Biblioteka LEG EN D E j e dobitnik Povelje 4.

ju l
- najveeg drutvenog priznanja za doprinos
u gajenju revolucionarnih tradicija
naih naroda i narodnosti

Ovo kolo od est knjiga

o istaknutim herojima nae revolucije izdava posveuje
jubilejim a pobeda N O VJ na Neretvi i Sutjesci
i Drugog zasjedanja AVNOJ-a
 NUSRET SEFER0V1

OGNJEN
PRIA
IVOTNI PUT I REVOLUCIONARNO DJELO

Gornji Milanovac, 1983.

 Biblioteka LEGEND E, XVI kolo
ISTAKNUTI REVOLUCIONARI JUGOSLAVIJE
 Godine presudne za ivotno opredjeljenje

Roditelji Ognjena Price (majka Eva, roena Bu-

disavljevi, i otac Uro) doli su iz Like (iz Kore-
nice, danas Titova Korenica) u Bosnu. Otac je bio
austrougarski andarmerijski narednik i slubovao na
Ilidi, u Visokom i Sarajevu.
Ognjen je roen na Ilidi 27. novembra 1899.
Brat mu je Sra, sestra Aleksandra Beba; jedan brat
(Strahinja) umro je kao student
Osnovnu kolu Ognjen je pohaao u Visokom,
gdje je zavrio i dva razreda gimnazije da bi nastavio
u Velikoj gimnaziji u Sarajevu.
Kad je poeo prvi svjetski rat, Ognjen Pria se
upisao u peti razred gimnazije. Uspjesi srpske vojske
oduevljavaju ga, kao i veinu njegovih drugova, i
bude nade u vrlo bliski slom Austro-Ugarske Monar
hije. U grupama u kojima se sastaju da ue, jer je
nastava jedno vrijeme bila obustavljena pa su se
aci privatno pripremali, vie razgovaraju o tome
nego o kolskim predm etim a Ali, poslije uspjenog
Makenzenovog pohoda na Srbiju rasplinule su se te
nade. kolske 1915-1916, a naroito slijedee kolske
godine 1916-1917, Ognjen ita sve do ega je mogao
da doe. Javne biblioteke su zatvorene pa posuuje
od drugova literaturu koja ih sve interesuje (Nie,
tirner, Kropotkin, Stepnjak, Hercen, emievski i
drugi ruski revolucionarni demokrati). Istovremeno
intenzivno ui strane jezike, naroito ruski i engleski.
U gimnazijskim godinjim izvjetajima je zabiljeeno
da ita iz ake knjinice djela na maternjem i stra
nim jezicima van programa nastave. Izmeu ostalih
djela, Ciceronovu popularizaciju grke filozofije: Laelius
de amicitia, na grkom Homerovu Odiseju (II i
III dio), na njemakom Gerharda Hauptmana; ita
ekspira, ilera, Getea, naroito Hajnea, voli Lesinga

7
i mnoge druge. Kad je imao novaca, kupovao je
stara izdanja sarajevskih edicija Osloboenje i Uni
verzalna biblioteka, meu kojima su bili tekstovi
Bakunjina, Gorkog, Leonida Andrejeva i Marksa, zatim
je kupovao izdanja male (beke) Reklamove biblioteke.
Poetkom kolske godine 1916-1917. kolske vlasti
su Ognjena i dvojicu njegovih drugova kaznile isklju
enjem iz svih srednjih kola u Sarajevu. Kanjen
je zbog toga to je 14. septembra 1916. poslije podne,
etajui Obalom (tadanjim Appel-quaiom) javno de
monstrativno ignorisao prisustvo austrougarskog generala
Sarkotia, tadanjeg zemaljskog poglavara Bosne i
Hercegovine, koji je proao u svome automobilu tim
etalitem. Vie kolske vlasti su ocijenile da je kazna
prestroga, pa su Ognjen i njegovi drugovi poslije
nekoliko sedmica mogli da pohaaju kole iz kojih
su bili iskljueni. Iste kolske godine Ognjen je koristio
asove kolskog programa: Teme za vjebe u slo
bodnom govoru i u diskusijama iznosi istine do
kojih je doao svojim linim studijem. Sam je, prema
gimnazijskom izvjetaju, pripremio tri rada u kojima
je dao: Pregled filozofije i prikaze Zloina i kazne
Dostojevskog i Servantesovog Don Kihota od Mane.
Ove radove je pisao da bi izloio ideje i potakao
diskusiju o vjenosti promjena u prirodi i drutvu,
0 napretku ljudske zajednice i o etikoj vrijednosti
djelovanja na ostvarenje ljudskih ideala koji izraavaju
vjenost promjena i progres.
Revolucionarni talas, koji je u februaru 1917.
uzburkao mnogomilionsku Rusiju, zapljusnuo je ratom
umornu i izmuenu Evropu. Svijet je elio kraj
imperijalistikog rata, ali i nacionalnog porobljavanja
1 eksploatacije. Austro-Ugarska je sve vie morala da
prilagouje svoj odnos prema raspoloenju naroda u
Monarhiji, pa je poelo postepeno poputanje strogosti
reima i skromno obnavljanje javnog politikog ivota
u Bosni i Hercegovini. Tako je u Sarajevu ponovo
otvoren Radniki dom. Pria je sa ponekim od svojih
kolega poeo tamo da navraa. U Radnikom
domu, iz bive Radnike knjinice posuuje literaturu
o radnikom pokretu, ili posuuje knjige privatno od
pojedinih starijih radnika, predratnih sindikalnih i
socijaldemokratskih aktivista. Cita na njemakom, fran
cuskom i ruskom.
Pria je bio jedan od rijetkih srednjokolaca i

8
 Ogn/en Unca kao J a k VU razreda Velike gim nazije u Sarajeva

intelektualaca koji su u Radnikom dom u prisustvo

vali skupu neto vie od hiljadu ljudi kojim je u
Sarajevu 1917. godine proslavljen Prvi maj. Skup
je manifestovao solidarnost sa svjetskim proletarijatom
u zahtjevu za prekid imperijalistikog rata, za mir
bez aneksija i kontribucija, za pravo na samoopredje
ljenje naroda i pozdravio borbu ruskog proletarijata
koji je sruio carizam.
Kad je, 30. juna 1917, obnovljeno izlaenje
Glasa slobode, socijalistikog lista u Sarajevu (iz
laenje obustavljeno 6. oktobra 1914), Pria i jo

9
nekoliko njegovih drugova gotovo da su ljetnji kolski
raspust provodili u Radnikom domu, a kad je
kolska godina zapoela, redovno su navraali. Tu su
pratili raanje svakog novog broja lista, upijali raz
govore koji su se vodili, jer su se oko redakcije
i u Radnikom dom u okupljali gotovo svakodnevno
najuticajniji i najaktivniji radnici, koji su bili angaovani
na obnovi klasnog radnikog sindikalnog i politikog
pokreta.
Vijesti da je 7. novembra 1917. u Rusiji izbila
socijalistika revolucija primljene su sa oduevljenjem
u redovima bosanskohercegovakih socijalista. Glas
slobode - u ijim se lancima sve vie osjeao
revolucionarni ton, simpatije i razumijevanje razvitka
dogaaja u Rusiji i Evropi - pozdravio je oktobarsku
revoluciju. U broju od 10. novembra list je objavio
proglas petrovgradskog radnikog i vojnikog vijea, a
u slijedeem broju svoj pozitivni komentar o pobjedi
u Petrovgradu. List je otvorio stalnu rubriku u kojoj
je objavljivao vijesti o toku revolucije i lanke koji
su objanjavali njen karakter i sadrinu, informisali
o njenim rukovodeim linostima, o njenom odjeku
u evropskim zemljama, u radnikom i socijalistikom
pokretu i svijetu.
Dok su se veina Pricinih drugova jo uvijek
oduevljavali Skerliem, Bogdanom Popoviem i Ma-
toem, on pokazuje sklonost za obuhvatnijim kon
templacijama upirui pogled na Evropu i itavo ov
jeanstvo.

U p l i m i i o s je c i re v o lu c io n a rn o g p o k r e ta

Na jesen 1918. Ognjen Pria se upisao na Sve

uilite u Zagrebu. Na matematiko-prirodoslovnom
odjelu Filozofskog fakulteta zapoeo je sistematski studij
matematike, fizike i filozofije. Istovremeno je stupio
u socijalistiki pokret, koji je, kao i u Bosni i Her
cegovini, bio u obnavljanju. Bio je odmah zapaen
po svojoj politikoj aktivnosti i meu radnicima
socijalistima i meu kolegama na Sveuilitu, gdje
je, poetkom februara 1919. izabran u Odbor novo
osnovanog Udruenja akademske socijalistike omladine,
iji je predsjednik bio Simo Milju. Takoer je bio

10
 zapaen i po svojoj irokoj optoj i posebno mark
sistikoj kulturi: pored znaajnih djela svjetske knji
evnosti, istorije, filozofije, optog uvida u istorijska
i najsavremenija dostignua matematikih, prirodnih
i tehnikih nauka, poznavao je vanija djela Marksa,
Engelsa, Meringa, Kauckog, Bebela, Bauera, Adlera,
Plehanova, Lafarga, Labriole.
U socijalistikom i radnikom pokretu u Zagrebu
i Hrvatskoj, kao i u Bosni i Hercegovini, mnogi
su vjerovali i procjenjivali da e se, poslije skorog
sloma Austro-Ugarske na frontovima i njene kapi
tulacije, revolucija proiriti i na druge zemlje u Evropi.
Pria je bio meu onima koji su smatrali da e
za tu potpuno novu situaciju biti potrebno da se
socijalistiki i radniki pokret obnavljaju u duhu re
volucionarnih strujanja u meunarodnom radnikom
pokretu - i u tom su pravcu radili. Oni su, poslije
Konferencije Socijaldemokratske stranke Hrvatske i
Slavonije (26. i 27. januara 1919), sa ijim vodstvom
nisu bili saglasni, obrazovali Akcioni odbor ujedinjene
opozicije (ljevice) i 27. marta 1919. objavili svoj
Manifest M eu potpisnicima Manifesta bio je i Ognjen
Pria, koji nije imao ni punih 20 godina. Stvaranjem
Akcionog odbora i objavljivanjem njegovog Manifesta
poelo je, zapravo, stvaranje nove revolucionarne pro
leterske partije u Zagrebu i Hrvatskoj. Njihovi predstav
nici su, zajedno sa onima iz drugih krajeva novostvo
rene drave, u Beogradu 19. aprila 1919. uestvovali
u osnivanju Socijalistike radnike partije Jugoslavije
(komunista) - SRPJ (k) koja je u junu 1920, na
kongresu u Vukovaru, postala Komunistika partija
Jugoslavije - KPJ.
Sa stvaranjem legalne jedinstvene jugoslovenske
proleterske partije tekao je konspirativni rad na orga-
nizovanju ilegalnih revolucionarnih grupa, koje bi u
datom trenutku bile spremne da otponu odlunu
oruanu bitku protiv monarhije i vladajue buroazije.
Ove grupe stvarane su, u prvom redu, u vojnim
jedinicama i kasarnama garnizona, vojnim radionicama
i skladitima oruja, municije i vojne opreme, a
takoer meu omladinom. Paralelno je sakupljano
oruje. Ovaj rad obavljali su najrevolucionarniji so
cijalisti ljeviari zajedno sa drugovima koji su se
vraali iz Sovjetske Rusije (gdje su se zatekli 1917,
kao zarobljeni austrougarski vojnici i uestvovali u

11
oktobarskoj revoluciji i revolucionarnim oruanim bor
bama) i iz sovjetske Maarske (21. mart - 1. avgust
1919).
Pria je radio i na tom poslu u Zagrebu po
maui imi Miljuu i Vladimiru opiu, i u Sarejevu,
kada je dolazio za vrijeme kolskih raspusta. Po sje
anju Nikole Kovaevia Nikite, koji je po povratku
iz Sovjetske Rusije preteno na tim poslovima radio
u nekoliko krajeva Jugoslavije, Pria, Josip iinski-
Gorki, Anton Smit i jo nekoliko omladinaca pomagali
su neposredno uri akoviu i Hediju na okupljanju
omladine oko nove partije i istovremeno na stvaranju
manjih grupa meu radnikom i kolskom omladinom,
koje bi se postepeno ukljuile u konspirativni rad
i angaovale na ilegalnim revolucionarnim zadacima.
Obznanom, koju je u noi 29-30. decembra
1920. donijela vlada Milenka Vesnia, obustavljen je
rad komunistikih i sindikalnih organizacija, zatvoreni
su radniki domovi i njihove prostorije, konfiskovane
njihove arhive i imovina; zabranjeni su komunistika
propaganda, tampa i drugi spisi.
Dio studenata i omladine, koji su poslije okto
barske revolucije i zavretka prvog svjetskog rata prili
radnikom pokretu, mislili su da bi voenjem akcija
individualnog terora protiv najreakcionamijih predstav
nika buroazije mogli uticati na stvaranje masovnih
pokreta protiv Obznane i reima. I kod izvjesnog
broja lanova KPJ i nekih lanova partijskog ruko
vodstva raalo se raspoloenje da se pree na indi
vidualni teror. Neposredno po donoenju Obznane
Prici je bilo simpatino takvo raspoloenje, jer je
svjedoilo o borbenosti i hrabrosti, ali je shvatio da
bi takvo raspoloenje i takve tendencije KPJ odvojile
od radnikih masa i odvele je anarhokomunizmu.
Smatrao je da je prolo vrijeme revolucionarne ver-
balistike o preuzimanju vlasti, kao to je bio est
sluaj poslije zavretka svjetskog rata, poslije velikih
pobjeda Crvene armije i u vrijeme Maarske komune,
a da dolazi vrijeme strpljivog i upornog organizovanog
politikog i ideolokog rada meu. radnicima i omla
dinom, u gradu i na selu.
U rano proljee 1921. kao lan Oblasnog (pokra
jinskog) sekretarijata SKOJ-a za Hrvatsku, Pria radi
na okupljanju lanova Kluba studenata komunista, koji

12
je rasturila vlast, kao i na pokretanju jednog ilegalnog
omladinskog lista, koji bi objanjavao aktuelnu optu
situaciju u zemlji i tetnost anarhokomunistikih ten
dencija meu omladinom i upuivao na organizovan
ideoloko-politiki rad. Aktivan je na obnovi grupa
i elija SKOJ-a po preduzeima i kolama i pomae
slovenakim drugovima na obnavljanju rada njihovih
omladinskih organizacija. Oblasnom (pokrajinskom) par
tijskom sekretarijatu pomae u pokretanju i izdavanju
ilegalnog organa KPJ, Komunista, koji je nastojao
d# odri kontinuitet partijske aktivnosti prilagodavajui
j novim nelegalnim uslovima (ali je policija uspjela
da ovaj list ugui poslije etvrtog broja). Pomae i
u stvaranju novih ilegalnih partijskih organizacija, jer
se poslije Obznane partijska organizacija formalno
rasula, a ostao je samo rukovodei kadar i neto
aktivista. Uz to, bio je zaduen da medu studentima
odabere sigurne ljude za koje smatra da mogu biti
primljeni u ilegalnu KPJ.
Meutim, manje grupe starijih i mlaih komunista
prele su na akcije crvenog terora. Spasoje Steji,
iz grupe beogradskih komunista, povezanih sa dru
govima u Vojvodini (Lajo Caki i dr.) izvrio je 28.
juna 1921. atentat na regenta Aleksandra, a Alija
Alijagi, iz grupe Hercigonja-olakovi (Crvena
pravda), 21. jula iste godine atentat u Delnicama
na biveg ministra Milorada Drakovia, eksponiranog
protivnika komunistikog i radnikog pokreta. Reim
je iskoristio ove atentate za jo ei napad na KPJ.
U Skuptini je 1. avgusta izglasan, a stupio na snagu
3. avgusta Zakon o zatiti javne bezbjednosti i poretka
u dravi, poznat kao Zakon o zatiti drave. Na
osnovu ovog zakona su, pored ostalog, uvedeni smrtna
kazna za politike prestupe, zabranjena KPJ i rad
Kluba komunistikih narodnih poslanika, koji je bio
posljednje legalno uporite KPJ (prostorije Kluba su
bile zapeaene jo 25. jula), da bi 4. avgusta bili
poniteni mandati komunistikih poslanika od kojih
su neki poslije izvedeni na sud i osueni na kaznu
zatvora.
Iako je ideoloki i politiki bio protiv akcija
individualnog terora, Pria je sa drugovima, kad su
akcije ve izvrene, nastojao da se umanje, kad nije
bilo mogue da se sprijee, tetne posljedice za orga
nizaciju i pokret i da pomogne drugovima izvrio-

13
cima tih akcija koje je policija pohapsila. Radi dogovora
0 konkretnim akcijama u vezi s tim Ognjen je ilegalno
prelazio jugoslovensko-austrijsku granicu, izgleda ne
samo jedanput, da bi u Beu razgovarao sa pojedinim
rukovodeim ljudima partijske organizacije u Hrvatskoj
1 centralnog partijskog rukovodstva, koji su se tamo
privremeno sklonili.
Kad je Kraljevski sudbeni sto u Zagrebu osudio
26. oktobra 1921. Aliju Alijagia na smrt, a njegove
drugove na dugu robiju, Pria je uestvovao u po
litikoj akciji koja je iz Zagreba vodena u zemlji i
inostranstvu da Alijagi bude osloboen osude na
smrt. Istovremeno, uestvovao je u pripremanju ilegalne
akcije sa Augustom Cesarcem, tefekom Cvijiem i
drugima za nasilno osloboenje Alijagia iz zatvora.
U jesen 1921. Pria je uestvovao u jo jednoj
vanredno konspirativnoj stvari. Tom akcijom trebalo
je pomoi uhapenim drugovima i zadati ozbiljnije
politiko-taktike udarce Svetozaru Pribieviu, tada
ogorenom protivniku komunista i demokratije, sivoj
eminenciji dvora i monarhistike centralne vlasti. Zbog
toga je takoer, vrlo vjerovatno ilegalno, prelazio
jugoslovensko-austrijsku granicu. O toj akciji, koja je
docnije u javnosti bila poznata kao afera Harcigonja-
Pribievi, po svjedoenju Moe Pijade, znali su u
partijskom centru u Beogradu samo on i Tria Kac-
lerovi, a u itavoj Partiji samo nekoliko ljudi koji
su direktno imali posla sa tom stvari.
Zagrebaka policija imala je dosta indicija o
ilegalnoj komunistikoj aktivnosti Ognjena Price. Ona
je tragala za barem jednim konkretnim dokazom da
bi ga mogla uhapsiti i optuiti sudu u cilju da se
oslobodi ovog upornog i borbenog komuniste. U
februaru 1922. uspjelo joj je da ga uhapsi na osnovu
pisma koje je pronaeno kod njegovog prijatelja, stu
denta Bratia. Pismo je stiglo iz Bea, od jednog
zagrebakog studenta komuniste, a bilo adresirano na
Ognjena Priu. Ali sadrina pisma nije bila takva
da bi sud mogao da ga osudi, pa je policija Priu
protjerala iz Zagreba na pet godina kao komunistikog
agitatora.

14
Stud en ti Ognjen Pria i Vladu Joka no uc, B e rlin IV2J. godine
(kam o su stigli na p a rtijs k i skup)
 S tu d e n t u B e u

Tek to ga je policija protjerala iz Zagreba, Ognjen

se ilegalno vratio. Kad je obavio izvjesne partijske
i konspirativne poslove u Zagrebu i Hrvatskoj, izmeu
ostalih i u vezi sa akcijom za osloboenje Alije
Alijagia, ilegalno je otputovao u Be. (Bio je u
Austriji kad je saznao da je Ministarski savjet rijeio,
22. februara 1922, da se Alijagi ne pomiluje. Poto
organizovanje akcije za osloboenje Alijagia nije
uspjelo, objeen je 8. marta 1922. u dvoritu Zagre
bakog sudbenog stola).
U pismu ocu, Ognjen 10. novembra 1922. moli
da m u pribavi neke dokumente sa Sveuilita u
Zagrebu da bi regulisao svoj status na Bekom uni
verzitetu. On uvjerava oca da e se poslije svrenih
studija vratiti u Jugoslaviju, pa makar me i objesili,
znajui da se njegovo ime pominje u javnosti u vezi
sa aferom Hercigonja-Pribievi.
Pored svog filozofskog fakulteta, posjeivao je i
druge. Interesovala su ga predavanja pojedinih profe
sora, cijenjenih u bekim i zapadnoevropskim naunim
krugovima i popularnih meu studentima i intelek
tualcima socijalistike orijentacije. Volio je da slua
doktora Karla Grinberga, profesora politike ekonomije
i istorije socijalizma, koji se bavio i agrarnom poli
tikom i pitanjem osloboenja seljaka u Austriji i na
Balkanu; doktora Maksa Adlera, filozofa i sociologa
koji je uivao ugled istaknutog teoretiara Druge in-
temacionale; doktora pana, ija su predavanja studente
uvodila u poznavanje kritike socijalizma ne samo sa
gledita radnikog i socijalistikog pokreta ve i drugih
klasnih i politikih pokreta. Iao je na poneko pre
davanje Sigmunda Frojda iz psihijatrije, ali nije pro
putao literarne diskusije Karla Krausa i redovno je
pratio njegov asopis Baklja (Die Fackel, 1899-1936),
divei se tekstovima kojima razobliava drutvene
hipokrizije i lai.
Mimo programa studija interesovao se za najnovija
dostignua u prirodnim naukama. Takoer je nastojao,
itajui sovjetske i zapadnoevropske autore, da se te
meljitije upozna sa problemima izgradnje socijalizma
u Sovjetskoj Rusiji, jer je to prvi put u istoriji da
je u jednoj zemlji poela izgradnja socijalistikog drutva.
U Beu je doao do djela Lenjina, lanaka i studija

16
 Trockog, Zinovjeva, Buharina i drugih sovjetskih drav
nika i teoretiara koji su uivali meunarodni ugled.
Imao je prilike da se upozna sa svim materijalima
Kominteme. Te publikacije su bile legalne u Beu,
dok su u Jugoslaviji bile zabranjene, a ilegalnim
putem u nau zemlju stizalo je obino samo ono
to je imalo znaaja za najaktuelnije partijske potrebe.
U Beu je Pria zatekao dosta brojnu emigraciju
komunista iz Jugoslavije. Pored studenata i neto
radnika, tu su bili mnogi rukovodei kadrovi KPJ,
koji su se sklonili od progona policije poslije Stejievog
i Alijagievog atentata i donoenja Zakona o zatiti
drave. Zbog progona komunista u zemlji tu su se
zadrali lanovi delegacije SKOJ-a na II kongresu
Komunistike internacionale mladih (KIM) i delegacije
KPJ na III kongresu Komunistike internacionale (Kl),
koji je odran u Moskvi od 22. juna do 12. jula 1921.
Diskusije u KPJ koje su poslije Obznane po
ele o preenom putu i o naelnim pitanjima borbe
i rada Partije u novim, nelegalnim uslovima, podijelile
su mnoge drugove, pa su vremenom te razlike popri
mile karakter frakcijskih razilaenja i frakcijskih borbi.
Tome je doprinijelo i stanje u drugim komunistikim
partijama, u KP Sovjetske Rusije, kao i u samoj
Kl i njenom rukovodstvu. Pria je u Beu bio u
prilici da neposredno prati te diskusije meu ruko
vodeim ljudima Partije, pa i sam u njima da uestvuje,
jer je doao sa najnovijim zapaanjima i iskustvima
iz neposrednog svakodnevnog partijskog rada u zemlji.
Za vrijeme njegovog boravka u Beu tu su odrane
Prva i Druga zemaljska konferencija KPJ, koje su
ta pitanja raspravljale.
Pria je lino smatrao da su analize problema,
a naroito zadaci koje je Druga zemaljska konferencija
(maj 1923) postavila, otvarale perspektive za postepeno
sreivanje i jaanje Partije, kao i za njen povratak
u politiki ivot zemlje. U sukobima izmeu veine
i tzv. opozicije jo su preovlaivali principijelni momenti
nad linim. Voi obiju grupa obeali su da e prestati
sa svojim sporovima. Izabrano je novo rukovodstvo
i odlukom Konferencije trebalo je da pree u zemlju.
Meutim, Pria nije imao mnogo iluzija. Ne samo
zato to nisu dati iscrpni i jasni odgovori na naelna
pitanja: kako se radilo i ta i kako da se dalje radi,
pa su ostali razlozi i povodi za ponovno oivljavanje

1 Ognjen Pria / g p io ;-.- ' 17

 rasprava i grupakog djelovanja, ve i zbog toga to
je vidio da iza stavova pojedinaca o bitnim pitanjima,
ponekad, manje stoji borba za principe a vie razni
lini ciljevi; vidio je sluajeve bezobzirnih i beskru
puloznih odnosa m eu pojedinim istaknutim, a inae
zaslunim komunistima. Sve to upuivalo ga je da
bez velikih iluzija gleda u izglede za brzu obnovu
i razvitak Partije.
U vrijeme kad je Ognjen Pria stigao u Be,
Zagranini komitet je konstituisao Jugoslovenski ko
munistiki klub kao partijsku organizaciju. Obuhvatao
je lanove i kandidate KPJ koji su se nalazili u Beu.
Imao je interno pismeno formulisan statut. Zadatak
mu je bio da predavanjima i referatima obavjetava
svoje lanove i stalno ih dri u toku o aktuelnim
pitanjima iz radnikog pokreta, naroito jugoslovenskog,
da jaa njihovu komunistiku disciplinu, moral, svijest
i da u svim partijskim poslovima pomae Zagraninom
komitetu za vezu i pomo ilegalnoj KPJ.
Na sastanke Kluba dolazili su i simpatizeri KPJ.
Veina studenata, lanova i kandidata Jugoslovenskog
komunistikog kluba ranije su bili lanovi Kluba
studenata socijalista iz Jugoslavije, osnovanog oktobra
1919, zatim Kluba studenata marksista iz Jugoslavije,
koji je postojao u okviru opte organizacije bekih
studenata marksista (Slobodno udruenje bekih stu
denata). Kada je ranije dolazio u Be (u zimskom
semestru kolske 1920-1921. godine bio je upisan
na Bekom univerzitetu), Pria je dosta vremena pro
vodio sa drugovima u Klubu. Ostale su u sjeanju
njegove diskusije kao analitine i argumentovane,
posebno o francuskoj revoluciji 1789. i njegovo pre
davanje o toj revoluciji sa kritikim osvrtom na
koncepcije francuskog istoriara Migueta. Sauvano je
takoer sjeanje da je bio inicijator sistematskog mark
sistikog obrazovanja lanova Kluba studenata mark
sista koji su poeli sa studijem Engelsovog Anti-
Diringa.
Uestvujui u radu ovih klubova, Pria se sreo
sa Mustafom Golubiem i sa njim se brzo sprijate
ljio. Golubi, bivi nacionalni revolucionar, emigrirao
je iz Jugoslavije 1920, i u Beu primljen u KPJ. Kao
srednjokolac prebjegao je iz Bosne i Hercegovine u
Srbiju i uestvovao u srpskoj vojsci kao dobrovoljac
u balkanskom i svjetskom ratu. Postao je saradnik

18
 Dragutina Dimitrijevia Apisa i uestvovao u organi-
zovanju atentata na Franca Ferdinanda 1914. godine
u Sarajevu. Bio je uhapen kao saradnik cmorukaca
i izveden pred vojni sud na Solunskom procesu 1917.
godine. Zbog svoje nacionalno-romantiarske prolosti
i borbenog stava protiv monarhije i stanja u Jugosla
viji, stekao je simpatije kod studenata komunista.
Kasnije e jedno vrijeme raditi u Balkanskoj komu
nistikoj federaciji, da bi preao na konspirativni rad
u IV (obavjetajno) odjeljenje Crvene armije, duboko
uvjeren da tako uestvuje u borbi za nacionalno i
socijalno osloboenje naroda u svojoj zemlji i u
svijetu. Sa tim najdubljim osjeanjem i sa tom svijeu
on je do kraja svoga ivota putovao na sve strane
svijeta po najkonspirativnijim zadacima. Mnogi od
studenata, kao i Ognjen Pria, zavoljeli su Golubia,
koga su svi drugovi od milja zvali Mujka, pa su mu
lino rado pomagali u politikom i kasnije u njegovom
konspirativnom radu, u Beu i gdje god su se nali
sa njim ili kad bi to Mujka na bilo koji nain traio
od njih.
Jedno vrijeme pored rada u Balkanskoj komu
nistikoj federaciji (od 1922. godine postojala je i
Federacija balkanske komunistike omladine), Pria je
Mujki pomogao u nekim konspirativnim poslovima
zbog kojih je putovao izvan Bea i Austrije. Jugoslo-
venska policija dola je do izvjesnih podataka da se
Pria drui sa Golubiem i takoer bivim crnorukcem
Pavlom Bastajiem i da je, osim toga, aktivan medu
komunistima u Beu. Na lini zahtjev ministra unutra
njih djela, Timotijevia, izraen u pismu pokrajinskom
namjesniku za BiH, policija je organizovala i u zemlji
prikupljanje podataka o aktivnostima Ognjena Price
u inostranstvu.
Prije poetka rada Druge zemaljske konferencije
KPJ Pria je rekao uri akoviu i imi Miljuu
- a oni su ga dobro poznavali iz Sarajeva i Zagreba
- da eli da se vrati u zemlju, mada mu je prijetila
opasnost od hapenja i mada nije zavrio studije. U
tome ga je podravao i Mustafa Golubi (koji je i
tada i godinama docnije i sam traio da se vrati u
zemlju i uspio je u tome tek pri kraju ivota). akovi
i Milju su se sloili, jer su procjenjivali: ako bi i bio
uhapen - u zatvoru ne bi mogao ostati due vrijeme.

