Fatiha Suresi Tefsiri Sadreddin Konevi PDF

z Yaynclk
nsz.................................................................................................................................. 3
Sadreddin Konevi ve 'cz'-Beyn Tevi'l-mmi'l-Kurn' .................................. 3
Eserin Tercmesi .............................................................................................................. 6
GENEL GR............................................................................................................................. 7
Rahim Ve Rahman Olan Allah'n smi le! ................................................................. 7
Amacn Aklanmas ...................................................................................................... 8
Giri....................................................................................................................................10
Gaybi Kelmn Rknleri.............................................................................................10
Vaad Edilen Giri ...........................................................................................................12
Aratrma Yntemi ........................................................................................................12
Nazar Delillerin Tutarszlklar/Tehft ......................................................................14
Ehl-i Nazarda "Fikir Kanunu"........................................................................................15
Marifet Ve Ulv Hakikatlerin Talebeleri.....................................................................17
Mcerret Hakikatleri Bilmenin mknszl..............................................................20
Allah'n Hakikatini Niin Bilemeyiz .............................................................................21
Zevk lmini Tahsil Aralar.............................................................................................22
Bu Blmn lavesi ........................................................................................................22
Hulul Ve ttihad Yoktur .................................................................................................25
Allah'n lmi Hakiki, Kulun lmi Mecazdr ...................................................................25
Lednni limden Feyiz Almann Srr ..........................................................................26
Baz Tasavvuf Istlahlar.................................................................................................27
Tahkik lminin Srlar ........................................................................................................28
lim Tarif Edilmez.............................................................................................................28
lim Niin Bazen Tarif Edilir? .........................................................................................28
Varlktaki lmin Mhiyeti Nedir? .................................................................................28
lmin zellikleri ................................................................................................................29
lmin Mertebeleri ...........................................................................................................30
lim Zt Tecelliye Elik Eder .........................................................................................31
lmin Hkmleri Ve Nispetleri ......................................................................................31
lmin Konular ..................................................................................................................33
lmf drkin Sureti ...........................................................................................................33
Bilgileri fde Aralar ...................................................................................................36
Tamamlayc Aklama ...............................................................................................37
Arapa'daki Alt Terkibin Srr ......................................................................................38
Klli Kaide ........................................................................................................................42
Klli Kaide ........................................................................................................................46
Kll Kaide ........................................................................................................................49
Balang/Mebde' Ve Yaratln Srr........................................................................51
Vahdet Ve Kesreti Birlik Ve okluk ...........................................................................52
ehdet Ve Gayb ........................................................................................................53
nsan- Kmil....................................................................................................................56
BLM I ..................................................................................................................................60
BESMELE'NN SIRRI ................................................................................................................60
Besmele" fadesinin Aklamas.................................................................................60
Zevk Diliyle erh .............................................................................................................60
Devrf Nazariye Ve Ulvf Harfler/Huruf- lryt.........................................................60
Hemze Ve Elif .................................................................................................................61
Sin Harfi ............................................................................................................................61
Mim Harfi .........................................................................................................................62
(Besmeledeki) Er-Rahmnu'r-Rahm........................................................................64
Kul, Rabbn Nasl Zikreder? ........................................................................................65
BLM II .................................................................................................................................66
FATHA SURES'NN BRNC KISMI ......................................................................................66
Klli Fatihler .....................................................................................................................66
Mefatihu'l-Gaybi Gaybn Anahtarlar .....................................................................68
"Hamd Alemlerin Rabb Olan Allah indir" (Fatiha, 1) .......................................68
Mukaddime ....................................................................................................................68
Hamd'n Mns ............................................................................................................69
"Hamd, Allah indir......................................................................................................71
"Lillhi/Allah in" fdesi..............................................................................................71
Lafza-i Cell'in tikak/Kkeni ....................................................................................75
smin Mnlarnn Zahir Ve Btn Uyumu ................................................................75
Rab ...................................................................................................................................75
Allah Teala'nn Islah Etmesi.........................................................................................76
Efendilik Hkm .............................................................................................................76
Sebat Hkm .................................................................................................................76
Mliklik Hkm ...............................................................................................................76
Terbiye Hkm ...............................................................................................................76
Bu Hkmlerin Levazm ...............................................................................................77
Terbiye Srr ......................................................................................................................77
Ruhun Ve Bedenin Gdas ..........................................................................................78
Ariflerin Hikmeti ..............................................................................................................79
Hak'tan Perdelenenlerin Baarszl........................................................................79
Miza, Gda Kuvvetine Baskn Gelir .........................................................................80
Zahir Lisan .......................................................................................................................81
"Alemn/Alemler" ...........................................................................................................81
Btn Lisan ......................................................................................................................82
"Allah, Rahim Ve Rahmandr. " (Fatiha, 2) .............................................................83
Rahmetin Hazretleri/Mertebeleri ..............................................................................85
Din Gnnn Sahibidir. (Fatiha, 3) ...........................................................................87
Mlkn Srr ......................................................................................................................87
"Yevm/Gn"in Srr .........................................................................................................89
Din'in Srr ..........................................................................................................................90
Mkelleflerin Fiilleri ........................................................................................................93
Mkellefin Fiilleri .............................................................................................................95
Mkellefin Fiilleri .............................................................................................................95
Uhrev Azap ve Nimeti Gerektiren Dier Emir ve Yasaklar ................................97
Kalbin Vecihleri..............................................................................................................98
Blm ...............................................................................................................................99
Mukaddime ....................................................................................................................99
Teklifin Asl ve Hikmeti................................................................................................ 100
zet ve Netice ........................................................................................................... 103
"Hamd Alemlerin Rabb Allah'a Mahsstur." ...................................................... 104
"Er-Rahmn Er-Rahim:".............................................................................................. 104
Zahir, Bt n, Had ve Matla'...................................................................................... 106
BOLM III .................................................................................................................................. 2
FATHA SURES'NN KNC KISMI ........................................................................................... 2
"Ancak Sana bdet Eder Ve Ancak Senden Yardm Dileriz." (Fatiha, 4)....... 2
Akllarn, Nefislerin ve nsann Kblesi .......................................................................... 5
Zat Ve Sfat i bdet ........................................................................................................ 5
Amel ve bdet ............................................................................................................... 6
"Ve yyake Nestein / Ancak Senden Yardm Talep Ederiz" ................................. 6
"Cem" ve "Matla" Lisanyla Aklama ........................................................................ 7
Tamamlayc Aklama ................................................................................................. 9
BOLM IV ...............................................................................................................................10
FATHA SURES'NN NC KISMI...................................................................................10
"Bizi Srt - Mstakim'e Ulatr." (Fatiha, 5) ...............................................................10
"Srat".................................................................................................................................10
Mutlak Tecellfde Herhangi Bir eref Bulunmaz .....................................................11
Hidyetin Mertebeleri..................................................................................................13
Hidyet ve Dallet Mertebeleri ................................................................................14
tidal Mertebeleri ...........................................................................................................15
stikmetin Mertebeleri ................................................................................................17
Seyr-i Slk Mertebeleri ...............................................................................................18
Blm Nbvvetin Srr, rt Nbvvet Yollarnn ve rnlerinin Neticeleri ...20
Nbvvetin simleri........................................................................................................21
Sonu ve Genel Bilgilendirme ...................................................................................22
Blm Vaat EdilenHidyet Hakknda......................................................................23
Dua ve cabetin Srr .....................................................................................................23
Bu yet Hakknda Tamamlayc Aklama ............................................................24
Kmil Tevecch.............................................................................................................24
Kendilerine Nimet Verdiklerinin Yoluna, Dallette Olanlarn Ve Kzdklarnn
Yoluna Deil." (Fatiha, 6) ............................................................................................25
Nimetin Sureti, Ruh ve Srr .........................................................................................26
Hidyet Hakknda Had ve Matla' Diliyle Tamamlayc Aklama ...................28
Bir ve ki El le Yaratma.................................................................................................29
nsan tidal Noktasndan Nasl Sapmtr? ...............................................................29
Gazabn Mertebeleri ...................................................................................................31
Rznn Mertebeleri.......................................................................................................35
Beer Rznn Mertebeleri...........................................................................................37
Dallette Olanlarn Yoluna Deil." (Fatiha, 7).......................................................38
Dallet Mertebeleri ......................................................................................................38
Son Hayret ......................................................................................................................41
Srr, Dereceleri ve Sebepleri ......................................................................................41
Ehullahn Byklerine Mahsus Son Hayretin Sebepleri ......................................42
"Matla"n zerindeki Lisan ile Bunlarn Aklanmas .............................................42
"Hayret" Konusuna Tamamlayc Aklama ...........................................................43
BLM V ................................................................................................................................46
KLL FATHA'LARIN SONUNCUSU.....................................................................................46
Cevamiu'l-Hikem/ Bu Sureye Ait Btn Hikmetler ................................................46
Kur'an'a ve Furkan'a Ait lhi Srlar............................................................................46
Bu Konuda Tamamlayc Aklama .........................................................................48
"Cem'l-cem" Diliyle .....................................................................................................48
Asl-er ve Kur'an Baz Srlar ......................................................................................51
Sonu ...............................................................................................................................54
nsz
Sadreddin Konevi ve 'cz'-Beyn Tevi'l-mmi'l-Kurn'
Sadreddin Konev, 13. asrda yaam (doum tarihi, yaklak 1210, lm tarihi,
1274), tasavvuf dncesine kazandrd boyutlar ve kendisinden sonraya
etkileriyle "dnm noktas" olmu bir sf-dnrdr. Konev'nin tasavvuf
tarihindeki nemi iki noktada ortaya kar: Birincisi: Konev, kendisine kadar
gelen tasavvufi birikimi, belirli bir yntem ve esasa gre ekillendirerek, bu
birikime sistematik bir btnlk ve yap kazandrmtr. kincisi ise, yetitirdii
talebeleri ve oluturduu "ekol" sayesinde, kendisinden sonraki tasavvufun
geliim srecini byk lde etkilemitir.
Bata Osmanl-Seluklu tasavvuf anlay olmak zere Konev, tasavvufa sadece
dnceleriyle etki yapmakla kalmam, bunun tesinde belirli bir slubun ve
ifade biiminin olumasna da neden olmutur. Baka bir ifadeyle Saidddin
Fergan, Meyddin el-Cend, Hamza Fenar, Davud el-Kayser, Kutbuddin el-
znik gibi kendisine yakn alarda yaam sfler; Abdullah ilahi, Ba-li Sofyav,
Ahmet lahi, Abdullah Bosnav gibi sflerin eserleri incelendiinde, gerek
problemlerin ele alm tarz ve gerekse bunlarn incelenii, Konev'nin slubunu
aksettirirler.
Abdurrahman Cami, yle demektedir: "eyh Sadreddin, Hz. eyh'in sohbet ve
hizmetinde terbiye grd. Vahdet -i vcda dair gr ve szlerini akla ve er'a
uygun gelecek tarzda eyh'in maksadn iyice anlam olarak, gzelce yorumla-
mtr. Onun bu konudaki aratrmalarn ve yorumlarn gr-meksizin, meseleyi
gerei gibi anlamak mmkn deildir." 1[1]
Cami'nin bu ifadeleri, Konev'nin tasavvuf tarihindeki yeri hakknda bir fikir
vermektedir. Buna gre, Konev, bn'1-Ara-b'nin terbiye ve eitiminde
yetimitir; Konev, hemen btn eserlerinde bn'l-Arabi'den byk bir sayg ve
hrmet ile bahseder ve "kmil eyh", "en byk^mam", "muhakkiklerin imam",
"eyh" vb. lakaplarla hocasn zikreder. Bununla birlikte Konev'yi, sadece bir
bn'l-Arab sarihi ve takipisi diye grmek gerekle badamaz. nk Konev,
pek ok dncesinin ana unsurlarn bn'l-Arab'den ve onun eserlerinden
1 [1] Nefehat'1-ns, s. 769; Haz. Prof. Sleyman Uluda, Prof. Mustafa Kara.
alm olsa bile, onlara kazandrd slup ve yorum ile bn'l-Arab'yi iki ekilde
ele almay zorunlu klmtr. Birincisi, kendi eserlerinde bn'l-Arab ve ikincisi, ana
fikrini vahdet -i vcdun tekil ettii bir "ekol" iindeki bn'l-Arab. Baz bn'l-
Arab eletirmenlerinin zellikle Sadreddin Konev'yi hedef almalar ve ona tepki
gstermelerinin temelinde Konev'nin bn'l-A rab'nin dncelerine getirdii bu
yorumun etkisi vardr.
Konev, bn'l-Arab ile ilikilerini eitli vesilelerle dile getirmitir. Bir ifadesinde
Konev, hocas ibn'l-Arab'nin bilgilerinin kaynana ortak olduundan, onun
mazhr olduu zel tecellilere kendisinin de mazhr olduundan vb. sz eder.
yle demektedir: "Ben zikrettiim eyi, naklediyor veya bir bakasnn hlinden
haber veriyor deilim. Ben bunlar, sonradan meydana gelen eyde benden
ncekiler ile ortaklm asndan ve nceden zikredilen tabakann
mensuplarnn dalmaya alt her eyden yz evirerek anlatyorum."
Nefehat'ta yer alan uzun bir "varidaf'nda ise, bn'l-Arab ile ryasnda
grtn ve kendisinden ok zel bir talepte bulunduunu belirtir. Konev,
yle demektedir: "653 senesinin evval aynn 17. cumartesi gecesinde eyh
(r.a)'i uzun bir vakamda grdm. Aramzda, pekok konuma geti. Ben, bu
konuma esnasnda ona yle diyordum:
-simlerin eserleri, hkmlerdendir; hkmler, hallerdendir; haller, zattan istidada
gre taayyn eder. stidat, kendisinden baka hi bir ey ile illetlenmeyen bir
emirdir."
Bunun zerine eyh (r.a) bu aklama ile olduka arm ve yzn hilallemi,
san kartrm ve baz szleri tekrar edip, yle demitir: Gzel, gzel!
Bunun zerine ona dedim ki: Efendim gzel olan sensin, nk sen insann bu
gibi eyleri idrk edecei yere ulamasn temin ediyorsun. Yemin olsun ki:
Senden baka kimseden hi bir ey almadm."
Sonra geldim ve ona yaklatm, elini ptm ve dedim ki: n -"Talep ettiim bir
tek hacetim kalmtr." Dedi ki: -"Sor." Dedim ki:
-"Ben, ebedi ve daimi olan zat tecellyi nasl mahede ettiini grmek
istiyorum."
Bununla kendisi iin hasl olan zat tecellyi mahedeyi kastetmitim. Bu
tecellnin tesinde hibir perde ve kmiller iin bir makam yoktur. Bunun zerine,
"evet" dedi ve yle cevap verdi. Sonra bana dedi ki:
-"Bu, sana ikram edilmitir. Bununla beraber, benim ocuklarm, dostlarm
zellikle de olum Sadettin'in olduunu biliyorsun, bu talep ettiin ey, onlardan
hibirisi iin gereklememitir."
Bu ifadeye gre Konev, kendisini Ibn'l-Arab'nin gerek vrisi olarak
grmektedir.
Sadreddin Konev'nin bu dnceye getirdii yenilik, Cami'nin "vahdet -i vcda
dair gr ve szlerini akla ve er'a uygun gelecek tarzda eyh'in maksadn
iyice anlam olarak, gzelce yorumlamtr" ifadesinde zmnen yer almaktadr.
Gerekten de Konev'nin bata Miftah'1-gayb, 'caz'l-beyan, en-Nefehat gibi
eserlerini incelediimizde, bir konu ak bir ekilde gzkr: Konev, hangi
meseleyi ele alrsa alsn, o meseleyi belirli kaideler ve esaslara bal olarak
yorumlamaya alr. Bu anlamda Konev, tasavvufi bilgilerin ve keiflerin akl ve
nazar gcyle elde edilmediini kabul etse bile, bu bilgilerin pek ok ynde
"makul" ve "anlalr" olduklarn itiraf eder. Bu noktada Konev'nin akla kar
tavrn, u ekilde tespit edebiliriz: Akl, srf dnce/fikr gc ile anlama/kabil
asndan farkl imkanlara sahiptir. Akl, dnme gc asndan metafizik
konularda snrl iken, ikinci ynden daha geni imkanlara sahiptir.
Konev'nin balca eserleri unlardr:
1- Mifth'i-gayb: Sadreddin Konev'nin en nemli eseri bu kitaptr. Bu eserde
Konev, konusunu "Tanr'nm alemle ve alemin Tanr ile irtibat ve ilikisi" diye
belirledii "ilm-i ilh"nin
bir "ilim" olarak nasn ele alr. Buna gre, "ilm-i ilh", btn ilimler gibi, konusu,
meselesi, mebadisi olan mstakil bir ilimdir; bu ilim, dier ilimlerle belirli ilikileri ve
ortak ynleri olsa bile, konusunun neminden dolay onlardan daha stn ve
nemlidir. Bu ilimde, doruyu yanltan ayrt etmemizi salayan ve bir anlamda
felsefede mantn veya dil bilimlerinde Nahiv ilminin grd vazifeyi gren,
"miyar" mesabesindeki kaideler vardr. Bu kaideler, eriat, akl ve kesinlemi
mahedeler ile teyit edilmi ve doruluklar tecrbe edilmi kaidelerdir.
Konev, bu kaideleri en kapsaml olarak bu eserinde zikreder ve ardndan da bu
kaidelere gre "ilm-i ilhf'nift temel meselelerini -srekli kaidelere atf yaparak-
ortaya koyar.
2- en-Nefeht'1-ilhyye: Konev'nin "varidaf' diye isim-lendirebileceimiz bir
eseridir. Bu eserde Konev, bir yandan kendi ruhsal geliimini ve manevi
tecrbelerini aklayan ifadelere yer verirken, te yandan "Miftah'l-gayb"da
ortaya konulan ana fikri ilham ve keifleriyle destekleyen aklamalarda bu-
lunur. Ayrca, bu eser Konev'nin gerek kendi hayat ve gerekse de bn'l-Arab
ile ilikisi hakknda en fazla bilginin bulunduu eseridir.
3- el-Fukk fi-kelimt- mstenidt-i Fussi'l-hikem: bn'l-Arabi'nin Fussu'l-
Hikem'i zerinde yazlm
ksa, fakat nemli bir erhtir. Konev, bu erhi yazmasnn nedenini yle aklar:
"Bu insanlar (: muhakkik dostlar), bana, bu Fus-su'1-Hikem kitabnn mhrlerini
zmemi, kaynann srrn aklamam, kapal ifdelerini aklamay temin
edecek kilidini amam nerdiler. Tahakkuk sahibi olduklarn bildiim iin ve
onlarn iratlaryla yaratclarna yaknlamak iin, bu nerilerini kabul ettim.
Bununla beraber, bu kitabn giriinden baka bir blmn bn'l-Arab'nin
nevesine gre erh et mek istemedim. Fakat Allah bereketi ile beni nzklandrd.
Bu nzk, bn'l-Arab'nin muttali olduu eyi bilmede ortaklk, ona aklanan ey
ile merref olmak ve sebep ve vsta olmakszn, ilh inayet ve zat rabta ile
Allah'tan bilgi almaktr."
4- el-Mrselt: Sadreddin Konev ve Nasireddin Tusi arasnda eitli metafizik
bahisleri zerindeki mektuplamalardan oluan bir eserdir. Bu eserde Konev,
zellikle bn Sina felsefesi olmak zere, filozoflarn eitli meselelerdek
grlerine eletiriler yneltir ve buradan hareketle felsefenin ve akln imkanlar-
n tartr. Konev, buradaki fikirlerini btnyle dier eserlerinde tekrarlamtr ve
bu ynyle mektuplardaki ifadeleri, dier eserlerinin bir devam niteliindedir.
5- en-Nuss fi-tahkk-i tavri'l-mahss: Konev'nin hacim bakmndan kk
olmakla birlikte, zerinde yazlan erlilerin de gsterdii gibi, etkili kitaplarndan
birisidir. Bu eserde, "nas" diye isimlendirdii her bir bahis altnda "varlk" ile ilgili
eitli konulan ele alr.
6- Krk Hadis erhi: Konev, bu kitab yazmasnn nedenini "mmetimden krk
hadis ezberleyen kimse fakih olarak hasredilir" hadisine gre, krk hadis derleyen
alimlerin adetine uymak olduunu belirtir. Bununla birlikte, yirmi sekiz hadise
kitabmda yer vermitir ve -sadece bir nakil olmamak iin de- bu hadisleri
tasavvufi adan yorumlamtr.
7- erhu Esmillhi'l-Hsn: lahi isimler, Tanr'y bilmemizi salayan ve Tanr-alem
ilikilerini mmkn klan eylerdir. Bu itibarla, Konev'nin "ilm-i ilh" diye
isimlendirdii ilim, bir anlamda isimlerin bgisidir. Bu eserinde Konev, doksan
dokuz ilh ismi aklar.
8- Tebsirat'l-mbted ve tezkiret'l-mnteh: Farsa bir risaledir. Risale'nin
ierii, girite yle aklanmtr: "Bu risale, ' usl-i maarif ve kavid-i tavr-i
velayet beyannda bir ka kelimeden ibarettir ki, perde-i gaybdan cilve-nm
ve hurf ve el-faz kisvesiyle peyda olmutur. Ta ki, arif kimselere "tezkire" olarak
mtalaasndan, taliplere istirad tarikiyle zabt ve hfzndan menfaat -bah ola!
Bu kelimta "Tebirt'i-Mbtedi ve Tezki-ret'l-Mntehi" namn verdim.
Hlasas, bir mukaddime, mis-bah ve bir hatimeyi mtemdir. VaUah'-
msten ve aleyhi't-tk-lanl" 2[2]
Fatiha Tefsiri, Sadreddin Konev'nin en hacimli eseridir; bu ynyle eser,
Konev'nin btn eserlerinde ele alm olduu belli bal btn konulara dair
fikirlerini iermektedir.
Eser, iki ana blmden meydana gelmektedir. "Giri" diye tercme ettiimiz
birinci ksmda Konev, genel olarak eseri yazmasnn nedenini, eserinin
ieriinde buunan konular ve eserindeki slubu hakknda bilgiler verirken,
ardndan bilgi grn ortaya koyan ok nemli meseleleri ele alr. Bu
balamda Konev, hakikate ulamada temelde iki yntem bulunduunu
belirtir: Bunlardan birisi, nazar deliller ve kyaslardan hareket ederek, geree
ulama abasdr ki, Konev, bunu "burhan yolu" diye isimlendirir. kinci yntem
ise, kalbin arndrlmas, ruhun glendirilmesi ile Hakka slk etmekten ibaret
olan sflerin kullandklar yntemdir; Konev, bunu da "mahede" yntemi diye
isimlendirir Konev, bu blmde her iki yntemi tahlil eder ve salt akln mutlak
geree ulamasnn mmkn olmadn ileri srer v e bunun nedenlerini
gsterir. Konev, "ehl-i nazar"m kullandklar yntemlerden birisi olan "cedel"e ise,
daha fazla tepki ve eletiriyle yaklar; Ona gre, "cedel" sadece nebev
bilgilere veya sflerin tecrbelerine deil, bunun yan sra gerek felsefeye de
aykr bir yntemdir. yle demektedir: "Fikr delillerde ve cedeici takrirlerde
herhangi bir fayda ve are bulunsayd, nebiler, resuller ve Hakkn hccetlerini
ayakta/kaim tutan ve onlarn taycs olan veliler, bu delillerden ve
yntemlerden yz evirmezlerdi; bu veliler, nebilerin ve resullerin vrisleridir."
Konev, burhan ynteminin zellikle metafizik alanda baarszln ortaya
koyduktan sonra, mahede yntemini ve bununla ilgili eitli meseleleri ele alr.
Bu noktada Konev'nin zerinde durulmas gereken yn, bir yandan -eksiklerine
ramen-burhan yntemini hakikate ulatran temel yntemlerden birisi olarak
grrken, te yandan, "mahede" yntemini burhan ynteminin karsna
koymu olmasdr.
Eserin ikinci ksm ise, Fatiha Suresinin yorumlanmasyla ilgilidir. Bu blm de,
eitli ksmlara ayrlmtr. lk olarak, "Besmele" cmlesinin akland bir blm
vardr. Bunun ardndan Fatiha suresinin birinci ksm gelmektedir. Konev, Fatiha
2 [2] Ahmet Renizi Koryrek tercmesi.

suresini ksmda mtalaa eder ki, bu taksim -bazen atf yapt gibi-bir kutsi
hadise dayanmaktadr. Bu hadise gre, namaz suresi olan Fatiha suresi, Hakka
ait blm, kula ait blm ve hem Hakka ve hem de kula ait blmler olmak
zere, ksmdan olumaktadr. Hadis, yledir: "Ben namaz suresi olan Fatiha
suresini, benim ile kulum arasnda taksim ettim. Yars bana aittir ve yans kuluma
aittir. Kuluma diledikleri verilecektir."
Buna gre, surenin birinci ksm, "Hakka ait ksmdr." Bu ksmda, Konev, bata
hamd kavram olmak zere T anr ile ve O'nun mevcutlara varlk vermesi ve
onlar eitli varlk mertebelerine izhar etmesiyle ilgili konular ele alr.
Fatiha suresinin ikinci ksm ise, "Ancak sana ibadet eder ve senden yardm
dileriz" yetidir. Bu ksmda Konev, ibadet ve Hak ile kullan arasndaki ilikileri ele
alr.
Son ksm ise, kullarn Allah'tan talepleri ve dualar ele alnr. Bu ksmda ise,
hidyet kavram, saadet, akilik, gazap, gazap trleri vb. konular ele alnr. Son
olarak bir blmde ise, Konev eserindeki ana fikirleri zetler.
Fatiha suresi, Konev'ye gre, Tanr-alem ilikilerini zetleyen en uygun metindir.
Dolaysyla bu eseri, klasik anlamda bir sure tefsiri olarak grmek yerine, Vcd-
Mutlak olan Hakkn, belirli varlk mertebelerinde eyay izhar etmesinin ana
fikrini oluturduu Tanr-alem arasndaki ilikileri yorumlama imkan veren bir
metin olarak grmek gerekir.
Konev, Fatiha suresini ilh ve kevn btn hakikatleri ve hakikatler aras ilikileri
zetleyen bir sure olarak grr. yle demektedir: "Hak, sureti itibaryla byk
olan ilk alemi, isimlerinin ve Kalem-i esm'ya (Kalem-i a'l) tevdi edilmi ilminin
nispetlerinin suretlerini tayan bir kitap yapmtr; suretiyle kk alem olan
insn- kmili ise, isim ve msemma/isimlendirilen mertebelerini birletiren "orta"
bir kitap; aziz Kur'an' ise, mahlukun Hakkn sureti zerinde yaratldnn
aklaycs yapmtr, bylelikle yaratlmdaki gizem ve suret ve mertebesinin srr
kendisiyle ortaya kar. Aziz Kur'an, insan ile zuhur eden kemlin zelliklerinin
aklayc nshas olmutur. Fatiha suresi ise, Kur'an'n eksiksiz ve noksansz
nshasdr. Btn tali nshalar, ilkinin muhtasar olduklar gibi, ayn ekilde Fatiha
suresi de, ulvi nshalarn sonuncusu olmutur." Bylelikle, Fatiha suresi tevil
edilirken, bu surede zetle iaret edilen btn hakikatlerden sz etmek gerekir.
Bu balamda, Konev'nin tevil ^ yorum metodu hakknda bir ka ey
sylemeliyiz.
Konev, ilh kelmn kayna oan kelm sfat nn Tanr'ya nispet edilmesinin
genel erevesini belirleyen, sfat -mevsuf ilikisi zerinde durur. Buna gre,
sfat lar mevsuflanna tabidirler ve her sfat nispet edildii mahalle ve ahsa gre
anlam kazanr. Tanr'ya nispet edilen btn sfat lar, insanlarn tasav vur
ettiklerinden farkl bir ekilde O'na nispet edilebilirler. nk O'na nispet edilen
her sfat ve hakknda verilen her hkm, kmil anlamda kendisine izafe edilir.
Konev, yle demektedir: "Hakka nispeti sahih olan na't ve sfat larn O'na izafesi,
bu sfat larn bakalarna nispet edilmeleri gibi deildir. nk O'nun dndaki
eyler, mmkndr ve her mmkne, imkn hkm, ihtiya, kayt, eksiklik vb.
gibi imkann levazm sirayet etmitir. Hak ise, hakikati asndan, btn mm-
knlerden farkldr. O'na benzer olan, hi bir ey yoktur. u halde na't ve sfat larn
Hakka izafe edilmesi, mutlak, kll, kuatc ve kmil anlamda olabilir."
Konev, iki sfat n Tanr'ya nispet edilmesini ele alr: Bunlardan birisi ilim, dieri ise,
kelm sfat dr. yle demektedir: "lmin Hakka nispet ve izafe edilmesi, en
eksiksiz, kmil ve stn tarzda olmaldr: Hi bir bilgi, Allah'n ilminin dnda
kalamaz, hi kimsenin tevili ve anlay onun ilminin dnda deildir. nk
Hakkn ilmi, kendisisinin de haber verdii ve bildirdii gibi, her eyi
kuatmaktadr." Ardndan, unu ekler: "Hakkn kelm da, O'nun bir sfat veya
ilminin bir nispetidir." Dolaysyla, kelm da ilim gibi kuatc olmaldr.
Konev'ye gre, bizzat Kur'an, bu zelliine dikkat ekmitir. yle demektedir:
"Kur'an, bu sfat n sureti veya ilmi nispetidir, u halde Kur'an da, ihata edicidir.
Nitekim Allah, u yetle buna dikkat ekmitir: "Kitapta hi bir eyi ihmal
etmedik."
Konev, bu grn mehur bir hadis ile de teyit eder. Bu hadis, Kur'an'm
"zahrnn, batnimn, haddinin ve matlamm" olduunu belirtir. Konev, bu hadisten
hareket ederek, ncelikle nassm birden fazla anlam derecesine sahip
olduunu tespit eder. Konev, bu hadiste geen terimleri u ekilde
aklamaktadr: ".... lh kelmn, Hz. Peygamber'in de belirttii gibi, bir "zahr"i
vardr; ilh kelmn "zahr"i, hissedilir/mahss suretler gibi, beyan ve zuhur
mertebelerinin nihayetine ulaan nas ve akldr. lh kelmn, bir de gizli
"batn" vardr; bu da, pek ok idrkten gizli olan, kuts ruhlara benzer. lh
kelmn, zah-ri ve btnn ayrt eden "had"di vardr; bunun ile, zahirden btna
terakki edilir. Had, ztyla, ilh kelmn zahirini ve btnn birletiren bir berzah,
ayn zamanda btn ile "matla"' ayrt eden bir ayratr/fasl. Bunun bir benzeri,
mutlak gayb ve eh-det mertebelerini birletiren "alem-i misl"dir. lh kelmn
"matla'" vardr; ilh kelmn matla', zahirin, btnn, bunlar birletiren ve ayrt
eden eyin kendisine dayand hakikati bildiren eydir. Bylelikle, btn
bunlarn tesindeki eyi insana gsterir. Matla, Hakka ait Zt-gayb
mertebelerinin ilki, gayba ait mcerret hakikatlerin ve isimlerin mertebesinin
kapsdr. Keif sahibi, bu kapdan ahadiyet/birlik zelliindeki gayb ke-lmm
srrna muttali olur." Bylelikle, Kur'an'm btn anlam derecelerini dikkate alan
bir kii, nihayette kelmn ilh gayb mertebesindeki "birliine", baka bir ifadeyle
kelmn hakikatine ular.
Konev'nin yapt ey, btn varlklardaki bir zelliin ilh kelamda da
bulunduunu gstermektir ve kendisinden nce de bn'l-Arab ayn hususu
vurgulamtr: Her iki sf de, her varln bir zahiri ve bir de btn olduunu
belirterek, ilh kelamn da bu zellie sahip olduunu dile getirmilerdir. Konevf
ye gre, her varlk suret ve ruhtan veya maddi ve manevi ynden meydana
geldii gibi, ilh kelm da mn ve suretten meydana gelmitir.
Konev'nin ilh kelmn tabiat ile ilgili baka bir gr ise, her kelimenin, hatta
her bir harfin belirli bir hikmet ve gaye tamasyla ilgilidir. Buna gre, Kur'an'da
ve ilh kelmda tesadf veya anlamsz bir kullanm asla sz konusu deildir. Her
ey, belirli bir hikmet ve gayeye gre zikredilmitir. Konev'nin bu gr, varlk
tasavvurunun temel esaslarndan birisini tekil eden alemde belirli bir nizm ve
hikmet bulunmasyla ilgili grnn bir tezahrdr. Konev, abesi "herhangi bir
gaye ve ama tamayan fiil" diye tanmlar. Tanr'nm btn fiilleri irdesine,
irdesi ise O'nun ilmine tabi olduuna gre, alemde hi bir ey Tanr tarafndan
hikmetsiz olarak yaratlmaz. nsanlarn bu hikmeti bihneyileri, hikmetin var
olmad anlamna gelmez. Bu hikmetin en sahih bir ekilde gzkt alanlarn
banda ise, ilh kelm gelir. Buna gre, Kur'an'da zikredilen her bir kelime veya
harf, belirli bir hikmet iin zikredilmitir ve insanlarn vazifesi bu hikmet ve
mnlar idrake almaktr.
Konev, yle demektedir: "Hak, kendisine abesin izafe edilmesinden
mnezzehtir; nk Hak, kendisinin de bildirdii ve haber verdii gibi, "Sizi abes
olarak yaratmadk" (Mminun, 115); "Gkleri ve yerleri batl olarak yaratmadk"
(Sad, 27) buyurmaktadr. Aksine, her sakinletirme/teskin ve hareketlendir-
mede/tahrik Hakka ait acaib hikmetler ve garip srlar vardr. Anlaylarn
ounluu, bu srlara ve hikmetlere ulaamaz; Hakkn bildirmesi olmakszn
akllar, bunlarn mhiyetlerini idrk edemezler, nefisler bunlara muttali
olamazlar."
Konev, bu durumu sadece Kur'an ve ilh kelm iin byle dnmez; ona gre
Hz. peygamberin hadislerinde de her kelime belirli bir maslahat ve gaye iin
zikredilmitir. nk Hz. Peygamber, "cevamiu'l-kelim"dir ve onun szlerinde de
anlamsz ve abes bir kullanmn olmas mmkn deildir. Bu balamda,
Konev'nin zellikle Krk Hadis erhinde pek ok rnek zikredilmitir.
Bylelikle Konev'nin naslara yaklamnda iki temel noktay tespit etmi olduk:
Bunlardan birisi, her yetin birden fazla mnya sahip olmas ve bunun btn
varlklarn yaplarndaki genel bir ilkenin tezahr olmas; ikincisi ise, varlkta ve
zel olarak da naslarda tam bir hikmet ve nizmn bulunmasdr. Bu da,
Konev'ye gre, alemdeki nizm ve hikmetin ilh kelmdaki tezahrdr.
lahi kelm, z gerei zahir ve btn anlamlara sahip ise, bu durumda doru
mnnn hangisi olduunu nasl anlayacaz? Konev, bu noktada hocas
bn'l-Arab gibi, bir eit "zhirilii" benimser: Buna gre metnin yorum
erevesini belirleyen ey, dildir. Konev, yle demektedir: "Kur'an'm nazil
olduu dii, mnlarn, er' emir ve haberlerin zarfdr." Bir insan dilin snrlarn
tamadi srece, diledii her anlam yetlerde bulabilir: "Kur'an'da bulunan
herhangi bir kelimenin dilde eitli mnlar var ise, btn bu anlamlar Hak
tarafndan kast edilmitir. Herhangi bir kimse, Hakkn kelmna dair Kur'an'm nazil
olduu dilin gerektirdii bir ey syleyip, kesin seri kurallar da bununla
elimezse, bu yorum haktr ve Allah'n irde ettii eydir."
u halde Konev, ilh kelmn yorumunu, esasta iki eye balamaktadr: Birincisi,
dil hkmleri, ikincisi ise, "kesin ser" kurallar. Bunun ardndan ise, "ikincil" kaytlar
gelir ki, bunlar yete en "uygun" mnnn hangisi olduunu belirtir. yle
demektedir: "Kelimelerin baz anlamlar, baz yet ve srelerdeki balamlarnda
daha uygun ve karinelerden aa kan eitli nedenlerden dolay daha
mnasip olabilir; bu karineler arasnda, nzul sebepleri, yetin, kssann ve
hkmn siyak ve sibak/balam, veya muhataplarn ve onlarn nclerinin
daha yaygn ve mehur olan anlam dikkate almasn vb. zikredebiliriz." 3[3]
Eserin Tercmesi
Sadreddin Konev'nin gerek Fatiha Suresi Tefsiri'nde ve gerekse dier

eserlerindeki slubu ve dili, anlalmas zor, ar bir sluptur. Bunun balca
nedeni, mellifin gerekletirmek istedii gayesiyle ilgilidir. Bu gaye, sflerin
3 [3] Sadreddin Konevi, Ftiha Suresi T efsiri, z Yaynclk: 9 -20.

tecrbe ve mahedeleriyle elde ettikleri bilgileri bir "bilim" olarak ortaya
koymak ve bu bilimin nesnel kaide ve llerini tespit etmektir; baka bir
ifadeyle, varln btn katmanlarnda geerli bu kaidelere gre bu tecrbe ve
keifleri tahlil etmektir. Bunu yaparken de Konev, pek ok kavram retmektedir;
ikincisi, retilmi kavramlar da biline-gelen anlamlarndan farkl anlamlarda kul-
lanmaktadr. stelik Konev'nin kulland kavramlar, sadece sflerin rettikleri
kavramlar deil, ayn zamanda zellikle filozoflarn olmak zere "ehl-i nazar"m
rettii kavramlardr. Konev, baz ifadelerinde bir kavram mterek anlamyla
kullanrken, bazen de kavram ve dil dzeyinde sfler ile dier ilim mensuplar
arasndaki benzerliin tam bir yanlg olduundan sz eder. Dolaysyla, btn
bu karklk iinde kullanlan kav ramn gerek karln bulmak, son derece
glemektedir.
Konevi, eserlerinin muhataplarnn "sekinler", "sekinlerin Sekinleri" olduunu
belirtir. Bu nedenle kulland dilin herkes tarafndan anlalmayacann
farkndadr ve bu konuda okuyucusunu da ikaz eder. Bir anlamda Konevi,
manevi tecrbelerini "ehil" olmayan insanlardan gizlemek iin -Ibn'l-Arabi'nin
ifadesiyle- "iaret" ve "remiz" dilini seen sfler gibi, nesriyle zel bilgilerini
gizlemek istemitir.
Btn bu glklere ramen, imkan lsnde metni anlalr klmaya altk,
uzun cmleleri bldk, kavramlar Konevi'nin btn eserlerini de dikkate alarak
doru evirmeye altk.
Bu tercmede, Abdlkadir Ata'nm yaynlam olduu metili esas aldk. 4[4] Ata,
tahkiki yaparken esas merinde bulunmayan baz balklar ilave etmi, biz de
yararl olaca dncesiyle bunlar tercmeye ekledik. Bu balklarn Konev'ye
ait olmad zellikle dikkate alnmaldr. Bunun yan sra, ilk blmlerde daha
ska olmak zere, gerekli yerlerde bir takm aklamalar ilave ettik. Bu
aklamalarn da metni anlamada yararl olabileceini mit etmekteyiz. Bu
aklamalarn bir ksm, Fatiha Tefsiri'nin eitli blmlerinden, bir ksm ise
Konev'nin dier eserlerinden alnmtr.
Sadreddin Konev zerinde ilk ve nemli aratrma, Prof. Dr. Nihat Keklik Bey
tarafndan 5[5] yaplmtr. Bununla birlikte, Konev'nin her hangi bir eseri Trke'ye
evrilmi deildir. Fatiha Tefsiri, Konev'nin Trke'ye kazandrlan ilk eseridir,
niyetimiz, Konev'nin yukarda zikrettiimiz; btn eserlerini Trke'ye
kazandrmaktr. Bu eserlerin, Tasavvuf-Fel-sefe-Kelm alanndaki almalara
nemli katklar salayacan mit ediyoruz.
Bu vesileyle,, doktora tez konusu olarak Konev'yi neren ve Konevf nin eserlerini
tercme etmem iin tevik eden hocam Prof. Dr. Mustafa Tahral Bey'e;
tercmeyi okuyan ve yararl eletirilerde bulunan mer Trker'e; dizgideki
emeinden dolay Hsniye Karaer hanm'a; tercmelerin yaymlanmasm-daki
tevik ve ilgilerinden dolay hocam Do. Dr. lhan Kutluer Bey'e ve z Yaymahk'm
deerli yneticilerine ve alanlarna teekkr bir bor bir bilirim.
Bu almayla, byk mutasavvfn fikirlerinin anlalmasna bir nebze olsun
kat kda bulunabinrsek, mutlu olacaz.
Ekrem Demirli
18-01-2002
4 [4] 1970, Matbaa-i dar't-telif.

5 [5] Sadreddin Konev'nin Felsefesinde Allah-Kainat ve nsan/stanbul, 1967.
Maltepe6[6]
GENEL GR
Rahim Ve Rahman Olan Allah'n smi le!
Alah, bata Efendimiz Hz. Muhammed ve onun ailesi olmak zere/ sekin
kullarna merhamet/salt eylesin.
Ya rabbi! Nimet verdin, tamamla, izhr ettin, umumiletir.
Hamd, en mahrem gaybmm izzet perdesinde, btn olan Allah'a mahsustur.
Bylelikle Hak, mphemlemi, gizlenmi, kapsam, zahir olmu ve tecell
etmitir. Bunun ardndan, aklam, izhr etmi, sslemi ve bildirmitir; yaratmay
dilemi ve karar vermitir; tedbir etmi ve tafsilletirmi; takdir ve kaza et mitir;
hkm vermi ve emretmitir.
Sonra, ynelmi, kemle erdirdii insan kendi mertebesinin suretine gre
yaratm, dzenlemi, l vermi ve takdir etmi, en gzel kvam giydirmitir.
Onu ne de gzel giydir-mitir!
Nimet vermi, takdir etmi, kemle erdirmi, ilerin yneticiliine ve beynn
kurallarna o insan mlik yapmtr. Bylece, gizli, rtl ve mcmel olan eyleri
aklam, bylelikle de o, kuatan ve aklayan bir imam, esrar ve cem'
mertebesi ve de nurlarn ve glgelerin madeni olan en byk Umm'I -kitab ze-
rine gvenilir bir koruyucu olmutur.
Ne kadar da yce, byk, nurlu ve gzeldir!
O Subhan'a ham ederim ki: O, kendisinden kendisine hamd etmi, kulu da
"cem" ve "ahadiyet -i vdd/sevgisinin birlii"nin diliyle O'na hamd etmitir; nk
bu hamd, en yce, en kapsaml, en zahir ve en mil hamddr.
O'na krederim; bu kr, Allah'tan gelen nimeti A llah ile gren kimselerden
olmay mit eden bir insann krdr; bununla birlikte kul, tam olarak acizliinin
farkndadr ve zikredilen hamd makamn mahede etmektedir: nk bu, en
stn, en kmil, en nemli ve faziletli krdr.
Allah'tan dileim udur ki: Katndaki en erefli isimlerine ve en ulv tecelllerinden
ortaya kan nimetlerinden olan rahmet ve ikramlar, Hz. Peygamber
Efendimize, onun ailesine ve mmetinden onun ilmine, hallerine makamlarna
vris olan sekinlere srekli aksm! Bu duay yaparken, ihsanndan duamn kabul
edilmesini mit etmekteyim. nk O, kendisinden bir ey istenilenlerin en
cmerdidir; bu nedenle O, icabet eder, cmerte verir, ikramn peyderpey
gnderir, ihsan eder ve datr. 7[7]
Amacn Aklanmas
zellikle Allah yolundaki kardelerim/ihvan- ilhyyn, genel anlamda da onlara

ve hallerine inanan ve kendilerini sevenler topluluu! Bu ulv hitabn hedef kitlesi
sizlersiniz ve bu vgye deer armaan, sizleredir.
Biliniz ki: Allah teala, kendisine dair marifet ve mahede ile tahakkuk
etmemden sonra, ezel inayeti ve ihsanndan kaynaklanan minnetinden

