lives and became preparatory stages for the

new regimes established on the ruins of these empires.