19
Poto mu vrijeme izgona iz Zagreba nije isteklo,
trebae, rekli su mu, da preseli u Beograd i tamo
nastavi studije. Konkretni dogovor ostavljen je za
poslije zavretka rada Konferencije. Nakon tog skupa
na kome su obojica izabrani u najue rukovodstvo
KPJ, akovi i Milju su mu rekli da e sjedite
partijskog vodstva biti u Beogradu, a da e on dobiti
zadatke vezane za strogo konspirativni rad u vrhu
KPJ. Iz Bea se zato Pria vratio u zemlju neposredno
poslije tog razgovora.
Meutim, ve poetkom juna uhapsila ga je
beogradska policija pod optubom da je bio boljeviki
kurir i da je ilegalno preao u Austriju. Branio se
da je u Beu bio zbog studija i da je u Beograd
doao zbog istih razloga. Kanjen je zbog nedozvoljenog
prelaska granice.
Na Filozofski fakultet Beogradskog univerziteta
upisao se 7. novembra 1923. Tu je studirao i ovjerio
zimski i ljetni semestar kolske 1923-1924. godine.
Naao je posao u novinskoj agenciji Argus i od
toga rada se izdravao. Agenciju je vodio Nemanja
Vukievi i bila je, izgleda, jedan od ilegalnih punk
tova za veze izmeu partijskog rukovodstva i Komin-
teme, a odravanje tih veza bio je jedan od Pricinih
konspirativnih zadataka. Zato, po dogovoru sa dru
govima, nije trebalo da se angauje u javnim politikim
aktivnostima, pa ni u studentskom pokretu. Uglavnom,
uredno je posjeivao predavanja na Fakultetu i polagao
ispite.
Krajem 1923. godine radio je na pripremama
za Treu zemaljsku partijsku konferenciju, koja je
odrana ilegalno u Beogradu od 1. do 4. januara
1924. i uestvovao je u njenom radu. Pored delegata
sa ijeavajuim pravom glasa, prisustvovalo je jo oko
20-25 drugova, veinom odgovornih aktivista, sa
savjetodavnim pravom glasa, ali su u diskusijama
uestvovali ravnopravno i veoma aktivno. Meu ovima,
kako kae Nikola Kovaevi Nikita - koji je na toj
konferenciji uestovao a poznavao je Priu iz ilegalnog
rada u Zagrebu i Sarajevu na poetku stvaranja KPJ
- bio je i Ognjen Pria.
im je (26. juna 1924) poloio ispit iz fizike,
koji je imao pod B, objasnio je drugovima da je
stekao pravo da se zaposli kao predmetni nastavnik
i predloio da ga oslobode poslova u Beogradu, da

20
preseli u Sarajevo, tamo se zaposli i politiki radi.
Preko partijskih i linih prijatelja u Ministarstvu prosvjete
dobio je zaposlenje u Sarajevu kao honorarni nastavnik
u Drugoj mukoj gimnaziji.

Revolucionarno djelovanje u Sarajevu

Prema jednom partijskom izvoru, uro akovi

je doao iz Bea u Sarajevo u drugoj polovini maja
1923, poslije Druge konferencije. Tada je aktivnost
oblasnog (pokrajinskog) rukovodstva KPJ i organizacija
u BiH naglo oivjela. Meutim, od sredine iste godine,
kad je policija akovia protjerala iz Sarajeva (u
Brodsku Varo kod Slavonskog Broda), nastupilo je,
prema istom izvoru, osjetno opadanje partijsko-politikog
rada.
Sredinom 1924. godine, Pria je preao iz Beograda
u Sarajevo. Poto je sarajevskoj policiji bio dobro
poznat kao komunista, morao je da rauna da e
ona na njega paljivo motriti. Bilo je potrebno, po
gotovo u prvo vrijeme, da svojim politikim ponaanjem
ne podgrijava sumnje policije, jo manje da daje povode
za njene direktne intervencije (zatvaranje, protjerivanje).
Prijatelji meu graanskim intelektualcima mislili
su jedno vrijeme da Ognjen trai nain da se reha-
bilituje pred vlastima, pa su eljeli da mu pomognu.
Stari drugovi u Partiji, bilo da su na strani ljevice
ili desnice, alili su to se pasivizirao. Meutim,
Direkcija sarajevske policije nije imala iluzija o Pricinoj
pasivizaciji. Ona je, dana 14. maja 1925. izvrila
premetainu u njegovom stanu. Pronala je njegov
rukopis za legalnu radniku tampu o tekim uslovima
rada u Dravnoj eljeznikoj radionici, velikom in
dustrijskom saobraajnom i rem ontnom preduzeu, u
kome je radilo preko 1.500 radnika. Pored toga nala
je i nekoliko listova i publikacija na ruskom, bugarskom,
njemakom i francuskom jeziku, koje je primao u
vie primjeraka, davao drugovima u Sarajevu i slao
u unutranjost (Mostar i Tuzlu). Imao je dokaze da
je to stizalo od anonimnog poiljaoca. Meutim,
stizalo je, po dogovoru, od Sekretarijata Balkanske
komunistike federacije i Balkanskog sekretarijata Kl.
Po dolasku u Sarajevo Ognjen je najprije poeo
da oprezno obnavlja stara poznanstva i prijateljstva,

21
 najprije sa onima koji kod policije nisu bili kompro-
mitovani kao komunisti. Meu takvima bili su radnici
iz Dravne eljeznike radionice i loionice. Iz tih veza
nastao je dopis za legalnu radniku tampu o njihovom
tekom ivotu. Veina ovih radnika ubrzo su postali
aktivni komunisti. Preko njih uspostavljene su i odravane
veze sa komunistima i organizacijama u unutranjosti
(Mostar, Tuzla), jer su se grupe komunista na svoju
inicijativu izmeu sebe povezivale, pomagale, savjeto
vale. Tako je, npr., postojala veza partijske organizacije
u Mostaru i lino Gojka Vukovia, lana centralnog
partijskog rukovodstva od prvih dana stvaranja KPJ,
sa Ognjenom Priom; konzultovali su se s vremena
na vrijeme, jedni drugima slali literaturu i partijsko-
-politike materijale, koje bi neko od njih nabavio u
Beogradu ili u Zagrebu, ili dobio iz inostranstva.
Krajem 1924. godine Pria i jo nekoliko dru
gova zainteresovali su jedan vei broj intelektualaca
raznih idejno-politikih opredjeljenja - koji nisu htjeli
da pasivno podnose pritisak provincijske umalosti,
da duhovno dosadno ive i eljeli su da se drutveno
angauju - za ideju povremenog okupljanja i diskusija
0 raznim aktuelnim problemima. U proljee 1925.
oko 70 intelektualaca osnovali su Socioloki klub, sa
pravom pristupa svima koji se interesuju za socioloka
1 slina pitanja, bez obzira na pravac koji zastupaju.
Klub je bio legalna javna tribina, na kojoj su se, u
demokratskoj diskusiji, mogli uti sva miljenja i
pogledi, pri emu je u svakom sluaju trebalo voditi
rauna da se izlaganja kreu u naunim granicama.
Prvo predavanje, kao gost iz Beograda, odrao
je dr Dragoljub Jovanovi 27. marta 1925. o duhovnoj
i materijalnoj kulturi. To je bilo etvrto iz serije
njegovih predavanja: Veliina i robovanje materijalne
kulture, koje je odrao na Beogradskom univerzitetu.
Slijedee je bilo Pricino; on je ire izloio mark-
sistiko-lenjinistiko shvatanje teorije o dravi i dao
osnovu za diskusiju. Meutim, ve u jesen iste godine
policija je rad Kluba zabranila.
Te jeseni, 30. septembra, Pria je podnio prijavu
za ispit pod A na Beogradskom iniverzitetu. Radio
je pismeni dio ispita 4. oktobra i dobio dobru ocjenu.
Jedno vrijeme Ognjen je radio honorarno u pri
vatnoj veernjoj i dopisnoj koli Miljenka Vidovia.

22
Ona je omoguavala da se radnici i slubenici, koji
nisu mogli redovno da se koluju ili da zavre za
poeto kolovanje, lake i uspjenije pripreme za
polaganje ispita na kraju kolske godine u dravnim
kolama kako bi stekli potrebne srednjokolske kva
lifikacije. Zainteresovani su poslije dnevnog rada uili
i sluali predavanja u Vidovievoj koli po programima
koji su im odgovarali. Pria se zaposlio preko svojih
kolega koji su tu ve honorarno radili. U izdanju
Vidovieve kole objavio je udbenik pisan duhovito
i na nov nain, metodom za samouke. Oni kojima
je bio namijenjen vrlo dobro su ga primili, a u in
telektualnim krugovima i kod kolskih vlasti znaio
je izvjesnu pedagoko-strunu afirmaciju Price kao
mladog nastavnika.
Na veernjim kursevima te kole upoznao je vie
mladih ljudi iz raznih preduzea i ustanova, veinom
radnika, koji su, zahvaljujui njegovom uticaju, postali
aktivni i organizovani komunisti. Docnije su koristili
prostorije kole za svoje politike sastanke, a njenu
birotehniku za umnoavanje raznog ilegalnog materijala,
to je policija saznala tek nekoliko godina docnije.
Kad je 29. januara 1925, u Londonu odran
kongres pristalica III intemacionale i dijela II inter-
nacionale radi stvaranja jedinstvenog meunarodnog
sindikalnog pokreta, Pria je preuzeo inicijativu da
sa socijaldemokratima iz Sarajeva razgovara o posti
zanju makar minimalnog akcionog programa za zajed
niko politiko djelovanje socijaldemokrata i komunista
u radnikom pokretu. Poznavali su se iz vremena
obnove Glasa slobode, s kraja prvog svjetskog rata,
i kad su zajedno uestvovali u stvaranju SRPJ (k), koju
su neki istaknuti socijaldemokrati ubrzo napustili i
vratili se u svoje staro drutvo. Sada su rukovodili
legalnim radnikim ustanovama i sindikatima, u kojima
su bile okupljene i ulanjene hiljade radnika iz BiH.
Pojedini komunisti su druenje Price sa socijaldemo
kratima Jovom Jakiem i Antonom mitom (koji je
napustio KPJ i SKOJ i priao socijaldemokratima)
shvatili kao jedan od naina da pred vlastima pobolja
svoj teak lini politiki poloaj, jer su vlasti tole-
risale aktivnost socijaldemokrata, a povremeno se prema
njima odnosile i blagonaklono. Neki od drugova, meu
kojima je bilo i lanova Oblasnog (pokrajinskog)
partijskog rukovodstva, lino su zamjerali Ognjenu

23
druenje sa socijaldemokratima, pa su o tome izvijestili
i centralno partijsko rukovodstvo. Poslije dugih i
strpljivih razgovora socijaldemokrati su prihvatili da
se pone sa irim i javnim diskusijama o zajednikim
akcijama svih struja (socijaldemokrata i komunista)
u radnikom pokretu u Sarajevu. Sredstvima socijal
demokrata i pod njihovim urednitvom poetkom
1926. godine pokrenut je asopis Radniki pokret.
Dogovoreno je bilo da se u asopisu, u demokratskoj
diskusiji o aktualnim i bitnim pitanjima za radniki
pokret, izgrauje platforma i stvara atmosfera za voenje
zajednikih akcija Pored Ognjena, u asopisu je
saraivalo jo nekoliko komunista.
Gotovo u isto vrijeme kad i Radniki pokret
poela je da izlazi Smotra, sedmini list za kultumo-
-prosvjetna i politika pitanja, koji je, u dogovoru sa
Priom i nekoliko drugih komunista, uz njihovu
svestranu podrku i saradnju pokrenuo, lino izdavao
i finansirao (uz novane priloge pojedinih prijatelja)
Pricin drug i kolega, prof, dr Stjepan Tomi. List
je bio tampan irilicom i latinicom u tirau od dvije
hiljade primjeraka. Odmah je okupio veliki broj ranijih
lanova zabranjenog Sociolokog kluba, mnoge intelek
tualce i prosvjeenije aktiviste raznih demokratskih poli
tikih grupacija i udruenja unutranjosti BiH. Policija je
list zaplenjivala i sa br. 10 od 27. marta 1926. prestao
je da izlazi. Direkcija sarajevske policije ocijenila je
da Smotra posredno vri komunistiku propagandu.
Meutim, Radniki pokret i dalje je izlazio.
Naiao je na vrlo dobar prijem kod publike, pa je
broj njegovih pretplatnika dostigao u prvoj godini (1926)
prosjean broj pretplatnika radnikih agitacionih listova
u Jugoslaviji. Ali do produbljivanja diskusije i pro
irenja saradnje Ognjena Price i jo jedne grupe
komunista sa socijaldemokratima nije dolo. Sve to
je uinjeno krajem godine je obustavljeno. Na socijal
demokrate u Sarajevu je uticao neuspjeh akcije na
stvaranju jedinstvene svjetske sindikalne organizacije,
naroito rezervisanost desnog krila Amsterdamske rad
nike sindikalne intemacionale, koja od poetka nije
simpatisala tu meunarodnu akciju za saradnju socijal
demokrata i komunista.
Trei kongres KPJ, odran ilegalno u Beu od
17. do 22. maja 1926. bio je poznat kao Kongres

24
izmirenja frakcija. Voi obiju frakcija - mada se lijeva
frakcija raspala nekoliko mjeseci prije Kongresa, - dali
su obeanje da e zajedniki raditi na izgraivanju
ideolokog, politikog i organizacionog jedinstva KPJ.
Neposredno poslije Kongresa velika veina komunista
- i onih koji su simpatisali ljeviare ili desniare, i
onih koji su bili po strani od frakcija - svesrdno su
primili odluke Kongresa i njegov poziv da se poveu,
ujedine i zajedniki ponu sprovoditi jedinstvenu po
litiku KPJ. lanovi novoizabranog Mjesnog komiteta
KPJ za Sarajevo razgovarali su u tom duhu i sa
Ognjenom Priom i sa jo nekoliko komunista za
koje su takoer smatrali da su se pasivizirali, bilo
iz kojih razloga. Pria - kome je inae ljevica u
Partiji bila blia, jer je smatrao da je borbenija, aktiv
nija, da traga za bitnim problemima partijske politike
i rada, da ih dosljednije i jasnije nastoji sagledati i
razjasniti i da su u tome iskreniji od desnice - i ovi
drugovi obeali su punu, bezrezervnu saradnju. Mjesni
komitet je sa oiglednim simpatijama o tome izvijestio
centralno partijsko rukovodstvo svojim pismom od 12.
novembra 1926. godine.
Ali, ni poslije Kongresa izmirenja frakcija stanje
se nije promijenilo na bolje. Frakcijske borbe u ru
kovodstvu su nastavljene i krajem 1927. godine dovele
skoro do praktinog rasula KPJ. Kao ni prije, tako
ni poslije Treeg kongresa, centralno partijsko ruko
vodstvo, u kome su desniari imali najvanije funkcije,
nije moglo da prui pomo organizaciji u BiH, pa
su ga Oblasni (pokrajinski) partijski sekretarijat i
Mjesni komitet za Sarajevo otvoreno kritikovali zbog
nehaja za Bosnu.
Uprkos tome, u Sarajevu i u unutranjosti BiH
komunisti su dobrim dijelom obnovili zajedniki rad
u okviru jedinstvene organizacije komunista. Odnosi
koji su tokom ranijih godina bili naruavani i negdje
i ozbiljnije poremeeni poeli su da ozdravljaju. U
ljeto 1927. formiran je Privremeni pokrajinski komitet
KPJ za BiH, 'iji je lan bio i Ognjen Pria. Na
pokrajinskoj partijskoj konferenciji, septembra 1928, za
taj period kao najvanije istaknuto je da je Partija
uhvatila korijena medu industrijskim proletarijatom, i
da se lanstvo pomnoilo i u KPJ i u SKOJ-u.
Poslije mnogo vremena organizovane su proslave
Parike komune, Prvog maja, oktobarske revolucije. Na

25
 izletima u okolini Sarajeva, gdje bi se nala jo uvijek
mala grupa komunista i njihovih najbliih prijatelja,
razgovarali su o tekuim i aktuelnim dogaajima i
podsjeali se na istorijski meunarodni znaaj tog dana.
Na ovim izletima i proslavama govorio je i Ognjen
Pria 1927. i u martu i maju 1928. godine.
Za parlamentarne izbore, raspisane za 11. septembar
1927, komunisti u Sarajevu su odluili da istaknu
svoga kandidata. Bilo im je jasno da ne mogu raunati
na pobjedu. Ali, bila je to prilika da se iskoriste
legalne mogunosti politike propagande u masama.
Poto je KPJ bila zabranjena, istupili su pod imenom
Republikanskog saveza radnika i seljaka. Nosilac
liste bio je uro akovi, jer je meu radnicima i
radnim svijetom u Sarajevu i okolini bio poznat i
uivao ugled dosljednog borca za bolji ivot radnih
ljudi. Nadali su se da e kroz izbornu propagandu
i uee na izborima uspjeti da legalizuju njegov
boravak u Sarajevu, pa e moi ostati da ivi i partijski
radi u BiH.
Meutim, Ministarstvo unutranjih djela je krajem
jula 1927. upozorilo velike upane da akciju komunista
za uee u izborima suzbiju ma pod kojim se
vidovima pojavila. U Sarajevu je policija onemoguila
komuniste u ovoj legalnoj politikoj akciji. U samoj
sudskoj zgradi policijski agenti su napali podnosioce
liste. Jedan od podnosilaca radnike liste bio je Ognjen
Pria.
Policijska direkcija informisala je sve najvie pred
stavnike vlasti u Sarajevu i BiH o aktivnostima Ognjena
Price u ovim izborima. Opisala ga je kao istaknutog
komunistu jo od prije Obznane, koji ni poslije
nije prekidao svoju aktivnost, mada je mijenjao svoju
taktiku u radu i jedno vrijeme davao utisak da se
povukao iz politike i partijske aktivnosti, ali je radio
potajno meu ovdanjim radnitvom. Policijska direk
cija je smatrala da bi potrebno bilo da se g. Ognjen
Pria makne iz Sarajeva a i kao dravni slubenik
otpusti iz dravne slube. Ovo miljenje je bilo
poslato i dravnom tuiocu sa prijedlogom da Pria
bude kazneno protjeran iz Sarajeva po paragrafu 104
Srpskog kaznenog zakona. Dravni tuilac je tu mjeru
ostavio za priliku kada bude cjelishodnija vlastima i
reimu.

26
 Poto se Partija nala pred opasnou i formalnog
rascjepa - zbog frakcijskih borbi medu najviim par
tijskim i sindikalnim rukovodiocima, koje su ugrozile
jedinstvo Partije pokuajem da se frakcionaenje pre
nese i u nie organizacije KPJ, utoliko prije to
su desniari nastojali da izazovu rascjep i u Partiji
i u sindikatima - u Moskvi je aprila 1928. odrano
Savjetovanje predstavnika Kominterne i delegata KPJ
da bi se potraili putevi i naini prevazilaenja takve
situacije. Savjetovanju su prisustvovali, pored funkcio-
nera KPJ iz redova ljeviara i desne frakcije, predstav
nici tri najvee i najjae organizacije KPJ, iz Zag
reba, Beograda i Splita. Odmah po zavretku rada
ovog skupa, Izvrni komitet Kl uputio je Otvoreno
pismo lanovima i organizacijama KPJ. Otvoreno
pismo nalazi podjednako krivim za stanje u KPJ
voe i desne frakcije i ljeviara. Izvrni komitet Kl
pozvao ih je, kao i lanove i organizacije, da lik
vidiraju frakcionatvo, traio je konsolidaciju KPJ i
izloio optu politiku liniju za budui rad. Izvrni
komitet Kl odao je priznanje zagrebakoj partijskoj
organizaciji (kojoj je na elu, poslije njene VIII
mjesne konferencije, bio Josip Broz), koja je, suprotsta
vivi se i ljevici i desnoj frakciji, pokazala da KPJ
ima zdravo lanstvo, koje zna da rvstom radnikom
rukom zavede poredak u Partiji.
Istovremeno Izvrni komitet Kl naimenovao je
Privremeno rukovodstvo KPJ, iji je lan bio uro
akovi (koji se od 1927. godine nalazio na Me
unarodnoj lenjinskoj koli u Moskvi). Ovo ruko
vodstvo je bilo privremeno, jer je bilo postavljeno
od Kominterne i imalo je (ogranien) zadatak da
vodi partijske poslove do njenog slijedeeg kongresa,
ija je priprema praktino poela Savjetovanjem i
Otvorenim pismom. U zemlji su na rad po oblastima
(pokrajinama) upueni instruktori, meu kojima su
bili i lanovi centralnog partijskog rukovodstva. U
istom cilju, kao najodgovorniji lan Privremenog ru
kovodstva KPJ, u zemlji je od jula do septembra
1928. boravio Filip Filipovi.
U to vrijeme Ognjen Pria je, ijeenjem Mi
nistarstva prosvjete od 14. maja 1928, otputen iz
slube u Drugoj mukoj gimnaziji u Sarajevu kao
voda i najistaknutiji (komunistiki) radnik (aktivist)
na podruju grada Sarajeva. Dunosti je razrijeen

27
 krajem kolske godine, u junu 1928. U dekretu o
otputanju iz slubi, koji je potpisao veliki upan
sarajevske oblasti, stoji meutim da se otputa na
temelju paragrafa 32 Zakona o inovnicima, jer nije
imao stalnosti, naime bio je postavljen i radio je
kao honorarni predmetni nastavnik.
Kao instruktor CK KPJ u Sarajevo je tokom
jula doao Roman Filipev Markulin. Stigao je iz
Moskve preko Zagreba, gdje su se nalazili lanovi
centralnog partijskog rukovodstva, a jedno vrijeme i
Filip Filipovi. Najveu pomo Markulin je oekivao
i dobio od Ognjena Price. On mu je pomogao u
pripremi referata, diskusije i rezolucija za Oblasnu
(pokrajinsku) partijsku konferenciju, koja je odrana
u Sarajevu 10. septembra 1928.
Konferencija je podrala stav Izvrnog komiteta
Kl u Otvorenom pismu i osudila obe frakcije. Ana
lizirala je ekonomsku i politiku situaciju u Jugosla
viji i poloaj radnike klase, posebno u BiH, a
takoer nacionalno i sindikalno pitanje. Vrlo kon
kretno i detaljno su diskutovana znaajnija tekua
pitanja iz pokrajine, kao to su npr. optinski izbori,
koji su bili upravo raspisani. Konferencija je ukazala
na konkretne mogunosti i postavila zadatke za in
tenzivniji partijski rad. Izabrala je kondidate (i zam
jenike) za Kongres (po 3). U novi Pokrajinski komitet
izabran je i Ognjen Pria.
U meuvremenu, meutim, Privremeno partijsko
rukovodstvo je rijeilo da se Pria preseli u Zagreb
i preuzme ureivanje Borbe, centralnog partijskog
lista. S obzirom na znaaj lista i zauzetost lanova
rukovodstva na hitnim unutarpartijskim zadacima
(sprovoenje diskusije o Otvorenom pismu; odravanje
oblasnih (pokrajinskih) partijskih konferencija, itd.),
smatrali su da Borbu treba da ureuje ideoloko-
-politiki izgraen drug, obrazovan da bi bio kvalifikovan
i za novinarski posao, sa duifn partijskim iskustvom
a nekompromitovan u frakcijskim borbama. Ocijenili
su da je to upravo Ognjen Pria, koji je njima bio
dobro poznat. Takvom ijeenju jednim dijelom dopri
nijele su dvije okolnosti: Pria je bio otputen iz
slube, u Zagrebu je bilo vie mogunosti da bre
i lake nae posao radi izdravanja. Drugo, Okruni
sud u Sarajevu poveo je 8. septembra 1928. postupak
protiv njega zbog ranijih krivica, pa je bilo jasno

28
da sarajevska policija namjerava da ga protjera iz
grada ili na neki nain da ga onemogui u daljem
politikom djelovanju na svome podruju.

U doba zavoenja estojanuarske diktature

Borba je izlazila kao radniko-seljaki list, a

u stvari je bio organ ilegalne KPJ. Pored politiko-
-propagandnih i informativnih zadataka imala je, preko
svoje tehniko-administrativne slube, i ilegalne par
tijske zadatke. Preko mree dopisnika i distributera
ile su mnoge konspirativne partijske veze CK KPJ
u unutranjosti. Te dvije uloge bile su potpuno od
vojene. Ureivanje lista i novinarski posao obavljao
je Pria, a Josip Kra bio je administrator i tehniki
rukovodilac lista, koji je vodio brigu o distribuciji
lista i o ilegalnim partijskim vezama koje su ile
ovim putem.
Pria je primio ureivanje lista u periodu izvan
redno tekom i prelomnom, i u ivotu zemlje i u
KPJ. Bilo je to vrijeme poslije atentata u Narodnoj
skuptini na Stjepana Radia i prvake Hrvatske seljake
stranke (HSS), kad se zaotrila kriza dravnog ure
enja i nacionalno pitanje, kad se spremala otvorena
monarhofaistika diktatura. U KPJ je bilo u toku
sprovoenje Otvorenog pisma Izvrnog komiteta Ko
munistike intemacionale, a pripreman je i odran
IV kongres Komunistike partije Jugoslavije.
Ognjen Pria je Borbu ureivao u duhu Ot
vorenog pisma i politikih ocjena i odluka IV kongre
sa KPJ (odran ilegalno u Drezdenu od 6. do 16.
novembra 1928. uz pomo KP Njemake).
Tekstovi u Borbi su pisani na popularan i
jednostavan nain da bi bili pristupani najiroj i
talakoj publici. Ranije, a pogotovo u to vrijeme,
posebno je u listu njegovana rubrika to piu radnici
i seljaci (Dopisi iz tvornica i sela). Pria je nastojao
da ta rubrika postane tribina to ireg broja radnih
ljudi i pregled njihovih problema, borbi i uspjeha,
da i na taj nain priblii Borbu to irem krugu
italaca i da ih ukljuuje u javnu politiku akciju.
List je popularisao primjere hrabrog, borbenog, dosljed
nog stava i djelovanja pojedinaca i grupa u prole
terskoj borbi, primjere koji su mogli ohrabriti i

29
 inspirisati druge na neustraivost i portvovanje u
klasnoj borbi. Tako je pisala o tzv. Bombakom pro
cesu, o dranju Josipa Broza na suenju, koje je
odrano pred Kraljevskim sudbenim stolom u Zagrebu
od 6. do 9. novembra 1928, i o presudi na 5 godina
robije koja je Brozu izreena 14. novembra.
Kako se pripremalo zavoenje diktature i zaotra
vali odnosi u zemlji i u svijetu, reim je Borbu
sve nemilosrdnije cenzurisao, plijenio i zabranjivao.
U lanku Strahote reimske cenzure, u br. od 31.
oktobra 1928, navodi se da je u 43 sedmice Borba
bila 38 puta zaplijenjena. Gotovo svaki uvodni lanak
se plijeni, pie u tom lanku koji zavrava: Pali,
ari, udbinski dizdare, dok i tvojoj kuli reda doe!
Poslije Zakona o kraljevskoj vlasti i vrhovnoj
dravnoj upravi, kojim je 6. januara 1929. uveden
apsolutistiki reim, bilo je jasno da su Borbi
dani odbrojani. Posljednji broj je izaao 13. januara
1929. Cenzori su u tampariji izbacili politike lanke
i cijelu jednu (treu) stranu da bi tako praktino
onemoguili pojavu lista. Ali je Ognjen, zahvaljujui
svojoj poslovinoj memoriji, politikoj i novinarskoj
snalaljivosti, na licu mjesta, u tampariji, izdiktirao
slagaima pet pjesama Jove Jovanovia Zmaja, koje su
bile britka satirina aluzija na prilike poslije 6. ja
nuara. Cenzori nisu bili zadovoljni ni Zmajem, pa
su izbacili dvije pjesme. Takoer su masakrirali odlomak
iz Svetog pisma koji je Ognjen citirao umjesto tih
pjesama - o savjetu Samuila staijeinama Izraela koji
su doli kod njega da im da kralja za sudiju. Da
se vie ne bi nadmudrivali, vlasti su zabranile
dalje izlaenje Borbe.
lanovi centralnog partijskog rukovodstva koji su
se nalazili u Zagrebu smatrali su da izyjestan broj
drugova, meu kojima i Ognjen Pria, kojima je pri
jetila neposredna opasnost od progona estojanuarske
diktature, odu u politiku emigraciju. U inostranstvu
je trebalo da se Ognjen posveti izuavanju marksizma
i filozofije i da radi kao publicist na partijsko-po-
litikoj propagandi.
U meuvremenu policija je Ognjena Priu protje
rala iz Zagreba u Korenicu, zaviajnu optinu njegovog
oca, 16. marta 1929. Poslije nepune dvije sedmice
straamo je sproveden u Zagreb i zatvoren. Policija
je najmjeravala da m u stavi na teret veze sa jednom