7 [7] Sadreddin Konevi, Ftiha Suresi T efsiri, z Yaynclk: 25-26.
bendesine isimlerin ve hakikatlerin bilgisinden; vcdun ve yaratklarn
srlarndan dilediklerini ve istediklerini ikram etmitir. Bu ikram, O'nun cmertlii
lsnde deil, aksine kabul ve ehliyete, "ilh nemalara taarruz/hcum"dan
ibaret olan tevecchn ihlasma ve niyetin temizliine gredir: nk Hakkn
cmertlii, smrlanamayacak veya takyit edilemeyecek veya bir gayeye varp,
belirlenemeyecek kadar byktr.
Bu balamda, Hakkn kuluna olan ikramlarndan birisi de, btn mhim ilimleri
ieren yce kitabnn baz srlarna onu muttali klmasdr.
Allah, kuluna unu gstermitir: Bu kitap, gayb ve ehdeti birletiren mertebede
ilmin ihata ettii eylerin hkmyle boyanm olarak, rde ve kudret sfat lar
arasnda gerekleen gayb bir mcadeleden/mukaraa zuhur etmitir. Fakat bu
zuhur, mertebe ve mevtinin gereine; kitabn muhatabnn durumu, hali ve
vaktinin tabilik ve istilzam yoluyla kendisini belirle-yiine gre gereklemitir.
Binaenaleyh kelm, hakikati ynnden mcerret olsa bile, geli yolunda
zikredilen iki sft m/kud-ret ve irde hkmn kendisinde birletirdii ve ehdet
alemindeki zuhuru da bu iki sfat a bal olduu iin, adeta bu iki sfat tan
meydana gelmi/mrekkep gibidir.
Buna gre, kelmn irde sfat na mensup oluunun nedeni, onun
konuann/mtekellim maksad, irdesinin srr, mazhr, ulatrcs ve taycs
olmasdr. Bu nedenle kelm, konuann iinde gizli olan eyleri, iiten ve
dinleyen herkese ibraz eder.
Kelmn kudret sfat yla ilikisi ise, ilh ve kevn tesir iin bir "alet" olmas
ynnden sabittir. Bunun iin icat/yaratma, mn ve suret olarak ya da her
ikisiyle birlikte "Kn/Ol" szne bal olmutur. Dolaysyla, bu nemli srra dikkat
ekmek amacyla, onun iin "tesir" anlamna gelen "Kelm" kelimesinden bir isim
tretilmitir.
Ardndan u hkm, btn kelm sahiplerinden ortaya kan kelmlara sirayet
etmitir: Her kelm, sz edilen nispetlerin/irde ve kudret hkmyle zuhur
edebilir, zuhur ederken de, konuann dernunda bulunan eylerle ve
konuurken veya tabiatnda kelm sahibine hkim olan halin gerektirdii
hkmle boyanmtr; daha sonra, kelmn mertebelerini, hkmlerini ve srlarn
ortaya kart acak bilgiler vereceiz.
Hak, sureti itibaryla byk olan ilk alemi, isimlerinin ve Ka-lem-i esma'ya (Kalem-
i a'la) tevdi edilmi ilminin nispetlerinin suretlerini tayan bir kitap yapmtr;
suretiyle kk alem olan insn- kmili ise, isim ve msemm/isimlendirilen
mertebelerini birletiren "orta" bir kitap; aziz Kur'an' ise, mahlukun Hakkn sureti
zerinde yaratldnn aklaycs yapmtr, bylelikle yaratlmdaki gizem ve
suret ve mertebesinin srr kendisiyle ortaya kar.
u halde Aziz Kur'an, insan ile zuhur eden kemlin zelliklerinin aklayc nshas
olmutur.
Fatiha suresi ise, Kur'an'm eksiksiz ve noksansz nshsdr. Btn tli nshalar,
ilkinin muhtasar olduklar gibi, ayn ekilde Fatiha suresi de, ulv nshalarn
sonuncusu olmutur.
lh-kll kitaplar, asl-ilk mertebelerin saysna gre be tanedir. Bunlarm ilki,
zuhur eden her eyi kuatan nran-ilm8[8] gayb mertebesidir. Mcerret
mnlar, ilm-esm9[9] nispetler bu mertebeye aittir.
Bunun mukabili, zuhur ve ehdet mertebesidir. "Byk kitap" diye isimlendirilen
kevn varln zahiri ve dier sur trler /teahhusat - suriyyebu mertebeye aittir.
ncs, cem-vcd, gizleme-ilan mertebesidir. Bu, "orta", mertebedir. Bu
mertebenin sahibi, insandr. Bu orta mertebenin sanda bir mertebe vardr ki,
bu mertebe nceki gayb ile bu mertebe arasnda bulunur ve bu mertebenin
"orta" mertebeye nispeti daha gl ve tamdr. Bu mertebenin kitab, ruhlar
alemi ve de korunmu ve mhim Levh-i mahfuzdur. Bu orta mertebenin solunda
bir mertebe vardr ki, bu mertebenin ez-Zhir ismine ve ehdet alemine nispeti
daha yakndr; buras, nebilere inzal edilen kitap ve shifelerin mertebesidir.
O halde, sz konusu drt kitap 10[10] , insann perdelenmi mertebesine ait
hkmlerin denizinin nehirleridir. Dier tafsil-varlk mertebeleri ise, bu ulv
esaslarn arasnda ortaya karlar. nk asl nispetlerin ve bu nispetlere tabi
olan isimlerin hkmleri, ulv-ana mertebelere baldr. Sz edilen tabi-isimler,
mlk,
melekt ve ceberut alemlerinde tasarruf ederler.11[11]
Varlklarn trleri ise, isim ve sfat larn srlarnn mazhrlardr.
Binaenaleyh, kim bu be mertebeden herhangi birisinin maz-hr olursa, "Kuds"
mertebesinde o kiinin bu mertebeye nispeti yakn olur. nk bu asl-
mertebenin o ahstaki hkm 12[12] , daha ak ve daha zahir olur; onun kelm
ve Haktan bu mertebe ynnden gelen hitap, daha gl ve daha salamdr.
Bu be mertebeden her birisinin, rabbani bir kemli vardr ki, bu kemlin hkm,
insan-mazhrnm onu kabul etmesine gre ortaya kar ve devam eder.
Kimin makam dairenin orta noktas olup da, kenarlarn zalim cezbelerinden
emin olursa -Hz. Peygamberimiz gibi- o kiinin kelm, hkm ynnden daha
umumi olur.13[13] Bu kiiye inen tenezzller de, ihata asndan daha byk, ilim
8 [8]
Konev, genellikle, bu gibi ikili veya bazen l terimleri isim veya sfat tamlamas olarak kullanr. Bu terimler, bazen bir mertebenin veya
varln farkl ilevlerini tanmlarlar. Burada, iim-nurn diye isimlendirilen "gayb" mertebe, Hakkn kendi isim ve sfatlarn bildii ilh ilim
mertebesidir. Bu mertebe, ayn zamanda Hakkn eyann hakikatlerini de bildii mertebedir. Burada Konev, ilim ile nr arasnda bir zdelik
kurmaktadr ki, bunun nedeni, ilim ile nr, bunun mukabilinde ise cehalet ile zulmet ya da karanlk arasndaki ilikidir. Konevi, ilmi "varlk
tecellsi" veya sadece "vcd" ile de zdeletirir. Bylece eyann ilh ilimde bilinmesi, onlarn "adem/yokluk" halinden i lh ilimde "sbt"
haline getirilmeleriyle ayn srece verilen isimdir.
9 [9]
Bu mertebe, vahdet-i vcd stlahnda "taayyn-i evvel" veya "vahidiyet"
mertebesi diye isimlendirilir ve bu mertebede Hak, kendi gaybmda ms-tehlek olan isim ve sfatlarn birbirinden temeyyz etmi halde bilir.
10 [10] T evrat, ncil, Zebur ve Kur'an.
11 [11]
Konev, ilh isimleri iki ksma ayrr: Bunlarn bir ksm, asl-ana simler-
dir. Bunlar, hayt, irde, ilim ve kudrettir. Bunlarn dndaki isimler ise, say olarak snrszdr. Hakkn isimlerinin sonsuz olmasnn nedeni
veya bunun neticesi, varlklarn sonsuz olmasdr: nk, Konev'nin de belirttii gibi, varlk trleri ilh isimlerin ve sfatlarn mazhr ve
suretleridir.
12 [12]
Bu komi, Sadreddin Konev'nin varlk anlaynn en nemli ynlerinden birisini tekil etmektedir. Btn varlklar, ilh isimlerin
mazhrlari olduklar gibi, her varlk ilh mertebelerden bir isme dayanr. Bu isim, o varln Tanr ile olan ilikisini belirledii gibi, bu isim de
o varlkta tasarruf sahibidir. Bu isim, o varlk iin "rabb- has" diye simlendirilir. Bu h isim, ayn zamanda o varln Tanr'y bilmesini de
temin eder. Bu y-,ij nyle Konev, ilh isimleri Tann'nn bilinmesinin "anahtan/miftah" sayar.
13 [13] Konev'nin burada ifde ettii dncesi, varlk ve zuhur meselesini en iyi bir ekilde akland "ayna" sembolyle daha anlalr hale
geebi-lir. Konev'ye gre, zuhurun gayesi T anr'nm kendi sfat ve isimlerini bir "ayna" mesabesindeki bir mazhrdagrmek istemesidir.Btn
alem T anr iin bir ayna olduu gibi, alemdeki her bir tr de, kendi kabiliyet ve istidad oranmca T anr'nm herhangi bir ismi nin kemlini
yanstan bir aynadr. Burada Konev, gne ve gne nlarnn yeryzn aydnlat mas ile, T ann'nn tecelllerine -ki aslndabutecelltektir-
mazhr olan varlklar arasnda bir iliki kurar. Buna gre, yeryznde gnei en iyi alan ksm, gnein tam hizasnda buluna n ksmlar oiduu
asndan daha kapsamldr, nk o, btn mertebelerin hkmlerini mildir
ve onlar ihata eder. u halde, hi bir ey, bu kiinin makamnn ve tasarrufunun
hkmnn dnda deildir.
Bu makamn baz srlan vardr ki, ikrar ve inkr dolaysyla gizlenmilerdir; bu srlar,
vakitsiz aklanmalar ve mahallerine ulamayacaklar korkusuyla, kendi
yerlerinde braklmlardr. Bu srlarn ifa edilmesi caiz olsayd, bunlar size aklar,
yetlerini sizlere okurdum. Fakat, Allah teala'run "nsanlara indirilen eyleri
kendilerine aklaman iin" (Nahl, 44) deyip de, "kendine indirilenleri" veya "sana
indirilen btn eyleri" demeyii gibi ilh iaretlerin ve hikmetlerin srr, bunlar
aklamay engellemi, ilh ikz dikkate alp, bu noktada susmak art olmutur.
Sonra, kul bu srlarn hazinelerine vkf olup, bu srlardan Allah'n perdesini
kaldrmay diledii eyleri rendiinde/istida, artk elde ettii bilgiyi ifde
etmesini ve bildirmesini gerektirecek -srr izhr etmek iin- Hak ynnden bir
sebep grmez; bu srr izhr etmek iin -Allah'a hamd olsun- bir arzu da duymaz.
Bylelikle de, susmay ve gizlemeyi tercih eder; ilh yardm ile gizlemenin
hkm, aklamaya egemen olur.
Bu kiinin hali, byle devam etmitir; ta ki, Hak onun "niyet gerekesini/daiyet'1-
azm", kendisine ynelmek zere Hakta sefer (seyr-fillah), Hakkn cmertliinin
nefhalanna taarruz ve kalb vehiyle Hakka dnmek asndan, bir kez daha
yeniler. Bu tevecch indinde -tevecch nedeniyle deil 14[14] Hak, o kiiye yeni
bir "fetih" baheder; basiret gzn -fetih dolaysyla deil- kendisiyle
yenilemitir.15[15] verdii nimete kr yerine getirmek iin "kyam"m, tam
anlamyla bundan aciz olduu iin, "kuud/otu-ru" yapmtr. Ayn zamanda,
kitabnn bilgisinin srlarndan bu kitabn pek ok bablarnm/kap kilitlerini aacak
eyleri bu fethin kapsamna koymutur.
Ardndan, bu srlardan bir ksmn ilh yoldaki kardelerine ve Ebrr'a aklamak
iin, bereketi parlak bir niyetle dernu "hak" ile hareketiendirmitir; Allah'n
ihsanndan bu niyetin getirebilecei skntlardan korunma mit edilir.
Bylece kul, bu niyetini gerekletirmesi iin Rabbndan hayrlsn nasip etmesini
talep/istihare etmitir. Bunu yaparken de, bu niyet sayesinde kendi katnda salih
bir rn ve baki bir kelime yaratmasn mit eder.16[16]
gibi, T an-r'nm tecellsini tam olarak alabilmek de varlk dairesinin merkezinin hizasnda bulunmaya baldr. Bunun zdd ise, "etraf yeni
kenarlarda bulunmaktr. Konev'ye gre bu mertebenin sahibi, baka bir ifdeyle ilh mertebe dairesinin tam hizasndabulunan kimse,varln
gayesi ve nihai hedefi olan insn- kmil, yani Hz. Peygamberdir. Dolaysyla, onun kelm de dier varlklara gre daha gl ve etkilidir.
14 [14] Konev, T ann'ya herhangi bir ekilde "zorunluluk" yklememek iin Hakka tevecch ilh bilgilere ulamann bir vesilesisayp,bunu
bir zorunluluk olarak grmemek iin dikkatli br slup kullanmaktadr. Buna gre, ayet "Ba" harf-i cenine kullanmolsa,tevecchn herhangi
bir ekiide T anr'nn ikramnda tesir edeceini belirtmi olabilirdi, bunun yerine Konev "inde't -tevecch" diyerek sebeplerin sadece"vasta"
olduklarn belirtmi olmaktadr.
15 [15] "Bilei ba kesknletirdii gibi, tevecch de basireti keskinletirir. Basiret keskin ve temiz olduunda, baktakesmekuvvetiyaratt
gibi, Allah basirette de bir "fetih" yaratr" (Abdlkadir Ata).
16 [16]
Abdlkadir Ata, bu noktada Konev'nin ilh srlarn bir ksmm saklamay tercih etmekle eyhi Ibn'l -Arab'yle elitiini iddia
etmektedir. nk ona gre tbn'l-Arab, sfnin nai olduu bilgileri muhataplarn durumunu dikkate almadan izhr etmitir. Bunu teyitiin
de bn'l-Arabfnin yle bir ifdesini aktarmaktadr: "Rical'de (:sfler) herhangi bir ayrm yoktur. Onlar bilgileri ortaya koyarlar, hi kimseyi
ondan mahrum etmezler. nk onlar bilirler ki, herkes bu ilimlerden sadece kendi ehliyeti orannd a nasiplenebilir. Bu ise, Allah katndan
olan bir anlaytr. Onlar, ilh ahlaka uyarak, bu ilimlerde dallete decek ve ya hidyete ulaacak kimseleri dikkate almazlar."
Ata, bu ifdeyi bn'l-Arabi'nin el-Abadile isimli eserinin Abdullah b. Salih b. Abdlhamid'den sz edilen blmden aktarmaktadr. Bunun
ardndan se, ayn eserden baka bir rnek vermektedir: "Racul, ilimde ebed olarak bast edilmitir/mebsut." Bunun ardndan bn'l-
Arabi'nin Kur'an'm muhataplarnn inkr edip veya kabul edip etmeyilerini dikkate almadan kendisini izah ediiyle sflerin tavrlarn
kyaslamaktadr. Bkz. caz'l-beyan, s. 102.
Allah'n ad ile balyorum. 17[17]
Giri
Bu giriin, gizli bir sr, ak bir emrin hkm ve ulv nispetler dolaysyla, iermi
olduu baz hkm ve srlarn zlerini tarif: Bu hkm ve srlar, ulu'l-elbab'n
ruhlarnn gdasdr.
Kul demitir ki: Allah'n yardmyla -sz uzatmadan ve geni aklamalardan
sakndktan sonra- ifdemde ima ve iaret ve de ketm/gizleme ve ifa dilini
birletirme niyetindeyim. Bu konuda, hkim ve alim Rabbime uyacam ve
O'nun meiyetiyle doru yolunu/srt -i mstakim takip edeceim. nk Hak
teala, zellikle bu surede olmak zere, kendi kelmnda byle yapm, bylelikle
veciz olsa da her mn ve suretin ilmini bu sureye dercetmitir.
Allah nasip ederse unu mit ediyorum: fdeme, mfessirle-rin, mtefekkir olan
ve olmayan nakillerin grlerini katmayacam. Dil bilgisinin icap ettirdii ve
lafzlar ile bu lafzlarn kalplar, zarflan ve meskenleri olduklar mnlar arasndaki
"irtibat" ynnden artrd eyler, bu kaydn dndadr. Aksine ifdelerimde,
sfat larn mktesep ve noksan neticelerinin yerine ilh-zat hibelerle
yetineceim.
Rabbmdan hilyesini dsturum, ahlakn iarm klmasn niyaz ederim. Umarm ki,
zel/ihtisas kullar arasna katlrm, btn ilerde irk tuzandan ve ihlas
iddiasndan kurtulmak nasip olur.
Kukusuz ki, Allah, her eit hayrn sahibi; icabet ve ihsann ehli ve velisidir. 18[18]
Gaybi Kelmn Rknleri
Biliniz ki -Allah sizlere izah etsin-: Mebdisi, sebepleri ve illetleri olan herhangi bir
eyin tam olarak bilinmesi/tahakkuk, o eyin sebeplerini ve mebdisini bilmekle,
usullerine ve baml olduu sebeplere vkf olmakla gerekleir. Bu zeti
yazmadaki ama, "mm'l-Kur'an", yani "Kur'an'm asl" diye isimlendirilen Fatiha
suresinin baz srlarn aklamak olunca, ncelikle onun ilk aslndan balamak
gerekti.
Bu kitabn, yani Kur'an'm okunur ve yazlr olmas itibaryla, bitiik ya da mfret iki
ila be harften oluan harfleri vardr. Buna gre bu harflerin dzenlenmesiyle
kelimeler; kelimelerin dzenlenmesiyle yetler; yetlerin dzenlenmesiyle de
sureler ortaya kar.
Dorusu, Konev ile lbn'I-Arab arasnda bu noktada bir gr ayrl olduunu ileri srmek, yanl bir deerlendirmedir. Geri bn'l-Ara-
bi'nin aktarlan ifdelerinden bu gibi br zlenim almak mmkndr. Ancak bizzat bn' -Arab, sflerin eitli nedenlerden bilgilerini gizle-
diklerini veya sadece kendilerinin anlayacaklar bir dille bunlar ifde ettiklerini belirtmektedir: "Allah, mahlukatm yaratt zaman insanl
eit eit yaratmtr. Alim vardr, cahil vardr, insafls, inats vardr.
Zalim ve mazlum vardr. Hkim ve mahkum vardr. Hkmeden ve hkmedilen vardr. Kendisini Allah'a kullua adam, vehb-iilhyolundan
Allah' bilen ehlulah'a kar ekilci alimlerden daha kat ve edit kimseler yaratmamtr. Vehb-i ilh, kendilerine Allah'n yaratkla-rndaki
srlarn bah eder. Kitabnn anlamlarn, hitabnn iaretlerini onlara akiar. Onlarn bu insanlara kar durumu, Firavunlarn peygamberlere
kar durumu gibidir. Ha byle olunca, arkadalarmz iaret diline ynelmitir. Onlarn Allah'n kitabm zahlar,hakikat vefaydalanlamlarn
yorumu olsa da, iaretlerden ibarettir. Bu iaretleri, Kitabn kendi dillerinde nazil olduu dilcilerin bilgilerine ve genel anlayaarzetseler bile,
hepsi kendilerine racidir. Allah onlar iin Kur'an'm iki vehini birletirmitir." (Bu konuda geni bilgi ve deerlendirmeler iin bkz.Arap-lsam
Kltrnn Akl Yaps, Muhammed Abid el-Cabiri, s. 383 vd.; Kitabevi, 1999) Aslnda bu tavr, btn tasavvuf tarihindegenelbir olguolarak
gzkmektedir. Bu balamda baz sfer, ehil olmayanlara ilh bilgileri ve srlar sylemeyi eletirmilerdir.
Bu drt rkn -ki bunlar harfler, kelimeler, sureler ve yetlerdir-, ahadyet
zelliine sahip olan gayb kelmn mazhrlar, onun zuhurunun menzilleri,
deryasnn nehirleri ve nurunun ualardr.
Bunlar, yani bu rknler, lafz ve kitbet/yaz mertebeleri asndan kelmn
nclleri olsalar da, kendi stlerindeki asllara nispetle fer durumundadrlar. Bu
asllar, sadece daha nce iaret edilen be mertebenin srrn idrk eden,
ayrca, zahr, btn, had ve matlam srrna muttali olan kimse bilebilir.
Bu ve baka sebeplerden dolay, bu asllara dikkat ekmem; kitabn, kitabetin,
kelmn, harflerin, kelimelerin srrn aklamam gerekmitir. Bunlarn yan sra,
dier mebdiyi, sebepleri, bunlarn nemli tabilerini ve yakn levazmn
aklamam gerekmektedir.
Kelm, tahkikte19[19] , ilmin bir nispeti veya bir hkm veya ona tabi bir sfat -nasl
istersen yle syle- olduu iin, daha nce taahht et tiim gibi, ilim ve ilmin
mertebelerine; kll ve zel konularna (:mteallakat); hkmlerine ve
llerine; ilim yollarna ve ilmin almetlerine; ilmin nurlarnn mahalleri olan
maz-hrlarma iaret etmem gerekmektedir. Allah'n izni ile, btn bunlara vkf
olacaksn.
te, ncelikle kll kaideleri kapsayan bir giri takdim ediyorum. Bu girite unlar
ele alacam: ilmin srr, mertebeleri ve zikredilen levazm; asl ve ilk esm 20[20]
mertebelerin srr; hkmde bunlar takp eden mertebeler 21[21] ; izaf ve mutlak
gayblarn srr22[22] ; ehdet mertebesi ve ehdetin gaybten ayrlmasnn srr;
ehdet ve gayb mertebelerinin birbirleriyle taayyn; Hak ve masiva/Hakkm
dndaki eyler arasndaki farklln/temey-yz bilinmesi; Hak ve kevn
mertebeler arasndaki mterekliin bilinmesi ve bu mterekliin hkmleri ve
srlar23[23] ; nefes-i Rah-mn'nin24[24] srr ve mertebesi; vcd varlklara nispetle
en byk "nm'l-kitab" olmas ynnden nefes-i Rahmnf nin "byk kitab"tan
ibaret olan alemdeki hkmnn bilinmesi -ki, vcd varlklar, harfler, rabbani
kelimeler ve kll-kevn hakikatlerdir-; nefes-i Rahmn'nin insan makama, onun
harflerine ve kelimelerine nispetle hkmnn bilinmesi; icadn balamasnn ve
hub-b sfat n25[25] sudurunun srr; gayretin srr; ahadiyet makamndan zuhur
eden taksim; hareketi, kast ve talebi bilmek; zuhura ve izhra sebep olan emrin
bilinmesi; keml ve noksanl bilmek; kelm, harfleri ve mahreleri bilmek;
noktalan, rab, bunlarn kl-l mertebelerini, ina ve te'siri bilmek; cem ve
19 [19] "T ahkik", kelime anlamyla bir eyin gereinin aklanmas, aratinl mas demektir. Ancak, Konevf'nin terminolojisinde"tahkik" daha
zel bir anlam tar ve kmil sflerin ulatklar! nihai bilgileri ve bunlardan oluan ilme verilen bir isim haline gelir. Bu balamda , Konev
"ilm-i tahkik" ten sz ettii gibi, bu ilmin mensuplar da "muhakkiklerdir", ayn -ca Konev, "tahkik" kaidelerinden de sz eder. Bukaideler,
Konev'ye gre, sflerin mahede ve keiflerinde elde ettikleri bilgileri deerlen diren bir miyar mesabesindedir. Bu ynyle, "tahkik"
kelimesinin zel bir ilim dal anlamnda kullanlmasn bn Sebin'de de grmekteyiz.
20 [20] T aayyn-i evvel mertebesi, isim ve sfatlar mertebesi.
21 [21] Varlk mertebeleri, birbirleriyle asl-fer ya da tabi-metbu ilikisi iindedir. Buna gre bir alt mertebe, kendisinden ncekimertebeyetabi
olduu gibi, kendisinden sonraki mertebeye nispetle de metbu mesabesindedir.
22 [22] Mutlak anlamda gayb mertebesi, La-taayyn mertebesidir ki, bu mertebeye dair hi bir bilgi sz konusu olamaz. Bunun dndaki
mertebeler ise, kendisinden nceki mertebeye gre izaf gayb veya ehdet diye isimlendirilir.
23 [23] Hak, Konev tarafndan Vcd- Mutlak diye isimlendirilir. Buna gre, Vcd- Mutlak'm belirli varlk mertebelerinde snrlanmasve
taayyn etmesi, izaf varlklar meydana getirir. Konev, zellikle Miftah'I -gayb'-da belirttii gibi, hi bir ey kendisinden btnylezt bir
eyi meydana getiremeyecei gibi (zellikle, tahkik kaidelerinden ikincisi bu meseleyle ilgilidir), hi bir ey kendisinin ayn olan bir eyide
meydana getiremez, nk byle bir ey bir eyin kendisini tekrarlamas, elde olann retilmesi demektir ki, bu totolojidir. u halde,alem ya
da izaf varhk, Hakka baz ynlerden benzer, baz ynlerden ise ondan farkldr.
24 [24] Nefes-i Rahman, Vcd- Mutlak'tan eyann hakikatlerine yaylan var hk tecellsidir. Bu tecell, btn varlklar arasndamterektir ve
her bir varln hakikati, bu tecellyi kendi istidat ve kabiliyetine gre "kabul" eder.
25 [25] "Ben bilinmez bir hazine idim, bilinmek istedim/ahbabt ve halk yarattm ki onunla bilineyim" hadisinden tretilen vevarln balangc-
n ve gayesini ifde eden bir terim.
terkiplerin srr; fiil ve infiali keyfiyetler; beer tasavvurlar ve mertebeleri; ifde ve
istifde ilmi; anlatma ve aktarma aralar; uzaklk ve yaknln srr; idrki
engelleyen perdelerin srr; ilme ulatran yollarn srr ve bunlarn ksmlar,
almetleri, sebepleri; vastalarn srr, bunlarn ispat edilmesi ve ortadan
kaldrlmas; kll mertebelerin hkmlerinin birbirine sirayet etmesinin srr; bu
mertebelerin altndaki czlerin ihata ve hkmdeki taalluk asndan
farkllklarna gre birbirlerine sirayet etmeleri; tafsil mertebede olan ve sonra
gelen tabinin, kll mertebede ve nce olan metbu-ya tabiliinin aklanmas;
mnsebetlerin srr; deime, ekillenme ve kaynamann/iltiam srr; isimlerin ve
bunlarn isimlerinin bilinmesi; kll benzerlikleri bilmek; misllik, benzeme, te-
tabuk, tetabukun srr; sonradan gelenin ncekine tabiliinin srr ve bunun tersi
-bu, isimlerin nshalar olan ilh kitaplara nispetledir; kevn varlklarn nshalar
ve bunlardan meydana gelen ve terekkp eden eyler ki, bunlar, onlarn
dnda deildir; insn- kmilin mertebesinin srr; bir kitap ve cami bir nsha ol-
mas itibaryla insn- kmilin zelliklerinden sylenmesi gerekenler; fetih ve iki
kitapta hkim olan miftahlar/anahtarlar: iki kitap, byk kitap ve muhtasar kitap
ve bunlarn ierdikleri eylerdir. Bunlardan fat iha suresine mahsus olanlar; kayt,
tayn ve tlakn srr; iki taraf26[26] birletiren berzahlarn srr; kll ft ihlerin sonlan;
cevamiu'l-kelim ve ilh esrar.
Bunlara ve benzeri konulara Allah'n izni ile vkf olacaksn. Ben, Allah'n ifdesini
kolaylatrd eyleri, aratrma ve dnme neticesi olmadklar iin "zet" bir
ekilde sunmay dnmyorum; bunun yan sra, nakli ve dirayeti birletirmeyi
de dnmyorum. Bu nedenle bu balklar -ki genel konusu, bu n giritir-
ortaya koyarken, kitabn balangcnda zikredilen fasllar ve blmleri takip
etmek eklindeki yaygn adeti benimsemedim.
u da bilinmelidir ki: Baln zikrettiim konularn dndaki meselelerden ise,
Fatiha hakkndaki aklamann gerektirdii ekilde ve bu zetin tahamml
edebilecei lde ksa deinmeyle sz edilecektir. Bylelikle dnen kimse,
bu kaideler sayesinde bu surenin srlarnn aklamalarn renir ve surenin gizli
nurlarnn gneleri kendisini aydnlatr.
Binaenaleyh, bu bilinmezi inceleyip, srlarn ve mnlarn ortaya kartmak
isteyen kimsenin unu yapmas gerekir: Bu kii, onu harf harf, kelime kelime
dnp, sonlarn balarna balayarak, ortalarn balanglarna ve sonlarna
ilhak ederek surede dercedilmi srlar bir araya toplamas gerekir. 27[27]
Manev yap sisteme kavuup, kelmn rhaniliinin sureti zihni mertebede
somutlatnda, insaf ve ibret gzyle ve de dirayet ve basiret sahipleri gibi
bunu inceler. Bu durumda, bu muhtasarda ifde edilmi garip srlar ve ilimleri
bilir; ince anlam ve iaretleri renir. Bunun ardndan kii, elde ettii hayr ve
fayda karlnda Allah'a hamd etmelidir; bir doru balamn veya kendince
uygun bir yorumunu bulamad herhangi bir eksiklik ve yanllk grrse, kendisi
kabul edemese dahi bunun mmkn olabileceini dnp, Allah Teala'nm u
yet -i kerimesini aklnda tutmaldr: "Her ilim sahibinin zerinde bir lim vardr.28[28]
26 [26] Mutlakhk ve mukayyetlik ya da Varln mutlak ve izaf ynleri; bu, imkn ve vcb diye de ifde edilebilir.
27 [27] Konev, son derece sistematik sluba sahip bir sfdir. Onun slubunun bir zellii, kitabn sonunu bandaki konuya balamas
konusunda ska yapt ikzlar ya da daha nce zikredilen herhangi bir kaideye atf yaparak "daha nce tahkik kaidesindezikrettiimizgibi.."
ifdelerle srekli bir kaide ve genel sistem ierisinde grlerini aklamasdr.
28 [28] Bu noktada Konev, tasavvufun zel meseleleri karsnda insanlarn benimsemeleri gereken genel bir tavr nermektedir.Bunagre,bir
insan mnevf bir yetkinlik derecesine ulap, okuduu eyleri tam olarak zihninde yerletirdiinde bunlar zerinde dnmelidir. Bu
nk Allah'n ilmi, belirli bir mizanda snrl olamaz veya len bir kanun ile zabt
edilemez.
Bununla beraber, beeriyet eksiklikler mahallidir. Eer bir eksiklik sz konusu
olursa, o beeriyetten ve mahede sahibinden kaynaklanmaktadr; yoksa bu
eksiklik, mahede edilenden veya "varid"den kaynaklanmaz. Bu balamda,
imam-arifin bir ifdesinde zikredilen "Suyun rengi kabnn rengidir" deyii, tam bir
ifadr.
Kukusuz ki Allah, en iyi yntem ve yola ulamay nasip edendir. 29[29]
Vaad Edilen Giri
Aratrma Yntemi
Bu giri, bir takm klli kaideleri iermektedir. Bu kaidelerin bir ksm, baka bir
takm kaidelerin anlalmasna yardm ederken, btn ise, zellikle Fatiha
suresinin baz srlarnn aklanmasn tekeffl eden bu satrlarn ierdii ve pek
ok akim ve idrkin aina olmad klli hakikatleri, garip ilim ve srlar olmak
zere, Hakkn kelm ve kelimelerinin anlalmasna yardm eder. Bu ilim ve srlar,
idrkten uzak olmalar, ulvlikleri ve srlarnn gizliliinden dolay akl ve idrklerce
bilinemezler. nk, bunlara sadece alkanlk perdelerini yrtan ve basiret
gzlerinden tabiat rtleri ve inan hkmlerinin kalkm olduu insanlar
ulaabilir. Ayrca, bu hakikatlere, hakknda iyiliin takdir edildii ve ilh inayetin
kuatt kimseden bakas ulaamaz. Bylelikle ilhi inayet, bu insan baar ve
minnete ulatrp, rabbinin "kab- kavseyn ev edna/bir ok kadar veya daha da
yakn"30[30] makamna ulatrd kimsenin mirasndan nasibdar eyler.
Bu kaidelerden her birisi, temel hakikatler ve ilh ilimlerle ilgili meseleleri
kapsamaktadr. Bunlarn bir ksmnn "er' deliller" ile, bir ksmnn "nazar deliller",
dierlerinin ise zevke ve kefe dayanan "burhanlar" ile tespit edilmeleri
mmkndr; kefe dayanan bu burhanlara, "nran" mkaefeler ile ve de ak
ve kmil zevklerle tahakkuk eden hi kimse itiraz edemez.
Her gurubun, doruluunda ittifak edip, kabul ettikleri baz usulleri ve
nclleri/mukaddem vardr ki, bu usul ve ncller, o kimselerin dayandklar ve
ba vurduklar mizanlardr.31[31] Buna gre bu usul ve ncller bu guruba
dnmenin neticesinde herhangi bir fayda veya menfaat elde ederse, bundan dolay Allah'a hamd etmelidir. Nitekim yette, "Ki m hayr
bulursa, Allah'a hamd etsin ve kim bir eksiklik bulursa bunu kendinde arasn" denilmektedir. Fakat insan, bu sre sonunda kendisine gre
yanl olan ve doru bir tevilini bulamad bir takm sonulara ularsa, bu durumda da bunlar hemen inkra yeltenmemelidir . Aksine,kendi
bilgi ve grn mutlak hkim ve otorite saymayp, bunlarn da olabileceini kabul et melidir. Benzer ifdeleri bn'l-Arab ve Abdlkerim
e-Cili'de de grmekteyiz. Ibn-Arab, muhakkik sferin itikad meseleler hakkndaki grlerini izah ettikten sonra, sradan bir mmine
ayet bu fikirleri kabul edemiyorsa, en azndan bunlar inkra yeltenmem esini tavsiye eder. bn-Arab, ilimleri, ak ilimler, hal ve ahval
ilimleri ve nihayet esrar ilimleri diye e ayrp her birisi hakknda takmimas gereken tavr be-lirtttikten sonra, esrar limlerikarsndagenel
nsanlarn ve aklh-lebb kiilerin tavrn yle olmas gerektiini belirtir: "Bu gibi bilgileri veren kiinin bilgilerinin genel insanlarca/avam
kabul edilmesinin art, bu kiinin 'masum' ve 'sadk' olmasdr; bu, genel insanlarn o kiinin verdii bilgileri kabul etmesinin artdr.Akil-
lebb ve kendisine hayr iste-yen/nash kimse ise, bunlar reddetmez, fakat unu syler: 'Byle bir bilginin olmas veyaolmamasmmkndr.'
Kendilerine 'masum/peygamber' olmayan birisi byle bilgiler/esrar getirdiinde btn akl sahiplerinin byle hareket etmesi gerekir;geribu
kiinin verdii bilgiler, znde doru olabilirler. Fakat bu bilgileri iiten kimsenin o kiiyi tasdik etmesi gerekmedii gibi, yalanlamas da
gerekmez, bunun yerine hkmsz kalr/tevakkuf. ayet bu bilgileri tasdik ederse, herhangi bir zarara uramaz. Bu kii, akim mmkn grp,
eriatn da hakknda sustuu herhangi bir bilgi getirirse, bu durumda bu bilgiyi asla reddetmememiz gerekir; aksine onu kabul etmede
muhayyer davranrz." (Geni bilgi iin bkz. el-Ftht'1-mekkiyye, c. 1,140-41 (Osman Yahya Ner).
30 [30] Necm suresinde, Hz. Peygamberin mirac ve ilh huzurda bulunuunu anlatan yete telmih yaplmaktadr: "En yksek ufukta iken
dorulmu, sonra da yaklap inmitir. te o zaman aralar iki yay aras kadar, belki de daha da yakn olmu, o srada da Allah, kuluna
vahyedecei eyleri vahyetmitir." (Necm, 9-10)
31 [31] Sadreddin Konevfnin tasavvuf tarihindeki konumunun ve tesirinin tam olarak anlalabilmesi iin, burada zikrettii "her gurubun kendi
asl ve ncileri vardr" ifadesiyle mesela ilk dnem nemii klasiklerden birisinin yazar olan Kueyri'nin "her gurubun kendisine zg
mensup her hangi bir muhakkik tarafndan tam olarak kabul edildiinde, bu kii,
bunlardan sahih kyaslar ve yetkin deliller oluturabilir ki, bu usulleri benimseyen
kimseler, bu deliller ve kyaslarda kendisine itiraz edemez; nk bu usuller, o
gurubun mizan ve mi'yardr.
Bu durum sabit iken ve i akladm gibi olmakla beraber, bu kaidelerde
zikredilen ve bundan sonra gelecek meseleleri -ifdelerinde byle bir yntemi
benimseyen kimseler gibi- er' veya nazar ve zevk deliller ile ortaya koymaya
almadm; fakat Allah takdir etmise, yazarken bu delillerden zikrettim. Bunu
da, perdeli kimseleri meseleye sndrmak, tereddt sahibi zayf kimseleri teskin
ve bu bilgilere ortak olanlara da hatrlat mak iin zikrettim.
Fakat , giriin banda bir blm takdim ediyorum, bunda nazar akln
mertebesine, aklclara ve fikrin sahibini ulatraca nihai noktaya dikkat
ekeceim; bylelikle, fikrin imknlarnn eksiklii, srr, neticesi ve gayesi bilinir.
Binaenaleyh bu kitaba ve bunun gibi ehl-i tarkin ifdelerine vkf olan kimse,
unu tam olarak idrk eder/tahakkuk ki: Fikr delillerde ve cedelci takrirlerde
herhangi bir fayda ve are bulunsayd, nebiler, resuller ve Hakkn hccetlerini
ayakta/kaim tutan ve onlarn taycs olan veliler, bu delillerden ve
yntemlerden yz evirmezlerdi; bu veliler, nebilerin ve resullerin vrisleridir. 32[32]
Bununla beraber, zikrettiimin dnda bir takm engeller daha vardr ki, bunlar
ifdelerimde sz edilen yntemi takip et memi engellemilerdir.
Bunlardan birisi udur: Ben, Allah'n kitabn tefsirle ilgili ifdelerimde "cedel" ve
"fikir" mensuplarnn tarzn, zellikle de bir hadisin sakmlmasmi belirttii tarz
tercih etmedim.33[33] Bu hadis, udur: "Her kavim, bulunduklar hidyet yolundan
ancak cedel ile saparlar." Ayrca, yet -i kerime'de Allah teala yle
buyurmaktadr: "Bu misli sana ancak cedel olsun diye verirler." (Zuhruf, 58)
Byle bir yntemden uzak durmamn bir sebebi de, eserimin "veciz" olmasn
istememdir.
Bu balamda baka bir sebep ise, bu hitabmn ncelikli muhataplardr. Bunlar,
Ehlullah'tan ve Hakkn has kullarndan olan muhakkikler ve onlar sevip,
kendilerine ve hallerine inanan temiz, nrlanm kalb ehli, selim ftrat 34[34] ve
parlak akl sahipleridir. Onlar, sabah-akam rzsn umarak Rablerine dua
ederler35[35] ; temiz bir gnlle sz iitir ve en gzeline tabi olurlar 36[36] ; bundan
nce ise, idrk melekelerini "cedel", "niza" vb. gibi zelliklerden temizlerler ve
Hakkn cmertlik nemalarna hcum ederler ve O'nu gzetirler 37[37] ; Hakkn aziz
stlahlar vardr" [ Bkz. Kueyri, Risale, s. 179 (T er. Sleyman Uluda)] ifdesini karlatrmak bir fikir verebilir. Kueyri, tasavvufun fkh
ve hadis gibi Is-am ilimlerinin yannda bir "lim" olarak var olabilmesi iin "kendi stlahlarnn" varlm delil gstermitir; buna karn
Konev ise, stlahlarn yan sra "usul ve ncllerden" sz etmektedir. Bylece Konev'nin tasavvuf tarihindeki abas vekatks,tasavvufun
tam anlamyla bir "ilim" olarak ina edilmesinde ortaya kmtr.
32 [32] Konev, pek ok eserinde herhangi bir meseleyi "akl" veya "kef" veya "ser" deliller ile ortaya koyar. Binaenaleyh buradaki tavr,
zellikle bu kitaba zg bir durumdur; bununla birlikte daha sonra da grcce-i gibi yeri geldiince her delili de kullanmaktan geridurmaz.
33 [33] Konev, "cedel"i sadece, sf bilgi veya mahede iin zararl grmez; bunun yan sra cedel, Konev'ye gre "gerek felsefe" iledeeliir.
nk gerek felsefe de yntem olarak cedeli benimsemez ve cedel felsefenin yetkinlemesinin ardndan daha sonraki bir dnemdeortaya
kmtr.
34 [34] "Selim ftrat"Konev'nin ska atf yapt bir terimdir. Mesela bn Sina'dan sz ederken "ya ftratnn selimligiveyatasavvuf yolunaslk
etmesiyle bizim bu iade et tiimiz gr dile getirmitir" (zellikle, Na-sireddin T us ile yazmalarnda bu ifde sklkla geer) demektedir.
Burada, ftratn selimligi kavramnn dayand daha derin bir varlk ve nefs tasavvuruyla kar karya olduumuz bellidir. Buna gre nefs,
z gerei ilh bilgileri doru telakki edecek bir yapdadr, ancak nefsin bu bilgileri kabul edemeyii, arz ve dnyadaki haytnda ortaya
kan bir durumdur.
35 [35] "Nefsini sabah akam rzsn isteyerek Rablarna yalvaran kimselerle bir tut" (Kehf, 28) yetine telmih yaplmaktadr.
36 [36] "eytana kulluk etmekten saknanlara ve Allah'a ynelenlere mjde var. Sz dinleyip en gzeline uyan kullarm mjdele.Bunlar,Al-
lah'n kendilerine hidyet ettii kimselerdir; akl sahipleri de bun lardr." (Zmer, 17-18) yetine telmih yaplmaktadr.
37 [37] "Hakkn cmertlik nefhalarma taarruz ediniz" hadisine telmih yaplmaktadr.
kat ndan kendilerine gzken eylerin, kimin eliyle ve hangi isim
mertebesinden38[38] belli bir vastayla veya vastasz olarak ulatma/varid
bakarlar ve en gzel edeple O'nu dinlerler; bazen Rablerinin genel mizan ile,
bazen ise zel mizan ile bu varidi deerlendirirler 39[39] , fakat kendi akllarnn
mizan ile lmezler.
Binaenaleyh bu zelliklere sahip kimseler, sahih zevklerin neticelerinden
faydalanan kimselerdir. Ayrca onlar, sarih keif ilimleri ile bezenmilerdir. Bu
zellikte bir insan muhatabmz olduunda, "nazar takrr"lere ihtiya duymayz.
Bu kimse, ya "ortak" tr, basiret gzyle haberi ve haber verileni birletiren "as"a
muttali olduu iin, verilen haberin doruluunu bilir.
Ya da bu kii, sahh ftrat ye imn sahibi bir mmindir, kalbi saf ve temizdir;
tabiatnn ve de mahalde (kalb) yerlemi eitli ilgi ve meguliyetlerinin neden
olduu ince perdenin ardndan iittii haberin doruluunu bilir. Kalbteki bu ilgi
ve meguliyetler, o kiinin sz konusu bilgiye ulamasna engel olmazsa da, tam
bilgi/keml-i istida sahibi olmasn engellerler. Bu kimse, kefe istidat sahibidir,
idrke ehildir, iittiinden faydalanr, imn nuru ile mhede/iyn makamna
terakki eder.
te bu nedenle tembih ve iaret ile yetinilmi, tembih ve iaret geni aklama
ve izahlara tercih edilmitir. Bu konuda da, Hak-km peygamberine ynelik
kelmnda ve kendisine olan emrindeki yntemi tercih edilmi ve
benimsenmitir: "De ki: hak Rabbi-nizdendir dileyen imn eder, dileyen kfir
olur." (Kehf, 29).
Hak, peygamberine, syledii ve haber verdii her konuda mkellef ve
muhatap olan her bir fert iin bir mucize gstermesini veya mutlak delil/hccet
ortaya koymasn emretmemitir. Geri Hz. Peygamber, bunu yapmaya kadir
idi, nk o, susturucu ilh delillerin ve apak gerek yetlerin sahibi idi; ayrca,
Hz. Peygamber, cevamiu'l- kelim zelliine sahip olan ve "evvelkilerin ve
sonrakilerin/gemi ve gelecek mmetlerin" ilimlerinin bahsedildii kimsedir.
stelik Hz. Peygamber, eitli zamanlarda, eitli insanlara kar ve de
dierlerine nispetle basit meselelerde mucize gstermi ve kesin deliller ortaya
koymutur.
"Ehl-i fikir" olmakla birlikte ilk hkimlerin/filozof de byle davrandklar rivayet
edilmitir. Onlarn adeti, halvet, riyazet ve benimsemi olduklar "eriat"
kaidelerinin gereine gre dav ranmakt. Binaenaleyh, herhangi bir mesele
kendilerine aldnda maslahatn gerektirdii lde onu mrit ve
talebelerine aklarlard.
Fakat , sz edilen filozoflarn bu bilgiyi talebelerine aktarmalar, "burhan" takrir
ile deil, "hatab" dille olurdu. Eer, kendilerince makbul bir maslahat, ifde
ettikleri hususa dair "burhan" getirmelerini gerektirirse, onlar da bu delili ortaya
koyarlar ve dncelerini delillendirirlerdi; aksi takdirde, sadece talebelerine
sylemek istedikleri eyleri ifde etmekle yetinirlerdi. Bu durumda, herhangi bir
itiraza yeltenmeden bunu kabul eden talebe, bu bilgiden yararlanr; iinde
38 [38] Her varlk, ulhiyet

mertebesinden bir isme istinat ettii gibi, o isim ay n zamanda o varln T anr hakknda bilgisinin de nihayetidir;
ayrca, T ann'dan gelen her trl bilgi ve varidat, o isim vastasyla kendisine ular.
39 [39] Abdlkadir Ata, genel mizann "eriat", zel mizann ise "zevk bilgi" olduunu belirtmektedir. Ancak, burada ilh isimler v e Zt
arasndaki ilikiyi dikkate aldmzda, T anr'nn isimleri vastasyla tecell eden zel bir fiili ile isimlerinin toplamyla ortaya kan f iilini
dikkate alabiliriz. Bu durumda Rablerinin zel mizan, T anr'nn isimlerinden herhangi birisinin hkm; buna karn genelmizan ise,Tanr'nn
btn isimlerinin toplam olan ulhiyet mizandr.
kuku bulunan veya herhangi bir itiraz ileri sren talebeye ise, bu hkimler cevap
vermezler, onu kendisiyle ilgilenmeye, hakknda kuku duyduu meselenin kesin
bilgisini de riyazet ve kalbini temizlemekle Tanr katndan aratrmaya sevk
ederlerdi.40[40]
ilk filozoflarn bu tavn, Aristoteles devrine kadar byle devam etmitir.
Bundan sonra ise, "cedel sanat" ortaya kmtr. Cedel sanatnn kullanl,
"Meailer" diye isimlendirilen Aristoteles ta-kipileriyle balamtr.
"Sebepler"den bilgi alan ve "vastalar"a ynelen aklcla-rm/ehl-i fikr ve teemml
tavr byle ise, Hakkn nuru ile aydnlanp, O'nun hidyeti ile doru yolu bulan
insanlarn durumu nasl olabilirdi ki? Onlar, peygamberin getirdii gerek eriat
ile slk ederler ve iki risletin "kandil"i vastasyla Rablerinden bilgi alrlar; bu iki
rislet, melek ve beer risletlerdir. Ayrca onlar, her hangi bir kevn vasta veya
nceden belirlenmi bir bilgi arac veya aba olmakszn da Rablerinden bilgi
alrlar.
Nitekim Hak, Hz. Peygamberimiz hakknda byle haber vermitir: "Sen okuma ve
imn nedir bilmezdim. Fakat biz onu bir nr yaptk, o nur ile kullarmzdan
dilediimizi hidyet ederiz." (ura, 52). Allah, baka bir yet -i kerme'de ise yle
buyurmutur: "Sen bundan nce bir kitap okumam ve onu elinle yazm
deildin. Aksi halde inkarclar pheye derlerdi. Hayr Kur'an, kendilerine ilim
verilenlerin gnllerine yerlemi apak yetlerdir." (Ankebut, 48-49).
ite bu gibi tam zevk, "hak ilim" ve "doru nr" diye isimlendirilmitir, nk bu
ilim, gaybn srrn kef eder, her trl ek ve pheyi ortadan kaldrr.
imdi de, fikir ve nazar burhanlarn mertebesini, bunlarn gayesini, erbabnn
durumunu, buna dair srlan ve ilmi nkteleri aklayan bir mukaddimeyi -ilh
hccet diliyle- ksaca zikredeceim. Bunun ardmdan da, ehlullaha gre sahih
ilmin -ki, nazar ve dier ilimler bu ilmin ksm hkm ve srlarndan ibaret tir-
mhiyetini aklayacam. Bu ilim nedir? Nasl elde edilir? Hkm nedir? Eseri
nedir?
Bunun ardndan ise -Allah'n izniyle- daha nceden vaat ettiimiz hususlar
zikredeceiz.
Byle bir mukaddime, ilmin srrn, mertebelerini ve aklanmas vaat edilen
meseleleri izah eden bir giriin art olmasayd, bunu burada sunmaz, byle bir
takrir tarzn da benimsemezdik. Fakat bu mukaddimeyi takdim etmemizin
sebebi, "perdeli" kimselerin dikkatini una ekmektir: Aklclarn, "hccet", "ya-kn
ilmin gereklemesinin zellii ve art" grp, kesin ilme ulatrmada "en kmil
metot" diye benimsedikleri tarzdan sarf- nazar etmemizin nedeni, o yntemi ve
onun mhiyetini bilme-yiimiz deildir. Bunun nedeni, o yntemin
kapasitesinin/felek azl, meydana getirdii afet ve skntlarnn ise okluudur;
baka bir neden ise, Hakkn kmil kullan ve inayetinin ehli olanlar adna tercih
ettii yntemi esas almak ve ona uymak niyetimizdir. 41[41]
40 [40] Burada Konev, mahede ynteminin nemini ifde ederken olduka iddial bir gr ileri srmektedir. Bu yntemin ortayakonumasi
ncelikle bunun kar gr saylabilecek burhani grn eletirisine dayanmaktadr. Konev, peygamberlerin adetinin ispatlamak,deliller
ortaya koymak, tartmak, cedel yapmak olmadn belirtir ve bu konuda yetlerdeki slubu delil gsterir. Bunun ardmdan ise,dahaiddiah bir
ekilde, bizzat felsefenin bile aslnda byle bir ynteme sahip olduunu ileri srer. lk filozoflar, Konev'ye gre, tam anlamyla "cedel"den
uzak duran kimselerdi. Onlarn felsefe bahislerini ortaya koyular, anlatmak ve aklamak eklindeydi; yoksa onlar, insanlarlasreklitartan
ve ce-deli bir bilgi yntemi olarak gren kimseler deillerdi. Konev, felsefe tarihinde bu ilk yntemden kopuun tam anlamylaAristoteles'ten
sonra ortaya ktn ve buna neden olanlarn ise cedeli bir bilgi yntemi olarak ortaya atan Meailer olduunu ileri srmektedir.
Nazar Delillerin Tutarszlklar/Tehft42[42]
Kardeler! Allah, kurbiyetine mazhr olmu kullarn dost edindii gibi sizleri de
dost edinsin! Bahisler zerine na--zar deliller getirip, yerletirmek ve bunlar fikir
dzeyinde phelerden, cedel dzeyinde ise itirazlardan salim olacak ekilde
akl delillerle ispat etmek, mmkn deildir.
nk nazar hkmler, erbabnn idrk aralarna gre deiir. Bu idrk
aralar, idrk sahiplerinin tevecchlerine tbidir. Tevecchler ise, akide, eilim,
miza ve mnsebetlerin farkllna baml oan maksatlara tbidir. Bunlarn
dndakiler ise, gerekte/nefs'1-emr "kabiliyet" mertebelerinde ve onlarn
istidatlarna gre oalan ve taayyn eden esma tecelllerinin eserlerinin
farkllklarna tabidirler. Bunlar, maksatlar ortaya kartrlar ve itikat ve
eilimlerde hkm sahibidirler; fikir ve itikat ehlinin nefisleri, bu eilim ve
inanlara arzu duyar ve onlarla bezenirler.
nk tecelller, vahdet kaynanda ve "hazretu'1-kuds" mertebesinde
"vahdaniyet/birlik" zelliindedirler ve "heyula-n" zellik tarlar. Fakat bunlar,
gelilerinde, kabiliyetlerin istidatlarnn ve bu istidatlarn tabi ve ruhan
mertebelerinin hkmleriyle; ayrca, mevtinlerin, vakitlerin ve bunlara tbi hlle-
rin, mizalarn, cz sfat larn ve rabbani emirlerin gerektirdii eylerin
hkmleriyle boyanrlar.
Bu rabbani emirler, ilk ilh vahiy ile ulv suretlere, bu suret lerin ehlinin ve
bunlarda grevli olanlarn ruhlarna tevdi edilmilerdir. Bylelikle, bu tecelllere
bakan kimse de, eserleri farkllat iin tecelllerin de gerekte oaldn
zanneder, hlbuki durum byle deildir.
te, zikredilen sebeplerden dolay, nazari akl mensuplar akl dncede ileri
srdkleri artlarda, fikirlerinin gereklerinde ve ulatklar neticelerde gr
ayrlklarna dmler, farkl dncelere ulamlardr. Binaenaleyh, bir ahsa
gre doru olan, dierine gre yanl; birisine gre delil olan ey, dierine gre
phe olmutur.
Bu insanlar, her hangi bir konudaki tek bir hkmde bile gr birliine
varamamlardr: Her guruba gre "doru", kendisinin doru bulup, tercih et tii
ve mutmain olduu eydir.
Her hangi bir delile grnrde bir problemin sirayet etmesi, zorunlu olarak, o
delilin yanl olduu ve bu delille ispat edilmek istenilen meselenin gerekte
doru olmad anlamna gelmez. nk, biliyoruz ki: doruluunda hibir
kukunun bulunmad pek ok ey vardr ki, bunlarn sahih olduuna dair
herhangi bir delil ortaya koyamayz.
Burhanlar ile ispat edilmi pek ok mesele grrz ki, bir gurup bu meselelerin
doruluuna kesin olarak kanaat getirmitir. Bu gurup ve kendileriyle ayn
ada yaayan insanlar, bu burhanlarn nermelerinde bir bozukluk ve yanllk
veya delillere zarar veren bir zayflk grememiler, bylelikle bunlarn "bedi-h
burhanlar" ve "yakn ilimler" olduklarn zannetmilerdir.
Bir mddet sonra, ayn insanlar veya kendilerinden sonra gelen kimseler, bu
nermelerin bir blmnde veya hepsinde yanllk bulunduunu anlamlar,
42 [42] "T ehaft" kelimesi Konevfnin eserlerinde zikredilmez. Bu isimlendirme eseri tahkik eden Ata'ya aittir Bununla birlikte,bublmdeileri
srlen fikirler ve slup, "tefht" teriminin kendisini artrd Gazli'yi hatrlatmaktadr.
bunlardaki yanll ve bozukluu/fesat ortaya koymulardr. Bylece de, bu
burhanlar tezyif eden ve deerlerini dren problemlerle karlamlardr.
Ardndan, bu burhanlar zedeleyen problemler de tartlmtr: Acaba bunlar,
sadece bir phe midirler veya bu burhanlar-daki hkm gibi sahh midirler?
Acaba, burhanlar eletirenlerin hli, daha nceden bu burhanlar kabul
edenlerin hli gibi midir?
nk, bu burhanlar inceleyen ve benimseyen kimselerin melekeleri/kuvvet,
daha nce akladmz gibi, birbirlerinden farkldr; ayrca, baz
aratrmaclarda uzun bir sre sonra bu delilleri zayflatan bir gr ortaya
kabilir veya byle bir ey beklenebilir. Bununla birlikte bu uzun sreden nce,
bu delilleri dncelerinde kullanp, bu burhanlara balanan kimselerin hata
etmi olduklar mehul kalr.
Baz insanlarn bu ynden hata etmi olmalar mmkn ise, btn insanlarn hata
etmesi de mmkndr. Eer hata/galat, bunun farkna varlmas veya baz
insanlarn bazen hatal veya bazen de doru delillere gvenmesi sz konusu
olmasayd, din ve mezhep mensuplar arasnda veya baka konularda
herhangi bir gr ayrl olmazd.
te, gr ayrlklarnn varl, iaret edilen sebeplerden kaynaklanmaktadr.
Baz aklclarn/ehl-i nazar mutmain olup, benimsedikleri ve kendilerince doru
saydklar bir eyi benimsemek, muhaliflerinin dncelerini benimseyip, stn
saymaktan daha geerli ve ncelikli deildir, iki veya daha fazla eliik gr
telif etmek | de mmkn deildir, nk iki grten birisi, mesela, dierinin
inkr ettii bir eyi ispat gerektirebilir. Bu durumda, bu iki dnceyi uzlatrmak
mmkn olmad gibi, her ikisini beraberce benimsemek de mmkn deildir.
Bu grlerden birisini dierine tercih, tercih edenin elindeki bir burhana
dayanyor olsa bile, her iki fikir de ayn durumda ve ayn hkmdedir, nitekim
daha nce bunu belirtmitik.
Eer bu dncelerden birisini benimsemek her hangi bir burhana
dayanmyorsa, tercihi gerektiren bir delil olmakszn bu dnce dierinden
stn saylmtr/tercih bila-muraccah. Bu durumda ise, fikirlerin neticeleri ve
nazar delillerle kesinliin bulunmas ve kesin kanaatin gereklemesi mmkn
deildir.
Hal byle iken, nazar ve delil mensubu olduklarn iddia eden insanlarn ou,
ifde ettiimiz hususu kabul etmekle beraber, pek ok konu hakknda ilerinde
bir kesinlik bulurlar. Bu insanlar, bu meselelere dair bilgilerinde kuku duyma
gcne sahip deillerdir; onlar, bu delilleri kabul etmiler ve mutmain
olmulardr.
Bu insanlarn bu deliller karsndaki durumlar, bir adan, zevk
mensuplarma/ehl-i ezvak, bir adan da nclleri kabul edip, neticede kukulu
davranmakla akl karsnda vehim mensuplarna /ehl-i evham benzemektedir;
bu noktada, gizli bir sr vardr ki, muhtemelen daha sonra bu srra iaret
edeceim. 43[43]
Ehl-i Nazarda "Fikir Kanunu"

Aklclar/ehl-i fikir, bavurulacak fikr kanun zerinde eit li alardan gr
ayrlna dmlerdir, bu gr ayrlklarn ylece tespit edebiliriz:
Birincisi, baz karineler zerindeki gr ayrlklardr. Baz karineler, bir gurup
insana gre netice verirken, bazlarna gre ise ayn karineler baarsz
kalmaktadr.
kincisi, zorunlu olmadklar hlde baz hkmlerin zorunlu olduuna dair hkm
vermede dtkleri gr ayrldr.
ncs, kanunun nazar ksmnn bedih bir esasa dayanmas ve selim
ftratlarn ilimleri elde etmede kaf olup, kanundan mstani kalmas ynnden
bir kanuna ihtiya olup olmad veya byle bir kanundan mstani kalnp
kalnamayaca noktasndaki gr ayrlklardr.
Aklc/ehl-i fikir insanlarn zikrettiimiz bu konularda pek ok gr ayrlklar
vardr. Bunlar ortaya koyacak deiliz: nk amacmz dikkat ekmek ve iaret
etmektir.
Fikr kanunu savunan kimselerin benimsedikleri baka bir gr ise, evleviyet ve
ihtimalin faydasn savunan kimselerin balandklar dncedir. Bu insanlar,
unu iddia etmilerdir: Biz, kesin olarak, insanlarn pek ok meselede pek ok
hataya dtklerini grmekteyiz, bundan sonra da, ayn durumun ger-
eklemesi mmkndr. Binaenaleyh, az saydaki insann fikr kanundan
mstani kalmas, pek ok insann ona muhta olmasn engellemez.
Evleviyete gelince: Bunu, kendilerine itiraz ynelten kimselere cevap
balamnda zikretmilerdir: tirazclar, unu ileri srmlerdir: Sizler, kanunun iki
ksma, yani zarur ve nazar ksmlara ayrldn, nazar ksmn ise zarur ksmdan
elde edildiini kabul ettiniz. Buna gre zarur, bu kanundaki ilimleri elde etmede
yeterli ise, dier ilimlerin elde edilmesinde de yeterli olmas gerekir. Aksi hlde,
mktesep cz, baka bir kanuna ihtiya duyar.
te onlar, bu itiraza yle cev ap vermilerdir: Btn metotlar
kullanmak/kuatmak, kiiyi hataya dmekten korur. Bylelikle, fikr kanuna
muhta olmak, ihtiyatl bir i olmaktadr.
Baz insanlarn selim ftratlar sayesinde, bazlarnn ise aba olmakszn sadece
kendisine mahss ilh yardm ile pek ok konudaki fikirlerinde isabet etmi
olmas, baka insanlarn bu kanuna ihtiyacn ortadan kaldrmaz. Buna rnek
olarak, ftraten air olan kimse ile, l/aruz ile iir yazan kiiyi veya ehirli-ecnebi-
ye nispetle Nahiv ilmine ihtiya duymayan bedeviyi verebiliriz.
Tahkik ehlinin lisanyla deriz ki: Selim bir zeka ve ftrat sahibi olmasndan dolay
fikir kanunundan mstani olduunu kabul ettiiniz aznln, Haktan ilim alan,
O'nun cmertlik denizinden beslenen ve Vcdunun esrarna muttali olan
kimselere nispeti, mizana muhta olan ounluun nispeti kadardr; nk
ehlulah, "azn az"dr.
Aklclarn kyaslarmdaki dayanak/umde, burhandr 44[44] . Burhan ise, "inn" ve
"limmf'dir. Burhan'm z ve esas da, orta terimdir. Onlar, orta terimin burhan ile
elde edilmediini kabul et milerdir; orta terim, bir tasdik deil, tasavvur
kbilindendir.
44 [44] Burhan, "yakin" ncllerden oluan kyastr. Bu ncller, bedihf eyler olabilecei gibi, vastal kesin bilgilerden de oluabilirler.Birinci
ksm, "zaruryat" ikinci kismdakiler ise "nazariyat"tr. Burhandaki orta terim, byk terimin kk terimle balantsnn i lleti olmaldr.
Bununla birlikte bu orta terim, bu nispetin varlnn hariteki varlnn illeti de ise, bu durumda o "limmi"dir; hal byle deilse,budurumda
ise "irinidir." (Bkz. erif Crcani, et -T arifat)
Btn bu sylediklerimizden u sonu kmaktadr: Mizann bir blm,
mktesep deildir ve mizann mktesep blm, mktesep olmayan
blmnden meydana gelmektedir. Bu durumda, aklclara ve ehl-i nazara
gre kesin ilmin kendisine bal olduu ve de iin ve asln umdesi durumundaki
burhann z, mktesep deildir. Bunun yan sra baz eyler vardr ki, bunlarn
sahh veya fasitliine dair it iraz geersiz klacak bir "burhan" dzenlemek/tertb
imknszdr; aksine her delile, hasmn kabul ettii bir takm itirazlar yneltilebilir.
Bununla beraber, insan ve kendisinin dndaki pek ok kimse, bu durumun
(hakknda burhan getiremedii, ancak doru olduunu bildii bilginin) doru
olduunda hi bir kuku duymaz. te bu, "sahh ilim vehbdir, mktesep deildir"
dediklerinde zevk ehlinin ve mezheplerinin durumudur.
Bu insanlar, unu ileri srerler: Hakkn katndan telakki yoluyla elde ettiimiz ve
hakknda nazar burhan getiremediimiz bilgilerimizde, hibir kimse bizi kukuya
dremez. Bu bilgiler hakknda bizde hibir tereddt ve kuku
bulunmamaktadr. Zevk ehlinden buna ortak olanlar, bu bilgilerimizde bize
muvafakat etmektedirler. Siz ise, sadece burhanlarn ncllerindeki bozukluu
/halel idrkte bazlarnzn kusurundan dolay birbirinize muvafakat etmektesiniz.
Bu burhanlar, bu girite sebebini akladmz gibi, muvafakat mevzusu olan
konularn ispat iin getirilmilerdir.
Ksaca, u ortaya kmtr ki: Herkesin nihayette mutmain olduu bilgiler,
herhangi bir kesb delil olmakszn, o kimsenin kendi zevkine gre doruluu
ortaya kan ilimlerdir, bylelikle o kii, o bilgiden tatmin olmaktadr. Bu kii ve
dncesinde ve bilgisinin kaynanda kendisine ortak olan kimseler, o bilgilerin
doruluuna hkmederler. Bu bilginin dayana ise, o kiinin tatmin bulduu
eydir /mteallak45[45]
Artk, geriye unu tespit etmek kalmtr: Acaba, kabul edilip, hakknda doruluk
hkm verilen bu ey gerekte/fi-nefsihi, sz konusu kimsenin inand gibi doru
mudur, deil midir?
Bunun cevab udur: Bu durum, sadece gerek bir keif ve ilh bildirmeyle
bilinebilir.
Bylelikle, u kesinlemitir: Herhangi bir kukunun bulunmad yakn ilmin, fikri
kanun ile ve nazar burhan ile elde edilmesi zordur.
Bununla birlikte, gerekte/nefs'1-emr doruluklar ve kabul edenlerinin
nazarnda kukulardan salim olmalar itibaryla burhanlarla ispat edilen eyler,
doruluk ve yanllklarna dair herhangi bir kesin delilin/burhan
bulunmayndan dolay ihtimali i ve tereddtl olan eylere nispetle son derece
azdr.
Hl byle iken, unu syleyebiliriz: Eyay, sadece burhan yoluyla bilebilmek, ya
mutlak anlamda veya pek ok durumda imknszdr.
Basret ve selim akl sahipleri iin, sahh bilginin elde edilmesinin iki yolu olduu
ortaya kmtr: Birisi, nazar ve istidlal ile "burhan yolu"; dieri ise, kef sahibi iin
btnn tasfiye ve Hakka iltica ile gerekleen "iyan/mahede yolu". Bunlardan
nazar yntemin durumu, nceki ifdelerle netlemitir, ardndan ikinci yol da
belli olmutur. Bu yol, soyutlanma/taarri ve tam muhtalk/fakr, "lbb/akl"
45 [45] Bylelikle doru ve yanl, insann itminan duygusuna balanm olmaktadr. Bu noktada Gazli'nin "tevatr" saysnn tespitiileilgili
grlerini hatrlayabiliriz. Gazali, bu saynn insann tatmin bulaca ve inanaca bir say olduunu belirterek, baz objektif kriter vekarineler-
le birlikte, meseleyi kiinin psikolojik dnyasna irca eder (Gazli'nin ifdeleri ve genel deerlendirmeler iin bkz. Arap-slam Kltrnn
Akl Yaps, Muhammed Abid el-Cabiri, s. 161 vd.)
kevn ilgilerden, ilimlerden ve kanunlardan btnyle boaltarak Hakka
ynelmekten ibarettir.
nsan, slnn balangcnda tek basma bu ikinci yolu gerekletiremez. Bu
nedenle, bilgide kendisinden nce olanlara ve Hakkn yoluna slk eden
kmillere uymas/ittiba gerekir. O kmiller, vuslat yoluna dalmlar, gaye ve
amaca ulamlardr. Bunlara rnek olarak, resulleri verebiliriz: Allah, onlar
emrinin ve irdesinin tercmanlar, ilminin ve inayetinin mazhrlar yapmtr.
Binaenaleyh, onlarn hllerine, ilimlerine ve makamlarna kmil anlamda vris
olan kimselere, Allah'n eyay mhiyeti zere izhr eden bir nr bahetmesi
umulur. Nitekim Allah,
peygamberlerine ve onlara tbi olan inayetinin ehline ve yaratklarndan
hidyette bulunan kimselere bu nuru bahsetmitir.
Bu makamn, temel asllar, mhim nkteleri vardr ki, daha sonra bunlara iaret
edeceim. Ayrca, "Bizi srt - mstakime ulatr" yetinden sz ederken
"hidyetin srr" meselesinde Hakkn takdir ettii lde bunlardan
bahsedeceim. 46[46]
Marifet Ve Ulv Hakikatlerin Talebeleri
Biliniz ki: lahi bilgilerin/mevrid kendileriyle taayyn edip, belirgin/nteayyin

hle geldii izhr edici, bsit -mcerret hakikatlerden her birisinin, bir takm
levazm, sfat lar, vccihleri ve hassalar/zellik vardr. Bu hakikatler, kev -n
hakikat ler ya da isimlik veya vasflk yoluyla Hakka nispet edilen hakikatler
olabilirler. !Bu sfat lar ve zikredilen dier eyler, hakikatlerin hkmleri ve
nispetleridir. Binaenaleyh bunlarn bazs, yakn/karb zellik ve levazm iken,
bazs ise uzak/bait zellik ve levazmdr.
Herhangi bir hakikati renmek ist eyen kii ile renmek istedii bu hakikat
arasnda bir adan bir iliki/mnsebet, bir adan da bir farkllk/muayeret
bulunmaldr. Buna gre, bilen ile bilinen arasndaki farkllk, o eyin talebini
gerekli klan "yoksunluu/fakd" mmkn klarken, mnsebet, talep edilen eyin
farkna varmay gerektirir.
nsan, "camilii/her eyi kuatmas" asndan, btn kevn varlklardan farkl
iken, kevne ve ilh isimlere ait hakikatlerin toplamnn bir "nsha"s olmas
ynnden de, btn varlklarla mnsebet iindedir. Binaenaleyh insan, her
hangi bir eyi renmek istediinde, farkl olduu ynyle deil, kendisinde o
eye mnasip olan ynyle onu renmek ister: nk, aradaki mnsebet
btn alardan ortadan kalksa, talep imknsz hle gelirdi, bunun nedeni, hi
bir ekilde bilinemeyen bir eyin talep edilemez oluudur. Ayn zamanda, bilen
ile bilinen arasnda btn alardan mnsebetin bulunmas da, talebi ortadan
kaldrr; bunun nedeni ise, elde bulunan eyin talebinin imknszldr.
te, sadece aradaki mnsebet yoluyla baz sfat ve arazlar hakknda oluan
bilin, daha nceden hissedilen bu sfat ve arazlarn asl olan hakikatin bilgisini
talebe sevk eder.