30
 uhapenom grupom studenata, u kojoj je bio i njegov
brat Sra, student prava, istaknuti komunist na Zag
rebakom univerzitetu. Grupa je bila optuena da je
tampala letke pokrajinskog i mjesnog partijskog i
skojevskog rukovodstva i komunistikih organizacija
na Zagrebakom i Beogradskom univerzitetu. Dravni
tuilac je 10. maja zatraio od Dravnog suda za
zatitu drave da u grupu optuenih ukljui i Ognjena
Priu i protiv grupe povede istragu. Meutim, Dravni
sud nije naao osnova za to, pa je 31. maja rijeio
da Ognjena Priu pusti iz zatvora Dravnog suda.
Ali u meuvremenu iz Sarajeva je zatraeno od
zagrebake policije da ga ona zadri u svome zat
voru, sa obrazloenjem da je u Okrunom sudu u
Sarajevu protiv njega voen krivini postupak koji
nije zavren, zbog incidenta sa policijskim agentom
u Okrunom sudu prilikom pokuaja ovjere kandi-
datske liste ure akovia za parlamentarne izbore
1927. godine. Na molbu Uprave zagrebake policije
Ognjen i Srda Pria su iz zatvora Dravnog suda
predati zagrebakoj policiji, koja ih je 10. jula straamo
sprovela u Sarajevo.
Poto nije uspijevala da brzo, kao to se nadala,
doe do optuujuih materijala o ilegelnom komu
nistikom radu Ognjena i njegovog brata, Direkcija
policije u Sarajevu je 12. jula 1929. donijela odluku
na osnovu koje su protjerani iz Sarajeva u Korenicu.
Tako su i jedan i drugi ostali pod neposrednom
kontrolom vlasti.
Poslije vie i raznih nastojanja, sarajevskoj po
liciji je uspjelo da krajem jula 1929. od nekoliko
uhapenih simpatizera i saradnika Partije dobije izvjesna
priznanja o ilegalnom radu lanova KPJ. To joj je
omoguilo da u toku dalje istrage izvri veliku pro
valu u organizacije KPJ u gradu i da je ak proiri
i na neka druga mjesta u BiH. Bilo je provaljeno
i cijelo pokrajinsko partijsko rukovodstvo.
U sprovoenju istrage sarajevska policija nije bi
rala sredstva da od uhapenih iznudi priznanja, istinita
ili ne, svejedno. Da bi prekratio muke, uhapenik
Husnija engi, koga su kontinuirano tukli otkako je
doveden u policiju (22. jula), iskoristio je priliku (25.
jula u 6 sati ujutro) i skoio kroz prozor na III spratu
zatvora zloglasne sarajevske Beledije. Teko povri
jeen prevezen je u bolnicu. andarmerijska patrola

31
 izvela je iz zatvora 31. jula nou Marijana Baruna,
radnika eljeznike radionice, sekretara Mjesnog komi
teta Partije i, poto nije htio da oda drugove i par
tijsku tehniku, izvan grad ga ubila. U izvjetaju pat
rola je navela da je poginuo kad je prilikom izviaja
pokuao da bjei. Nou 11. avgusta izgubio je ivot
u Belediji i krojaki radnik Benjamin Finci Binjo.
Na osnovu izjava nekih od uhapenih, sarajevska
policija je zatraila od zagrebake da uhapsi Ognjena
Priu, koji se nalazio u Korenici, gdje je bio nedavno
protjeran iz Sarajeva, i on je u avgustu 1929. predat
sarajevskoj policiji.
Jedna grupa uhapenih zadrana je u Sarajevu
i njoj je sueno u Okrunom sudu (od 31. jula
do 25. septembra 1930). Grupa najopasnijih, u
kojoj je bio i Ognjen Pria, odreena je da joj se
sudi pred Dravnim sudom za zatitu drave u Beo
gradu.
Glavni pretres poeo je 3. marta 1930. u sudskoj
dvorani br. 1 zgrade Dravnog suda u Beogradu, u
Ulici Miloa Velikog br. 20. Izvedeno je bilo 28
optuenih. Branilo ih je 19 advokata. Pretres je trajao
do 13. marta 1930. godine.
Sud je imao dosta dokaza o ilegalnom protu-
dravnom radu veine optuenih. Oni su pokuali
ve i u sudskoj istrazi da opovrgnu kao podmetnuta
ili iznuena, a netana, priznanja na policiji. Bez
obzira kako su to inili, nisu optuivali KPJ i njenu
politiku, borbu radnikog pokreta, nisu se odricali
marksistike ideologije da bi uticali na blagost suda
Ognjen Pria je takoer poricao ono to ga je teretila
policija Tereenja od drugih objanjavao je da su
zapisnike potpisivali pod batinama u policijskoj istrazi.
Izjavio je da nije lan KPJ i da nije radio u njenim
oiganizacijama, i da su i njega tukli u policijskoj
istrazi.
Odbrana koju je za sebe dao dr Ljubomir iv-
kovi pobudila je Ognjena Priu da se u svojoj rijei
na sudu na nju kritiki osvrne.
Dr Ljubomir ivkovi je nastojao da sa sebe
odbaci optube da je, radei na propagandi revolu
cionarnih marksistikih ideja, samim tim radio na
nasilnoj promjeni postojeeg politikog i drutvenog
sistema u dravi. On je izjavio na sudu da je mark
sist, ali je pokuao da uz pomo psihoanalize i soci-

32
jaldemokratskih teorija o evolucionom i revolucionarnom
marksizmu dokae sudskom vijeu da on, iako marksist,
nije pristalica revolucionarnog marksizma, pa se nije
bavio radom koji ide na revolucionarno, nasilno oba-
ranje postojeeg stanja u dravi, tj. radom kojim se
bave komunisti u Jugoslaviji, zbog ega ga, uglavnom,
optunica tereti. Objanjavao je da pravi komunisti
mogu biti samo oni koji imaju komplekse heroja,
a ti kompleksi su, u svjetlu psihoanalize, povezani
sa revoltom protiv autoriteta porodice, to kod njega
ni u tom pogledu, nije sluaj.
Optueni drugovi su razumjeli namjeru Ljubomira
ivkovia da se brani i pokua da utie na blagost
suda prema sebi, ali objanjenja koja je dao i nain
odbrane izazvali su muninu i prilino negodovanje
kod njih. Izgledalo im je da se odrie sve svoje do
tadanje borbe i da se otro distancira od svih svojih
drugova, pa ak da je svojom odbranom oteao
njihovu odbranu i poloaj. Zato je Ognjen Pria, u
svojoj rijei, naao nain da replicira na ovakvu
odbranu. Objasnio je da ne postoje dva marksizma
ve samo jedan i taj je u izvjesnim periodima evo-
lucioni, a u izvjesnim revolucionarni, a revoluciona
ran je po svome karakteru uvijek.
Sud je presudu izrekao 21. marta 1930. Dva
naestorica su osloboeni optube, jedan je protjeran
iz zemlje kao strani dravljanin (Julio Varesko), a
petnaestorica su osueni na robiju. Najstroe su ka
njeni Ognjen Pria, dr Branko Buji i Kata Govorui;
njih dvoje na po 5 godina, a Pria na 7 godina ro
bije i trajan gubitak asnih prava. (Trojica optuenih:
Anton Drueta, M ehmed Kurto i Mehmed Jakubovi
bili su u bjekstvu i u odsustvu su osueni na po
10 godina robije).
Dravni sud za zatitu drave je osuene predao
26. marta Upravi policije u Beogradu, s tim da ih
odmah jo danas pod sigurnom straom sprovede
na izdravanje osude. Kata Govorui je upuena na
izdravanje kazne u Kaznenom zavodu u Poarevcu,
a grupa drugova sa Ognjenom Priom je, kasno nou
26. marta 1930, sprovedena na izdravanje kazne u
tamnici u Sremskoj Mitrovici.

i Ognjen Pria 33
 G o d in e r o b ije u S r e m s k o j M itr o v ic i

Na oko tri kilometra od eljeznike stanice u

Sremskoj Mitrovici nalazio se jedan kompleks zgrada
koje su inile kazneni zavod, podignut krajem prolog
vijeka, za banovanja Kuena Hedervarija (Khuen He-
dervary, 1849-1918) za ije ime je vezan poetak
najcrnjeg perioda politike reakcije u Hrvatskoj.
Cijela kazniona bila je opasana zidom, a na e
tiri ugla nalazile su se kule-straamice. Iznad kom
pleksa zgrada trcao je dimnjak zavodske elektrine
centrale i mnogo manji crkveni zvonik. Na elu tog
velikog kompleksa opasanog zidom, nalazila se upravna
zgrada Kaznenog zavoda. Tu su andari predali Og
njena Priu i drugove kaznionikim straarima u rano
jutro 27. marta.
U tamnikom krugu nalazile su se dvije velike
trospratne trokrilne zgrade sa tri niza malih prozora
sa reetkama. U jednoj su bile velike skupne sobe,
a u drugoj, koja je imala stakleni krov, bila je uvena
mitrovaka zgrada samica u kojoj je zapoinjalo
tamnovanje. U ovom krugu su se pored crkve na
lazili jo bolnica, radionica, kuhinja, pekara i magacini.
U jednoj i drugoj zgradi tamnovali su i politiki
osuenici i oni osueni po Optem krivinom zakonu.
Po izdranoj prvostepenoj kazni od 2 do 3 mjeseca
u samici osuenik je prelazio u tzv. drugostepenu
kaznu, u skupni zatvor. U vrijeme kad je Ognjen
Pria stigao, u skupnim sobama ivjeli su obino
zajedno po 70-80 zatvorenika, i politikih osuenika
i kriminalaca. Kreveti su bili poredani u dva reda,
uz zidove. Slamarice su punjene jedanput godinje.
arava za ebad nije bilo, a ebad i slamarice se
nisu prali, ni mijenjali, ni dezinfikovali. U sobi su
bila etiri stola sa klupama a na kraju sobe nunik.
Svaki dan se ilo u radionice.
U zatvoru sa skupnim sobama Ognjen je zatekao
ilegalnu partijsku organizaciju i ekonomsku zajednicu
komunista. (U partijskoj organizaciji je od 1930. do
1933. godine bio biran za lana kaznionikog par
tijskog rukovodstva).
Ekonomsku zajednicu po sobama komunisti su
organizovali iz vie razloga. Bilo je zatvorenika
koji nisu imali od koga da dobiju novac ili pakete,
a u to vrijeme moglo se mjeseno primati odreene

34
 svote novca od porodice i paketi do 5 kg teine,
preko pote ili prilikom posjete (npr. u jesen 1931.
bila su 152 politika osuenika, a samo 24 su, i to
povremeno, primali od kue pomo). Ponekad su,
istina u to vrijeme rijetko, pomo slale organizacije
koje su se sauvale i odrale pred naletom esto-
januarske diktature. Pored toga, zatvoreni komunisti
su od prvog dana nauili da zajedniki dijele dobro
i zlo, pa je i ubudue trebalo i tako njegovati so
lidarnost.
Ekonomska zajednica je imala krupan znaaj za
ouvanje zdravlja i ivota zatvorenih komunista. Ona
se naroito starala za oboljele drugove i posebno za
njih odreivala dodatke hrane. Ko treba da dobije
pojaanu hranu odreivao je kolektiv. Drugovi koji
su dijelili hranu, pisao je dr Branko Buji u ilegalno
poslatom pismu 21. avgusta 1930, bili su krajnje
pedantni, uporeivali su ak i kocke eera, od vee
sjekli parence i dodavali ga drugoj manjoj.
U svakoj sobi biran je jedan ekonom i sobni
odbor ekonomske zajednice. Sve stvari koje bi ko
munist primio (novac, paket i si.) odbor bi registrovao
i preuzeo. Sobni odbori su jedanput nedeljno slali
izvjetaje odboru zajednice za kaznionu. Ovaj je srav
njivao koja je soba koliko i ega primila i odreivao
kome e ta dodati radi izravnavanja. Novac poje
dinaca se nalazio u depozitu kod uprave Kaznenog
zavoda, ali zajednica je kalkulisala mjesene nabavke
od toga novca i svak je znao ta od svoga novca
da narui i nabavi preko Uprave.
Pria je uestvovao u svim akcijama koje su
vodene za poboljanje uslova izdravanja kazne, za
uvanje zdravlja i za status politikog osuenika.
Tek to je bio preao u tzv. skupni zatvor, or-
ganizovana je, u julu 1930, akcija za zdraviji hljeb.
Zbog slabog hljeba mnogi zatvorenici su esto pobo-
ljevali. I zavodski ljekar smatrao je da se zatvore
nicima daje nezdrav hljeb. Desetog jula, veina ko
munista i jedan broj kriminalaca odbili su da prime
hljeb, dok su ostalu hranu primili. Svi komunisti
nisu bili za ovu akciju: neki jer su se bojali repre
salija Uprave Kaznenog zavoda, nekima ni takav hljeb
nije bio tako straan i mogao se jesti, jer su
prije dolaska na robiju toliko teko ivjeli da nisu
svaki dan imali ni takvog hljeba; neki da na malim

35
 stvarima ne treba zaotravati odnose sa Upravom,
ve se pripremiti za veu akciju. Ipak, veina ih je
uestvovala u ovoj akciji. Uprava kaznione je istog
dana izdvojila oko 20 komunista i oko 60 kriminalaca
(njih je ovdje bilo daleko vie - od ukupno 1.200
zatvorenika, politikih je bilo 124) i poslala ih u
tamnicu u Lepoglavi, da bi ovu akciju razbila. Ona
je trajala 12 dana i prestala kada je Uprava poela
da daje bolji i zdraviji hljeb.
Jedna od slijedeih veih i znaajnijih akcija u
kojoj je Pria uestvovao i u njoj imao znaajniju
ulogu bila je tzv. februarska akcija 1931. Poela je
od jednog incidenta 25. februara zbog maltretiranja,
koje je sprovodio nadglednik nad nekim komunistima
u obuarskoj radionici. Sa njima su se solidarisali
komunisti u drugim radionicama Uestvovalo je ukupno
95 komunista (od 114). Kanjeni su sa tri mjeseca
elijskog zatvora pootrenog sa 14 dana posta, svaki
drugi dan sa pola hrane i sa 11 dana tvrde postelje
(tvrdole - kanjeniku se oduzima sva posteljina
osim jedne deke; bila zima ili ljeto, mora da spava
na golom podu ili daskama). Kazna je isticala 27.
maja. Nisu skrivali od Uprave kaznione da e po isteku
disciplinske kazne akciju nastaviti radi poboljanja
svoga poloaja. Petnaest dana prije isteka kazne -
poto je ublaio kaznu nekim olakicama da bi stvo
rio pomirljiviji odnos - upravnik Pui se odluio
na razgovor sa Ognjenom Priom. Iako u preglednoj
dokumentaciji nema podataka da je Pria biran i za
lana rukovodstva ekonomske zajednice, postoje indicije
da je u ovo vrijeme bio lan Centralnog odbora
zajednice (COZ) i da je u tom svojstvu, poto je
COZ istupao u ime svih osuenika komunista, iao
na raport upravniku Puiu. Tom prilikom Pria je
argumentovano i sugestivno objasnio neke apsurdne
uslove pod kojima ive njegovi drugovi i jasno stavio
do znanja da e sa akcijama morati da nastave, uko
liko Uprava kaznione ne bude imala razumijevanja
za osnovne, elementarne potrebe koje imaju kao ljudi
i kao politiki osuenici. Sugerisao je poboljanje hi
gijenskih uslova (npr. dezinfikovanje posteljine poslije
svakog otputenog osuenika iz spavaonice), zatim
poboljanje nekih uslova za lake izdravanje kazne.
Ali, najvanije bilo je da se u zgradi zajednikog
zatvora formira posebno odjeljenje za komuniste, tj.

36
 da se kao politiki osuenici odvoje od kriminalaca
(ime bi uz moralno-politiki status dobili mogunost
organizovanog opteobrazovnog, ideolokog i politi
kog rada). Obavijestivi Ministarstvo pravde o ovome
razgovoru, upravnik Pui dao je miljenje da ti
zahtjevi nisu tako teki da im se u susret ne bi
moglo izii. Ministarstvo se sloilo sa ovim milje
njem upravnika.
Prema jednom izvjetaju ilegalnog partijskog ru
kovodstva u Kaznenom zavodu iz 1932. godine, u
poetku (1929. i 1930) bilo je teko organizovati rad
na optem i ideolokom obrazovanju, jer uprava nije
dozvoljavala nabavljanje literature, a medu z a tv o re
nicima nije bilo drugova koji bi to svojim znanjem
mogli da nadomjeste. Poslije zavoenja estojanuarske
diktature 1929. godine na robiju je dolo i nekoliko
intelektualaca. Meu njima Ognjen Pria bio je naj-
eminentniji po marksistikom obrazovanju i partijsko-
-politikom iskustvu. Poslije nekoliko raporata kod
upravnika, dozvoljeno im je kao intelektualcima da
nabavljaju uglavnom beletristiku, kolske udbenike,
svoju strunu literaturu i udbenike za uenje stranih
jezika, pa im je to pomoglo da dosta uspjeno ponu
organizovati opteobrazovni i ideoloki rad. Uz strune
uspijevali su da ilegalno dobiju i pokoju marksistiku
knjigu. Tako je Pria dobio Marksov Kapital i jo
nekoliko knjiga, medu kojima Hegela, Meringa i
Kauckog.
Poto je bilo mnogo radnika koji nisu imali
osnovno obrazovanje, ili je ono bilo nedovoljno za
razumijevanje marksistikog uenja, organizovali su
najprije prosvjetni rad na osnovu znanja koja su po-
jedinci donijeli. Svreni i nesvreni aci gimnazija i
srednjih strunih kola drali su kurseve iz mate
matike, fizike, matemjeg jezika (uglavnom srpskohr-
vatskog), geografije, istorije, poznavanja prirode, a
docnije su uvedeni kursevi stranih jezika (najee
njemakog i francuskog). Studenti, srednjokolski pro
fesori, pravnici i drugi kolovani komunisti imali
su zadatak da piu kraa predavanja. Nekoliko in
telektualaca, zajedno sa Priom, postepeno su poeli
i sa pripremama za odravanje sistematskog obra
zovanja iz marksizma. Oni koji su prije robije itali
bilo kakvu marksistiku literaturu pisali su po sjea
nju. Zbog oskudice u hartiji, a i usljed problema

37
 skrivanja tih materijala od premetaina zavodskih stra-
ara, nije se prepisivalo u vie primjeraka, ve je isti
primjerak iao od grupe do grupe, od sobe do sobe.
Preko dana se teko moglo itati i uiti. Nije
bilo vremena dovoljno ni za odmor. Zimi u 20 sati,
a ljeti u 21 sat kaznionsko zvono oglaavalo je po
lazak na spavanje. Poslije zvona svak je morao da
bude u postelji, a koga je straar, posmatrajui kroz
okance (buu, pijunku) na vratima, vidio da nije
u postelji toga je sutradan izvodio na raport, gdje
je najee bio disciplinski kanjen. Gasili su im svi
jetlo, osim jedne sijalice na sredini sobe. Poto su
ili na rad u radionice, za itanje i uenje obino
je koriteno vrijeme ujutro prije izlaska sunca, u
svitanje, i poslije ruka. urili su da brzo ruaju,
operu porciju i ponu sa uenjem.
Ali, problem nije bio samo u tome. U skupnim
sobama bili su izmijeani sa kriminalcima, koji u to
vrijeme nisu imali nikakvog obzira prema onima koji
ue. esto se dogaalo kad su uili da preko njih
preskae cijela kolona kriminalaca, koji su na svoj
nain skraivali vrijeme i dosadu. Dr Branko Buji
u ve pomenutom pismu od avgusta 1930. pie:
. . . mi (komunisti) smo bijele vrane ovdje, svakom
trn u oku, kriminalnim tipovima i drutvenom olou
koji sa nama jede, spava, radi i boluje, kao i naoj
upravi, u itavom obimu njene hijerarhije. Meu
ovim zatvorenicima uprava tamnice je imala dosta
dounika i potkazivaa. Ali, prilagoavali su se uenju
i radu i u takvoj situaciji, jer su smatrali da je
bolje i u tim uslovima neto pokuati i uiti, nego
nita.
Za Pricina predavanja u junu 1930, u (kanje-
nikoj) sobi u kojoj su devetorica komunista izdra
vali disciplinsku kaznu, a naroito za ona koja je
drao krajem 1933. i u prvoj polovini 1934. godine,
u sremskomitrovakom kaznenom zavodu, Radivoj
Davidovi (osuen ukupno na 14 godina robije)
smatra da su imala veliki znaaj za ideoloki rad.
Koliko su ta predavanja paljivo sluana, sjea se
on, i koliko su bila upeatljiva, govori injenica
da su neki od slualaca, kada su kasnije prebaeni
u drugu kaznionu, po seanju napisali referate koji
su bili vanredno dobri i posluili su komunistima u
toj kaznioni kao materijal za uenje. Jovan Vese-

38
 linov (koji je, prije nego to je dopao zatvora i ro
bije, bio nekoliko godina na kolovanju u Sovjetskoj
Rusiji, a na robiji od 1931. do 1941. godine) pie:
Ognjen je posedovao enciklopedijsko znanje. Mo
gao je u svako doba da dri predavanje iz svake
oblasti drutvenih i egzaktnih nauka. Tolstoja, Puki-
na i druge svetske pisce poznavao je isto tako dobro
kao Krleu ili Boru Stankovia. . . Ognjen spada
meu one robijae koji su odrali najvie predavanja
na oiganizovanim kursevima i pojedinano. Na njima
je govorio o dijalektikom i istorijskom materijalizmu,
politikoj ekonomiji, temama iz istorije naeg i me
unarodnog radnikog pokreta, istorije naih naroda,
a ponekad bi drugovima priao kako je nastao sat,
telefon, gramofon, radio-aparat, itd. govorio je o sli
karstvu i muzici.
Kao to se moralo izboriti za svaku poboljicu
u uslovima robijanja, trebalo se boriti i za odbranu
postignutog, jer je uprava kad god je imala priliku,
zakidala od postignutih prava ili pogoravala opte
uslove. Mnoge akcije su voene istovremeno i za
odbranu ve postignutih i za nove poboljice. Medu
brojnim primjerima iz perioda prvih godina Pricinog
robijanja je i ovaj: Novi upravnik Kaznenog zavoda,
Radoslav Bralovi, im je (1. septembra 1931) stupio
na dunost odluio je da politikim osuenicima
- koji su tek prije nekoliko mjeseci uspjeli da po
boljaju u izvjesnoj mjeri svoj status - pokupi sve
knjige i asopise koji nisu iz zavodske biblioteke,
da im oduzme svaki papiri i olovku, smanji ko
liine namirnica koje su mogli da kupuju od svog
novca za poboljanje ishrane. Izuzeo je desetoricu
intelektualaca, meu kojima i Priu, i ostavio im
izvjesne beneficije (ali je istovremeno preporuio Mi
nistarstvu pravde da ih premjesti u druge kaznione
jer oni vre vrlo veliki uticaj na ostale osuenike,
te disciplinu i red, tako neophodno potrebnu svakom
zavodu, slabe). Ovaj pokuaj upravnika da podijeli
osuenike komuniste na intelektualce i manuelne
radnike razmatralo je kaznioniko partijsko rukovodstvo
te je odlueno da se preko COZ-a zatrai raport
kod upravnika. Upuena je i alba Ministarstvu pravde
na mjere koje upravnik preduzima i ujedno traene
nove poboljice u reimu izdravanja kazne: bolje
higijenske uslove, da se ukine kanjavanje koje auto-

39
matski povlai oduzimanje hrane itd. Kako ovi ko
raci nisu urodili plodom partijsko rukovodstvo je
donijelo odluku o stupanju u trajk glau.
U trajku, koji je zapoeo 5. oktobra 1931.
uestvovao je i jedan broj hrvatskih nacionalista-
-radievaca i frankovaca. Od ukupno 152 politika
osuenika u trajku je bilo 126. U trajku nije bilo
nekoliko komunista. Ministarstvo pravde je (10. ok
tobra) naredilo Upravi da se osuenicima koji traj-
kuju dozvoli sve to su imali prije poetka trajka.
Borba komunista za status politikih osuenika
nastavljala se, kao to pokazuje i novembarski trajk
glau 1932. godine. Taj trajk je Pria zdravstveno
dosta teko podnio, ali ga nije naputala njegova
postojanost, borbenost i duhovitost, pa je svojim
primjerom djelovao na dosljednost kolektiva da u
borbi izdri.
Kao rezultat teko izvojevanih poboljica, pored
ostalog, bilo je mogue, na inicijativu i lino zala
ganje Price i nekoliko pojedinaca, da kolektiv ko
munista pone sa izdavanjem svoga glasila. Ve 1931.
godine izlazi ilegalni list Komunist. Grupa komunista
iz Vojvodine, uz saradnju i svesrdnu podrku Price,
pokrenula je (1932. godine) list na maarskom jeziku
Proleter. Docnije su komunisti na robiji, osvrui
se (u julu 1936) kritiki na svoj protekli rad, smatrali
da je pojava ovih glasila bio lijep uspjeh, ali da su
listovi bili daleko od toga da budu kolektivni orga
nizator borbe i sredstvo politike izgradnje lanova
kolektiva, jer Org. (anizacija) je bila jo previe
slaba, nekonsolidovana. . . Stoga je potreba (osjeanja
potrebe kod veine) za vlastitom tampom bila mi
nimalna. Zato ovi listovi nisu mogli due izlaziti
- izilo je 10 brojeva Komunista i 3 broja Pro
letera.
U kolektivu su bili komunisti iz partijskih or
ganizacija iz itave zemlje, raznih nacionalnosti, raz
liitog drutvenog porijekla, raznih profesija i zanimanja,
veinom niskog idejnog nivoa, raznih politikih iskusta
va i partijske prolosti, lanovi radnikog i socija
listikog pokreta prije rata, lanovi KPJ od njenog
osnivanja i tek nedavno primljenih u Partiju, ili
vanpartijci, raniji pripadnici partijskih frakcija i oni
koji nemaju pravu predstavu ta to zapravo znai,
bivi i dosadanji lanovi najviih partijskih ruko-

40
 vodstava i lanovi osnovnih partijskih organizacija, itd.
Moralno i idejno-politiko jedinstvo takvog kolektiva
u izvanredno tekim uslovima kao to su robijaki
nije bilo ni lako ni brzo postii, a bez toga nije
moglo biti kontinuirane i uspjene borbe za snolji
vije uslove robijanja, za uslove duhovnog ivota i
dalju partijsku izgradnju da bi se sutra, po izlasku
iz tamnice, moglo nastaviti sa uspjehom rad i borbu
u radnikom pokretu i KPJ. Da se to postigne, bilo
je potrebno dosta vremena, ak nekoliko godina.
Jedno od pitanja o kome se diskutovalo i od
ijeg je pravilnog ijeenja velikim dijelom zavisilo
stvaranje homogenosti kolektiva komunista bilo je
verifikovanje dranja drugova pred klasnim neprijateljem,
u policijskoj i sudskoj istrazi i na suenju, i, u vezi
sa tim, njihovo ukljuivanje u partijsku organizaciju
na robiji, tj. ko moe da bude lan ilegalne partijske
organizacije na robiji i ko ima pravo izricanja naj
vee kazne - iskljuenje iz KPJ. Ove diskusije su
u toku 1930-1931. pa i 1932. godine, poto su sti
zali sve novi i novi osuenici, otro podijelile mnoge
komuniste i doprinijele da se stvori teko stanje meu
njima; a robija je, sama po sebi, bila teka i za
pojedince i za kolektiv.
U jednom od svojih pisama, iz novembra 1930,
dr Branko Buji pie: Svi su upaljivi, neuravnote
eni. Izbijaju na povrinu karakteri svih osoba otvo
reno. ak ja na sebiprimjeujem promjene koje
nisam poznavao ranije. Psihoza zatvora je uasna i
treba imati mnogo zrelosti i iskustva da se ne napravi
sukob. U jednom ranijem pismu, od avgusta 1930,
pie o Ognjenu u takvoj situaciji. On jo nije izgubio
sposobnost da u duhovitost i fantaziju zamota i ono
to je neprijatno i tako vrijeme uz njega lake proe.
Osim toga, bili su preputeni sami sebi dugo vremena,
jer su mnoge organizacije bile razbijene u naletu
estojanuarske diktature, itava rukovodstva, pokra
jinska ili oblasna, okruna, mjesna, nalazila su se
na robiji, a veza sa CK KPJ nije bila jo uspostav
ljena zbog stanja u samom rukovodstvu, koje je
uz to bilo u inostranstvu. Prvi dodir CK KPJ sa
komunistima na robiji u Sremskoj Mitrovici ostvaren
je tek 1932. godine i do 1935, nije bio ni stalan
ni vrst da bi brzo uticao na ijeavanje ovih i
drugih pitanja

41
 U tim diskusijama na robiji dolo j do vrlo
otrih linih i grupnih sukoba. Jedni drugima odri
cali su pravo na lanstvo u KPJ, ili jedni sa dru
gima nisu htjeli da budu u istoj partijskoj organiza
ciji. U toku ovih i ovakvih diskusija iskristalisan je
stav da lan KPJ u Kaznioni ne moe biti onaj
koji je imao slabo dranje na policiji i na sudu, ali
da kaznu moe da donese samo CK KPJ. To je
docnije CK KPJ u jednom svome pismu istakao:
kaznionika organizacija KPJ nema pravo ni prijema
novih lanova u Partiju, ni iskljuenja iz nje.
Stariji komunisti, bivi funkcioneri, u ove razlike
i sukobe unosili su stara frakcionaka razmimoila-
enja. Pria je za vrijeme boravka u Beu i
docnije dobro upoznao lice i nalije ovih borbi,
njihovu sterilnost i tetnost Pored ostalog i zato je
nastojao da i sebe i drugove angauje na optem
i ideolokom prosvjeivanju. Smatrao je da je potrebno
dobro poznavati marksizam da bi se mogla izgra
ivati savremena proleterska partija i ostvariti njena
avangardna uloga u klasnoj borbi radnike klase i
radnog naroda Drao je predavanja, prevodio mark
sistiku literaturu, pravio popularizacije te literature
(npr. Kapitala, koji mu je, na njemakom jeziku, poslao
brat Sra i po kome je Ognjen pripremao preda
vanja o Marksovom ekonomskom uenju) da bi
materiju pribliio nivou drugova, pisao skripta. Radio
je mnogo i za svoju duu. Kad ga knjiga zanese,
nije pratio niti znao J t a se u sobi dogaa, sjea
se Jovan Veselinov. ak nije primeivao da se peva
ili estoko raspravlja o neemu beznaajnom ili zbog
nekog linog sukoba. Srean je bio kad u svemu
tome ne uestvuje. Nastojao je da doe do slobodnog
vremena da proita neke mnogima nerazumljive de
bele knjige na stranim jezicima. Tu svoju elju mogao
je da ostvari samo ako uz odobrenje kolektiva zatrai
od upravnika da mu odobri da neko vreme dobrovoljno
odlei u samici. Tamo je bilo dosta slobodnog
vremena za itanje i razmiljanje. Sasvim odvojen
od drugova iz zajednikih soba u velikoj zgradi,
Ognjen je jednom skoro dva mjeseca dobrovoljno
proveo u samici itajui neke retke knjige koje smo
na neki nain nabavili.
Bio je veoma vaan Pricin udio i u potpunijem
sagledavanju i suzbijanju antipartijskih i antimark-

42
sistikih shvatanja u redovima osuenika komunista.
Naime, jedna grupa komunista je uporno postavljala
pitanje opravdanosti osnivanja i postojanja partijske
organizacije, pa i ekonomske zajednice, u uslovima
robijanja. Svojim stavovima su pokuavali da daju
i teoretsko obrazloenje zasnivajui ga na tome da
su zatvorenici odvojeni od proizvodnje i proizvodnih
odnosa, od normalnog drutveno-politikog ivota, itd.
Mada je Pria bio za sve komuniste u sremsko-
mitrovakoj kaznioni najautoritativnija linost u oblasti
ideologije, ipak je morao - zajedno sa ostalim dru
govima iz partijskog rukovodstva, COZ-a i drugima
koji su uivali partijski autoritet - dugo vremena
da objanjava ideoloku apsurdnost i teoretsku ne-
osnovanost takvih shvatanja, kod ne malog broja
drugova. Diskusije sa ovom grupom zavrene su tek
1933. godine, kada se veina vratila u partijsku or
ganizaciju i u kolektiv zatvorenika komunista, dok
su petorica iskljueni iz KPJ. Bilo je i uglednih
i zaslunih komunista radnika koji su se zalagali
za sektaku politiku prema intelektualcima, pa su i
oni za potvrdu svojih stavova oivljavali primitivne
teorije o saputnicima revolucije, kako je karakterisao
Pria ta njihova shvatanja. Smatrali su da je uloga
intelektualaca prosvetiteljska u pokretu da su oni
klasno i politiki kolebljivi i konfuzni, pa su ovi
drugovi otvoreno istupali protiv intelektualaca kao
takvih, i smatrali ih ljudima koji mogu imati drugo-
stepenu ulogu u komunistikom pokretu. Teret borbe
i protiv ovih shvatanja najvie je nosio Ognjen. Prici
je bilo posebno neprijatno, jer su neki od ovih dru
gova u diskusiju unosili line stavove i prema njemu
ak u praktinom radu i partijsko-politikoj aktivnosti
na robiji. Sukob sa ovom grupom (koja je bila
istupila iz kolektiva) zavrio se isto tako 1933. go
dine, kad se cijela grupa vratila u kolektiv zatvore
nika komunista.
Upravo u vrijeme kad su diskusije sa ovim gru
pama bile zavrene, partijska organizacija je, krajem
maja 1933, poela da razmatra pitanje novog trajka
gladu radi poboljavanja uslova ivota i statusa po
litikih osuenika. Da li ii u trajk, najprije se
glasalo u partijskoj organizaciji, a zatim u irem ko
lektivu. Za trajk se izjasnila mala veina.

43
 trajk je poeo ujutro 19. oktobra 1933. Sto
sedamnaest politikih osuenika, u ogromnoj veini
komunisti i nekoliko nacionalista, odbili su da prime
doruak. Ognjen Pria kao lan trajkakog odbora
izloio je upravi Kaznenog zavoda zahtjeve trajkaa.
Formulisao ih je u 14 taaka (da, kao politiki
osuenici, izdravaju kazne pod odgovarajuim uslo-
vima, to podrazumijeva primanje knjiga, asopisa,
novina, pribavljanje pisaeg pribora, ukidanje tue i
zlostavljanja, itd.).
Tokom trajka pridruili su se jo neki osuenici
hrvatski nacionalisti, 8 komunista iz Bosne - koji
su bili tek pristigli u Kazneni zavod i u susjednoj
zgradi izdravali prvostepenu kaznu, a koji su se,
im su saznali za trajk, odmah solidarisali - zatim
nekoliko kriminalaca. Tako je 25. oktobra u trajku
bilo 148 zatvorenika.
Ali estog dana poeo se osipati trajk; po
jedinci su poeli da primaju hranu, meu njima je
bilo i lanova trajkakog odbora. Petnaestog dana
trajk se ve bio osuo. Ostatak trajkakog odbora:
Mihajlo Ivi, Petko Mileti i Ognjen Pria dogovorili
su se da Pria pregovara sa upravnikom Kaznione
0 zakljuenju trajka pod to povoljnijim uslovima.
Upravnik nije prihvatio razgovore i zabranio je dalje
sastajanje trajkakog odbora.
Oko podne 16-og dana trajk je prestao. Meu
posljednjima koji su primili hranu bio je Ognjen
Pria. Svi uesnici trajka kanjeni su zabranom
pisanja i prijema pisama, zabranom prijema poseta,
zabranom prijema paketa i primanja poboljica hrane,
zabranom prijema i itanja knjiga i asopisa i iz
zavodske biblioteke. Kazna je vaila do 31. decembra
1933.
O ovome trajku su zatvorenici komunisti dugo
raspravljali. Jedni su smatrali da je potpuno neuspio
1 traili disciplinske partijske konzekvence za one
koji su bili odgovorni, a drugi da je postignuta
pobjeda i da je ona neosporna, mada nije bila pot
puna. Oni su smatrali da je jedan od znaajnih
rezultata bio da je ubrzano realizovanje ijeenja Mi
nistarstva pravde od 10. aprila 1933. o koncentraciji
politikih osuenika iz vie kazniona u jednoj i za
voenje odgovarajueg politikog reima, npr. osloboeni
su od prisilnog fizikog rada, a to su bili ciljevi

44
 za koje su vodili borbe politiki osuenici jo od
1929. godine.
U drugom dijelu kompleksa zgrada Kaznenog
zavoda, strogo odijeljenih od ostalog dijela kaznio-
nikog kruga, nalazila se nova zgrada, opasana po
sebnim zidom sa straamicama na svakom uglu.
Zvala se Mladika zgrada (docnije zvana i po
litika). Bila je kompletna kao Kazneni zavod. Imala
je skupne sobe i samice, posebno dvorite, kuhinju
i dr. To je bila tamnica za maloljetnike. Odatle
joj i ime.
Maloljetnici su preseljeni u druge kaznione, a
uprava je u Mladiku zgradu preselila politike
osuenike iz stare zgrade. Jedino nisu presljeni komu
nisti i hrvatski nacionalisti koji su bili u izdravanju
prvostepene kazne. Iz tamnice u Lepoglavi 10. no
vembra 1933. stigla je grupa od 22 druga (meu
kojima Moa Pijade, Momilo orevi, Radivoj Da-
vidovi, Otokar Kerovani, Ivan Milutinovi, uro
Pucar, Milorad Petrovi), iz Maribora - pet, iz Po-
arevca - jedan (dr Pavle Gregori), iz Zenice -
jedan (krajem novembra dr Branko Buji). Do sredine
novembra u Mladikoj zgradi bilo je 247 politikih
zatvorenika.
Smjetajni i drugi uslovi u Mladikoj zgradi
djelimino su zadovoljavali zahtjeve iz oktobarskog
trajka - osloboeni su prisilnog rada u kaznionikim
radionicama, ali nisu dobili poboljice u pogledu
pisaeg pribora, literature, etnje. Knjige i pisai pri
bor koji su im bili oduzeti, kad su za vrijeme trajka
prebaeni u samice, nisu im bili vraeni, itd. Slino
je bilo i sa onima koji su doli iz drugih kaznenih
zavoda.
Raspored po sobama uprava je izvrila na nain
koji bi joj omoguio da komuniste to vie podijeli
izmeu njih samih i da ih izoluje jedne od drugih.
Odvojeni su intelektualci od radnika, u jednoj sobi
izdvojeni su najistaknutiji bivi partijski i sindikalni
funkcioneri, zasebno su smjeteni komunisti koji nisu
uestvovali u oktobarskom trajku, lepoglavci su bili
u posebnoj sobi, itd. Nisu se mogli viati ni prilikom
etnje u dvoritu, jer je raspored napravljen tako da
je etala soba po soba, odvojeno. Pa, ipak, izmeu
pojedinih soba veza je odravana ilegalno, ak i

45
 dijeljena hrana koja je dobijana od porodica i Crvene
pomoi.
U sobi br. 2 na III spratu bio je Ognjen Pria.
U njoj su bili preteno intelektualci, mada je bilo
i radnika (npr. Marko Orekovi, Anelko Gvati,
uro poljari, Ahmet Kobi). Ova soba bila je
najbrojnija.
Straari i uprava svakodnevno su vrijeali i ika-
nirali zatvorenike. Ogorenje se kupilo. Pobijedilo
je miljenje meu politikim zatvorenicima da se,
najprije upravi podnese predstavka. To je uinio Moa
Pijade 5. februara 1934. On je u ime politikih
zatvorenika iz Mladike zgrade predao upravi zahtjeve
formulisane u 18 taaka. Bili su to zahtjevi koji
su uglavnom i do tada postavljani.
Poto odgovor nije stizao, naglo je poraslo bor
beno raspoloenje. Partijska organizacija poela je da
priprema veu akciju za april, kojom bi podrala
predstavku od 5. februara. Ali, akcija je poela ne
predvieno i ranije, u petak 2. marta 1934, zbog
relativno beznaajnog incidenta - sukoba jednog ro
bijaa sa straarom u dvoritu i straarevih psovki
i brutalnih prijetnji. S prozora oblinje sobe zatvorenici
su poeli da galame i protestuju protiv postupaka
straara. Zatvorenici iz drugih soba su to prihvatili.
Nastala je paklena vika pojaana razbijanjem prozorskih
stakala i lupanjem porcijama za jelo o eljezne reetke
na prozorima. Svoje politike parole uzvikivali su
i komunisti i hrvatski nacionalisti.
Demonstracije su trajale 3. i 4. marta. Na prozore
soba bile su izvjeene crvene i nacionalne hrvatske
zastave, napravljene od obojenih arava, maramica
i pekira, dempera i hartije. Istaknute su parole
sa zahtjevima ispisanim na aravima i velikim ko
madima hartije. Treeg dana uprava je pokuala da
demonstracije razbije tako to je zatvorila vodu za
pie. Ali bilo je kvalifikovanih majstora meu zatvo
renicima koji su otvorili radijatore za grijanje sa vodom
i voda je procurila. Tamo gdje nisu uspjeli da otvore
radijatore, doturili su im vodu u porcijama za hranu
iz drugih soba pomou konopaca. Kad su se u
hodnicima pojavili andarmi, koji su doli kao po
jaanje zatvorskoj strai, demonstracije su lupom i vikom
obustavljene, ali je akcija nastavljena pjevanjem
revolucionarnih pjesama; pjevalo se u svim sobama.

46
 Uprava je radi pravljenja galame i pobune
kaznila Priu i ostale zabranom pisanja i prijema
pisama, prijema paketa, poboljica hrane, prijema i
itanja knjiga iz zavodske biblioteke, od 5. marta
od 1. aprila 1934. Slijedeih dana (8. i 9. marta)
uprava je podnijela Okrunom sudu u Sremskoj
Mitrovici prijavu protiv izvjesnog broja zatvorenika,
a protiv kompletne estice je pokrenula krivini
postupak. Izabrala je ovu sobu, jer su se u njoj
veinom nalazili osuenici na duu robiju (deset i
vie godina) ili im je uskoro isticala kazna. (Trebalo
je da iziu sa robije: dr Pavle Gregori - 30. aprila,
Mujo Pai - 7. juna, dr Branko Buju - 7. avgusta
i drugi). Procesi optuenima odrani su u krugu
Kaznenog zavoda sredinom juna, a presuda je izre
ena 21-og. Komunisti su osueni na po dvije go
dine (Radivoj Davidovi na tri godine) robije i gu
bitak asnih prava za pet godina. Hrvatski naciona
listi - na po deset do dvanaest mjeseci.
U martu te godine stiglo je ilegalnim vezama
pismo CK KPJ, pisano u avgustu 1933. Ono je
davalo odgovore na mnoga pitanja o kojima su se
sporili komunisti na robiji (lanovi KPJ moraju biti
lanovi ekonomske zajednice; na robiji oni moraju
imati svoju partijsku organizaciju; odreena su prava
partijske organizacije na robiji, itd.), postavljalo je
najvanije zadatke, kao to su briga za zdravlje i
ideoloko obrazovanje; povjerilo je Petku Miletiu i
Mihajlu Ivicu ulogu mandatora CK KPJ. Ali manda
tori nisu preuzeli funkciju lanova kaznionikog par
tijskog komiteta zbog linih sukoba. (Poslije oktobarskog
trajka partijsko rukovodstvo je inio Centralni ini
cijativni odbor). Meutim, dok je takvo nesreeno
stanje vladalo u partijskoj organizaciji, itav kolektiv
prionuo je na ideoloki i prosvjetni rad. Pria se
manje angaovao na pravljenju planova za rad kole
i kurseva, a vie na odravanju samih predavanja,
diskusija i konzultacija. Straa je primijetila jednog
dana da su iz njegove sobe (za Upravu tamnice
i straare, soba br. 2 je bila Pricina soba) kroz
prozor sputene knjige u sobu br. 7, pa je 11. juna
kanjen sa tri posta (12, 14. i 17. juna).
Ministar pravde Boa Maksimovi je 21. juna
1934, na prijedlog uprave Kaznenog zavoda i prilo
enog spiska donio rjeenje da se 68 politikih osu-

47
 enika, komunista i hrvatskih nacionalista, premjeste
u kaznionu u Lepoglavi. Meu komunistima uprava
je izabrala one za koje je smatrala da su podstre-
kai i organizatori akcija i najnezgodniji, ili istaknuti
vodi i intelektualci predavai. Pria je bio uvrten
u spisak, jer je, po ocjeni uprave, ideoloki - naj
autoritativniji, politiki - jedan od najuticajnijih, i
od starih robijaa - jedan od najborbenijih. Meu
razlozima za preseljenje ove grupe politikih osue
nika bio je i taj to se na robiji oekivalo da pristignu
nove grupe osuenika komunista, pa ih je trebalo
spasiti od uticaja istaknutih komunista. Oni koji
su ostali ne mogu izvriti takav uticaj na nove zat
vorenike, procjenjivala je uprava Kaznione.
Transport iz Sremske Mitrovice krenuo je 27.
juna 1934. godine.

T a m n o v a n je u L e p o g la v i

Lepoglava, malo mjesto u Hrvatskom zagoiju,

bilo je odavno poznato po crkvi i samostanu fratara
pavlina. Lepoglavski pavlini smatrali su da je samostan
osnovao grof Herman Celjski 1400. godine. I crkva
i samostan su nadograivani i obnavljani. Glavni
darovatelji samostana su bili grofovi celjski, od kojih
su pavlini dobili u posjed i ume i okolna zemljita,
koja su obraivali zagorski kmetovi. Iz svojine Kap
tola samostan je 9. avgusta 1854. predat u najam
dravnom eraru, a 1855. je postao kazniona.
Kraj starog samostana 1913. i 1914. godine izgra
ena je Nova zgrada kaznione, na tri sprata. Gra
ena je u trokrilnim traktovima, u obliku slova X.
U sredini se nalazio prazan neograeni zaokrueni
prostor, hol, pokriven staklenom kupolom. Okolo su
se protezale galerije. Na galerijama, iza gvozdenih
ograda, nizala su se vrata do vrata samica i zajed
nikih soba. Na vrhu zaokruenog prostora je mjesto
straara koji je imao pogled na sva krila i sve spratove
zgrade. Taj dio zgrade nazvan je Zvjezdarom.
Zgrada je imala radionice, crkvu i upravne kancelarije.
U dvoritu Nove zgrade, daleko od nje pe
desetak koraka, bio je jo jedan mali zatvor za umno
obolele osuenike. Tu su izdravali kaznu oni koji
su poinili neki zloin i sud ih je na osnovu lje-

48
 karskog miljenja proglasio neuraunljivim i drutveno
opasnim. Taj zatvor je imao posebno malo dvorite,
ograeno visokom gvozdenom reetkastom ogradom.
Nova zgrada i stari samostan - Stara zgrada,
kako su ga zvali, opkoljeni su visokim zidom.
Stara zgrada bila je mnogo vea od nove.
Zidovi su joj bili debeli kao u tvrave. Graena
je na 2 sprata, u kvadratu, sa velikim brojem soba,
dok su u prizemlju bile radionice.
Ranijih godina nova i stara zgrada bile su odvojene
posebnim zidom. Put je iao izmeu kaznione, a
svaka zgrada je imala svoj poseban krug.
Ukupno, u kaznenom zavodu bilo je 470 elija-
-samica. U Staroj zgradi one su napravljene od
samostanskih spavaonica. U Novoj zgradi bile su
sazidane po najnovijem tipu.
Nedaleko od stare i nove zgrade nalazilo se
odjeljenje za slobodnjake, tzv. posredno odjeljenje,
iz koga su zatvorenici odlazili na radove i izvan
kaznione, po kojoj su se mogli slobodno kretati.
Posredno odjeljenje je bilo za one osuenike koji
su izdrali 2/5 kazne. Vrlo rijetki su sluajevi da
je uprava Kaznenog zavoda u ovo odjeljenje prem
jetala komuniste, kad bi na to stekli pravo. U ovom
odjeljenju zatvorenik je, pored slobodnog kretanja
po kaznioni, uivao i druge brojne olakice. Uprava
kaznione slala je u ovo odjeljenje kanjenike suene
po Optem krivinom zakonu a koji su se dobro
ponaali i nisu pravili disciplinske prekraje.
Kazniona je raspolagala sa 300 jutara zemlje
koju su obraivali kanjenici.
Ognjen Pria, u grupi od 66 politikih osuenika,
u Lepoglavu je stigao 28. juna 1934. Svi su smjeteni
u jedno krilo Nove zgrade, odvojeni od ostalih
zatvorenika. Uprava kaznione je ispraznila neke ra
dionice, ubacila krevete na sklapanje i improvizovala
6 manjih skupnih soba, u koje su smjeteni. U
sobi je moglo da stane 1113 ljudi, pa su bili stisnuti
kao sardine u konzervi. Nije bilo higijenskih prosto
rija, ve su se sluili kiblom u samoj sobi.
Odmah po dolasku formirano je privremeno
partijsko rukovodstvo koje je trebalo da organizuje
ivot i rad utamnienih komunista i pripremi redovnu
partijsku konferenciju. Ono je moralo da savlauje
tekoe koje je organizaciji stvarala grupa oko Petka

Ognjen Pria 49
 Miletia ignoriui uenje kao jedan od glavnih za
dataka komunista na robiji, a traei akcije po
svaku cijenu, naroito poslije atentata na kralja
Aleksandra (izvren u Marseju 9. oktobra 1934),
kada je pogoran poloaj hrvatskih nacionalista -
radievaca i ustaa. Tada je Mileti poeo da propa
gira akcije kojima bi se kaznionica pretvorila u osi
njak. Pria je bio u redovima onih komunista koji
su takvu tzv. aktivistiku politiku (akcije po svaku
cijenu) Petka Miletia smatrali avanturistikom. Takvoj
taktici suprotstavljali su napore da, putem raporta,
postepeno poboljanje uslova iskoriste za organizovan
i sistematski rad partijske kole.
Na (prvoj) partijskoj konferenciji, 4. novembra
1934, razradili su pitanje mjesta, uloge i zadataka
partijske organizacije u kaznioni. Tom prilikom for
mirana je partijska komisija sa zadatkom da ispita
dranje Petka Miletia od njegovog dolaska u sremsko-
mitrovaku kaznionu, u maju 1933. godine, do
premjetaja u lepoglavsku tamnicu, u junu 1934.
Komisija je sasluala desetak komunista koji su u
kaznioni u Sremskoj Mitrovici bili lanovi kaz-
nionikog partijskog komiteta ili lanovi COZ-a. Meu
njima bio je i Argus (Ognjen Pria). Svi su bili
kritiki prema Petku Miltiu. (To je bila ujedno
prva i jedina osuda Miletia na robiji do dolaska
pisma CK KPJ komunistima u kaznioni u Sremskoj
Mitrovici, u prvoj polovini 1936. godine). Ali i
pored kritike, Mileti je sa svojom grupom nastavio
staru politiku i ponaanje.
U sedmici etiri puta nije bilo veere. Hrana
je bila jednolina i loe spremljena, a hljeb obino
nepeen. Meutim, porodice i Crvena pomo slale
su hranu i novac, a uprava je dozvolila i niz dru
gih poboljica. Preko sobnih delegata, putem niza
raporata, komunisti su dobili pravo da prenose novac
na drugog, da za novac kupuju slanine, ak svjeeg
mesa, da na pei sami kuhaju i popravljaju slabu
robijaku hranu. Poveano im je zato i dnevno slje
dovanje uglja, od 15 na 20 kg. Slijedee godine,
26. aprila 1935, pisali su drugovima da su dobro
snabdjeveni, pa zato C(rvena) P(omo) ne treba
nama slati nego neka alju u Mitr.(ovicu), jer su
familije tamonjih drugova mnogo siromanije, te ma-

50
terijalno stoje mnogo slabije od nas. Dobili su pravo
da nedjeljom idu u posjetu jedan drugom i da ostaju
na spavanju u zamjenu sa nekim drugom; pravo na
posjetu i rodbine i prijatelja, pravo eeg pisanja
i primanja pisama, itd. Uprava kaznione jedino je
otezala sa davanjem knjiga iz zavodske biblioteke
i sa pravom primanja knjiga spolja, ali je i tu poste
peno poputala.
Ve drugog dana po dolasku nastavili su prosvjetni
i ideoloki rad na bazi planova i programa naprav
ljenih i zapoetih u Sremskoj Mitrovici. Izrada po
trebne literature bila je na slian nain kao u Sremskoj
Mitrovici. Za prepisivanje u vie primjeraka ovdje je
bilo vie mogunosti, jer je pisai pribor bio odobren.
Unapreenju ideolokog i prosvjetnog rada pomoglo
je pravo da se posjeuju po sobama. To je bilo
naroito vano zbog predavaa i odravanja konzul
tacija. Ognjen je koristio ove posjete poslije predavanja
za razgovore sa drugovima. Sa sobom redovno je
nosio lulu i ajnik. Kad bi on dolazio u posjetu,
dugo se ne bi gasilo svjetlo u toj sobi.
U jesen 1934. dobili su prvo izdanje prevoda
prvog toma Kapitala (koji je u septembru 1933.
izdao Kosmos u Beogradu, u 5.000 primjeraka).
Svi primjerci bili su poklon Moe Pijade. On je svoje
autorske primjerke upisao na imena pojedinih drugova
koji su imali najdue kazne. Poto ipak nije bilo
dovoljno primjeraka Kapitala za svaku grupu, a nije
dolazilo u obzir da se prepisuje tako obim no djelo,
organizovano je njegovo studiranje na slijedei nain:
jedan poludan u sedmici bio je posveen uvodnom
predavanju o odreenoj glavi knjige, a jedan poludan
diskusiji. Svak je imao sedmino 4 sata Kapital
i to svaki trei dan po 2 sata za individualno i
tanje. Veliki robijai (sueni na vie godina) odmah
su poeli sa studijem Kapitala, a manji uili
su Marksovu politiku ekonomiju po Kauckom (po
njegovoj popularizaciji Marksovog Kapitala). Strogo
je sprovoden mirni as, tj. unutranja sobna dis
ciplina, da bi se moglo to bolje uiti. Intenzivno
se radilo do proljea 1935. godine. Pojedinci kao Pria,
Moa Pijade, Branko Buji, Momilo orevi, Jovan
Trajkovi nosili su sav teret toga rada. Buji u
pismu od 6. oktobra 1934. pie da je zaposlen

51
 od jutra do veera. Pria je smatrao da su prvi
put tada, otkako tamnuje imali tako dobre uslove
za uenje, pa je podsticao drugove da te uslove
maksimalno iskoriste, dajui u tome vlastiti primjer.
Pria je pomagao Moi Pijade oko izdavanja
mjesenog lista Okovani boljevik, organ kaznionike
partijske organizacije, iji je prvi broj iziao u aprilu,
a izlazio je do avgusta 1935. Bio je saradnik u
humoristikim listovima koje je na svoju inicijativu
izdavao Mita Aleksi jedanput ili dvaput sedmino.
Najprije je to bio Kraval, a zatim Crveno boc
kalo. U ovim humoristikim listovima saraivao je
i Moa Pijade - kao pisac tekstova i crta. Pria
je svesrdno pomagao i uestvovao u svakoj akciji
koja je vodila obnovi partijske organizacije i njenog
rada, kao to je bilo u uinjeno na Prvoj konferenciji,
4. novembra 1934.
Od rane jeseni 1934. u kolektivu sa komunistima
bio je i jedan broj hrvatskih nacionalista - radi-
evaca i frankovaca. ak su za realizaciju svoga
plana prosvjetnog rada dogovorili pomo predavaa
komunista, koji su im dolazili u posjetu subotom,
odnosno nedjeljom. Najee je to bio Otokar Ker-
ovani, a povremeno i Ognjen Pria. Najvie ih je
interesovalo marksistiko gledanje na nacionalno
pitanje i marksistike ocjene pojedinih perioda, do
gaaja i linosti iz istorije naih naroda, u prvom
redu hrvatskog. ime Balen, koji se ve osjeao
komunistom, a i komunisti su ga tako tretirali, go
vorio je: Eto, doao sam na robiju kao nacionalni
revolucionar, a nisam znao to je zapravo nacionalno
pitanje.
Meu hrvatskim nacionalistima bio je jedan
student koji je vrlo dobro poznavao Sveto pismo.
Svoje drugove, koji su sa velikim interesovanjem
poeli da ue marksizam, zbunjivao je svojim ob
janjenjima pozivajui se na tu svetu knjigu. Jednoga
dana neko se od njih sjetio istinite anegdote koju
je uo od starijih komunista - kako je Pria, kao
urednik Borbe koristio Sveto pismo. Organizovali
su jedno sijelo na koje su se svi okupili i na koje
su od komunista pozvali Priu. Razgovarali su i dis-
kutovali bez odrenog reda Kad je onaj student
poeo sa interpretacijama nekih citata iz Svetog