Binaenaleyh "nefs", bilinen bu sfat tan veya lzmdan veya arazdan, aama
aama ykselip, bunlarla bu eylerin asl olan "hakikat"e veya bu asla izafe
edilen dier sfat , zellik ve arazlara ulamak ister.
Kyas ve ncllerin oluturulmas, talibin nefsinin nazar dncesiyle idrk etmek
istedii her hangi bir hakikate ulamasn temin eden bir yoldur. Buna gre talip,
bazen o eyin sfat , lzm ve hassalarn bilgi dzeyinde aarak ona ular; bazen
ise, ya dncesinin zayflndan veya daha nce sebebini belirttiimiz
idrakindeki bir kusurundan veya sadece Hakkn ve diledii kullarnn bildii
baka engellerden dolay o eyin bilgisine ulaamaz.
Bu engellerin en barizi, her frkann belirli bir mertebede yerletirilmi olmasdr;
bylece o mertebe, ehliyle hayt bulur/imar ve ulhiyet mertebesinin her eyi
kapsamas nizma kavuur. Nitekim, bu balamda, bir beyitte yle denilmitir:
Onlarn ileri isimlere gre cra olunur . Ztn hkmlerle tavsifinin hikmeti de
bylece gerekleir
Bu tarz bilmenin nihayeti, herhangi br eyin hassasnn veya sfat nn veya uzak
veya yakm lzmnn bilgisinden, o eyin baka bir sfat na veya zelliine
ulamaktr. Talibin bylelikle renmi olduu bu hakiktin sfat , bazen
nceden bilmi olduu veya talebe sevk eden sfat tan daha yakm bir nispet
olabilecei gibi, bazen bu sfat tan daha uzak bir sfat olabilir.
Bu sfat n yaknlk ve uzakl, talip ile bilmek istedii ey arasndaki mnsebete
ve bu mnsebetin kuvvet ve zayflna ve Allah'n o kii hakkndaki takdirine
gre deiir.
Binaenaleyh, talibin "nazar" kuvveti, eya ile arasndaki mnsebetin hkm
sayesinde, baz sfat ve hassalara ulap, bunlarn bilgisinden o eyin hakikatini
bilmeye srayamazsa, o kii bu hakikatten elde ettii bilgiyle tatmin olur. Bu
bilgi, bu sfat n o hakikatle ilikisine ve sft m mhiyetine gre olduu gibi, ayn
zamanda bu talibin bilgisinin o eyle olan mnsebetine de baldr. Bylece
talip, gayeye ulatn ve bilgi dzeyinde bu eyi ihata ettiini zanneder;
hlbuki o, gerekte, o eyi sadece bu tek sfat veya araz veya hassa veya lzm
asndan bilebilmitir.
Baka birisi de, ayn hakikati kendisiyle bu hakikat arasndaki gizli bir mnsebet
yoluyla, baka bir sfat veya lzm veya hassa ynnden aratrmaya giriir.
Bylece o da aratrr, inceler, bilgiyi elde etmek iin kyas ve ncller dzenler.
Bylelikle de, mesela, ilkinin ulatndan farkl bir sfat a ulap, bu hakikate dair
bilgisinin ulat bu sfat ynnden baka bir adan o eyi bilmi olur. Bylece,
tam ve kuatc bir ekilde bilmek istedii hakikatin knhne vakf olduunu
zannederek, o hakiktin mhiyeti hakknda, bu sfat ve bu cihetin gerektirdii
ekilde bir hkm verir; hlbuki o, gerekte, bu hakikate dair bilgisinde ya-
nlmaktadr.
Ayn ekilde, nc, drdnc ve besince bir kiinin de bu eyin bilgisine farkl
yollardan ve farkl alardan hareket ederek ulamas sz konusudur.
Binaenaleyh, bir tek meseleyi inceleyen kimselerin hkmleri, idrklerinin
konusu/mteallak olan sfat , hassa ve arazlarn farkllndan dolay deiir.
Bunlar (sfat , araz ve hassalar), ayn zamanda talibin mhiyetine vakf olmak
istedii eye dair ilminin nihayeti olduu gibi, ayn zamanda, bilinmek istenilen
eyi tantan ve kendilerine gre baka eylerden ayrt eden zelliklerdir.
Buna gre, herhangi bir bilim gurubunun idrkinin yneldii eyler, zikrettiimiz
ve akladmz zere, baka bir gurubun idrkinin yneldii eylerden farkldr.
Dolaysyla, her iki gurubun ayn eyi tarif etmeleri, tanmlamalar, isimlendirmele-
ri ve ifde etmeleri de birbirinden farkldr.
Bunun sebebi, zikrettiimiz farkllktr (idrklerin yneldii niteliklerin farkll);
baka bir sebep ise, o eyi idrk eden fikir kuvvetinin/nazar, insan ruhunun cz
bir kuvveti olmasdr; binaenaleyh, cz-fikir kuvvetinin kendisi gibi czlerin
dndaki eyleri idrk etmesi mmkn deildir. Bunun sebebi ise, muhakkiklerin
ve selim akl sahiplerinin ittifak ettikleri u kaidedir: Bir ey, hakikati itibaryla,
kendisinden farkl olan baka bir eyi idrk edemez. Herhangi bir ey, kendisine
zt ve ondan farkl olan bir eye, bu ztlk ve farkllk ynnden tesir edemez. 47[47]
Daha sonra -Allah'n izniyle- bu meselenin esasna ve srrna vakf olacaksn.
Artk, bu kaideleri dn ve anla ki, perdeli kimselerin ve marifet ve mahede
sahibi pek ok kimsenin Allah hakkndaki gr ayrlklarnn sebebini renesin!
Ayrca, bu zikredilen hususlar anladnda, hangi trde olursa olsun insanlarn
bilgi-lerindeki farkllklarn sebebini de renmi olursun.
Tekrar konumuza dnp, yle deriz: Fikir kuvveti, ruhun bir sfat ve hassas
olduu iin, sadece kendisi gibi bir sfat idrk etmitir.
Ruhan kuvvetler, muhakkiklere gre, ruhtan farkl olmadklar iin, "nazar/fikir"
sahibinin her hangi bir hakkati bilmi olduunu kabul etmemiz gerekir. Fakat
kiinin renmi olduu bu hakkat, o kiinin bu sfat la ve sfat n da o kiiyle irtibatl
olduu bir adan gereklemitir. Bu sfat , o kiinin nazar ve bilgisinin nihayeti
ve de her ikisinin konulardr/mteallak, nitekim daha nce bunu belirtmitik.
Kukusuz, "Ehl-j nazar"m stad ve imam Reis bn Sina -ya ftratnn sahhlii
sayesinde nazar kuvvet perdesinin ardndan veya baz ifdelerinde ima ettii
gibi zevk yoluyla- bu srra mut tali olduunda, u kanaate varmtr: Eyann
hakikat lerine vakf olmak, insann gcn aar. nsann bilebilecei nihai ey,
eyann hassalar, lzmlar ve arazlardr.48[48]
47 [47]
Konev, bu kaideyi Miftah'ul-gayb'da "Tahkik"in kaidelerinden birisi olarak zikreder. stelik, bu kaidenin iki ksmn da, yani bilginin ve
tesirin gereklemesi klarn ayr ayr kaideler olarak ele alr ve her biri sine ok nemli meseleleri dayandrr. Bunlarn banda, -varlkta
gerek bilginin ve gerekse eya arasnda tesirlerin bulunduunu gzlemlediimize gre- eya arasnda belirli bir farkllk ve benzerliin
bulunduunu kabul etmektir.
Bu meselenin en nemli yan, hi kukusuz, Tanr-alem ilikisidir. Zaten Konev de, meseleyi bu ynden ele almaktadr. Buna gre, alemde
Tann'nm kendisinde tesirini mmkn klan "ilah" bir "ey" olmaldr
ki, bu tesir mmkn olabilsin; bunun yan sra bu "ey", alemin ve alem iindeki varlklarn Tanr'y idrak etmelerini de temin eder.
Bu "ey"in mhiyeti ve nitelii, a'yn- sabite ve yaratlmam "istidt -1 lar" meselesinin tahlil edilmesiyle anlalr.
48 [48]
Bu mesele, Konev'nin Nasireddin Ts ile yazmalarnda da ele alnmtr ve Konev'nin yukardaki fdeleri orada aynen
tekrarlanmtr. Konev, bilgi ve varlk anlay erevesinde, salt hakikatlerin hi bir ekilde bilgimizin konusu olamayacan savunmaktadr.
Konev, bu balamda, meseleyi sadece Tanr bilgisiyle snrl grmez, bunun yerine insan aklnn mutlak bilgiye ulamadaki imknlarm
eletirdii genel bir ereveye oturtur. Ts ise, Konev'ye verdii cevapta bn Sina'nn bu ifdesini farkh bir ekilde yorumlamaktadr: "bn
Sina, 'eyann hakikatlerine vakf olmak, insann kudretinde deildir' ifdesindeki "eya" ile, "varlklarn tabiatlar" diye isimlendirilen
varlklarn a'yanm kast etmektedir. bn Sina, bunlar tanmlamann gln aklamak iin bunu zikretmitir; yoksa bn Sina, bununla,
ma'kllerin hakikatlerini kas-tetmemitir. yle ki, ispat ve nefyin hakikatine vakf olmayan kimse, bunlarn bir araya gelmelerinin bedih
olarak imknsz olduu hkmn nasl verebilir? Cismin hakikatine vakf olamayan kimse, iki cismin bir tek mekanda birlemesinin
imknszl veya bir cismin bir tek zamanda iki mekanda olamayacana bedih olarak nasl hkm verebilir? 10 ve 5'in gereini bilemeyen
kimse, nasl olur da 10'nun 5'in iki kat olduu hkmn verebilir? genin hakikatini bilemeyen kimse, nasl olur da kenarlarnn eit olduu
hkmn verebilir? zetle, btn yaki-n ilimler, ma'kllerin hakikatlerini bilmeye baldr. Bunlarn bilgisi, tasavvurlardr. Bylece, bunlara
bina edilen tasdikler meydana gelir."
Burada dikkatimizi eken baka bir mesele ise, Konev'nin ibn Sina'ya ynelik olumlu bakdr. Konev, bu ifdelerini pek o k keztekrarlar
ve Yazimalardaki bir ifdesinde (Risale-i Hdiye'de) yle demektedir: "Reis bn Sina, ya ftratnn sahhlii veya baz ifdelerindeimaettii
bn Sina, bunu ortaya koymak iin/takrir ak ve kesin rnekler vermi, zellikle
Hakkn bilinin esiyle ilgili meselelerde olmak zere, haberdar ve insafl birisi gibi
maksadn aklamtr, bn Sina'nn bu tavr, ilk ifdelerinden genellikle mehur
olan grlerinden farkl olarak, son dnemlerindeki eserlerinde bulunmaktadr.
Bu eserde, zellikle "nazar" mensuplarmki-ler olmak zere, her hangi bir kimsenin
szn ve yorumcularn nakillerini aktrmayacam diye kendimi balamam
olsaydm, inkarc ve cedelci aklclara/ehl-i nazar kar kendi sistemlerinden delil
getirmek iin o blm zikrederdim; fakat, i-bu taahhtten dolay, bundan
vazgetim. Ayrca, buradaki ama, insann idrk kuvvetinin sat fikir gc
asndan, eyann hakikat lerini idrk edemeyeceinin aklanmasdr.
Bu giriin balangcnda, akl sahibinin iaret edilen bu meseleye istidlal
edebilecei eyler, bunun neden imknsz olduu vb. gibi, bu konuyla ilgili srlar
zikredilmitir; gelecek blmlerde, -Allah nasip ederse- daha fazla
aklamalarda bulunacaz.
Akl ve hayal-hiss zihn idrk vastalarnn tekil ve oul olarak taalluk ettikleri her
ey, bsit-mcerret hakikatler zerine zait deillerdir. Bu hakikatler, blnme
kabul etmeyen bir tek varlk ile olumular, bylelikle de kendileri iin/i-nefsiha
zuhur etmilerdir. Fakat bunlarn bazlar, zuhurda, hkmde, taallukta ve
ihatada dierlerine tabidirler. Buna gre metbu olan, daha nceden
zikrettiimiz sebeple, "hakikatler", "illetler", Hak ile varlkta kendisine tbi eyler
arasndaki "vastalar"; tbi olanlar ise, "hassalar," "levazm", "arazlar", "sfat lar",
"haller", "nispetler", "maluller", "merutlar" vb. diye isimlendirilmitir.
Bu hakikatler, "varlk"tan ve birbirleriyle irtibatl olmaktan mcerret iken
dnlp, her birisi bir eye izafe edilmediinde, her trl isimden, sfat tan,
na'ttan, suretten ve hkmden -bilkuvve deil- bilfiil soyutlanrlar. Binaenaleyh,
mcerret hakikatler hakknda ismin ve na'tm ortaya kmas; terkip-bsitlik,
zuhr-gizlenne, idrk etmek-edilmek, klllik-czlik, tbilik-metbuluk gibi ve
bunlarn dnda dikkat ektiimiz ve ekme-
diimiz eylerle nitelenmeleri, ncelikle vcd hkmn zerlerine sirayet
etmesiyle gerekleir ve ortaya kar. Fakat bu sirayet ncelikle "Vcd"un, her
hangi bir mertebede veya mertebelerde ve o mertebeye gre zuhur etmesiyle
"taayyn" etmesi cihetinden gerekleir; bunu, daha sonra Allah'n izniyle,
genie aklayacaz, ikinci olarak ise, bu hakikatlerin hkmlerinin birbirleriyle
irtibat ve baz hakikatlerin eserlerinin "Vcd" ile dierlerinde zuhur etmesiyle
gerekleir; bu, bilinmelidir.
Buna gre, "metbu/tabi olunan" hakikatlerin ilk ve mcmel mahedesi ve
taakkul, onlarn mcerret mnlar olduklar bilgisini verir. Bunlarn bir zellii, -
mutbu ve muht olarak dnldklerinde- eitli suretleri kabul etmek ve
aralarndaki "zt mnsebet" sayesinde bu suretlere bitimektir/iktiran. Bu
mnsebet, mcerret mnlar arasnda ve de onlar ve eserlerini kabul
edip/kabil, kendilerine bititikleri suretler arasnda bulunmaktadr. Bu
gibi zevk yntemi ile nazar kuvvetin perdesinin ardndan, insann eyann hakikatlerine vakf olamayacagrnevarmtr.nsann sonuta
ulaaca ey, eyann zelliklerini, levazmn ve arazlarn idrk et mektir. bn Sina, zellikle Hak celle ve ala'y bilmeyedair olmak zere,bu
konuda ak-seik ve maksadn ortaya koyan haberdar ve insafl rnekler vermitir. Bu tavr, ilk grlerinde mehur olann aksine, son
grlerinde ortaya konmutur."
mnsebet, btn hakikatleri birletiren/cami ve kuatan "Asl"m hkmdr. 49[49]
Nitekim, daha nce buna iaret edilmiti.
Tabi hakikatlerin ilk ve mcmel mahedesi ve taakkul ise, "mcerret" hakkat
olmalar ynnden haklarnda hi bir hkmn ya da ismin veya na'tm
bulunmadnn bilgisini verir. Fakat bu tbi hakikatlerin zellii, yn/haric
varlkta zuhur ettiklerinde, cevher ve hakikatlerin arazlar, suretleri, sfat lar ve
levazm olmalardr; bu cevher ve hakikatler, tabi hakikatlerden ncedirler ve
tabi hakikatler bunlara baldrlar.
Suret, bu ilk hakikatlerin taakkul edilmesini salayan ve bunlarn kendisiyle zuhur
ettikleri eyden ibarettir. O, yani suret, ayn zamanda her eyin hakikatine verilen
mterek bir isimdir. Bu hakikat, cevher, araz veya her hangi bir ey olabilecei
gibi, ayn trde veya ekilde veya tarzda da olabilir. Nitekim, toplumun
yapsnn, saf veya asker sureti gibi bir sureti vardr, denilir. Ayrca, eriat gibi
koruyucu bir sisteme de "suret" denilir.
Mhiyeti asndan suretin mefhmu, dier hakikatler gibi, mcerret bir
hakikat tir
Mahede edilen her eit surette bu durum bilindii gibi, "ilh mazhr" diye
isimlendirilen eylerde de bunun benzerinin olduu bilinmelidir. nk iaret
ettiim tarif, gaybe ait hakikatlerin gayb olular itibaryla sadece kendisiyle
zuhur ettikleri her eyi kapsar.
Bu kaideden -hakkyla dnlrse- unlar ortaya kmtr: Zuhur, itima, icd,
izhr, bitime/iktiran, tevakkuf, mnsebet, tekaddm/ncelik,
teahhur/sonralk, hey'et, cevherlik, arazlk, sretlik, bir eyin mazhr veya zahir
olmas, ya da tbi veya metbu olmas ve benzeri eylerin hepsi, mcerret
mnlar ve makl nispetlerdir.
Bunlarm birbirleriyle olan irtibat ve sylediimiz gibi kendileriyle zuhur eden tek
Varhk/Vcd- vahid ile birlemeleriyle, baz hakikatlerin dierleri zerinde,
ihata, taalluk, hkm, ncelik ve sonralkta farkllklar zuhur eder. Bu farkllk, fl-
infial, tesir-teessr veya tbilik-metbuluk, sft -mevsufluk, lzmlk-melzumluk vb.
ekilde isimlendirilen nispetlere gredir.
Fakat , btn bunlarn varl ve bekas, Hakkn emri ve irdesinin srnyla kendi
hazretinde hkm zuhur eden ve btn bunlar izhr eden "cem" hkmnn
kendilerine sirayet etmesine baldr; bu "cem", ilh-vcd, ahadiyet/birlik
zelliine sahiptir.50[50]
49 [49] Bu mesele, Sadreddin Konev'nin dncesinde ok nemli bir yer tutan bir ka meseleyle ilgilidir. Bunlardan birisi,hakikatler arasndaki
ilikilerdir. Her hakikat, bir ynyle baka bir hakikate benzer, bir ynyle ise on dan farkldr. Bu mnsebet ve farkllk, Konev'nin isimler
ve Zt ilikisi hakkndaki grnn tam anlamyla bir yansmasdr. Buna gre, ilh isimlerden her birisi, ikili bir zellie sahiptir:Her isim,
bir adan kendisine ait zel bir mn tar, bunun yan sra btn isimlerle ortak bir mn da tar. Bu ortak mn, btn isimlerin aynZt'a
dellet etmeleri ve bir ynyle O'nunla ayn olmalar zelliidir. Konev'ye gre "ister Allah deyin, ister Rahman deyin,angisiiyleduaederseniz
edn en gzel isimler O'na aittir" (lsra, 110) yeti isimler arasndaki bu ilikiye iaret etmektedir. Bu gr, ilk olarak E ndlsl sfbn Kasi
tarafndan ileri srlm, Ibn'l-Arab hem kendisini ve hem de grn zikrederek, el-Ftht'l-mekkiyye'de ve Fussu'l-Hkem'debufikri
daha geni bir ekilde aklamtr. bn'-Arab Fussu'l-Hkem'de (Yusuf Fass) yle demektedir: "Hakkn isimlerinin iki medlul vardr:
Birisi, msemmnm ayndr. Dieri ise, smin kendisine dellet ettii eydir. sim, bununla dier isimlerden ayn -hr. Byleoluncaher bir ismin
dier ismin hangi adan ayn ve hangi adan gayrisi olduu senin iin aa kt. Bir ismin dierinin ayns olmas it ibarylaHaktr.Buismin,
dierinin gayrisi olmas itibaryla da o, sadedinde bulunduumuz "Hakk- mtehayeldir." (Geni bilgi ve deerlendirme iin bkz. Ebu'1-Ala
Afifi, slam Dncesi zerine Makaleler, s. 324; Z Yaynclk, 2000,IstanbuI; vd.; Afif i, Fussu'l-Hikem Okumalar in Anahtar,
YusufFass; Z Yaynclk, 2000)
50 [50] Konev'nin bir mertebeyi nitelerken pek ok terimi bir arada zikrettii durumlardan birisi budur. Konev'nin ifdesinin tam t ercmesi,
yledir: cem-i ahadiy'l-vcdiyyi'l-ilh. Burada, "cem" kelimesi, zel-, liklc nitelenmektedir. Ahadiyet, bu cemin zelliidir.nkbu
merte-be, hi bir ekilde okluun ve gayriyen bulunmad vahidiyet merte-besidir. Sz konusu "cem" ise, nispet ve izafetlerin okluudur.
Bunlarn okluu gerek anlamda bir okluk olamaz, aksine bu okluk, izaf ve nisp bir okluktur. Bu mertebede Nefes-i Rahman'dan ibaret
olan varlk tecellsi/vcd tecell bu nispet ve izafetlerin zerine yaylm olduu iin bir eit varlklarnn olmas anlamnda "vcd" diye
simlendirilirler (Konev, bu meseleyi en geni oiarak Yazmalar'da ele alr). Sz konusu varlk, harici varln mukabili olara k "sbt" diye
Mcerret Hakikatleri Bilmenin mknszl
Bunu tespit ettikten sonra u da bilinmelidir ki: Eyann hakikatlerini, daha sonra
bahsedeceimiz ilm mertebedeki basit likleri ve mcerretlikleri asndan
bilebilmek imknszdr. Bunun sebebi, her hangi bir eyi kendi
"ahadiyetimiz/birlik" asndan idrkimizin imknsz olmasdr; nk o, hi bir
ekilde, kesret/okluk hkmlerinden soyutlanamaz. Nitekim insan, herhangi bir
eyi mcerret hakikati ya da sadece kendi varl asndan idrk edemez.
Bir eyi idrk etmemiz, "a'yan"mzm varlk ile vasflanp, hayt ve ilmin bizimle
kaim olmas ve bizimle idrk etmek istediimiz ey arasndaki engellerin ortadan
kalmasyla gerekleir; bylelikle o ey, idrk iin msait hle gelir.
te bu, o eye dair bilgimizin bal olduu asgari artlardr ve bu art lar, pek ok
eyden olumaktadr.
Eyann hakikatleri, mcerretlikleri makamnda, "vahdaniyet/birlik"
zelliindedirler ve basittirler; bir ve basit olan ise, daha nce ima ettiim ve
sebebini birazdan aklayacam gibi, sadece "vhid/bir" ve basit olan idrk
edebilir. Binaenaleyh biz, eyann sadece sfat larn ve arazlarn idrk edebiliriz
ki, bunlar, herhangi bir eyin sfat ve levazmndan ibarettirler; yoksa, herhangi
bir eyi mcerret hakikati asndan asla idrk edemeyiz: her hangi bir eyi, ona
ait bir sfat veya hassa veya araz veya lzm itibaryla deil de hakikati asndan
idrk edebilseydik, o hakiktin benzerini de idrk etmemiz mmkn olurdu.
nk hakikatler, hakikat olmalar itibaryla, birbirlerine benzerler; iki benzerden
birisi hakknda mmkn olan ey, dieri hakknda da mmkndr.
Bunun ardndan gelen eyann hakikatlerine dair mcmel bilgi, ancak bu
hakikat lerin sfat , araz ve hassalarla taayyn et melerinden sonra gerekleebilir;
nitekim, daha nce sfat , her hangi bir mevsufun sfat olmas anlamyla
taayyn ynnden tarif etmitik.
Mcerretikeri asndan hakikatlerin mhiyetim bilebilmek ise, zel bir vecih
dnda imknszdr. Bunlar bilmenin mmkn olduu zel vecih, kevn nispet ve
sfat larn arifi snrlamasnn ortadan kalkmasyla gerekleir. Arif, "Ben onun
iitmesi ve grmesi olurum" makam ile bunun zerindeki mertebeyle tahakkuk
ettiinde bu snrllktan kurtulur; zerindeki mertebe ise, kendisine komu ve
"kurb-i feraiz"e mahsus makamdr ki, bu makamn srrna -Allah'n izniyle- daha
sonra dikkat ekeceim.
Baz hkmlerine dikkat ektiim bu srrm, gerekten de, kapal ve anlalmas
ve ifdesi son derece g baka bir takm srlar daha vardr. Bunlardan birisi,
mmknlerin hakikatlerine sirayet eden Hakkn tecellsinin hkmdr.
Kmil mam-eyhimiz/bn'l-Arabi, Rabbine mnacaat ettii bir kasidesinde, bu
hkmn bir zelliine iaret etmitir ki, szn ettiimiz konuyla ilikilidir.
Hi bir eyde o eyin hakiktini idrk edemem, Nasl olur da idrk ederim ki, siz
iindesiniz
Varlklar/ekvan ve vastalar mertebesini aan ilh kattan bilgi armaya ehil olan
kimseler, bu menzil ve mukaddimelere vakf olup, ilh inayetin cezbeleriyle
isimlendirilir. Son olarak zikredilen "lh" vasf ise, bu nisp okluun kevn mertebelerde deil, ilh mertebede bulunduuna iaret
etmektedir.
Sadreddin Konevi, Ftiha Suresi T efsiri, z Yaynclk: 54 -62.
bunlardaki perde ve engelleri atklarnda, henz ilerinin banda basretleriyle
unu mahede etmilerdir: Alemin sureti, mnlar ve hakikatler leminin bir
rneidir. Bylelikle bu insanlar, olgular alemindeki her hangi bir suretin, gayb
ve manev bir hakiktin misli ve mazhn olduunu renmilerdir.
Birletirici/cami bir nsha olan insann uzuvlarnn btn kuvvetlerine nispeti,
lemin suretlerinin btn hakikatlere nispet leri gibidir; bunlarn hkmleri de,
onlarn hkmlerine benzer.
Buna gre, grnen eylere nispetle insann gznn/basar durumu, manev
makllere ve gayb malumlara nispetle "basref'in hli gibidir:
Gz, zerreler ve tozlar gibi kk eyleri veya tam parlaklk hlinde gnein
merkezi gibi byk nesneleri grmekten acizdir. Gz -gnein merkezinin nurun
ve aydnln kayna olduunu bilmekle beraber- idrk etmekten aciz olduu
iin bu blgede siyahlk bulunduunu zanneder.
Bylelikle, gzn idrkinin, "tam aklk" ve "tam gizlilik" gibi iki uta
gereklemedii ortaya kmt r. Nitekim ayn ey, iki perde mesabesindeki
"tam aydnlk" ve "tam karanlk"ta da byledir. Bu ikisi/tam karanlk ve aydnlk
arasndaki ortak unsur olan ve kendilerinden doan "ziya/aydnlk" sayesinde
netice/fayda meydana gelir.
Bu izah, Allah'n izniyle, daha sonra tamamlayacaz.
te, akllar ve basretler de, kklk ve byklkte "orta" maklleri ve malumlar
idrk edip, ok kk maklleri idrkte aciz kalrlar. Buna rnek olarak,
mizalarn ve her an iinde byme ve yok olma gibi cz deimelerin kesin ve
detayl bilinmesinin imknszln verebiliriz.
Akl ve basretler, Hakkn (cc.) zt, isim ve sfat larnn hakikatleri gibi insann
takat ini aan ulv hakikatleri idrkten de -bunlar ancak Allah ile idrk edebilirler-
acizdirler; nitekim, daha nce bunu zikretmitik.
Bu insanlar, uzak bir mesafeden kk hayvann veya yldzlarn ve gnein
cisminin her andaki hareketleri gibi, ar uzaklktan dolay baz eyleri idrk
etmenin imknsz olduunu dnmlerdir. Bunun yan sra, ar yaknlkta da
durum bu ekildedir; nk hava, gzbebeine bititii iin idrki imknsz klar.
Baka bir rnek ise, gzbebeinin kendisidir; bu, grlen eylere dairdir.
"Maklat/akledilir" ve basret gcyle grlen eylerde de durum byledir. Bu
blme rnek olarak, insann idrk melekesi nefis verilebilir: nsan, bakasn idrk
eder, fakat, kendisine nispetle en yakn ey olan kendi nefsini ve hakikatini idrk
edemez.
Binaenaleyh bu yolla, basret ve gzlerin/basar, ilh ve kev -n-vcd hakikatleri
ve bunlarn kapsad mn ve srlar idrkten aciz olduklar kesinlemitir.
Ayrca, sahh ilmin kesb ve aba ile meydana gelmeyecei de ortaya kmtr.
Sahh ilim, Hakkn gaybma mahsus "feyz-i ak-des"i ve imdad olmakszn beer
kuvvetler/melekeler tarafndan elde edilemez; sz konusu imdat, daha sonra
belirteceimiz, Zt'a ait nr-ilm ve ilh tecellyle gerekleir.
Fakat tecellnin kabul, tecell eden/mtecell ile tecell edilen /mtecell-leh
arasndaki mnsebeti temin eden "istidad"a t bidir; bylelikle, Hakkn eserinin
kendisine bal olduu/tevakkuf "irtibat" gereklemi olur.
nk tecellnin, tecell ettii btn eylerde bir hkmnn, eserinin ve suretinin
bulunmas kanlmazdr. Bunlarn ilki, kesin/muhakkak zevki ilmin ierdii "uhd
hl"dir. Bununla birlikte, Zt'a ait Gayb- Mutlak'tan zuhur ve taayyn etmesi
asndan tecellnin kendisi, ilh bir tesirdir. Bu tesir, Zt mertebesinden
tecellghm mertebesine taayyn etmitir, nk tecellyi tayn ve tahsis eden
tecellghdr.51[51]
Her hangi bir messirin bir eye tesiri, ikisi arasnda bir irtibat olmakszn
gerekleemez, irtibat ise, mnsebete baldr; mnsebet ise, manev bir
nispettir ve sadece karlkl iliki iinde olan/mtenasibeyn iki ey arasnda
taakkul edilebilir. 52[52]
Allah'n Hakikatini Niin Bilemeyiz
eriat mensuplar, zevk ve selim akl sahipleri arasnda muhakkik olanlar u

konuda ittifak etmilerdir: Hakkn hakikati, bilinemez. Zt asndan Hak ile
yaratklar arasnda hi bir mnsebet olmad iin bakasnn ilmi, Hakkn
hakikat ini ihata
edemez.53[53]
nk Hak ile yaratklar arasnda herhangi bir adan bir mnsebet sabit
olsayd, Hak bu adan yaratklarna benze-mi, bunun dndaki noktalardan ise
onlardan farkl olurdu; Hak ile yarat klar arasnda mtereklii temin eden yn,
farkllk ynnden baka bir eydir. Bu durumda ise, mstanilik ve ahadiyetle
elien "fakr" ve "imkn"a neden olan "terkip" ortaya kard. Ayrca halk da,
bizzat mmkn ve mahluk olmasna ramen, bir adan Hakka benzemi
olurdu. nk bir ey, baka bir eye benzerse, o ey de zorunlu olarak kendisine
benzer.
Vhid/Bir olan Hak, btn bunlardan ve kendisine layk olmayan eylerden
mnezzehtir. "Hakkn, benzeri gibisi yoktur." (ura, 11)
Bu zikrettiimiz hkm doru olmakla beraber, Hakkn yaratklarnda tesirinin
bulunduunda ise, hi bir kuku yoktur. Bylelikle, iki durumu uzlatrmak g
olmu, bu srr aklayacak kesin bilginin renilmesi zorlamtr. Bununla
beraber, insanlarn ounluu, bu bilginin son derece ak ve belli olduunu
zannetmilerdir, hlbuki durum hi de byle deildir.
Ben bu meselenin baz srlarn -Allah'n izni ile- aklayacam.
Hak subhanehu ve teala, baz kullarn bu duruma muttali klmak isteyince,
ncelikle lemlerden mstani Zt'mn zelliini, ulhiyet ve ona tbi isimler,
sfat lar ve nat'larla onlara bildirmitir; bunun ardndan da, Ztnn melun ile
irtibatn gstermi, onlar ilh ve melh arasndaki "bamllk/tezayf" srrna
vkf klmtr. Bu bamllk, her ikisinin hem varlk ve hem de takdir olarak
51 [51] T ecelller, Gayb- mutlak mertebesinden teceligahlara ularlar. Aslnda, tecell tektir ve o da daimi olan vcd tecelldir.Bu tecelldeki
farkllk ve kazand zellikler, tecellghlara ve onlarn ezeli ve yaratlmam "ayn - sabitelerine baldr. Konevi'nin "tahsisvetayin eden
odur" derken kast ettii ey budur.
53 [53]
Konev, bu ifdesini Nasireddin Ts ile arasnda geen "Yazmalar"da da zikreder. Ancak, Ts, cevabnda bu ifdeyi kabul etmediini
belirtmektedir. yle der: "Konev, 'Btn akl sahipleri, onun hakikatinin bi linemez olduunda ittifak etmilerdir/ demektedir. Halbuki,
yle sylemesi gerekirdi: "Filozoflar, bunda ittifak etmilerdir. nk kelmc-lardan Mutezile'nin bykleri, Hakkn hakikatinin mhiyeti
zere insanca bilindiini iddia etmilerdir."
Buna Konev, u ekilde cevap vermitir: "stadn Mutezile'nin hakikati bilmek ve mhiyetin akl ve ayn varlktan soyut olduuhakkndaki
grlerine gelince: Bu, muhakkiklere gre deeri olmayan bir g rtr. yle ki, onlar, "gr birlii" dedikleri vakit, bununla filozoflarn
kendileriyle olan ittifakn kastederler. nk onlar nazar akim kendi basma idrk ettii konularda onlara muvafktrlar. Sonra,dncenin
tavrnn ve snrl hkmlerinin dnda kalan dier bilgileri idrk etmede ise, filozoflardan ayrlrlar. Muhakkikler, farkl tabakalaryla
kelmclara ise, pek az meselede muvafakat ederler."
dierine bal olmasn ifde eder. Bylelikle bu insanlar, Hak ile yaratklar
arasndaki "mnsebet" ynlerinden birisini idrk etmilerdir.
Bunun ardndan Hak, ulhiyetini, aklen ve er'an sabit olan "vahdaniyet"
zelliiyle ile nitelemitir. Onlar da, ulhiyeti haric lemde varl/ayn olmayan
"makl" bir nispet olarak renmilerdir. Bylelikle bu insanlar, Hak ile yaratklar
arasndaki mnsebetin baka bir ynn daha mahede etmilerdir. Ayrca
Hak, bu insanlara unu bildirmitir ki: ster pek ok czden olumu olsun, isterse
de basit olsun her varln kendisine zg bir "ahadiyef'i vardr; bu ahadiyet,
"okluun ahadiye-.. ti/ahadiyet -i kesret" olsa da byledir.
Her anda o varln zahir ve btnnda hkim ve galip olan ey, o varln
sfat larndan birisi veya okluunun/kesret kendisinden meydana geldii
hakikat lerinden birisinin hkmdr.
Buna gre zahir itibaryla varla hkim olan, drt keyfiyet ten herhangi birisinin
dier keyfiyetlere basknldr. Bu drt keyfiyet, bir araya geldiklerinde varln
bedeninin mizac oluur: te, btn asndan da durum aynen bu ekildedir.
nk her mridin irdesinin, btn hl ve zamanlarda sadece bir konusu
olduu gibi, kalb de, her eyi kapsama gcnde olsa bile, bir vakitte sadece
bir tek eyi ierebilir.
-Hak, bu insanlara her varln ahadiyetini o varln "mhiyet" ve "ayn- sabite"
diye isimlendirilen hakikati ynnden gstermitir. Mhiyet veya ayn- sabite, bir
eyin ezelde Hakkn ilmindeki taayyn nispetinden ibarettir. Hakkn ilmi ise, iki
farkl gre gre, kendi Ztnn bir "nispet"! veya mevsufun-dan ayr olmayan
"zt sfh"dr.
u hlde, ilh ilimde sabit oluu asndan her varln ma-lumluk nispeti,
mevsufundan ayr olamaz.
Bylelikle, zellikle Ztn ilminde farklln bulunmay itibaryla -bu dnceyi
benimseyenlere gre- zikredilen bu ve-cihlerden baka bir takm
"mnsebetler" de ortaya kmtr: Binaenaleyh, ulhiyet bir nispettir, mahmluk
bir nispettir, taayyn bir nispettir, kendisiyle nitelenilen vahdet de bir nispettir.
"Ulhiyet" bir nispettir; "Vcd"tan mcerret olmas asndan mmkn "ayn" bir
nispettir; "Kn/Ol" ve benzeri bir ifdeyle yarat maya dnk "ilh tevecch" bir
nispettir; Zt'a ait Gayb- Mutlak mertebesinden taayyn eden ve irde
nisbetiyle snrla-nan/muhassas "tecell" de bir nisbettir; taayyn asndan bu
tecellnin taalluk ettii ey de, bir nispettir; "varlk ortakh/v-cd mtereklik"
bir nispet olduu gibi, "ilm" mtereklik de bir nispettir.
Binaenaleyh, ifde ettiimiz veya dar anlay ve zayf aklllardan ve onlarn
maruz kalaca afetlerden ekinerek zikretmediimiz eyler ile, Hak ve halk
arasndaki "mnsebet " sahh olmutur.
Bylece, irtibat srr ortaya km, "mnsebet" bayla ilh ve melh arasnda
"eser" meydana gelmitir. 54[54]
Zevk lmini Tahsil Aralar
Sonra yle deriz: nayet ehlinden olan salihler, zikrettiimiz meseleyi idrk edip,
iaret ett iimiz hususlara vkf olunca unu renmilerdir: Sahh ve kmil keif

asndan zevke dayanan "sahh" ilmin gereklemesi, ilh inayetin ardndan
cz, zhi-r-btn melekelerin farkl ve eitli amalardan kurtulmu olmasna
baldr. Bunun yan sra, idrk mahallinin her eit ilim ve itikattan, hatta
"Hak"tan ibaret olan "matlub"un dndaki her eyden temizlenmesi de gerekir.
Bunun ardndan kul, kendisinden bilmi olduu tarzda, icml ve kll bir
tevecch ile Hakka ynelmelidir. Bu tevecch, gnlk bilgilerden/taayyn,
kiinin itikadna ve bakalarn taklidine bal beenmeler-den/istihsan, kevn
veya dier farkl ilgi alanlarna ynelik eitli arzulardan soyutlanmtr.
Bunun yan sra kul, niyetini ve himmetini birletirmeli, tam bir ihlasa sahip olmal
ve hi bir kesinti veya dnce blnmesi ve niyet paralanmas olmakszn
srekli veya en azndan ou zaman bu hlde bulunmaya almaldr.
Binaenaleyh, btn bunlar yerine getirildikten sonra nefis ile ilh gayb ve
"Hazret'1-Kuds/Kudsiyet mertebesi" arasndaki "mnsebet" kemle erer.
Hazret'1-kuds, varln kayna ve isimlere ait tecelllerin kkenidir/memba. Bu
tecelller, btn varlklara ulap, tecellye mazhr olan herkesin/tecellgh mer-
tebesinde ve ona gre taayyn eder ve oalrlar; yoksa, tecelllerin
oalmas, bir ve mutlak olan tecell edene/Hak gre deildir.
Hak, byle bir eyden mnezzehtir.
Fakat bu tecelllerin, bunlarn hkmlerinin, tecellghlarmn kendilerini kabul ve
eserlerini telakki edilerinin ve de bunlar ile kabiliyetlerde zuhur eden eylerin
nemli srlar vardr. Vakit, bu srlarn detaylarn zikretmemiz iin yeterli deildir.
Bu mevzunun ve bulunduumuz ilm makamn artrd eyleri, ksaca ve
iaretle zikrediyoruz; bunlar, srlarn ve mertebelerini aklama sadedinde
olduumuz konulardr. 55[55]
Bu Blmn lavesi
Bilinmelidir ki: Hakkn imdad ve tecellleri, her nefeste leme ular. Kmil
tahkike/tahkk-i etemm gre ise, sadece tek tecell vardr. Bu tecellnin
kabiliyetlere, mertebelere ve istidatlara gre eitli taayynleri zuhur eder.
Bundan dolay da bu tecellye taaddt/oalma, farkl na'tlar, isimler ve sfat lar
eklenir; yoksa bu tecell, haddi ztnda oalm veya zuhuru yenilenmi ve
tekrarlanm deildir. ncelik/tekaddm ve sonrahk/teahhur gibi yenilenme,
tekrar, snrlanma ve deime vehmi veren mmknlerin hlleri, tecellnin
oalmasnda-ki durum gibidirler; yoksa tecell/emir, tlakta/mutlaklk ve
takyitte, isimde veya sfat ta, eksilmede veya artmada snrlanmaktan
mnezzehtir.
aret olunan ve daha sonra da zikredilecek olan ahadi-yet/birlik zelliindeki
bu tecell, "vcd nr"dan baka bir ey deildir. Vcd ile nitelenmelerinden
nce veya sonra Haktan mmknlere bu nurdan baka bir ey ulamaz. Bu
tecellnin dndaki eyler ise, mmknlerin hkm ve eserlerinden ibarettir. Bu
hkm ve eserler, zuhur esnasnda baz mmknlerden dierlerine zikredilen
"vcd" ve "vahdan" tecellyle ularlar.
Vcd, Hakkn dndaki eyler iin zat bir ey olmayp, aksine Hakkn
tecellsinden kazanlm olduu iin lem, srekliliinde her an ahadiyet

zelliindeki "vcd imdd"a muhta olmutur. Bu imdat, hibir aralk ve
kesilme olmakszn devam eder. Zikredilen imdat, bir an bile kesilmi olsayd,
lem annda yok olurdu. nk adem/yokluk, mmkn hakknda "l-
zm/zorunlu", vcd ise yaratcsndan kendisine gelen "arz" bir zelliktir.
Sonra yle deriz: Mmkn, hibir anda "tefrika/dalma" veya vahdaniyet
/birlik zelliindeki "cem/birlik" hkmnn kendisine egemen olmasndan
kurtulamaz. Ayn zamanda mmkn, kendisine yerleen hllerden herhangi bir
zelliin hkmnn, dierlerinin hkmlerine egemen/glip olmasndan da hli
deildir, nitekim, daha nce bunu aklamtk.
Eer mmkn, tefrika hlinde bulunursa -ki, "tefrika" derken, btnn kevn hkm
ve ilgilerin kirlerinden temizlenmemi olmasn kastediyorum- kendisine
ulatnda tecell, kalbe hkim olan sfat n hkmyle karr ve kalbi kuatan
okluun /kesret hkmyle boyanr. Bunun ardndan ise, ayn ey/emr, "irtibat"
srr sayesinde dier nefsan sfat lara ve beden kuvvetlere sirayet eder; bu,
zikredilen sfat larn hkmlerinin insandan sdr olan btn fiil ve eserlere sirayet
etmesidir. yle ki, bu fiil ve eserlere insann ocuklar, amelleri ve niyetine ve
"ilm huzr"una bal ibdetleri de dahildir. Ayrca bu hkmler, btn
bunlardan dnya ve hirette meydana gelen neticelere de sirayet eder.
Bu balamda Hz. Peygamber'in "ocuk babasnn srrdr"; "Emzirme tabiat
deitirir" vb. gibi hadislerini hatrlamak gerekir. Bunlar, basiret ve akl sahiplerine
gre son derece ak konulardr. Dolaysyla onlar, bu meselelerde hi bir gr
ayrlna dmemilerdir.
Ayrca, renksiz n yansd camn rengini almasn da bu balamda
hatrlamak gerekir.
Binaenaleyh tecellnin sfat lar, aydnlatt ve temas ettii eye gre oalr;
tecellg hm/tecell edilen ey, sfat ve kuvvetleri de tecellyle birleir. Bylece,
bu eyde bu tecellnin gerei olan Hakkm emri infaz edilir.
Buna gre, slik Hakkn diledii ve belirledii gayeye ulatnda, tecell, bu
kevn sfat larn hkmlerinden soyutlanr ve manev olarak "gayb" makamna
dner. Bu dnn detaylarn anlatmak, uzun srer, hatta bunlarn aklanmas
haramdr.
te, ilh tecelllerin, lemin ounluunun iinde bulunduklar hl karsndaki
durumu bu ekildedir. nk Hakkm Ztna ait "irad" emirleri, onlarda infaz
olunur ve onlar, bunlarn nereden ve hangi yolla geldiklerini bilemezler.
Tecellgh/mtecell-leh, zikredilen kevn ilgilerin hkmlerinden soyutlanm
iken himmet ve niyetini biri etirmi /cem-i mtevahhid bir hlde bulunabilir. Bu
durumda "vahdaniyet" zelliine sahip kalbine parldayan tecell nuru,
varlklarn ve il-gilerin/alaik pasndan arnm "tam tecellf'dir. Bu tecell, ilk asl
olan "ahadiyet"ten ztnn kuatm olduu mertebelerde blmlere ayrlan "klli
ahadiyet"lerin hkmlerini birletirmitir. Bu kll ahadiyetlere rnek olarak, "ayn-
sabitesi"nin ve ilk tecellnin ahadiyetini verebiliriz. Bu ilk tecellyle kulun varl-
i/ayn kendisi iin zuhur etmitir.
Kul, zikredilen tecell asndan, bu ahadiyet ile o ana kadar beksnn kendisine
bal olduu ilh imdad kabul eder. Fakat kulun, ilh imdad kabul etmesi,
kendisine hkim olan hle ve ikinci tecell esnasnda kendisine hkim olan sfat n
birliine gre gerekleir. Bu ikinci tecell, "fetih" katnda/indinde gerekleir,
hatta bu tecell, "fetih"! meydana getirir.
Buna gre birinci tecellde ayn- sabite, sadece "taayyn" sfat yla snrlanmtr;
kula egemen oan vcd sfat ise, taayyn ettikten sonra tecellye belirli bir
zellik kazandrr. Bu sfat n tecellye kazandrd bu zellik, belirli bir hkm veya
eitli hkmler ifde eder ki, daha nce buna dikkat ekmitik.
u hlde, zikredilen "tevhit" gerekletiinde, ahadiyetlere mensup olan ve
onlardan ortaya kan bu mteaddit hkmler, hepsini kapsayan "AsiT'da
mndemi olurlar. Bylelikle, tecellnin mahalli ve kendisine hkim olan sfat ,
ahadyet zelliindeki "cem' / birletirici" tecell hkmyle boyanr. Bunun ardn-
dan da tecell, mahallin hkmyle boyanr.
Sonra bu nr, sfat lan ve kuvvetleri aydnlatr, bu nurun hkm onlara sirayet
eder. Bu durumda tecellghn ztnn dier hakikatleri ve sfat lar, vahdaniyet
zelliindeki bu tecellnin hkmn kazanrlar ve onun rengiyle boyanrlar. Bu
boyanma, kesretin hkmlerinin silinmesini/izmihlal ve gizlenmesini temin eder.
Bununla birlikte kesret hkmleri, btnyle yok olmazlar, nk byle bir ey,
imknszdr.
Tecell, ya ez-Zhir veya el-Btn veya el-Cami' isminin mertebesine gre tecell
eder; nk tecellnin kll mertebeleri, zikrettiimiz bu isimlerle snrldr.
Eer tecell, ez-Zhir ismine ait ise ve ehdet aleminde gereklemise,
tecellgha Hakk her eyde "hal" olarak grme imkn verir. Bylece tevhid
hkmnn srr, o kiinin tabiatnn ve de hiss ve hayal kuvvetlerinin
mertebelerinde zuhur eder.
Bu kimse, hi bir varla kar zahit davranmaz.
Eer tecell, el-Btm ismine ait olup, tecellgh da idrk ettii eyleri kendi
"gayb" alemiyle ve onun iinde idrk etmise, bu tecell, "vcdun
birlii/ahadiyyet'I -vcd"nin bilgisini ve onu/vcd Hakkn dndaki
eylerden/masiva'1-Hak nefyi -L-hal olmakszn- ifde eder. Bylece, tevhit srr
ve onun gerei olan marifet bu kiinin akl mertebesinde zuhur eder.
Bu kul, grnen varlklara kar zahit olur, bunlarn zahir okluklarndan ve
hkmlerinden darla der.
Eer tecell, el-Cami' ismine ait olup, idrk sahibi de bunu gayb ve ehdeti
birletiren "orta mertebe" ynnden ve o mertebede idrk ederse, iki tarafa da
muttali ve iki iyilii birletirme nimetine nail olur.
Bu makmm, i ie girmi/mtedahil bir takm hkmleri ve kapal srlar vardr
ki, bunlarn aklanmas ve izah geni yer tutar. Benim maksadnn, zetle
anlatmak olduu iin, bu hkm ve srlar aklamaktan sarf- nazar ettim.
Allah, doruya ulatrandr.
Sonra yle deriz: Bu tecelller, "esma" tecellleridir. ayet tecellghn kalbine
belirli bir sfat n hkm galip olmaz; bu kii, zel bir itikatla Hakka tevecch veya
belirli bir isim veya mertebe veya hazret ile Hakka iltica da dhil olmak zere,
btn alakalarndan temizlenirse, bu durumdaki tecell Zt'a mahss "ahadiyet -
i cem"e gre zuhur eder.
Bylece Zt gnei, kalb hakikatinin aynasn kalbin "ahadiyet -i cem/btn
ilgilerden kurtulup, Hakka ynelmesi" asndan aydnlatr. Bu zellik, insan
kalbinin kendisiyle "benzer-lik/muzahat" makamna ulat ve tecellnin
kendisine yansmas iin geniledii zelliktir.
Bu tecellyi, ilerindeki her eyle birlikte ulv ve sfl lemler kabul edememilerdir.
Nitekim Allah, peygamberi vastasyla yle haber vermitir: "Beni yerim ve
gm sidramad. M'min, muttaki ve temiz kulumun kalbi beni sidrabildi."
Ayrca, kalbin bu tecellnin istiva-gah olmas ve onun suretiyle zahir olmas,
kendisindeki bu "ahadiyet -i cem" zellii sayesinde mmkndr.
Sonra kalbin yzeyi, ilh istiva ile derinleir/tebahhur, bu derinleme ve
birlemenin/tevahhud ardndan da, kendisinden bir takm kollar kar. Bunlar,
isimlerin nispetlerine gre rhn sfat larn mertebelerinde "ulv", tabi
kuvvetlerinin mertebelerinde ise "sfl" olarak ortaya karlar. Bu durumda,
"sebehat" diye isimlendirilen Zt gneinin ualar, gzn idrkinin taalluk ettii
eyleri yakar.
Bunun neticesinde bu kiiye mahss kyamet kopar, Hak isminin lisn yle der:
"Bugn mlk kimindir." (afir, 40)
Binaenaleyh, bu esnada kendisi adna herhangi bir hkmn, hakiktin veya
iddiann ortaya kaca kevn bir nispet kalmad iin, Hak kendiliiye cevap
verip yle buyurur: "Mlk, Kah-har olan vhid Allah'a aittir." (afir, 40) nk
Allah, zikrettiimiz zellikteki kiide gizlenmi olan el-Ewel'in tecellsinden olan "el-
Ahir" isminin hkmyle, varlk hkmlerini ve bakalk iddialarm ortadan
kaldrmtr. Bu iddia ve hkmler, rubbiyet makmn elde etmek iin yarrlar,
kendi okluklarm ve hkmlerini gizlemekle de onun birlii/ahadiyet uruna
ekiirler.
Bunlar, "ahadiyef'in kahr altnda yok olup, kurumu bir hurma ekirdeine
dntklerinde ve bunlardan geriye hi bir kalntnn kalmad grldnde,
"ilh istiva" srr insana ait bu kalbe zuhur eder. Bu istiva, keml ve camilik
zelliine sahiptir.
Bunun ardndan da, istiva ma ha linin /msteva mertebesinin lisn, "er-
Rahmn" ismine ait istivann ardndan konutuu gibi, dile gelerek yle der:
"Gklerdeki her ey O'nundur." Gkler, zikredilen sfat larn ulv mertebesidir. Bu
mertebe, "Allah" isminin istiva ettii mahal ve daha nce akland gibi "ben-
zerlik/muzahat" mertebesinin sahibidir. "Yerde olanlar da O'na aittir/' Bu
mertebe, itibari olarak, onun sflliinin ve tabiatnn mertebesidir. "Ve ikisi
arasndakiler." Bu ise, onun ulv-lii ve sfllii birletirmesinin mertebesidir.
"Topran altndakiler de O'na aittir/' (Taha, 6).
Bu ise, tabiatnn hkmlerinin neticeleridir; bu neticeler, kendisinden mnfail
olduklar iin "tabiat" mertebesinden daha aadadrlar. nk "mnfail"in
mertebesi, "fail"in mertebesinin altndadr. Bylece i, tamamlanmtr.
Bu durumda, mehur iki hadiste "Ben onun iitmesi ve grmesi olurum" ve "Allah
kulunun diliyle 'Allah kendisine hamd edeni iitmitir"' eklinde iaret olunan
"kurb- neva-f"'in mukabili "kurb-i feraiz" zuhur eder.
Bunun ardndan, "Allah" isminin mertebesinin lisn yle der: "Allah, kendisinden
baka ilh olmayandr. En gzel isimler O'na aittir." Bunun nedeni ise, kulun btn
sfat ve kuvvetlerinin, Hakkn isimlerinden birisine dnmesidir. Kul, Rab-bmn
gayb perdesinin ardnda mestur kalr ve lisan- hli, mecaz olarak deil, hakkat
olarak dile gelir:
Onun kanatlarnn glgesiyie zamanmdan gizlendim
Artk, ztm zamanm grr, o ise beni grmez
ayet, gnler ismimi sorsa ben bilmem
Meknm nerede derse, meknm da bilmem
nk o, keyfiyet ve mekndan mnezzeh olmu, hakkat -te/ayn hasl olmu,
mertebesi itibaryla da izzet ve korunmu-luk makamnda her varln ve
hakikt in aklndan perdelen-mitir.
Sonra, lisn- hl ile bu iaretlerden Allah'n u yetleri kendisine okunur. "Onlarn
iledikleri her bir ameli ele alrz."(Furkan, 23).
Bunlar, bu insan ile zuhuru ve kendilerindeki fiilin insana nisbeti itibariyle kesretin
hkmn izhr eden kevn hkmlerdir. "Bylelikle onu zebun ettik" (Furkan, 23).
Bunun anlam, daha nce de belirttiimiz gibi, Hakka ait "ahadiyet -i cem" ile bu
kevn hkmleri yok ettik, demektir. "Cennet ehli." Bunlar, iaret ettiimiz Hakkn
gaybnm ve perdelemesinin mensuplardr. "O gn, mekn asndan daha iyi
ve szleri daha gzel olanlardr." ( Furkan, 24).
Hangi sz veya makam, Zt gaybmda sabit olmaktan, onda gizlenmekten,
bakalk ve varlklara kulluktan kurtulmaktan ve diledii btn eylerde Hakkn
ona vekil olmasndan daha hayrl ve daha gzel olabilir ki?
Sonra yle buyurmutur: "Sonra sema, beyaz bulut ile paralanr." (Furkan, 25)
aret olunan makam lisanyla sema, kukusuz "uluvv" mertebesine aittir.
Gerekte "uluvv" ise, dier varlklara te'sir et mekle hkm sahibi olan
mertebelerindir. nk eser, hkm sahibine mahsstur; bilindii gibi, messirin
derecesi, tesir ettii eyden daha stndr.
Bulut, nebev ve ilh haberlerde iaret olunan "Ama" mertebesinin hkmdr.
Ona, "Nefes-i Rahman", "hazret -i cem" diye iaret etmi, onun varlklar ortaya
kartan, onlar kuatan, almas ve yaylmasyla da varlklarn gayba mahss
ilh ilim mertebesinde birbirlerinden ezel olarak farkllamalarn izhr eden nr
olduunu belirtmitik. Nitekim bu nedenle Allah, "Allah'n bulutlardan glgeler
ierisinde kendilerine gelmesini mi bekliyorlar?" (Bakara, 210) yetiyle,
kendisinden ve iin sonunda kyamet gnndeki hkmnden haber vermitir.
Bylece Hak, ileri tafsil eder, irkini temizden ayrr. Bunun ardndan da, ilk
olann srr, sonuncuda ortaya kar, el-Evvel ve el-hiri, el-Btm ve ez-Zhiri
birletiren "emr"in hkmn ortaya kartan "benzerlik" tamamlanr. 56[56]
Hulul Ve ttihad Yoktur
Sonra yle deriz: Kukusuz ki, iaret edilen bu kulun ve benzerlerinin mertebesi,
zikredilen Am'nrn ihatas altna giren mertebelerdendir. Bu mertebeyi,
sylediimiz eylerle birlikte, "adem" nispeti ve "imkan" karanl/zulmet
asndan kulun mertebesinin Yaratcsnn mertebesinden farkllamas izhr
eder. Bu durum, kulun "ariyet" olarak kazand varlk hkmnn, "vcd- baht"
ve "halis nr" olan Hakka dnmesi/rcu; ilh isimlerin mazhrlan olan ve zat
risletlerin tayclar meleklerin bu kuatc kulun mertebesinde kendilerine ait
menzillere tenezzl etmeleriyle gerekleir.

Bu kul, bir nsha ve tam ayna olmas itibaryla, Rabb kendisini beer
karanlklardan ve kevn hkmlerden "takdis" ettiinde rabbinin mertebesinin
suretini elde etmitir.57[57]
simler, zikredilen mertebelerde yerletiklerinde -ki bu, kulun sfat ve kuvvetlerini
daha nce iaret ettiim gibi ilh sfat ve isimlerle deitirmesiyle gerekleir- u
yetlerin ifde ettii hkmler ortaya kar: "Mlk o gn Rahman olan Hakka
ait tir. O gn kfirlere" yani, okluklar/kesret ile ahadiyet hkmlerini rtenler iin
"zor bir gndr." (Furkan, 26) nk, bir eyin varlnn/ayn ortadan kalkmas,
kendisine ok ar gelir. Ayn ekilde, bu hlin sahibi olan slike de, zikredilen
makama ulamadan nce beer ve kevn vasflardan soyutlanmak ve
kurtulmak, son derece g gelir.
Sylediimiz hli elde etmek ve onunla ardaklanmak, olduka zordur; fakat
"Sabah vakti asil kavim hamd eder."
Allah, bizi ve dier kardelerimizi bu yce makamn ehli ve bu stn hlin erbab
eylesin! 58[58]
Allah'n lmi Hakiki, Kulun lmi Mecazdr
Sonra yle deriz: Slik, bu perdeli makama ulap, akladmz eylerle

tahakkuk ettiinde ve Rabbmn gz ile Rabbm grdnde; ayrca bu hlin
zddyla (:Rabbmn gzyle kendisini ve her eyi grdnde) tahakkuk
ettiinde, ilim ve marifeti kendisine izafe edilir. Bu izafe, hviyeti asndan veya
kendisine gre deil, Rabb asndan kendisine izafe edilir. Dier sfat lar da bu
tarzda kendisine izafe edilir.
Sonra kul, kendi nefsini de bu tarz zere bilir, nefsi, kendisine kevn eylerin en
yakndr. Fakat kulun nefsini bilmesi, iaret olunan tarzda Rabbm bildikten sonra
gerekleir. Bunun ardndan da, Hakkn kendisine bildirmeyi murat ettii isimleri,
kll ve mcerret hakikatleri bilir.
Btn bunlara dair bilgisi, mnezzeh, kll, kuatc ve vahdaniyet zelliindeki
bir bilgidir.
u hlde sliin, eyann hakikatlerini bilmesi ve "klllik" mertebelerinde onlar
idrki, kuatc/cami ilhi-vahdaniyet zelliiyle gerekleir. Bu zellik, zikredilen
tecellnin katnda/lede't -tecell meydana gelir. Zikredilen bu tecell, slii boyar
ve "ahadiyef'iyle, kulun mmkn oluundan kaynaklanan kevn okluunu
ortadan kaldrr. Bunun yannda tecell, kula ait "ahadiyetler"in hkmlerini de
ortadan kaldrr.
Nitekim, "eser" ve "mnsebet" srlarndan bahsederken bunlara dikkat
ekmitik.
Sonra slik, bu birletirici "ahadiyet" tecellsinin hkmleriyle ve zikredilen kll
sfat le bu hakikatlerin hkmlerini, zelliklerini, arazlarn ve levazmn idrk
eder. Bu kll sfat ile slik, Zt tecellsinin hkmyle ve iaret ettiimiz ilim
mertebesine ait gayb-nr ile bezenmeye/tahalli hazr hle gelir. 59[59]
57 [57] Burada Konev, sl nitelemektedir. Kulun mertebesi, Ama mertebesinin ihatas altnda olan mertebelerdendir. Kul,yadakulun ayn-
sabitesi, bu mertebede Rabbmdan temeyyz etmitir. Ancak bu farkllk, ilimdeki bir farkllktr ve hi bir ekilde gerek bir farkllk deildir,
nk bu mertebede "gayriyef'ten sz edilemez.
59 [59] Sadreddin Konevi, Ftiha Suresi T efsiri, z Yaynclk: 78.
Lednni limden Feyiz Almann Srr
Bunun srr ve sureti udur: nsan, ilh ve kevn mertebeler arasnda bir berzah,
bu ikisini ve ierdikleri eyleri birletiren bir nshadr, nitekim daha nce de bunu
belirtmitik; binaenaleyh, hibir ey yoktur ki, insann mertebesinde resmedilmi
olmasn.
nsann mertebesi, her eyi kendisinde birletirmesinden/cem ibarettir. nsann
varlk nshasnn kapsad ve btn vakitlerde, ne'etlerde, mevtmlerde ve
hllerde mertebesinin iermi olduu ey, kendisi ile bu hl veya vakit veya
ne'et veya mevtin ve ehli arasndaki mnsebetin antrd/istid'a eyden
ibarettir. Nitekim, leme taalluk nispeti ve lemin ona taalluku asndan Hakkn
adeti de byledir, daha nce buna iaret etmitik.
u hlde, cz sfat larnn kaytlar bandan ve kevn hkmlerden
kurtulmadka insann idrki, zikredilen ekilde kendisine hkim olan cz' sfat a
gre "mukayyet" olur. Bu idrk ile o, ancak kendisine benzer ve bunun ihatas
altnda olan eyleri idrk edebilir, bunun dndaki eyleri idrki ise, mmkn
deildir.
nsan, kayt ve meyil hkmlerinden, cz-saptrc/ inhiraf cezbelerden kurtulup,
iaret olunan orta ve birletirici/vasat ve cem' makama ulatnda -ki bu, kll
benzerlik/msmet noktas ve manev, ruhan, misli ve hiss olmak zere btn
itidal mertebelerini birletiren dairenin merkezidir- ve akladm hlle
vasflandnda, berzah mertebesine ait manev "muhazat" makamnda iki
makm/ilh ve kevn adma kaim olur. Bylelikle ztyla, her iki mertebeyle -
noktann evrenin her bir paras karsndaki konumu gibi- yz yze/mvacehe
hale gelir; btn bunlarn bir nshas olduu iin kendisinde onlardan bulunan
eyler sayesinde ilh ve kevn hakikatlerin her birisine mukabil olur.
Bylece insan, kendi varlk nshasnn her bir ferdiyle, her iki mertebede o ferdin
mukabili olan hakikati idrk eder, bylelikle de, eyann hakikatleri, asllar ve
ilkelerine/mebdi dair ilim elde eder; nk o, btn bunlar tecrit
makamlarnda idrk et miti.
Bu tekil bilmenin ardndan insan, kendi tmellii ve "cemiyeti" ile bu hakikat ve
asllar "tmellikleri/ cmle" ve toplamlar asndan idrk eder. Bylelikle, daha
nce durumu aklanan kimsenin aksine, o kimseye hibir hakikat elikili
grnmez, hibir hl veya hkm ona gre tezat tekil etmez.
Aada zikredeceimiz kaytlar olmasayd, bu mahedenin hkm devam
eder, bunun eserleri mahede sahibinde zuhur ederdi. Fakat, tam ve kmil
camilik, bunu engeller; nk bu ca-milik, her vasf ile zuhuru ve her hl ve
hkm ile bezenmeyi istilzam eden "istiab" gerektirir.60[60]
Zikredilen bu zel hlde sebat, g olsa bile, zikrettiimiz kmil ihataya ve
istiaba zarar verir. Bu istiab, Hakkn kmil ve umumi varlk sureti asndan
kendisiyle zuhur ettii "istiab"tr; bu suret, mizn-i etem/en kmil mizan, en kmil,
mil ve umum mazhrdr.
Sonra yle deriz: Bu kapsayc zevkin ve kmil kefin neticelerinden birisi de, fikr
idrklerin gayesine, nazar ve nazar olmayan bilgilerin nihayetine ulamaktr;
bunlar, daha nce iaret edildii gibi, araz, sfat , zellik ve levazm amazlar.
60 [60] Burada Konev'nin dikkat

ektii ey, "cem" halinden sonra gelen "ikinci fark" halidir. Bu halde salik, her eyi yerli yerinde vekendi
mertebesinde grr. Konev, bu mertebeyi insana mahsus kmil kuahchm bir neticesi olarak grmektedir.
Bylelikle, bu idrkin sahibi, btn fikir sahiplerinin fikir kuv vetleriyle idrk ettikleri,
his ve nazarlanyla muttali olduklar nihai eyleri; nazar mensuplarnn birbirlerini
sulamasnn sebebini; bu kimselerin neleri idrk ettiklerini ve neleri kardklarn;
hangi adan isabet ettiklerini ve hangi adan yanldklarn bilir.
Bunun yan sra bu kii, kuatc zevk ile tahakkuk etmeyen zevk mensuplarnn
ve bunlarn dndaki inanlar zanna ve taklide dayanan insanlarn bilgilerini de
deerlendirebilir.
nk bu kimse, zevk sahiplerinin ve mukallitlerin mertebelerini, onlara hkim
olan isimleri, hlleri ve makamlar; sahip olduklan eyleri sevip, onunla kendilerini
snrlamalarn gerektiren nedenleri bilir; bu hlden kurtulma yetenei olardan
ve olmayanlar tanr. te bylece, btn yaratklarn mazeretlerini kabul eder,
hlbuki insanlar, onu inkr ederler ve deerini takdir etmezler.
te bu, -Ey kardeimi- vehb ilimlerinde ve kmil-matlup keiflerinde temkin
sahibi Ehlullah'm hlidir. Sakn bunu, niha gaye zannetmeyiniz. nk, her
denizden byk baka bir deniz daha vardr. te bu bilgi ve idrk dolaysyla
resuller, nebiler ve kmil veliler arasnda bilgi kaynaklarnn aslnda,
neticelerinde ve temel mertebelerin hkmlerine dair aklamalarnda hibir
gr ayrl yoktur; bununla birlikte, bu bilgilere muttal olmada ve onlar
aklamada bazlar dierlerinden daha stndr.
Resul ve velilerden nakledilen gr ayrlklar, sadece cz meselelerde ve eriat
alanyla ilgili ilh hkmlerdedir: nk bunlar, mkelleflerin hllerine,
zamanlarna ve onlarn alkanlklarna ve maslahatlarnn gereklerine tbidir.
Bylece, her zamandaki ilh hkmler, bu zamann resul vastasyla
dnemindeki insanlarn istidat, hl, ehliyet ve mertebeleri gereince, ehline en
yararl ekilde belirlenmitir.
Resuller, iaret olunan bu cz hkmlerin dnda Haktan haber verdikleri
eylerde ise, hemfikirdirler; sonradan gelen herhangi bir resul, kendisinden nce
gelmi resul ikrar ve tasdik eder. nk btn nebilerin bilgilerini aldklar
kaynak birdir. Ayrca onlar, Haktan bilgilerini telakki ederlerken idrk melekeleri,
mktesep ilim ve itikatlarn, ilgilerin ve bunun dnda daha nce iaret edilen
eylerin hkmlerinden temizlenmitir.61[61]
te, velilerin byklerinin durumu da byledir. Binaenaleyh her hangi bir ilh
esasta byk veliler arasnda kesinlikle gr ayrl olmaz. Kmil veliler
arasndaki gr ayrl, iaret ettiimiz gibi, sadece cz meselelerde olabilir; ya
da ihtilaf, ehl-i zevk kimselerden kemle ulamam "mutavasst/orta hl" veya
bidayet mertebesindeki kimseler veya zahir mkefelerin sahipleri arasnda
olabilir; sadece keif yoluyla idrk edilebilen hakikatler, mertebeler vb. eyler,
bu kimselere "misli" kisveler ierisinde gzkr.
nk bu eit bir kefin bilgisi ve Hakkn bundan neyi kast ettii, sadece gayb
ve manev keifle gerekleen ilimle tam olarak renilebilir; bu keif, mislleri
ve maddeyi aar. Ayrca, bunun tam olarak renilmesi, vastalarn ortadan
kalkmasnn ardndan, snrl mertebeleri ve kevn hkmleri aan "ilh ihbar"
sayesinde gerekleebilir.
61 [61] nk insanlar arasnda dnce farkllklarna neden olan eylerin nemli bir ksm, bilginin znesinin inan, akide,ilim,eilim,vs.gibi
zelliklerinden kaynaklanr, insan, idrk ettii eylere, btn bunlarn rengini verir ve neticede ayn ey hakknda farklsonular ortayakar.
Kmil sfler ve daha nemlisi resullere gelince: ncelikle onlarn idrak vastalar ilh bilgiyi telakki ederken her trl eksiklikten arnmtr
ve kendi inan ve eilimleri ilh bilgiye katlmaz. Bylelikle, ilh bilgi kendi asli safiyeti ve temizlii iinde kalr ve mensuplarnn herhangi
bir gr ayrlna dmelerine neden olmaz.
Bu zevk sayesinde, ilh kelm ve kitabet srr; bunlarn ilim ve imn zelliiyle
kalplerdeki hkm bilinir. Ayrca, kurb-i fe-raiz ve kurb- nevafil ve bunlarn
neticeleri; kulun, kevn kayt larn hkmlerinden, isim ve sfat lara ait
snrlamalardan "haze-ratu'1-kuds"' mertebesinin geniliine kmas; ve de
eyann bilgisiyle iaret edildii tarzda tahakkuk etmesinin srr bu zevkten
renilir.
Bu zevk ve bunu meydana getiren makamn ok nemli bir takm faydalar ve
kymetli rnleri vardr. Burada, bu ifdelerimizle baz mertebelerdeki bir takn
srlarn akladmz bilgi mertebesinin gerektirdiinin dndaki faydalara
deinmeye gerek yoktur. Bu makamn ve bunun ilavesi durumundaki srlarnn
bir ksmn, Allah teala'nm "hdina's-srta'l-musta-km/bizi srt -i mstakime
ulatr" yetini izah ederken, yetin gerektirdii ve Hakkn takdir ettii lde
zikredeceiz. 62[62]
Baz Tasavvuf Istlahlar
Bu kll giriteki dier kaideleri genie ele almadan nce, bir ka cmleyle bu
kitapta sklkla tekrar edilen, zellikle de bundan sonra tekrar edilecek lafzlara
iaret etmek gerekmektedir. Bu lafzlar, ehl-i zevkin stlahlarn bilmeyen
kimselerin konuyu kartrmasna ve anlamamasna neden olabilmektedir.
Bunlara iaret edildiinde ise, zevk mensuplarnn stlahlarna aina olmayan
birisi, bunlarla neyin kast edildiini bilebilir; ayrca, bunlarn asl olan mertebeden
sz ederken bir tanesinin zikredilmesiyle hepsini tekrara gerek kalmaz.
u var ki, bahsedilen konu karmak olduu iin, talibin daha nce dikkat
ekilen hususlar unutmasndan korkarak, bunlarn zelliklerini zikretmekle izaha
alacam:
1- Gayb-i Mutlak: Bu kitapta, "gayb- mutlak" dediimde, bu, Hak
Subhanehu'nun ztna ve hviyetine iarettir. Hakkn ztna ve hv iyetine
ynelik bu iaret, O'nun btml, mutlakl-, knhnn ihata edilemeyii ve
eyadan nce olup, btn eyay ihata etmesi asndan sabittir.
Hak, biaynihi, nr- mahz/mutlak nur, vcd- baht/srf v-cd, izzet ve
mstanilik ile mevsuftur.
2- Birinci Berzh/Berzh- Evvel: "Birinci berzah", "hazret'l-esma", "hadd-i fasl",
kmil insan olmas cihetinden "insn-i k-milin makam", "ahadiyet -i cem ve
vcd mertebesi", "taayyn mertebelerinin ilki", "ahadiyetin refiki" ve "gayb
mertebesinin sonu", Gayb- mutlak mertebesine nispetle "ehdet mertebeleri-
nin ilki" ve "iktidarn nfuz mahalli" derken, "Nefes-i Rahm-n"'den ibaret olan
"Am" mertebesine iaret etmekteyim.
Am, Gayb- mutlakm mensup olduu hviyet mefhmu-na/makliyet nispetle
bizatihi "ilk izaf gayb"dr.
Bu terimi, mutlak kullanp, nitelemezsem veya "gayb- ilh" dersem, bununla
"Gayb- Mutlak" kastetmi olurum.
3- Bir eyi tabiata izafe edip, "Tabi" dersem, bununla kast edilen, kendisinde
tabiatn hkm bulunan her eydir.