52
 pisma, prvo je bio konstemiran kad je uo jednog
komunistu, i to jednog od glavnih, da napamet
citira itave tekstove, na grkom i prevodi ih na
metemji jezik, to on sam nije mogao. A onda mu
je najednom postao simpatian, pa je, kao i svi
ostali, spontano postao slualac Pricinog predavanja,
koje je, po njegovom robijakom obiaju, trajalo
nekoliko sati, jer je objanjavao razne aspekte Svetog
pisma koje ni taj student ni ostali nisu ni naslu
ivali. Od tada ih ovaj njihov drug nije zbunjivao
svojim objanjenjima, niti je sam to vie pokuavao.
Pria i jedan broj komunista nastojali su da
maksimalno iskoriste povoljne uslove za ideoloki
i prosvjetni rad na robiji, jer takve uslove za uenje
nisu do tada imali. Ali Petko Mileti i njegova grupa
uporno su nametali organizaciji duge i zamorne dis
kusije da se iskoriste povoljne unutranjopolitike
prilike u zemlji za podizanje aktivnosti na robiji
na vii stepen. One koji se sa njima u tome nisu
slagali proglaavao je nosiocima desnog oportunizma
i u kolektivu prema njima stvarao netrpeljivost, ime
se, pored drugih naina, vrio pritisak na ostale.
Prema Moi Pijade unosio je linu netrpeljivost, u
kojoj se nije imalo ni najmanje obzira i skrupula.
(Dosnije e se ova netrpeljivost, naroito u kaznioni
u Sremskoj Mitrovici, izraziti kao dio frakcijske borbe
Miletia oko rukovodstva u Partiji). Pria je ponaanje
i odnos Miletia prema Moi kritikovao kao pojavu
stranu u odnosima medu ljudima uopte, osuivao je
kao pojavu meu starim i zaslunim borcima rad
nikog i komunistikog pokreta, pogotovo kao pojavu
meu komunistima robijaima. Unutarpartijski ivot i
konstruktivni rad kolektiva Mileti je optereivao na
meui diskusije iskonstruisanim problemima i o
onim komunistima koje, zbog njihovog oprenog stava
njegovim, nije mogao proglasiti desniarima. Tako je
protiv starog komuniste, radnika Mihajla Ivica - koji
je u kaznioni u Sremskoj Mitrovici bio jedno vrijeme
sekretar partijske organizacije, a sa Miletiem, od
strane CK KPJ, bio je imenovan za jednog od man
datora - pokrenuo kampanju kao protiv ljeviara i
trockiste. Pria nije smatrao Mihajla Ivica trockistom.
Pored svih njegovih nedostataka cijenio ga je kao pote
nog radnika komunistu, volio je kod njega i smisao
za hum or i alu, njegovu elju i napor da i on i

53
 ostali drugovi na robiji to vie naue, kad takve
mogunosti ranije nisu imali. Iza Miletievih napada
na Ivica, kojima je Mileti davao principijelno znaenje,
Pria je nasluivao prave motive u daljoj i tamnoj
pozadini, kad su zajedno Mileti i Ivi, 1930. i 1931.
godine radili u Beogradu, u Oblasnom komitetu
Partije (to se velikim dijelom pokazalo tanim), pa
ga je i to, pored drugih primjera, uvrivalo u
uvjerenju o dvolinom karakteru Miletievom (to
se takoer uskoro potvrdilo). Prici je to bilo vrlo
muno. Bio je sretan kad nije morao da slua takve
optube i blaenja drugova, ali je bio postojan u
kritici takvih pojava, odbrani dostojanstva i potenja
drugova, argumentovanih stavova, razumnih i korisnih
akcija i svega to stvara snoljive i radne odnose u
kolektivu komunista.
Uprkos tih tekih i munih momenata koji su
ponekad trajali danima, kaznioniko partijsko ruko
vodstvo i veina partijske organizacije bili su za partijsku
disciplinu i pridavanje preporuka CK KPJ o glavnim
zadacima zatvorenika komunista (uvanje zdravlja,
izbjegavanje istravanja i postupaka koji pruaju pre-
tekst kaznionikoj upravi da im oteava uslove ivota
i rada, koritenje povoljnih prilika za uenje, itd).
Ali, Mileti je grupakim sredstvima, etiketiranjem
i na razne druge naine poveavao broj svojih prista
lica i tako nametao partijskoj organizaciji i kolektivu
komunista ulazak u akcije (Daju 1* nam peenja,
traiemo orbe - samo nek se vodi borba radi
borbe, kako je karikirao Moa Pjjade), koje su
remetile ostvarenje osnovnih zadataka. Sta vie, opstruk
cijom su prekinuli rad Druge lepoglavske partijske
konferencije, jer nisu uspjeli da delegate ubijede u
potrebu usvajanjanjihove politike taktike na robiji.
U toku prekida rada konferencije oni su u kolektivu
komunista i meu nacionalistima dobili potrebnu
veinu za svoju aktivistiku politiku. Na ruku su
im ile politike prilike uzemlji. Naime, rezultati
parlamentarnih izbora 5. maja 1935. pokazali su veliki
uspjeh opozicije protiv estojanuarskog reima. Podiglo
se optimistiko raspoloenje naroda Lepoglave i
okolnih sela, u kojima je bio jak uticaj opozicione
Hrvatske seljake stranke (HSS). Kod uprave Kaznione
rezultati izbora su pojaali osjeaj da su moralno-
-psihiki i politiki izolovani, i u mjestu i u samom

54
 zavodu. Uprava je postala prema svim zatvorenicima
znatno pomirljivija. Iako u to vrijeme nije prihvatila
zahtjev komunista da primaju dnevnu tampu, usvo
jila je sve druge zahtjeve za novim poboljanjima
i pravila razne ustupke. Kada je, npr. upravnik kaznio
okovima neke slobodnjake (zatvorenici sueni na
osnovu Opteg krivinog zakona poslije izdrane dvije
treine kazne, a ako nisu disciplinski kanjavani,
radili su izvan Kaznione i slobodno su se kretali
u kaznionikom krugu) zato to je kod njih naena
dnevna tampa koju je trebalo da doture komunistima,
delegacija komunista je zahtjevala od Uprave Kaznione
da im se kazna poniti - i ponitena je. Takva
situacija je koritena, pa su po svome zahtjevu ko
munisti premjeteni u Staru .zgradu 24. jula 1935.
Tu su uslovi ivota bili bolji. Mogli su da budu
osam sati napolju, a mrtva etnja je ukinuta. Do
bili su pravo neogranienog primanja hrane. Lajo
Caki (osuen u procesu sa Spasojem Stejiem) iz
samice je preveden u skupnu sobu.
Sutradan po tom preseljenju 25. jula, odran je
sastanak komunista i jedne grupe hrvatskih naciona
lista. Tom prilikom obnovljena je Zajednica politikih
osuenika. Ovdje je, u Staroj zgradi, zavrena preki
nuta partijska konferencija. Ona je partijsku organiza
ciju i kolektiv orijentisala na to ee akcije, mada
su ih Pokrajinski komitet KPJ za Hrvatsku i Slavoniju
i Zemaljski biro (u Partiji popularno nazivan Zembilj,
formiran poslije junskog plenuma CK KPJ, odranog
u Splitu 1935. godine. Bio je stalni operativni
organ Biroa CK KPJ koji se nalazio u inostranstvu
za neposredno rukovoenje cjelokupnim radom par
tijskih organizacija u zemlji. Imao je etiri lana.
Sjedite mu je bilo u Zagrebu), upozoravali da budu
realni, da se ne zanose uspjesima i da ne pokreu
akcije koje mogu da ih odvedu u anarhiju, pa sve
to su postigli bude dovedeno u pitanje. Meutim,
uspjesi su ih toliko ponijeli, a Petko Mileti i grupa
su u meuvremenu u kolektivu i meu jednim di
jelom hrvatskih nacionalista dobili potrebnu veinu
za svoju politiku (podizanje borbe na vii stepen)
da je Kaki (ilegalni partijski komitet na robiji)
zatraio od CK KPJ da mu odobri da vodi partijsko-
-politiki rad u mjestu i selima oko Lepoglave, sa
kojima su komunisti iz Kaznione imali razne veze.

55
 Doktor Mula, profesor Crvenog univerziteta

Preseljenje Price i drugova u kazneni zavod u

Sremskoj Mitrovici uslijedilo je kada je kraljevsko
Ministarstvo pravde ocijenilo da je uprava postala
nemona da vlada situacijom u Zavodu. Ono je
rijeilo da preduzme hitne i odlune mjere za ponovno
uspostavljanje autoriteta uprave i kontrole nad si
tuacijom. U vezi s tim, u Lepoglavu je 9. avgusta
stigao Duan Petrovi, upravnik Kaznenog zavoda u
Staroj Gradiki, kao specijalni izaslanik Ministarstva
pravde. On je odmah poeo da zavodi stari reim,
najprije oduzimanjem priznatih olakica. Zbog toga
su izbile demonstracije politikih osuenika, kojima
su se pridruili kriminalci, ije je uee ranije pri
premljeno. U jeku poljskih radova na dobrima zavodske
ekonomije, nekoliko stotina kriminalaca je 17. avgusta,
odbilo da ide na_ posao. Svinje, krave i ovce ostale
su bez obana. trajkovalo se i u radionicama. Je
dino su radile elektrina centrala, bolnica i kuhinja.
U meuvremenu uprava Kaznione je prikupljala
andarme iz oblinjih andarmerijskih stanica i 19.
avgusta Ministarstvu pravde dostavila spisak politikih
osuenika za premjetaj u Kazneni zavod u Sremskoj
Mitrovici. Istovremeno je Petrovi protiv njih podnio
prijavu Dravnom tuilatvu, a sve ih, zbog nemira
i nerada u kazn.(enom) zavodu u Lepoglavi, sa
svoje strane, kaznio zabranom prijema paketa, posjeta,
prijema i slanja pisama i oduzimanjem svih po-
boljica u ishrani od 20. avgusta do 20. sep
tembra 1935.
Rano jutrom oko 4 sata i 30 minuta 20. avgusta
1935. poelo je naglo zatvaranje vrata, koja su inae
bila uvijek otvorena na sobama. U hodnike je upalo
60 andarma. Politiki osuenici bili su pozvani da
se brzo spreme i spakuju. U jednoj sobi su se
zabarikadirali (navalili krevete na vrata pa ih po
duprli motkama) pa andarmi u nju nisu mogli
ud. Pucali su iz revolvera na zabarikadirane i teko
ranili Stevana Boljevia, komunistu osuenog na 10
godina robije. Metak mu je proao izmeu grkljana
i kimenog prljena. Tada su andarmi uspjeli da
provale u tu sobu i da, kao i u drugim sobama,
ponu nemilice udarati kundacima kuda stignu. Tukli
su i teko ranjenog Boljevia.

56
 U dugakom hodniku, na razmaku od 3 do 4
metra, stajali su andarmi s pukama spremnim za
pucanje i isukanim bajunetima. Kako su zatvorenici
nailazili iz soba tu su ih andarmi dohvatali i tu
je zapoinjalo kundaenje, prema kome je ono po
sobama bilo slabani uvod. Najozloglaeniji kaznionski
straari doekivali su svezane parove i andarmima
pokazivali najgore. Iza svezanog para iao je andarm,
koji je i sam naizmjenice kundaio sad jednog sad
drugog, a dodavali oni postrojeni u hodniku. U
dvoritu, po obavljenoj prozivci, podvojili su komu
niste i hrvatske nacionaliste. Tu su ponovno zavodski
straari prokazivali andarmima najgore i medu
komunistima i meu hrvatskim nacionalistima, pa je
ponovno poelo kundaenje i masakriranje. Tu su
se trojica andarma okomili na Mihajla Ivica. On
je stajao uspravno i ponosito, a oni su ga kundaili
dok nije pao. Tada su skinuli bajunete sa puaka
i udarali ga cijevima u grudi, lea, slabine. Ivi
nije ni jauknuo. Samo bi snano huknuo na bolniji
udarac. Ognjen se jedini usudio da na taj zloin
upozori tamniara Nikolajevia, koji je tu bio i gle
dao, i sam problijedio od prizora. Ali ni Nikolajevi
se nije mrdnuo. Tek kad se Ivi onesvijestio, an
darmi su digli ruke od njega.
Vika i galama koja se podigla prilikom upada
andarma u sobe politikih osuenika alarmirala je
kriminalce, pa su oni, nasluujui o emu se radi,
poeli da demonstriraju podiui veliku galamu vikanjem
i lupanjem raznim predmetima o vrata svojih soba.
Uutkujui i smirujui ih ' toga i slijedeih dana,
andarmi su tee ranili trojicu a lake desetoricu,
dok je nekoliko andarma u tom smirivanju kri
minalaca bilo povrijeeno.
Poslije masakra u dvoritu, andarmi su pro-
kontrolisali spiskove odreenih za transport i vezivali
ih. Sada su vezivali svakom obe ruke, a onda ih
vezivali po estoricu zajedno.
Kad je ovladao dan, komunisti su sprovedeni
na eljezniku stanicu. Bilo ih je 61. Sa njima je
bilo i pet hrvatskih nacionalista. U zagrebakoj e
ljeznikoj stanici, vagon III klase u kome su bili,
iza podne je odvuen na sporedni kolosijek gdje
je trebalo saekati veernji voz. Tada su andarmi
poeli sa provokacijama i tuom.

57
 U spom ena sa robije u Srem skoj Mitrovici;
om iljeni D oktor M ula u odjei politikog osuenika

Upravo tog dana, 20. avgusta, Bistri (Sra Pria),

kao lan Zemaljskog biroa (na IV zemaljskoj par
tijskoj konferenciji izabran za kandidata za lana CK
KPJ, a do tada i do formiranja Zembilja, lan
Pokrajinskog komiteta KPJ za Hrvatsku i Slavoniju),
poslao je preko ilegalne partijske tehnike ifrovano
obavjetenje za CK KPJ u Be o stanju i doga
ajima u tamnici u Lepoglavi. Javio je da su ko
munisti izvojevali kolosalne uspjehe, povlastice i

58
 prava, ali su i pored naih opomena, zaneseni uspje
hom tako daleko i potpuno nerazumno vodili akcije,
da ba danas ujem da je od juer ponovo uveden
u Kaznioni straan teror.
Transport politikih osuenika iz Lepoglave, meu
kojima je bio i Ognjen Pria, stigao je u Kaznionu
u Sremskoj Mitrovici 21. avgusta 1935. Smjeteni
su u tri sobe na I spratu Mladike zgrade. Brzo
su uspostavili vezu sa drugovima u drugim sobama.
Tu je bilo onih koje su ostavili 27. juna 1934. a
dosta i novih. (Prvih dana septembra u Kaznioni
u Sremskoj Mitrovici bilo je ukupno 1180 zatvo
renika od kojih: 193 komunista, 72 nacionalista i
915 ostalih). Zatekli su stanje kakvo su ostavili -
teko. Veze izmeu soba odravane su konspirativno,
nije se moglo ii u posjete, obavljala se mrtva
etnja itd. Kako su Mitrovani ve bili pred
akcijom trajka glau, Lepoglavci su ih u tome
podrali i, mada su bili pretueni i izranjavljeni,
(neki se nikad vie nisu mogli zdravstveno oporaviti,
npr. Momilo orevi), bili su spremni da i sami
stupe u trajk.
Opte politike prilike u zemlji i dalje su se
pozitivno razvijale. Partija, obavijetena o obraunu
uprave sa zatvorenicima, organizovala je preko porodica,
uglednih pojedinaca javnog, politikog i kulturnog
ivota, raznih organizacija, iroku akciju slanja protesta
vladi i Ministarstvu pravde o tom dogaaju u Kaz
nioni u Lepoglavi. Komunisti u sremskomitrovakoj
kaznioni su ocijenili da je vani stvorena politiko-
-pshiholoka atmosfera za akciju. Podnijeli su molbu
upravi Kaznione u kojoj su iznijeli izvjesne zahtjeve
za dobijanje olakica u izdravanju kazne i najavili
da e traiti i druge olakice. Ali, samo Ministarstvo
pravde je 9. septembra donijelo uredbu kojom su
politiki zatvorenici dobili znaajne poboljice, ime
je preutno priznat status politikih osuenika.
Komunisti su iskoristili povoljne prilike koje je
inaugurisala ova uredba, pa su septembra 1935.
odrali vanrednu partijsku konferenciju. Analizirali
su rad dviju dotadanjih partijskih organizacija, mi-
trovake i lepoglavske; otro su kritikovali Miletievu
aktivistiku politiku kao avanturizam. Izmeu ostalog,
donijeli su odluke: o organizovanju visoke partijske
kole, poznate kao Crveni univerzitet, o pokreta-

59
 nju organa partijske organizacije Z(a) B(oljevizaciju),
na srpskohrvatskom i slovenakom jeziku, kao dva
posebna lista, i o pripremama za redovnu Osmu par
tijsku konferenciju. Na kraju je izabran novi kaz-
nioniki komitet (Kaki). Njegov sastav nije poznat,
ali postoje indicije da je meu izabranim lanovima
Kakia bio Pria (do januara 1936. godine, kada
je odrana redovna, Osma partijska konferencija i
izabran novi Kaki). Od ponovnog dolaska u srem-
skomitrovaku kaznionu Pria je, do pred sami izla
zak sa robije, biran i u Centralni prosvjetni odbor
(CPO).
Osnovali su pjevaki, recitatorski i muziki hor,
u orkestru su imali desetak muzikih instrumenata,
dramsku grupu; razvili su razne oblike gimnastikog
i sportskog ivota.
U osjetno poboljanim uslovima za izdravanje
kazne i za politiki, prosvjetni i ideoloki rad, stvo
rene su iroke mogunosti i za Pricin rad. Mnogi
komunisti su takoer eljeli da koriste ovu priliku
i da to vie naue, naroito novodoli, pa su Pria
i stariji drugovi imali mnogo posla. Buji pie 24.
novembra 1935: A sada ima toliko njih koji su
tek od juer na robiji i koji bi htjeli da dobiju
odgovore na svako pitanje to im ga postavlja ivot
ili knjiga.
Planovi rada partijske kole (Crvenog univerzi
teta) bili su pravljeni prema godinama robije koje
je trebalo da izdre pojedine grupe robijaa i prema
predmetima. Za one kojima je ostalo krae vrijeme
organizovani su tzv. ekspres-kursevi. Na ovim kur-
sevima su prouavane najnovije odluke i rezolucije
partijskih kongresa i konferencija, naroito materijali
VII konresa Kl (odran u Moskvi od 25. jula do
15. avgusta 1935, posveen problemima borbe protiv
faizma i rata) i radovipisani na osnovu njih o
faizmu i antifaistikoj borbi, zatim skraeni kursevi
politike ekonomije i dijalektikog materijalizma. Na
ovim kursevima sluaoci su se pripremali da to
bre i lake budu ukljueni u politiki ivot i par
tijski rad izvan Kaznione. Partijska kola je imala
pet katedri. Ognjen Pria je rukovodio katedrom za
dijalektiki materijalizam, ali je drao predavanja i
iz niza drugih oblasti. Drugovi su ga zvali Mula, kao
i nekada Persijanci svoje pravdoljubive i uene ljude,

60
 a mnogi radnici su ga, u znak velikog potovanja
i nepodijeljene ljubavi, oslovljavali sa Doktor Mula.
Crveni univerzitet je raspolagao bogatim fondom
knjiga, asopisa i partijskog materijala. Poetkom februara
1936. komunisti su - prema jednom izvjetaju uprave
Kaznenog zavoda Ministarstvu pravde, koji je pravljen
na osnovu dosta briljivo prikupljenih podataka -
imali 4300 svojih knjiga i asopisa, od kojih oko
3300 savremene sadrine i veinom marksistikog
pravca. Za rad kole (tokom 1936. godine) ilegalna
tehnika je umnoila oko 12.000 stranica raznih ma
terijala VII kongresa Kl. U drugom jednom izvjetaju
uprave Kaznione iz aprila informie se Ministarstvo
pravde da komunisti imaju predavanja svakog dana
o raznim pitanjima i da rade dan i no, da pristup
predavanjima dozvoljavaju i drugima, koji nisu ko
munisti, a koji pod jakim propagandistikim uti-
cajem postepeno prilaze komunistima i postaju njihovi
fanatini jednomiljenici. (Bojan Kugler, koji je na
robiju osuen kao ustaa, druenjem sa komunistima
na robiji postao je i sam komunista. Poetkom
nae revolucije je uhapen i ubijen u ustakom
zatvoru. Te godine pisao je jednom svome prijatelju
0 uenju komunista u kaznioni: Danas je to fa
kultet u malom. Bilo u kome predmetu moe po
laziti kurseve, predavane po ljudima savrene obrazo
vanosti, a to je glavno, u jedino ispravnom duhu,
to ti ni vani nije m ogue. . . Poevi od maarskog
pa. do panjolskog, od Freuda pa do Einsteina, od
slikarstva pa do muzike - moe biti pouavan po
strunjacima. Dakako, da se glavna panja obraa
sticanju znanja potrebnog borcima za jedan novi
ivot). U svome izvjetaju od 15. maja 1936. jedan
inspektor Ministarstva pravde pie: Meu komunistima
se uopte govori da je Kazneni zavod u Sremskoj
Mitrovici univerzitet za komuniste. Jo neizgraeni
komunisti, ili malo izgraeni, tamo se poduavaju
1 utvruju u komunistikim idejama, tako da po
izdranoj kazni postaju jo ei komunisti i na
slobodi produuju svoje razorno djelovanje jo u veoj
meri.
Prema sjeanju Pricinih drugova sa robije, on
je i tada, kao i godinama prije, nastojao da prati
razvitak filozofske i naune misli, i da svoje znanje
netedimice prenosi svojim drugovima. I dalje je bio

61
nepopustljiv u odbrani i uporan u objanjavanju
i popularisanju naela koja je smatrao bitnim za
savremeni komunistiki i klasni radniki pokret. Ni
je tedio ni trud ni vrijeme, a strpljenje je njegovo
bilo neiscrpno da drugovi shvate osnovne pojmove
m a te r ija lis ti k e dijalektike, d ija le k ti k o g materijalizma
i marksistike politike ekonomije. Smatrao je da
bez toga nee moi da usvoje sutinu uenja Marksa
i Engelsa. Literatura o tome postojala je samo na
stranim jezicima, a i intelektualcima koji su je mogli
da itaju bila je teko razumljiva, ako nisu imali
iru kulturu, pa su ak i Priine popularizacije,
pogotovo radnicima, bile teko shvatljive. Ali je pos
tojala velika elja, samodisciplina i neiscrpna volja
i kod njegovih slualaca da te probleme shvate. Pria
se trudio da i uproenim materijalima po sektorima
rada (sindikalno, nacionalno, seljako i druga pitanja),
popularnim temama iz prakse radnikog pokreta, na
pristupaan nain, da i izvjesnu filozofsku materi
jalistiku podlogu.
Sa Moom Pijade, Borisom Ziherlom i Otokarom
Kerovanijem, Pria je radio na izdavanju asopisa
Z(a) B(oljevizaciju). Uestvovao je u pokretanju
Narodnog fronta slobode (NFS), iji je prvi broj
iziao u maju 1936. godine. To je bio list svih
politikih osuenika i prvi je vanpartijski list na
robiji napredno-frontovske orijentacije. Uestvovao je
u pokretanju povremenih publikacija: Nauni almanah
i Literarni almanah. Bio je u grupi drugova koji
su izdavali Internacionalni pregled. Za tu publi
kaciju su radili oni koji su znali strane jezike. Oda
birali su i prevodili lanke iz strane tampe, koju
su . uglavnom konspirativnim putem primali. Na pro
krijumarenom radio-aparatu sluali su razne strane
informativne agencije i informisali kolektiv politikih
osuenika. Npr. nou izmeu 30. aprila i 1. maja
1936. sluali su sveanu sjednicu Vrhovnog sovjeta
u Moskvi, pa su stenografis^li emitovane referate.
Ova publikacija (ocijenjeno je na jednoj ilegalnoj
partijskoj konferenciji u Kaznioni) bila je veoma
vaan izvor preko kojeg se obavjetavaju oni drug.(ovi)
koji ne znaju strane jezike.
Kad su formirane nacionalne (pokrajinske) ko
misije, koje su se bavile specifinim pitanjima svojih
nacionalnih (pokrajinskih) organizacija na terenu ili

62
 drugova u Kaznioni, Pria je bio angaovan i u Ko
misiji Bosne i Hercegovine. Radio je na istoriji ove
pokrajine, a pomagao je u svim ostalim nacionalnim
(pokrajinskim) komisijama koje su se bavile poslom
slinim njegovom. Prema analizi Akcija komunista
u kaznenim zavodima, koja je raena u Ministarstvu
pravde, a na osnovu podataka i Ministarstva unutra
njih djela, izmeu ostalog, navodi se: Pitanje Bosne
povereno je Ognjenu Prici. Pored podataka koji se
odnose na njenu istoriju, socijalno stanje, etnografiju,
folklor itd.. Pria prikuplja podatke i o agraru, u
mama, beglukoj uredbi, Krivaji (umsko-industrijsko
preduzee), ulogu muslimanske stranke (Jugoslovenske
muslimanske organizacije - JMO) i donoenje ustava,
pitanju beglukom itd.
U to vrijeme Pria je napisao analitiko-kritike
prikaze pojedinih pisaca ija su djela ranije i tada
meu ostalim koristili za ideoloko obrazovanje na
robiji, a esto i vani. Radovi i djela tih pisaca na
stranim jezicima su iz Moskve i zapadne Evrope
konspirativnim putem, esto linim inicijativama i
vezama, dospjeli u Jugoslaviju, pa i do komunista
u kaznenim zavodima. Ili, to nije bio rijedak sluaj,
drugovi koji su bili na kolovanju u Moskvi i slu
ali predavanja tih pisaca, ili itali njihove radove,
po sjeanju su drali predavanja i poslije pisali skripte.
Meu takvim autorima, o ijim tekstovima i gleda
njima je Pria napisao analitiko-kritike osvrte, bili
su maarski komunistiki teoretiar Laslo Ruda, sov
jetski ekonomista Eugen Varga i istaknuti njemaki
komunista i pisac popularizator dijalektikog materi
jalizma Talhajmer.
Zbog intenzivnog rada i uenja komunista za
toenih u Sremskoj Mitrovici, Duan S. Petrovi,
upravnik Kaznione, upozoravao je te godine (14. maja
i 13. jula 1936) Ministarstvo pravde na razne opasnosti
za reim od komunista kad se po izdranoj kazni
vrate u svoja mjesta. Izmeu ostalog, informisao je
da komunisti nose sobom i svoje biljeke, naglaa
vajui: Na prvi pogled te beleke izgledaju katkad
vrlo naivni potsetnik iz oblasti matematike, geografije,
istorije ili koje druge nauke, dok je to u stvari
ifrovana literatura komunistike propagande. . . U
tim belekama su obraeni svi politiki, ekonomski
i drugi aktuelni problemi, naravno sve sa marksistikog

63
 i komunistikog gledita. One katkad sadre i uputstva
o organizaciji i radu ilegalnog komunistikog pokreta
na samom terenu. Upravnik Kaznione upozorava da
su i mnoge knjige koje ve ekaju svoje izdavae
iznete putem tih beleaka. . . Pre neki dan na jednom
sastanku (poseti) interesovala se jedna dama, da li
je gotov peti deo Nacionalnog pitanja. Tako su
izneseni razni radovi, originalni, popularizacije i pre
vodi, koje je napisao i preveo Pria i koji su ko
riteni za ideoloki rad komunista ne samo u dru
gim kaznenim zavodima ve i u mnogim partijskim
organizacijama u raznim krajevima zemlje.
U vrijeme tog intenzivnog i iroko razgranatog
rada Price i kolektiva komunista stiglo je Februarsko
pismo CK KPJ. Partijsko rukovodstvo je ovabijeteno
0 krivici Petka Miletia za avanturizam u Lepoglavi
1 za nain na koji je pretvorio redovnu (Osmu)
partijsku konferenciju u Sremskoj Mitrovici u svoju
pobjedu, kritikovalo je Miletia i preporuilo organi
zaciji da bude smijenjen sa funkcije lana Biroa Ka-
kia, u koji je bio izabran u januaru, na Osmoj
konferenciji. Ali, Miletieva frakcija je uspjela da
izigra i ovu sugestiju CK KPJ i da se okrene protiv
veterana na robiji, kao to su Moa Pijade, Stanko
Paunovi, uro Pucar, Marijan Stilinovi i drugi,
koji se nisu slagali sa njim, njegovim ponaanjem
i mnogim gleditima koje je propagirao. Pria je
vidio da se nastavlja ranija praksa napada na poje
dine drugove, pokrivena naelnim razlozima, ali ovoga
puta jo ea, nesmiljenija i bezobrzimija, da te
metode sada poprimaju pogromaki karakter. Meutim,
on je, kao i jedan broj drugova, bio preoptereen
mnogim zadacima i raznim zaduenjima, a, pored
toga, bliio se i rok isteka njegovog sedmogodinjeg
robijanja, pa je radio i na svojim rukopisima, koje
je namjeravao da objavi odmah po izlasku iz Kaz
nione. Zbog toga nije mogao da se angauje u dis
kusijama koje su nametali Mileti i njegova grupa,