Tabiat, bize gre, hara ret/scaklk, burudet/soukluk, rutubet/slaklk ve yabu
set'i/kuruluk ieren ve bu drt keyfiyete hkim olan birletirici hakikatten
ibarettir.
"Unsur" ise, drt rknden meydana gelen ate, hava, su ve toprak ve yedi gk
ve zevk ehline gre bunlarm iindeki unsurlardan ibarettir.
Artk, iaret ettiim eyi dn!
Bu "gayb" ve "nefes"in dndaki mertebeleri ise, mevzu geldiinde kendileriyle
neyin kast edildiini belirtecek ekilde tarif edeceim.
Binaenaleyh, ncelikle, muhakkak/kesinlemi ilmin srlar, mertebeleri ve
kelmn srlarndan zikretmediklerimi aklyorum. Ardndan, bu giriin ierdii
klli kaideleri, yaratma iinin balangcn ve srrm zikredeceim. Sonra da,
Besmele'nin srlarm aklamaya balayacam. Ardndan, Ftiha'nm ve byk
kitaptan ibaret olan Vcd'un iermi olduu srr kapsayan anahtarlar, zet ve
deinmeyle, zikredeceim.
Bunun ardndan da, Fatiha suresi hakkndaki aklamalarma -Allah'n izni ile-
yet yet balayacam. 63[63]
Tahkik lminin Srlar
Bu durum sabit olunca, bilinmelidir ki:

lim, kll ve mcerret bir hakikattir; onun nispetleri, zellikleri, hkmleri, arazlar,
lzmlar ve mertebeleri vardr, ilim, Zt'a ait ilh isimlerden birisidir.
lim, Mutlak Gayb'tan sadece "ilim" diye isimlendirilmesi ve eyleri ortaya
kartp, izhr etmekle nitelenmesi asndan mertebesinin taayynyle ayrlr.
Gayb- mutlak adna mertebe, isim, sfat , na't ve bunun dndaki eyler, sadece
mazhr ve mertebelere gre ortaya kabilir ki, daha sonra bu konuya iaret
edeceiz. 64[64]
lim Tarif Edilmez
lim, bizzat nurun kendisidir. Bir ey, ancak nurun kendisiyle idrk olunabilir; hibir
ey, nr olmakszn bulunamaz. Zuhurunun iddetinden dolay da bizzat nurun
tarifi, mmkn deildir: nk muarrif/tarif eden, muarraf'dan/tarif olunan
daha stn ve nce olmaldr. limden stn ve ondan nce, sadece Zt'm
gayb vardr. Bu gayb ise, Hakkn dnda hi kimsenin ilmi ihata edemez.
Hayt nispetinin ilimden ncelii, mutlak deil, "farkllk" itibaryla arta bal bir
nceliktir; bununla beraber haytn ilimden ncelii de, ilim ile sabittir. 65[65]
lim Niin Bazen Tarif Edilir?
lmi tarif eden kii, ya onun srrn bilmiyordur, veya biliyordur. lmin srrn bilen kii,
tarifinde baz zellikleri asndan ilmin mertebesine dikkat ekmeyi amalar,
yoksa tam olarak ilmi tarif etmek istemez. Bu dikkat ekici tarifin de bir srr vardr.
Bu da, tarif edenin ilmin hkmlerinden veya sfat larndan birisini bilmesidir.

Binaenaleyh ilmi bilmekten meydana gelen miktar, baka bir ey ile deil,
sadece bu hkm ile meydana gelir.
Bu durumda her hangi bir ey, bizzat kendisinin "tarif ede-ni/muarrif" olmaktadr.
Fakat bu tarif, o eyin kendi teklii/aha-diyet asndan deil, nispetleri
asndan yaplm bir tariftir.
te bu, mertebe ve taalluk noktalar farkl olsa da btn tariflerin, delillerin ve
tesirlerin zelliidir/sr.
Bu sr ile akll kii, ilh mkefelerle tahakkuk etmeden nce, muhakkiklerin
"Allah' ancak Allah bilir" ve "Ahadiyette tecell muhaldir" gibi ifdelerinin
anlamn kavrar. Bununla beraber bu insanlar, Hakkn trliinde/ahadiyet ve -
tecellsi tekrar etmeksizin- diledii kullarna srekli tecell ettiinde itt ifak et -
milerdir. Hak, ister bir kiiye, isterse de birden fazla kiiye tecell etsin, tecellsi
tekrar etmez.
Bunu anla ve bu bir ka cmleyi dn! nk bunlar, pek ok meselenin ve
byk srlarn anahtarlardr. 66[66]
Varlktaki lmin Mhiyeti Nedir?
Sonra yle deriz: Buna gre mevcudattan zuhur eden ey, "nr- mahz" olan
ilmin nispetlerinin taayynlerinden baka bir ey deildir; bu taayynler, "a'yn -
sabite" hkmne gre belirlenir ve hususleir. Sonra a'yn, mertebelerine gre,
birbirlerinin hkmleriyle boyanr; sz edilen bu mertebeler, isimlerdir.
Buna gre a'yn- sabite, onunla, yani nr ile zuhur eder ve nr da bunlarla
taayyn eder ve oalr.
u hlde, herhangi bir kimse iin vasta hkmlerinin ortadan kalkmasyla Zt'a
ait gayb bir tecell zel bir tarzda meydana gelirse, sylediimiz gibi o tecell,
kendi ahadiyeti ile kevn-ayru/haric varla ait renklerin hkmlerini yok eder.
Bunlar (kevn hkmler), ruhan hkmler iseler, "nran perdeler"; tabi ve
cisman varlklarn hkmleri iseler, "zulman perdeler" diye isimlendirilirler.
Zikredilen tecell, bu hkmleri yok edip, belirtilen tarzda tecellghm lzm olan
kesrette gizlenmi/mstecenn ahadiye-tin/birliin hkmn izhr ettiinde,
zikredilen ahadiyetlerin hkmleri, daha nce kendilerini birletirmi bir aslda
toplanrlar. Ayrca, farkll gerektiren sebepler, "Vhid" ve "Ahad" olandan
ortaya kan fer hkmlerin birlemesiyle ortadan kalkar; nitekim, daha nce
buna iaret edilmiti. Bylece, tafsl nispetlerin hkmleri ve kevn itibrlar,
"ahadiyet" gneinin u-alanyla ortadan kalkm olur.
nk lem, halk ve emir mertebeleriyle snrldr. Halk lemi, emir leminin fer'i
ve ona tbidir. "Allah, kendi ii/emr zerine galiptir." (Yusuf, 21) Binaenaleyh,
zikrettiimiz ahadiyet hkmyle ilh gariplik zuhur ettiinde, gerek varha
sahip olmayan eyler yok/fani olur. Bunlar, mmkn-hdis nispetlerdir; ezel olan
ise, baki kalr ki, o da Haktr. Bylece ilh ilmin hkm ve zellii, ezel hl ile
zuhur eder.
Bu ilim iin, kendisinde ezelde taayyn eden hakkate/ayn'a izafesinin
zuhurundan baka hibir durum/emir yenilenmez. Bu ayn/hakkat, imdi nr
tecell vastasyla "ilim" ile vasflanmtr. Bu ayn'm ilim ile vasflanmasnn nedeni,

kendi hakikatini idrkinin yenilenmesi ve Hakkn lednn ilminin mertebesinde
onu muttali klmak istedii eyleri kendi vahdet zelliiyle, Yaratcsnn nuruyla
ve de vcd tecellden kabul ettii ey ile yeniden idrk etmesidir; bu tecellyle
o, ezel ilimde taayyn etmitir.
Sonra bilinsin ki: ilh hviyetin nurundan ibaret olan bu ilmin, iki hkm veya iki
nispeti vardr: Bunlar, zahir ve btn nispetleridir.
Buna gre mahede edilen varlk suretleri, zahir nispetin tafsilleridir.
Varha/kevn yaylm, histe idrk olunan ve suretlerin birbirinden ayrlmasn
salayan nr, klllii ve ahadiyeti/birlik asndan, zahir nispetlerinin hkmdr.
"Zahir nispetlerinin hkm" dememin sebebi, nurun mcer-retlii itibaryla
zahiren idrk edilemeyiidir; btn basit hakikatlerin hkm de byledir. Nr,
suretler ile kaim olan renkler ve yzeyler vastasyla idrk olunur. Ayn ekilde,
dier mcerret hakikatler de, zahiren sadece maddede idrk olunabilir.
Btn nispet, nurun mns, zahir varln mns v e ruhudur. Bu ruh, manev
bilgileri ve kendilerini makl olmaktan kartacak ekilde histe zahir olmayan
kll, gayb hakikatleri aa kartr. Ayrca bu btn ilm ve nri nispet, bu kll
hakikat lerin ayn'mm, vahdetinin, Haktan ibaret olan aslnn, asl isimlerinden
ibaret olan hviyetinin nispetlerinin bilgisini verir. Bunlara "e'nler" de diyebilirsin
ki, bu isim, daha dorudur.
Aynca bu e'nlerin veya nisbetlerin birbirinden farkllamasnn bilgisini;
bunlardan fer ve tbi ile asl ve tbi olunan eylerin bilgisini verir. Ayn ekilde,
maddeye ve mrekkep nispetlere taalluk eden hakikatleri ile hi bir ekilde
maddeyle veya mrekkeplerle ilikili olmayan hakikatlerin bilgisini; Hakka ait ve
kendisine nisbeti sahh olan hkmler ile leme ait ve ona nispet edilen
hkmlerle, iki farkl nispetle Allah ve lem arasnda mterek hkmlerin bilgisini
verir. Bunun yan sra, sylediimiz hususlara tbi olan detay mesabesindeki
konularn bilgisini de bu hkm verir.
u hlde varlklarn suretleri, nr'un zahirinin nispetleridir. Makl malumlar ise,
nurun btn nispetlerinin taayynleridir ki, bunlar, mmknlerin a'yn-i sabitesi,
kll isimlerin ve bu isimlere tbi isimlerin hakikatleridir.
lim, btn mahss suretleri ve makl gayb hakkatleriyle Hakkn nurunun
ualardr. Bunlara, Hakkn ilminin nispetleri veya hllerinin suretleri veya ilminin
konularn m/taalluka t oallar veya kendi hallerindeki tecelllerinin
taayynleri de diyebiliriz, bu taayynler, bir adan "a'yan" diye isimlendirilmitir.
Binaenaleyh, ilmin zahir nr'un suretidir, zikredilen btn ise, nr'un mnsdr. u
var ki, nr'un suretinin zuhuru, kendisine eklenen tbileriyle birlikte ez-Zhir isminin
nr'un mnsndan ayrlmasna baldr. Bylece ierdikleriyle birlikte el-Btn,
kendisinden zuhur eden eyin aynasnda tecell eder ve yansr.
te, zuhur eden nisbetlerden her birisi, zahir ve btn nispet lerin herhangi birisinin
aynasdr.
Hak, kendisinin yerin ve gn nuru olduunu belirtmitir. Sonra da, baz misller
vermi, yetin devamnda olduu zere mertebelerinin gerektirdii tarzda bu
nurun mazhrlar ile taayyn eden detaylarn zikretmitir. yle demitir: "Nr
zerine nurdur. Allah diledii kimseyi nuruna hidyet eder." (Nur, 35)
Binaenaleyh Allah, nurun ayn'/hakkati iken nr'u kendisine izafe etmi, ulv ve
sfl leme izafe edilen nr'unu da, mut lak nr'unun bilgisine klavuz ve delil
yapmtr. Ayn zamanda, misbah, lambay, aac ve dier rnekleri de, snrlan-
m/mukayyet nurunu ve mazhrlannm mertebelerinde taayyn eden
tecelllerini bilmeye klavuz yapmtr.
Allah, Peygamberinin diliyle kendisinin nr olduunu, perdesinin nr olduunu
haber vermi, "her eyi ilmen ihata ettiini" ve "her eyi muht olduunu" ve
"rahmeti ve ilmi ile her eyi kuattn" bildirmitir.
lh zevk ve ilm keif ile tahakkuk eden kimselere gre "mil rahmet", Vcd-
mm/Genel Varlk'a aittir; nk vcdun dndaki eylerin, hi bir kapsaycl
yoktur, aksine onlar, tahsis ve temyiz ederler.
u hlde btn bunlar, insaf sahibi -ayet kef ehli deil ise-iin bu iaretlerle
dikkat ekmeyi amaladmz meselenin doruluuna dellet ederler.
Artk, bunu dn ve bu mukaddimelerdeki bilgileri anla ki, Allah'n izniyle deerli
srlar aydnlansm. 67[67]
lmin zellikleri
Malm olsun ki: lmin lzm olan kdem, huds, fiil, infial, bedihlik, iktisap,
tasavvur, tasdik, zarar, menfaat gibi zellikler, mhiyeti asndan ilmin ayns
deillerdir; aksine btn bunlar, konularna/taalluk ve eserlerinin mazhrlan
olan mertebelerine gre ilmin hkmleri ve zellikleridir. f
Buna gre, kendisinden nce mertebenin dnlemedii, balangcnn idrk
edilemedii ve ilmin eserinin ve hkmnn kendisinden ktnn grld
eye, ilim "kdem" nispetiyle izafe edilir. Zikredilen dereceden aada bulunan
eylerde ilmin hkm, "hdislik" ile nitelenir.
Gereklemesi alimin ztndan baka bir eye bal olmayan ilim, "fiil ilim"dir; bu
zellikle elien ve bundan farkl olan ise, "mnfail/edilgen ilim"dir.
Kul ile Rab arasnda vastann bulunmad ve tahsili iin abann gerekmedii
ilim, vastalar yoluyla elde edilse bile "vehb ilim"dir. aba ile ve bilinen vastalar
yoluyla elde edilen ilim ise, "mktesep ilim"dir.
lmin konusu, imknlar asndan mmknler ise, bu ilim "kevn ilim" diye
isimlendirilir. Byle olmayan ilim ise, Hakka veya O'nun isim ve sfat larna taalluk
eden ilimdir; bu isim ve sfat lar, Hakkn gayb mertebesindeki Zt ile yaratklar
arasndaki vastalardr.
Bu girite dikkat ekip, iaret ettiim meseleyi tam olarak kav radnda unu
renmi olursun ki: Ehlullah ve Hakkn sekin kullarndan olan muhakkiklere
gre eyay ortaya kartan/kaif nr olan sahih ilim, Ztnn nuru
mertebesindeki/hazret ilh tecellden ibarettir; tecellghm bu ilmi kabul ise,
kesret nispetlerinin hkmlerinin silinip, kevn itibrlarn belirtilen tarzda sakt
olmasnn ardndan, o kimsenin sahip olduu "vahdet" zelliiyle gerekleir.
Ayrca bu kabul, ilmin o kimsenin ayn- sabit esinin hkmyle ezelde Rabbnm
ilminde belirleniine gredir. Ayn- sabite mertebesinde bu kii ile yaratan
arasnda hibir vasta yok iken, ilim onun ayn- sabitesinin hkmyle varid
olmutur; nk o, Hakkn ilminin mertebesinde daimidir, nitekim, Allah'n izni ile
tasavvurlar mertebesinden sz ederken buna iaret edeceiz.

lmin srr, gayb mertebesinde onun vahdetini bilmekten ibarettir. Bylelikle, ilim
ile vasflanan mahede sahibi, mahedenin ardndan Rabbnm nuru ile yine
vahdet sfat yla ilme ve ilmin vahdetinin mertebesine muttali olur; nitekim, daha
nce bunu belirtmitik. Bylece, bu nr ve ilm tecell ile, Hakkn kendisine
gstermek istedii kendi mertebesi veya ihatasnn altndaki mertebelerde
bulunan mcerret hakikatleri idrk eder.
Bu mahedede ilim, Cumhur'da olduu gibi, tasavvur ve tasdike blnmez,
aksine sadece tasavvurdan ibarettir. nk bu ilimle tasavvur, tasavvur edilen
ey, isnad, ncelik, sonralk ve dier hakikatler, mcerret olarak bir anda ve
keyfiyetsiz bir uhd ve vahdaniyet zelliiyle idrk edilir. Bu durumda tasav vur
ile tasdik arasnda hi bir farkllk bulunmaz.
Terkib ve te'lif lemine dnp, bu makamn hkmleriyle beraber olduunda
ise, mcerret ve basit ilim mertebesindeki durumun aksine, baz insanlarda zihn
taakkul dzeyinde tasavvurun tasdike nceliini grr. Bsit -ilim mertebesinde
durumun farkl olmasnn sebebi, orada eyann sadece hakikatlerinin idrk
edilmesidir; bylece bu hakikatlerin hkmleri ve sfat larn da, adeta birbirlerine
benzer ve denk olarak grr.
nsan ve ilim ile nitelenen btn hakikatler, bu girite akladmz zere,
mukayyet/snrl olduklar iin sadece mukayyet ve kendisine gre
belirlenmi/temeyyz bir durumu kabul edebilirler. Buna gre ilh tecell, snrllk
leminden olmasa bile, belirttiimiz zere, gelii/vrd esnasnda tecellghn
neetinin/lem, hlinin, vaktinin, mevtinin, mertebesinin ve kendisine hkim
sfat n rengini kazanr. Bylelikle insann, tecelllerin ierdii eyleri idrk etmesi,
zikredilen kaytlara ve ondaki hkmlere gre gerekleir.
Bu hkmler ve benzeri eylerden soyutlanma hlinde ise, mahede sahipleri
farkllar. Bununla birlikte, hkmlerin btnyle ortadan kalkmas mmkn
deildir, bunlar, glenir veya zayflar. Bu hkmlerin glenmesi veya
zayflamasn, daha nce tecellnin "ahadiyef'inin nisb kesret hkmlerini yok
etmesi meselesinde ifde etmitim.
Bu ilim sahibinin tevecchndeki mutlakl (rilgilerden ve meguliyetlerden
kurtulmas), mertebesinin dairesinin genilii ve ahadiyet -i cem sfat nn galip
gelmesi sayesinde kevn hkmlerin kaytlarndan kurtulmas oranmda, idrki,
marifeti ve bu tecellnin urad mertebeleri ihata etmesi artar; bu mertebeler,
onun ihatas altnda bulunurlar.
Bylece, insann bu yolla ve bu adan renmi olduu eya hakkndaki ilminin
hkm, Hakkn asl ve mertebesi "bir" olan ilminin hkm gibi olur; nitekim daha
nce buna dikkat ekmitik. Ayrca, u yetle de buna iaret edilmitir: "O'nun
ilminden ancak diledii eyleri ihata edebilirler." (Bakara, 255)
Fakat , burada kdem, ihata gibi baka bir takm farklar kalmaktadr ki, bunlar -
Allah'n izni ile- Hak ile halk arasndaki temyiz mertebelerinin srrn rendiinde
anlayacaksn.
yle deriz: Bu ekilde meydana gelen ilim, hi bir kukunun bulunmad en
ak ve en kmil keiften ibarettir; hibir kuku ona giremez, hibir ihtimal ve
yorum ona szamaz, hibir ilim ve aba ile elde edilemez. Bu ilmi elde etmek
iin ruhan, nefsan veya beden ve de mizac kuvvetlerin araclndan
yararlanlamaz; ya da bu ilim, ulv ruhlarn yardm veya semav/gksel ve
veryz kuvvetlerinin ve ahslarnn veya Haktan baka her hangi bir eyin
yardmyla da elde edilemez.
Bu ilme sahip olan ve bunu elde eden kimse, ilimdeki mertebe ynnden
alimlerin en stndr. Bu ilim, hakik ilimdir; bu ilmin tecell ettii kimse, nran
tecellnin mazhr, ahadiyet vasfmdaki "cem'" zevkin sahibidir.
Bunun dnda, insanlarn ou ve zevk mensuplarnn geneli tarafndan "ilim"
diye isimlendirilen ey ise, tafsili mertebelerinde bu ilmin baz hkmleri, srlar ve
nurlarnn ualar ynnden bu hakik ilmin eserleridir; yoksa bu ilim, gerek ilim
deildir. 68[68]
lmin Mertebeleri
lmin mertebeleri eitlidir. Bunlarn arasnda, manev ilim, ruhan ilim, nisbi olarak
sur-misl ilim, maddi-mrekkep ilim zikredilebilir.
Buna gre sur olan, yazlan ve telaffuz edilen kelimeler ve harfler gibi zahir ifde
aralardr.
Manev ise, eitli mefhmlardr; bu mefhmlar, terkiplerine, vad' edilmi
stlahlarna ve mertebelerine gre ibareler ve eitli harfler ierir. Bu mertebeler,
fikir gc ve bunun dndaki dier melekeler ve tasavvurlar gibi ilmin
zelliklerinin zuhur mahalli ve tecellghlardr.
lmin ruhu, lafz ve saysal maddeler vastasyla ilmin mertebesinden ve
vahdetinin srrndan yaylan hkmdr. Nitekim, bunlar daha nce zikretmitik.
Bu hkm sayesinde ilim, Allah'n ilimle kalbini ihya ettii, nefsini ve lbbn
aydnlatt kimseye nfuz eder. Allah, o kimsenin nefsini ve akln, cehalet
karanln ilmin hkmnn taalluk ettii "(kalb) vechi"nden izale
edip, bu sfat vcd ve il-rn-nrani bir sfat veya hl ile deitirmekle aydnlatr.
69[69]
lim Zt Tecelliye Elik Eder
Akland tarzda, Zta ait gayb bir tecell meydana geldiinde, ilim mutlaka
onunla beraber bulunur. nk Hakkn sfat lan, gayb ve vahdet mertebesinde
taaddt etmezler; mesela ilim gibi Zt'a ait bir sfat , Hak iin mevsufundan
ayrlmaz ve ondan farkllamaz.
u hlde Hak, kime Ztn kesin bir mahede ile gsterirse, bu mahede,
zorunlu olarak ilmi de ierir ve onu gerekli klar. Tecellnin hkm, mahede
sahibi ve o kiinin zikrettiimiz kaytlaryla snrl olduu iin, btn
mahedelerde ve tecell-lerdeki ilm netice, cz bir netice olmutur. nk,
kaytlar ve onlarn lzm olan hkmler olmasayd, Hakkn vastalar kaldrmakla
ztn kendisine gsterdii kimse, Klem-i a'la gibi, Hakkn kyamete kadar
yaratklarna dair ilmini bilmi olurdu; fakat bu bilme, cem'iyyet -i kbra/byk
camlik ve suretin srrn iermesi70[70] asndan insana ait "keml mertebesi"ne
gredir.

70 [70] "Cemiyyet-i kbra", insann vcb ve imkn hkmlerinin hepsini iermesi demektir. Bu mertebe, insann keml mertebesidir.Konev,
bunu "mertebe-i insaniyye-i kemliyye" diye ifde etmektedir. Bunun neticesinde insan, "Suret" srrna haiz olmaktadr. Buradaki suret,
Rahman'm suretidir; bylece Konev, "Ben insan, kendi suretimde yarattm" an lamndaki hdise telmih yapmtr. Bunagre,bumertebeye
Hak ile masiva arasndaki aada zikredilecek farkllk hkmleri olmasayd,
durum, ok daha zor ve ulalmaz olurdu.
Bununla birlikte iaret olunan noktada kmillerin nemli bir paylan vardr; fakat
btn alardan kaytlardan kurtulmann imknszl ve yerletikleri
"cem'iyyet/her eyi kuatma" makam, bu sfat n daimiliini ve hkmnn
srekliliini engeller. Kmillerin yerletirildikleri bu makam, belirli bir hlin veya
belirli bir sfat n veya belirli ve farkl bir makamn hkm altna girmeyle eliir.
Nitekim, daha nce bunu belirtmitik.
Kmillerin dier sfat ve mertebeler karsmdaki durumlar da byledir.
Kmil olmayan insanlarn iaret ettiimiz mertebeye ulaamaylarnm nedeni
ise, kevn perdeler, zikredilen kaytlar ve o insanlarn cz mertebelerin
mensuplar olmalardr. Onlarn, bu mertebelerin boyunduruundan kp,
bunlarn zerindeki mertebelere ykselme istidatlar yoktur. 71[71]
lmin Hkmleri Ve Nispetleri
ilim, kll tek bir hakikat olmakla beraber, bir takm hkmlere ve nispetlere
sahiptir; bunlar, kendi mertebesinde ilmi idrk eden herkese gre ortaya
karlar/taayyn. drk sahibine gre ve onun mertebesinde ortaya kan bu
nispet ile ilmin asl-ilm vahdetle/birlik elien hi bir ey ilmin hakikati zerinde
yenilenmez; yenilenen, sadece mahede sahibinden dolay ve ona gre
meydana gelen bu taayyndr.72[72]
Nitekim daha nce bunu aklamtk.
Ayn ekilde, ilmin hakkati de, Gayb-i Mutlak't an sadece blmn banda
iaret ettiim zelliiyle ayrlr.
Binaenaleyh Hak, bu ilm nispeti herhangi bir zel mazhrda ve o mazhra gre
tamamlamak /tekmil istediinde, bu tamamlama, ilmin hkmlerinin ortaya
kmas ve eserlerinin mazh-rm/tecellgh istidadna ait ve ona mahsus
mnsebetin gayesine siryetiyle gerekleir.
Dier hakikatlerde de durum byledir: nk onlarn kemlleri ve haytlar da,
hkm ve eserlerinin kendileriyle irtibatl eylerde/emirler ve mazhrlar
vastasyla onlarn ihat alarna gre zuhur etmelerine baldr; onlarla irtibatl olan
eyler, hakiktin hkmnn altnda bulunurlar.
u hlde, ilmin kemli, tafsil ve nispetlerinin zuhur etmesine baldr. Tafsiller,
konulara/taallukat bal, konular ise malumlarn says kadardr. Malumlar, ilmin
ilitii mertebelerin ihtasma ve bunlarn ierdikleri hakikatlere gre ortaya
karlar. Bunlarn dndaki hakikatler, evvellii, birlii, ihatas ve zikredilen
kaytlara gre btn alimlere nispetle belirlenmesi ynnden ilme tabidirler.
Birlik/vahdaniyet zelliindeki ilim nisbetinin malumlara ilimesi/taalluk,
belirttiimiz tarzda meydana geldiine gre, tafsil de bu nispetin hkmnn
nihayete ulat noktaya kadar kendisine tabidir.
ulaan ve Hakkm gerek anlamda sureti zere olan halife veya insn - kmil, Ka-lem-i A'la ve ulv melekler ve ruhlar gibi, yaratklaradair
kader ilmine muttali olur.
72 [72] Burada Konevfnin iaret ettii husus, ilh ilimde sabit olan veya baka bir ynden T ann'nn sfat olan hakikatler, mertebel ere-veya
yukardaki rnekte idrk sahiplerine- gre taayyn ettiklerinde, bu taayynn herhangi bir hak ikate kendi asli birliiyleelien yenibir hkm
kazandrmayacadr. Bu hakikat, sadece taayn etmitir ve taayyn, her ne kadar mazhrara bir ynyle tabi olsada,bukonudaki genelkaide
udur: lh ilim mertebesinde sabit olmayan hi bir hkm, t aayyn ile ortaya kmaz.
drk sahibi, birlik zelliindeki mahedesine gre tafsille-tirip, onun adma
belirlenmi nihayete varncaya dek, ilme tafsil ve gayb'dan ehdete zuhur
suretini giydirdiinde bu, o kiinin bu ilm nispeti kemle erdirmesi demektir. Bu
tamamlama, ilmin hkmnn zuhuru ve eserinin ilitii eylerle ve onlara sirayeti
ile gerekleir. Ayn zamanda o kii, kendi ilminin makam asmdan, ondaki
hkm ve ona ait taayynne tbi durumlar asndan ilmin mertebesini de
tamamlam demektir.73[73]
u hlde arif, zevk bir ilmi dile getirip, marifeti sahh bir muhakkik olduu halde
bunu izhr ederse, bu aklamann nedeni zikrettiimiz sebeplerdir. Ayn ekilde,
herhangi bir hakikatin hkmnn bizzat veya dolayl olarak mazhr olan veya
bu hakiktin mazhr ve tecellgh olmas itibaryla Hak ile hazr olan/huzr
mea'1-Hak herkes, belirli bir izin veya genel kll bir izin ile bunu yapar; yoksa sz
konusu arifin herhangi bir ilmi aklamas ve izhr etmesi, kendi aba ve
gayretine bal deildir.
Bu zellie sahip olmayan ilim, gerek ilim deildir; bu gibi ilimlerin ilim saylmas,
sadece uzak ve zayf bir nispete baldr. Bu ilmin sahipleri de, muhakkiklerin
byklerine gre, zikredilen yorumla "alim" saylmazlar; nk hakik ilmin sahibi,
dikkat ekilen farklara riyet etmekle birlikte, eyleri mhiyetlerinde olduklar
gibi ve Hakkn iaret edilen "tafsil" ile onlar bildii tarzda idrk eden kimsedir.
Bunun dndakiler ise, baz insanlarn stlahlarn veya inanlarn veya zevkleriyle
ilgili kavramlarnn suretlerini veya zanlarm veya zihn suretlerinin olgularm veya
tahayyllerinin neticelerini bilmesi anlamnda "alim"dir; btn bunlar ise, ilmin
araz, levazm ve kbiliyerlerdeki hkmlerinden ibarettir.
Bu ahsn iinde bulunduu durum, ilh mertebelerin kendisini ve kendisi gibi
bilgileri dile getiren kimseleri "istimal" et mesinden ibarettir. Bu insanlar,
kendilerinde ve kendileriyle zuhur eden hakikatlerin hkmlerini izhr
ederler.74[74]
ayet Hak, bu kimseyi hakik ilim makamna ykseltirse -ister baz alardan
doruya ulasn ve isabet etsin, ister etmesin-"kesin ilim" diye inand eyin,
gerekte kendisinin bir vehmi ve zann olduunu renir; hatta, daha nce
"ilim" diye sahip olduu eyin, bo bir zan olduunu grr. Bu durumda, bu yce
73 [73]
Keml, iki tanedir. Birisi, bir eyin liztih sahip olduu kemldir. Bu ke ml, herhangi bir eye bal olmaktan mnezzehtir. kinci tr
keml ise, bir zuhura ve gereklemeye bal kemldir. Bu kemi, ilk kemlde mcmel halde bulunan zelliklerin tam anlamyla tafslemesi
ve kendileriyle ilgili nihayete varmalaryla gerekleir. Buna gre bu ikinci keml, bir anlamda, "baml" keml diye isimlendirilebilir. Konev,
zellikle Mifta-l'l-gayb isimli eserinde Tanr-alem ilikisini, bir eyin dierine bal olmas veya birbirini tamamlamalar anlamna gelen
"tevakkuf", "tezayuf" gibi terimler kullanarak aklar. Burada Tanr'nm, herhangi bir ekilde bakasna muhta olmas veya on a bami
olmas sz konusu deildir. Bunu izah etmek iin Konev, genellikle, bir eyin kendi zelliini izhr etmesiyle kemlinin tezahr etmesini
rnek olarak verir. Mesela, gne keml sahibi olduu iin aydnlatr ve str (Mitah'1-gayb); yoksa, aydnlatt ve s kayna olduu iin
kamil olmaz. Bylelikle ikinci kemlde tekrar birinci kemle irca edilerek, aradaki eiki giderilmeye allr.
Burada sz edilen keml, klli bir hakikat olan ilmin tafsili kemlinin tam anlamyla ortaya kmasyla gerekleecek kemldir. Buikinci
kemlin ortaya kmas ise, Allah'n ilmine nispetle mecazi ilim sahibi olan insanlarn bu ilmi tasilletirmeleri ve onu ehdet alemindeortaya
kartmalanyla gerekleir. Bylece, ilmin gerekte sahip olduu keml, bu kez biliil keml hale gelmektedir ve bu ik incikemlilkineyenibir
ey katmamaktadr. nk bu keml, bir ekirdein sahip olduu nvenin gelimesi ve almasyla aac ortaya kartmas rneindeolduu
gibi, sadece bir alma ve gelimeden ibarettir; ortaya kan ey, birinci kemlde bulunan zelliklerdir.
74 [74] Konevf'nin bu fdesi, ksmen anlalmaz grnmektedir. Ancak,baka ifdelerini dikkate aldmzda burada kast edilen eyin, herhangi
bir ekilde bilgiye ulaan insanlarn gerek bilgiden mahrum olsalar bile, ilh mertebelerin gayesine hizmet ettikleri demek olduu anlalr.
Bu anlamda bu insanlar, adeta ilh mertebeler tarafndan "kullanlm" kimselerdir. Bu meseleyi daha iyi anlamak iin "sahh ibdet" ile
"bilinsiz ibdet" rneklerini tasavvvur edebiliriz. nsan, her ekilde T an-n'ya ibdet etmektedir. Ancak baz insanlar,bir takm yanlkanaatler
ve fikirler ile T anri'ya ynelirlerken, baz insanlar, sahh inanlarla ve bilinli bir ekilde Hakka ynelirler. Ancak her ikidurumdadaTanr'nm
gayesi olan "her eyin ona ibdet etmesi veya onu bilmesi" gaye si gereklemektedir ve insanlar ve btn yaratklar bu gaye iin "istimal"
edilmektedirler (Geni bilgi iin bkz. Fussu'l-Hkcm Okumalar in Anahtar, Ebu'i-Ala Afifi, 54-55).
zevkin ehli olan kimseler gibi. Hakkn kendisine retmek istedii eyleri idrk
eder.
Eer ilh inayet, bu kiinin elinden tutmazsa, o ahs hakknda Hakkn murat
ettii hkm nihayete erip, Hakkn maksad gayesine ulancaya kadar, bu
hlde kalmaya devam eder; Hakkn o ahstaki gayesi, kendisinde hkm sahibi
olan mertebesi ynnden sabittir.
Bu kimse, hakikatte nefsinin durumunu bilmiyordur: Ne ite ve ne iin "istimal"
edildiini, iinde bulunduu durumun nihayetini, elde ettii eyin veya en
azndan bir ksmnn mhiyetini, kendi zannmca deil Hakkn muradna gre ne
olduunu bilmiyordur. te, Hak ve ilmin dndaki dier hakikatler karsnda
alimlerin ounluunun durumu ve vaziyeti budur.
Nitekim, daha nce tecell srrnda bu meseleye iaret etmitim.
u hlde farkllk, ancak ilme baldr. lmin srr ise, Zt'm gayb nrundaki
ahadiyeti asndan ve iaret olunan tarzda emir/durum mahede edilmedii
srece bilinemez.
O hlde, ilimdeki durumu rendiinde, bunun benzerini btn hakikatlere
tatbik edebilirsin.
Kukusuzki, sana yle bir kap atm ki, byk inayet ve ulv makam
sahiplerinden bakas o kapdan giremez.
Bilinmelidir ki: aret edilen muhakkik ile bakalar arasndaki fark, bil-kuvve
olanm, b-fiil hle gelmesi; eyay kesin/muhakkak bir ilimle bilmesi ve
bakalarnn aksine bunun ispatna muttali olmasdr. Yoksa, Hakkn srlar
yaylmtr, hkm varlklarda sirayet etmi ve zahir olmutur. Fakat marifet, ttla,
ihata ve huzur ile insanlar arasnda farkllk meydana gelir. 75[75]
Allah, doruya ulatrr. 76[76]
lmin Konular
min srrna, dikkat ektik, imkn lsnde de ilmin merte-I belerine ve srlarna
iaret ettik. imdi ise, ifde edeceimizi vaat ettiimiz dier eyleri zikredebiliriz.
ncelikle, ilmin snrl, kll konularn zikredeceiz. lim, dier eylere ancak
bunlarn tabileri ve tafsili levazmyla iliebilir.
lmin konusu, ya Haktr veya Hakkn dndaki eylerdir /ma-siva'1-Hak.
Konusu Hak olan ilim, ya "gayr" olmas itibaryla bakasna taalluktan/ilimek
mnezzehlii ve mstanilii asndan Hakla ilgilenir; veya Hakkn bakasna
taalluku ve bakasnn da O'nunla irtibat asndan; veya her iki durumu
birletiren bir ilikinin makliyeti asndan; veya nispetten de mnezzeh olan
75 [75]
Konev'nin bu veciz paragraf, gerekten de ok nemli meseleleri zetlemektedir. Buna gre, insanlar arasnda bilgideki farkllk
kesinlikle mhiyet farkll deildir. Bu farkllk, bilkuvve oan eyi, biliil hae ge tirmekten ibarettir. nk, "Tanr'y bilmek" diye yorumlanan
ilh emaneti kabel etmede btn insanlar eittir. Buna gre her insan, istidat olarak, Allah'n halifesidir; ancak, stidat ile eide ed ilmi hak
ile, bu hakkn biliil hale getirilmesi arasndaki farkllk, baz insanlarn ulv varlklar, dierlerinin ise sfli varlklar mesabesinde kalamasma
neden olmaktadr. Konev'ye gre insn- kmil de, bu bilkuvve hakk, bilfiil hale getiren kimseden baka birisi deildir (Afifi, slam Dncesi
zerine Makaleler, Mslmanlarn Logos/Kelime Nazariyeleri).
Burada Konev'nin temas ettii baka bir mesele ise, insann bilgisinin kemle ulamasyla veya eyay bulunduklar hal zere bilmesinin
varla ve hakikatlere herhangi bir ey katmayacadr. nk, Hakkn srlar zaten btn varla sirayet etmitir; burada ol an,insann bilfiil
bunun farkna varmasdr. Bu noktada Konev'nin srekli "zuhur veya taayyn, hakikatlere yeni bir hkm katmaz" kaidesine atf yaptn
grmekteyiz.
baka bir nispet asndan; veya tlak ve her eit snrllktan mutlakl asndan
Hakka ynelir.
Durum, bu be mertebeyle snrldr, artk bunlar dnnz!
Sonra yle deriz: Ayar/bakalarna taalluk eden ilim, ya onlarn a'ymndan
ibaret olan hakikatleri itibariyle kendilerine taalluk eder; veya hakikatlerinin
mazhrlar olan ruhlar asndan kendilerine iliir; veya hakikatlerin ve ruhlarn
mazhrlarn-dan ibaret olan suretleri asndan taalluk eder.
Hakikat lerin, rhlarm ve suretlerin mcerret ve tekil "ayn"lar asndan bir takm
hkmleri vardr; bunun yan sra, kendilerine yaylan veya "ayn"lann izhr eden
vcd tecell cihetinden birlemelerinden oluan "manev hey'et" itibaryla da
bir takm hkmleri vardr; bunlardan her hkmn de, bir hakikati vardr ki, o da
onun "ayn"dr.
Fakat , tbi, metbunun hlleri, sfat lan ve lzm vb. olduu iin, metbu asllar,
"hakikat ler", tbiler ise "nispetler", "sfat lar", "zellikler", "arazlar" vb. diye
isimlendirilmitir.
Maksad bilindikten sonra, lafzlarn bir nemi yoktur. zellikle basiret ehli,
hakikat ler ve mnlar leminin geniliine nispetle ibare leminin darln ve
ibarelerin dernda bulunan eyi olduu gibi yanstmada yetersiz kaldn bilirler.
Sonra konuya dnp, deriz ki: Hakikatlerin ve ruhlarn mazhrlar, daha nce
belirttiimiz gibi, suretlerdir. Bunlar da, ya nisp olarak basittirler veya
mrekkeptirler. u hlde zikredilen hkmlerin suretler alemindeki zuhuru,
mizalar, unsur hller ve hkmleri ile balangc ve sonu olan (iki tarafl)
muvakkat vakit ile snrl olursa, buras, dnya lemidir; bu zellikte olmayan ise,
hkmnn mahalli zuhur etse bile, hiret lemindendir.
Bunlarn mertebeleri/hazret, kitabn banda zikredilmi olan be mertebedir.
Buna gre, bunlarn ilkine -ki o, "gayb" mertebesidir-, Hakkn, hviyetinin,
mcerret mnlar ve hakikatlerin ilmi girer. kinciye ise, ehdet ve ez-Zhir ismi
vb. dahildir.
Hisse nispeti daha gl olan mertebeye, "hayal- muttasl/bitiik hayal" vb. aittir.
Gayba nispeti daha gl olan ise, ruhlar lemidir.
Varlk dairesi itibariyle ihata, cem ve mul asndan mutlak gayb ve ehdetin
ortasmdaki lem, Am'nn sureti mm'l-ki~ tab'a ait olan misM mutlak
lemidir. mm'l-kitab, daha nce ifde ettiimiz eylerle birlikte, zikredilmesi
mmkn olmayan eylerin sahibidir.
Btn bunlar, ya fiil veya infiali iliki/nispet veya dier mertebelerde her ikisini
birletirmesi/hem fiili ve hem de infiali asndan dikkate alnr/itibr ve i
tamamlanr.
imdi de, ilmi idrkin suretini ve buna mahsus olan anlatma ve ifde aralarn,
kelm, lafzlar, iaretleri vb. aklayacaz.77[77]
lmf drkin Sureti
Bir kii, iaret edilen ilm mertebede ttla ve zikredilen keif ile bir eyi bildiinde,
onu, sfat ve mazhrlaryla bilir; o ey, bu sfat ve mazhrlaryla husus ve umum
tasavvur mertebelerinde taayyn eder. Ayrca bu bilme, zuhurun sebebi olan

teekkl-lerdeki terkip trlerine; irde sfat na ait "tahsis" hkmne; yaknlk,
uzaklk ve bunlara bal olan kuvvet, zayflk, aydnlk, perdelenme ve bunlarn
dnda birazdan -Allah'n izni ile- belirteceimiz durumlara baldr
Tasavvurlara gelince: Tasavvur mertebelerinin ilki, vicdan-icml uurdur. Bu
uur, alimin kendi okluuna ait hkmlerin perdelerinin ardndan, zahirinde ve
btmmdaki "cem'iyyet/her eyi kuatma" srrna, nurun hkmne ve nurun ilmi
mertebedeki/hazret ualarna muttali olmasyla gerekleir. Bu, ilmi bir tasavvur
deildir, sadece tabiat ve alkanlk perdesinin ardndan rhan-icml bir
idrktir. u hlde bu tasavvur, "tasavvurat" ksmnn bir tarz deildir. Bu ksmn ilim
mertebelerine dhil edilmesi, fiile yakn b-kuvve-liinden kaynaklanmaktadr.
nk biz, fiile yakn "bil-kuvve" ilim diye isimlendirdiimiz bu uur ile bundan
nceki hlimiz arasnda bir fark grmekteyiz; bu, izah gereksiz ak ve bariz bir
farktr.78[78]
Bu zikrettiimiz tasavvuru, vicdan-nefsan "basit tasavvur" takip eder. Bunu yle
misllendirebiliriz: Bir insana, bildii herhangi bir mesele veya eitli meseleler
hakknda bir soru sorulduunda, insan bu durumda kendisinde bu eye dair
kesin bir bilgi, o eyin detaylarn zikretme ve ifde edebilme gc bulur.
Bununla birlikte o esnada, meselenin paralar ve tafsillerini hatrlamak mmkn
olmaz; bunlar, cevaba baladnda yava yava zihinde
belirginleir/somutlar.
Btn bedih tasavvurlar, bu ksma dhildir.
Bunun ardndan hayal-zihn tasavvur, sonra da hiss tasav vur gelir. Tasavvurun,
ahadiyet -i cem/okluun birlii zelliiyle btn bunlardan meydana gelenin
dnda baka bir mertebesi yoktur.
te bu, ilmin hkm ve idrk kuvvetlerindeki nurunun ualardr.
Buna gre Hak, bir insan veya insan dndaki birisi vastasyla herhangi bir eyi
birisine bu mertebelerden ulatrmak istediinde, ulatrlmas istenilen ey,
gayb-ihr mertebeden -intikal etmeksizin-79[79] manev olarak tenezzl eder;
bylece bu emir, zikredilen tasavvur mertebelerine urar.
Bu emir, his mertebesine ulatnda, telaffuz yoluyla ifde edilmise, iiten kimse
onu ncelikle kulak duyusuyla telakki eder; ayet bu emir, yaz veya onun yerini
alan uzuv hareketleri vb. eylerle ifde edilmise, kii onu gz ile telakki eder.
Bu emir, bunun ardndan zihn ve hayal tasavvur mertebesine intikal eder.
Bunun ardndan da, nefsn tasavvura intikal eder. Nefis, hemen, onu glerinin
hkmlerinin aibelerinden ve madde kisvesinden tecrit eder, bylelikle emir,
zikredilen bu dn ile "ilm hazret"ten ibaret olan kaynana katlr; hatta g
ve madde hkmlerinin bu emirden uzaklap, soyutlanmas bizzat kaynana
dnmesinin ta kendisidir. nk o emir, daima bu ilmin mertebede kalmaya
devam etmektedir; sadece bu emre eklenen hkmler, tasavvur mertebelerine
uramak, tenezzl etmek vb. gibi kendisine izafe edilen nitelikleri kabul etmesini
mmkn klar.
78 [78] Konev, tasavvur mertebeleriyle lgili eitli aklamalarda bulunur. Bunlarn arasnda Miftah'I -gayb''daki ifdelerini zikredebiliriz.
yle demektedir: "T esir mertebeleri drttr. Birincisi, messirin nefsinde tesiridir, ikincisi zihinde, ncs histe, drdncs ise bu
zikredilen mertebeyi kaplayan mertebedeki tesirdir. Bunlar, ayn zamanda tasavvur mertebeleridir. T asavvur mertebelerinin birincisi,ruh,
ftr ve bedih olan mutlak tasavvurdur. Sonra zihn ve hayal tasavvur gelir. ncs hiss tasavvur, drdncs se, hepsini kapsayan
tasavvurdur."
79 [79] nk gayb mertebesindeki hakikatler, sabittirler ve bunlarn sadece eserleri zuhur eder: "A'yan, harici varlk kokusu kokamamitir."
(Bu ifde ve bn'l-Arabi'nin dncesindeki yerinin izah iin bkz. A. Av-ni Konuk, Fussu'l-Hikem T ercme ve erhi, c. I, s. 15 vd.)
Bu emir80[80] , zikredilen yorumla kaynana katldnda, yaz, telaffuz gibi kendi
bulunduu mertebede ortaya kan ifde aralaryla o emri alglayan kii,
kendi ilim mertebesinde emre mcavir/komu olan "ayn- sbite"sinin hkmyle
onu idrk eder; nitekim, daha nce buna dikkat ekmitik.
u var ki, bu emir, irad taayyn ile mertebelere tenezzl ve uramas
esnasnda bir takm manev durumlar ve renklerini kazand zellikler elde
etmitir; bylelikle bu emir, daha nce sahip olmad bir taayyn ve
farkllamaya/temeyyz sahip olur. Bu taayyn ve farkllk da, kendisini temyiz
ettiren bu hkmle urad ve tenezzl ettii mertebelerden meydana gelen
eserlere baldr. Nefis de, ikinci hlde bu emri zabt ve idrk edebilir. Hlbuki bu
idrk, daha nce mmkn deildi; nk, ilim mertebesinde kiinin ayn-
sbitesiyle bu emir arasnda bulunduunu belirttiimiz komuluk sabit olmakla
birlikte, emir henz taayyn etmemiti. Bu mertebede idrkin olmaynn ne-
deni, "ar yaknlk" ve "vahdet perdesi"dir. nk, emrin kayna olan ilh
gaybda, belirttiimiz gibi, hibir ey oal-maz/taaddt ve li-nefsihi taayyn
etmez. Ar yaknlk ve vahdet/birlik, taayyn ve temeyyz olmad iin, iki
perdedir; ar uzaklk ve okluk da, ayn ekilde idrk olunamaz.81[81]
Bu durumlarn iki yn vardr: ifrat ve tefrit. Nitekim ayn eyi, saf k ve saf
karanlkta da belirtmitik. ok byk cisimlerde olduu gibi, ok kk
cisimlerde de grme ve idrk, son derece gtr.
Bu blmde ifde ettiim konular anlalrsa, yaratma, takyit, mutlakhk, ifde,
istifde ve benzeri pek ok eyin srr renilir. Bu meselelerin aklanmas bir
tarafa, bunlara tam olarak dikkat ekmek de mmkn deildir.
Bu ifde ettiimiz eylerde netice, orta yaknlk ve iki ucu birletiren srla
gerekleir; bu durumda idrk, vcd/bulma vb. eyler mmkn olur.
Ahadiyet, kesret, ar yaknlk, ar uzaklk, saf nr, saf karanlk ve bunlarn dnda
iaret ettiim mtekbil mertebeler gibi ularda, tek balarna alndklarnda,
orta yaknlk veya idrkin konusu olabilecek veya idrki mmkn klacak bir ey
bulunmaz. Yaknlk, iki ya da daha fazla ey arasnda olabilir. Bu yaknlk,
aklamaya altmz "emir" ynnden nefsin ilim ve nr mertebesine
yaknlna ve daha sonra iaret edeceimiz uzaklna; idrk edenin, daha
sonra tafsl hkmlerini belirteceimiz ilk taayyn mertebesi olan "ahadiyet"
makmyla ilikisine /nisbet ve ilh suretten payna/haz gre deiir. nk
perdelerin a zl- okluu, temizliin zayfl ve kuvveti, zikret tiimiz hususlara
tbidir.
Bunun nedeni udur: lhi hazretin, bir hakikati ve hkm vardr, bunun yannda
mazhrlar vardr. Buna gre zikrettiimiz ilh yaknlk, iki duruma racidir; bu iki
durumdan baka her ikisinin birlemesinden oluan "nispef'in dnda nc bir
k yoktur.
Bu iki durumun birincisi, ilh "ahadiyet"tir ki, Allah'n msaade ettii lde
bundan bahsedeceiz. Varlklar iinde bu makamdan en fazla nasibi/haz
olan, "Emir Alemi"dir. Emir leminde bu mertebeye en yakn ve nasibi en yetkin
olan ey, Akl- Evvel, Melike-i mheyyeme; suret ile snrl varlklardan ise, Ar;
80 [80] "Emir" kelimesi, durum, i, olay vb. anlamlara gelir. Konevf, bu terimi bazen "yaratma ii", bazen"ilh gaye", bazen "ey" anlamnda
kullanr.
81 [81] lim mertebesinde hakikatler, yek dierlerinden aymdr, fakat bu farkllk tam olarak ortaya kmamtr. Bu mertebede hakikatler,
Konev'nin ifde ettii gibi, birbirlerine "mcavirdir"; ar yaknlk ve hepsini kuatan "vahdet" nedeniyle bu hakikatler, birbirleriniidrk
edememektedirler.
Adem oullarndan, kmiller ve fertlerdir/Efrad. Kmillerin ve Efradn
ahadiyetten olan nasiplerinin yetkinlii ve buna yaknlklar, "ferdiyet" ve "keml"
makamlaryla tahakkuk etmelerinden sonra gerekleir.
Hlasa-i kelm: Hangi varln ahadiyet ve taayyn-i evvel mertebesine nispeti
daha yakn, Yaratcsyla arasndaki vastalar daha az olur veya bunlar ortadan
kalkarsa, o varlk, el-Btm ismi ve ahadiyet zelliine sahip "ilm mertebe"
cihetinden Hakka daha yakndr.
kinci yaknlk ise, ulhiyet hkmnn zuhuru ve bunun suretiyle tahakkuk etmek
ynnden sabit olan yaknlktr/kurbi-yet. Binaenaleyh hangi varln suretten
olan pay daha ok ise ve ulhiyet hakikatlerinin kendisinde ve kendisiyle zuhuru
daha yetkin ise, o kii, ez-Zhir ismi cihetinden Hakka en yakn ve perdesi en az
olan varlktr; zikrettiimiz bu zelliklere sahip olan ise, nsan- Kmildir. u hlde
insn- kmil, bu adan yaratklarn Hakka en yakn ve onu en ok bilenidir.
Uzaklk (Hak'tan: bu'd) mertebesi, yaknlk mertebesinin mukabilidir; buna gre,
uzaklkla ilgili hkmler yaknlk mertebesiyle ilgili hkmlerin mukabili olarak
grlrse, bunlar renilir.
Varlklar ve onlarn Hakka yaknlk ve uzaklk nisbetleri arasnda, zikrettiimiz
hususlarn dnda baka bir farkllk yoktur. Bir insann kendi zannna gre "ilh
yaknlk" diye isimlendirdii dier durumlar ise, ya saadet ynnden bir yaknlktr
veya ina-nanm/mutekit veya taklitinin/mukallit veya vehim sahibinin nefsine
nispetle Hakka yaknlktr, bunun dnda bir ey olamaz.
Mazhrlar, zahir zellikler, mrekkep ve basit suretlerin maddeleri, mnlar
ulatran aralardr.
yle de denilebilir: Bunlar, gayb mertebesinde mnlarn idrk edilmelerinin
sebebidir. Bu idrk, ruhun ve kalbin vechi-nin, zel bir yolla iaret edilen zel bir
tarz zere nran ilim mertebesine dnmesiyle kevn/olu leminden yz
evirmekle gerekleir.
Buna gre alim ile bilmek istedii ey arasndaki mnsebet sabit ve aradaki
yaknlk nispeti gl olursa, ifde ve anlatm aralarna duyulan ihtiya azalr.
yle ki, konuann dernun-daki pek ok mny tarif ve bunlarn muhataba
ulatrlmas veya nemli srlarn ve pek ok bilginin hatrlatlmas iin bir tek
kelime veya iaret bile yeterli olabilir. Bazen, mnsebet kemle erer ve yaknlk
ve birlik/tevahhud hkm glenir, bu durum-
da, vastalara ihtiya duyulmaz. Bunun iin, sadece gerek anlamda manev
"muhazat/paralellik" ve "yz yzelik/muvacehe" yeterlidir, nk ahadiyet
makamnda ittihat ve karlkl konuma/muhataba, imknszdr.82[82]
82 [82]
"Muvacehe", "muhazat" Konev'nin sf bilginin nasl gerekletiini anlatrken sklkla kulland iki terimdir. Abdlkadir Ata bu
terimlerle ilgi u bilgiyi vermektedir: "Muhazat ve muvacehe: Her iki terimle de btn beer varlkla ilk basitlie dnmek kast edilir; yani,
nisp ahadi-yete dnmek. Bu ise, saliin kendi kesretini /okluk ve idrk vastalarn ortadan kaldrp, Hakkn zatnda gaip olmakia
gerekleir. Bununla birlikte kendi benliinden kmaya almak sz konusu deildir. Bu, phc-ierden arnm sahih tevecchtr. Bu
"mvacehe"de, kendi zatndan kmaya alan kimse ise, vehmi bir vuslata ular. stelik o, bu davranyla kendi nisp ahadiyetinden de
kmtr. Bunun iin, ittisali deil, muvacehe veya muhazat dile getirmitir."
Ata'nm bu konudaki ifdeleri ksmen doru olmakla birlikte, nemli lde eksiktir. Ata'nm deerlendirmesinde doru olan yn, bu
mertebenin fenayla ve kulun "kendi ahadiyctine" dnmesiyle ilikisidir. Gereken de Konev, ilh biigiye ve Zt tecellsine ulamay bir
kaideyle aklar. Bu kaide, hi bir eyin kendisine t baka bir eyle bilinemeyeceidir. Buna gre, vahdet zelliindeki bir ey ancak kendisi
gibi vahdet zelliine sahip olan baka bir ey tarafndan bilinebilir; veya her ikisini birletiren baka bir yn olmaldr. Bu noktada Konev,
nceki sflerin "cem-i himmet" diye dile getirdikleri bir terimi daha da aklayarak, himmeti birletirmekle insann kendisine hkim olan
vahdeti her trl okluun etkisinden ve egemenliinden kurtarm olmaktadr. Bunun neticesinde ise, vahdet zelliindeki ilhi tecellyi
telakki mmkn olmaktadr. Bu telakkinin nasl gerekletii ise, yine "muhazat" ve "muvacehe" terimlerinde gizlidir. Buna gre, ilhi tecell
Bu durumda bu mnsebetin dili, baz hakikat ve mertebe tercmanlarnn
bilerek veya bilmeyerek sylemi olduklar eyleri dile getirir:
Vecihlerde bizden hakikatlerimizjayan bahs etmitir
Biz susmutuk, Heva ise konuurdu
aret mertebesinin lisn da yle der:
aret edersin ve bununla neyi sylediini bilirim
Bu esnada kendi taraflarm takip ederim ve sen bilirsin
Fakat , "cem" srrnn ortaya kmas iin bir tek hareket veya zahirde bu gayb
nispetin mazhr olmas iin bir harf gerekir; bylelikle, bundan daha azyla bir
faydann meydana gelmesi mmkn olmad iin, eser ve fayda meydana
gelmi olur.83[83] Buna daha sonra deineceiz. u hlde bir kelime veya bir harf
veya bir hareket, okluu koruyan/ibka sz konusu yz yze-lik/mvacehe ve
paralellie/muhazat eklenirse, bu, hitabn ortaya kmas ve kelmn zellii
olan eserin gereklemesi yeterlidir. Bu durumda, paralellik ile birlikte bir harf
veya hareket, anlaml bir kelime hline gelir; kelime iin, "mn ondan daha az
bir ey ile olumaz" denilmitir.
phesiz ki biz, bunu ilh keiflerin ehli olan pek ok bykten defalarca
mahede etmiizdir.
Bu makmm srlarndan birisi de, kelmn sz sahibinin/mtekellim muhataptaki
bir fiili ve eseri olmasdr; zaten ismini de buradan almtr. Eser, ahadiyet -i cem
ile sahh olur; bununla birlikte, tecell ve benzeri konularda belirttiimiz gibi,
(messir ve mteessir arasnda) mnsebet ve irtibatn da bulunmas gerekir.
Binaenaleyh birletirici vahdetin/vahdet -i camia hkm, okluk ve tefrika
hkmne baskn olursa, emir gl ve hzl olur; durum bunun aksi olduunda
ise, emir, zayf ve yava olur.
Kelm mertebesine mahsus yaknlk/kurbiyet ise, "ahadiyet -i cerT'den ibaret
olan ilk makama yaknlktr.
iten kimsenin/sami' dilini ve stlahn bilmedii birisinin kelmndan
etkilenmeyiinin nedeni, aradaki vastalarn okluu, uzaklk, birlik ve
mnsebet hkmnn gizli kalmasdr. Bu makmm srlar, vastal ve vastasz
olarak gelen/varid ilh emirlerde ortaya kmtr.
u hlde, bizzat vastann veya etkinliinin gzkmedii her hangi bir hkme
isyan edilemez ve byle bir hkm hemen infaz olunur. Bundan farkl zellikteki
vastalarla ulaan emir/ilh hkm ise, bazen hemen yerine gelir; bunun art,
(emrin geliindeki) "cem" hkmnn, birlik hkmne uygun/mnasip olmasdr.
Bunlar arasndaki mnsebet, temiz ve dzgn bir aynann, kendisine yansyan
surete lde denk olmasna benzer.
Vastalarla gelen emir, bazen gecikebilir. Daha nce, eserin artlarna ve bu
noktada zikredilebilecek srlarna iaret etmitim. Bu konuya ve ilmi douran
tecellnin srrna, akl sahibi zeki kimsenin kelmn srrn, asln, hkmn, hitab,
yazy ve benzeri srlarn ve ilimlerin esaslarn renebilecei lde
karsnda bir "ayna" mesabesinde-ki insan ya da alem, aynann paslanmas ve itidal noktasndan uzaklama-sma/inhiraf neden olan
kirlerden -okluk ve ilgilerin dankl- arnd vakit, gnein karsnda/muhazat ve onun nlaryla yz yze gelen/muvacehe bir cisim gibi
tecellyi tam olarak telakki eder.
83 [83] Burada Konev, zellikle varlk anlaynda ok nemli bir yer tutan netice ve rnn ortaya kmasnn kendisinebalolduu"okluk"
artndan sz etmektedir. Buna gre, hi bir eyden tek bana bir sonu kmaz. Bir eyden sonu kmas iin, o eyebakabir takm nispetler
ve izafetler eklenmelidir. Ksaca zetlersek, Yaratma eylemini ortaya kartan okluk udur: T anr'nm tek olan tecellsi,ilhilimdesabit olan
yaratlmam mmkn mhiyet ve bunlarn arasndaki rabta mesabesindeki "nispet" ya da ilhi fiil.
aklamalarda bulunmutum.
Artk, aklamaya baladmz hususu tamamlamaya dnebiliriz:
Eer emir, mnsebetle ilgili belirttiimiz zellikte deilse -u anlamda ki,
talip/ilim renen ile matlubu/bilmek istedii ey arasnda gl bir
ztlk/mbayenet bulunur ve yaknlk ilikisi zayf ise- emri bildiren ve ifde eden,
daha fazla anlatma ve aktarma aralar, harfler ve misller gibi vb. maddi
terkip ve yaplar kullanmak zorunda kalr; bu misl ve harfler, gayb mnlarn
mazhr ve reelighlardr.
Bununla birlikte bazen, tarif ve anlatmadan maksat hasl olmayabilir. Bunun bir
nedeni, anlatlmak veya aklanmak istenilen eyin bulunduu mertebenin
ibare ve zahir ifde aralarnn mertebesinden stn olmasdr; bu durumda hi
bir ibare o mny sdramaz, anlatm ve ifde aralar onu tanmlayamaz.
Baka bir neden ise, renenin ve muhatabn, "As"daki mnsebetin
uzaklndan dolay anlatlmak ve ifde edilmek istenilen eyi idrkteki
eksikliidir. 84[84]
Bilgileri fde Aralar
Kelmn baz srlann, hkmlerini, sfat larn ve artlarn imkn lsnde

belirtim, imdi ise, geri kalann zikredeceim. ncelikle, nefiste bulunan eyi
ifde/tavsl aralarn tarifle balyorum:
Nefiste bulunan ve muhatabn anlamas talep edilen kelmn mnsn aktaran
aralar, ksmdr:
Bunlarn ilki, nefsan-manev harekettir; bu hareketin gayesi, basit tasavvur ile
idrk olunan nefisteki mcerret mnlar ortaya karmaktr.
Bunu, suretlerin, mnlarn ve kelimelerin suretlerinin zihinde
canlandrlmas/istihdar takip eder; iaret olunan bu hareket, ortaya karlmak
istenilen eye ilien irdenin hkmdr.
ncs ise, harfler, lafz ve yaz veya bunlarn yerini alan uzuvlarla veya
aralarla veya bunlar bulunmadan yaplan iaret ve imalar ile ortaya kan
kelimelerdir.
Bu hkmn temas ettii mertebeler, zikredilen tasavvur mertebeleridir; bu
da, teslise tbi drtlemenin /terbi' hkmdr ki, bu konudan daha sonra bahs
edeceiz.
Bu durum akla kavuunca, u da bilinmelidir ki: Hak, baz mertebe ve
varlklarda/a'yn kelm diledii kullar iin ilme ulatran bir yol yapmtr. Bu
balamda kelm, makl ve mahss sebepler, terkipler, tekiller, sfat lar, gayb
hakikat leri eh-det leminde ortaya kartan ve tantan mazhrlar gibidir.
Hak, harfleri ve kelimeleri de, birbirlerine eklenip, terkip ve birlik meydana
getirmek suretiyle, vahdaniyet zelliindeki mcerret kelmnn anlamn ve bu
kelimelerin dellet ettii her eyi bilmeye vesile klmtr. Duyulan /hava s, duyulur
eyle-ri/mahssat vb. eyleri de, ilme ulamak iin bir yol yapmtr; nk, vasta
ve sebepler yoluyla ilim elde edenlere gre, ilmin gereklemesinde pek ok
yol vardr.
lhi ilim unu iktiz etmitir: Baz eyler vardr ki, bunlara, mesela sadece hislerle

veya baka bir yolla ulamak mmkndr; fakat Hak, ikramna mazhr olmu
muhakkik ve vastasz bilgisiyle tahakkuk eden diledii bir kuluna bu ilmi
retmek istediinde -nk Hak bilir ki, bu kullarn himmetleri kevn perdeleri
yrtar ve kendisinden bakasndan ilim almay reddederler- bu hiss yolda veya
baka bir eyde kendilerine tecell eder, ardndan da retmek istedii eyleri
bildirir. Bylelikle bu muhakkikler de, bu ilmi vastasz Haktan renmi olurlar.
Bununla birlikte ezel ilmin hkm, kendi hli zere bakidir; nk Kalem'in
verdii hkm, asla deimez.
Allah'n yle kullar vardr ki, baz vakitlerde ilh ikram nef-hlarmm tecellsi
esnasnda kendilerinde bir takm hller arz olur; bu haller, o kimselerin Haktan
bakasndan yz evirip, yetkin bir tezkiyenin ardndan kalplerinin
"verililer"iyle85[85] en ksa zamanda ilh-Gayb- Mutlak hazretine/mertebe
ynelmelerini gerektirir. Bylelikle onlar, Hakkn diledii ilh ve kevn srlar idrk
ederler.
Bu nefis, bazen bu mertebeleri ve tafsillerini bilir veya bir ksmn bilir; bazen ise,
elde ettii ilim ile "tahakkuk" etmesine ramen bunlar bilemez.
sm, sfat ve benzeri eylerden taayyn eden her ey, kendisi taayyn etmeyen
ve sadece bir mazhr/muayyin ile tecell ve taayyn eden kendi "asl" zerine
bir perdedir ve kelm da, bir sfat tr; bundan dolay kelm, ztna ait ilminin
nispeti asndan kelm sahibi/mtekellirn zerine bir perde olmutur. u hlde
Hakka ait kelm, gaybmdan ve Am'daki ilminin mertebesinden/hazret gelen
ilh tecellden ibarettir.
Am, Nefesi Rahman ve dier mertebelerin ve hakikatlerinin taayyn
mertebesidir.
Bu tecellnin hkm, yaratc-ird tevecch/tevecch-i ird-i icad ile veya
hitap iin taayyn eder; bu hkmn hitap iin taayyn, mertebe veya ismin
mazhn cihetindendir. Bu isim, nefesin ve yaratma sznn/Kn-Ol, o mazhra
nispetini gerektirir. Bylece, mtekellim isminin nispeti ortaya kar. Bunun ardn-
dan, zikredilen hkm, daha nce iaret ettiimiz gibi isimlerin mertebesi olan
"nefes-i Rahman" makamndan muhataba sirayet eder. Bu hkmn bu
makamdan muhataba sirayeti, irad tahsis ve varln o hkm kabul etme
istidadna baldr. Bylece kelma ait bu tecellnin srr, irdenin hkmnn
gerektirdii tarzda, kendisini idrk eden ve iitende ortaya kar.
Bunun yan sra tecell, kendisine ulat kimsenin haliyle, urad mertebelerin,
vaktin ve meknn/mevtin hkmleriyle vb. boyanr. Tecellnin belirtilen bu
mertebelerin hkmleriyle boyanmas, daha nce tespit edildii gibi, ilh emir
onun tertip sultasna ve tertipteki mertebelere uramasm gerektirdiinde
geerlidir.86[86]
85 [85] Kalb, sf idrkin mahallidir. Bununla birlikte, kalbin farkl ynleri bu bilgiyi eitli ekillerde idrk eder. Konev, bunlar eitli
ifdelerinde aklar, ancak imdilik, "kalbin vechi" terimiyle kast edilen eyin, kalbin ilhi tecellnin tam karsnda bulunduu durumu
olduunu belirtelim. Bylece kaib, ilh tecellyi telakki eden tam bir ayna haline gelir. Bu terimle ayn kkten gelen baka bir kelime ise,
Konev'nin ska kulland "muvacehe" kelimesidir. Bunun anlam da, kar karya olmak, yz yze geimek demektir ki,budurumdaHakkn
nurlar kalbe yansr.
86 [86] Konev, yaratklarn T ann ile iki eit iliki iinde bulunduklarn belirtir. Bu iki eit iliki, ayn zamanda T ann'nm tece llsinin
yaratklarna ulatklar iki eit yol demektir. Bunlardan birisi, tecellnin hi bir vasta ve engel olmadan dorudan yarata ulamasdr.Bu,
ok zel bir tecelldir ve buna mazhr olmak ya Kalern-i A'la ve sekin ruhlar gibi yaratlnda vastann bulunmadvarlklar mazhr olabilir;
ya da nzulnden sonra sln tam anlamyla ya kendi abas ve ilh inayet yardmyla veya cc-z-be-i ilh ile miracm tamamlayan nadir
kimseler mazhr olabilir. kinci tr ise, tecellnin bir takm silsile ve mertebeler yoluyla yaratklara ulamasdr. Bu ikinci yoldatecell,varlk
mertebelerinden kendi mertebesine ulat silsileyi takip ederek kula ular. Bylelikle insan, her mertebenin zellik vetesirinialarak ehdet
aleminde zuhur ettii gibi, tecell de bu mer-tebelcrden geerken ayn zellikleri ve tesirleri kazanr. Bylece, tecell ilk safiyetinikorumadan
Tecell, hi bir vastann bulunmad zel bir yolla mazhr-na ularsa, bu
durumda sadece varit olduu kimsenin hlinin, vaktinin, meknnn/mevtin ve
makamnn hkmyle boyanr.
Btn mertebelerde kelm, hitap eden ve muhatap arasndaki perde
vastasyla meydana gelir, nitekim Allah, kitabnda bu hususu bildirmitir. Bu
perde, perdeye mahal olan kimseye nispetle, rislet mertebesidir. Ayrca,
perdeler ve vastalar, azalr ve artar. Bunlarn en az, bir tek perdenin kalmasdr
ki, bu da, konuan iki kii arasndaki "konuma/hitap" nispetidir.
Binaenaleyh, harfler ve zahir dzenli/manzum kelimeler, zihn harflerin ve
kelimelerin perdeleri ve elileridir. Zihn olanlar ise, makl harflerin perdeleri ve
elileridir/resul.
Makl harfler, birlik zelliindeki kelmn/el-kelm'1-vah-dan mnsnn
risletini ierir. Bunun ardndan, vahdaniyet zelliindeki kelm, konuulan eyle
ilikisi cihetinden konuulan eyin risletini ierir. Sonra, konuulan eyin
mefhmu, kelmndan anlalan zel tarz cihetinden konuann muradn ierir.
Sonra, bu zel durumu idrk, bu kelmn hitap sahibinden muhataba
gemesinin gerekesinin bilgisini ifde eder.
te bu, kelm olmas itibaryla kelm sfat nn kendisinden kt irdenin srrdr.-
Bunun zerinde Zt'a ait kuatc/muhit ilim mertebesi vardr. Gayeler ve
hkmleriyle, etkenlerin/bais, maksatlarn ilkeleri, illetleri ve srlan bilinir. nk
sonular, balanglarn aynsdr. Bunlar, karma, hkmlerin birbirine girmele-
ri/tedahl ve burada ifde etmemiz gerekmeyen bir takm nedenlerden dolay
balang ve sonu arasnda gizli almlardr.
Sonuta, balangcn hkimiyeti/galebe ortaya kar. Kitabn sonundaki
"Havatim'l-fevatih" isimli blmde -Allah'n izniyle- bu meselenin baz srlarna
deineceiz. 87[87]
Tamamlayc Aklama
Malm olsun ki:

Gayb- Mutlak'tan, ehdet lemine, ister isimler isterse de sfat lar veya
mcerret kevn "a'yn"dan zahir olan her hakikat, "cem" hazretinin hkmne
tbi "itima" nispetiyle zahir olur. Bu itima nisbeti, daha sonra bahsedilecek
"hadd- fasl"'a mensuptur.
"Cem" hazretinin hkm, ahadiyet zelliiyle Gayb'tan, makl ve mahss btn
eyaya sirayet etmektedir. Bu itima, umumlii asndan ncelikle Hakkn klli
irdesinde, bunun ardndan da mmkn varlklarn/a'yan istidatlarndan
kaynaklanan talep ve kabulde ortaya kar/taayyn. Bu itima, zel olarak da,
her bir isim ve sft m mert ebesi cihetinden mutlak irde nispetleri ile gizli/karnin
her bir mmkn hakikatinin arasnda taayyn eder. Bu taayyn, mmknlerin
hakikat lerinin birbirleriyle birlemesi ve terkiplerinden ve de bu terkip ve birleme
vastasyla da birbirleri iin zuhur etmelerinden ncedir.
ki veya daha fazla hakikat arasnda gerekleen her eit ic-timayla
mertebeler, sfat lar ve baz isimler ynnden ortaya kan/m teayyin ve irde
insana ular. Konev, bunu insanlarn gr ayrlk-anna dmelerinin nedenlerinden birisi olarak grr (Bu konuda, Yaz-'<wda,Miftah'1-
gmjb ve en-Nefehaf ta geni aklamalar vardr)
edilen ey, haric varlkta zuhuru gerekleen cz' emirler/ey, suretler,
teekkller, ahs/somut haller ve benzeri eylerdir.
Beer harflerden oluan cz' kelmda da durum byledir. Eser ve fayda, en az
iki veya daha fazla harfin veya iki ismin veya bir isim ile bir fiilin
birlemesiyle/terkip gerekleir, bu meseleye daha sonra deineceiz.
Ayn ekilde, rhnilik ynnden harflerle amel etmek ve onlar kullanmak/tasrif
de byledir; tesir, iki veya daha fazla harfin bir araya gelmesiyle meydana gelir..
in uzmanlarna gre bir harf, tek bana messir olamaz. Bir harfin tesir
edebileceini ileri srenler -eyhimiz mam Muhyid-di bn'l-Arab gibi- zihinde
mahhas olan harfi, lafz ve yazda gzken harfe ekleyerek bu tesirin
gerekletiini dikkate almlardr. Bu, eyhimin bana ifahen syledii kendi
ifadesidir. Bu durumda, zihin ve yazdaki harf iki tane olmaktadr. u hlde -
muhakkiklerin ittifakyla- tek harften kesinlikle bir tesir meydana gelmez.
Arapa alimlerinin, "m", "Kaf", "Ayn" gibi harflerin bilmen tesirleri hakkndaki
ifdelerini ise, bu harflerin esasta iki harf olduu eklinde cevaplandrmak
mmkndr. Asla riyet edip, iitenin konuann kastn anlamasna gvenerek,
herhangi bir nedenle bu harflerin birisi hazf edildiinde dier harfle yetinil-mitir.
Binaenaleyh, karine ile glenen idrk veya "asl" ile tanmlanan ey, den
harfin yerini almtr; byle olmasayd, daha nce akladmz gibi, tek harften
tesir meydana gelmezdi.
Kelm, daha nce ifde ettiimiz zere, kendi irdesine tbi bir gle
mtekellimin/konuan muhataptaki tesirinden ibaret tir; bu irde, mtekellimin
nefsindeki eyi muhataba ulatrmak ve ibraz etmekle ilgilidir. Hakkn, kendi
kelimeleri ve harfleri88[88] olan a'yn- mmkneyi yaratmas ve gayb-hubb89[89]
bir hareket ile nefsinden bunlar izhr etmesindeki durum da byledir. Bu gayb-
hubb hareket, "irad tevecch" diye ifde edilmitir. Bu tevecchn hkm,
btn a'yn vastasyla kendilerini ve terkiplerini kapsayan Vcd ile zahir olur;
bylece Hak bilinir, sfat larnn, isimlerinin ve kemlinin hkm ortaya kar, bunu
-Allah'n izni ile- daha sonra aklayacaz. 90[90]
Arapa'daki Alt Terkibin Srr
imdi de, kelma zg alt terkibin srrn aklayacaz: Bu terkipler, Nhivciler

arasnda mehurdur. Nhivciler, bu terkiplerin iki tanesinin anlamh/mfid
olduunda ittifak etmiler; birisinde eitli noktalarda gr ayrlna dmler;
kalan nn ise, bir anlam tamadnda gr birliine varmlardr.
Buna gre ittifak edilen terkip, ismin isim ve fiil ile terkibidir; baz alardan gr
ayrlna dtkleri terkip ise, nidada ismin harf ile olan terkibidir; herhangi bir
anlam tamadmda it tifak ettikleri terkip ise, fiilin, fiil ve harf ile, harfin harf ile
terkibidir. Burada, baz srlarn aklamak iin eildiimiz mertebe ynnden
88 [88] bn'I-Arab ve onun grn takip eden Sadreddin Konev, varlklar "Hakkn kelimeleri" diye isimlendirirler. Bu noktada,nemli
neden grlebilir. Bunlardan birisi, yet -i kerimede bizzat T ann'nm bu isimlendirmeyi yapmasdr. kincisi ise, Hz. sa'nn "kelime" diye
isimlendi-rilmesidir. ncs ise, T anr'mn yaratma eylemi ile insann konumas ve harfleri sonra da kelimeleri meydanagetirmesieylemi
arasnda kurulan benzerliktir. (Geni bilgi iin bkz. Ebu'1-Ala Afifi, "Mslmanlarn Kelime Nazariyeleri", islam DncesizerineMakaleler
iinde).
89 [89] Burada, "Ben bilinmez bir hazine idim, bilinmek istedim, bunun iin de alemi yaratm, ta ki bilineyim" kutsihadisinetelmih yaplmaktadr.
Konev, T ann'nm yaratmaya dnk tevecchnn ortaya km bu bi-Hnme arzusu ya da hareketi ile aklamaktadr. Bunun "gayb" diye
isimlendirilmesi ise, bulunduu mertebenin her eit bilgi ve idrkin tesinde mutlak Zt mertebesi olmasndan kaynaklanmakta dr.
sz edilen ilh ilimde bunlarn esasn -Allah'n izni ile- ortaya koyacaz.
Malm olsun ki: Hakikatte/tahkik isim, mmknn ilimde sabit "ayn"m izhr eden
tecelldir; fakat bu durum, Gayb- mut laktan kan tecellnin mazhr ve
tecellgh olan bu "ayn"m mertebesinde taayyn ynndendir. O hlde
mazhr olan mmkn "ayn", kendisiyle ve kendi mertebesinde taayyn eden
tecellnin ismidir.91[91]
Taayyn asndan tecell, taayyn d olan/gayr- mteay-yin Gayb-
Mutlak'a dellet eden bir isimdir.
isimlendirme ise, ismin taayyn ettii ve kendisine delil olduu Asl'a delletinden
ibarettir; bu konu hakknda daha fazla aklamay isimlerin kaidesi blmnde
yapacaz.
Harf, kendi hkm ve tabileri de dhil olmak zere, her eyden mcerret olmas
itibaryla "ayn- sbite"nin ayndr.
Fiil, -hviyeti itibaryla deil- mucid/Yaratan olmas asndan Hak ile -sadece
"ayn" olmas itibariyle deil- Hakkn mevcut ettii bir ey olmas ve icat ve
eserinin hkmn kabul asndan "ayn" arasndaki "te'sir nispeti" ve yaratc h-
km irtibatdr. Ayn'm yaratl ve Hakkn tesirini kabul, bu zuhur dairesinde
yarathm/icd tercih ettiren istidadna baldr. Bu icdm hkm, Klem-i
a'la'nm ztnda nakedilmitir.
Bunu anla, burada aklanmas mmkn olmayan derin srlar vardr.
Bu sabit olunca, u da bilinmelidir ki: Zikredilen alt terkibin ilki, ismin isim ile
terkibidir. Bu, ilk isimler ile asl sfat larn esas-lar/mmehat arasnda gerekleen
birinci ictimadr. Bu sfat lardan dolay Zt, lemi yaratmaya ve Gayb'tan izhra
tevecch iktiz etmitir. Bu terkip, bunun ardndan iaret olunan birinci nikahn
sahibidir.
Buna dair pek ok iaretimden birisi de, u ifdemdir: Hak-km zahir, adeta kendi
iktidarnn nfuz mahalli olmas gibi, btn iin t ecellgh/mecla olmutur.
ikincisi, ismin, yaratc/mucid veya hhk vb. ismin hkmnden ibaret olan fiilin
hakikt inin/ayn mazhr olmas itibaryla ayn- sabiteyle terkibidir. Ayn- sabite,
kabul ve daha nce iaret ettiimiz "istidat" zelliiyle bu fiilin mazhr olur.
Binaenaleyh bu iki terkip, zorunlu olarak, fayda verirler/mu-fid ki, bu, vcd
mertebelerde gereklemitir. Dier terkip ise, bir fayda vermez; bu terkip,
mmkn "ayn" m srf mmkn bir "ayn" olmas asndan her hangi bir ayn'a -ilm
iktiz ile deil-kendisini dikkate alarak izafe edilmesidir. Ayn ekilde Hakkn
lemle irtibatn gerekli klan "hazret -i cem" hkm sirayet et meden tecell nispeti
de byledir92[92] ; veya yaratmann makliyeti-ni, ilh tecellnin ulhiyet
ynnden sirayeti olmadan mmkne izafe edilmesi de bir fayda vermez, yani
ondan her hangi bir netice meydana gelmez.
Ulhiyet, irtibat ve mnsebeti (:Allah ve alem arasnda) var eder.
91 [91] Burada Konev'nin varlk anlaynn ok nemli bir meselesiyle karlamaktayz. Bu mesele, Vcd- Mutlak ve bu Mutlak Vcd'un
kendileriyle snrland ve hususlik kazand isim ve sfatlar ile ilikisidir; bir de bu balamda bu isimlerin eserlerinden ibaret olan
mmknlerin hakikatleri ya da ilh ilimde "sabit hakikatler" vardr. Konev, ilh sfatlan veya Konev'nin ifadesiyletecelliyi,mmkn ayn'i
izhr eden bir ey olarak grmektedir. Ancak, bu mertebede gerek bir ikilik buluna-mavacana gre, ayan- sabite ilesfatlar arasndakiikilik,
her ikisinin ayn eyin iki yn diye grlmek zorundadr. Bu durumda mazhr veya tecellgh, tecellnin kendisi olmaktadr.
92 [92] Bir eyin srf varl asndan asla tesiri olamaz. T esir, iki veya daha fazla ey arasndaki bir nispete baldr. "Hazret -i cem" dedii
mertebe, ulhiyet mertebesidir ve bu mertebe, bir yandan Zt ve Varlk tecellsi; sfat ve ayn - mmkneden ibarettir. Bununla birlikte bu
mertebe vahdet zelliine sahiptir. Konev, Miftahii'l-gayb'da bu meseleyi baka bir rnekle aklar. Buna gre, mesela,insann vahdet-ivcd
gibi bir vahdetle "bir" iken, herhangi bir eyi bilmesi mmkn deildir. Bilmek iin, insann varlnn y an sra, hayt, irde, kudret vb.
zelliklere de sahip olmas gerekir. te, yaratma da srf varlktan ortaya kmaz; bunun yan sra, insan rneinde olduugibi,bir takm nispet
ve izafetlerin bulunmas arttr.
Ayn ekilde, nc bir ey/emir olmakszn bir tecellnin baka bir tecellyle
irtibat da, hi bir fayda vermez; sz konusu nc ey, fiilin mazhr ve Zt
gaybmdan tecellnin taayynnn sebebidir, ayrca tecellden farkldr ve
taaddd ispat eder. Ayn ekilde ayn- sabite, daha nce belirttiimiz gibi
vcd tecellnin bitimesi/iktiran olmadan, yaratl/icd emrini kabul sfat
kendisine eklenerek dikkate aldnda, hi bir netice ve fayda vermez nk,
kabil olmadan tecellyle tecell, adeta birisinin kendi kendine vurmas gibi, hi
bir sonu vermez. Mmkn ayn'm baka bir ayn ile birlemesinden bir netice
kmaymm sebebi de budur. Bu ayn, ister daha nce belirttiimiz yaratc
tecellyi kabul zellii gibi kendi tbilerinden birisi olsun, ister baka bir ayn'a tbi
olan mstakil-metbu bir ayn olsun, durum ayndr.
Nida meselesine gelince: bunun bir benzeri, Hakkm "ayn"a cz' isimlerinin
mertebeleri ve mazhrlarndan yaratmay emretmesi ve ona "Ol/Kn" demesid
ir/tekvin sz. nk, "hazret -i cem"den zat tecell srr, bu sze sirayet etmemi
olsayd, bunun hkm gereklemezdi. Bu durum, nhivcilerin "Ey Zeyd" ifdesini
takdir etmeleri gibidir. Bu ifde anlamldr, nk bu, Zeyd'i ardm veya
"Zeyd" diye bardm ifde eder.
Tahkikte bunun rnei, lemimizde vastaya bal olan emirdir. Bu emre, zat
isimlerden birisi olan "irde"nin hkm bitimezse, hkm geerli olmaz. Bunun
iin Hak, "el-Hd" isminin lisanyla peygamberinin makam cihetinden baz
insanlara "Namaz kl" diye emreder, onlar ise namaz klmazlar, namaz da
mevcut olmaz. Fakat, namazla memur olan "ayn"a istidat zellii ve zt
tecellyle yaratc hkm kabul izafe olunduunda, namaz kesinlikle zuhur eder.
Bu tecell, namazn "ayn"ma ve "musal/namaz klan" diye isimlendirilen mazhr
mertebesindeki zuhruyla ilikilidir.
Bunun ardndan bilinmelidir ki: Terkib, cem ve istihale -ki istihale/bakalama,
mrekkep czlerin hkmlerinin birbirlerine sirayet etmesi demektir- arasnda
mn ve ruhlar mertebesinde deil, suretler mertebesinde bir fark vardr; "terkip"
ve "cem" hakkndaki aklamalarmz tamamlamadan nce bu fark dile
getireceiz.
yle derim: Sadece ictima/(eitli hakikatlerin bir araya gelmesi), ahslarn
askeri bir nizmla veya safta veya halka halinde toplanmalarna benzer. tima
ve terkibin hkm ise, ina edilecek evin kerpi ve aalan gibidir. tima, terkip
ve dn-ne/istihle ise, varlklar iin ustukussat/unsurlar gibidir, nk
ustukussan kaynama ve temasla birlemesi ve terkipleri, varlklarn meydana
gelmesi iin yeterli deildir; bilakis, varlklarn/kainat meydana gelebilmesi iin
bunlarn birbirleriyle etki ve tepki iinde olmalar gerekir.
Btn bunlar iin benzer bir "keyfiyet" sabit olur/istikrara kavuur: O da, etken ve
edilgen bu hareketlerin kemlidir; bunlarn nihayeti- "miza" diye isimlendirilir. Bu
durumda bunlar, etken ve edilgen hareketlerin ardndan, gereklemesi bu
miza niteliine ve bu istikrara bal olan nev' sureti kabule istidat kazanrlar.
Burada, istihalenin zikredilmesi ve hkmnn cem ve terkibe izafe edilmesindeki
gaye, istihalenin cem ve terkibin gayelerinden birisi olduuna dikkat ekmektir.
Daha nce ifde ettiim, baz isim ve mertebeler asndan iki veya daha fazla
hakikat arasndaki btn ictimalarla kast edilen, zuhuru haric varlkta meydana
gelen eydir. Bu.ise, irdenin taalluk ettii ey olan niha gaye deildir. Bunun
iin emri, baz isim ve mertebelerle snrladm. imdi de, istihale ve hkmnn
neticesiyle ilgili olarak, "gayelerin birisidir" dedim. Hatta bununla, btn
suretlerde veya suret ile irtibatl olan her eyde hkm sari olan ilh tesviyenin
srrna iaret ettim; bu ise, "tesviye" diye ifde edilen cz' varlk istidadnn
meydana gelmesi iindir. Bu durum, bu rnekte, zikredilen hareketin ardndan
dier nikah mertebe!erinde ve hareketin mertebesindeki "miza keyfiyeti"
asndan "hepsi iin meydana gelen "istikrar" diye ifde edilmitir.
Mizacn bunlardan her birisine nisbeti, her birisinin kendi zelliine gredir ki, bu,
manev, ruhan, sur, basit ve mrekkep olabilir.
Sonra, mesela madde beer ise, ilh nefhy kabule istidat kazanr. Allah teala
yle buyurmutur: "Sonra onu yeni bir yarat ile yarattk." (Mminn, 14) Nitekim
sahih bir tevecch, her trl ilgiden soyutlanmak/tefri ve daha nce
belirttiimiz artlarla Hakka slk eden kii hakknda da "tesviye" meydana gelir.
Bylelikle slik, zikredilen ve zikredilmeyen eyleri douran ilh tecellyi kabule
istidat kazanr. Bu meselenin srrnn anlalabilmesi iin, daha sonra ilh-kll
irdenin gayelerine zetle de olsa iaret edeceiz.
imdi, tekrar aklamaya altmz konuya dnyoruz.
yle deriz: Terkib, ya manevdir; bu, alemi/kevn yaratmaya ynelii esnasnda
ilh isimlerde gerekleen "itima"dr. Bu nedenle, terkip ile cem arasndaki
farkn suretler mertebesinde ortaya kt na ve onun zerindeki mertebelerde
kmadna iaret etmitim.
Zikredilen bu itima, esm kelimeleri ve kevn hakikatleri izhr etmek iin ilmi
harflerin rabbani tasnifi ve te'lifinin meneidir.93[93] Bunlar, isim ve sfat laryla
Hakkn Ztnn srrn ve hkmn varlklarnda ifde ederler. Bu te'lif ve inann
maddesi ise, Nefes-i Rahmn'dir. Nefes-i Rahmn, kapsayc daire/hi-zane-i
camia ve mm'l-kitab'dr. Daha sonra, Hak nasip ettii lde, bu konu
hakknda aklamalar yapacaz.
te bu, ilk itima olan manev terkibin hkmdr. Bundan zuhur eden terkip ise,
ya sur-madd veya maddye benzeyen bir terkiptir. Buna gre, maddye
benzeyen terkibe, nran ruhlarn kendi kuvvetleri ve onlara sirayet eden
isimlerin zellikleri cihetinden olan hareketleri rnek olarak verilebilir; bu
zelliklerin bir araya gelmeleri, ruhlarn varlnn sebebidir. simlerin zelliklerinin
bir araya gelmesi ise, misl-mazhrlanyla ve onlara gre
snrlanmalar/takayyt; ayrca, bu isimlerin mazhrlarnm mertebeleri ve esma
mertebelerinden kendileri iin hasl olan zellikler cihetinden gerekleir; bunun
gayesi ise, ulv suretleri ve nispeten bsit -cirimleri/ecram- basita meydana
getirmektir.
te bu, ikinci nikahn hkmdr; daha nce iaret ettiimiz ise, isimlere ait/ism-
gayb, ilk nikahn hkmdr.
Bu iki nikahtan sonra gelen terkip ise, maddi terkiptir; maddi terkip, tbii-
mrekkep suretlerin meydana gelmesi iin zikredilen eylerin bir araya
gelmesidir. Bunun ardndan da, insann suretini izhr etmek iin mrekkep-tbii
suretlerin, kendi kuvvetleriyle ve zikredilen eylerle birlemesi gelir.
Binaenaleyh, "cem ve vcd" mertebesinden gayb bir hareket ile ulap,
ahadiyet -i cem ile sirayet eden vahdaniyet zelliindeki her eser/eser-i
93 [93] Eyann hakikatleri ilh ilimde srf kendiliklerinde bulunular itibaryla "harf", bu harflerin Varlk nuruyla taayynleri,onlarn telif ve
tasnifi anlamna gelir ki, bylece "kelimeler" ortaya kar.
vahdan, irad94[94] tevecch ile hususle-mi/tahasss hakikatlere, daha nce
sahip olmadklar bir itima kazandrr.
Buna gre, bu ekildeki her itima, bir terkiptir: Her terkibin de, bu terkibin
neticesi olan bir sureti vardr; her suretin kendisine zg bir hkm, bir de
bakalaryla mterek olduu bir hkm vardr. Hkm genel ilh harflerden,
mahre mertebelerinin her birisinde bulunan zel-beer harflerden ve ilh
suretin mahrelerinden ibaret olan byk lemin mertebelerindeki harflerden
oluan terkipler, sonsuzdur; binaenaleyh bunlarn, "suretler" ve "kelimeler" diye
isimlendirilen neticeleri de sonsuzdur.
Bunlarn lzm olan isimler, sfat lar, zellikler, keyfiyetler ve benzerleri gibi
hkmler de sonsuzdur. Bu nedenle, ilh ve kevn kelimeler tkenmezler; nk,
zelliklerine dikkat ekilen mmknler gibi, terkip ve itima trleri de
nihayetsizdir.95[95]
Bunlarn, sadece asllar ve klllikleri mtenhidir. u hlde, beer tasavvur ve
idrk aralarnn hangisiyle idrk edilirse edilsin, idrk edilen btn suri eyler -
ister insann varlk mertebelerinde ister herhangi bir itibrla kendi dndaki
mertebelerde olsun-, herhangi bir mertebede veya mertebelerdeki itima
nisbetinden ibarettir; bununla birlikte, itima trleri, snflar, zikredilen kll ve
tafsi mertebeleri deiiklik arz eder.
u hlde, birletirici terkip/et -terkib'1-cem', terkip ve birletiren kimsenin terkip
ve birletirmeyle izhr etmek istedii suretin harici v arlm/ayn meydana getirir;
sz konusu bu terkip, mrekkep eyin harici varlnn zuhur artdr. Buna gre,
hudusun, terkibin, cemin ve zuhurun konusu/mteal-lak, mcerret
varlklar/a'yn ve kll hakikatler deil, suret lerdir; kll hakikatler, btn cem ve
terkip mertebelerinde terkip edilen ve birleen/cem eylerin asllar, bizzat cem
ve terkibin ayndrlar.
Terkib ve cem'in -iaret edilen bu husus dikkate alnrsa- mcerret hakikatlerin
birbirlerine eklenmesinden baka bir nisbeti yoktur; bu ekleme ise, cem ve terkip
iini yapann kastndan kan bir harekete baldr. Bylelikle terkip ve cem,
vcd suretin hakikatini ortaya karmak veya nefiste zuhuru amalanan
kelimeyi ibraz iin hareket eder veya ettirilir; bunun sonucunda ise, gayb hlinin
ardndan kelime, eklenme/inzimam nispetiyle mahede edilir hle gelir.
lhi meiyete ve istidada gre herhangi bir varlk mertebesinde ilh yaratma
ile zuhur eden her ey iin durum byledir. Bylece, sylediimiz gibi, hareket
ve kast ile birletirici terkip, idrk, mahede ve itima meydana gelir, burada
zikretmediimiz ve zuhur eden btn eylerin lzm olan sirayet edici hkm,
zuhur eder..Btn bunlar, mevcut a'yn deil, sadece nispetlerden ibarettir.
u hlde, mahedenin konusu, basitlerden mrekkep olan eylerdir. u var ki,
bu mrekkeplik, basitte mndemi bir emri izhr eden "cem/birletirme"
nispetinden baka bir ey deildir; basitteki bu mndemi emir, bu itima
amaland ekilde olmasayd, bilinmez ve hakkati zuhur etmezdi.
94 [94] Varlk ve yokluklar eit olan mmkn mhiyetleri varla tercih eden ey, ilh irdedir. Burada Konev, "iradtevecch" diyebunaiaret
etmektedir.
95 [95] Varlklar, ilh isimlerin reelghlar ve suretleridir. lahi isimler sonsuz olduu iin, bunlarn tecellghlan olan varlklar dasonsuzdur.
Bunun baka bir izah ise, Konev tarafndan varlklarn eitli hakikatlerin birlemelerinden meydana gelmi olmasyla yaplma ktadr.u
halde her bir varlk, kendi "rabb- hass" le T anr'ya baland gibi, varln meydana getiren ilh ve kevn hakikatlerin sonsuz saydaki
terkipieriy-ie de, mmkn varlklarn says snrsz olmutur. Konev'ye gre "Rabbnn kelimelerini yazmak iin denizler mrekkep olsayd
ve bir o kadar da deniz getirseydik, Rabbmn kelimeleri tkenmeden nce denizler tkenirdi" (Kehf, 109) yetinin yorumu budur.
Binaenaleyh basitlik, bir perdedir, hakikatleri rten terkip ile bu perde ortadan
kalkar; bununla birlikte, herhangi bir varlk durumu/emr-i vcd ortaya kmaz.
Bu ise, son derece garip bir durumdur.
Emir, birleme ve eklenme/inzimam nispetidir; bu emir, birleen eyde, isim, sfat
vb. zahir olan eyler gibi, bu ietimadan nce bilinmeyen bir hkm izhr etmitir.
te idrk, terkib vastasyla bu eye ilimitir/taalluk.
Bu nedenle kitap, harflerin ve kelimelerin birbirine eklenmesini esas alarak, askeri
birliin toplanmas anlamndaki "ke-tibe" kelimesinden tretilmitir; sz konusu
eklenme, tbilik yoluyla gayb mertebesindeki mcerret mnlarn eklenmesini
de gerekli klar. Bunun rnei, arazlarn cevherlere tbi olarak meknda
bulunmalardr/tahayyz, nk onlar, cevherlerden mcerret
dnldklerinde meknda bulunmak kendilerinin bir sfat dr.
Ardndan, bu eklenmeyi iki farkl hkm takip eder. Bunlardan birisi, "nazm" ve
birleme ve terkip diye isimlendirilen "it tisal/sreklilik"; dieri ise, fasl ve temyizdir.
Bunu da, iki durum takip eder: deime ve ekillenme.
"Nazm"a gelince, bu, eklenme, birleme ve terkib vb. diye ifde edilen eydir;
bunun hkmn daha nce aklamtk.
"Fasl" ise, mn ve hakikatlerin hkmlerinin birbiriyle gi-riikliini/tedahl,
mnsebet ve tbilik asndan birbirleriyle irtibatl olularn ifde eder.
lmin dili, tantc ve aklayc aralaryla hkmleri tayn edip, onlar asllarna
izafe eder. Bylelikle, hkmleri birletiren ve genelletiren tek Vcd'un
hkmyle meydana gelen karklk, "temyiz" ile ortadan kalkar.96[96] renci
de/mteallim, bu hkmn mesela hangi hakikate dayandm bilir ve hi bir
kartrma olmakszn onu o hakikate nispet eder. Bylelikle btn mnlar, kendi
aslna izafe edilmi, her asl da, kendisine zg ve tbi hkmlerle dier
asllardan farkllam olur.
Bu, bu ve daha nceki fasllara dercettiim srlan bilen kimse iin, sahih ilimden
sonra huzur makamnn en nemli faydalarndan birisidir.
Sonra yle deriz: tima, farkllk, tahlil, terkib, zahir olan taayynler ve
ekillenme/teekkl eitleriyle varlkta meydana gelen deimenin konusu,
cz' ekillenmeler/teekklat ve sretlerdir; bunlar, kll ve makl mcerret
hakikat lerin ve ekillerin hkmleridir.
nk, ehdet leminde taayyn eden cz ekiller ve so-
mutlamalar/teahhusat, gayb-kll ekillerin ve basit hakikat lerin mazhrlardr.
drk edilen keyfiyetler ise, herhangi bir mertebede veya varlkta teekkl
asndan teekkl edenin hllerinden ibarettir. Hakikatler, soyutluk, cevherlik,
ve ayn sfat ta mterek; aralarnda mterek olan Vcd- nm itibaryla da bir
ve benzerdirler; kendisinde hibir eyin oalmad-/taaddt ve
farkllamad ilh-gayb sr ynnden ise, suretler ve ekiller zuhur etmitir.
Buna gre, "zti hadler/hudud- zatiyye" diye isimlendirilen eyler, sretlenen ve
ekillenen/mteekkel iin deil, suret ve ekiller iin zti bir zelliktir; fakat
teekkl eden bu ey, sadece ekil ile grlebilir. Bylelikle, bu gerei bilmeyen
kimse ise, mahdudun, bizatihi teekkl eden olduunu zanneder, hlbuki
mahdut ekildir; u var ki, teekkl eden, sadece ekil vastasyla grlebildii
gibi, ekil de teekkl eden ey ile grlebilir.
96 [96] Vcd eyann birliini, ilim ise temyizini gerektirir.

Ayn ekilde, eyann hakikatlerinden onun araz ve sfat larn bilip, bylece sfat
hakikat i asndan rendiini zanneden kimse de byk hata etmitir; hlbuki,
o sfat , herhangi bir mev-sufun/sfat sahibi sfat olmas itibaryla bilmitir.
Nitekim, daha nce buna dikkat ekmitik ve idrk edilen keyfiyetler hakknda
da, unu belirtmitik: drak edilen keyfiyetler, mutlak anlamda deil, teekkl
etmi olmas cihetinden teekkl eden eyin hlleridir.
Bu bilginin konusu, hakikatler deil, nispetlerdir; sahibi de, hakikatlerin
mhiyetlerini deil, nispetlerini selb veya izaf kaytlarla bilebilir. nk
hakikat lerin knhn bilmek, daha nce zikrettiimiz, byklerin zevkine mahsus
bir metotla gerekleir.
Sonra yle deriz: Her basit eyin haddinin czleri, basitin kendi hakiktinin
czleri deil, sadece haddinin czleridir. Had, zihni mertebede akln farz ettii
bir eydir; bizatihi had ise, h-
viyeti itibaryla bilinemez; bylelikle czleri, ne kendisinden gerek anlamda
nefy edilir ve ne de ispat edilebilir.97[97] Bu ve kitabn banda akladmz srlar,
mutlaklk ve basitlikleri itibaryla ilh-gayb mertebesinde eyann hakikatlerinin
bilinmesini imknsz klntr. Bu mertebe, daha nce ilmin srr hakknda dikkat
ektiimiz zere, bunlarn en ulv kaynadr.
Binaenaleyh, rnein teekkl eden ey, ekilden mcerret olarak dikkate
alnrsa, gayb-ilh ilim mertebesinde bulunur ve bu nedenle, akladmz
zere, bize taayyn etmez, belirlen-mez, hibir tasavvura smaz; bunun tanm,
tahdidi, isimlendirilmesi ve ifde edilmesi, mmkn deildir. nk buna dair
bilgi, ancak mcmel olarak elde edilebilir.
Bu mcmel bilgi ise, udur: eklin ardnda bir ey bulunmaktadr ki, bu ey,
mcerret, yani sfat lardan, suretlerden ve kendisi iin taayyn eden itibrlardan
ve ekillerden soyut olarak dikkate alndnda, hibir tasavvurda
sadrlamad gibi, grmek ve belirlemek bir tarafa, bunun taakkuu de
mmkn deildir.
"Teekkl" etmi olmakla nitelenen eyi snrlayan eklin kendisiyle zuhur ettii bir
zellik olmaldr ki, her ikisi de, yani ekil ve teekkl eden ey, bu zellik
cihetinden idrk edilebilsin; ekil ve teekkl eden eyin idrkini temin eden,
"ortaklk/cem" nispetidir.
Bir eyin ekil ve teekklden mcerret olarak dikkate alnmas, daha nce de
iaret ettiimiz gibi, -ayet kendisine zg ve onu baka varlklardan ayrt eden
bir hakikati varsa- o eyin ha-kktinin bilinmesini imknsz klar; bu hakikat, ne
her hangi bir itibr veya temeyyz veya taakkul dzeyindeki bir taayyn ve ne
de tanimlayc/muarrif bir mazhr vastasyla bilinebilir
Dikkat ektiim hususu dn ve anlamaya al! Bu konunun detaylarndan da
uzak dur!
Allah, doruya ve hidyete ulatrandr. 98[98]
Klli Kaide
Bu kaide, harflerin, kelimelerin, noktalarn, i'rabn, vcdun, imknlarn,
97 [97] T anr'nm zatn bilmemiz mmkn olmad iin hakknda keml zelliiyle verdiimiz selbi ve mspet hkmler,Tanrhakkndaeittir
ve bunlar birbirlerinden ncelikli deillerdir. Bu mesele, tenzih ve tebih meselesini aklad Miftah'l-gayb''daki bir kaidede ifde edilir.
mmknlerin srrn; btn bunlara mahsus mertebeleri ve bunlara dellet ve
istinat eden eyleri; lemin Rakk- menur'da yazlm bir kitap olmasnn srrn
iermektedir
Malm olsun ki: Vcd- mnbsit/fa'yan zerine yaylan Varlk), Nurdan
ibarettir; daha nce ilmin srrndan bahsederken bunun hkmne dikkat
ekmitik. Nr, Rakk- menur'dur. "Ner" diye ifde edilen inbist/yayl-ma,
mmknlerin hakikatleri/hakaik-i mmknat zerinde gerekleir. Bylece her
hakikat , Hakkn ilminde dier hakikat lerden temeyyz ve sabitlii asndan
"gayb-harf" olur; nitekim alt terkibin srrndan sz ederken buna iaret etmitim.
Hakikat lerin bir ksm tbi, bir ksm ise metbdur. Tab hakikatler, metb
hakikat lerin hlleri, sfat lar ve levazmdr. Bundan dolay netb hakikatler,
hllerinin onlara izafesi ve tbi olmas itibaryla, Vcddan mcerret iken
taakkul edildiklerinde "gayb kelime" olurlar. Metbu mhiyet, varlndan sonraki
levazmndan soyutlanm halde Vcd ile vasflanmas/ittisaf itibaryla taakkul
edildiinde de "vcd harf" olur. Metbu mhiyet, Vcd ile vasflandnda tbi
levazmnn kendisine eklenmesiyle taakkul edildiinde, "vcd kelime" olur.
Bu vcd kelimelerden oluan yetler ise, birleik yaplar-dan/hey'et olumu
bir yap/heyet ile zel bir sfat n hakiktine veya belirli bir hle veya kll bir asla
veya belirli bir cinse eklenmi zel bir lzm trne dellet mns tayan
eylerdir; yetleri oluturan birleik yaplar, iki veya daha fazla kelime arasnda
gerekleir ve bu hey'et vastasyla idrk edilen anlalr/mefhm mnlar
btnn ifde ederler.
Bunlardan oluan sureler ise, herhangi bir mertebenin hkmlerini veya kll bir
sfat veya kll bir hli aklayan eylerdir; bu kll hl, eitli sfat lan veya farkl
ve eitli hlleri istilzam eder.
Nazil olan kitaplar ise, ilh-ilm hkmlerin suretlerini; herhangi bir kll
mertebeye ve belirli bir devir veya devirlerdeki bir guruba mahsus "imkn"
hkmleri aklayan eylerdir.
Kur'an, eriatlarn hkmlerinin sona ermesini gerektiren belirli bir vakte kadar
hkmen dier asrn ehline ait haberler ynnden farkl tabakalarna gre
varlklara mahsus "imkn" hlleri kuatan/muht ilmin suretleridir; eriatlarn
hkmlerinin ortadan kalkaca bu belirli vakit, gnein batt yerden doma
vaktidir.
Dayanak noktas ve merci olan kll mertebeler, zikredilen be mertebeden
ibarettir. Pek ok meselede yaptmz gibi, ihtiyaten ve okuyucunun
unutmasndan ekindiimiz iin, bunlar tekrar zikredeceiz; bazen,
tekrarlamadaki amacmz bilmeyen kimse, bunun faydasz olduunu
zannedebilir.
yle deriz: Bu be mertebenin ilki, hakikatlerin ve mcerret mnlarn
kayna/maden olan ilh gayb mertebesidir. Bunun ardndan, ruhlar leminin
ve daha nceden zikredilen eylerin ait olduu izf-gayb mertebesi gelir.
Bunun mukabilinde ise, e-hdet mertebesi bulunmaktadr; nisb olarak basit ve
tbi-m-rekkep suretler bu mertebede bulunmaktadr. Bunun ardndan, daha
nce ifde edildii gibi, ehdet mertebesine nispeti daha yakn olan mertebe
gelir. Beinci mertebe ise, zikredilen btn bu mertebeleri birletiren mertebedir.
Bu mertebelerin beeri "nefes" alemindeki benzerleri, mahre mertebeleridir.
Buna gre mahre mertebelerinin ilki, nefesin kayna olan kalbin btndr. Bu
mertebenin mukabilinde, ehdet mertebesi gayb mertebesinin mukabili
olduu gibi, iki dudak bulunmaktadr; kalan mahre mertebesi ise, gs,
boaz ve haneredir.
Her varln bu be varlk mertebesinden birisine isnat edilmesi veya insn-
kmil'de olduu gibi btn bunlarn hkmnn mazhn olmas gerektii gibi,
ayn ekilde, her harfin de bu mahre mertebelerinden birisine isnat edilmesi ve
mesela "Vav" harfinde olduu gibi bu mertebelerin hepsinin hkmn kuatmas
gerekir. Zikrettiimiz bu mertebelerin dndaki mertebeler ise, bu asl-ana/esas
mertebeler ile bunlarn benzerleri olan iaret et tiimiz mahreler arasnda
ortaya kan tafsl mertebelerdir.
Nefes-i Rahmn'nin harflerinden ibaret olan beer nefesin harflerinden her bir
ayn varlk, be sbt hkme sahiptir; bu hkmlerin her birisinin kuvvetinde,
dier drt hkmn toplam bulunmaktadr. Ayrca, bu be sbt hkme sirayet
eden altnc bir selb hkm daha vardr; bu selbi hkmn sbt hkmlere
sirayeti, bir eyin vasf olan sbt bir hkm kendisiyle elien zellii de ortadan
kaldrmay gerektirmesi ynnden gerekleir; sbt hkm, kendisiyle elien
selb hkm ya bir adan veya eliki ve bu elikinin hkmne gre eitli
alardan ortadan kaldrr.
Bu alt hkmn, be sbt almeti ve mertebesi vardr; bunlardan birisi, kalan
drdnn ieriini kendinde toplar. Altnc almetler ise, sabit bir hkm
meydana getiren selb hkmdr. nk almetin terk edilmesi, bir almettir.
Binaenaleyh, bu on iki eyin aklda tutulmas, bundan sonra zikredeceimiz
hususlarn anlalmasn temin eder.
Be sbt hkm unlardr: Bunlarn ilki, mevcudun ilh ilimde sabit olan
mhiyeti asndan olan hkm; ikincisi, rh-nyeti asndan olan hkm,
ncs ise, tabiat ve sureti asndan olan hkmdr. nk baz rhn
varlklarn bizzat bir suretinin olmas art deilse de, "tahkk" kaidesine gre, her
varln bir rhmyetinin olmas arttr. Drdnc hkm, bu hkmlerle zuhur
eden ilh tecell asndan olan hkmdr. lhi tecell hkm, bunlarn hepsinin
birleiminden meydana gelen manev heyete lzm olan "ahadiyet -i cem"
zelliiyle bu hkmlere sirayet eder. Beinci hkm, "gaye"den ibaret olan
mertebe ynnden sabit olan hkmdr. Selb-altmc hkm ise, daha nce
dikkat ektiimiz hkmdr.
Almetler ise, noktalar, irab veya bunlarn yerini alan eylerdir; bunlardan her
birisinin de, birisi selb olmak zere, alt mertebesi vardr.
Buna gre noktaya ait be mertebe, noktann bir tane, iki tane, tane olmas
ve harfin altnda ve stnde bulunmasdr; noktayla ilgili selb hkm ise, nokta
sizliktir.
'raba ait be mertebe ise, merfuluk, mansupluk, mecruruk, tenvin ve diri
skndur; selb-alhnc hkm ise, l skn ve irabn yerini alan harfin
dmesidir/hazf.
Binaenaleyh, merfuluk/ref, ruhan mertebeye aittir; nasb ve cer ise, zahir ve
tabi surete aittir; diri skn, ilh-ilk ahadiyet hkmne aittir. Bu hkm, eyaya
hkim olan genel cem merte-besine/hazret'1-cem'i'l-mm aittir. u hlde diri
skn, eseri grlen fakat varli/ayn mahede edilmeyen sabit ve makl bir
eydir/emr.
Nitekim eyhimiz ve imammz, bir msranda kastsz olarak buna iaret etmitir.
Cem, aynnn vcdu olmayan bir hldir Tahakkm ona aittir, "Ahad"a deil 99[99]
Bu skun da, sbt hkme racidir; bu ruc, fnnin hkmnn baki kalp, kevn
nispetlerin hkmlerinin ortadan kalkmasyla Hakta fn/istihlak olmakla
gerekleir. u hlde varln unvan olan hareke, gizlidir, hkm ise mevcuttur.
Hkmn nispet edildii kimse, zahir varlk/ayn deildir, tte bu, kulun Hak ile
perdelenmesi eklinde iaret edilen kurb- feraizin hkmdr; bylelikle, btn
berzahlar gibi, o kulun da kendisi deil hkm ortaya kar.
Diri skun mertebesine ait olan eylerden birisi de, tenvindir. Tenvin, istidatlarn
hkmnn kll olarak sona ermesiyle gayelerde istikrar ve sebat kazanr; nk
bu iin/emr tafsili dzeyde gaye ve nihayeti, sadece nisp ve farazi olarak
gerekleebilir. l skun ise, lmek, donuklamak, bozulmak, fena ve benzeri
eylere benzer.
Eyada hkm, varlklar cihetinden vcd a'yna deil de mertebelere ait
olduu iin, varlklara izafe edilen hkm, mertebelerinin hkmnn eyayla
zuhuru itibaryla izafe edilir. Mertebelerden meydana gelen eser ise, iki itibra
baldr: Birincisi btn eyaya yaylan ahadiyet zelliindeki ilh "cem"
hkmnn sirayeti itibr; ikincisi ise, evvellik nispetine tbi basknlk/galibiyet
itibrdr. nk baz mertebelerin dierleri zerinde hkm sahibi olmas ve
galip gelmesi, ihata sayesinde gerekleir ve ncelikli olua gre ortaya kar.
Sonu balangcn ayn, "sonluk/ahiriyet" diye ifde edilen gaye, balangcn
kemlinin sureti olduu iin, balang ve sonu arasmda sadece "evvellik"
hkmnn gizlenmesiyle farkllk ve temeyyz gerekleir; nitekim daha nce
buna iaret et mitim.
Bunun iin tenvinin ekli, hkme dellet eden irabn eklinin kat olmutur.
Tenvinin ikili olmas ise, zikredilen iki itibrdan dolaydr.
Allah nasip ederse, hareke ve noktalarn dier srlarn da belirteceim.
drkin konusu olan farkl mertebelerdeki btn vcd suretlerin mcerret
makl hakkatlerin bileiminden ibaret olduunu belirtmitik; bunlar, zikredilen
Hakka ait ahadiyet -i cem hkmne tbi olan "itima nispeti"yle zahir
olmulardr; bu zuhur, bazen bir ksm vcd mertebelerde gerekleirken,
bazen btn mertebelerde gerekleir. Buna gre, harflerden ibaret olan
gayb-mevcdat, Nefes-i Rahman'nin sahibidir. Beer nefesin harflerinin ise,
zikredilen kll be mertebeye ve bunlarn mahrelerdeki rneklerine gre, bir
takm tedahl ve karmla vardr; bu rnekler, "terkip" hkm, birleneden
doan "telif" ve de kelm syleyen kimsenin kendisiyle boyand ve tesiri
konuulan eyde ortaya kan "cem"e gre ortaya karlar.
Terkibin btn hallerindeki gariplik ve zuhur, bu karm ve .tedahln aralarnda
gerekletii eylerden birisine aittir; buna gre, bu gariplik ve zuhur mertebe
ynnden gereklemise, bunun kayna zikredilen "cem" hkmdr; vcd
zuhur asndan gereklemise, bunun kayna "evvellik"tir.
u hlde noktalar ve i'rab, bu eyleri tam olarak tarif, temyiz ve tayn edip,
esaslarna dikkat ekmektedirler. Buna gre noktalar, mertebelere, i'rab
harekeleri ise, hkm ve sfat lara mahsustur.
Bu be mertebenin, kendilerine tbi baka mertebeleri vardr; bunlar, fiil
99 [99]
Hak ile alem arasndaki her trl iliki, ulhiyet mertebesi ynnden sabittir. Bu mertebe, eitli isim ve sfatlarn, mmknlerin
hakikatlerini birletiren/cami' bir mertebedir. Konevf nin bu mertebeyi "cem" diye isimlendirmesinin nedeni, mertebenin buzelliineiaret
etmek iindir.
mertebesi, infial/edilgenlik mertebesi ve de mukavemet, itidal ve denklik
gerektiren bunlarn birleimi olan mertebedir. Bu tli mertebelerin insandaki
mazhrlar ise, ses, dil ve dilerdir.
Be mertebenin hkmlerinin zuhuru, daha nce belirttiimiz gibi, ncelik
itibaryla olduu iin, bu mertebede de emrin zuhuru iki itibra bal olarak
gerekleir: Birincisi, ruhan kuvvetler asndan iaret edilen basknln/gliplik
zuhuru, dieri ise tabi kuvvetler asndan zuhurudur. nk a'ynm
istidatlarnn farkll ve isimlerin konularnn ve kendilerini yaratmaya dnk
tevecchlerinin eitlilii, unu gerektirir ki: Bunlarn bir ksm mevcut olduunda,
ruhlar mert ebesinde taayyn edip, bu mertebelere izafe edilirler; bir ksm ise,
tabiat ve zuhur mertebelerinde zikredilen iki mertebenin birinde veya her
ikisinde iki itibr ile ve iki cihetten zuhur ederler; bu iki cihet, bunlarn iki nispetten
birisinin hkmyle boyanmasm/insiba gerektirir ki, bunlar, fiil, infial/edilgenlik
veya bir itibrla bunlar birletiren nc bir durumdur.
nk, mesela, evvelik veya mertebeye ait ahadiyet -i cem hkm cihetinden
be hkmden birisi baskn olduu iin bir harfin ruhan nispet ynnden fiil
mertebede taayyn, hkme "jrab" ile, mertebeye ise "nokta" ile dikkat eker;
bu durumda, nokta, harfin zerinde ve bir tanedir. Eer basknlk, iki itibr ile yani
ruhan ve tabi itibr ile gerekleirse, iki nokta olur. Durum bunun aksi ise, yani
harf, zikredilen iki itibrdan birisi veya ikisiyle birlikte edilgenlik mertebesinde
temeyyz etmi ise, noktalar harfin altnda bulunur. Buna, buradaki ruhan ve
tab mertebeye nispetle evvelik hkm de eklenip, bunlarn arasnda "t enasp"
gerekleirse, irab da noktalar gibi harfin altnda bulunur.
Bu durum, be mertebenin iki hkmnden birisi l skne, dieri ise tabiat
suretine ait ise, byledir.
Her iki itibrda ve onlarla mtenasip be hkmde durum bunun aksi olursa,
i'rab ve noktalar harfin zerinde bulunur.
Eer basknlk/gliplik, iki sknun dnda be mertebenin her hangi birisine ait
olur ve mertebelerde taayyn eden ey "infial" nispeti asndan taayyn
ederse, i'rab harfin stnde, nokta ise altnda bulunur.
Basknlk "cem" ve "denklik/tekaf" mertebesinde -ki bu mertebe, mertebenin
sonuncusudur- meydana gelip, bu be mertebeden birisinin hkm diri skne
ait olursa, nokta, harfin zerinde bulunur ve tane olur.
Bu birleik terkip, zikredilen iki itibr ile -ki bunlar, ruhan ve tabi nispetlerdir- zuhur
ettii iin, sadece peltek "Se" ve "m" harfleri noktal olmutur.
Binaenaleyh peltek "Se", ruhan kuvvetlerin, "m" ise tabi kuvvetlerin
birlemesinin hkmne mahsustur.
Harfin altndaki noktalarn ikiden fazla olmamasnn nedeni, udur: Zikredilen
karm, akladmz sebeplerden dolay, ruhlar ve tabiatlar arasnda
gereklemitir ve bunlar, yani ruhlar ve tabiatlar, mnlarn, hakikatlerin ve
mertebelerin mazhr-lardr. Buna gre ruhan nispetler, ifde ettiimiz zere,
mufassal olarak galip gelirse, nokta harfin zerindedir; tabi kuvvetler galip
gelirse, nokta ruhlar ve tabiatlar mertebesini belirtmek iin, altta bulunur.
nc nokta ise, itidal denkliine ve ilh-ahadiyet -i cem srrna iaret ettii
iin, hkmnn kapsayc olmasndan dolay harfin zerinde olmutur. Ahadiyet -
i cem makam, btn hkm ve eserlerin istinat ettii makamdr; buna, bu
kitabn pek ok yerinde iaret ettik.
nc nokta, harfin altnda bulunsa idi, bu makama dikkat ekmezdi; nk
nc noktann iaret ettii ey, malup edilemeyen ve her zaman galip
gelen ilh emirdir. Bunun iin bu nokta, ilki ruhan, dieri tabi olan iki noktanm
zerinde bulunmutur. Bu iki nokta, tabii ve rhni mertebelerin karlkl olarak
birbirlerine tesir etmeleri asndan denk olduklarna iaret etmek iin ayn srada
yazlrlar; nc nokta ise, akladmz sebeplerden dolay, bunlarn zerine
konulmutur.
"Cem" hkmne sadece peltek "Se" ve "m"dan ibaret olan iki harfle dikkat
ekilmesinin nedeni, ahadiyet zelliindeki "cem" hkmnn ve vcd-itidl
hkmnn, bu iki mertebe dnda mahede edilmeyip, makl olarak
bulunmasdr. Bu kmil itidale dair hibir suret, meydana gelmez ve zuhur etmez.
Ayn ekilde, hkm kapsayc olan "kll-cem" ve kendisinden daha kmil bir ey
olmayan "keml" de, varlkta taayyn etmezler; her ikisi de, mertebe ve her
eyin onda ve onunla -kendisine gre deil- gre zuhur ettii mazhra gre
mahede edilir.
Noktalarn mertebelere, i'rap izgilerinin hkmlere dellet et mesindeki sr
udur: Nokta, grlmeyen makl bir eydir, bununla birlikte o, btn izgilerin,
sathlarn ve dairelerin asldr, btn bunlar, nokta ile zuhur ederler, fakat
noktanm kendisi, hviyeti itibaryla zuhur etmez. Ayn ekilde mertebeler de,
grlmeyen makl hakikatlerdir. Bunlar, grlen her eyin asldrlar ve onlarn
zerinde hkimdirler. izgi, bitiik/mtecavir noktalardan ibaret olduu iin,
hkme delil olmutur; nk hkm, hkim ve mahkum-i aleyh/(hakkmda
hkm verilen ey) arasndaki makl bir nispetten ibarettir. Yaratc bir hareket
ile de, sreklilik/ittisal meydana gelir; bylelikle hkmn, hkim olmas itibaryla
hkimin/hkm sahibi ve mahkum- aleyh ve bih'in/hakknda ve kendisiyle
hkm verilen eyin varl ortaya kar.
Allah, mrittir.
eddelemenin/tedid srr ise, mertebeden meydana gelen birletirici/cami
nispet hkmnn, diri skun mertebesinin hkmyle karlamasdr/telaki. Diri
skn, ilh-cem mertebesine aittir; bu ikisinden zuhur eden ise, ncelik
sahibidir. Binaenaleyh hkm de, zuhurun ayndr.
eddenin varliklardaki srr ise, kurb- nevafil ve kurb-i fera-iz'in neticesinden bilinir.
Kurb- nevafil, taliplere; kurb- feraiz ise, talep ve irde edilenlere mahsustur.
Buna gre muhakkik, "ev edna/daha da yakn" makamn getiinde, daireyi
iki ksma blen izgi ortadan kalkar. Talep edilen iin, hkm cihetinden
ncelik/evvellik ve zuhur gerekleir. Talip ise, hir-lik/sonluk ve onun gereklerine
naildir.
"Kulunu gece vakti yrten Allah mnezzehtir" (sra, 1) yetinin ve "Dur, Rabbin
namaz klyor" hadisinin srrn kav rayan kimse, im edilen gerei anlar.
Bunun ardndan deriz ki: Suretler, "mrekkep" ve nisb olarak "basit" diye ikiye
ayrlmlardr. Basit, farkl keyfiyet lerden soyut ve czleri birbirine benzer olduu
iin, terkibin, zt asndan basitte hi bir mahss hkm gzkmez; aksine
onun basitteki hkm sadece makldr. te bu nedenle, gliplik ve izafeyle
kendisine mahsus harfler, noktasz olmulardr. nk noktalar, tarif iin
konulmutur. Bu harflerin tabiat ve suretlere nispeti, tek bir adan olduu iin,
bunlarn mertebesine sadece suret ile, hkmlerine ise irab ile dikkat ekmek
yetirli olmu, bylelikle baka bir tanmlaycya ihtiya kalmamtr.
Bu zellikteki harfler, stlahta on drt harf iken, "tahkik" kaidesine gre, on iki
harftir. nk bunlardan birisi, Eliftir.
Muhakkiklere gre Elif, tam harf deildir; nk Elif, herhangi bir mahrete
belirlenmeden nefesin kartlmasndan ibarettir. Bu nedenle muhakkiklere gre
Elif ve Hemze, iaret edeceimiz zere, tek bir harftir. Lam-elif de, Lam ve Eliften
meydana gelen bir harftir. Bu harf, maklluu ve mrekkepte hkmnn zuhur
etmeyii asndan terkibin srrna dellet eder; ayrca bu harf, ilh ve kevn
mertebelerden ibaret olan iki hazret arasnda gerekleen irtibatn srrn, basit
ve mrekkepler arasnda meydana gelen karmn srrn bildirir.
Bu harfin, burada zikretmemizin uygun olmad baka bir takm srlan daha
vardr.
Noktasz harfler, u hlde, on iki tanedir. Bunlar, Ar'ta var saylan takdir on iki
burca istinat ederler; Ar, basit cisimlerin ilki, hkm, ihata ve suret asndan ise,
en bydr.
Burlarn almetleri, sekizinci felekte ve daha nce zikredilen mertebelerde
mahede edilen menzillerdir; bunlarn hkmleri, btn harflere sirayet ederler.
Varlklar da, on iki tanedir: Be tanesi asl, bunlarn lzm olan iki itibar; tane
de tal ve bunlara tbi iki varlk; bylece bunlarn hepsi, on iki tane olmaktadr.
Noktal harfler ise, on drt tanedir. Bunlar, yedi kat gk mertebesine, anasr-
erbaa'ya (ate, toprak, su ve hava), mvelledat -1 selase'ye (cemadat, nebatat
ve hayvanat) ve sekizinci felee iaret ederler ve onlarn almetleridir; sekizinci
felek, kuatc berzah ve Araf'tr.
ierdii mmknlerle birlikte imkn mertebesi, "gayb" olduu iin, karanlktr.
Mmknler de, Vcd Nr'da taayyn eden eyler olup, bunlarn birbirleri iin
hkmlerinin zuhuru Hak ile ve Hakta olduu iin -ki Hakkn, ne bir kayd ve ne
de temeyyz vardr- varlkta gerekleen misl, Asil'a mutabk olmutur.
Binaenaleyh okka-mrekkep, Hakkn vcd ve ilim asndan kendilerini ihata
etmesi cihetinden imkn mertebesi ve ierdii mmknlerin benzeridir.
Mmknlerin hakikatleri ise, okkada gizli olan harflere benzer. Nitekim buna,
"Allah var idi, onunla birlikte baka bir ey yoktu" ve benzeri szleri izah ederken,
"Zt'a ait ilh-gayb mertebesinde hibir eyin oalmas ve vcd taayyn
yoktur" ifdemle dikkat ekmitim.
Kat ve zerine yazlan eyler, mevcudatn suretlerinin kendisinde taayyn
ettii Vcd- mm'n nurunun yaylmasna/inbist benzer.
Yaz, yaratmak ve izhrn srrdr.
Vasta ve ara ise, ilh Kalem'dir.
Yazar ise, Yaratc, Hlk, Bar, Musavvir olmas asndan Hak'tr; nitekim, alt
terkibin srr, temeyyz/farkllama ve kudretin srr bahsinde buna iaret etmitim.
U parman benzeri, neticenin kendisiyle ve kendisinde gerekletii ilk
ferdiyettir/ferdiyet -i ula; daha nce bunu belirt mitik.
Kast, irdedir.
Yazlmak istenilen eyin dnlmesi, varlkta zuhur edecek malumat/eyann
hakikat leri ihata eden ilh ilme tbi irad tahsistir.
Burada yazmak istedii eyi yazan alimin istidad, iki asla ra-ci olduu gibi -ki,
bunlar yazdan nce gelen ilim, dieri ise mahss eylerden elde edilen hiss
ilimdir-, orada da durum ayndr.
Buna gre birinci ilmin benzeri, Hakkn ztn bilmesi ve ztna dair ilmi ile her eyi
bmesidir.
Mahss eylerden elde edilen ilmin benzeri ise, Hakkn mmknlerin hakikatlerini
imkn mertebesinde grmesi, kendi ztndan kaynaklanarak ilminin onlara
ezelde ilimesi/taalluk ve onlar bilgisine ve bulunduklar hle gre ortaya
kartmasndan/izhar ibarettir.
te bu, alimin ilminin maluma tbi olmasnn srrdr.
Bu iki ilm asl birletiren nispetten, pek ok sr renilir. Burada, bunlarn
detaylarn aklamaya hlimiz ve vaktimiz msait deildir. Bunlardan birisi,
"Bilelim diye sizi imtihan ediyoruz" (Muhammed, 31) yetinin srrdr.
Dikkat ektiim eyi anla! Bu kaideye ve nceki blmlere pek ok sr
dercettim. Bunlarn muammas zlrse, bunlarla ok deerli ve nemli
bilgilerin kaps sana alm olur.
Allah, hidyet ve ihsann velisidir. 100[100]
Klli Kaide
Bu kaide, Hak ile masiva/onun dndakilerarasndaki farkllk mertebelerini ve