64
 ne mogao satima ralanjivati razne spletke koje
su pravili i insinuacije koje su izmiljali, itd. Kao
i veina komunista, ni on tada nije znao, niti je
mogao da zna, da je to ve bilo djelovanje frakcije,
to e se jasno pokazati uskoro, kada ve Pria nije
bio na robiji.
Poto je uprava Kaznione pokuala da oduzme
neke od tek dobijenih poboljica, da osakati onu
uredbu od 9. septembra 1935, naroito to se tie
ojaanog statusa politikih osuenika, Kaki je bio
odluio da se organizuje trajk gladu za odbranu
steenih i postizanje novih poboljanja. Radi sigur
nijeg uspjeha trebalo je za akciju pridobiti i hrvatske
nacionaliste - radievce i ustae. Tako bi akcija unu
tar Kaznione bila masovnija, a spolja - dobila bi
iru politiku podrku i u hrvatskoj graanskoj po
litikoj javnosti. To ni ovoga puta nije ilo ni lako
ni jednostavno.
Pria je dobio zadatak od Kakia da razgovara
sa doktorom Totom, koji je bio najuticajniji meu
radievcima, a poznavali su se od ranije na robiji
i saraivali u raznim zajednikim akcijama politikih
osuenika. Tot i radievci nerado su ulazili u akcije.
Poslije duih razgovora Tot je pristao. Uspjeli su
i ostali drugovi koji su razgovarali sa drugim gru
pama hrvatskih nacionalista.
trajk glau poeo je 18. i trajao do 28. februara
1936. U njemu je uestvovalo 235 politikih osu
enika. Rukovodio je Centralni tajkaki odbor, u
kome su bili komunisti i predstavnici drugih poli
tikih grupa. Po sobama su izabrani sobni odbori.
Desetog dana tajka glau uprava Kaznione je
pozvala Priu. Smatrala ga je najuglednijim meu
svim politikim osuenicima, a sjetila se i njegc>ve
uloge u oktobarskom trajku 1933. godine, pa je htjela
da sa njim razgovara o okonanju ove akcije. Pria
nije pristao da sam razgovara s upravom, bez prisustva
Centralnog trajkakog odbora, i vratio se u skupnu
sobu. Neki zatvorenici su smatrali da je trebalo da
prihvati razgovore sa upravom, jer bi tako saznali
ta ona misli i to bi koristilo u taktici daljeg vo
enja trajka. Meutim, Centralni trajkaki odbor
je odobrio Pricin stav. Nekoliko sati poslije uprava
je prihvatila Pricin uslov i pozvala cio odbor. U
tom razgovoru postignut je dogovor, a Ministarstvo

5 Ognjen Pria 65
Robiju pretvorili u univerzitet; grupa politikih zatvorenika
izvodi Sterijinog Kir Ja nju
pravde ne samo da je potvrdilo vanost ranije uredbe
ve i dalo neke nove poboljice. Tada je trajk bio
zavren. Naveer 28. februara, pod nadzorom ljekara,
poelo je primanje hrane. Zbog velike iscrpljenosti,
na normalnu ishranu preli su tek poslije tri dana.
Od posljedica iscrpljenosti u ovome trajku uskoro
je umro komunist Leonard Banker.
Poslije izvjesnog vremena, kad su se malo opo
ravili od iscrpljenosti, Pria je nastojao da nadoknadi,
zbog trajka, nerealizovani dio planiranog ideolokog
rada. Iz te situacije ostala je u sjeanju slijedea
anegdota: inae poznat po tome to je zaboravljao
kad bi poeo da dri predavanje ili neto objanja
va, pogotovo je u tome bio zapaen u ovoj situaciji,
pa je redovno toliko prekoraivao predvieno vrijeme
da je iz temelja remetio dnevni plan rada ostalih.
Niko od slualaca, a kod svih je uivao nepodije
ljeni ugled i potovanje, nije htio da preuzme na
sebe da ga podsjea kad istekne predvieno vrijeme.
Svi su se toga zadatka ustruavali. A onda su se
dosjetili da to uine na jedan anoniman i sim-
patino-aljiv nain. Od kartona su napravili velike
makaze i objesili ih o plafon, a krajeve su vezali
pagom. Kad je bilo vrijeme, neko od slualaca
je, poteui pagu, spustio makaze u visinu sredine
sobe. Kad je Pria, poslije nekoliko minuta, primi
jetio makaze, zastao je i, zajedno sa svima, od
srca se smijao. Makaze, su, u dogovoru sa Priom,
ostale i dalje u upotrebi za vrijeme njegovih pre
davanja. Ali niko od tih slualaca ne pamti da su
se uvijek na vrijeme sjetili da aktiviraju makaze
kao upozorenje da je isteklo vrijeme, jer bi ih Pricino
izlaganje uvijek ponijelo toliko da bi se i sami za
boravili.
Ognjenu Prici isticala je kazna 8. avgusta 1936,
a doktoru Branku Bujicu dan ranije. U julskom broju
asopisa ZB, izdatom u toku pripreme Devete
partijske konferencije komunista u Kaznioni, redakcija
im je u znak potovanja i priznanja za njihove zasluge
na robiji posvetila poseban lanak, to ni do tada
ni poslije nije bio est sluaj.
Ovih dana e nas, poinje taj lanak, napustiti
dva dr.(uga) koji i kao teoretiari i kao pisci mnogih
naih uevnih materijala, kao rukovodioci filozofske

67
i ekonomske katedre i kao predavai, jednom reju
kao organizatori i saradnici nae pait(ijske) kole
mnogo znae u naem ivotu.
Dr.(ug) Pria je mnogo doprineo ideol.(okoj)
izgradnji u Sr.(emskoj) Mitrovici od ( 19)30( 19)33 . . .
Od (19)33. dalje su obojica (jer je Buji jedno
vrijeme proveo u kaznioni u Zenici) vrlo aktivno
i svestrano pripremali preduslove za izgradnju part(ijske)
ko le. . . to je org.(anizaciji) 1936. i uspjelo. Danas,
konstatuje se dalje u tom lanku, predaju u naoj
part.(ijskoj) koli itav niz mlaih drugova koji se
mogu nazivati uenicima dr.(ugova) Price i .Bujica
i ue po njihovim materijalima. Ali, ipak, ne os
tavljaju jednako jakih zamenika i njihova odsutnost
e se bez sumnje oseati u naem prosv.(etnom)
radu. Na univerzitet e oslabiti sa njihovim od-,
laskom. lanak zavrava vrstim uvjerenjem da
e oni vani jo vie moi koristiti Partiji kao veliki
teoretiari koji su sasvim predani radnikom pokretu.
Posljednja no se, po kunom redu Kaznenog
zavoda, provodi u samici, u kojoj inae robija i
zapoinje svoje tamnovanje. Iz skupne sobe tamo se
prelazi predvee. Ujutro se razdui kod deurnog
pandura: robija vrati svoju robijaku uniformu, por
ciju, drvenu kaiku i trouglastu maramicu, a on
mu vrati njegove stvari spakovane davno i sasvim
izguvane, ali ouvane i sa snanim mirisom naf
talina.
Prije nego to je preao u samicu, drugovi su
Prici, kao to rade u takvim prilikama, organizovali
ispraaj. U jednoj sobi izveden je aljiv program.
Moa Pijade je za tu priliku, na tabaku papira,
napravio plakat koji je karikirano predstavljao Ognjena
vani. Pored aljivog programa, bilo je i govora, sve
u istom stilu. Pria je tokom godina smiljao ale
sa drugovima, naavi im neku slabu stranu. Sada
su oni njemu podvaljivali. Mnogi su koristili nje
govu izvjesnu rasijanost. Poklonili su mu minijatumo
izraene njegove omiljene rekvizite: na robiji, kad
bi posjeivao drugove u drugim sobama, sa sobom
je nosio lulu i ajnik i - redovno ih zaboravljao.
Na kraju su sa jedne stare gramofonske ploe sluali
Maarsku rapsodiju Franca Lista, koju je Ognjen
volio.

68
 U sumrak Pria je poao na svoje posljednje
robijako prenoite, u odjeljenje samica, koje je u
Mladikoj zgradi odvojeno od ostalog zatvora re
etkama i tekim gvozdenim vratima. Mada je februarsko
pismo CK KPJ svojom kritikom radikalizma i dru
gih propusta i greaka partijske organizacije u kaz-
nionama (u Lepoglavi i Sremskoj Mitrovici) zaotrilo
unutarpartijske i mnoge line odnose, - svi komu
nisti, bez izuzetka, poli su za Ognjenom do e
linih reetki i gvozdenih vrata. Prilazili su toplo i
neposredno i pratali se.
Pred elinim reetkama, koje dijele samice od
skupnih soba, slono i glasno su pjevali Interna-
cionalu.

Protiv faizma - za demokratiju

Upravnik sarajevske policije R. Vikert zamolio

je upravu Kaznenog zavoda u Sremskoj Mitrovici
da Priu sprovedu neposredno u njegovo zaviajno
mjesto Korenicu u Lici, ne upuujui ga u Sara
jevo. Svoju molbu potkrijepio je slijedeim razlozima:
S jedne strane, Pria je, prije osude na robiju 1930.
godine, bio glavni akter u Pokrajinskom komitetu
Komunistike partije za Bosnu i Hercegovinu, a
Istorijat Pricinog komunistikog ilegalnog rada veoma
(je) dug i datira jo od prvih godina posle Oslobo
enja (1918. godine), pa je Ognjen Pria nepoprav
ljivi krivac i aktivista, koji se ilegalnog rada nee
okaniti ni pod kakvim uslovima. S druge strane,
u Sarajevu ivi vei broj starih komunistikih sa-
radnika Srana i Ognjena Price, koji (su) dezorgani-
zovani nakon poslednje provale. (Upravnik R. Vikert
misli na provalu policije u nekoliko pokrajinskih
rukovodstava i organizacija, kojom je bila zahvaena
i BiH. U njoj je, od oktobra 1935. do marta 1936.
u 75 mjesta u zemlji uhapeno oko 950 komunista).
Ocjenjujui da su zbog ove provale, koja je zahva
tila i sarajevsku partijsku organizaciju, komunisti u
ovom gradu dezorganizovani i da nemaju veze,
miruju, iskusni policajac smatra da bi ih dolazak
Ognjena Price u ovu sredinu pokrenuo na novi ile
galni rad i organizaciju. Njegovim dolaskom svakako
bi se uspostavila odmah veza sa drugim gradovima

69
 i centralom (CK KPJ u Beu) preko odbjeglog
Srana Prie. (Otkriven kao lan Zembilja, uspio
je da izbjegne hapenje, ali je morao da napusti
zemlju, pa se ilegalno prebacio u Austriju. Patrijsko-
-politiki rad nastavio je u Beu. Uestvovao je u
radu Aprilskog plenuma CK KPJ u Pragu i Beu.
Poslije Plenuma uhapen je u Beu i u zatvoru
ostao godinu dana. Zatim je protjeran u Prag, odakle
je u junu 1937. preao u Pariz, gdje se preselilo
i sjedite CK KPJ. Septembra 1937. u Parizu Tito
mu je saoptio odluku CK KPJ da ide za predstav
nika KPJ pri CK KP SAD). Upravnik sarajevske
policije ocjenjivao je da je i omladina iz SKOJ-a. . .
ostala bez vodstva, ali da ni ona ne bi bila pre-
nebregnuta od Ognjena Price, ve bi joj on kao
poznati komunistiki organizator posvetio svu svoju
panju. Vikert je smatrao da ni pitanje sredstava
za ivot Ognjena Price u Korenici ne bi trebalo
da bude sporno. Naveo je da Ognjenova sestra
Aleksandra (Beba) radi kao uiteljica, a otac prima
penziju, pa porodica moe odvajati dovoljno i za
Ognjena te mu slati u Korenicu, ako on ne bi tamo
mogao nai zarade.
Informiui bansku upravu u Sarajevu o ovoj
molbi koju je uputio upravi Kaznenog zavoda u
Sremskoj Mitrovici, upravnik sarajevske policije je
objasnio da je to uinio zato jer, pored navedenih
razloga, ima u vidu i to da je Pria jedan od naj
opasnijih komunista u zemlji.
Iz Kaznione u Sremskoj Mitrovici Ognjen je
sproveden u Korenicu. Poto nije imao mogunosti
da svojim radom obezbijedi izdravanje, poslije izvjes
nog vremena mu je dozvoljeno da se preseli u
Zagreb, ali sa ogranienim pravom kretanja.
Ognjen je u Zagrebu ivio u tako tekim ma
terijalnim prilikama da se zlopatio. Majka se bri
nula za njegovo zdravlje i kako ivi, a nije mogla
da mu pomogne, jer je porodica i sama teko iv
jela. Da bi je utjeio, pisao joj je iz Zagreba da je
sa zdravljem dobro i da ima u izgledu i neko
zaposlenje, ali ne tako brzo. A o tome kako mu
je stvarno bilo, svjedoi i pismo u kome se, u kasnu
jesen te godine, obratio svome drugu iz srednjo
kolskih i studentskih dana i iz partijskog rada u
Sarajevu, dru Vladanu Jokanoviu, koji je dobro

70
 zaraivao obavljajui advokatski posao - da mu poa
lje neki trenkot, jer je ve prohladno a kaputa
nemam.
Do kraja ivota Ognjen Pria nije uspio da nae
stalno zaposlenje, jer ga je policija u tome onemo
guavala na razne naine. ivio je iskljuivo od
povremenog honorarnog rada. Samo jednom, kao
urednik Naih novina, 1939. godine, primao je
honorar nekoliko mjeseci. Najvie se izdravao da
jui instrukcije acima. Nekoliko mjeseci 1938. i 1939.
godine pristizale su mu manje svote novca iz knji
ara koje su prodavale njegov Rjenik stranih rijei,
objavljen u Zagrebu 1938. godine. Jedan honorar
dobio je 1939. godine za prevod Budenbrokovih
Tomasa Mana. Ovaj roman preveo je zajedno sa
Oskarom Daviom (pod pseudonimom P. Ognjanovi
i O. Davidovi), a objavljen je u Beogradu, u Biblio
teci Nobelovih nagrada. Pred sam rat pripremio je
bio Politiki ijenik, naao izdavaa, potpisao ugo
vor, Rjenik predao u tampu, ali su ratne prilike
onemoguile da se uvee i distribuira knjiarama,
da bi, u zavisnosti od toga kako Rjenik bude pro
davan, u manjim svotama primio svoj honorar. Od
tog ijenika do osloboenja su sauvana dva-tri prim
jerka, u tabacima. U to vrijeme, krajem 1940. go
dine, pie bratu Srdi u SAD, izmeu ostalog i vie
usput, o svojim tekim materijalnim uslovima ivota
i kae da to nije nikakva specijalna karakteristika
moga poloaja, jer je takva situacija openita.
Sa drugovima se bio dogovorio da se angauje
u ve zapoetim zajednikim akcijama i aktivnostima
ireg kruga nauno i politiki progresivnijih intelek
tualaca u Zagrebu. Sredinom 1936. godine bilo je
osnovano izdavako preduzee Hrvatska naklada;
te godine je povremeno izlazio asopis Knjievni
savremenik, u kome je Pria objavio svoj prvi la
nak po izlasku sa robije pod naslovom Evolucija
i dijalektika. I tek to je poeo, i tu su izbile ozbiljne
tekoe. Uzrok je bilo veliko hapenje najodgovor
nijih partijskih aktivista. Preko provale policije u teh
niki aparat Pokrajinskog partijskog komiteta, tokom
oktobra-novembra 1936, uslijedilo je u prvoj polo
vini decembra, hapenje lanova zagrebakog Mjesnog
i Pokrajinskog komiteta Partije. Ta provala policije
djelovala je deprimirajue na partijsko lanstvo i na

~ 71
 njene simpatizere u Zagrebu, ak nekoliko mjeseci
poslije. Iako je tek iziao sa robije i bio pod budnim
okom policije, u takvoj situaciji nije htio da ostane
skrtenih ruku i da eka bolja vremena. Kao
stari ilegalac i robija, pomagao je preostalim dru
govima na najkonspirativnijim partijskim poslovima:
na odravanju veze izmeu partijske organizacije u
zemlji i CK KPJ u inostranstvu (slanje i primanje
najpovjerljivijih materijala, izvjetaja, instrukcija i si.),
svojim savjetima i miljenjima pomogao je da se
|to bolje i pravilnije informie javnost o situaciji u
paniji, gdje je u ljeto 1936. izbila faistika gene
ralska pobuna protiv demokratije u panskoj republi
ci, a zatim je radio na pripremama organizacije i
punktova za slanje finansijske pomoi i ilegalni od
lazak dobrovoljaca u internacionalne brigade u pa
niji, to e raditi, pored drugih poslova, i docnije.
Viak slobodnog vremena koristio je intenzivno
itajui najnoviju nau i stranu naunu i strunu
literaturu. Istovremeno to mu je mogao da bude alibi
pred policijom zbog kontakata sa pojedinim zagre
bakim intelektualcima, preko kojih je zaista nabav
ljao tu literaturu, ali sa kojima je vodio naelne
i konkretne razgovore o kultumo-politikoj aktivnosti
intelektualaca koji ele da djeluju protiv narastajue
opasnosti od faizma, za demokratizaciju naeg drutva.
Kad je Tito, kao lan Politbiroa CK KPJ, do
ao iz Slovenije u Zagreb na kratko vrijeme, u
februaru 1937, zatekao je okupljen izvjestan broj
intelektualaca (ak i organizaciono oformljen kao
Prosvjetna komisija Pokrajinskog komiteta Partije),
koji su poeli da konkretizuju svoje zamisli u ne
koliko oblasti drutveno-kultumog ivota. Tito je to
podrao, pa je i sam, pored drugih poslova, ne
posredno pomogao. Izmeu ostalog, lino je razgovarao
sa pojedinim zagrebakim intelektualcima; razgovarao
je i sa Krleom o njegovom aktiviranju.
Kad je Tito ponovo doao, poetkom juna 1937,
da organizuje pokrajinsko partijsko rukovodstvo, pri
premi Osnivaki kongres KP Hrvatske i obavi niz
drugih poslova (npr. u vezi sa odlaskom dobrovo
ljaca u Spaniju; aktiviranje Inicijativnog odbora Stran
ke radnog naroda, itd.), sreo se i sa Ognjenom
Priom. Na plai u Podsusedu dugo su tog junskog
popodneva razgovarali o najrazliitijim pitanjima. Istog

72
 mjeseca Tito je formirao Pokrajinski komitet Partije
za Hrvatsku i Slavoniju, a zatim komisije: za sin
dikalni rad, za rad na selu i za agitaciju i propa
gandu. Pria je vodio komisiju za agitaciju u pro
pagandu, a njeni su lanovi bili jo dr Vladimir
Bakari i dr Pavle Verthajm. Kad je, 1-2. avgusta,
odran Osnivaki kongres KP Hrvatske i formiran
njen Centralni komitet, Pria je dobio isto partijsko
zaduenje.
U razgovoru sa Priom Tito je podrao ideju
i ve dobro poodmakle pripreme za izdavanje legalnog
marksistikog asopisa, koji bi bio ureivan tako
da proiruje krug saradnika iz redova intelektualaca
koji iskreno prihvataju politiku antifaistikog narodnog
fronta. Obeao je da e Centralnom komitetu KPJ
preporuiti da finansijski pomogne izdavanje asopisa,
kao i jo nekih poslova komisje za agitaciju i pro
pagandu. Poto su pripreme i u materijalnom pogledu
poodmakle, ne ekajui finansijsku pomo od par
tijskog rukovodstva, Pria je s Adijom (novanim
prilozima koje su dali Adija i pojedini imuniji
intelektualci, a zahvaljujui i vlasniku tamparije koji
je bio spreman da asopis tampa i na veresiju)
ve u julu poeo da izdaje asopis za populari
zaciju nauke, pod naslovom Znanost i ivot. U
uvodniku urednici su saoptili da e objavljivati ma
terijal koji e osvjetljavati sve one katkad i neobino
zamrene odnose izmeu naune misli i stvarnosti
drutvenog stanja i razvoja. elimo - kau urednici
- da iznoenjem modernih razultata svih nauka
omoguimo snalaenje u dananjoj vie nego sudbo
nosnoj i odluujuoj situaciji, u kojoj svaka nova
ispravna nauna spoznaja otkriva nove mogunosti
prakse i neminovnog historijskog napretka.
Pria i. Adija objavljivali su u asopisu i takve
radove iji su autori iznosili miljenja o naelnim
pitanjima razliita od njihovih, pa i vrlo oprena nji
hovim shvatanjima. Ureivali su ga potujui i nje
gujui demokratsku javnu diskusiju u okvirima pro
grama izloenog u uvodu prvog broja asopisa. To
je upravo pokazao lino Pria i kao urednik a
sopisa i kao autor tekstova.
U jednoj biljeci (u br. 2-3) o beogradskom
asopisu Naa stvarnost, Pria je, izmeu ostalog,
obratio panju javnosti na stihove Oskara Davia,

73
starog poznanika iz sremskomitrovake Kaznionice
od 1933. godine, koje je pjesnik objavio poslije du
gog prekida (jer je kao komunista bio osuen 17.
novembra 1932. na pet godina robije). Najnovije pjesme
Davia Pria je ocijenio kao novinu u naoj poeziji.
Iznio je miljenje da je pjesnik stvaralaki koristio
ranije svoje pjesniko iskustvo u pisanju nadrealistikih
stihova, koje mu je pomoglo u pisanju najnovijih
stihova da otkrije sasvim nove i bogate mogunosti
izraaja, i miljenje da nadrealizam nije imao samo
negativne strane. U dvobroju 5-6, pored afirmativ-
nog lanka Ive Frola o Daviovoj poeziji (Novo
u pjesmama Oskara Davia), objavljen je i lanak
Milovana ilasa, iskljuiv prema toj poeziji i prema
Pricinom miljenju. Ve u naslovu (Nepotrebne kon
cesije nadrealizmu) ilas istie svoj naelan stav
suprotan Pricinom, a u samom tekstu, da ne bi
bilo zabune ko pravi koncesije nadrealizmu - jer
se i u drugim nekim listovima i asopisima vodila
polemika o tim pjesmama - eksplicitno navodi Priu.
U istom dvobroju (2-3) Znanosti i ivota,
u kome je objavljeno Pricino miljenje o Daviovim
pjesmama, publikovana je studija R. Peinca i Z.
Ravnikara (pseudonimi Riharda Podhorskog i Zvoni
mira Rihtmana) pod naslovom Utjecaj prirodnih
nauka na m odemu filozofiju, mada se Pria nije
slagao kako autori tretiraju neka naelna pitanja. Tek
poslije nekoliko mjeseci, u dvobroju 5-6 (za novem-
bar-decem bar 1937) Pria se kritiki osvrnuo (Ta
kozvana nauna filozofija) na neka gledita u toj
studiji.
Svojim lankom Nauka ili dogmatika?, koji je
objavljen u Znanosti i ivotu (broj 1, januara
1938), Podhorski i Rihtman su odgovorili na Pricinu
kritiku i branili svoje stavove iz navedene studije.
U svom kritikom osvrtu (Jo o neopozitivizmu
kod nas) na lanak (odgovor) Podhorskog i Riht
mana, u istom broju asopisa Pria je, izmeu osta
log, dao objanjenje da odgovor Podhorskog i Riht
mana (Nauka ili dogmatika?) redakcija tampa iako
ne spada u na list, po naunim i drugim svojim
stavovima.
Na alost, asopis Znanost i ivot nije bio
dugog vijeka, pa ni ove zanimljive, nauno, filozofski
i knjievnoestetiki znaajne i korisne polemike iz-

74
 meu prijatelja i drugova, potovalaca misli i djela
Marksa, Engelsa i Lenjina. Prvi broj je izaao u julu
1937, a posljednji poetkom 1938. godine. U svome
izvjetaju od 9. septembra 1938. za CK KPJ o
radu KP Hrvatske, Tito ovaj asopis navodi kao legalni
partijski asopis i kae da je prestao sa izlaenjem
zbog nedostatka materijalnih sredstava.
Pria je u asopisu Znanost i ivot bio i vrlo
agilan pisac. Objavio je niz kraih i duih tekstova
0 aktuelnim i nekim bitnim pitanjima iz oblasti
filozofije, znaajnih za marksizam, kao i o tekuim
pojavama i problemima drutveno-kulturnog i poli
tikog ivota, karakteristinim ili znaajnim za raz
vitak antifaistikog narodnog fronta, za uee in
teligencije u narodnim demokratskim pokretima. Nije
bio hroniar tih pojava i problema, ve propagandist
razloan i sugestivan, siguran i dalekovid. Pisao je
kratko i saeto. Misao mu je kristalno jasna kad
je pisao i o najsloenijim pitanjima. I najfinije nijanse
misli izmodelirao bi tako da ne ostavljaju mjesta
dvoumljenju. U polemikim tekstovima izbjegavao je
formalni i verbalni efekat, mada je u privatnom raz
govoru bio poznat i po svojoj raskonoj duhovitosti,
naroito po duhovitoj igri rijeima.
Pria je bio i revolucionar komunist pa je znao
kakve i praktino-politike negativne reperkusije (ne
samo u KPJ ve i u radnikom pokretu) mogu
nastati kada se pobrkaju politiki savezi i idejni prin
cipi, pa je tim pitanjima takoer poklanjao panju.
S obzirom na politiku i ideoloku snagu hrvatskog
nacionalnog pokreta, komunisti i radniki sindikalni
pokret (koji su bili sastavni dio tog zbivanja u Hrvat
skoj i u njemu neposredno uestvovali) bili su izlo
eni jakom djelovanju graanskih i socijaldemokratskih
ideologija Nisu bili rijetki partijski i sindikalni ak
tivisti (prema pisanju organa CK KP Hrvatske Srp
1 eki od maja 1940) koji su se nali na repu
tih pokreta i ideologija Kada je, npr. poslije spo
razuma Cvetkovi-Maek, 26. avgusta 1939. formirana
Banovina Hrvatska, takvi su smatrali da klasne rad
nike organizacije gube svoj klasni znaaj, da vie
nije vrijeme za odbranu sindikalnih sloboda i si.
Takvi su jedno vrijeme pasivno posmatrali stvaranje
reimskih sindikalnih radnikih organizacija, pored
progona nezavisnih sindikata URS-a, ime je hrvatska

75
buroazija vrila podjelu u klasnom radnikom pokre
tu, razbijala i onemoguavala stvaranje njegovog je
dinstva, itd. Zato je Pria i u svojim osvrtima, pri
kazima, komentarima u Znanosti i ovotu, koje
je pisao u namjeri da podri pojave na liniji borbe
protiv faizma i za demokratiju, u pojedinim slu
ajevima, makar usput, stavljao rezerve ideolokog
karaktera. U nekim sluajevima npr. u tekstovima
0 Slobodanu Jovanoviu i o tipu bildungsfilistra,
direktno je kritikovao pojave za koje je smatrao da
su naelne prirode i takvog znaaja za pokret da
preko njih ne moe ni usputnim primjedbama prei,
mada su bili u okvirima irokog antifaistikog na
rodnog fronta u to vrijeme.
U tekstovima o filozofskim i naunim proble
mima naroito se istie Pricino uporno nastojanje
da se ne zaboravi i ne prekine kontinuitet sa
pravim smislom Engelsovog i Lenjinovog interesovanja
1 rada na povezivanju marksizma sa posebnim, na
roito sa prirodnim naukama. Uporno je propagirao
svoje ubjeenje da se filozofija ne moe razvijati
nezavisno od prirodnih znanosti, a ni prirodne
znanosti ne mogu bez filozofije i da Nikada razvoj
nauke nee dokazati tanost idealizma i metafizike,
nego e uvijek sve vie uvrivati i produbljivati
materijalizam i dijalektiku. Insistirao je na tome
kontinuitetu povezivanja marksizma sa naukama prije
nego to je prevladao kurs Staljinovog odvajanja
marksizma od posebnih nauka. Najzad, to je crvena
nit uvodne rijei redakcije asopisa Znanost i ivot,
koji je pokrenuo sa dr Boidarom Adijom, a oi
gledno je ak i po spoljnim stranama te publikacije,
jer ona u naslovu (Znanost i ivot) i u podnaslovu
ima jasno odreenje da je asopis za popularizaciju
nauke.