tbilik ve istilzam yoluyla bu mertebelere mahsus temel srlar iermektedir:
Malm olsun ki: aret olunan be temel hazret/mertebe dier mertebe ve
hazretlerin esaslar olmakla birlikte, bunlarn bir ksm dierlerinin ihatas altnda
bulunurlar. Buna rnek olarak, ortadaki mertebenin iki kenarnda bulunan
mertebeleri verebiliriz. nk bunlardan birisi, "ehdet" diye nitelenen ez-Zhir
ismi mertebesine dahil iken, dieri ise ehdet mertebesinin mukabili olan asl-
gayb mertebesine dhildir; nitekim orta mertebe de, bu mertebeler zerine zait
bir ey deil de, bir "nisbet" diye dikkate alndnda, her iki tarafa birden dahil
olmutur;s sz konusu bu nisbet, her ikisinden meydana gelen birlemeden/cem
ibarettir.
Ortadaki mertebe de, hakikatinin ez-Zhir ismi ve zuhur olduu kabul edilirse -ki,
bunlar Asl mesabesindeki Btn'm gay- '" bmdan kan ferlerdir, nk zuhur,
kendisinden nce farz olunan veya bilinen bir batrdktan olabilir-, bylelikle her
drd de, ilk gayb'a dahil olurlar. Fakat bunun bu tarzda akledilmesi, hkmleri,
kesreti, kelm, itibrlar, kevn ve ilh isimlerin tafsillerini, bu be klliden
kendisine ulalan mertebeleri ortadan kaldrr; mahede, kelm hkm ve
tafsil ise, ancak bunlar ile ve bunlarn ilitii eylerle gerekleir ki, bunlarn
ilitikleri/ta-allukat, gaybm sahibi ilh hazret, ehdetin sahibi kevn hazret ve
her ikisini birletiren srdr.
Bu sabit olunca, u da bilinmelidir ki: Kll emir, zikredilen bu asllara gre,
ksma ayrlr. Birincisi, sadece Hakka ait olan ksm, ikincisi kainata ait olan ksm,
ncs ise Am'daki "Nefs" makamda (Nefes-i Rahman) mterek olan
ksmdr; bu makam, iaret olunan birletirici srdr.
Hakka ait olan ksm, hi kimsenin ortak olmad eylerdir. Bunlar da, iki eittir:
Birisi, bir adan sbt olanlar, dieri ise bir adan selb olanlardr.
Buna gre sbt olanlar, Hakkn vcd ve ilm ihatas, varlk ile nitelenmi her
eyden nce olmas; irde ve talebinin ncelii, her vakitte, hlde, mevsimde,
mazhrda her hkm sahibinin hkmn ona gre kabul etmesi; vcdun
vciblii ile s-btn vcibliini srekli birletirmesidir/cem.
Selb olanlar ise, Hakkn belirlenmesinin, snrlanmasnn olmaydr. Hak, hi bir
eyde mnhasr olmaz, varlnn balangc yoktur, ihata olunamaz.
Binaenaleyh Hak, bu durumlara her adan ve her hl zere layktr, nk
bunlar, Hakkn ztnn iktiz ettii eylerdir; yoksa Hakkn zt, bunlar
gerektirmiyordu da, bunlar kevn mazhrlarda ve onlara nisbetle meydana
gelmi, bundan dolay da Ztna izafe edilmi deillerdir. ayet byle olsayd,
Hakka a'yn ve hakikatlerden veya bunlar sayesinde tekil veya oul olarak
Ztnn ezelde iktiz etmedii bir hkm dnm olurdu. Bylelikle Hak,
bakasndan veya bakas sayesinde yeni bir hkm veya zellik kabul etmi ve
bu hkm veya zellik, bakasnn varl sayesinde Hak iin sabit olmu olurdu;
fakat bu zelliin kayna olan "bakas"nm yok olmas farz edilse, bu hkm
veya zellik de ortadan kalkard.
nk Hakkn Zt, bu bakas olmadan bu hkm iktiz et memiti. Byle bir
durum ise, sahih deildir, nk buradan hadislerin Hakkm zt ile kaim olduu,
O'nun da bakalama kabul ettii neticesi kar; ya da, bu hkm tekrarlanp,
bylelikle sabit olan hakknda, sabitlii veya mmknl nefyetme hkm
verilirdi ki, byle bir ey, hakikatlerin deitirilmesi kabilinden bir itir ve
muhaldir.101[101]
u var ki: Burada ince bir sr vardr, Allah'a yemin olsun ki, bu srda tahkik vardr:
Btn bu sfat lar ve dierleri, sadece Am'da bilinir ve sabitlikleri ve taayynleri
zahir olur. Am', zikredilen berzah, ehdet ve Zta ait mutlak gayb arasndaki
"fasl"dr; nitekim, bunu daha sonra reneceksin.
Binaenaleyh Hak iin herhangi bir e'nde sabit olan ey, Ztnn ezelde iktiz
ettii eydir; Hakkn dndaki eyler iin hakikati asndan sabit olan ey, o eyin
ztnn iktiz ettii eydir; Hak ve Hakkn dndaki eyler iin nefyi sabit olan
eyler de, onlarn ztlarnn nefyini iktiz ettii eylerdir. Buna gre yenilenen ey,
bu eylerin ortaya kmas ve varlklar ile ve onlar iin bilinir hle gelmesidir;
yoksa bunlar, Hak veya Hakkn dndaki kimse iin sabit olmu veya ortadan
kalkm deillerdir. Zuhur, sadece zikredilen Am'da ve onunla gerekleir.
Zikredilen ksmlardan leme ait olan ve lemin kendisiyle Hak'tan ayrld
zellikler, daha nce Hak iin sabit olduu belirtilen her eyin yokluudur.
Mesela lemin/kevn, ilk irde ile veya kadm bir varlk vb. ile vasflanmay;
varl vcib olmakszn sadece sbtunun vcib olmas, kendisi zerinde
hllerin deimesiyle hdislik zelliiyle vasflanmas gibi. Hak ise, hllerde
bakalamad iin hdislik ile vasflanamaz.
Varlna ve yokluuna iaret edilen zikredilen sfat larn dndakiler ve ilk
berzahta ortaya kan eyler/umur ise, iki vecih ve hkml mterek
zelliklerdir. Bunlar, bir adan Hakka nispet edilebilirken, bir adan Haktan
bakasna nispet edilebilirler. Bunlarn, bu berzah mertebesinde mtereklik
nispet iyle Hak iin sabit olmalarnn nedeni, Hakkn ztnn, bu mertebede ve bu
tarzdaki ortaklk nisbeti artyla onlar kabul iktiz etmesidir. Bunlar, Hakkn
zikredilen farkllk zelliklerinden birisinin hkmleridir. Bu zellik, Hakkn her eit
101 [101] Konev, tahkik kaidelerinin iikinde (Mftah'l-gayb'da) hakikatlerin srekliliini kabul eden bir gr ortaya koymaktadr.Bunagre,
bir ey bir hkm gerektiriyorsa, varl devam ettii srece o eyi gerektirmeye devam eder; bunun tersi de dorudur. Buradaki dayanak
noktas ise, hakikatlerde herhangi bir deime ve bakalamann mmkfc olmaydr. Konev, bu sreklilii, bir yandan T anrhakkndaki
bilgimize, te yandan mmkn hakikatleri de, T anr'nm sfatlarnn mazhrlan olarak asil-fer ilikisiyle sz konusu deimez hakikatlere
dayandrmakla temin ermektedir.
hl, mertebe, zaman, mevtin ve maz-hrda her hkm, hkm sahibine gre
kabul etmesidir.
Kevn varlklarn/a'yn bu berzahta gerekleen mterek emirlerd eki/durum
hkm, isex Hakka dair belirttiimiz tarzdadr. yle ki: Bunlarn hakikatleri,
kendilerini bilfiil ve artlaryla kabul edecekleri zuhur etmi her eyi kabul etmeyi
gerektirmitir/iktiz; burada yeni olan ey, kendilerini var sayan veya nefyeden
kimse hakknda bu eylerin sabitlikleri veya yokluklar deil, zuhur etmeleri ve
bilinmeleridir.
Bu berzah, aydnlk/ziya zelliine sahiptir. Hakkn, yaratklarndan farkllamasn
temin eden mertebe ise, gayb ve mutlak nr mertebesidir; bunun zellii,
kendisiyle idrkin gereklemesi, fakat kendisinin idrk olunamaydr.
Aklamaya altmz taayyn etmi ilh mertebelerde bunun benzeri,
Ftiha'nm birinci ksmyla zelliine dikkat ekilen, Asl'dr. Bu Asl'm vrisi ve
hakkn yerine getirenler ise, "Sabk" 102[102] ; ibdetlerden ise, gndz farz
ibdetleri ve ncelii olan btn ibdetlerdir.
Dier keyan/varlk mertebe ise, imkn ve makl adem mertebesine iaret eden
zulmetin/karanlk sahibidir. Bu zulmetin zellii, kendisi idrk edildii hlde
onunla bir eyin idrk edilemeyiidir.
Ftiha'nm son ksm ve talep cmlesi bununla ilgilidir; bu talebin konusu, surenin
sonuna kadar isbat ve tenzih-nefiy zelliiyle nitelenen kimseler adna
gerekleen "hidyef'tir. Bu, kevn ve arz sfat larn nispetlerinden
soyunup/insilah, asl zere baki kalmaktan ibarettir; bu asl, kmil kulluun
rubbiyetin karsnda bulunmas gibi, nr'un mukabili "mkan" sebattr. Bu
makam, Hak'ta "ikinci fena/istihlak" makamdr. Bu fenann baz srlarna, ilim ve
fethin srrna dair ifdelerime ilave olarak, daha sonra hidyetin srrn aklarken
-Allah'n izni ile- iaret edeceim.
Bu mertebeye, gece ibdetleri ve "hirlik" zellii olan ibdetler aittir; bu kll
karanlk makamlarn mazhr olabilen kimse ise, "zalim"dir 103[103] .
"Ziya" zelliiyle nitelenip, "Am" diye isimlendirilen Ber-zh'a ise, "Ancak sana
ibdet eder ve ancak senden yardm dileriz" makam istinat etmektedir. Bunun
zellii, hem kendisinin idrk olunmas ve hem de kendisiyle idrkin
gereklemesidir. Akam ve sabah ibdetleri gibi "berzh/ara" ve "cam/birleti-
rici" ibdetler, ncelik ve sonralkla snrl olmayan btn ibdetler, bu ksma
mahsustur.
Allah'n hccetlerinin ve bu byk ilh makamlarn mazhr olabilen vrisler,
"muktesit/dengeli"104[104] kimselerdir; bunlar, ortada dururlar ve her eye
yaratln veren Rableri105[105] gibi her hak sahibine hakkn verirler.106[106]
Binaenaleyh bu makam, birinci ferdiyet makamdr. Bu makamda,
"sonulandrma/inta" ve ruhan, gayb, tabi, unsur ve btn bunlar ieren
nikah ile "tenasl/reme" gereklemitir.
Btn bunlardan, namaz vb. gibi slam'n be art bilinir; bunlar ise, be asl
mertebeden renilir. "Rab" ismi hakknda "rabbu'l-lemn/lemlerin rabb"
102 [102] "Onlardan bazlar hayrlara koar' yetine telmih vardr."

103 [103] "Onlardan bazs ise, nefsine zulmeder/zalim."
104 [104] "Onlardan bir ksm ise, mutedildir/muktesit."
105 [105] "Her eye yaratln ve hakkn vermitir."
106 [106] "Her hak sahibine haklarn verirler."
meselesini izah ederken Allah'n nasib ettii kadaryla bahsedeceiz.
imdi de, bu birletirici berzah makamnn diliyle yle deriz: Haktan ilh
hkmler, O'nun gayb hazretinden ortaya karlar ve haber verildii gibi yine
O'na dnerler. Fakat ilh hkmlerin Haktan kp, tekrar O'na dnmeleri,
mmknler ile gerekleir. Mmknlerin hkmleri ise, Hak ile birbirlerine
balanrlar/itt isal.
Haktan mmknlere gelen ey, Hakkn "yarahc/icd" izhrdr; Hakkn katnda
mmknlerden bulunan ey ise, (yaratc izhr) "kabul" ve onlarn (mmknler),
kendileriyle taayyn eden (ilh) isimlerin hkmlerinin ve eserlerinin zuhurunda
ve Haktan Hakka dnmelerinde "art" olmalardr; nitekim bunu daha nce
belirtmi ve tasavvurlarn srr bahsinde ifde etmitik.
limde mertebenin varlktan/kevn nce gelmesi, yledir: lim, lime alimin
hakikt inin gerektirdii tarz zere taalluk/ilimek eder; ayrca, taalluk ve salt -
taallukun konusu da bunda messirdir. nk taalluk, taalluk ettii eye ve
hkmne tbidir.
u var ki Hak, eylerin hakkatlerini kendi Ztndan bilir, bunun sebebi, onlarn
Hakkn ztnda resmedilmi/irtisam olmalardr. Binaenaleyh Hakkn, hariten
elde ettii hi bir ilmi yoktur. Buna gre bu ilim, sadece mertebe ve nispetle
nce veya sonra olmutur, bunu anla.
Varlkta ncelik, kaidenin banda zikredildii gibi, sadece Hakka aittir.
u halde, "vcd ncelik", "Allah, her eyin yaratcsdr" (Zmer, 62) ; "O,
evveldir, btndr" yetlerinde ve Hz. Pey-gamber'in "Allah var idi, onunla
beraber baka bir ey yok idi" hadisinde ifde edilmitir. hir isminin ifdesi ise,
"Allah'a yardm ederseniz, o da size yardm eder" (Muhammed, 7); "Onlarn
vasflarn cezalandracaz" (Enam, 139) vb. yet ler ve Hz. Peygamberin "Siz
usamncaya kadar Rabbmz usanmaz"; "Nefsini bilen Rabbn bilir"; "Bana bir kar
yaklaana bir arn yaklarm" gibi ifdeleridir.
Bu kaidelerde im yoluyla anlatlan srlar anla!
Malm olsun ki: ncelik, sonralk, taalluk, izhr, kabul vb. gibi eylerin hepsi, her
nefeste meydana gelmektedir ve hkmn hepsi, ilitikleri/taalluk eylerden
ayrlmaz. Buna gre, her varl-
m isimlerle olan hkm, isimlerin hkm gibidir ve her adan
msemmyla/isimlendirilen birliktedir. Ayrlma, her adan, her hl ve takdire
gre ve btn mertebelerde muhaldir.
Buna gre, alem btn olarak, Vcd- Baht'm/Mutlak Varlk mazhrdr; her
varlk da, herhangi bir varlk mertebesinde zel bir isim nispeti asndan O'nun
mazhrdr. Vcd ise, "a'yan"m hkmlerinin muzhiri/izhr eden, bu hkmlerin
baz mmknlerden dierlerine ulamasnn artdr. Ayrca o, zikredilen
Berzh'ta mmknlerin kendi nefislerini ve birbirlerini bilmelerinin de artdr; sz
konusu bu Berzah, kll aynadr.
Bu konu ve makamn bir takm srlan vardr ki, zamanmz bunlarn zikredilmesi
iin yeterli deildir; bahsettiimiz meselelerin asllarn aklamak ve hakikatlerini
bildirmeye dair yklendiim grevi ifa iin bu kadarn belirttim. Yoksa, ferler,
asllar ve tafsiller hakknda kendi anlayyla veya zevkiyle veya aktarc olarak
konuan kimseler, hatra, fikir ve kalb mertebesinde ortaya km hakikat lerin ve
makamlarn rnleriyle ilgili ok eyler sylemilerdir.
Fakat bu mertebenin ve makamn hakikatini, gzyle grr-cesine ve
muhtabm nefsinde somutlatracak ekilde, kesin bilgiyle bilenler ok azdr. Bu
az insanlar, ardndan, bu meselenin nispetlerinden, tafsillerinden ve
hkmlerinden yle bahs ederler ki, ifdelerinde, tafsili aklamann dayand
esaslarn hkmnn sreklilii ortaya kar; yle ki, bu esaslar, kendilerine
dayandrlan tafsili eylerden hi birini nakzetmezler. 107[107]
ounluk ise, byle davranmaz, nk onlar, hakikatlerin esaslarn ve
makamlarnn asllarn bilmezler, bilakis, baz ferlerden, bazlarna intikal etmekle
detaylar zerinde konuurlar.108[108] Bunun iin aralarnda gr ayrlklar olur,
elikilere derler, bilgilerini kontrol ettiklerinde ise, aknla/hayret kaplrlar.
zetle, bu esaslar takdim etmemizdeki ama, zikrettiimiz husustur.
Aratrmac, bu satrlarda ortaya koyduumuz eylere dikkat etsin, bylece,
lemin Nefes-i Rahman ile Gayb'tan ehdete -km/brz renir; vahdet
makamnn ve bu makama tbi olan zikrettiimiz ve daha sonra "isimlerin
isimleri" konusunda zikredeceimiz meseleleri; isimlendirmenin srrn; sirayet
eden tecellnin srrn; varlklarn Allah'n tkenmeyen kelimeleri olularnn srrn
ve insann zikredilen iki mertebenin nshas olmasnn srrn renir.
Buna gre, mahreler mertebesinde harflerin ve kelimelerin insann nefesinden
meydana gelmesi, varlklarn Nefes-i Rahmn'dan knn ve varhk/vcd
mertebelerinde taayyn et melerinin benzeridir ki, bu mertebelerin sonuncusu
ehdettir; bunlar, ilh irde ve "Ol" emri ile kmlardr. Buradaki farkllk,
isimlerin mertebelerine gredir.
lahi isimlerin tevecchlerinin eitlilii^ kevn hakikatlerin ve de bunlarn
mertebe ve istidatlarnn farkll, bize gre, beer harflerde meydana gelen
farklla benzer; beer harflerdeki bu farkllk, mahrelerdeki boum ve biti
yerlerine gre gerekleir. Buna gre Nefes'in (Nefes-i Rahman) kendisi sonlu
olmasa dahi, ondan btn zamanlarda varlkta taayyn eden ey, sonlu bir
"emir"dir; bunun nedeni, kabiliyetlerin ve mertebelerin Nefes-i Rahman'yi
kabullerinin snrl ve mtenhi olmasdr.
Buradan "lmimi kyamet gnne kadar yaratklarm zerine yaz" ifdesinin srr
renilir. Binaenaleyh bu ifde, mutlak deil, "kbil/mmkn" dikkate alnarak
mukayyet anlamda zikredilmitir; bununla birlikte mmknler ve onlara ilien
ilh ilim, sonsuzdur. Ayrca bu ifdenin mukayyet olmasnn bir nedeni de,
sonsuz olan eyin varla bir defada girmesinin imknsz olmasdr, nitekim daha
nce bunu belirtmitik.
"ehl-i nazar"dr. Konev'nin bunlara dair hkm, yntemlerinin zorunlu olarak,
eksik ve snrl bir bilgiye ulatracadr. Konevfye gre, Sonra yle deriz: Buna
gre, nefes tek bir hakikat olsa da, mahrelerde boaz dmleri/makta
sebebiyle meydana gelen farkllklara gre farkl isimler elde eder:
Nefesin sresinin herhangi bir boum ile snrlanmadan uzatlmas, "Elif" diye
isimlendirilir; nefesin kayna olan kalbe nis-betle en yakn boum ile ilk
taayyn ise, "hemze" diye isimlendirilir. Bunun ardndan ise nefes, mesela "Ba",
"Sin", "m" vb. ekilde isimlendirilir; nitekim Asl da, "Kalem", "Levh", "Ar" vb. ekilde
isimlendirilmitir.
107 [107] Konevf nin burada kendisi gibi tahkik ehlinden sz ettii anlalmaktadr. Gerekten de eserleri incelendiinde Konev'nin "esaslar
hakkndaki hkmlerin, bunlarn tafsili hkmleriyle elimemesi" ve "kitabn ba ile sonu arasndaki tutarlla" (FatihaTefsirindebuifdesi
ska geer) byk nem verdiini gzlemleriz.
108 [108] Burada kast edilen ise, eyann eitli zelliklerini idrk edip, bu zelliklerden hareket ederek btn hakknda bilgi sahibi olmaya
alan"ehl-i nazar"m elikilere ve gr ayrlklarna dmelerinin temel nedeni, paralardan hareket ederek btneulamayaalmalardr.
Hi bir harf, taayynn dnda, nefesten farkl deildir ve ondan ayrlmaz.
Vcd varlklar ve isimlerin hakikatlerinin her birisi de, "gayb", "ehdet" vb. diye
nitelenen Mutlak Varlk'tan sadece oalmalar/taaddt ve taayyn etmeleri
cihetinden farklla-rar; bu taayyn ve taaddt ise, eyaya nisbetle deil,
Hakka nispetle imkni-gayb mertebesinde gerekleir. Ayrca bu taayyn, ilh
Gayb mertebesinden "izaf" gayb'da farkllaan/temeyyz isme ait ilk
taayynden ibaret olan ehdet mertebesinde gerekleir; izaf gayb,
zikredilen haddir. Daha nce de belirttiimiz gibi, bu ilk taayynn beeri
nefesteki benzeri, "hemze"dir.
u halde "hemze", taayynn kendisidir; bylece zikredilen bu taayyn ile
nefesin izafe edildii Mutlak Gayb'tan "zat tecell" zuhur eder. Kevn varlklardan
ise, Kalem zuhur eder.
Bizim nefesimizde hemze ile ilk taayyn eden ve onun birliini /ahadiyet bildiren
ey ise, Eliftir. ehdet leminde hemze ile taayyn eden ilk tam harf, "Ba"dr.
nk Hemze ve Elif, daha sonra iaret edeceimiz zere, harf deillerdir.
Cem/birleme, terkip, eitli tarzlardaki eitli mertebeler ve daha nce
akladmz tarzda "ahadiyet -i cem" hkmnn sirayet etmesiyle, btn
varlklar zuhur ederler. Ayrca, lafzlarn, kelimelerin ve harflerin suretleri, kll
mertebelerde ve mahrelerde mnlar yklenmi ve onlara delil olarak zuhur
ederler. Bunlarn mnlar tamalar, kevn varlklarn mertebe ve isimlerin h -
kmlerini, msemmnm/Hak srrn tamalarna benzer; bu varlklarn
msemmnm srrn tamalar, isimlerin kendisine
dellet etmesi ve bir adan ondan farkl olmay itibanyladr.
Bunu ren, Allah mrittir. 109[109]
Kll Kaide
Bu kaide, u konular iermektedir: simlerin srr; isimlerin isimlerinin srr; isimlerin

mertebelerinin, kemllerinin, bu, kemllere ait olan ve kendisindeki kemli elde
etmeye dnk talebin srr; isimlendirmenin faydas; isimler ve aralarndaki
farkllk. Allah'n izni ile dnrken, bunlar reneceksin.
sim ve hakikatlerin bir blm, daha nce akladmz gibi, asl ve metbu isim
ve hakikatler; bir blm de, czler, ferler, sfat lar ve lzmlar gibi tab ve tafsili
isim ve hakikat lerdir; bununla birlikte, isimler mertebesinde blnme ve para-
lanma yoktur.
Buna gre, metbu isimler, Gne ve nr gibi, genellikle, lem isimleridir; veya,
"alim" diye isimlendirilen mevsufuna izafe et meksizin "ilim" mns iin "ilim"
isminin verilmesinde olduu gibi, sfat lara ait "sfat isimleri" gibidir.
Tabi olanlara ise, sfat lan ve fiilleri rnek verebiliriz; buna gre sfat lar, krmz ile
nitelenen eye "krmz", hayt ile nitelen-mi eye de "diri" demeye benzer.
Fiil isimleri ise, "Dirilten/el-Bais" , "Affeden/el-afur" gibi isimlerdir.
Fiil, faile; nispet ve izafet ise, bunlarn varlklarnn/ayn kendisiyle ortaya ktklar
eye dellet ettikleri iin, isimler bir adan bu ksma ayrlmlardr; bu konuda,
akl sahibinin yeterli grecei kadar aklamalarda bulunmutuk.
Bu aklamalarn ilkini, alt terkipten bahsederken yapmtk. Bundan daha nce
ve bunun ardndan ise, Nefes-i Rahman ve bu kaideden nce harflerden
bahsederken bu konuya dikkat ekmitim.
Bu konunun srlan hakknda -Allah'n izni ile- daha fazla aklama yapacann.
Delile delil olan ey, kendisine delil olaca iin, bu ksmdan her birisinin
Hakka bir delletleri olmutur. Bylelikle dellet, iki tre ayrlmtr: Dolayl
dellet/dellet bi-vasat, dolaysz dellet/dellet -bidni vasat.
Buna gre, dolayl dellet, iltizam ve tbilik delleti; dolaysz dellet ise, mutabk
dellettir, ist idlal, tbi isimler ile meydana gelir. Daha nce bu isimlerin, ekil,
teekkl ve teekkl eden eyin/mteekkil srrnda dikkat ektiim tarzda, bu
tarz isimlerin kendilerine tbi olduu asl hakikatler zerindeki sfat ve czlerden
ibaret olduklarn belirtmitik.
Bu asl isimler ile ve bunlardan tafsli-tabilerin varlkla-r/a'yn zuhur eder. Tabinin,
iki hkm vardr: birisi, dellet; dieri ise, kendisini, asln ve mertebelerini tarif
etmektir. Tbi, tbilerin varhklarmdaki "asl" olmas itibaryla metbuya baldr;
bunun baka bir nedeni ise, tabinin, metbularn "delil" ve "bilgi" olularnn srrn
izhr etmedeki "asl" olmasdr.
Binaenaleyh, akledilen her trl farkllama/temeyyz ve oal/taaddt,
isimdir; bu eyden, sz konusu farkllk cihetinden farkllaan eyin hakikat i,
oalmann bu ey iin gerekli/lzm olduu ve farkllaan bu eyin, Asl'm
bilinmesinde art olduu renilir; bu asl, oalmann ve farkllamann
kaynadr. Ayrca bundan, bu Asl'm mertebe itibaryla oalma ve
farkllamadan nce geldii de renilir. Bunun "isim" olmasnn nedeni, Asl
zerinde bir "almet" olmasdr. Asl'n, kendisini temyiz edecek bir mmeyyiz bir
ey ve temeyyz olmaksizn taayyn mmkn deildir. Buna gre,
taaddt/oalma ve t emeyyz, isim ve lafzn lzm olan iki hkmdr. Asl'a
dellet eden ayrt edici mnya/mmeyyiz mn dellet eden ey ise, ismin
ismidir/ism'1-isim.
smin eitlenmesinin/tenevv' sebebi ise, kesrettir/okluk. Kesret, sfat larn,
zelliklerin, arazlarn, lzmlarn, vecihlerin ve "netice" olan itibrlarn farkll
sebebiyle ortaya-kar; bu itibrlar, farkl mertebelerde gerekleen hakikatlerin
bileimlerinin neticeleridir. Hakikatler, bu mertebelerde farkl istidatlarla zuhur
eden keyfiyetler ve terkiplerin hkmyle ve de "cem ve vcd" mertebesine
mahsus "ahadiyet" emrinin srryla birleirler.
u hlde varlkta zuhur edip, farkl imtiyaz ve zuhur trlerine gre "Gayb"tan
ayrlan her ey, isimdir. smin "kll" ve "tekil" olarak mertebe ve vcd itibaryla
kendisinden nce olan eylere tbi olmasnn neticesi ise, daha nce de
belirttiimiz gibi, dellet ve tariftir. Btm olan her ey, kendisine tbi ve fer'
mesabesindeki eye nisbetle, "asalet" ve "artlk" mertebesinin sahibidir; nitekim
daha nce buna iaret etmitik.
Taaddt/oalma ve kesret/okluk, "vahdet" zelliiyle nitelenen ve btn
taayynlerden ve farkllaan eylerin okluundan nce bulunan Mutlak
Gayb'tan ayrlan ilk taayynde zuhur ettii iin, cem ve terkip srryla, cz
sebeplerle, artlarla ve keyfiyetlerle zuhur etmitir. Bu keyfiyetler, her birisine zg
bir mnnn bulunduu btn hakikatlere aittir. simlerden mmeyyiz /ayrt
eden ve muayyin/belirleyen olan her ey, ilh gaybta baka birisinin ortak
olmad belirli bir hkm ifde eder. Bununla beraber, btn
farkllatrc/mmeyyiz eya, dellet ve tarifte ortaktrlar.
Bylelikle, btn isimlerle iki fayda meydana gelmitir:
Birincisi, ismin dier isimlerle mterek olduu faydadr; bu yn, ismin kendi aslna
dellet idir. Bu adan isim, msemms-nm ayndr.
ikincisi ise, ismin kendi hakiktini tanmlamasdr.110[110] smin hakikati, kendisiyle
baka isimlerden ayrld zelliidir. Byiece, bu ifde ettiimiz zellikle ve
isimleri birletiren mertebe iin matlup olmakla her isim, "isimlik" elde eder;
bylece, kendisine zg bu farkllk/temeyyz onunla ortaya kabilir. ayet bu
farkllk olmasayd, bu isim bilinemeyecekti; bu ise, kendisine ait "istidat"
talebinden nce gelen bir taleple gerekleir. Nitekim, bu meseleyi daha nce
zikretmitik, Allah'n izniyle tekrar zikredeceiz.
Bunun srrn anladnda, unu da bilmelisin ki:
leme taalluk eden ilh her ismin, kendisine has ve kendisine raci bir kemli
vardr. Bu keml, ismin hkmlerinin ve eserlerinin vcd varlklarda/a'yan
zuhruyla tamamlanr, ortaya kar ve gerekleir. Bu a'yn, ismin tecellghlar,
taayyn yerleri, hkmyle ve eseriyle ismin saltanatnn zuhur mahalleridir. smin
saltanatnn zuhuru, lisan- mertebesiyle, "cem" ve "vcd" mertebesi olan '-
Allah" isminden, kendisindeki kemli izhr iin yardm dilemesiyle gerekleir.
nk her ismin, mertebesi ynnden kendisine has bir lisan vardr.
Btn isimlerin toplamnn lisan ise, '"Bilinmek istedim", "Ben insanlar ve cinleri
ancak bana ibdet etsinler diye yarat tm" (Zariyat, 56) vb. ifdelerinde
belirtildii gibi, tafsili nisbet -leri ve bunlarn suretlerinin a'ynm kabul etmektir.
Her isim, mterek di leriyle /cemiyet, tafsili nisbetlere bunu sylerler; bu
nisbetler, zikredilen bu mukabele mertebesinin ihatas altnda bulunurlar.
simler, sylediimiz gibi, "Allah" isminden kendi kemllerini tamamlayacak ve
saltanatlarn ortaya kartacak eyi izhr etmesini talep ederler. Bu ise,
onlardan her bir ferdin hkmnn btn eylere sirayeti ve de btn isimlerin
hkmyle boyanarak aslna dnmesiyle gerekleir. Bununla birlikte isim,
hakikati asndan ilh gayb mertebesinde bulunduu hl zere kalmaya
devam eder; nitekim, tasavvur mertebelerinden bahs ederken buna
deinmitik.
Varlklardan her bir ayn'in da, kendisine ait bir kemli vardr; bu keml, o varlk
iin sadece Haktan kazanlm varlk ile gerekleir. Bu varlk, ya baz vcd
mertebelerde ve baz mev-tinere gre kazanlr, veya btn mertebelerde ve
btn mev-tinlere gre kazanlr. Fakat bu talebin kayna/mebde' ve menei
ise, isimler mertebesidir. nk isim, muhakkiklere gre, br adan
msemmnm ayndr.111[111] Nitekim daha nce ve harflerin nefes ile olan
ilikilerini anlatrken buna iaret etmitim.
Harflerin nefes karsmdaki durumlar, isimlerin msemm karsndaki
durumlarna benzedii gibi, hkmleri de ayndr. Msemm, varlklarn
a'ynnn aksine, Ztn ve Ztnn levazmn ezel olarak bilir. Varlklarn a'ynnn
110 [110] Bu mesele, Konev'nin isim- msemm ya da h isimler Zt ilikisi meselesini ele ald ifdelerinden birisidir. Bu mesele, sadece
T ann'da isim ve Zt ilikisini ele almas asndan deil, ayn zamanda btn varlklar da bu ikisi arasndaki ilikiye tabi olduu iin neticede
bir varlk gr ortaya kartmas itibaryla son derece nemii bir meseledir. Konev'yi gre, T anr'nn isimlerinin iki eit delletivardr.
Bunlardan birisi, her bir ismin kendisinden kt Asi'a delletidir. Bu ynyle btn isim ler kendilerini ihata eden "camimn"daortaktrlar.
Bunun karsnda ise, her bir ismin kendisine ait anlam vardr. Bu ynyle ilh isim, dier isimlerden farkldr. Bu, ayn zamandaKonev'nin
mmkn varhk-':'nn ilh ilimdeki sabit hakikatleri diye tanmlanana a'yan- sebile hakkndaki grdr. Bunlar, bir ynyle mterek bir
zellie sahiptirler, buna karn her birisinin kendisine zg bir zellii vardr.
111 [111] nk, Mutlaklk ve ahadyet mertebesinde yaratklar ile Hak arasnda hi bir iliki ve mnsebet olmad gibi, bu ynyleHak,hi
br eyin mebdei ve yaratcs diye de isimlendirilemez. Mnsebet ve iliki, isimler mertebesi nde/ulhiyet gerekleir.
kendi ztlarn ezelde bilemeyilerinin sebebi, varlklarnn hadis olmalardr.
Dolaysyla, "hayt" ve "vcd" gibi ilmin gereklemesinin kendisine bal
olduu artlar bulunmad iin, varlklarn kadm bilgilerinin olmas sahih
deildir. u hlde, hadislerin talep makamnda da ncelikleri olamaz. nk,
bir eyi bilmeyen kimsenin, cehaleti annda, bilmedii eyi bilmedii ynden
talep etmesi, kesinlikle geerli deildir.112[112]
iaret ettiimiz "cem" makamndan gayb bir talep ile taayyn eden ey, her
isme nisbetle bu ismin hkmlerinin gerektirdii imkn mertebesinin nisbetleridir;
bu nisbetler, bu ismin hkmnn zuhur mahalli olan baz mmknlerin a'ynyla
irtibatldrlar.
lmin her hangi bir snf, cinsi ve tr iin bu "cem" mertebesi ve hkmlerinin
ihatasnda bulunan isimlerden taayyn eden her hangi bir ey, bu snf, cins ve
trn istidadnn talep ettii/istid'a ve bu mertebenin nisbetlerinden olan
eylerdir; bu nisbet, bu trn veya kendisini talep eden ve belirleyen bu kev -n
hakikt in mertebesinde rubbiyet srr ile taayyn eder.
Bylece bu taayyn ve talep/istid'a ile "Allah" ve "Rahman" isimlerinin saltanat,
hkmlerinin nfuz etmesiyle, kevn hakikat zerinde zahir olur. Bylece, bu
hakikat zerindeki rubbiyet, bu nisbet cihetinden her iki isim hakknda kll ve
tekil olarak gerekleir. Bunun neticesinde ise, kendisini kabul eden hakikat te
grlen esere gre Hakka izafe edilen bir isim zuhur eder. Bu ismin Hakka izafesi,"
"Allah" ve "Rahman" isimlerinden birisinin mertebesi asndan sabittir. Nitekim
Allah, yett e buna dikkat ekmitir: "ster Allah deyin, ister Rahman deyin. Han-
gisi ile dua ederseniz, en gzel isimler O'nundur." (Isra, 110)
Bu srr anla, nk bu, son derece kapal ve nemli bir srdr.
u hlde her ey, kemli talep eder. Bu noktada, hariten her hangi bir engel
de yoktur; nk, sadece isimler, durumu zikredilen mmknlerin makam ve
bunlar birletiren sr vardr. Bu sr, insandr; insann, kendisine has bir hkm vardr.
Allah'n diledii kadaryla, insann zelliini belirten aklamalar yapacaz.
Mstanilii, yaratklaryla mnsebetinin ve ilikisinin olmay asndan Zt
hakknda, hi bir ey sylenemez; nitekim daha nce bunu belirtmitim. "Engel"
diye isimlendirilen ey, baz a'ynn bazlarndaki hkmnden ibarettir; bu
hkm, adeta bakasnn kendi dndaki kemli gibi, iinde kendi kemlinin de
bulunduu zel bir tarzda Hak ile zuhur etmitir.
Bu durum, eksikliklerde, perdelerde ve elemlerde de byledir.
ki kemlin neticesi, zikrettiimiz husustur. Klli gaye, hangi mertebe ve surette
olursa olsun her varln nihayette ulat hl ve durumdan ibarettir; varlk, o hl
veya durumda yerleir/istikrar ve kll -tafsili deil, nk tafsili olan eyin, sade-
ce nisbi ve farazi bir sonu olabilir- adan hkm devam eder.
Bunu bil ve bu kaidenin ieriini dn. Hi kukusuz ki, farkl lisanlarla, isimlerin
srlar hakkmda pek ok ve eitli srlara dikkatini ektim. Bunlarn bir ksm, bir
112 [112] Burada i ie girmi ki mesele vardr: Bunlar varlk mertebelerini esas alarak ylece izah edebiliriz: ncelikle Vcd- Mutlak,hi
bir kayt ve nispetin bulunmad mutlak bilinmez mertebesindedidir. Bu mertebe hakknda hi bir bilgimiz olmad gibi, bunu ifdeedecek
bir kavrama da sahip deiliz. Mutlak Vcdun kendisinin farkna ve uuruna varmas, bu mutlaklm taayyne ynelmesi anlamna gelir.
Buradaki ta-tep, Mutlak Varln kendisini bilmek istemesidir ve bunun nedeni de bizzat kendisidir. nk bu mertebede, "baka" yoktur.
Sffler, bu ilk tecellyi, ya da Zt'n Zt iin olan tecellsini ve taayynn "feyz-i ak-des" diye isimlendirirler. Bunun ardndan ise, tafsili
bilmek gelir. Kone-v'nin yukardaki metinde dile getirdii mesele, birinci tecellyle ilgilidir; ikincisi ise, malumlarn talepleriyle ilikilidir.
Konev, bunu, "T esir olmadan teessr olmaz" (zellikle, Miftah'l-gayb''da bu bir kaide olarak ele alnr) diyerek dile get irir.Buifdenin daha
mehur bir kalb ise, "Bilmek bilinene tabidir" cmlesidir.
ksmndan daha stndr. En byk srra ise, tam olarak, kitabn bandaki tavsi-
yemin gereini yerine getirirsen ulaabilirsin.
Allah, irada ulatrandr. 113[113]
Balang/Mebde' Ve Yaratln Srr
Daha nce, ilmin ve kelmn srrn, bunlarn mertebelerini ve hkmlerini, ilim ve

kelma zg ifde ve aktarma aralar gibi levazmn, isimlerin srrn, farkllk
mertebelerini ve benzeri konular mmkn olduunca aklamtk; bununla
beraber, daha nce de bu konularla ilgili Allah'n aklanmasn ve izhnl takdir
ettii srlar bu konulardan bahs ederken beyan etmitik. imdi ise, asllarn ve
ana ilim ve hakikatlerin dier neticelerini ve semerelerini zikredeceiz. Bunlar
zikredeceimizi vaat etmitik.
ncelikle, Allah'tan yardm dileyerek, "balang" ve "yaratln srryla balyoruz.
Hak, her eyi ztna dair bilgisinin aynsyla bilir. Hak, bakasmdan veya bakas
vastasyla kazanlm herhangi bir ilim ile vasflanm deildir. Bunun ardndan
Hak, nefsinde aleme dair ezel bilgisine gre onu yaratmtr. u hlde lem,
Hakkn ilminin sureti ve mazhrdr.
Hak subhanehu ve teala, eyay ilim ve varlk asndan ihata etmeye devam
etmektedir; nitekim bunu bize retmi, haber vermi ve anlatmtr. Zuhur eden
her ey, O'ndan zuhur etmitir. nk Haktan baka hi bir eyin, Hakla birlikte
varl yoktur. Nitekim sz doru Peygamber Efendimiz, "Allah var idi, O'nunla
beraber baka bir ey yok idi." diye haber vermitir.
Allah teala da, kendisini tantarak nefsi hakknda unu haber vermitir: "O Allah
ki, O'ndan baka ilh yoktur. Gaybi ve ehdeti bilir, rahman ve rahim'dir."
(Har, 22) Baka bir yetinde de, kemlinin sfat larna dikkat ekip, yle
buyurmutur: "O evveldir, hirdir, zahirdir, btndr. O her eyi bilendir." (Hadid,
3)
Bylelikle, Hakkn sekin kullarnn ve kurbiyetine ve ikramlarna mazhr olanlarn
muhakkikleri, ncelikle Hakkn onlara at ve kendilerini muttali kld varlnn
srlaryla, daha sonra da haber verdii eylerle unu renirler: Mertebelerin sa-
ys fazla olsa bile, hepsinin says iki mertebeye racidir. Bunlar, gayb ve ehdet
bir de bunlar birletiren mertebe. Nitekim, daha nce buna iaret edilmitir.
Binaenaleyh her eyin bir zahiri vardr ki, o eyin sureti ve grnen ynnden
ibarettir; bir de btn vardr ki, o da, o eyin ruhu, mns ve gaybdr.
Btn suretler, gizli ve ak farkl trlerine ramen, "ehdet" zelliiyle nitelenen
"ez-Zhir" ismine mensuptur.
Btn mnlar ve mcerret hakikatler de, gayba ve el-Btm ismine
mensupturlar. Bunlar, belirli sebeb ve artlar ile ortaya kan cz' suretlerin
asllardr.
Var olan her ey, mn veya ruhaniyeti veya her ikisi asndan, mertebe ve
eref ynnden suretten nce gelir; bu ynden onun ncelii vardr. Suretin ise,
ilm ncelik asndan olsa bile, baka bir adan mn ve ruhaniyete ncelii
vardr. nk cz bilmek, kll bilmekten ncedir; zahiri bilmek, btn bil-
mekten ncedir ve onu bilmenin artdr.
Beer ruhlar, miza dzeyindeki inann ardndan ve mizaca gre taayyn
ettikleri iin u ortaya kmtr ki: Suret ve btn hakikatlerden her birisi, bir
adan ve itibr ile ncedir, baka bir vecih ve itibr ile de sonradr.
Hak, rahmeti ve ilmiyle her eyi kuatt, rahmet ise, daha nce belirttiimiz gibi,
"kapsayc varlk"tan ibaret olup, onun dndaki hi bir eyin mul ve genellii
olmad iin, "er-Rah-man" isminin eyay ihatas zuhur etmitir. Her eyin
kendisine zg bir paras ve Mutlak Varlkta kimsenin ortak olmad belirli bir
pay bulunduu iin, er-Rahim isminin zel olarak her eyi kapsad bilinmi olur.
Bylelikle Hakkn, zt ve bu iki
yette zikredilen kll isimleri asndan, her eyi ilim ve varlk ynnden ihata
ettii sahih olmutur.
Sonra yle deriz: Zuhur eden ve mahede edilen her ey, zuhurdan nceki bir
batmlktan zuhur etmitir. Gayb, ehdet -ten nce gelmitir. Btn bu bahiste
zikredilen eylerdeki ncelik ve evvellik, ister varlk ynnden, ister mertebe
ynnden, ister ikisiyle beraber olsun, ayndr.
u hlde, ez-Zhir ismi ve onun ile zuhur eden dier suretler, Hakkn gaybmda
bulunmaktaydlar ve zikredilen ilh gayba en yakn sfat olan vahdaniyetin
altnda mstehlek idiler. Bylece, vahdaniyet ve istihlak/fen perdesi, ar
yaknlk ile onlar Zt larn ve Rablerini idrkten engellemitir.
Sonra, Hak, kendilerini bilgisine gre temyiz ettiinde, tecellsinin nuruyla onlar
izhr etmitir. Bylelikle O'nun nuru ile bu varlklar, aydnlanm, zuhuru ile zuhur
etmi, bylece btn ve mefkud/yok hkmnde olmann ardndan, grlr ve
mevcut hle gelmilerdir. Onlardan nce gelen ve zuhur eden her eyi
kapsayan batm mertebe "gayb" diye isimlendirildii gibi, bunlar birletiren
mertebe de, zuhur etmelerine nisbetle "eh-det" diye isimlendirilmitir.
Gayb, ikidir: zaf ve hakik gayb. Buna gre, izaf gayb, hkmnn tafsili ortaya
kan gaybdr; hakik gayb ise, Hakkn ztnn ve hviyetinin mertebesidir/hazret.
114[114]
Vahdet Ve Kesreti Birlik Ve okluk
ttifak edilen eylerden birisi udur: Allah'n hakikatini, kendisinden baka hi

kimsenin ilmi ihata edemez. nk, O'nun hakknda belirli bir hkm taayyn
etmedii gibi, O, hibir vasf ile de snrlanmaz, belirlenmez, taayyn etmez ve
sonsuzdur. Hibir ekilde taayyn etmeyen eyin taakkul edilmesi, mmkn
deildir; nk akl, kuatamad ve kendisince belirginlemeyen bir eyi ihata
edemez. ayet Hakkn hakikati, herhangi bir vecih veya bir nisbet ile bile olsa
taayyn etseydi, mutlak olarak deil, kendisiyle taayyn ettii ey ile ve ona
gre olan bu taayynyle bilinirdi.
Bu gayb hakkndaki bu bilgi, icml bir bilgidir. Bu bilgi, en yce keif ve ilh tarif
ile meydana gelmitir. Bu bilgide, taayyn d/gayr- mteayyin bu gayb
mertebeden taayyn eden tecellden baka hi bir vasta yoktur. Bu tecellye
ve bunun nasl gerekletiine dikkat ekmitik. Ardndan da, kendisinden zuhur
eden ve farkllaan isimler, vcd eserler, mazhrlara ait nran tecelller ve
benzen eyler ile Hakka istidlal etmeye de dikkat ekmitik.
Nitekim bu meseleye, ekil, teekkl ve teekkl eden ey bahsinde deinmitik.
nk bu gayb, zuhur eden ve bilinen ve bunlarn dndaki eyin asldr.
Bunlarm dndaki derken, sadece Hakkn bilei lemlerden mstanilik makam
ve aradaki mnsebetin yokluundan dolay bakasna ilimeyen nisbeti kast
etmekteyim. Hakkn leme taalluk nisbeti ve de ulhiyet, ulhiyetin hkm, ilim
ve tesirle ilgili olarak zikrettiimiz mnsebetlerin srr cihetinden lemin Hakka
taalluk etmesi ynnden ise Hakka dair, kendisiyle zuhur edip, O'nu izhr eden
ey ile hkm verilir/Hak, mahkm-i aleyhtir; bu ynden Hak, diledii kullarna
Zt'mm gaybmdan her tecell ediinde kendini bildirir, tantr ve retir.
Bu gayba nisbetle en yakn mertebe, Nefes-i Rahmn'den ibaret olan Am"dr;
bu mertebeye, taayyn-i evvel hkmlerinin ilki ve mutlakla en yakn olan
ahadiyet istinat etmektedir.
O, yani Ama mertebesi, btn isim ve sfat larn mertebesi ve de daha nce
belirtilen "na't"larm sahibidir. Am', zikredilen ilh gayba nisbetle ilk ehdet
mertebesidir; yoksa, Am, kendisinin altnda bulunan mertebelere nisbetle ise,
"izaf gayb"drr. Am, ayrca, btn sur veya manev okluun "iki tahlilde" 115[115]
kendisinde sona ermesi asmdan da, ehdet mertebesinin sonuncusudur.
lemde grlen okluk, zikredilen ahadiyetten yaylm ve bir itibrla da onunla
zuhur etmitir; fakat bunun anlam, hviyeti itibaryla bir/vahid olandan, hviyeti
asndan okluun sdr olmas demek deildir. nk, daha nce de
belirttiimiz gibi, her hangi bir eyden hakikati asmdan kendisine zt bir eyin
kmas mmkn ve geerli deildir. Vahdet ve kesretin, bir ve oun
birbirleriyle elitiinde de bir kuku yoktur. u hlde bunlardan birisinin,
kendisinden farkl olduu ynyle dierinden sudur etmesi imknszdr.
Fakat , bir olann ve birliin/vah id ve vahdet pek ok nisbet -leri olduu gibi,
okluun da sabit bir birlii vardr. u hlde bunlardan birisi dieriyle ilikili
olduunda veya ona tesir ettiinde, bu, sz edilen mterek zellikle
gerekleir.
Bu kaidenin aklamaya altmz konudaki tezahr udur: Bir'in, iki hkm
vardr. Birincisi onun, herhangi bir sfat , isim, na't veya sabit bir hkm veya arz
veya lzm eklinde bir sfat diye dnlmeden sadece kendisi iin "bir"
olmasdr; yle ki, o -linefsihi- kendisidir.
Hviyetten ibaret olan Gayb- Mutlak ile ahadiyet zelliindeki bu ism taayyn
arasnda bu taayynn kendisinden baka hi bir fark yoktur. Ayn ekilde, bu
gaybda hibir eyin taayyn ve vcd bir okluu yoktur. Aksi hlde Hak,
bakas iin zarf olurdu ki, O'nun ahadiyeti/birlik bundan mnezzehtir.
Sonra yle deriz: "Bir/VahicT'e izafe edilen iki hkmden dieri ise, onun
kendisini kendisi ile bilmesi ve bunu bildiini de bilmesidir. O, vahdetini ve
mertebesini, vahdetin kendisi iin sabit bir nisbet veya zorunlu bir hkm veya
kimsenin ortak olmad ve bakas iin sahih olmayan bir sfat olduunu bilir; bu
nisbet, nisbeti asmdan Bir'in hkmdr.
Ayrca, leme ilimekten/taalluk mstanilik nisbeti ve de daha nce zikredilen
ona ilimek/taalluk nisbeti buradan bilinir. te bu nisbetten, sabit olan bu nisp
taaddt nedeniyle, okluk Bir'den meydana gelmitir. yle ki: Hakkn kendisini
kendisiyle bilmesi ve kendisinin lizthi bir olup, varlnda orta olmay, mutlak
115 [115] Bu, terminolojide "cemu'1-cem" diye ifde edilen makamdr (Abdlkadr Ata).
vahdet hkmnden farkldr; bylelikle nisp kesrete /okluk bal olan
taaddt/oalma, haric/ayn taaddd izhr etmitir.
Bir iin art olan bu iki hkm, zellii bilinmeyen ve hakknda belirli hi bir
hkmn sahh olmad Zt'a ait gayb'dan sonra gelirler. Bu gayb hakknda,
daha nce de ifde ettiimiz gibi, vahdet/birlik, kesret/okluk vb. gibi hibir
belirgin sfat ortaya kmaz.
Adede nisbetle birin hkm, u zellikte olmasdr: Kendisiyle saylr, adedin
ortaya kmasn salar; yoksa bir, say deildir. kilik de, adetin illetidir, fakat o,
maddi illete benzer. 'se, tam saylarn ilki, saylarn okluk ve terkiplerinin ilkidir.
Bu veciz iaretimizle vahdetin mertebesine dikkat ektikten / imdi de kesretin
mertebesine dikkat ekeceiz; bylece her ikisine dair ikzmz tamamlanm,
artk bunlarn hkmleri de kapal kalmam olur. yle deriz:
Kesret/okluk, iki ksma ayrlr: Birincisi, czlerin ve ztn kendisinde kaynat
dayanaklarm/mukavvimat kesreti; buna rnek olarak, madde ve suret czleri
veya -bu konuda farkl grler bulunmakla birlikte- cisme nisbetle cevher ve
araz; cevher ve arazdan oluan trlere nisbetle ise, fasllar, cinsler verilebilir.
Ksaca bu kesret, daha sonra bir eyin kendisinden meydana geldiinin
tasavvur edilebilmesi iin, balangta muhta olunan kesrettir.
kinci ksm ise, bir eyin levazmnn kesretidir. Bu da, bir eyin nefsinde gerek
anlamda "bir" olmas veya czlerden ve dayanaklardan mrekkep olmasdr.
Bu ey, varlk kazandktan sonra, ztmdaki mn ve vasflar kendisinin lzm
olurlar; zt ise, ister nefsinde bakasndan mrekkep olsun, ister byle olmasn,
bunlardan olumaz. Aksine bunlar, zorunlu olarak ve varlk asndan bu eye
tabidirler. yle ki, bu eyin varl ve bir eye taalluk ettii tasavvur edildiinde,
bu mnlar onun lzm olurlar. Buna rnek olarak, alt saysn verebiliriz. Altnn
varl, ift olmadan tasavvur olunamaz. Bu demek deildir ki, ift, altnn bir
parasdr. ift, zorunlu olarak alt saysnn lzmdr ve mertebe olarak da
kendisinden sonra gelmitir. Alt, ayn zamanda, yarm, te bir ve , be ve
dier rakamlarda bulunan "ferdiyet" kavramlarn da ierir.
Tahkik derecesine ulaamam akll kii, buradan ihatann srrn kavrar. Bunun
yannda ihata eden, ihata ettii eyin zarf olmad gibi, ihata edilen ey de,
kendisini ihata edenin bir cz deildir. Ayrca bu kii, Bir'in lzm olan sfat larn
onun birliine hibir ekilde zarar vermeyecei gibi eitli srlan renir. 116[116]
ehdet Ve Gayb
Vahdet ve kesret hakknda izah etmek istediimiz hususlar belli olmutur.

Bunlarn bilinmesi, yaratlm/emr balangcnn srrna dair zikredeceim eylerin
anlalmasna yardmc olacaktr. Bu "Emr", "lem" diye isimlendirilen byk
kitabn anahtardr. Bylelikle bundan, son nshaya ulancaya kadar "lemin
nshas" ve "nshann nshs"nm bilgisine tedricen ykselinir. Son nsha, daha
nce vaat ettiim gibi, baz srlarn aklama niyetinde olduumuz "Fatiha"'dr.
Bu itibrla yle deriz: Hak Subhanehu, Zt'mm gayb mertebesindeki nurundan
ibaret olan ilmiyle, Zt'a mahsus mutlak kemline bakmtr. Bu kemlin Hak iin
sabitlii, haric bir eye dayanmaz, nk burada O'nun dnda kalan hi bir
ey yoktur; bylelikle, iaret edilen mstanilik sahih olmutur. Bu nazar/bak,
nceki bir perdeden veya daha nce bulunmayan yeni, haric bir eyden
deildir. Hak, kendisine layk olmayan eylerden mnezzehtir. Binaenaleyh,
nispliin dnda, burada hibir teceddt/yenilenme, ncelik ve sonrahk yoktur.
Fakat mahede sahibinin bilgisinin lisan, imdiki lemimizde eyleri ve
aralarndaki hkm, sfat , ncelik ve sonralktaki farkll renip, bunlar
gayb'daki nran ve ilm mertebelerde idrk ettikten sonra, bu hakikatlerin
srlarn ibarenin tayabilecei kadaryla ve hitab esnasnda muhatabn hlinin,
hitap edenin ve dinleyenin mertebe ve makamlarnn gerektirdii lde dile
getirir. nk, btn bu zikrettiimiz unsurlarn aklama-
ya altmz konuda bir hkm vardr ki, bu hkm, ifde edilen eyde de bir
tesir icap ettirir. Bu tesir, o eyi iinde bulunduu mutlaklk ve mnezzehlikten
kartr. Bu mutlaklk ve mnezzehlik, o eye zikredilen kaytlarn ve ifde
aralarnn gerektirdii tarzda maddeler ve eitli keyfiyetler sebebiyle eklenen
ve arz olan snrllktan nce gelir; nitekim, daha nce kelmn srr bahsinde
buna iaret etmitim.
zetle, insann yaratlnn melekeleri/kuvvetleri, mahede ve tecrid hlinde
arifin nefsinin idrk ettii her eyi, benzerliinin kemlini idrk, onu ifde etmek,
mahedenin kendisine taalluk ettii tarzda ibraz etmekten acizdir. Bunun iin
arif, e-hdet lemine dndnde mahede ettii eylerin hepsini deil,
kllilerini ve baz czlerini aklnda tutabilir. nk, tabi kuvvetleri yetersiz ve
basiretin idrk boyutu karsnda naks olduu gibi, bu kuvvetlerin
felei/kapasite de, nefsin geni alanna ve hazret'l-kuds'deki mertebesinin
dairesinin geniliine nisbetle dardr.
Bahsettiimiz noktada arifin hli, aslnda yaz yazmay tam olarak bildii hlde
eli titredii iin bilgisine gre bunu ifde edemeyen eli titreyen iyi katibin hline
benzemektedir. Bu kii, bildii tarzda istedii eyi yazamaz, nk, alet gayesine
yardmc olmamaktadr. u hlde vastalarn, aralarn ve hkmlerinin
durumlarn ve bunlarn kullanclarnn nefsindeki eye nisbetle eksikliklerini
bilmeyen kimse, kusuru bu aralar kullanan ahsa nisbet eder, hlbuki durum
hi de byle deildir.
Eksiklik, aletten ve onun yaratlm cz-haric varlk istidadnn veya varlk ve
yaratlmlk dairesinin dnda gayb alemindeki kll istidadndan kaynaklanr.
Aletin bu istidad, failin onunla izhr etmek istedii eye tam olarak cevap
vermede eksik kalr.
Burada, ayet aratrr ve elde edebilirsen nemli bir sr vardr.
Bu konu netleince, tekrar yaratln balangc ve bunun tafsilinden ibaret olan
konumuza dnyorum:
yle deriz: Sz edilen bu nazar ile Hak, iaret edildii tarzda hviyetinin
gaybmda gizli olan ve Ztna mahsus zorunlu varlk kemlinden farkl bir kemli
daha mahede eder ve aniden iki keml arasnda tam bir ak/taauk
ilikisinden ibaret muttasl bir ba meydana gelir. te bu gizli keml, daha sonra
belirteceimiz "cela" ve "istida" kemlidir.
Hdislik hkmlerinden mcerret olan Hakkn bu ilm nazar, "uhd" nispet
cihetinden baka bir gayb tecellsinin meydana gelmesini/inbias gerekli klar ve
onu talep eder; sz konusu "uhd" nispet, daha sonra bizde taayyn edip
akledildiinde "el-Basr" ismiyle ifde edilir. Bu gerektirme, tecellnin kendisi
iin/linefsih taayyn etmesi iindir; bu tecell, zuhurunu talep eden ilh ilmin
grd eye taalluk etmi olarak "hubb/sev -gi" renkle boyanm/insiba bir
halde iken kendisi iin taayyn eder. Bu tecellnin ilmin grd eye
ilimesinin/taalluk nedeni, ilim mertebesinin muhabbet mertebesinden nce
gelmesidir; nk, mutlak anlamda bilinmeyen herhangi bir eye muhabbet
asla taalluk etmez, nitekim, "Miftah-u gaybi'1-cem" isimli kitabmzda "kevn ve
esma talep" hakkndaki ifdelerimizde buna iaret etmitim.
Gaybta sadece Hakkn bildii ve mahede ettii eyler bulunduu iin - ki,
bunun nedeni, Hakkn eyay ihata etmesi ve eyann Hakkn ztnda
resmedilmi/irtisam olmasdr- bahset tiimiz durum, irdenin kudretten nce
gelmesinde olduu gibi, mertebe ve nisbet asndan olan bir nceliktir.
Binaenaleyh, ilmin bu noktadaki benzeri, onun hkm ve hikmetidir ki bunlar,
bizdeki basar/gz ve akl grlerdir; her iki kuvvet de, ilmin hkm ve hikmetinin
mazhn ve benzerleridir.
Bylelikle gayenin gereklemesinin, iki ncln terkibine bal olduu
bilinmitir; nk birlii asndan ve ahadiyeti makamnda Bir, baka bir eyi
meydana getiremez ve okluk Bir'den zuhur etmez, binaenaleyh onunla birlikte,
sadece kendisi bulunabilir.
Ayrca u da renilmitir ki: Gaye olan keml, kesret/okluk olmakszn zuhura
gelmez. Ve renilmitir ki: Gayenin gereklemesinin kendisine bal olduu
ey de, gayedir.
Bu durumda mutlak gaybtan sadece bir ncl taayyn etmitir. Bu ncl, "bais-
i hubb/sevgi drts" ile gerekleen tecelldir. Vahdaniyetin srr ve Zt'a ait
gayb ve vcd srla ilgili olarak ifde ettiimiz gibi, mutlak gayb'tan hkm de
infaz olunmaz ki, mutlak gayb, bu mertebede sultann sahibidir ve zikrettiimiz
nisbetleri ihata eder.
Bu, fayda vermeyen ve netice dourmayan alt tertibin birlii srrdr. Ben, daha
nce bunu u ifdemle belirtmitim: "Tecell hkmlerinin "fiil" diye isimlendirilen
ve tecellnin mazhn olan baka bir eysiz birbiriyle birlemesi, hi bir sonu ve
fayda vermez. Fiil, Yaratc ve Mucit olmas itibaryla Haktan mefule ulaan te'sir
nisbetine bal tecelldir. Bu tesir, farkl mertebelerine gre, fiilinin kendisi
ile/mefulun bih, kendisinde gerekle-tii/mefulun fih veya kendisiyle
birlikte/mefulun-meah veya kendisi iin/mefulun leh gerekletii eye ular.
Buna gre tesirin "mefulun-fih"e ulamas, mefulun maksat veya maksatlardan
birisi olmas durumundadr; "nefulun-bih"e ulamas ise, mefulun vasta ve art
olmas durumundadr; "me-fukm-meah"a ulamas ise, mefulun illetin paras
veya sebeplerinden birisi veya bir itibrla gaye olmas durumundadr; tesirin
"mefulun-leh"e ulamas ise, bu fiilin faydasnn ona/mefule dnmesi veya o
eyin fiilin gayesi olmas durumundadr.
te bu, Hakkn lemi lem iin yaratmasnn ve ibdetin Ma'bud iin deil, bid
iin emredilmesinin srrdr. nk Hak, izzet ve mstanilii itibaryla, fiilinin
herhangi bir amaca bal olmasndan mnezzehtir; bilakis O'nun fiilinin gayesi,
leme ynelik zat rahmetidir.
Dier fiil mertebelerini de buna kyas et! Kukusuz ki sana bir kap am
bulunmaktaym.
Sonra yle deriz: Neticenin meydana gelmesini ve sadece "hubb tecell" ile
hkmn gereklemesini erteleyen baka bir sebep ise udur: ayet bir eyin
meydana geliini veya imknn tek ncle bal farz etseydik, bu hkm ile
taayyn eden ve ayn' zahir olan baz kimselerin idrkine u gelirdi: Yaratl ii-
ve kevn inann konusu ve gayesi, sadece ve sadece Hakkn mertebesine
mahss eylerin tahsilinden ibarettir; hlbuki byle bir dnce, Hakkm
mstanilik mertebesi hakknda naks bir vehimdir. Bu mertebe, Zt'a ait vcd
keml mertebesidir; bu mertebe, kendisine layk olmayan eylerden
mnezzehtir.
Binaenaleyh zikredilen bu tecellnin hkm, bu ve zikredilmesi mmkn olmayan
baka engellerden dolay gereklemeyince, Gayb- Mutlak'tan nihai
mertebesini/mstakar talebe dner; nitekim bu durum, mazhrlar ile taayyn
eden dier tecelllerin de adetidir/snnet. Onlar da, kesret/okluk alemiyle
mnsebetleri olmad iin, hkmleri tecell ettikleri eylerde gerekletiinde
kendi asllarna dnmek isterler.
te bu, tafsl tecelllerin tecell ettikleri eylerin hkmlerini kazandktan sonra
kendileri iin meydana gelen "insilah/soyut lanma" ve Gayb'a dnlerinin/rc
sebebidir. Bunu, tecell ve mtecella-leh/tecell edilenin srr blmnde ve de
tasavvur mertebelerinde belirtmitim. Ayrca bu, beeri ruhlarn brndk-
leri/telebbs ne'etlerden soyutlanmalarnn ve asllarna dnmelerinin
nedenidir. Beer ruhlar, bu ne'etlerle kemle erip, btn olularm/ne'e srlarnn
zn, btn suret ve mevtnlerin srlarn elde ettikten sonra, vahdetlerine zarar
veren sretleriyle deil, okluk hkmleriyle boyanm olarak asllarna dnerler.
Sonra yle deriz: Zikredilen bu dn ile "gayb hareket" ve mukaddes bir "evk-
devir" meydana gelir. Bu hareket ve dev rin hkm, Gaybm kuatt kevn ve
esma hakikatlere sirayet eder. Bu t ecell, dnnde dier ilm taayynlere
urar, bylelikle tecell, gayb ve evk mukaddes bir hareketle urad ilmi
taayynleri harekete geirir. Bunun sonucunda ise, dier hakikatlerden ak
drtleri/bevais-i hubbiyye, hubb ve manev hareketler ne'et eder. Bunlar,
kendilerinde sirayet eden tecellnin srrnn hkmyle Haktan kendi varlklarn ve
kemllerinin bulunduu eyi izhr etmesini talep ederler; bylece bu ey, kua-
tc devri hareketlerin miftah olur.
Bu miftah, gizli eyleri izhr eder, bil-kuvve ve imkn hlindeki varlklarn
a'ynn/varlk, fiile kartr. Bu cmertlik nispeti, Gayb ahadiyet altnda
fn/mstehlek olmu hakikatlerdendir. Bylece bu cmertlik/cevad nisbetinin
mertebesinin lisan, zikredilen tarzda kendisinden talep edenlere yardmc ola-
cak ekilde ortaya kar; bunun nedeni ise onun, hakiktinin ve hkmnn
gereklemesine bal olan kendi kemlinin zuhurunu istemesidir.
Bylelikle, iki ncl meydana gelmi olur: Birincisi, hubb tecellnin ierdii talep;
dieri ise, fiilin mazhr olduunu belirt tiimiz "kabul" zelliindeki kevn istidat
talebidir. Bylece, imdi "kudret" diye isimlendirdiimiz nisbet ortaya kar/taay-
yn. Bu nispet, kendisi iin taayyn "irde"den ibaret olan bir konu/mteallak
talep eder; bylece rknler, tamamlanr. nk ilmin zikredilen eyleri
mahede etmesine neden olan tecell, gayb ve vcd nurun hakikatini
ortaya kartan "hayt" nisbetinin hkmyle boyanan "hviyet tecellsi" dir.
Sonra hubb tecell, ilim ile beraber, hubb snr unvan olan "irde" nisbeti-ni izhr
eder. Bunun ardndan da, akladmz gibi, kudret taayyn eder.
Bylece, istenilen neticenin kendilerine bal olduu esaslar tamamlanm olur.
Bu esaslar, iki ncldr. Her ncl iki mf-redden/kavram oluur; bylece drt
tane olurlar. Bunlarn bir tanesi, tekrarlanr; tekrarlanan ncl, eser ve eserin
kemlinin meydana gelmesi iin dier nclde gizli olduunda dier
nn hkmn kazanan/insiba "irde" nisbeti ynnden "ahadiyet -i
cem/okluun birlii" srrdr; bylece de, "ferdiyet" meydana gelmi olur.
Bunun ardndan, "tekrar"'dan ibaret olan bu gayb hareket ile, nikah srr zuhur
eder. Bunu -"zuhur" tbilii deil- "istilzam" tabiliiyle netice takip eder.
Artk geriye, zikredilen esaslara gre maksadn ortaya kmas iin mertebenin
"hubb hareket" ile taayyn etmesi kalr; bu mertebe, ikrida: m nfuz mahallidir.
Bu esaslar, asl nisbetler ve gayb vahdaniyet mertebesinin lzm olan Zt
isimlerdir. Bu isimler, Zt'in zelliklerini tarlar v e onun srlarnn mazhrla-
rdr. Bunlarn dndaki isimler ise, kll isimler ise, Zat isimlerin tbileridirer; byle
deiller ise, tedvin ve tastir/kevn lemine ilien ve o lemde taayyn eden tafsl
isimlerdir.
Daha nce aklamtk ki: Herhangi bir eyin srf basitlii ve birlii/vahdet
asndan kendiliinde bir tesirinin olmas asla mmkn deildir. Binaenaleyh bu
durum, vahdet makamnn kendisinden farkl ve mertebe asndan aasnda
olan eylerden ayrt edilmesini gerekli klmtr. Bylece bu makamdan, iktidarn
gereklemesinin mahalli olmaya mnasip eyler ayrr. nk iki eit ey -ki
bunlar, iki nisbet veya iki varlk olabilirler-eit olduklar noktada birbirlerine tesir
etmede herhangi bir ncelie sahip deillerdir. u hlde, birisinin o eyden
dolay dierinden stn olduu, birisinin messir, dierinin ise daha alt
mertebede olmasn salayan bir "neden" veya "gereke" bulunmaldr. Bunun
nedeni, bu keml sfat nn veya stnl gerektiren durumun ncekine ait
olmasdr; bylece alt mertebede bulunan, stn ve messir olan eyin eserinin
mahalli olur.
lh gayb'da hibir eyin vcd oalmas/taaddt olmad iin -nk bu
mertebe, her eyden ncedir ve okluk ve oalan eylerin kaynadr-, bu,
nisbetler ynnden manev bir oalma ve Zta ait hller arasnda gerekleen
bir tercihtir. Bylelikle kesret, vahdetin mukabilinde ve vahdetin iki ynnden
birisinde bulunur; vahdetin hkmleri ve nisbetleri, kesrete bakar; dier adan
ise zuhur nisbeti, kesrete bakar. Hepsi ise, "cel" ve "istic-l"nm keml makamna
bakarlar. Btn bunlar, gayb bir mnsebet ve irtibat gzyle gerekleen, ak
ve sevgi bakdr.
Bylelikle Zta ait birlik ve okluk/ahadiyy'l-cem'iyyu zelliindeki hkm, ilmi
nisbette maksad meydana getirmek ve hakiktini ortaya kartmak iin sirayet
eder. Bunun neticesinde de ilh gayb, iki ksma blnr. Bununla beraber, "hub-
b" sr, bu ite/emir sulta sahibidir. Bu nedenle bu sr, "kahr" zelliini yitirmez; bu
zellik, ahadiyete tbi olan muhabbet ve gayretin/ilh kskanlk lzmdr.
Binaenaleyh o, yani ahadiyet zelliindeki bu "kahr" hkm, kendisinden stn
ve ona yakn olmaktan da mstani oluu itibaryla, ondan farkl olduu ynden
kesrete iliir; bu ilime, kesret taayyn ettikten sonra gerekleir, nk taayyn-
den nce, ztlk ve gayret hkm ortaya kmad gibi, dier nispetlerin hkm
de ortaya kmaz.
Akll kii, buradan tenzihin mene' ve mebdesinin farkna varr; ayrca, rahmet -
gazabm, rahmetin gazaptan nce gelmesinin, rz-fkenin/saht, celal-
cemlin, khr-ltfun -nasl istersen yle syle- srrnn farkna varr. nk btn
bunlar, bu iki asla racidirler. Bunlarn en iyi ve en uygun ifdesi, ilhi haberle
belirtilen ifdedir ki bu da, "rahmet ve gazab"tr.
Sonra yle derim: Bu iki ksmm/atr birisinde, tbileriyle birlikte pek ok
hkmleri ynnden kesretin istinat ettii "vahdet" nisbeti aynr/infisal. Bylelikle
ez-Zhir isminin mertebesi, zikredilen ayrlma/infisal ile gayb mertebesinden
ortaya kar/taayyn; bu taayyn, kendisi ve O'nun ile taayyn eden ey iin
ortaya kmtr/taayyn. Bu durum, sz konusu taayynn, ne kadar, nasl, ne
zaman ve nerede gibi sorularn sorulduu makamlarda madutlar/saylr eyler
iin zuhurundan ncedir.
Bunun ardndan da taayyn, ehdet sayesinde Gayb'tan ayrlr. Bylelikle, ez-
Zhir'in kendisinden ayrlmasyla "el-Batm" iin icmlbir mertebe taayyn eder
ve zuhuru asndan ez-Zhir'in gaybyla izhr ettii sfat lar, hkmler, suretler ve
ona tbi levazm mahede olunur. Bylece, kendisinde btn olan ey bilinir;
kendisinden zahir olan ehdetle gayb bilinir, ehdet de gayb ile bilinir.
Ez-Zhir ismine mahss ksmda ayrlan eylerin hepsi, "ce-l" ve "isticl"117[117] nm
kemline tbidir ve onun hizmetindedir.
Dier ksm ise, en korunmu izzet makamndaki mutlakl ve kemli zerinde
kalr; bu keml, na'tlardan, kaytlardan ve iaret edilen icml taallukun dndaki
btn idrklerin taalluklarndan mnezzehtir.
Bunun "atr" diye isimlendirilmesi, taayyn ettii ve snrland iin deildir;
bilakis kendisinden herhangi bir ksm taayyn ettiinde, bu ksm, taayyn
etmeyii cihetinden ona delil olur. nk kendisi asl, kendisinden taayyn eden
ey ise, onun delilidir; binaenaleyh o, hem delil ve hem de medlul olmaktadr,
nitekim ilmin srr bahsinde buna iaret etmitik.
Her delil, dellet ettii ey zerinde bir perdedir; bununla beraber delil, o eyi
dellet ettii adan tanmlar.
Bunun ardndan da, kendisinden ve kendisiyle taayyn eden her eydeki
hkmne gre bu asl adna bir isim meydana gelir ve zuhur eder. Bu isim, o
eye/medlle iki ekilde dellet eder: Birincisi, taayyn eden eye ait olan
hkmn delleti, dieri ise, taayyn eden her eyin asl olduunu belirten icml
dellet.
te bu, isimlendirmenin srrdr.
Sonra, iki ksm arasndaki ayrm snrn/hadd-i fasl koruyacak bir ey
gerekmektedir. Bu ey/hafz, taayyn edip, farkllatktan sonra kendisinden
ayrld eyle birlemesini ve karmasn engeller. Bylece ez-Zhir ismi ve
hkmleri sreklilik kazarur/bki kalr, yaratl tecellsi ve taayyn hkm geerli-
liini muhafaza eder. Eer zikrettiimiz bu eyleri engelleyecek bir
koruyucu/hafz olmasayd, nizm bozulurdu; nk ayrlan ve farkllaan eyde,
zt olarak ilk gayb arzulayan bir yon vardr. nk bu gayb, her eyin
kaynadr ve eya asllarna, czler de, klllerine arzu duyarlar.
u hlde ahadiyet, iaret olunan bu snrn zellii olmutur. Bylelikle bu
had/snr, hibir ekilde varl/ayn zuhur etme-ven gayb bir "makT'dr.
ki ey arasnda perde olan her ayracn/fasl da bu ekilde "ayn/varhi"i deil,
117 [117] "Cela" ve "istida", taayynn iki derecesini ayrt

etmek iin kullanlan iki terimdir ve bunlar kk itibaryla, tecell ile ayn kkten
tretilmilerdir. Vahdet -i vcd terminolojisinde iki terim, Vcd- Mutlak'in la-taayyn-lkten, taayyn mertebelerine yneldii ikiana
mertebeyi dile getirmek iin kullanlr. Bunann ilki, Hakkn kendisini kendisi ile bilmesindenibaret olan ilk taayyndr.Butaayyn,taayyn-
i evveldir. Konev, bazen bu mertebeyi "feyz-i akdes" diye de isimlendirir, ikincisi, Hakkn kendi isim ve sfatlanln zuhuruylaortayakan
"ikinci keml"ini bilmesidir ki, bu da "feyz-i mukaddes" diye ifde edilir. (Geni bilgi ve terimler arasndaki fark iin bkz. Afifi, Fussu'l-
Hikem Okumalar in Anahtar, Giri.)
sadece hkm zuhur eder. te bu snn/had koruyan, Haktr; fakat Hak, ez-Zhir
isminin btn cihet inden bu snn korumaktadr. Bu, ez-Zhir isminden "gayb"da
kalm nis-betidir; bu nisbet sayesinde ez-Zhir ismi baki kalr ve msemm-sna
delleti mmkn olur ki, msemm da, "el-Bahn"dr. 118[118]
nsan- Kmil
Ez-Zhir isminden olan bu btn nisbet, Gayb'tan ayrlmay kabul etmez. nk

o, ez-Zhir, el-Btn ve Mutlak', fiil/etkenlik ile infiali /edilgenlik, istek/talep ve
istenme-yi/matlupluk birletiren hakikattir. Bu nisbetin bir yn vardr ki, zahiri
takip eder, bir yn daha vardr ki, o da mut lak-btm takip eder.
Buna gre bu iki ynn birisi, gayba ait mutlakl takip eder, dieri ise, ehdet
mertebesindeki snrlanma ve oalmann/taaddt sahibidir. Bylelikle bu
nisbet, zikredilen ksmn kendisinden ayrld hviyete benzemitir. Bu nisbetin
hviyete benzemesi, iki ksmn aslda birlemesi ve farklln sadece "imtiyaz" ile
gereklemesinden dolaydr; bu ise, vcd deil, "adem" bir nisbettir.
te, zikredilen bu koruyucu hakikat, "insn- kmil" merte-besidir. nsn- kmil,
gayb ve ehdet arasnda bir berzahtr, kendisinde kulluk/ubudiyet ve
efendilik/siy det hakikatinin zuhur ettii bir aynadr. Bu mertebenin eriat lisan
ile ismi, Am"dr; sfat , ahadiyettir. Bu mertebede taayyn eden btn sfat lar,
zt isimlerdir. Bu mtekbil/zt isimlerin, bunlarn hkmlerinin, btnhklar
asndan bunlarn levazm olan sfat ve zelliklerin toplamndan meydana
gelen makl suret ise, zikredilen "ulhiyet" suretidir.
Bu isimler ve mertebede bunlar takip eden klli isimler, birbirlerinden ayrlmazlar
ve herhangi birisi dierinin hkmnden yoksun kalmaz. Bununla beraber her
mertebede, her durumda ve her anda kendisine mazhr olan eye nisbet ile
hkimiyet sadece bunlardan birisine aittir; dierlerinin hkm, bu birin hk-
mnn altnda ezilmi/makhr ve ona tbi olmutur. Zt'a ait ilh emir, bu
mazhra o hkim ismin cihetinden ular. Bu mazhr, varl ve kulluu asndan
bu isim ve mertebe ynnden Hakka dayanr. Bylelikle o mazhra, mesela
"Abdu'l-Kadir", "Abdu'l-Cevad", "Abdu'1-Hayy" vb. denilir.119[119]
Herhangi bir isme mensubiyeti dier isimlerden daha gl olmayp, btn
isimlerin eserlerini kabul etmekle ve Hakkn vakit, hl, mevtin asndan kendisine
tahsis ettiinin dnda -ki, bu tahsisin ve snrlanmann hkm devaml deildir-
herhangi bir tahsis olmadan btn isimlerin hkmleriyle zuhur etmekle birlikte,
mnsebetin veya hkmn veya akm/taauk fazlalndan dolay orta
noktadan/vasat nokta mertebelerden birisine cezb edilmeyen kimse, Abd'1-
Cami ve bil-fiil zikrettiimiz eyleri kuatan kimsedir. Bu kimse, cem, zuhur ve izhr
ile snrlanmad gibi, bundan d soyutlanmaz. Bununla beraber, mertebenin
mazhr olmakla birlikte, diledii eyde, diledii zaman yerleir /
119 [119] Burada Konev, isimler grn tekrarlamaktadr. Buna gre, isimler arasndaki anlam ve zellik ilikileri, "ilem-kaplam" diye
isimlendirebi-leceimiz bir ilikiye benzemektedir. simler, bir yandan kendi zel an lamlarna sahiptirler, te yandan hi bir isim dier
isimlerin zelliklerinden de mahrum deildir. u halde, isimler iki anlaml olmaktadr. Birisi, kendi zel anlam, dieri ise dier isimlerleortak
anlamdr. Bu meselenin ikinci yn ise, isimlerin esererinin mazhrlan olan varlklardaki durumdur. Bunlar da, ayn anda pek ok ismin
mazhr olmaktadrlar ve her bir varlk pek ok ismin eserini ayn anda kabul etmektedir. Bununla birlikte, her varla egemen bir isim vardr
ki, o isim o varl baki kld gibi, Zt ile ilikisini de o isim cihetinden temin etmektedir.
temekkn.120[120]
Hak ve halk mertebelerinin iki nisbeti olan efendilik ve kulluk hakiktine bal
olan suret, insn- kmildir. nsn- kmil'in mertebesine en yakn ismi ise,
Abdullah'tr. "Cel"'nm kemli, Hakkn zikredilen bu insandan ibaret olan kul ile
zuhurunun kemlidir; isticla'nin kemli ise, Hakkn kendisini kendisiyle kendisinde
ve vahdaniyetinin mertebesinde mahedesi ile kendisini kendisinden ayr olan
eyde mahedesini birletirmesinden/cem ibarettir. Bu ayrlk/imtiyaz sebebiyle
Hak, "bakas/gayr" diye isimlendirilir, hlbuki imtiyazdan nce byle deildi.
sticl'mn kemli, ayrca, bu "baka"nm baka ve farkl olmas ynnden
kendisini kendisiyle; kendisinden ayrld eyi de kendi gzyle ve ayrld eyin
gzyle/Hakkn gzyle mahede etmesidir.
Bylelikle Bir, kendisine hamd eden eyden aralarnda gerekleen ve
kendilerinden kendi aralarnda zahir olan nisp farkllk ile ayrlmtr; bunun
neticesinde ise, her birisi kendi birli-i/ahadiyet ve birletiriciliiyle/cem ba
baa kalmtr.
lmin nispetleri ve kesret hkmlerinin mazhrlar olan varlklar/a'yan- mevcudat
ve bunlarn ahadiyetleri/birlik, Hakkn gaybmda gizli hlde bulunmakta idiler;
bunlar, nisp oallar asndan da Hakkn nisbetine, gaybma ve
geniliine/seat en yakn sfat olan "ahadiyef'ten farkldrlar. te bu nedenle bu
varlklarn taayynlerini ve eitli hkmlerini kuatan nispetin makliyeti, "imkn"
mertebesi diye isimlendirilmitir. Bu eit li hkmler, kendi alarndan taayynle
zuhuru kabul edip et meyilerinin eit olmas ynnden kendilerine mahsstur.
Kesret ise, daha nce de belirttiimiz zere, drt saysnda iftin bulunmas gibi,
kendileri iin zorunlu bir sfat tr.
Bylelikle, mevcutlarn mertebesi ile vahdaniyet arasnda bu adan bir farkllk
meydana gelmi, bunun soncunda ise ilh meiyet, vahdaniyet makamnn bu
ynden kendisine mnasip olmayan eylerden ayrlmasn gerektirmitir. Bu yn,
zikredilen kesretin kayna olan vahdetin iki hkmnden birisidir; nk farkllk,
bu mertebede okluk bulunmad iin, Zt'a ait gayb ve ilm makama mahss
dier ynden meydana gelmez.
Bunun iin eya, hakikatleri asndan gayb mertebesinde kalmaya devam
ederler ve varlklarnn taaddt etmeyii ve o-galmay ynnden ilm
mertebeden farkhlamazlar; bununla Erlikte onlar, zikredilen farkllktan dolay,
baka bir itibr ile
ilim mertebesinden ayrlrlar. Bylelikle, vahdaniyet mertebesinin kemli, bu
mertebeden kesrete nisbeti dalia gl olan ynn ayrlmasyla "yaratl" ile
zuhur eder .Vahdaniyetin /birlik hkm, kendisiyle oald ynden
kesretin/okluk her nisbetine sirayet eder; kesretin zerine aha-diyetin
egemenlii zuhur eder. Bylece oalan her eyin, bir adan oalmad ve
ok olmad; kesret ile nitelenen her eyin kendisine ait bir birliinin olduu
renilir; kesretin btn czleri iin, onlardan okluu nefyeden birlie denk
olan bir "birlik/ahadiyet" zuhur eder. Bylelikle, okluun nihayetine
ulamasndan sonra i, aslyla birleir. Bu asl, vahdetin, kesretin ve bunlarla
taayyn ve zuhur eden her eyin kendisinden kt kaynaktr; binaenaleyh bu
120 [120] T ek tek isimlerin tesirlerinden

kurtulup, btn isimleri birletiren el-Cami, ya da Allah isminin mazhr olmak, sadeceinsn-kmile
mahsus bir zelliktir. O, bu zellik sayesinde dier varlklardan stndr ve diledii vakit diledii suretle zuhur etme hakkna sahiptir. Bu
ismin mazhr olmak, asaleten Hz. Peygamber, vekaleten ise dier velilere ve peygamberlere tahsis edilmitir.
asl, ilh gayb'dr.
lahi gayb, btn taayynlerin kayna; histe, akllarda ve zihinlerde meydana
gelen btn taaddtlerin membadr.
Sonra yle deriz: ez-Zhir ismi, "imkn" diye ifde edilen kesret suretini tayarak
Gayb- Mutlak'tan farkllap, mertebesi de "gayb nikah"121[121] in gerekletii
mertebe ve iktidarn nfuz mahalli olan Am'da belirince/temeyyz, ez-Zhir
ismi ile beraber kendisine izafe olan dier levazm ve tbiler de ayrlr. Bylelikle
Hak, hviyetinden ve btnnn gaybndan ayrlan ilk z-hirlik mertebesinde,
kendisini kendisiyle mahede eder; bunun neticesinde ise, Zt' kendisi iin ve
zt isimleri ile ve asl nis-betleriyle zuhur eder. Bunlarn taayyn, Zt'a mahsus
ahadiyet makamnn hkm ve ilk taayyn ile gerekleir, ilk taayyn, zikredilen
hadden ibarettir; bu taayyn, Am'dan ibaret olan ahadiyet -i cem
makmmdadr.
Buna gre, mertebeleri ve hviyet gaybm tahkik eden irfan tibrlarn ilki -ki bu,
btn itibrlar ortadan kaldrr- "srf mut -lakhk" mertebesidir. Bu makam, kayttan
, mutlaklktan, isim ve sfat lar gibi sbt ve selb herhangi bir durumda snrl
kalmaktan mnezzehtir. Bu makam, herhangi bir ekilde tasavvur veya taakkul
veya farz edildiinde, bu makamn her frangi bir ifdesi olmaz; buna dair nihai
ifde, bu ve bunun gibi bir tembihten ibarettir.
Bunun ardndan, Hakkn kendisini, kendisiyle bilme ve onun, bu itibrn dnda
baka birisinin llir ekilde dnecei selbi veya sbt bir durumun taayy n
veva bir hkmn dikkate alnmas veya her hangi bir taallukun taakkulu
olmadan, sadece kendisi iin olmas itibr gelir; bu itibr, kendi hkmn
bakasndan nefy eder ve o, Zt'a maJsus mstanilik, var-Ik/vcd kemli ve
mutlak-hakiki vahdetin dayanadr. "Allah var idi ve O'nunla birlikte baka hi
Hr ey yoktu" ve benzeri ifdeler, bu ikinci itibr ile Hakka izafe edilir.
Bunu, Hakkn asl isimleriyle ilk zhirk mertebesinde kendisini kendisiyle
mahede mertebesi taKip eder. Bu da, Zt'a mahsus mutlak Gayb'a nisbetle
zuhur mertebelerinin ilkidir.
Nitekim, daha nce buna iaret etmitir.
Buraya kadar zikredilen btn bu taayynler, "baka/gayr" iin hibir hakikat
veya mertebesi iin bir hkm ortaya kmadan nce, iaret edilen tarzda
kendisi iin kendisiyle zuhur edenin/Hak taayynleridir.
Artk, lafzlarla bsbtn kendini srlamadan, ifdeden maksad ayklamaksn;
nk lafzlar, vaK^ya Sre dar' bu Sibi makamlarda zayf, mhiyeti gerei
zere anlatmaktan eksiktir. u hlde lafzlarn perdesini aan kimse, bu kapdan
garip srlara muttali olur.
Allah, irada ulatrandr.
Sonra yle deriz: Zikrettiimiz eyin zerinde ez-Zhir'in, bakasnn
mertebesinde kendisini mahede etmesi mertebesi gelir. Bu esnada, "baka",
kendisini ve kendisiyle veya kendisi iin zuhur eden eyi idrk etmez. Bunur
nedeni, kendisinden ayrld eye olan nisbet ve yaknlnn, ayb-i mutlak
hkm-
nn ve zikredilen vahdaniyet zelliindeki tecellnin o eyin zerindeki
hkimiyetidir.
121 [121] Zt tecellsi, ilh isimler ve 'a'yan- sabite arasnda gerekleen ve bunlarn birbirleriyle ilikisini anlatan nikah.
te bu, "mheymnler"in Hakkn cemlinin celalindeki zellikleri ve hlleridir.
Sonra, tafsil ve tedbir nisbetleriyle irdenin taalluk hkm, tedvin ve tastr lemini
yaratmak, ilh kemlleri ibraz etmek iin zuhur eder. Bunlar, Hakkn nurunun
mazhrlar, ilminin nisbetlerinin kisveleri, isimlerinin aynalar ve "rakk- men-
ur"daki taayyn mahallerinden ibarettir. Bylelikle bu irad taallukun neticesi,
ez-Zhir'in ilk ehdet mertebesinde kendisinden ayrlan "baka/gayr"nm
mertebesinde kendisini mahede etmesidir. Bylece Gaybm hkm, zuhur
mertebesinde taayyn zuhur etmi btn nisbetlerde zuhur eder.
Bu nisbetlerin zuhur mertebesindeki zuhuru, ilh ilimde sabit olan taayynlerine
ve bu nisbete dnk irad tevecche gre ortaya kar. Bunun zuhuru, daha
nce de belirttiimiz gibi, ehdet mertebesinde kendjsinden ayrlan eyin onu
mahede edip, kendisinden dolay "halk" ve "siva" diye isimlendirilecei zahir
bir nisbetin zuhur etmesine baldr. Bylece bu tecell ile o, kendi
hakikt ini/ayn, kendisinden ayrlan ve kendisiyle "bakanndan ayrlan eyi idrk
eder.
Burada ok nemli bir sr ve deerli bir bilgi vardr ki, ona dikkat ekeceim.
Bunun ardndan da, bu blmn gerektirdii lde yaratl tertibinin srrn
zikredeceim; nk bu, Bes-mele'nin tefsirinin balangcdr.
yle deriz: eitli sfat lar veya zt nisbetleri ieren her varln ve emrin/durum
hkm ve eserinin, btn durumlarda, anlarda veya e'nlerde kbile/kabul
edici ulamas, onu bu hkme ve tesire sevk eden durumun nceliine gre
ortaya kar. Ayrca bu taayyn, kabilde tahakkm ve tesir esnasnda dier
sfat larna nisbetle kendisine hkim olan sfat a ve kabilin hline ve istidadna
gredir. Her hangi bir varlktan sdr olan herhangi bir eye dnk bir tev ecch,
zikredilen bu eyden birisine ortaya kar, dier iki durumun hkm de
bakidir.
Kabile ait dier nisbet ve sfat larn hkmleri ise, bu esaslardan birisinin
basknlna/galibiyet tbidir. Bu tevecchn neticesinin sureti de, ayn ekilde,
zikredilen galibiyet hkmne tbidir ve kendisi de bu hkme gre zuhur eder.
Bununla birlikte dier nisbet ve sfat larn hkm, bu surette mndemitir. Fakat
bu nisbet ve sfat larn hkm, galip olan bu yegane durumun/emir hkmne
nisbetle gizlidir ve ona tbidir.
Herhangi bir varln bir eye tevecch, tevecch yn "bir" olmadan asla
netice vermez. Bu yn iki veya daha fazla olduu hlde tevecch o eye
ilimise, bu tevecch hibir netice vermedii gibi, onun hibir hkm de geerli
olmaz/infaz. Bunun sebebi, udur: Btn messirlerin tesir ettikleri eylerdeki
tesirleri, "ahadiyet" ile sahh olur, netice de asla tbidir.
Bunun aklamas udur: Yaratmaya dair ilh tevecchn balangc, ahadiyet -
i cem ile ahadiyet kaynandan sdr olmutur. Bu tevecch, bazen "ibdet",
bazen "marifet" diye ifde edilen "cel" ve "isticla"'mn kemline taalluk eder. Bu
ise, "Ben insanlar ve cinleri sadece bana ibdet etsinler diye yarattm" (Zariyat,
56) yetinin iki tefsir ile (ibdet ve marifet) yorumudur. Hakkn gaybmdan bu
tevecch ile ortaya kan ey, sadece ve sadece "a'yn" zerine yaylan
Varlk'tr/ei-Vcd'1-mnbsit.
lem ve iindekiler, Hakkn mertebesinin/hazret glgesi ve ilminin mazhn
olduklar iin, hkm, ilme tbi ve onun feri durumundaki her eye sirayet etmi
ve uzanmtr.
Bunu, bylece bilmelisin.
Bu durum netleince, tekrar konumuz olan yaratl emrinin balangc srrna
dnp, bylece konumuzu tamamlayacaz.
yle deriz: Bylelikle, tedvin ve tastir lemini yaratmaya dnk ahadiyet
zelliindeki ilh tevecch hkm, daha nce bahsettiimiz "mheymn"
ruhlarn zuhurundan sonra, a'yn- sabite zerine yaylr. Bu hkm a'yn- sabite
zerinde yaylrken, gaybn iermi olduu kendisiyle taayyn eden ve bir a-
dan da kendisinden ayrlan btn eylerin hkmleriyle boyanm hldedir.
Bylece bu tevecch, "cem" ve "vahdaniyet" zelliine sahip bir tevecch olur.
Bu tevecchn cemlii/cem'iyyet, lmin ihata ettii ve izhrna taalluk ettii
eylerden birisi olarak Gayb'm kendisini kuatm olmasndan kaynaklanr;
ahadiyeti/teklii ise, irdenin vahdaniyet zeliinde olmas, btn irde
sahiplerinin irdelerinin konusunun, her durumda bir tek ey olmasndan kaynak-
lanr. rde sahibi olan Hak, birdir, binaenaleyh irdesi de, kukusuz yeganedir.
Bu irdenin ilitii ey de, her durumda sadece bir tek eydir. rdenin ilitii bu
tek ey, bu irad tevecchn gayesi ve neticesi, ilh tevecchn menzili, ilh
iktidarn gerekleme mahallidir. Bu da, tek durumdur ve bu mahal, daha nce
bahsettiimiz Am'dr.
Bylece zikredilen ilh tevecch, tedvin ve tastr leminde ifde ettiimiz gibi,
birleik/mtevahhid bir "vcd netice" meydana getirmitir. Bu hetice, gayb
alemindeki nisp kesreti/okluk tamaktadr. Bylece Hak, onu "Kalem" ve "A kl"
diye isimlendirmitir.
Bunun "akl" diye isimlendirilmesi, Rabbma yakn olan ciheti itibaryladr; bu yn
ile Hakkm kendisine hibe ettii eyleri ve imdadn kabul eder. Ayrca o,
kendisini, kendisinden ayrlan ve kendisiyle bakasndan ayrlan eyi bilen
taayyn etmi ilk varlktr/mevcut. Bu zelliiyle de, mertebe asndan
kendisinden nce gelenlerden farkldr ki, onlar, "mheyyemn"'dur.
Bu tevecchn "Kalem" olmas se, leme/kevn dnk yn asndandr;
bylelikle tesir ve imdat eder. Ayrca, ztna braklm/tevdi' mcmel-gayb
okluu tamas onun "Kalem" diye isimlendirilmesinin baka bir nedenidir. O,
ztna braklm bu mcmel okluu, mertebe vastasyla veya vastaszca
kendisinden zuhur eden eylerde tafslletirir.
Binaenaleyh, bu tevecch, daha nce zikredilen tevecchn neticesi olduu
iin, daha nce dikkat ektiim gibi, "cem" ve "ahadiyet" zelliklerini kapsam;
kendisiyle varlnda zuhur eden "ikilik/seniyye" asndan "drtleme/terbi"' srr
zuhur
etmitir. Bu ikilik, kendilerini meydana getiren daha nce dikkat ektiimiz
tevecchteki makl ikilik ynnden zikredilen ahadiyet makamna tbidir.
Fakat bu drt taneden birisi, Zt'a mahsus "cem" srr olup, bunun hkm de
btn mertebe ve varlklara sirayet ettii ve de onunla ilgili hibir nisbet veya
zel mertebe taayyn etmedii iin, fiilen/tahakkuk durum, l/mselles
olmutur.
te bu da, daha nce iaret ettiimiz, ilk ferdiyetin/ferdiyeti ul srrdr.
rdenin hkm, bu adan hkmnn gereklemesiyle sona erip, irdenin
konusu/mteallak "Kalem" zuhur edince, ikinci bir tevecch ile baka bir nisbet
taayyn etmitir. Bu tevecchn ikinci olmas, Hak asndan deil, taayyn
asndandr, nk Hakkm ii, birdir. Bylelikle Gayb'tan, iki hkml bir tecell
zuhur ve taayyn etmitir. Bunlardan birisi, cem ve ahadiyet zelliinde zat
hkm; dieri ise, bu hkmn varlnn urad ve kendisinden farkllat ey -
ki bu Kalem'dir-ile boyanmas ynnden meydana gelen hkmdr. Bylece,
drtleme srrn tad hlde Levh-i Mahfz'un varl, Kalem mertebesini takip
eden mertebede zikredilen bu teslis hkmyle taayyn eder. nk Levh-i
mahfuz, iaret edilen teslis hkmne Levh'e ait mertebenin hkmn ilave
etmitir. Bylece teslise tbi olan drtleme meydana gelmi, ekiller ve suretler
mertebesini birletiren/cami mertebe taayyn etmitir; bununla teslis/leme
ve terbi/drtlemeyi kast etmekteyim.
Levh'de Am'nm iermi olduu okluun tafsili zuhur eder. Bylece, el-Mufass!
isminin mazhrli kemle erer. Nitekim daha nce durumunu ifde ettiimiz
Kalem ile, iaret edilen "cem" ve "ahadiyet" zelliklerini kuatmas ynnden "el-
M-debbir" isminin mazhrl kemle ermiti.
Sonra, cisimlerdeki hkm ynnden zuhuru itibaryla tabiat mertebesi taayyn
eder; burada Tbit, daha nce dikkat ekilen ilk asl isimlerin zhirliklerinin
sahibidir.
Bunun ardndan, "Heyula" mertebesi taayyn eder; heyula mertebesine,
"lemin mertebesi" olan "imkn" bahsinde dikkat ekmitik.
Heyula ve bu heyulan mertebeden sonra taayyn eden kll cisim le manev
terkip srr zuhur eder; bu terkip, mmkn varlklarn Hak ile ve Hakkn da ulhiyeti
asndan onlarla irtibatndan meydana gelmi mevhum bir terkiptir.
Bunun ardndan ise, Ar taayyn eder. Ar, feyiz veren Mut lak Varlm/el-
Vcd'1-Mutlak el-Faiz mazhrdr. Ar, Ka-lem'in benzeri, el-Muht isminin
suretidir.
Daha sonra da, Krs taayyn eder; Krs, mhiyetleri asndan taayyn eden
varlklarn mazhr ve Levh-i mahfz'un benzeridir.
lk ikilie ait harf, "Ba" harfidir; Ba harfi, saysal/aded mertebelerin ilkidir.
Zikredilen okluu tayan lemeye/teslise ise, "Sin" harfi aittir.
okluun icmal ve tafsilini birletiren drtlemeye/terbi' ise, "Mim" harfi aittir.
"Allah" ismi iin ise, btn isimleri iermesi asndan; sonra da varlklarn
kendisiyle ve kendisinden zuhur ettikleri Nefes cihetinden, suretler leminde
hibir zahir mertebe taayyn et mez.
fade ettiimiz mertebeyi, Ar'a istiva eden "er-Rahman" ismi takip eder.
Bunun ardndan ise, daha sonra aklayacamz zere, "Krsf'ye istiva eden "e-
Rahim" ismi gelir. 122[122]
BLM I
BESMELE'NN SIRRI
Besmele" fadesinin Aklamas
Bu erh, neticeleriyle birlikte Besmele'nin mhiyetini aklamaktadr: 123[123]

Zevk Diliyle erh
Bilinmelidir ki:
Daha nce iaret ettiimiz ahadiyet zelliindeki ve isme ait/ism "taayyn-i
evvel", ilh-Gayb- Mutlak'tan aynlan ilk eydir. Bu taayyn-i evvel, isimler
mertebesinin anahtar ve zikredilen "snr/had" dir.
Taayyn-i evvelin insan nefesinde harfler alemindeki benzeri, "Hemze"dir. Elif ise,
vahdaniyet zelliindeki Nefes-i Rah-mn'den ibaret olan Am'nni suretinin
mazhrdr. lh harfler, kelimeler ve isimlerin isimlerinden ibaret olan btn
varlklarn suretleri, bu nefes-i Rahman ile ve onda meydana gelmi ve taayyn
etmi olduklar gibi, beer harfler ve kelimeler de, insann nefesi ile taayyn
etmilerdir.
Binaenaleyh hibir harfin haric varl/ayt, daha nce berttiimiz gibi, "Bir"n
mazhr olan Elif olmakszn meydana gelemez. Elifin varl da, kelm
mertebesinde, mutlak bam-sz ekilde zuhur etmez; nk Elifin makam,
vahdettir; vahi-vbr ise, hibir eyin varlnn zuhur etmedii vahdet mer-esrncle
kendisinden bakas idrk edemez. nk baka bi-nu idrk etmi olsayd,
onun "vahid/bir" olmas sahh ol-
yle ki: Bakasnn onu idrk etmi olmas, onun hakikatinin zerinde zait bir
durumdur. Hariten bir durumun/ey onunla birlemesi de mmkn deildir;
nk kendisinin haricinde hi bir ey yoktur. u halde o, ancak kendisini,
kendisinden zuhur eden ve ayrlan eyi idrk edebilir. nk kendisinden ayrlan
ey, pek ok adan ondan farkl deildir.
Harflerin suretlerinin kendisinde ortaya kti/inbias beer nefesin kayna,
kalbin btndr, bunun iin kalb, izaf gayb'm sahibidir. Kalbin btn, Nefes-i
Rahmn'nin kendisine ait olduu Gayb- Mutlak'm benzeridir. Gayb- Mutlak,
ahadiyetin ve iaret olunan ilk taayynn dayana dr/ms-tened.
ki dudak da, beer nefesin ve kelmn son mertebesi olmutur. ki dudak,
vahdetten /birlik ve onun ile taayyn eden ilk ikiliin mukabilinde, ehdet ve
zahir ikiliin sahibidir. te bundan dolay vahid/bir, kendisiyle/binefsihi hibir
mertebede taayyn etmemek zelliinde olmutur, bilakis o, tayin eder, fakat
taayyn etmez; Elif de, daha nce de aklam olduumuz zere, onun
mazhndr.
Binaenaleyh, vahdete en yakn mertebe, zikredilen birinci ikilik olduu gibi, Elife
en yakn harf de, "Ba" harfi olmutur. Vahdete en yakm mertebenin bu ilk ikilik
olmasnn nedeni, dairenin son noktasnn balangcyla komu/mcavir olmas
ve kesret/okluk hakkndaki bilgimizdir.
Kesret, sonuta kendisinden doduu vahdete ular.124[124]
Devrf Nazariye Ve Ulvf Harfler/Huruf- lryt
Varln, hakikatlerin, mertebelerin ve mevcutlarn btn hkmleri, "devr"dir.
124 [124] "Mukaddimede nihayetin bidayette mndemi olmas nazariyesine iaret etmitik. Mellif, burada bu nazariyeye iaret etmektedir.
nk beer akl aciz brakan gayb, kesretin mazhrlarnda gizlenebildii gibi, vahdette de gizlenebilir. Bunun rnei, zerredir. Kukusuzki,
akl onun karsnda durur, nitekim ulv felekler karsnda akl aciz kalr." (Abdlkadir Ata) Sadreddin Konevf nin v arlk vezuhur sisteminin
ana fikirlerinden birisi, bu sistemin "devr" bir sistem olmasdr. Bunun tabii bir neticesi ise, balanglarn nihayetlerde ortayakmas,ban
sona benzemesi meselesidir. Konev, bu meseleyi pek ok ifdesinde ak lar ve pek ok hkm bu ilkeye dayandrr.
Kll eylere/emir ve onlara tabi olan eylerin makl ve mahss hareketleri de,
"devrf'dir. Bu durum, basiret sahibi akll kimselerce bilinen bir husustur. Bylelikle,
belirttiimiz bu nedenden dolay, "Ba" harfi Elif'e nispetle ikinci mertebede zuhur
etmitir.
Taayyn eden her zahir eyin kendisinden ortaya kt ve onunla zuhur ettii
asla dellet eden bir isim olduunu zikret mitik. Buna gre harfler, lafz ve
rakamsal kelimeler de, isimlerin isimlerinden ibarettir; nk onlar, gayb isimlerin
hakikat lerine dellet ederler.
lk taayyn asndan Hakka dellet eden ey, "cem" ve "ahadiyet"
zeliindeki isimdir. Bu isim, isimlerin ve isimlendirilen eylerin anahtardr; harfler
aleminde ise, bir adan "Hemze" ve "Elif"tir; buna gre, onun taayyn,
"Hemze", bunun ile taayyn eden ey de, "Eliftir.
u halde Hemze, taayyn eden harfler ile hviyeti ve mut -lakl asndan nefes
arasnda bir berzahtr. Nefes de, taayynn kendisi olan Elif mertebesinde
"Hemze" ile taayyn asndan, "Ba" vb. gibi taayyn eden harfler ile mutlakh
ve ta-ayynszl asndan kendisi arasnda bir berzahtr.
Ayrca o, Zt gaybmdan farkllaan/temeyyz ve isimlerin anahtar olan isim ile
gayb mut lakh ve bu birinci esma mertebede taayynszl asndan Zt
arasnda bir berzahtr; nitekim, "had/snr" 1 izah ederken bunun srrna
deinmitik. 125[125]
Hemze Ve Elif
Sonra yle deriz: u halde Hemze ve Elifin her birisi, dier berzahlar gibi, bir
adan zahir, bir adan gizlidir/ ha fi. Vahdet/birlik ile nitelenen ve ilk taayynn
sahibi olan isim de bu ekildedir ki, daha nce bunu defalarca belirtmitik.
Buna gre Hemze'nin gizlilii, kendi asl gibi, rakamsal harflerde zuhur
etmeyiidir; Hemze'nin asl, taayynn kendisi ve zikredilen snrdr/had: nk o,
sadece taayyn eden bir eyde veya ey ile zuhur edebilir. Hemze'nin zuhruyla
ise, kendisiyle konumak /kelm ve eserini grmek mmkn olur.
Elifin hkm ise, bunun aksinedir; onun sureti, rakamda zuhur eder, nefesin
lafznda taayyn etmez. nk o, zel bir boumda belirlenmeksizin nefesin
uzatlmasndan/imtidad ibarettir.
Buna gre Hemze ve Elif, beraberce bir harftir. Bu makamda taayyn, taayyn
eden eyin bir cz olur. te, "v ahdet" in ve isimlerin anahtar olan isme tabi
"temeyyz"n durumu da byledir.
Gayb- Mutlak'tan "tedvin ve tastir" alemim yaratmak iin taayyn etmi
tecellyle Haktan ilk sdr olan ey "Kalem" olduu gibi, ayn ekilde, mazhn "Elif"
olan ahadiyetinin mertebesinde "Hemze" ile taayyn asndan beer
nefesten meydana gelen harflerin ilki de, "Ba" harfidir.
Hemze, btmdaki nefese ait mutlakla en yakn ve ilk mertebedir. "Ba" ise, bu
mutlakka nisbetle varlklarn en yakndr.
Ba harfi, gayb mert ebelerinin sonuncusu, ehdet mertebelerinin ilkidir. 126[126]