R a z g o v o r i s a T ito m i o la k o v i e m

Od izlaska sa robije Pria nije prekidao veze

sa drugovima u Kaznioni. Oni su se takoer esto
interesovali za njega, kako je i ta radi. Pojedinano
i grupno su mu pisali, a ponekad bi ga zamolili i
za poneku uslugu (npr. da nabavi odreenu knjigu,
asopis i si.), to je on vrlo rado inio. Oni koji

76
 bi izlazili sa robije redovno su dolazili do njega da
ga vide i porazgovaraju. (Npr. Jure Keroevi, rudar
iz Tuzle, - osuen na smrt u vezi sa husinskom
bunom, 9. decembra 1920, pa mu je kazna, decembra
1922. zamijenjena dugogodinjom robijom - koji je
kaznu izdravao u Kaznenom zavodu u Zenici i sa
Ognjenom se nikad nije sreo, ali ga je po kazi
vanju komunista, upoznao, zavolio i toliko cijenio
da je odmah po izlasku iz tamnice doao posebno
u Zagreb da ga lino upozna). Pria je tako znao
to radi i Petko Mileti i kakve je razmjere i oblike
poprimilo njegovo djelovanje.
Kad je Tito, poetkom juna 1937, dolazio u
Zagreb, meu najrazliitijim pitanjima o kojima je
razgovarao sa Ognjenom onog jednog junskog poslije-
podneva na plai u Podsusedu bilo je o ivotu i
radu komunista na robiji, i o stanju i odnosima u
Partiji u sremskomitrovakoj kaznioni.
Da bi se uticalo na to bre i to odlunije
likvidiranje ravog stanja u ovoj partijskoj organiza
ciji i sprijeilo prenoenje sukoba izvan kaznione,
Tito je na sjednici Politbiroa CK KPJ 4. novembra
1937. iznio ovaj problem. Poslije toga u pismu par
tijskoj organizaciji u sremskomitrovakoj kaznioni Tito
je objasnio tetne posljedice sukoba meu lanovima
organizacije i njegovog prenoenja izvan tamnikih zi
dina. Pismo je stiglo komunistima u Kaznioni kra
jem novembra. Biro partijskog komitet (Kaki), koji
je vodio frakcionaku politiku, pokuao je da izigra
direktive CK KPJ, koje je sadravalo Titovo pismo.
O stanju u partijskoj organizaciji u Kaznioni u
Sremskoj Mitrovici i o atmosferi koju je u njoj stvo
rio Petko Mileti sa svojom grupom Pria je razgo
varao i sa Rodoljubom olakoviem, poetkom ja-
nura 1938. olakovi, kao lan Politbiroa CK KPJ,
ije je sjedite tada bilo u Parizu, boravio je kratko
vrijeme u zemlji i na povratku iz Beograda u
Pariz zadrao se u Zagrebu da obavi izvjesne poslove.
Tom prilikom lino je zaelio da se vidi sa Ognjenom
pa je, preko doktora Pavla Gregoria, ugovorio sasta
nak. Nali su se u stanu doktora emozubova.
Sve to mi je (Ognjen) kazao to vee, pie
olakovi, bila je potvrda da je intervencija CK bila
opravdana. To je bilo za mene utoliko dragocjenije
to je dolazilo od ovjeka ista, istinoljubiva, i bez

77
ikakvih politikih (partijsko-hijerarhijskih) ambicija. To
je bio superioran duh, koji je s visine posmatrao
razne smicalice poluobrazovanih grgura koji su svo
je stavove (i pozicije) branili s nekoliko otrcanih
fraza, drei se pri tom tako vano kao da saopta-
vaju neke velike istine. Pria je govorio, sjea se
olakovi, sa onom meni iz davnih razgovora s
njim poznatom finom ironijom, nehajnim tonom ovjeka
koji o tome mora da govori kod toliko drugih stvari
koje su mu blie i znaajnije.

Na osnovu dogovora CK KPJ na sjednici od 9.

decembra 1937, smjenjen je partijski kaznioniki komitet
i za mandatora CK KPJ postavljen Moa Pijade. Ovo
smjenjivanje Tito je obrazloio u Apelu lanstvu Par
tije u Kaznioni. On je otro osudio djelovanje Mi-
letievog frakcijskog centra, krenje partijske discipline,
nezdrave odnose u organizaciji, pogromaku atmosferu
u zajednici komunista i dr. i traio da se odmah
organizuje iroka diskusija o pismu CK KPJ, samo
kritika svih lanova partijske organizacije u Kaznioni
i likvidacija frakcije, a potom odri partijska konferen
cija na kojoj bi se izabrao novi Kaki. Apel je
dostavljen i svim veim partijskim organizacijama u
zemlji koje su na bilo koji nain uvuene u dje-
lovaje frakcije, radi upoznavanja stanja meu komu
nistima u Kaznioni u Sremskoj Mitrovici i stava CK KPJ
o tome.

Te veeri, s poetka januara 1938, Ognjen je

svome starom drugu argumentovano govorio o veli
kim mogunostima i potrebama ideoloko-politikog
rada u zemlji, o tome da te mogunosti ostaju neis
koritene i potrebe nezadovoljene, emu je jedan od
znaajnijih razloga nedostatak za taj posao spremnih
kadrova, pismenih i vrijednih ljudi. Mada je znao da
je olakovi lan najvieg partijskog rukovodstva,
Pria mu je sayjetovao da se vrati u zemlju i lega-
lizuje. Moglo bi se, uvjeravao ga je Ognjen, mnogo
uraditi - prevoenje (marksistike literature), izdavanje
legalnog lista, asopisa, odravanje predavanja i slino.
Ovaj Pricin savjet drugu doao je kao puka koinci
dencija sluajnosti sa poloajem olakovia u Polit-
birou, o emu ni jedan ni drugi u to vrijeme nisu
znali.

78
 Kao legalni sedmini list ilegalne KPJ i KP
Hrvatske, Nae novine poele su da izlaze u Zag
rebu marta 1939. godine.
Pokrenute su u vrijeme kad su Hitlerova Nje
maka i Musolinijeva Italija vrile intenzivne pripreme
za svoju agresiju u Evropi i na Balkanu, uoi po
etka drugog svjetskog rata. U to vrijeme u Jugoslaviji
su srpska i hrvatska buroazija pregovarale o ijeenju
osnovnog unutranjeg dravno-politikog pitanja i ve
su se poele ocrtavati konture njihovog sporazuma.
U takvim politikim uslovima bilo je potrebno
da komunisti kau javnosti u Jugoslaviji svoja miljenja
o svim tim dogaajima, da utiu na zbivanja u
unutranjoj politici, na usvajanje to demokratskijih
ijeenja, koja bi istovremeno ojaala moralno-politiku
snagu zemlje pred narastajuom opasnou od fa
istike agresije.
Glavni urednik lista bio je dr Boidar Adija,
a stalni urednik, praktino glavni urednik, Ognjen
Pria. Urednici lista bili su jo August Cesarec i
dr Vladimir Bakari.
List je izuzetno veliku panju poklonio toku
pregovora oko ijeavanja hrvatskog nacionalnog pi
tanja, jer je smatrao (br. od 8. aprila) da se bez
ijeenja centralnog i temeljnog politikog drutvenog
pitanja, hrvatskog pitanja, i ope nacionalne ravnoprav
nosti dalje ne moe i ne smije ii. Smatrajui da
je rjeenje hrvatskog pitanja i openacionalne ravno
pravnosti nezamislivo bez politikih sloboda, isticao
je potrebu najnunijih predradnji za sporazum:
hitno donoenje novih politikih zakona (o izborima,
zboru i dogovoru, slobodi tampe, o udruivanju),
koji po svome duhu i sadraju moraju biti zaista
demokratski (br. od 1. aprila 1939). Ali, to nije
smjelo da bude razlog odlaganja samog rjeenja ovih
pitanja, ve, naprotiv, postizanje rjeenja najbrim
koracima, ocjenjujui da I najmanje usporavanje
ili zastoj narodi ove zemlje nee odobriti, a to ujedno
moe imati tekih posljedica, aludirajui na spremnost
naroda da brani demokratske tekovine od faistike
agresije. U tom smislu list je pledirao za to iru
demokratsku osnovu snaga koje e uestvovati u
rjeavanju tog osnovnog drutveno-politikog i dravnog
pitanja. N ema sumnje da je rije i o radnikom
pokretu, KPJ i antifaistikom narodnom frontu. List

79
je u tome vidio garantiju da e sporazum biti
zbilja narodni, zajedniko djelo. U vezi sa svim tim,
Nae novine su (br. od 8. aprila) upozoravale na
teka iskustva naroda sa ranijim reimima koji su
povremeno najavljivali demokratska ijeenja osnovnih
unutranjih pitanja, pa su se vraali na stare metode
upravljanja.
Miljenja lista prihvatana su u javnosti i on se
brzo afirmisao kao znaajan faktor javnog mnjenja
u Hrvatskoj i Jugoslaviji. Uz to, redakcija je imala
vrlo dobru organizaciju distribucije lista, pa je tam
pan u preko 40.000 primjeraka, to je za tadanje
uslove bio veliki tira. Ako se ima u vidu da su
ga u fabrikama i preduzeima* na selu i u kolama
itali u grupama, onda je broj njegovih korisnika
bio daleko vei i iri. Kad su Nae novine bile
zabranjivane, a to se esto dogaalo, sluba za dis
tribuciju lista gotovo uvijek je uspijevala da broj
prije zapljene poalje izvan Zagreba, a u Zagrebu je
organizovala prodavanje konspirativno to policija nije
mogla odmah primijetiti. Tako su Nae novine i
miljenja izloena u njima, i kada su bili zabranji
vani - dopirali do italaca irom zemlje.
Jedno vrijeme Nae novine nisu izlazile. Njihovo
izlaenje obnovljeno je u promijenjenoj unutranjoj
politikoj situaciji i vrlo komplikovanim spoljnopoli-
tikim prilikama
Poslije sporazuma Cvetkovi-Maek o diobi vlasti,
24. avgusta 1939. formirana je Banovina Hrvatska
U njen sastav ule su Savska i Primorska banovina,
a od srezova koji su bili u sastavu drugih bano
vina: Dubrovnik, Travnik, Fojnica, Derventa, Grada-
ac, Brko, id i Ilok. Za razliku od ostalih, Ba
novina Hrvatska je dobila iru samoupravu i zako
nodavnu vlast u poslovima iz svoje nadlenosti; na
nju su preneseni mnogi poslovi koji su dotle spadali
u nadlenost centralne vlasti. Dotadanji centralistiko-
-hegemonistiki sistem vladavine u Jugoslaviji je zadran,
s tim da u okviru tog sistema HSS preuzme ogra
nienu vlast u Hrvatskoj, dok je poloaj ostalih na
roda ostao nepromijenjen, a zatim su ak pootreni
neki estojanuarski zakoni.
Meunarodna situacija postajala je komplikovanija
i zaotrenija. U paniji je generalska faistika hunta
sa uspjehom zavrila svoju kontrarevolucionamu borbu

80
protiv demokratske panske republike. Kontrarevolu-
cioname jedinice su ule u Madrid 18. marta 1939.
Izmeu Hitlera i Staljina je dolo do sporazuma
23. avgusta 1939. Odmah poslije tog sporazuma us
lijedila je poljska tragedija i poetak drugog svjetskog
rata: Hitlerova Njemaka poela je 1. septembra 1939.
ratne operacije protiv Poljske, a dva dana poslije,
3. septembra, Velika Britanija i Francuska objavile
su rat Njemakoj. Njemaki okupatori uli su u
Varavu 27. septembra, a 5. oktobra pao je Lublin i
prestao organizovani otpor u Poljskoj. U toku toga
njemakog napada na Poljsku i sovjetske jedinice
su prele granicu i zaposjele zapadnu Bjelorusiju
i zapadnu Ukrajinu.
Unutranjepolitika situacija, nastala sporazumom
Cvetkovi-Maek, i meunarodna usloena otpoinja
njem drugog svjetskog rata, bili su novi politiki
podsticaji za obnovu izlaenja Naih novina.
Odmah po proglaenju Banovine Hrvatske, dok
se banska vlast organizovala, Partija je obnovila rad
na stvaranju Stranke radnog naroda Hrvatske i svoju
legalnu tampu. Povodom ponovnog pokretanja, u
posebnom proglasu, koji se u obliku letka dijelio
u Hrvatskoj, o zadai lista se kae: Nae novine, u
asu kada se na svim stranama nae zemlje punom
parom radi na osnivanju samostalne politike Stranke
radnog naroda, treba da postanu izraz tenji i zahtjeva
- a isto tako i putokaz i predvodio - da postanu
istinsko glasilo narodne slobode najirih redova radnog
naroda grada i sela.
U prvom broju obnovljenih Naih novina (21.
oktobra 1939) redakcija je istakla da bi u novoj po
litikoj situaciji poslije Sporazuma trebalo da otpone
demokratizacija zemlje. I u novim politikim prili
kama, naglaava redakcija, mi emo, dakle, pomagati
svim onim snagama, koje djeluju u smjeru norma
lizacije i demokratizacije naeg narodnog ivota, a
borit emo se protiv onih koji rade protiv narodnih
sloboda, pa dolazili oni iz kojeg mu drago poli
tikog tabora. Neemo se nikada sloiti s onima,
koji smatraju, da iznimne i teke meunarodne pri
like ne doputaju zadovoljenje narodnih redova za
slobodom i demokracijom, jer upravo ovakvi, koji
se predstavljaju najveim prijateljima naroda, htjeti
e u najnovijem politikom razdoblju odigrati reakcio
narnu ulogu na tetu radnog naroda.
List Nae novine se zalae za stvaranje Stranke
radnog naroda, za njeno ravnopravno uee u po
litikom ivotu. Suprotstavlja se napadima i propagandi
da time Inicijativni odbor za stvaranje Stranke radnog
naroda i komunisti izazivaju neraspoloenje naroda
da razbijaju njegovo jedinstvo i si. One (br. od 21.
oktobra) objanjavaju javnosti u emu je znaenje
inicijative za stvaranje SRN u Hrvatskoj: Ako itko,
a to ba radnika klasa i njen klasni pokret, od
uvijek se je borila za puno ijeenje nacionalnog
pitanja u duhu slobode i ravnopravnosti hrvatskog
kao i svih drugih naroda ove zem lje. . . Radnika
klasa otvoreno je i jasno iznijela svoj stav prema
Sporazumu Maek-Cvetkovi od 26. avgusta 1939,
oznaavajui ga, uza sve njegove manjkavosti, kao
pozitivan korak i doprinos ijeavanju naeg najvanijeg
unutarnjopolitikog pitanja. One se ukljuuju u brigu
oko provoenja izbora za hrvatski sabor, za dono
enje novog izbornog zakona na demokratskim na
elima (tajnost, jednako pravo glasa za punoljetne
ene i mukarce, i dr.). Ali vladajua buroazija u
Banovini Hrvatskoj preduzima mjere da klasni radniki
pokret i njegove organizacije stavi pod svoju kontrolu
i pod svoje politiko i idejno vodstvo. Ban ubai
je imenovao nove uprave radnikih komora u Zagrebu
i Splitu, a poslije toga je slijedilo preuzimanje ispostava
u drugim gradovima Hrvatske. Smijenio je one koje
su postavili bivi reimi i koji su pripadali reimskim
sindikatima - JUGORAS-u (Jugoslovenski radniki
sindikati), pa postavljao one iz HRS-a (Hrvatski rad
niki savez). Banska vlast je raspustila ravnateljstva
okrunih ureda za osiguranje radnika u Zagrebu,
Splitu, Suaku, Karlovcu, Osijeku i Dubrovniku i u
tim uredima takoer imenovala povjerenike iz redova
fiinkcionera HRS-a i SHPN (Saveza hrvatskih pri
vatnih namjetenika). Radnici nisu bili protiv smjene
onih koje je postavila centralna vlast, ali su traili
da se sada u Banovini Hrvatskoj smjena izvri putem
demokratskih izbora, to je ubai odbio. Nae
novine su (br. od 28. oktobra) to kvalifikovale kao
udar protiv klasnog sindikalnog pokreta. Zabranjeno
je organizovanje okupljanja i zborova - bez dozvole
banskih vlasti. Preduzimane su mjere protiv akcija

82
 komunista za stvaranje SRN, pa su one pogaale
izlaenje Naih novina. Zbog estih zapljena list
je s tekom mukom izlazio finansijski na kraj.
Pisanje lista, kao i klasni sindikalni pokret i KP
Hrvatske, sve ee su dolazili u koliziju sa banskom
vlau. Na pisanje Hrvatskog dnevnika, list HSS,
od 12. decembra 1939. da Hrvati ele da pokau
Srbima da nai predstavnici stupajui u vladu nisu
prestali biti pobornici slobode i demokratije, Nae
novine od 15. decembra dale su svoj komentar:
Ako se to eli pokazati Srbima, mi bismo eleli
da se to pokae i nama u Banovini Hrvatskoj.
Posljednji broj Naih novina objavio je nekoliko
lanaka koji su predstavljali otvoren obraun KP
Hrvatske s politikom rukovodstva Banovine Hrvatske.
Analizirajui karakter sporazuma Cvetkovi-Maek i
njegovo provoenje, Nae novine su pisale da se
taj sporazum pretvorio u sporazum hrvatske gospode
sa srpskom, a protiv svih naroda Jugoslavije, a
vode HSS su izdale svoj vlastiti program, na kojemu
su se sakupili seljaci.
Nae novine su istovremeno objanjavale me
unarodni politiki poloaj Jugoslavije u tim tekim
i sloenim vremenima. Sporazum StaljinHitler, zatim
ulazak sovjetskih trupa u Poljsku, a naroito otpo
injanje rata sa Finskom, 30. novembra 1939. napra
vili su pravu pometnju meu antifaistima i komunistima
u Evropi, a vrlo negativno su se odrazili i kod
nas. Komunisti su pakt Sovjetskog Saveza sa Nje
makom objanjavali potrebom Sovjetskog Saveza da
to je mogue vie udalji od svojih granica, i odgodi
neizbjenost rata sa faistikom Njemakom, jer su
zapadne demokratije tzv. minhenskom politikom, koja
je znaila da odustaju od saveza sa Sovjetskim Sa
vezom u odbrani od faizma, takvom savezu pret
postavljale u stvari politiku usmjeravanja Hitlerove
agresije prema istonoj Evropi i Sovjetskom Savezu.
Zbog tog pakta izmeu Staljina i Hitlera, Nae
novine nisu naputale ocjenu o faizmu i nisu presta-
jale sa upozoravanjem na neposrednu opasnost po
nau zemlju od faistike agresije i na pripreme
da se agresoru odupre, ali su upozoravale i na
opasnost od uvlaenja Jugoslavije na strani Engleske
i Francuske, ocjenjujui da je u interesu Jugoslavije
i radnog naroda da ne budu uvueni u takav rat.

83
Istovremeno, zalagale su se za uspostavljanje diplo
matskih odnosa i saradnje Jugoslavije sa Sovjetskim
Savezom (diplomatski odnosi sa Sovjetskim Savezom
uspostavljeni su 24. juna 1940), jer su smatrale da
je Sovjetski Savez u tadanjim prilikama (na poetku
drugog svjetskog rata) jedini pravi oslonac u pripre
mama za odbranu Jugoslavije od prijetee faistike
agresije. U tako tekoj i vrlo komplikovanoj situaciji
list je nastojao da na to jasniji nain izloi ocjene
i miljenja jugoslovenskih komunista o meunarodnom
poloaju Jugoslavije i zadacima koji su proizlazili
za jugoslovenske komuniste i antifaiste u njihovoj
zajednikoj borbi, te da ti stavovi dopru do to
ireg kruga radnih ljudi, da bi se to prije oslobodili
izvjesne razoaranosti, zbunjenosti i dezorijentacije.
Kad je vlada Cvetkovi-Maek donijela Uredbu
o izmjeni i dopuni Zakona o zatiti javne bezbjed-
nosti i poretka u dravi, lan 12/a Uredbe je anti
cipirao i sankcionisao ve brojna hapenja komunista
u Zagrebu od 16. decembra 1939, izvrena prije
objavljivanja naredbe banovinske vlasti o proirenju
l. 12/a na Banovinu Hrvatsku. Na osnovu istog lana
produeno je sa hapenjima i slanjem u koncetra-
cioni logor u Lepoglavi. Pozivom na taj lan pomenute
uredbe, uhapeni su dr Boidar Adija, glavni urednik
(a on je bio i predsjednik Inicijativnog odbora za
stvaranje Stranke radnog naroda Hrvatske) i V. Turk,
odgovorni urednik Naih novina, to je praktino
znailo zabranu daljeg izlaenja lista.
Zadnji broj Naih novina, mada izdat ilegalno,
pripremljen je na nain kao i veina ostalih brojeva.
U redakciji se, naime, najee radilo kolektivno;
obino zato to su urednike i saradnike na to tjerale
razne tekoe i okolnosti. Sjeajui se tog zajednikog
rada, dr Bakari pria kako je to izgledalo: neko
pone da pie lanak, pa neko drugi nastavi. Tako
su mnogi lanci u redakciji prepravljeni. .. urednici
su tada vrlo liberalno mijenjali tekstove. Ja sam ih,
veli Bakari, i sam prepravljao tko zna koliko, a
isto tako se dogaalo i s mojim. Ali, najvie posla
u redakciji imao je Pria, jer je on bio jedini stalni
(honorarni) i, praktino, glavni urednik.

84
 estoke polemike sa Krleom i Peatom

U februaru 1939. Krlea je u Zagrebu poeo

da izdaje asopis Peat, knjievni mjesenik za
umjetnost, nauku i sve kulturne probleme. Ranije
diskusije meu naprednim intelektualcima asopis je
proirio, od problema odnosa filozofije i prirodnih
nauka na druga podruja nauke, kulture i umjet
nosti, do politike, unutranje i meunarodne.
U to vrijeme KPJ je bila u fazi odlunog ra
iavanja frakcijskih pojava i u fazi konsolidacije
svojih redova. Sem ostalog, u rukovodstvu Partije je
pisanje Peata ocijenjeno negativno - da Peat
doprinosi pometnji i dezorijentaciji lanstva i da ote
ava borbu protiv skretanja u Partiji i rad na njenoj
konsolidaciji. Tito je u Proleteru, organu CK KPJ
(br. 1 maj 1939) kritikovao, meu ostalim, neke
saradnike Peata i karakter njihovog pisanja. Smatrao
je da stvaraju zabunu u glavama osobito mlaih
intelektualaca i nekih radnika i pozvao na suzbijanje
te akcije. Isticao je znaaj i potrebu jedinstva par
tijskih redova kao osnovnu zadau komunista u ta
danjoj izvanredno sloenoj i tekoj situaciji za dalju
djelatnost KPJ.
Pria je u polemiku s Kreleom i saradnicima
Peata uao u jesen 1939. lankom Recepti, pro
pisi, dogme, objavljenom u zagrebakom partijskom
asopisu Izraz (br. 9. oktobar). Na ovaj lanak
je odgovorio Krlea u decembru, u dvobroju 8-9
Peata, pod naslovom Dijalektiki antibarbarus.
U februaru 1940. Pria je objavio svoj polemiki
odgovor Barbarstvo Krleinog antibarbarusa.
Meu Krleinim saradnicima u Peatu bio je
istoriar Vasa Bogdanov. On je kritiki pisao o isto-
rijskoj metodi Marksa i Engelsa i o nekim njihovim
ocjenama uloge Junih Slovena u maarskoj revo
luciji 1848. godine. O tim miljenjima Vase Bogda
nova vodila se diskusija u naprednim asopisima.
Meutim, Bogdanov se bavio i najaktuelnijim unu
tranjim politikim pitanjima. Bogdanov je, naime,
isticao pozitivnu ulogu vodstva HSS-a u ijeavanju
hrvatskog nacionalnog pitanja. U svojim analizama
istorijskog razvoja hrvatsko-srpskih odnosa, povezujui
ih esto s aktuelnim stanjem, smatrao je hrvatski

85
 graanski nacionalni pokret glavnim faktorom nacio
nalnog osloboenja. Pri tome stavu ostao je i poslije
Sporazuma Cvetkovi-Maek, u vrijeme kad je u
Hrvatskoj poela da dolazi do izraaja antikomunistika
i antidemokratska politika novog reima u Banovini
Hrvatskoj. Partijsko rukovodstvo je smatralo da ovi
stavovi Bogdanova nisu objektivni i da tete anti
faistikom i drugim progresivnim pokretima, a na
roito komunistikom pokretu. Pored ostalog, Krlei
je zamijerano zbog toga to u asopisu tampa tekstove
Vase Bogdanova, ali je on, uprkos tome, Vasine
tekstove i dalje tampao sve dok ovaj nije, poetkom
1940. godine, pokrenuo svoj polumjesenik Politiko
iskustvo, sa kojim korakom se nije sloila redakcija
Peata, a glavna idejno-politika osnova tog aso
pisa (od januara do aprila 1940. izilo je pet brojeva)
bila je odbrana politike vodstva HSS-a i Banovine
Hrvatske.
Rukovodstvo KPJ takoe e zamjerati Krlei to,
pored ostalog, objavljuje tekstove jo nekih autora
ije je stavove ocjenjivalo ideoloko-politiki tetnim.
Cijenei knjievno djelo Miroslava Krlee, a na
roito njegovu ulogu i znaaj u naem naprednom
pokretu, Pria je pisao: Krleino je knjievno djelo
ono to naem naprednom pokretu daje i veliko
knjievno znaenje. I upravo zato ne moemo se
pomiriti s tim da Krlea podupire jalove i negativne
pojave. . . , a jo manje da on svojim imenom i
autoritetom pokriva te tetne pojave. To kodi i
naprednom pokretu i samom Miroslavu Krlei. Pria
je ocjenjivao da su pojedini stavovi saradnika Peata,
koji su u koliziji sa ideoloko-politikom linijom re
volucionarnog pokreta i KPJ, karakteristini za izvjesne
pojave meu intelektualcima iz redova antifaistikog
narodnog fronta. Uzroke tim pojavama nalazio je
u dva izvora: u (politikoj) dezorijentaciji tih inte
lektualaca u sloenoj meunarodnoj i unutranjoj po
litikoj situaciji i u njihovoj pasivnosti u ideoloko-
-politikoj akciji KPJ.
Pria i mnogi drugi eleli su da ne doe do
polemike sa Krleom, mada je bilo jasno da postoje
razliita i oprena miljenja o nizu naelnih pitanja.
Smatrao je da bi ta polemika samo tetila naprednom
pokretu, s obzirom na vrijeme i prilike u kojima
bi se vodila. Kao revolucionar komunist smatrao je

86
 da sve napore treba usmjeriti u borbu za demo
kratske slobode i protiv domae reakcije, i na pripremu
za odbranu od neizbjene i skore faistike agresije
jer je to istorijski patriotski i revolucionarni komu
nistiki zadatak, kome treba sve potiniti. U naim
uslovima jedna od bitnih pretpostavki za realizaciju
tih zadataka, - duboko je Pria u to vjerovao, -
jeste postojanje revolucionarne partije, ideoloki i po
litiki jedinstvene, na osnovnim principima marksistike
ideologije. Poto je KPJ bila u jeku takve konsoli
dacije, kao borcu bilo mu je razumljivo da je traila
disciplinu u svemu, pa i u idejnim i politikim pi
tanjima.
Grupa saradnika Peata u toj situaciji eljela
je da o naelnim (na prvom mjestu filozofskim i
naunim) pitanjima diskutuje u susretu sa predstav
nicima Partije i da se javno ne zaotrava polemika.
Oni su organizovali jedan takav sastanak. Pored
drugih, uestvovali su Krlea, Rihtman, Podhorski,
Bogdanov. Od strane CK KP Hrvatske dr Pavle Gre-
gori i Safet Krupi, iako Krupi nije bio lan CK
KPH. Na sastanku je bio i Pria, poto je neposredno
uestvovao u polemici. Intencija organizatora sastanka
bila je da se diskutuju filozofska i nauna pitanja,
i oni su se za takvu diskusiju bili pripremili, jer
su bili doli sa napisanim elaboratima. Sa novim
i brojnim argumentima branili su svoje ranije sta
vove iz oblasti filozofije i nauke o kojima je Pria,
jo u Znanosti i ivotu, iznio svoje kritiko mi
ljenje. Pria nije spremio nikakav elaborat i doao
je bez ikakvih biljeaka - smatrao je da se jednim
takvim sastankom ne mogu razjasniti naelne razlike
u shvatanjima nekih filozofskih i naunih pitanja,
ali je na sastanak doao da pokua da sugerie dis
kusiju o aktuelnim ideoloko-politikim pitanjima od
ivotnog znaaja za antifaistiki i revolucionarni pokret
i da se na tom sastanku postigne saglasnost o za
jednikom radu na oivotvorenju zadataka koji su
proizlazili iz ideoloko-politike akcije pokreta. Nije
naiao na saglasnost, ni na razumijevanje. Sastanak
se zavrio muno za sve uesnike.
Javna polemika se nastavila u jednom vrlo de
likatnom vremenu, u vrlo sloenom i sudbonosnom
predrevolucionamom trenutku, koji je zahtijevao je
dinstvo akcije svih antifaistikih narodnofrontovskih

87
 snaga. Unutranja politika situacija postajala je sve
tea, a meunarodna sve zaotrenija i sve sloenija,
naroito to se tie spoljne (pakt Staljin-Hitler i dr.)
politike Sovjetskog Saveza i antifaistike politike koju
je inaugurisao Sedmi kongres Komunistike intema-
cionale 1935. godine. Tako je ovaj sukob povukao
razliite elemente i razbudio strasti idejne i politike
borbe, koje su pratili i drugi elementi (intrige, lina
raspoloenja i si.). Ova polemika se negativno od
raavala i na lanstvo KPJ i na napredni pokret.
Tito, kao sekretar Partije, smatrao je da mora i javno
kazati sve o tome. Objavio je lanak u Proleteru,
br. 3 -4 od aprila-maja 1940. Izmeu ostalog pisao
je: Svaki lan Partije treba da bude svjestan toga
da Kompartija ima da vodi borbu sa jakim nepri
jateljem - sa buroaskom klasom koja iskoritava
sva raspoloiva sredstva u borbi protiv Kompanije.
Ona u toj borbi ne upotrebljava samo grubu silu:
andare, policiju, zatvore i robiju, nego i mnoga
druga jo opasnija sredstva,. . . jednom rijeju, di
rektno ili indirektno ona iskoritava sve one elemente
koji bilo na koji nain rade protiv interesa Partije,
na njezinom slabljenju u razbijanju. U tom kontekstu
osvrnuo se na pisanje Peata: Sluaj spora izmeu
tzv. lijevih knjievnika takoer zahtijeva punu nau
panju. Ba zbog toga to se tu radi o knjievnici
ma koji imaju svoje itaoce uglavnom meu radnikom
klasom i zbog toga mogu mnogo utjecati bilo po
zitivno ili negativno na itaoce, mi smo duni da
budno pratimo rad i pisanje tih knjievnika. . . Dakle,
borba meu tim lijevim knjievnicima stvorila je pri
linu zabunu u redovima ne samo vanpartijske ita
lake publike, nego i u redovima samih partijskih
lanova, tako da su se stvorila dva tabora, jer se
nije znalo koja strana ima pravo. Mi ovdje nemamo
namjeru da dajemo svoj sud o umjetnikoj vrijednosti
literarnih radova jedne ili druge strane. Isto tako
nemamo namjere niti se to moe u ovom lanku
da se uputamo u teorijsku analizu i kritiku, ve
je naa dunost da jasno jo jednom kaemo svoje
miljenje o ljudima o kojim a. smo ve govorili u
majskom broju Proletera od prole godine, i da na
taj nain upozorimo partijsko lanstvo da ne nasjeda
raznim prianjima i sugeriranjima sa strane po ovoj
stvari. U vrijeme kakvo je danas, kada se zbivaju

88
 tako sudbonosni dogaaji, vrlo je opasno da kojekakvi
nazovi teoretiari sa svojim pokuajima revizije ili
proizvoljnog i krivog tumaenja marksistiko-lenjinistike
teorije ne unesu zabunu u redove radnike klase. . .
Zbog neposrednosti istorijskih dogaaja koji su sta
jali pred naim narodima, pred radnikom klasom i
komunistima, Tito je bio kategorian: Danas, kad
se ve postavlja pitanje: ko e koga, kada je potrebno
napregnuti sve svoje snage da se stvori jedna snana
monolitna partija koja e moi stajati na elu do
gaaja svaki onaj koji se ne podvrgne dicsiplinirano
tome radu i tim zadaama, spada na drugu stranu
barikada, tj. na stranu neprijatelja radnike klase.
Organ CK KP Hrvatske, Srp i eki (u brojevima
1940-1941) otvoreno je navodio imena antipartijskih
elemenata koje treba bojkotovati.
U ljeto 1940. pojavio se prvi broj Knjievnih
svezaka, nove legalne partijske publikacije. U njima
je bilo, pored lanaka E. Kardelja, O. Kerovanija,
K Popovia i drugih, nekoliko Pricinih, ranije ob
javljenih radova: Savremena filozofija i prirodne
znanosti, Recepti, propisi, dogme, Barbarstvo Krle-
inog antibarbarusa. Knjievne sveske su ocijenile
djelatnost Peata kao jedan od revizionistikih po
kuaja u napadima na teoretsku misao napredne
avangarde koji dolaze slijeva, iz redova napredne,
antifaistike narodnofrontovske inteligencije. Zajedno
s onima zdesna, imaju jedan jedinstveni objektivni
cilj: ideoloki razoruali radniki pokret u vrijeme kad
je njegovo potpuno idejno jedinstvo preduslov da bi
mogao realizirati svoju historijsku zadau.
Pria je krajem 1940. godine - odgovarajui na
jedno privatno pismo, u kome se sredinje znaenje
u Knjievnim sveskama daje njegovim radovima iz
filozofije - iznio svoje lino miljenje da u polemici
sa Krleom i Peatom centralno znaenje imaju
drugi radovi. Nije umanjivao znaaj diskusije o proble
mima iz filozofije i nauke, jer ih je kao urednik
asopisa i sam podsticao prije dvije-tri godine, kao
to nije bio ni protiv slobodnijeg razmiljanja i o
marksizmu - jer je i sam iznio nekoliko opservacija
takvog karaktera (anticipacija jeretikog stava o mark
sizmu i dijalektikom materijalizmu kao kanonu
u prikazu knjige Tomasa Alfreda Deksona: Dija
lektika, logika marksizma, o nadrealizmu povodom

89
Daviovih pjesama, itd.), ali je smatrao da prvoraz
redno znaenje imaju oni radovi koji razmatraju ili
postavljaju pitanje ocjene neposredne revolucionarne
perspektive i neposrednih drutvenih nosilaca tog
kretanja, da li e i kako KPJ uspjeti da radniki
i sve napredne pokrete i organizacije u zemlji re
volucionarno orijentie putem revolucionarne prakse
ili ne. Duboko je bio uvjeren da Jugoslavija nee
moi jo dugo ostati izvan vrtloga svjetskog rata,
u kome e se voditi odluna i nemilosrdna bitka
izmeu faizma i demokratije, bitka: ko e koga?

P o n o v n a in te rn a c ija u z a v i a j

Od zabrane Naih novina i primjene u Bano

vini Hrvatskoj lana 12/a Uredbe o dopuni Zakona
0 zatiti javne bezbjednosti poretku u dravi, do
posljednjeg hapenja u noi 30-31. marta 1941, Pria
je kao stari robija, ugledan i uticajan komunista,
morao svakog dana da rauna da moe biti uhap
en. To zbog toga to je reim Banovine Hrvatske
poeo da takve komuniste, postepeno ali kontinuirano,
eliminie iz javnog ivota. Nastojao je da maksimalno
koristi vrijeme za partijske poslove, ali i za reali
zaciju nekih linih planova, to nije bilo jednostav
no ni lako, jer je morao da se brine o zaradi za
svakodnevno izdravanje. Radio je na dotjerivanju
svog (na robiji zavrenog) prevoda Lenjinovog Im
perijalizma, koji je objavljen u 30.000 primjeraka u
izdanju legalne partijske knjiare Kultura. Sa De-
dijerom je radio na prevodu knjige Palma Data o
Indiji. (Palm Dat je bio britanski marksist, lan ru
kovodstva KP, i ova njegova knjiga bila je vrlo
dobro primljena meu zapadnoevropskim naprednim
intelektualcima. Za nju je i kod nas postojalo in-
teresovanje, naroito za kritiku engleskog kolonija
lizma i prikaz antikolonijalne borbe u Indiji). Ove
prevode Pria je obino radio u stanu Ivanke i Vla
dimira Vitasovia, na Ribnjaku, gdje je bilo urednitvo
1 administracija asopisa Trideset dana, koji je ob
javljivao uglavnom prevode izbora lanaka iz strane
tampe u cilju to objektivnijeg upoznavanja javnosti
sa dogaajima u svijetu. (asopis je izlazio 1940-41,
a urednici su mu bili Vladimir Dedijer i Vladimir

90
 Ognjen Pria u konjinaciji. Koren ica 1940. godine

Vitasovi). Pria je sa Bakariem radio na prevodu

i Lenjinovog Materijalizma i empiriokriticizma.
Jedno vrijeme, od kraja aprila do avgusta 1940,
Pria je bio konfiniran u Korenici. Tu ga je gotovo
svake ili svake druge nedjelje posjeivala njegova supruga
Adela Dobrini Ada. Donosila mu je vijesti od dru
gova, rukopise koje mu je slao Otokar Kerovani,
koji je radio u asopisu Izraz i u Hrvatskoj nak
ladi, radi konzultacija o izdanjima. Medu drugim
materijalima, dobio je da proita i d miljenje o
radovima Todora Pavlova iz oblasti estetike i knjievne

91
 teorije, jer su neki drugovi predlagali da se prevedu
na srpskohrvatski jezik i izdaju, kako bi doprinijeli
razjanjenju jednog broja pitanja o kojima se ve javno
diskutovalo i polemisalo meu naprednim piscima.
Pria nije bio protiv prijedloga da se ti radovi pre
vedu, ali nije bio oduevljen ni estetikom ni knji
evnom teorijom Todora Pavlova i nije bio za to da
ti radovi budu meu prioritetnim izdanjima. Ada mu
je donosila i literaturu za koju je bio lino zain-
teresovan, a koju je ona nabavljala preko prijatelja
u Zagrebu. Uglavnom je to bila literatura za nje
gove line radove ili literatura izdavana u inostranstvu,
a elio je da bude u toku naune i filozofske ev
ropske misli. U Korenici je vrlo mnogo radio na
svome Politikom ijeniku, koji je u martu 1941.
odtampan, ali nisu stigli u tampariji da ga uveu
i distribuiraju. To je bio kod nas prvi ijenik takve
vrste. Nije ga radio sa velikim naunim ambicijama,
ve zbog nae ire italake publike, da ima jedan
prirunik za razumijevanje dananjih vanjsko-politikih
dogaaja. U njemu je Pria na saet i popularan
nain dao gotovo cio idejni fond istorijskog mate
rijalizma, sociologije, o imperijalizmu, o dravi i
revoluciji, itd.
Ali sresko naelstvo nije m im o gledalo na Pri-
cin boravak u Korenici, pa mu je mimo svoje volje
uinilo uslugu, i ne znajui za to. Kao i 1929.
godine, i ovoga puta mu je optina u Korenici odri
cala zaviajnost i o tome donijela posebnu odluku.
Obrazloila je da je Pria stekao zaviajnost opti-
ne grada Sarajeve, pa je traila da napusti Korenicu.
Bilo joj je sasvim dosta da se nosi sa ilegalnim
radom komunista iz Korenice. Izvjetavajui o tome,
6. avgusta 1940, Kabinet bana Banovine Hrvatske
doktora Ivana ubaia, ravnatelj redarstva (ef po
licije) u Zagrebu, dr Vragovi je dodao da blie
rodbine Pria vie u Korenici nema, ime je podrao
elju svojih kolega iz Korenice. Sarajavska policija,
kao i 1936. godine, kada je iziao sa robije, nije
bila voljna da boravi u njenom regionu. Banovinske
vlasti nisu bile voljne da ga poalju u koncentracioni
logor u Lepoglavu, zbog vie razloga, pa su smatrale
da jedno vrijeme, do daljnjeg, moe ponovo da
se naseli u Zagrebu. Ali i ovoga puta je upozoren
da ima ogranieno pravo kretanja, to je znailo da

92
svakog asa moe biti uhapen i ponovo koniiniran
ili poslat u koncentracioni logor u Lepoglavi, gdje
se ve nalazilo dosta njegovih drugova.

Neposredne ideoloko-politike pripreme za revoluciju

Jedan od prvih Pricinih ilegalnih partijskih poslo

va u Zagrebu bio je da organizuje i pripremi tam
panje Kratkog kursa istorije SKP(b). Partijsko .ru
kovodstvo je odluilo da se lanstvo upozna sa isto-
rijom Boljevike partije radi koritenja revolucionarnog
iskustva partije koja je sa uspjehom izvela socija
listiku revoluciju. Najprije je trebalo da se tampaju
prve etiri glave. Ovaj zadatak dao je Prici lino
Tito. (Istorija Svesavezne komunistike partije (bolj
evika) objavljena je u Moskvi u jesen 1938. U
prevoenju na srpskohrvatski jezik uestvovao je i Tito,
kad je bio u Moskvi. Srpskohrvatski prevod bio je
gotov u proljee 1939, pa je iz Moskve ilegalno
prenesen u Jugoslaviju. Ve u jesen iste godine po
jedine glave umnoavane su na razne naine. Sada
je trebalo da Pria pripremi itavo izdanje). Savjesno
je radio na pripremama i izdavanju Kratkog kursa
istorije SKP(b), i sam uvjeren da e biti koristan
i svakom lanu Partije i svakom obrazovanom, kul
turnom i politiki aktivnom ovjeku. Ali, kad bi se
medu obrazovanim ili starijim komunistima poveo
razgovor o Staljinu kao teoretiaru marksizma, Pria
nikad nije proputao priliku da istakne znaaj prou
avanja marksizma naizvornim njegovim djelima,
kao i veliku pomo, kao neku vrstu dobrog uvoda
u takvo prouavanje djela Kauckog, Plehanova, Lab-
riole, Roe Luksemburg. To je inio i na robiji i
nastojao da djela ovih pisaca, kad je god bilo mo
gue, ima i pri ruci.
U jesen 1940, odmah po zavretku rada Pete
zemaljske partijske konferencije, koja je odrana u
Zagrebu od 19. do 23. oktobra, prvih dana novembra
formirana je Komisija za agitaciju i propagandu CK
KPJ. U toj komisiji Pria je, kao i do tada, vodio
brigu oko prevoenja i izdavanja marksistiko-lenji-
nistike literature. (U toj komisiji bili su jo: Krsto
Popivoda, koji je brinuo i pomagao Politbirou u

93
organizovanju marksistikog obrazovanja partijskih kad
rova, dr Pavao Markovac, koji je pratio pitanja umjet
nosti i kulture, i dr Pavle Verthajm - pitanja nauke).
U pismu bratu Srdi, koji je tada politiko-partijski
radio u SAD meu naim iseljenicima, Ognjen pie
da gotovo ne izlazi iz kue ne samo zato to je
kod nas od danas do sutra ve i zato to ima
vrlo mnogo posla. Na bratovljevo pitanje s kraja
1940. godine pie: to radim momentalno? Piem
jedan opiran prikaz filozofskih pogleda Sime Mar
ko vica. N am jeravam . . . izdati neki svoj komentar
Tezama o Fojerbahu i napisati studiju o Rudjeru
Bokoviu. Neke od ovih radova bio je zavrio, ali
ih je bio sklonio iz predostronosti od policijskog
hapenja Meutim, odmah poslije njegovog hapenja
30-31. marta 1941. njegova drugarica Ada, uiteljica
u dom u za siroad u Zagrebu, skrila je sve njegove
radove - zavrene i zapoete. Kad je pola u par
tizane, nikom nije rekla gdje se to nalazi. Poslije
pete neprijateljske ofanzive, bolesna i iscrpljena, ona
je umrla. Izgleda da su sa njom nepovratno izgub
ljeni i ti rukopisi. Ranije, na robiji, u jednom trajku,
nestali su ve napisani Priini radovi, meu kojima:
Uvod u nauni socijalizam, Nacionalno pitanje,
Uvod u dijalektiki materijalizam i dr. Koliko je
do sada istraeno, ono to je od njegovih radova
pisanih u tamnici sauvano, to su tekstovi pisani po
sjeanju drugih na robiji da bi, zbog nedostatka li
terature, mogli ipak uiti. Ali ni u takvoj verziji nisu
sauvani neki drugi, krai radovi Priini, npr. o Vargi,
Rudau, Talhajmeru.
Novu godinu 1941. Pria je doekao sa Titom,
Kerovanijem i jo nekoliko drugova i drugarica kod
dr Sreka ilovia. Slijedeih dana sreo se ponovo
sa Titom. Pored drugih pitanja, razgovarali su o odra
vanju ilegalnog vieg partijskog kursa. Pripreme su
poele u januaru, a kurs poetkom februara u Zagre
bu, u Dubravi, u kui u kojoj je odrana Peta ze
maljska konferencija Kursom su neposredno rukovodili
Politbiro CK KPJ i Tito lino. Sluaoci su bili svi
politiki sekretari nacionalnih i regionalnih (pokra
jinskih) partijskih organizacija i jo po jedan ruko
vodei ovjek iz istih organizacija, koji je trebalo
poslije da se u organizaciji bavi ideoloko-teorijskim
radom, odnosno da vodi brigu o organizovanju ideo-

94
 loko-politikog kolovanja partijskih kadrova. Sluaoci
su bili i tri lana Politbiroa (Rankovi, Leskoek,
Konar). Organizator nastave bio je Krsto Popivoda,
a brigu za materijalno i drugo obezbjeenje imala
je jedna grupa zagrebakih komunista. Osim Price,
predavai su bili lanovi Politbiroa: Tito, Kardelj i
Lola Ribar (o omladini). Najvie predavanja odrao
je Tito. Izmeu ostalog, govorio je o strategiji i taktici
oruanog ustanka. Pria je izlagao o dijalektikom
materijalizmu. Ovaj kurs je radio neto vie od mjesec
dana. Zavrio je nekoliko dana prije nego to je
bilo predvieno - poetkom marta 1941.

Hapenje uoi faistikog napada na Jugoslaviju

Komunisti u Zagrebu su od prvog asa popu-

larisali antifaistike i patriotske akcije masa od 27.
marta 1941. u Beogradu i drugim mjestima, agitu-
jui protiv saveza Jugoslavije sa Hitlerovom Njemakom
i Musolinijevom Italijom, za odbranu zemlje od fa
istike agresije, za nezavisnost Jugoslavije, za de
mokratske slobode. Na vie mjesta, putem malih
grupa, komunisti su organizovali kratke mitinge po
gradu. Takvih mitinga je 28. marta naveer najvie
bilo u radnikim kvartovima Trnje i Trenjevka.
Sutradan, 29. marta, trebalo je da se, okupljeni na
tim skupovima, iz raznih pravaca probiju do centra
grada i da se sliju u jedinstvenu masovnu mani
festaciju. Samo manje grupe su se uspjele probiti u
centar grada. Prema policijskim izvjetajima - oko
800 ljudi.
Bojei se da e mnoge male akcije ipak prerasti
u masovne, policija je 30. marta poela sa hape
njem pojedinih manifestanata na ulicama i, prema
ranije pripremljenom spisku, nastavila hapenje komu
nista toga dana i u toku noi 30/31. marta. Tom
prilikom uhapen je Ognjen Pria i jo 52 istaknuta
komunista.
Bio je zatvoren u Petrinjskoj ulici, a zatim je,
sa jednom grupom drugova, preseljen u dio enskog
zatvora na Savskoj cesti, u prostorije koje su bile
pod kontrolom andarma i policije. Cijenili su da ih
ni tu nee dugo zadravati i da e biti brzo puteni.

95
 s obzirom na optu situaciju u kojoj se tih dana
nalazila Jugoslavija.
Poslije 27. marta Sran Budisavljevi, ministar
unutranjih djela u vladi generala Duana Simovia,
po savjetu svojih prijatelja i na traenje KPJ, pokuao
je da preduzme mjere za osloboenje antifaista iz
svih zatvora. Mimo vlade, a na svoju inicijativu, dao
je nalog da se iz policijskih pritvora i koncentracionih
logora i kazniona puste politiki pritvorenici i osuenici
ije je politiko opredjeljenje na liniji odbrane zemlje.
(Takoer je prihvatio i zahtjev KPJ, koji mu je prenio
Bora Prodanovi - da se spali povjerljiva arhiva i
kartoteka Specijalne policije u Beogradu). Meutim,
politiki vrhovi u Banovini Hrvatskoj nisu pokazali
volju za sprovoenje ove naredbe na svome podruju,
a zagrebaka policija je nastavila sa hapenjima ko
munista. Delegacije roditelja i rodbine uhapenih ko
munista posjetile su najvie predstavnike banovinske
vlasti i uzalud traili da puste uhapene i zatvorene
na Savskoj cesti i Lepoglavi, objanjavajui da su
to borci za demokratiju i protiv faizma, da nije nor
malno da su jo uvijek u zatvorima, kad se svi patrioti
i istinski borci za demokratiju ubrzano i svim sna
gama spremaju za odbranu zemlje od faistikih
prijetnji agresijom.
Tako je Pria doekao rat 6. aprila 1941. u zatvoru
na Savskoj cesti.
Prije podne 10. aprila, neposredno pred ulazak
njemakih faistikih okupacionih trupa u Zagreb, jedna
delegacija radnika i intelektualaca posjetila je divi
zijskog generala Juriia s ciljem da preko njega ishodi
putanje iz zatvora uhapenih komunista i drugih
antifaista. General je obeao, ali i dodao da ne moe
sam da donese odluku, da je potrebna saglasnost
bana ubaia, kod koga se, kako je rekao, sprema
da poe i - iziao je iz sjedita svoje komande.
Tog dana, meutim, ban ubai je napustio Zagreb
i poslije, sa kraljevskom vladom, otiao iz zemlje.
Poslije podne u Zagreb su ule prethodnice njemake
vojske, a u etiri sata Slavko Kvaternik, preko zagre
bake radio-stanice, proglasio je uspostavljanje usta
ke Nezavisne Drave Hrvatske. Dr Vladko Maek -
koji je u Uicu napustio vladu kao njen potpredsjed
nik, i vratio se u Zagreb 9. aprila - potpisao je 10.
aprila proglas hrvatskom narodu da se novoj vladi

96
pokori i pozvao sve pristalice HSS-a, koji su na
upravnim poloajima, da iskreno surauju s novom
vladom ustake Nezavisne Drave Hrvatske.
Uoi 10. aprila, i tog dana, u zatvoru na Savskoj
cesti gotovo da nije bilo straara. Smjene deurstava
nisu se obavljale uobiajenim redom; i to je bilo
poremeeno. Nije bilo policijskih kontrolnih posjeta.
Deurni andarmi, sa osjeanjem naputenosti i izgub
ljenosti, nisu vie vodili rauna da li se zatvorenici
dre kunog reda. Da je ma ko doao od drugova
da im kae kakva je situacija i da ih pozove - mogli
su bez tekoa da iziu; da se nisu potpuno oslanjali
na dogovor sa drugovima izvana, i da nisu naivno
vjerovali da e ipak biti puteni, mogli su i sami,
bez ikakvih rtava, da se probiju iz zatvora napolje
- tako su poslije ocjenjivali mogunosti ta dva-tri dana
za svoje osloboenje. Organi nove ustake drave
zatekli su ih u zatvoru.

U ustakom koncentracionom logoru

u Kerestincu

Selo Kerestinec nalazi se blizu Samobora, na 18

km od Zagreba, juno od puta za Ljubljanu. U njemu
su ustake vlasti u maju 1941, u zgradama biveg
dvorca, otvorile jedan od prvih svojih koncentracio
nih logora.
Ognjen Pria i zatvoreni komunisti na Savskoj
cesti (medu kojima je sada bio i August Cesarec,
a pridruili su im i grupu mladih komunista iz zatvora
u Petrinjskoj ulici) upueni su 22. maja poslije podne
u Kerestinec. Tu su zatekli nekoliko interniraca, ta
koer uhapenih prije okupacije i izruenih ustaama.
Tokom istog mjeseca poele su da stiu grupe uhap
enih komunista iz drugih gradova. Meu njima grupe
iz Travnika. Bijeljine i Vinkovaca. Ukupno je u lo
goru bilo oko 130 zatoenika. Smjeteni su u glavnom
dijelu logora, u dvorcu, u pet soba prvog sprata.
U ostalim dijelovima logora, u privrednim zgra
dama koje su bile udaljene na oko pola kilometra
od dvorca, bila je smjetena grupa zatoenika uglavnom
Srba, bivih funkcionera u dravnom aparatu Jugosla
vije. Ustae su ih zvale etnicima ili Jugoslovenima.
Meu njima bilo je i komunista.

7 Ognjen Pnca 97
 Grupa zatoenika Jevreja bila je smjetena u
drvarnici, koja se nalazila pokraj glavne zgrade, u
istom dvoritu u kome su se kretali i komunisti.
Kao specijalni zatoenik, odvojen od svih, u pri
zemlju glavne zgrade bio je Rigoleto Martini Kvatro,
jedan od sekretara Komunistike partije Italije. U Ju
goslaviju je stigao iz Sovjetskog Saveza krajem 1940.
godine da bi se, uz pomo jugoslovenskih komunista,
prebacio u Italiju. Uhapen je u Zagrebu 12. januara
1941. Mogao je, kao i komunisti iz glavne zgrade,
da se uz dozvolu Uprave kree slobodno u najblioj
okolini logora.
Mlai zatoenici meu komunistima izraavali su
miljenje da postoje vrlo dobri uslovi za bjekstvo i
elju da se to to prije uini, da se ne odlae, da
su takve prilike ve jedanput proputene u aprilskom
ratu. Svi su se sa njima slagali, ali je bilo nesporno
da to treba uiniti u dogovoru sa drugovima vani
i uz njihovu pomo i na tome se vrlo konspirativno
radilo.
Najprije je bilo organizovano bjekstvo Rigoleta
Martinija Kvatra Drugovi iz Zagreba su sa njim us
postavili vezu preko zatoenika i Rade Konar, sekretar
CK KP Hrvatske, organizovao m u je bjekstvo. Poto
je Kvatro izlazio do oblinje ijeice da se kupa,
jednoga dana u prvoj polovini juna nije se vratio u
logor, a kraj rijeke su pronaeni njegovo odijelo i
rublje. Kad se uprava logora interesovala kod ostalih
zatoenika o Kvatrovoj moguoj sudbini davano je
miljenje da se udavio u rijeci i da ga je voda odnijela.
(Poslije vienedeljnog ilegalnog boravka u Zagrebu,
Kvatro je prebaen u Italiju).
Nakon napada faistike Njemake na Sovjetski
Savez, 22. juna 1941, izmijenjeni su uslovi ivota u
logoru. Znatno je pootren reim: izmijenjeni su stra-
ari ali je i meu novima bilo onih koji su uz nagradu
inili izvjesne usluge; zabranjeno je kretanje izvan
logora, takoer izlazak iz soba u toku dana, osim
u odreeno vrijeme kad je etnja u dvoritu; uveden
je novi sistem posjeta rodbine uz pojaanu kontrolu,
itd. Iz Zagreba je stigla grupa inspektora i obavila
premetainu. Nisu nali nita kompromitujue, ali su
oduzeli sve predmete koji bi se mogli upotrijebiti
za napad na strau. Vie nego prije sada se razgo
varalo o bjekstvu. I dalje su postojale mogunosti da

98
se individualno bjei, ali to niko nije predlagao, jer
je bilo jasno, s obzirom na to kako su se prilike
razvijale, da bi to imalo tragine reperkusije za one
koji bi ostali u logoru iza bjegunaca; razmiljalo
se i tiho razgovaralo o unutranjim pripremama za
bjeanje svih koje treba, i koje se jedino uspjeno
u tim prilikama moe ostvariti, uz saradnju i pomo
drugova spolja.

Smrt u zoru ustanka i revolucije

U utorak 8. jula 1941, poslije podne, u dvorite

logora je uao Zeleni Toma, poznati veliki auto
mobil zagrebake policije, koji je sluio za prevoz
uhapenika. Zatoenici su pomislili da su stigli novi
drugovi. Umjesto njih, iz automobila je iskoilo neko
liko policajaca i agenata. Jedan je doao na sprat i
pozvao Ognjena Priu i jo devet drugova: dr Boidara
Adiju, Otokara Kerovanija, Ivana Kmdelja, dr Iva
Kuna, in. Zvonimira Rihtmana, Ivana Korskog, Alfreda
Bergmana, Sigmunda Krausa i Simu Crnogorca, i rekao
da spreme svoje stvari i siu u dvorite.
Drugovi koji su ostali vjerovali su da je Zeleni
Toma odvezao Priu i drugove u neki drugi logor.
uli su da jo postoje logori, u Podravini - Danica,
kod Koprivnice, i drugi u Lici - Jadovno, kod
Gospia. Predveer policajci su vratili Ivana Kmdelja,
koji je bio vie nego zabrinut Umjesto njega odveli
su Viktora Rozencvajga (Rosenzwaig), agronoma, ugled
nog komunistu, koji je radio na Zagrebakom sve
uilitu.
Pria i drugovi odvedeni su iz Kerestinca po
nalogu Ministarstva unutranjih poslova NDH i predati
Senatu pokretnog prijekog suda u Zagrebu. Optueni
su bili za smrt Ljudevita Tiljka, agenta predratne
policije, iskusnog naroito u borbi protiv komunista.
Tiljak je slubovao u Beogradu, pa je, poslije uspostav
ljanja NDH, kao Hrvat, preao u Zagreb i tu nastavio
svoj predratni posao. U ustakoj policiji bio je vrlo
dobro primljen. Trojica zagrebakih komunista (Ante
Miljkovi, Stipe Ugarkovi i Rudi Kroflin) kidnapovali
su ga i presluali. Tiljkova ponuda da komunistima
pravi usluge nije prihvaena. Njegov le je izvuen
4. jula iz jedne bare u Petruevakoj umi kraj Rad-

99
 SADRAJ

Godine presudne za ivotno opredjeljenje 7

I J plimi i osjeci revolucionarnog pokreta . 10
Student u B e u ............................... 16
Revolucionarno djelovanje u Sarajevu . . 21
U doba zavoenja estojanuarske diktature . 29
Godine, robije u Srcmskoj Mitrovici . 34
Tamnovanje u L e p o g l a v i ................................... 48
Doktor Mula, profesor Crvenog univerziteta . 56
Protiv faizma - za demokratiju . . . 69
Razgovori sa Titom i olakoviem ......................... 76
estoke polemike sa Krleom i Peatom . . . 8 5
Ponovna internacija u zaviaj................................................... 90
Neposredne ideoloko-politikc pripreme za revoluciju . . 93
Hapenje uoi faistikog napada na Jugoslaviju . . . . 95
U ustakom koncentracionom logoru u Kerestincu . . . 97
Smrt u zoru ustanka i revolucije . . . . . . . . 99
Biblioteka -
(XVI kolo;

OGNJEN PRIA

Izdava
NIRO Deje novine
G ornji Milanovac

Z a izdavaa
M iroslav Petrovi,
generalni direktor

Recenzenti
Julijana Vrinac
Sra Pria

Odgovorni urednik
Radmilo Lale M andi

Lektor
G ordana Rosi

Korektor
Bojana Uzelac

Grafiki dizajn
Rade Rani

Tehniki urednik
M iijana Avramovi

tam pa
Birografika, Subotica

tampanje u tirau od 3.000 primeraka

Zavreno septembra 1983. godine