Sin Harfi
"Ba" harfinden sonra "Sin" harfi, zikredilen ilk "teslis" hkmyle boyanm iken zahir
ve btn arasndaki ortada, fakat okluk/kesret mertebesinde zuhur eder.
nk basit saylarn ait olduu tecrid mertebeleri, nceki mertebelerle
tamamlanmtr.
Nitekim daha nceki ifdelerimiz zerinde dnmsen, bunu renmisindir.
"Sin harfinin saysal deeri, altmtr; altm, onlar mertebesindeki tamlk
derecesidir. nk zahir okluk ile emir tamamlanmtr. "Bir" in mazhn olan Elif,
beraberlik ve cem hkmnn ahadiyet ile sirayeti srtn bildirmek iin, "Ba" ile
"Sin" arasnda gizlenmitir. Elif, ayn ekilde, dier isimlerin asllar olan "Allah" ve
"er-Rahmn" isimlerinin "orta"smda da gizlenmitir. Daha nce "vast/orta"nm
srrn aklamtm.
Ayn ekilde o, baka bir adan zikredilen bu mertebenin mukabili olan
mertebede gizli kalmtr. Bunlar, kmil rub-biyetin mukabili olan kmil
ubudiyete aittir; bu, "Sin" ve "Cim" harfindeki sakin "Ya" harfidir.
Bylece Hakkn, btn hakikatlerde tecellsi ve saylar ortaya kartan/izhr birin
saysal mertebelerdeki sirayeti bilinmi olur; bununla birlikte bir says, hviyeti ve
mhiyeti itibaryla zuhur etmez, nitekim daha nce bu da ifde edilmiti. Ayrca,
bylelikle zikredilen iki sirayet ile nisbetler, taalluklar ve hkmlerle
snrlanmaktan mnezzehlik ve mutlakl birletirmek/cem mmkn olabilir.
ma ettiim eyi, sadece Hakkn hkm sahibi olduunu ve O'na icabet
etmenin srrn bilen kimse anlayabilir.
Sonra yle deriz: Bilindii gibi Elif, Zt'a ait "siryef'e mahsstur. "Ba", taaddt ve
ahadiyet zelliindeki cem makamndan meydana gelmi kevn zuhur
mertebelerinin ilkidir. Yaratl kapsn amak, taayyn et tii eye izafe
edilmeksizin taayynn benzeri olan Hemze'ye mahsustur. nk Hak, Zt a-
sndan yaratma vb. gibi herhangi bir eyi gerekli klmaz. u halde taalluk/ilime,
iktiz vb. gibi eyler, melh ile irtibatl olan ve melhun da kendisine bal
olduu ulhiyet nisbeti itibarna baldr. Ulhiyet cihetinden, nisbetler, isimler ve
itibarlar Hakka izafe edilir.
Yaratl/icat, bir olan Vcd'un -mhiyeti ynnden ve kendinde taaddt ve
taayyn etmedii halde- taayyn ve mmknlerin hakikatleri mertebelerinde
ve onlara gre taaddd et mesi zerine zait bir ey deildir. te bu sebeple yle
dedik: Hemze, yaratl srrnn mazhndr. Binaenaleyh o, btn nis-bet ve
sfat larn sonuncusu olan kudrete aittir. Bu nispet ve sfat lar, meiyetin izhnna
hkmettii eylere iliirler.
Zikredilen drtlemenin/terbi' sahibi olan "Mim" harfi ise, mlk" makamdr.
Ferdiyet hkm, bu mertebede de tamamlanmtr, nk ferdiyetin, her
mertebede o mertebeye gre bir mazhr ve hkm vardr. te, her
mertebedeki hkmnn mhiyetinin bilinmesi iin bunu tekrarlyoruz. Ayrca,
bylelikle mertebelerin ve kendilerine urayan ve zuhur eden eylerdeki
tesirlerinin hkm bilinir.
"Ba" harfinden sonra Besmele'nin btn kelimelerine sirayet eden gizli "Elif"'in srr
ile "Sin" harfi zuhur edip, onunla da okluun sureti zuhur ettii iin, tecell ve
emir, aslna dnmek ister. Tecellnin aslna dnmeyi istemesi, kesret/okluk
mertebesinde hkmnn gerekleip zuhur etmesi ve nisbetlerinin varlklar-
n/a'yan ibraz etmesinden sonradr. Tecellnin dnmek istedii asl, daha nce
dikkat ektiimiz gibi, "ahadiyet makam"dr. Bylece "Sin" harfi iin istenilen
ittisal gereklememitir, nk o, zuhur eden her eyin zuhurunun kendisiyle
devam ettii ilh ismin elbisesinin/sevb bir parasdr; ahadiyete dnmek ise,
bunu ortadan kaldrr ve halin hkm bunu gerektirmez/iktiz.
Ayn ekilde, Bir'in mazhr olan Elif de, btn isimleri bir-letiren/cam "Allah"
isminin mazhrn ta'yin etmek iin ev -vellik makamnda zuhur eder. Eliften nce,
herhangi bir varln/kevn kendisiyle birleebilecei/ittisal hi bir ey yoktur,
nk o, fde ettiimiz zere, "Gayb"a komudur /mcavir.
"Sin"'in, sakin olmas mmkn deildir. nk kendisi ile "Ba" arasnda makl olan
vahdaniyet zelliindeki yaylan tecell ile asl irde, onun hakknda "hareke"
hkmn vermitir, bylelikle "emir" gerekleir. Bylece zikredilen tecellnin sr-
ryla kendinde tam bir daire dner, bunun sonucunda ise, "Mim"in haric
varl/ayn zuhur eder.
"Mim" harfi, kendi felei olan gayb dairenin, saysal makamda basit
mertebelerden iermi olduu eyleri kapsam olduu halde, fakat "kesret"ten
ibaret olan kendi mertebesine gre zuhur eder; bylece, daha nce zikredilen
asl gibi iki vecih ve iki hkml olur. 127[127]
Mim Harfi
u halde, irde hkmnn sirayeti ve dairenin tamamlanmas asndan Mim

harfi, btn basit saylar ile zuhur eder ki,bunlar dokuz tanedir. nk "Mim" harfi,
zahir suretinde iki "Mim"den ibarettir. Her "Mim"'in saysal deeri krktr; ortadaki
"Ya" harfinin saysal deeri ise, ondur. Bylece hepsinin toplam deeri doksan
olmu olur. Doksan, onlar mertebesindek dokuzun aynsdr. te "Mim"'in "Sin" ile
ve "Sin"'in "Ba" ile olan ilikisi de, ncelik ve ikilik itibaryla, byledir. Bu ikilii,
"Kalem" ve "Levh"'in hkmn belirtirken zikretmitim.
Tekrar, "Mim" harfine dnp, yle deriz:
Bylelikle saysal deeri on olan "Ya" harfi, Mim harfinin iki sureti arasnda ortaya
kmtr, nk orta, btn hkmlerin kendisinden meydana geldii "cem"
makamdr. "Ya" harfinin sakin olmas, tesirde art olan gizlilie iarettir; nk
eser, zuhur ettii eylerde, "gayb" mertebelere racidir. u halde zahir olan her
eyden grlen eserler, o eyde veya ondan btn olan bir emre baldr.
Bylece irdenin hkm de, kendisinden nce gelen mertebelerde gizli kalm,
daha sonra konusunun ortaya kmasyla birlikte kendisi de zuhur etmitir;
irdenin konu-su/mteallak, irde edilen eydir/murad, nitekim daha nce
buna iaret etmitik.
te, eyhimiz ve Efendimizin/Seyyidna (r.a.) de belirttii gibi, bu "cem" ve
"hirlik" zelliinden dolay "Mim" harfi, insana tahsis edilmitir; binaenaleyh
"Mim" harfinin bir adan dokuzu, baka bir adan da doksan ihata etmesi,
saylan isimlerin hkmlerini kuatmasna ve bu ihata ve zikredilen devirdeki
hkmne arettir.
"Mim" harfinin sureti asndan varlklarn sonuncusu olarak zuhur eden insana
tahsis edilmesi, ilk "hubb/bilinmek istemek" tecellnin benzeridir. Bu tecell, gayb
mertebesinde zikredilen gayb dnmeyle kendi zerine dner/devr; bylece,
mmknlerin hakikatlerinde gizli olan hubb ba islerin/drt ve "a-k"-devr
hareketlerin anahtar olur.
Bu meseleye, yaratln balangcnn srrndan bahs ederken deinmitim.
"Ba'"nn hkmlerinden birisi, ilk ikilie dellettir. Bu ilk iki-uk, "cem" makamna,
ilh ahadiyetten sonra gelen kevn mertebenin nceliine ve kendisi ile "Sin"
harfi arasnda makl "Elife iaret eder; bu gayb "Elif", ahadyete mahsstur.
"Sin" harfinin hkmlerinden birisi, "Ba" harfinin dellet et tii eylere ve "Ba'"dan
nce "mheymen" ruhlarnn dayand nisbetlere iaret etmektir. Bunlara rnek
olarak, asl-btn isimler gibi, Yaratln balangc ve gayb atrn/ksm ayrl-
ndan bahs ederken iaret ettiimiz eyler verilebilir.
Beer nefeste bunun benzeri, ilk taayynn sahibi Hemze ile gaybm sonuncusu
ve ehdetin balangc olan "Ba" arasnda bulunan harflerin mahreleridir.
"Mim" harfinin hkmlerinden birisi, medluln delilden sonra zuhur etmesi gibi,
sureti sonradan zuhur eden "cem" haz-retinin/makam srrna dellet etmektir; bu
sr, "Allah" ismidir. "Mim" harfinin ona dellet etmesinin nedeni, bu harfin, Hakka
en kmil ve gl delil olan insana mahss olmasdr. Bylelikle Allah ismi, iki "Elif",
iki "Lam" ve bir "He" harfi ile zuhur et mitir. Buna gre bir "Elif",/'el-Btn" isminin
nisbetine aittir; bu elif, "el-Btm" isminin varlyla deil de, eseriyle zuhur etmesi
gibi, yazda gzkmez, telaffuzda ortaya kar. Dier gzken Elif ise, ilk ez-Zhir
ismine aittir. "Lam"lardan birisi, baz ksmlarnn dier bir ksm iin Hakkn
gaybmda zuhur etmesi ynnden alemin Hak ile irtibat nisbetine aittir. Hak,
daha nce ilim bahsinde iaret ettiim gibi, mazhr ve aynadr. Vak^ ifdede
temyiz mertebelerinden nce ve sonra gelir. "He" harfi ise, el-Ahir-el-Evvel, el-
Btn-ez-Zhir isimlerini birletiren/cami' "gayb hviyef'e mahsustur.
Bu be srr dn, hazeraM hams'/be mertebeyi, drt asl ismi ve bunlar
birletiren srr iyice aklna getir!. Ayn ekilde, be nikah; harflerde, noktalarda
ve irabta zuhur eden hmasilik/be-li hkmn dn! "Allah" isminin dierlerini
nasl birletirdiine bak! Sonra, emir ve mertebe asndan "cem'ul-cem"in sahibi
olan "He" harfinin srrna bak! Bu harfin saysal deerinin niin be olduunu
dn! Ayn ekilde, zikredilen teslis ve ter-bi'i/drtleme ve bunlarn hkmlerinin
yaylmasn dn! Bes-mele'deki her bir kelimenin, nasl olur da, bir adan
bunlar ierirken, bir adan da bunlann mahalli olabildiini dn!
"Allah" ismi, eyhimizin grne gre, grnen ve grnmeyen harfleri
toplandnda, alt harften ibarettir: Elif, iki Lam, telaffuzda gzkp, yazda
gzkmeyen Elif, He ve zammenin "iba"'yla gzken Vav. Bu alt harfe, bu ismin
dellet ettii ha-kkat, yani Ulhiyet ilave edildiinde, bunlar yedi olur; Ulhi-yet,
Zt asndan Hakkn aleme/kevn ilien isimlerine taalluk etmesi nisbetidir.
Ayrca, daha nce srlarna dikkat ektiim hakikatlerin hkmlerinin
yaylmasna bak! Bu birletirici isimden/Allah sonra gelip, birletirmede,
hkmde ve kapsaychkta kendisine ortak olan "er-Rahmn" kll isminde de
durum byledir. Nitekim Hak, bize byle haber vermitir. Ben de, gerek bu
eserimde ve gerekse "Miftahu'l-gaybi'l-cem"' isimli eserimde buna dikkat ek-
mitim. nk "er-Rahmn" isminin harfleri de, alt tanedir. Yedincisi ise, "Mim" ile
"Nun" arasnda dnlen/makl gizli "Eliftir. Bu Elif, ahadiyet -i cem'in mazhrdr,
bunu dn!
"Besmele", zahir asndan, tesls/leme ve drtlemeden/terbi' ibaret olan
yedili srr bir araya getirmeyince, bu, "z-mar/gizleme" ile tamamlanmtr;
bununla "Besmele" kelime olmutur. Buna gre gizlenen kelimenin takdiri,
"bede'tu/bala-dm" veya "ebdeu/ balarm"dr. Bununla birlikte, "Besmele" lafz,
daha nce dikkat ekilen teslisi ve drtlemeyi birletirir.
Ayn ekilde, Zt'a ait "gayb" srrn da, itibarlarn drdncs olan mutlaklk ve
bir tek itibar ile snrlanma ynnden dnmen/istihdar gerekir; sonra, bu srrn,
gaybm iki ksma/atr blnmesini gerekli klan iki ncle sirayet ediini; sonra da,
dikkat ektiim rahmet ve gazab nisbetlerini; vahdetlii itibaryla mutlak birlii;
O'na istinad ynnden kesret nispetini; bu ikilie dayanan Ba harfinin hkmn;
bunun ardndan gelen/tal kesrete iaret eden "Sin" harfinin hkmn dn. Bu
tli oklua rnek olarak, Kalem-Levh; vahdaniyet zelliindeki Ar'a nisbetle
suretler aleminde zuhur eden taksimin mahalli olan Krs'yi verebiliriz. Ar'm, ii,
kelimesi, ihata ve umumilii birdir; bunun nedeni, Er-Rahmn isminin onda istiva
etmesidir. Ayrca, Kalem'e ait el-Mdebbir isminin srrn ve yine Levh'e at el-
Mufassl isminin srrn ve bunun kerim Krs'de er-Ra-
him ismi ile tahsis ve temeyyznn gereklemesini dn.
Bunun ardndan,, zt ve kll isimleri ynnden Hakkn hkmnn, ihatasnn ve
birletiriciliinin umumiliine bak! Sonra hepsinin, mcmel olarak "Allah" isminde,
tafsili olarak da "er-Rahmn" ve "er-Rahim" isimlerinde mndemi olularna bak!
Bunun ardndan da, btn bunlarn, "Allah" isminin Zt'a ait gaybm mazhr "He"
harfinde mndemi olularna bak! Ayrca, dikkat ekilen ilk iki nisbetle beraber
hazerat - hams'm/be varlk mertebesi hkmne bak! Yedili sr, bu iki nispet ile
zuhur eder ve tamamlanr.
lk mertebenin hkmne bak! Bu hkm, bozulmadan ve dalmadan altndaki
mertebelere nasl sirayet etmektedir! Bylelikle, onun bir faraziye veya tahmin
olduunu dnmemen iin, doruluuna gven duyacan bir takm
mazhrlar renmi olursun.
Bu, kapal ilh srlara dair bir ikz ve nemli bir tertiptir; bunu, latif, alim ve habir
olan Rab tertip etmitir.
Ben, bu srenin tefsirinde bu metodu benimsemi deilim. Sadece, Hakkn
kitabna ve zellikle de Kur'an-i Kerim'in ve dier ilh kitaplarn bir nshas ve
rnei olan bu sreye tevdi et tii nemli srlar ve ilgin bilgileri belirtmek iin bu
kadarn zikrettim. Bylelikle, Hakkm, harflerini ve kelimelerini, "el-M-debbir" ve
"el-Habr" olarak dzenlemi olduu bilinmi olur. Binaenaleyh, ilh kitapta bir
harf iki harfin arasnda veya bunlarn nnde veya ardnda bulunuyorsa, bu
harf oraya belirli bir ama, kmil bir ilim ve tam bir hikmet ile konulmutur.
Akllar, bunun srrna ulaamaz.
Bu zellii/tavr kef edemeyen kimse, Kur'an'm btnlarnn srrn bilemez. Hz.
Peygamber, bu btnlar u hdisiyle belirtmitir: "Kur'an'm zahn vardr, yediye
varncaya kadar da batni vardr." Baka bir rivayette ise, "yetmi batn vardr"
buyurmutur.
Bu kefe ulamam kimse, "Hak, her eye yaratln vermitir" (Taha, 51); "Emri
tedbir eder" (Ra'd, 2) vb. yetlerin srrn da anlayamaz. Hz. Peygamber'in "Bana,
alt ey tahsis olunmutur" buyurup, zevk ve kuatclmm/cmilik kemline de-
llet etmek iin bunlarn arasnda Fatiha ve Bakara sresinin son
yetlerinin bulunduunu belirttii hadisin srrn da anlayamaz. Ayrca, Allah
Teala'nn "Hamid ve hkim olann katndan tenzil olunmutur" yetinin srrn; Hz.
Ali'nin "Eer bana izin verilse idi, Fatiha'nn tefsirinde syleyeceklerimi yetmi
deve tard"; Hz. Hasan (r.a)'m "Allah yz drt kitap indirmitir, yzn drt kitaba
-ki bunlar, Tevrat, incil, Zebur ve Kur'an'dr- tevdi etmi, bu kitaplarn hepsini
Kur'an'a, Kur'an'da bulunan eylerin hepsini de "Mufassal"a koymu,
mufassaldakilerin hepsini de Fatiha'ya koymutur" sznn srrn anlayamaz.
imdi, her eyin bu isimde mndemi olmasna; ardndan iki ismin ve bunlarn
altnda bulunan eylerin, "Allah" isminin ihatasna; bunun ardndan da her eyin,
Allah isminin "He" harfine mndemi olmasna dikkatini ektim.
ayet yaratklarn himmet ve akllar, bu zevkin zirvesine ykselmekten,
perdelerini yrtp, rnlerinin ve kemllerinin bahelerinde dolamaktan aciz ve
naks; tabiatlan ise, aralarndaki mnsebetin uzaklndan dolay engel
olmasyd, -aciz ve naks deilsem de- akllarn, zihinlerin, basiretlerin ve fikirlerin
nasiplenecei srlan aklardm. Fakat: "Allah, insanlar iin bir hayr aarsa, onu
engelleyecek yoktur; bir hayn engellerse artk onu gnderecek yoktur. O aziz
ve hkim olandr." (Fatir, 2)
phesiz ki -Allah'a hamd olsun- bu kadar, btn zeka sahipleri iin bir ikz
olmutur ve eyhimiz Ekmel-mam'a/bn'-Ara-b muvafakat etmiizdir. yle ki,
bidayetin srr hakkndaki sz, "Bismillahirrahmanirrahm/ Rahim ve Rahman olan
Allah'n ad ile"'nin srr blmyle birlemitir. Bu dille, onu aklyorum, bunun
ardndan ise, Allah'n nasip ettii eyleri aklayacam.
Allah'a yemin olsun ki, ben byle bir eyi amalamamtm. Bu kelm, eyhe
muvafakat ve erhin tertibi, kastsz gereklemitir. Bundan sonra ise, bunu
dikkate aldm, bundan dolay da Allah'a bu konuda krediyorum.
Bunun sebebi udur: Ben bu kitapta, kast ve aba olmakszn Hakkm akla
getirdii basit bir ka szn dnda, ne eyhin vene de bir bakasnn szn
nakletme niyetinde deilim. Hak, bunlar kendi cmertliinin nefhalan olarak
akla getirir. Nitekim bu durum, eyhimiz ve zevk mensuplarnn ounluunda
zaman zaman olagelirdi. Bu durumun hakikatini bilmeyen kimse ise, bu tarz
bilginin, kastl ve abaya dayanan mtalaa, aratrma ve derlemeyle
meydana gelen bir nakil olduunu zanneder, halbuki durum byle deildir.
Nebevi zevklerde bu gibi eyler oktur. te bu kukudan dolay kafirler,
"ncekilerin hikayeleri" (Enam, 25), "Onlar yazar, sabah-akam bunlar ona
yazdrlyor" (Furkan, 5) demilerdir.
Allah fazl, hsan ve iradn velisidir.
"Besmele" ve "Allah" isminin ve harflerinin erhine dair, Hakkn zikretmeyi takdir
ettii lde bilgi verdim. Bununla birlikte, "erRahmn" ve "er-Rahim" isimleriyle
ilgili mcmel iaretlerim de oldu. imdi ise, bu iki ismin tefsirinde, kendilerine
hususiyet kazandran zellie dair Hakkn kalbe imla ettirip, kalemin yazd
eyleri zikrediyoruz. 128[128]
(Besmeledeki) Er-Rahmnu'r-Rahm
ncelikli mertebelere, yani teslise/leme tabi olan drt lemeye/terbi' "Allah"

isminin zahirinin ierdii be esrar eklendiinde, On iki mertebe tamamlanm
oldu. Bunlar, kll isim mertebelerini ve hkm ve mertebe asndan kendilerine
tabi olan mertebeleri iermektedir.
Daha nce irab ve noktann srrndan sz ederken bu mertebelerin baz
hkmlerine iaret etmitim. Bu on iki mertebeyle, say mertebeleri tamamlanr.
Say mertebeleri, dokuzda sona eren birler, sonra onlar, sonra yzler, sonra ise
binler basamaklarndan oluur.
simlerin mertebeleri, hkmleriyle birlikte kendilerini kuatan mertebede/hazret
taayyn edip, mazhrlarm ve kemllerinin tamamlanp, daimi olmasn temin
edecek eyi izhra tevecch ettiklerinde, bunu, Vcd- Rahmn'm suretinin
zuhuru takip etmitir; bu surete, mil Vcd- mm izafe olur ki, nitekim daha
nce buna dikkat ekmitik.
Er-Rahmn ismi, dier isimlerin aksine, mulnn ilm veya amel bir eyleme
bal olmayndan dolay, "mbalaa" siy-gasyla gelmitir. Bu ismin misli,
mazhr ve kuatc Ar ve zuhur eden ilk suretten ibaret olan istiva-gahi da,
mul, ihata ve mekanszlk asndan kendisine yerleen eye/er-Rahman uy-
gun olarak zuhur etmitir. Bylece, er-Rahmn isminin rmzhr cevher ve
arazdan -ya da baka bir gre gre heyula ve suret ten- mrekkep
cesetlenmi bir suret olsa bile, onun hi bir mekan olmadna iaret edilir. Bu
durumda, kendisini ihata etmekle onu istiva-gah yapan ey/mstev,
mekandan mstani ve zellikle bir mekann onu snrlamasndan mnezzeh
olduu iin, vcd makam zerine istiva "Varlk"tan ibaret olan rahmet ile;
Ar'tan ibaret olan mazhr zerine istiva ise, "erRah-mn" ismiyle gereklemitir;
bunun sonucunda ise, bu mazhr-da/Ar hibir taksim, tahsis ve farkllk
meydana gelmitir.
Bunun ardndan iki kabza, "rahmet" ve "gazab" diye ifde edilen ve daha nce
dikkat ektiimiz iki nisbetin hkmyle, zerine rahmet hkmnn sirayet ettii
eyleri, kendisine ilgi gsterilen "said" ve hangi mertebede gayesi bulunursa
bulunsun kendisine ilgi gsterilmeyen "aki" diye temyz eder. Bu temyiz, baz
kevn hakikatlerin tekvini emri tayan ilh nidaya icabetlerinin sratine ve bu
tecellyi -nezihliine zarar verecek bir ey eklemeden- kabulne; baz
hakikat lerin ise, zikredilen bur tarz zere bu icabeti yapamaylar ve bu tecellye
nezihlii-nin raz olmayaca kt hkmler ve zellikler giydirmelerine gre
deiir.
Bununla birlikte tecell, bu zeliklerden honut olmasa da, kemli bunlar kuatr.
Bu durumda, zikredilen gayb ve ilmi tafsln srr, er-Rahim ismine mahsus "Krs"
makamnda zuhur eder.
Bylece hkm, iki ksma ayrlr: Bunlardan birisi, kendisine balanp, onunla
amel edeni, bizzat bu makamda ebed nimet ve halis rahatn ehli olan saitler
arasna katlmaya gtrr, nk oras, ehl-i yemin makam ve "er-Rahim" isminin
mazhrdr.
Bu hkmn dier ksm ise, sevilmeyen kimselerden ibaret olan akiler arasna
kat lmay yasaklamak ve nehy etmekten ibarettir. Bu akilerde, dier
kabza/gazap hkmnn baskm olmasndan dolay, haldeki tahsisin dmda, "er-
Rahim" isminin hi bir eseri zuhur etmez. Bylece birinci ferdiyete tabi
mertebelerde "tesls" mertebeleri tamamlanm olur.
Buna gre "Allah" ismi, evvellii asndan melhun istinat ettii ulhiyet
mertebesine aittir; Fatiha'nn birinci ksm, bu mertebeye mahsstur.
"er-Rahim" ise, zikredilen tahsisin sahibidir; "Fatiha" sresinin sonu, ilh icabet ve
bu ksmda "Bu kulum iindir ve kulum iin diledii ey vardr" kutsi hdisiyle ifde
edilen tahsisin sahibidir.
Buna gre, er-Rahim, daha nce de belirttiimiz gibi, ehl-i yemin ve ilh
cemlin mensuplar iindir.
Ltuf ve kahr birletiren er-Rahmn ise, dier kabza ve cell ehli iindir.
Cmilii ynnden "Allah" isminin mensuplar, iki kabzay birletiren berzahn
sahipleridir; bunlar, ayn zamanda, kurbi-yet, genilik, vecih ve keml
makamnn da sahipleridir.
Artk, kulana giren eyleri dn ve onu idrkinde berraklatr.
Bunlar, kendilerinden deerli srlarn kartlaca ilh tembihlerdir. Bu srlardan
birisi, kll mertebelerin hkmlerinin, ihata ettikleri mertebe ve mazhrlara
sirayetini bilmektir. Bylelikle bu mertebe ve mazhrlar arasndaki irtibat
gerekleip, bu irtibat, ulv himmet, nran ve alkanlklar yrtan/harika idrk
sahibi akll kimselerin, Allah'n tevfik ve inayeti ile daha yukarya terakkileri iin
bir merdiven olur.
Allah, irad ve hidyetin velisidir. 129[129]
Kul, Rabbn Nasl Zikreder?
Besmele zerindeki ifdelerimizi, bu makama dayanan nebe-v bir iaret ile

bitiriyoruz. Bu iaret, Hakkn kulunun "Besmele" ile mnactn ana cevap
olarak buyurduu u ifadesidir: "Kulum beni zikretti."
yle deriz: Zikir, zikre ve mezkre/zikredilen veya sadece birisine dair bir ilmin
bulunmasyla yapld gibi, bazen de byle bir bilgi olmadan yaplr. ayet zikirle
birlikte byle bir ilim bulunursa, o zikir, "huzur"un mazhr ve sebebidir. Huzur, bi-
linen eyi ortaya kartmakla ilgili bir hakikattir ve huzurun, be mertebesi vardr:
Birincisi, sadece hakkati/ayn asndan bir ey ile "hazr ol-k"
kincisi, sadece varl asndan bir ey e "hazr olmak" tr. ncs, sadece
rhnyeti asndan bir ey ile "hazr olmak" tr.
Drdncs, sadece sureti asndan bir ey ile "hazr olmak" tr.
Beincisi ise, zikredilen drt hkm birletiren mertebesi asndan bir ey ile "hazr
olmak" tr.
Hak ile huzur ise, ya Hakkn zt asndan veya isimleri asndan gerekleir.
simleri asndan Hak ile huzurun konusu, ya fiil isimlerinden birisi veya sfat
isimlerinden birisidir.
Binaenaleyh, fiillere ait olan isim, fiille taayyn eder ve trlerine gre ayrlr.
Sfat lar ynnden gerekleen huzurun konusu ise, ya selb veya sbt bir
durumdur/emir.
Konusu Zt olan huzur ise, ya zihinde "sem' itikat" veya "nazar burhan" veya
"nebevi imn"m bildirmesi veya zevk mahededen veya hepsi veya bir
ksmndan meydana gelmesi ynnden olumu bir emre racidir; btn
bunlarn, "huzur" sahibine nisbet -le be hkmn birisine veya hepsine gre
olmas gerekir.
Binaenaleyh huzur mertebelerinin en kmili, zel bir iliki asndan muayyen bir
itibara bal olmakszn Hak ile ha-zr/huzr mea'1-Hak olmaktr. Bu huzurun
sahibi, vcd veya nisp veya "cem" ve "fark" suretiyle birlikte selb ve ispata
bal olan isimlerle ilgili bir hkmn itibar olmakszn veya bunlardan birisiyle
snrlanma veya "snrlanma/takyit" srryla hep- ,; siyle snrlanmadan Hak ile
birliktedir/huzr. |
Byle olmayan huzur ise, sahibinin srt - mstakim ehli ol- 1 mas artyla, ya zel
bir mertebe asndan veya muayyen bir . isim asndan nisp bir huzurdur.
Huzurun sahibi srt - mstakim mensubu deilse, o huzur, her durumda
"siva/baka" ile huzurdur.
Tekrar balam olduumuz konuya dnp, yle deriz:
Zikirle birlikte olan ilim, ya zikri ap, mezkure/zikredilen taalluk eder. Bu ilmi, srrna
iaret edilen huzur takip eder. lmin zikredilene taalluk etmesi, bundan sonra
zikirlerin neticelerinde zikredilen ve daha nce dikkat ektiimiz eylere gre
tabi olur.
Bazen de bu zikirlikte beraber olan ilim, zikri amayp, ilmin konusu, sadece zikrin
kendisi olur; bu durumda huzur, sadece zikirle veya zikir ve zikirden anlalan
anlamla birlikte olur. Bu ikin-c durumun gerekleebilmesi, zikir, kendisine ve
mezkre/zikredilen delletinin tesinde bir anlama iaret ettiinde mmkndr.
ayet bununla beraber hayal hkm zikre bitiirse, zikrin sureti, onun zihinde
somutlamasnn sebebi olarak dnlr/istih-dar; bu suret, ister fiil, ister
hareket, ister keyfiyet veya varlk sureti olsun, ister lafz veya baka bir ey veya
bunlarn hepsinden veya bir ksmndan teekkl eden bir emir olsun, durum
ayndr.
Eer, zikre hkim bir tahayyl bitimezse o, yani "zikir" diye isimlendirilen ey, zel
olarak tanzim edilmi harflerin tekrarlanmasndan ibaret olur; bu harfler,
kendileri iin herhangi bir medluln anlalmas veya dnlmesine
uygundurlar.
Zikrin neticelerine gelince: bunlar, zikredenin/zakir inan ve ilmine gre; zikrin
dellet ettii mnlarn ieriklerine gre; za-kirin telaffuz ettii veya hayalinde
canlandird/istihdar veya taakkul ettii ismin harflerinin toplamndan
meydana gelen bir-leik/terkib heyetin zorunlu zelliklerine gre; zikir esnasnda
zakire hkim sfat a ve zikredilen be hkmn hkimiyetine gre; veya bizzat
zakire istinat eden durumlarn toplamnn /cemiyet hkmne gre ve bunlardan
birisinin veya hepsinin egemen olmasna gre zuhur ederler.
Zikir sahibine istinat eden hususlarn hkmlerinin birinin veya hepsinin baskn
olmas, mevtine, ne'ete, vakte, tevecche sebep olan emrin nceliine,
mahallin rhnyetine ve u veya bu ekilde saltanat olan ilh isme gre ortaya
kar.
Sana akladm konular dn ve anlamaya al! nk bunlar, ulv-nazar
aklnla mahede edip, bilgisini merak ve talep ettiin eylerin muammasn
aar.
Allah, ihsann velisidir ve geree hidyet eden ve srt - mstakime gtrendir.
130[130]

BLM II
FATHA SURES'NN BRNC KISMI
Klli Fatihler
Bunlar, Kitab- kebire/byk kitap, kitab- sagire/kk kitap ve bunlar

arasndakikitaplara mahsstur.Bu blmn ierdii konular arasnda, unlar da
vardr: Fatiha'nn iermi olduu hakikat ve fasllarn mertebelerine dikkat
ekmek; bunlarn birbirleriyle olan irtibatlarnn zetle aklanmas:
Bu blm, lafz ve mn olarak vrid olduu tarzda yazlmtr. Geri hepsi de,
mn asndan byledir, yani bunlar, aba ve fikir ile yazlmamlardr; fakat
bu blm, bu zellikte lafz ve mny birletirmede yeganedir, ki, bu ve baka
eserlerimde genellikle byle deildir.
Bilinmelidir ki: ki durum arasnda farz edilen veya kendisine balangcn veya
bitiin nisbet edildii herhangi bir eyin bir fat ihas/balang ve bir de
hatimesi/son olmaldr. Bir eyin balangc/fatiha, o eyin balang mertebesi,
hatimesi ise, o eyin sona erdii mertebedir. Bunun yannda, her iki hkmn
kendisine raci olduu ve bunlar birletirip, onlarla taayyn eden nc bir
durum daha vardr.
te "Fatiha sresi", iaret olunan bu hususlar cmlesinden-dir. Ayn ekilde insan,
alem ve zikrettiimiz ekilde alemin feri olup, ona tabi olan eyler de byledir.
Bu sabit olunca u bilinmelidir ki: Hak subhaneh ve teala, Ztnn ve
kendisinden bakasnn bilmedii hviyetinin gayb hazinesini "el-Cami" ismiyle
amtr. "el-Cami" ismi, cem/birleme ve tefrika /dalma, tlak/mutlaklk ve
takyit/snrllk, evvellik/ilklik ve hirlik/sonluk, zhirlik ve btmlk sfat larn birletirir.
Hak, onu isimleri ve "a'yn/mevcudat" iin bir miftah/anahtar olmaya tahsis
etmitir.
te bu miftah, yaratln balangc srrnda dikkat ektiimiz "hamd"den
ibarettir. Bu ismin "ahadiyeti" ile, ilk alma ve genileme/bast ve intiar
mertebesinde, her eyde zuhur eden okluu ve farkll amtr.
Hak, sfat lar kapsn hayt ile, cem'i tafsil ile, tercihi ihtiyar
ile amtr; icmali tafsil ile, taayyn temyiz ile, tahsisi istidlal ve tezkar/hatrlama
ile amtr; rahmetinin ve geniliinin kapsn, Vcd-i mm tecellsiyle amtr;
hususu umum ile, umumu genilik ile, genilii ilim ile, yaratmay kavil ile, kavli
irde ve iktidar ile amtr.
Hak, idrk ve idrk aralar kapsn da, telakki, yansma ve nurlarn
bitimesiyle/iktiran'I -envr amtr; kemllerin kapsn, gayelere, muhabbete,
hayrete ve renmeye ilien/taalluk idrkler ile amtr; tevecchlerin kapsn,
"hubb/bilinme arzusu" hareket ve gayesine ilien yaratklarna kar duyduu
evkinin hkmlerinin ortaya kmasyla amtr; lfet kapsn, mnsebet
bayla ve ittihat ve grme hkmyle amtr. Hak, zuhur ve izhr mertebelerini
kemle erdirme iin, Hz. Adem ile byk hilafet/hilafet -i kbra kapsn amtr;
Adem ve Havva ile beer reme ve doum kapsn amtr; Adem ve Havva
ile kendilerinde kemle eren zrriyetin tafsilinin srrn intiardan/yeryzne
yaylmak nce izhr etmitir; iftirak kapsn, zt l gstererek ve nefret hkmn
izhr ederek amtr; kerem kapsn ise, mstanilik ve perdeleri yok etmekle
amtr.
Hak, ikram kapsn marifet ile; fetih kapsn, semekle/istifa; seme/istifa kapsn,
inayet ile; inayet kapsn, muhabbet ile; muhabbet kapsn ilim ile; ilmi ise,
mahede ve ihbar ile amtr. Hak, kendisini bilmekten hayrete dmek ve
aciz kalmann kapsn, bir tek hakikatte sinirilk-mutlaklk, tenzih-tebih, gsterme
ve gizleme gibi ztlklar birletirmeyi dnmedeki tereddt ve acizlik ile amtr.
Hak, yollarnn kapsn, gayeler ile ve her gayeyi ihata ettiini bildirmek ile
amtr. yle buyurmaktadr: "Dikkat edin btn iler, Allah'a varr." (ura, 53);
"Btn emir, ona racidir." (Ali mran, 109)
Bylelikle Hakkn, kendi geniliiyle btn mertebeleri, nihayetleri ve blgeleri
irnar/ta'mr ettii bilinmi olur.
Hak, istikmet kapsn maksat ve gayelerin konularyla amtr; bunlar, slk
sahiplerine ve seferlere nisbetle yollarn gayeleridir. Hak, sliin snrlanmasn
gzetmek, maslahat ve mertebesini belirlemeye dikkatini ekmek iin, bu
yollardan dilediklerini eriatlaryla belirlemitir; bylece hkmn, ilk seferlerde
taayyn eden ey olduu bilinmi olur.
Hak, her eyi kuatan yaratc ve genel "rahman" rahmeti itibaryla, ilk klli
paralellik/muhazat kapsn, yaratlm mmknlerin kabiliyetlerinin mutlakl ve
bu mmknlerin, V-cd'un zuhuru iin ayna mesabesinde olmalaryla amtr.
Ayrca bu kabiliyetler, ilh isimlerin eserlerinin zuhur ve taayynlerinin art
olmalar itibaryla da, vcd tecellnin yerini almlar/ivaz ve hkmleri
birbirlerine nfuz etmitir; bu vcd tecell ile mmkn kabiliyetlerin harici
varlklar ortaya kar. Bylece, bu da "kaza" ve "kader" srrnn anahtar olmutur.
Hak, ilh hkmler kapsn haller ile amtr; mizanlar ise, eserlere gre mn
ve suret olarak itidal ve inhiraf/sapma ile amtr; kurbiyetine mazhrh, ilme
dayanan hkmn ve yce tedbirinin kapsn Kalem-i a'la ile amtr. Kalem-i
a'la, varlklarn ve bakalarnn yardm unsurundan mukaddestir. Hak, bununla
kendisine ynelmenin hkmn ve bu hkmn, yaknla/kurbiyet olduu kadar
yz evirmeye de neden olan levazmn belirlemitir.
Hak, vcd-tafsil kapsn, deimeden, bozulmadan, bakalamadan, fikirler
tarafndan mlahaza edilmekten korunmu olan "Levh"i ile amtr; zaman
kapsn "an" ile amtr; keyfiyet kapsn ise, "e'n/durum" ile amtr. Bunlarn
hkmlerinin umumiliine, basret sahiplerinin dikkatini ekmitir. Hak, cisman
mazhrlar kapsn, kuatc dairevi felek ile amtr.
Cismani mazhrlar, ihata, nihayette gaye gerekletiinde tekrar bidayete
dnmek gibi, gayba ait ulv hakikatlerin mislleridir.
Hak, "ed-Dehr" isminin suretinin kapsn, Ar'm ve kendisine tabi olan devirlerin
gnlk hareketiyle amtr; vakitlerin kapsn, btn feleklerin ve seyyar
yldzlarn/kevkeb geride brakt hareketlerin takdiriyle amtr; hareketlerin
kapsn, zuhur ve izhrn kemline taalluk eden "hubb" drt/bais ile amtr;
ahs tafsl ve emre bal temyizin kapsn ise, ulv Krs ile amtr. Krs, (bilginin)
vrdun/gelii ve sudrun mahalli, Mukarrebin'in menzili, Ebrar'n mekandr.
Hak, emir kapsn "beka" ile amtr; ibkay itidal ile am; terkip kesretinin
hkmlerini, ahadiyet ve cem hkmnn basknl ve bu hkmle ihtilaf
hkmne riyet etmekle ortadan kaldrmtr; bu ihtilaf, miktar muhafaza
etmekle ztlar arasnda sabittir.
Hak, yce gklerin dinlik/ne' kapsn, gne felei ile amtr; ayn zamanda
onu, gece ve gndzn anahtar yapmtr. Unsurlarn kapsn, yce Arn
tayan ismiyle amtr; buras, istikrar makam deil, istiva makamdr. Unsurlarn
terkiplerinin kapsn, "mvelledat" ile amtr; mvelledatm kapsn, madenler
ve talar ile amtr; emrinin kapsn, davet ile; davetin kapsn, vaad, tevik ve
korkutmann/inzar gzelliiyle amtr.
Hak, emrine balanma/imtisal kapsn, "sema/iitme" ile amtr; sema kapsn,
nida ile; nida kapsn yz evirmek ile; hccet kapsn inkr ile amtr; unutma
kapsn, gaflet ile; gaflet kapsn ihata ve birletirmedeki naklk ile amtr. Zikir
kapsn, huzur ve dnmek ile amtr; rubbiyet saltanatnn kapsn, merbub
ile; talep ve ubudiyet kapsn, muhtal, acizlii ve dknl grmekle
amtr. bdet kapsn, "el-Kah-har" ve "el-Muktedir" isimlerinin hkm altnda
infiali/edilgenlik mahede etmekle amtr; mnacat kapsn ise, makl m-
vacehenin/yz yzelik ahinlii, edebe uygun doru telakki, teslim, iktida ile
amtr. vg kapsn, rubbiyet makamnn merbub hakknda iermi olduu
ltuf ve rahmeti bildirmek ileamtr. Bununla beraber Hak, her halde ve
durumda diledi her eyi ve diledii ekilde yapmaya kadir ve mliktir.
Hak, kr kapsn ihsan ile amtr; ihsann artrmay, kr ile amtr. Hak,
ihsan ve ltfuna mazhr olan kimselerde kahrnn hkmlerinin nfuzunu
gstermitir. Bylelikle, nimetlere hrmetsizlikten sakndrm ve dnen
kimselere t vermitir.
Hak, isteme kapsn, hacet, umut, hsn zan ve beklemeyle amtr; vg ve
tazim kapsn, rubbiyetin izzetinin altnda kulluun zelil oluunu gstermekle
amtr; bylece kul, taknl, byklenmeyi ve bbrlenmeyi terk eder.
Hak, yardm isteme kapsn, kabul, tevekkl ve destek istemek ile amtr. ki
kabzann/tutu ayrlmasn, icabet ve "ina-be/ynelme" hkmn tahsis etmekle
amtr; bunlarn hkm, saidlerde, akilerde ve facirlerde ortaya kar.
Hak, hidyet ve beyan kapsn, af ak/ufuklarda ve en-fs'te/nefislerde izhr
ettii yetleriyle amtr. Bunlarn hkmlerini ve hikmetlerini anlay/fehm ve
nutkun hakkatiyle amtr; bunlar, emrinin mtercimi olan seilmi, sekin
ztlarda kemle erdirmitir.
Anlalmazn/mu'cem kapsn, "irab" ile amtr; mphemin kapsn, fesahat ile;
remzin kapsn erh ile; karma tahlil ile; snrll mut laklk ile; iftleri teklerle
amtr; emel kapsn, imkn ve aldanma/itirar ile; iddia kapsn ise, ihtiyar ile
amtr; saknma kapsn, imkn ile; kuku kapsn, tahmin/farz ile; itminan
kapsn, mahede ve grmekle; irsiyet kapsn, nesep v e mensubiyet
belgesiyle; kazanlar kapsn, ne'etler, vakitler ve mrler ile amtr.
Sebeplere tevessl kapsn ise, tecrbe, alkanlk ve tekrarlama kukusuyla
amtr.
Hak, selmet kapsn asl zere baki kalmak, ariyet hkmndeki arazlar ile
snrlanmamak, iddiadan uzaklamak ve eserlere tabi olmakla amtr. Cret
kapsn ise, hkmle, mehil vermekle, ihtimalle, cehaletle ve balanma
midiyle amtr.
Hak, kahr ve intikam kapsn, irk, ekime, kavga ve inti-kam/intisar ile amtr.
Hak, benzerleri gstermekle sreklilik ve devamllk kapsn amtr; ismet
kapsn, dirayet ile; msamaha kapsn izan, itiraf ve zr dilemekle amtr.
Hak, "el-Mtekellim" isminin kuatclna nisbetle aziz olan kitabn, "Umm'l-
Kitab" ile ve de ilim ve zikirleri birletiren fat ih ile amtr. Fatiha'yi, ilk asl
isimlerden sonra gelen kll isimlerin zikri ile amtr; bunlar, derecelerde ve
eserlerde zikredilmitir. Hak, isimlerinin zikrini, nutk ve ortaya kmann
balangcnda tam harflere kar ncelii olan "Ba" harfi ile amtr.
Hak, ztn ve camiliinin mertebesini bilmenin, onu gstermenin ve btn
sfat larnn zerindeki keml tecellsinin kapsn, varlklarn sonuncusu olarak izhr
ettii varlk ile amtr. Hak, onu kendi sureti zere yaratm, srrn ve suretini ona
giydirmi, btn hazinelerinin koruyucusu ve btn anahtarlarn asl olan
anahtar, lamba ve nurlarn kayna yapmtr. Onu ancak, onun anahtar olan
kimse bilebilir. O ise, ztnn ierdii, alem ve neet lerinin kuatt, mertebe ve
makamlarnn ihata ettii anahtarlardan, Rabbmn kendisine gstermeyi ve
amay dilediklerini bilebilir. 131[131]
Mefatihu'l-Gaybi Gaybn Anahtarlar
lah teala, "Gaybn anahtarlar onun katmdadr, O'ndan bakas onlar bilemez"
(Enam, 59) buyurmaktadr. Kukusuz bu yette geen nefiy, btn bunlar
Haktan bakasnn bilemeyecei; "mefat ih-i gayb" olular ynnden ve Hakkn
retmesi ve tarifi olmakszn bilinemeye-cekleriyle ilgilidir.
Bunlarn, bizzat kendilerini, birbirlerini ve kimin anahta-r/miftah olduklarn bilip
bilemeyecekleri veya herhangi bir aba ve gayret olmakszn srf Hakkn
retmesiyle bunlarm bilinip bilinemeyecekleri hususunda ise, herhangi bir nas
yoktur.
Bunlarn baz srlarna muttali olan kimse, imknsz olan eyin u olduunu anlar:
Mefat ih'1-gayb, ilk al itibaryla Gayb- Mutlak'm miftahlar/anahtarlar
olmalar ynnden bilinemezler; yoksa hakikatleri asndan, bilinemeyecekler
demek deildir. nk miftahlk, bunlarn hakikatleri zerinde zait bir sfat tr. Bu
sfat n bilinmesi, bunlarn almalarn ve ilk fethin keyfiyetini mahede etmekle
bilinir. Bu ilk fetih, her eyin ncesinde olduu iin, sadece Hak tarafndan
bilinebilir. nk "Hak, var idi ve O'minla beraber baka hi bir ey yok idi."
ayet birisi, bu yaratc fethin srrn ve keyfiyetini grm olsa idi, O'nun ayn
deil, el-Evvel gibi olurdu, nk birinci fetih, gereklemiti.
Ayn zamanda miftahlm mns, kendisiyle nitelenmi ha-kkat ile gayb
arasndaki bir nispett ir. Bu gayb'm almasyla,miftahlk ile nitelenen hakikat iin
bu nispet ve sfat sabit olur. ki ey arasndaki bir nisbetin tahakkuku, bu iki
durumun bilinmesine baldr. Bu iki eyden birisi Zt'a ait ilh gaybdr. Hakkn
ztnn, herhangi bir isim, hkm, nisbet veya mertebe itibar olmakszn hakikat i
asndan, bilinemeyeceinde hi bir gr ayrl yoktur.
Binaenaleyh iaret olunan marifet, bu adan imknsz olmutur. Bu konuda,
tekrara ve yinelemeye gerek olmayacak derecede aklamada bulunmutuk.
Kmil tahkik/ tahkik-i etemm unu ifde etmitir ki: Herhangi birisi, bu miftahlarm
ztlarna dair bir bilginin kokusunu aldnda, bu, o kiinin resminin, hkmnn,
n'tmm, isminin Hak-kn nurlarnn parltlar ve Vech-i keriminin dalgalar altnda
fn ve helak olmasndan sonradr; nitekim daha nce, en doru yol zere
kadim makama slk eden sliin halinin aklanmas blmnde buna iaret
etmitik.
Bu durumda alim, mtealim/ilim renen ve ilim vahdaniyet/birlik
mertebesinde bulunurlar; karklk ve benzerlikler ortadan kalkm, "La ilahe
illallah/Allah'tan baka hi bir ilh yokur" sznn anlam tahakkuk etmitir.
Bununla beraber Hak, basiret ve basarlarn/gz idrkinden, akl ve fikirler tara -
fndan ihata edilmekten, cihet, itibar ve eperlerin snrlamasndan mnezzeh
olmas asndan Ztnn gaybmda bulunur.
Allah mnezzehtir, kendisinden baka hi bir ilh yoktur. O, aziz ve gaffardr.
Nitekim bunu, ifde etmi, aklamtk ve haber verdii ve iaret ettii eye de
dikkat ekmit ik. 132[132]
"Hamd Alemlerin Rabb Olan Allah indir" (Fatiha, 1)
Bu blm, drt meseleyi iermektedir Birincisi, haindin srr; ardndan "Allah''

isminin srr, sonra "Rab" isminin srr, sonra "alemlerin/alemin" srrnn aklanmas
gelmektedir. 133[133]
Mukaddime
Bu konuya girmeden nce, veciz bir esasn takdimi gerekmektedir ki, bu esas,
daha nce ifde edilen kaidelerden mevzu-umuzla ilgili olanlarn bir ksmn
hatrlatacak, bundan sonra zikredilecek eylerin anlalmasna yardmc
olacaktr.
te bu ve benzeri nedenlerden dolay bu kll kaideleri takdim ettim ve bu
kaidelere ilim ve hakikatlerin kllilerini ykle-dim. stn akl sahibi/lebb, bundan
sonra gelecek~tafsilmese-leleri bilmede bu kll ilim ve hakkatlerden
yararlanr. AyrcaT aklanmas asllarnn bilinmesine bal olan kapal yerlerde,
ifde edilmi kllilere dikkat ekmekle yetinmek iin bu kaideleri zikrettim. Bu
kapal konularn bilinmesi, bu asln ve hkmn srrn bilmekle gerekleir; bu
durumda tekrarlamaya ve yinelemeye gerek duymam.
Geen ifdelerden bu konuyla ilgili olarak hatrlanmas gereken ey udur: Her
varln -ki, her ne olursa olsun- bir zt ve bir de mertebesi vardr. Varln
mertebesinin, bir takm hkmleri vardr, bu hkmler, onun "hakkat -i sabitesi"
ile taayyn eden varlnda zuhur ederler. Binaenaleyh bu hkmlerin sahibinin
ztindaki eserleri, "ahval/haller" diye isimlendirilir. Mertebe, her eyin
hakikat inden ibarettir. Mertebe, o eyin mcerretlii asndan hakikati deildir,
aksine o ey ile kendisini izhr eden Varlk/Vcd ve ona tabi hakikatleri bir-
letiren/cami nisbetinin makliyeti asndan onun hakikatidir. Nitekim, daha
nce akladmz zere, baz hakikatler, bazsna tabidir; tabi hakikatler,
metbu hakikatlerin halleri, sfat lar ve lzmlardr.
Ayn zamanda unu da aklamtk ki: Varlklar, muhtelif hakikatler zerine zait
bir emir deillerdir. Bunlar, bir tek varlk ile zuhur edip, kendi mertebelerinde ve
o mertebelere gre taaddt ve taayyn etmilerdir; yoksa bu tek Vcd, bu
hakikat lere bitimeden mcerret olarak dikkate alndnda, kendiliinde asla
taaddt etmez.
Hakkn da, bir zti ve bir de mertebesi vardr; Hakkn mertebesi, "ilh" olmas
nisbetinin makliyetinden ibarettir.
Bu nisbet, mhiyeti asndan, "ulhiyet" diye isimlendirilen eydir. Hakkn, bir
takm hkmleri vardr -ki bunlar, melhla-rndaki eserlerinden ibarettir-, ayrca
ulhiyetin hkmleri olarak isimlendirilen sfat lar ve levazm vardr.
Btn snrl itibarlardan mnezzeh olmas, O'nun hibir eye ve hi bir eyin de
kendisine ilimeyii/taalluk asndan Hakkn ztna dair hibir ey sylenemez;
nitekim bu konuyu defalarca belirtmitik.
Hakkm yaratklarna ve onlarn da Hakka taalluk etmeleri, bunun yan sra
tecellghlar ve mazhrlar olduklar iin bu taallukun yaratklarn hallerine gre
gereklemesi ynnden ise, Hakkm ztna rz, gazab, icabet, ferah ve benzeri
bir takm haller izafe edilir. Bu haller, "uun/e'nler" diye isimlendirilmitir. Ayrca,
Hakkn ztna, ulhiyetten ibaret olan mertebesinin /'messer-fih"teki eserleri
ynnden de bir takm sfat lar izafe edilir ki, bunlar "mertebe hkmleri" diye
isimlendirilir. Bu sfat lara rnek olarak, kabz/daraltma, bast/ama, ihya/diriltme,
imate/ldrme, kahr, ltuf vb. verebiliriz.
Artk, bu kll mukaddimeyi dn ve aklnda tut ki, bundan -Allah'n izni ile-
yararlanasm.
Bu sabit olunca, tembih lisanyla hamdin aklamasna balyoruz. 134[134]
Hamd'n Mns
"Hamd, Allah'a mahsstur" yeti hakknda unu deriz: 135[135] "El-hamdulillah",

ahadiyet makamndan deil, tafsil ve cem makamndan olan bir hamddir.
Hamdin, iki denk arasnda olmas sahih deildir, bilakis, hamd esnasnda
mahmdun/v-len, mhiyeti asndan ve ona nispetle hamidden/ven stn
olmas gerekir.
Hamd -hangi tarzda yaplrsa yaplsn- sureti asndan kemlin bir ifadesidir.
Buna gre hamd, balangta venin nefsin-deki niyetinin ve niyetin ortaya
knn kaynann kemline iarettir; hamdin niyetin kaynana iaret etmesi,
venin/ha-mid, hamd ile niyetlendii eyi ortaya karmaya ynelmi olmasdr.
Hamd, ayrca, vlenin/mahmd vlmesine neden olan ve bunu gerektiren
hali cihetinden bilinmesine iarettir.
Hamd, baka bir anlamyla, balanlan eyin kemlini ve arzulanan eyin
gereklemesini tarif eder. Bununla beraber, bu tarife bir talep sirayet eder; bu
talebin konusu, srekli bu kemli gerekletirmek, kemlin gereklemesinden
sonra da hkmnn en kmil tarzda baki kalmasn istemektir. Bu keml, kymetli
ve yce rnler meydana getirir:
Bunlarn ilki, kendisi ile balanan gayb'dr, sonuncusu ise, onu gerektiren
ehdettir; bununla birlikte hamd, gayb'ta sona erer.
Gayb ve ehdet hamdini birletiren sr ise, hamdlerin ve taraflarn/etraf
nisbetinin kendisinde eitlendii makama racidir ve "hamdin hamdi"ne
135 [135] Abdullah lahi, eyh Bedreddin'in Varidat' zerine yazd erhinde hamdi yle tanmlamaktadr: "Hamd"mahmd"un kemlim ceml
ve cell sfatlan ile ta'zm niyetiyle izhr eylemektir. Bu da cem mertebesinden cem'e, farktan fark'a, cemden fark'a, farktan cem'e doru
gerekleir: Cem mertebesinden cem'e olan hamd, taayyn evvel ile, vcdunun kemlinin zt iin zt ile ahadiyyet makamnda izhr,
sonra da ilh ve kevn hakikatlerin menb' olmas ynyle zhrdr. Fark'tan fark'a olan "hamd" ise, vcdunun kemlinin hlkmazhr-larda
ve kevn mecalde hl, fi'l ve kavl lisnlar ile izhrdr. Cem'den fark'a olan hamd ise vcdunun nurunu, feyz i akdes ile kinatn hak-ikine
(a'yn 1 mevcudata) kbiliyyet ve isti'dt ifzasdr. Fark'tan cem'e ise, ruhan, misli ya da hiss olsun btn mertb kav l fi'l hllisnlarn
hamd etmesi gibi zt, sfat ve ef'lin kemlinin izhrna hamd ederler."
mahsstur; bu hamd, kapsayc ve kuatc hamddir ve bunun ifdelerinden
birisi, "Her hal zere hamd olsun" deyiidir.
Sonra bilinmelidir ki: Herhangi bir habercinin, herhangi bir ey hakkndaki
ihbarndan veya vg veya baka bir ifdeyle tarifinden kartlacak ilk sonu,
o kiinin kendi nefsi hakknda yle hkm sahibi olduuchr: Bu kii, kendisinden
haber verdii veya vd eyi bilmektedir ve muhbir ve tanmlayc olarak o
eyi tanmlamaktadr.
Bunun ardndan, o kiinin ihbarnn, tarifinin ve vgsnn detaylarndan, u
netice ortaya kar: Acaba, o kiinin kendisi ve tand, kendisinden haber
verdii ve vd kii hakknda iddia edip, verdii hkm, gerekte sahih midir,
deil midir? Bu durum, isabete gre doru veya yanllkla ortaya kar. Bina-
enaleyh o kii, iin banda, kendi hakkmdaki hkm asndan nefsini,
kendisinden haber verip, vd ve tarif ettii kimseyi tandn iddia
etmektedir. kinci durumda ise, iddiasna delil getirir ve kendisi ve bakas
hakkndaki iddiasn geerli klacak eyi dile getirir.
Bu ortaya ktnda unu deriz ki: Hamd, hviyeti itibaryla mutlak ve kllidir,
lisan yoktur ve ondan meydana gelen veya ona izafe edilen hibir hkm
yoktur. Bylece, zellik ve nisp ortaklk yoluyla Hakka ve halka mensup olan
btn sfat lar, isimler, kll ve mcerret hakikatler, bu zelliktedir; nitekim, J daha
nce bu konuyu aklayan eitli tembihlerimiz olmutu.
Bilinmelidir ki: Hamd, belirtildii zere, "sen"dan ibarettir. Her hangi bir
vg/sen sahibinden vlen kimseye ynelik sena, akladmz gibi, bir eit
"tariftir. Sena sahibinin bu tarifi, bazen ztna, bazen hallerine veya mertebesine
veya hkmlerine veya hepsine birden yneliktir. Daha nce ztlar, haller,
mertebeler ve hkmler hakkmda yeterli aklamalarda bulunmutuk. Bununla
beraber, burada insan hakknda zikredeceimiz bir rnekle bu konuyu daha
fazla aklam olacaz. nk insan, en kmil rnek ve birincil amatr.
nsandaki ve ona nispetle durumun/emir keyfiyeti bilindiinde, bu emrin insanla
ilikisi asndan dier varhklardaki tezahr de bilinmi olur; nk hibir ey,
insann dnda deildir.
yle deriz: nsann hakikati, onun "ayn- sbitesi"dir. Ayn- sbite'yi, Hak
tarafndan bilinen/malum bir nisbet ve insann ezelde Hakkn mertebesindeki
temeyyz eklinde tarif etmitik. nsann bu mertebedeki temeyyz, kendi
mertebesi ve Hakkn ilmine gre gerekleir.
Bu hakiktin halleri, insann iinde deikenlik gsterdii, kendisine izafe edildii,
kendisiyle nitelendii suretler, ne'etler, gelimeler/ta tav vur gibi durumlardan
ibarettir. Bunlar, Haktan kazanlm Vcd ile zuhur etmilerdir.
nsann mertebesi ise, ubudiyeti ve me'lhiyetinden ibarettir.
Bu mertebenin hkmleri, insana izafe olunan sfat ve emirlerden ibarettir. Bu
sfat ve emirler, ona mmkn ve me'lh bir kul olmas, bunun yan sra ilh ve
kevn mertebelerin bir "ay-na"s olmas ynnden izafe edilirler. Ayrca insan,
mertebe ve hilafet suretiyle zahirde bu sfat ve emirlerin iermi olduklar eyleri
kapsayan bir nshadr.
nsan ve alem ile ve ikisinde zuhur edip, alem ve insann mterek veya zel
olarak vasflandklar her ey, ahadiyet ve cem zelliindeki ilh tecellnin srr
ve de bu tecellnin, insan ve alemde isimlere, sfat lara gre ve kabilin kabulyle
oalan ilm nispetlerin hkmleri nedeniyle zuhuru zerine zait bir durum
deillerdir. Bu nedenle bunlarn, yani insan ve alemin tekil ve oul olarak,
btn alardan ve btn ksm ve zikredilen itibarlardan Hakk vmeleri, bu
vgnn ve bu emrin aslna, ilh kattaki nispetlerine delleti ve bunun
ifdesinden ibaret olur. Buna gre bu vg, bazen tafsil cihetinden, bazen
ahadiyet -i cem asndan, bazen suret ile zuhur ettii iin misllik ynnden
"benzerlik/muzahat" makamnda, bazen ise eksikliklerle "mukbele/zthk"
makamnda gerekleir. Alem ve insan, bu eksikliklerle Yaratc ve
Efendilerinden ayrlr; Hak ise bu zelliklerle kendisinden baka hi kimsenin
mterek olmad zt lk makamnda tek bana kalr.
Buna gre tafsil cihetinden yaplan sena yledir: insann ve alemin ztlarnn
iermi olduklar btn hakkatler, araz ve cevher her bir fert, zikredilen drt
lisan ile ona ynelmi/bakan ve kendisi asndan Hak ile irtibatl olan ilh isim
ve sfat a hamd eder. Bu drt lisan, lisan- zt, lisan- hal, lisan- mertebe ve lisan-
hkmdr.
Ahadiyet -i cem lisanyla btn olarak hamdin konusu, Zt'a ait mertebedir. Bu
mertebe, btn isimleri, sfat lar, alemleri, mertebeleri /hazret, nisbetleri ve
izafetleri kuatr ve cem eder. Bu birletirici/cami nisbetin hkm, zt, isim, sfat
ve fiil asndan ilh makamla ve kevn makamla ilikisi itibaryla, zikredilen her
bir ksmda ortaya kar. Ahadiyet ve cem zelliindeki bu hkm, hamd
makamnda "hamd'1-hamd/hamdin hamdi" diye ifde edilmitir; nk, her
makamda bu hkmn, o makama gre bir ismi vardr.
Bu hamdin gerei udur: Eyann varlnn ve beksnn kendisine bal olduu,
hakikat lerin, isimlerin ve sfat larn eser ve hkmlerinin onunla zuhur ettii Zt'a
ait en byk ilh nimet, insana ve aleme bazen isimler, sfat lar ve mertebeler
asndan ular, bazen de bu alardan deil, bizatihi/biayniha ular. te
bundan dolay, adil hikmet ve kmil hazretin hkm, bu nimetin cami/birletirici
ve vahdaniyet/birlik zelliindeki bir hamd ve kr ile karlanmasn iktiz
etmitir; bu hamd ve krn zellii, kmildir ve btn hamd eitlerini kuatr.
Bu hamd, kendisiyle rablerine hamd etmeleri, Rablerinin de bir tek halde iki
hamdi birletiren bir suretle onlarla kendisine hamd et mesi ynnden kmillerle
zuhur eder. Bu hamd, ilh ve kevn mertebelerin hkmlerini ve bunlara mahss
isim, vasf ve ha-kkatleri/ayn aar.
Allah, mriddir.
Hamd hakknda unu belirtmitik: "Her hangi bir kimsenin bir eye dair vgs,
vlenin vld cihetten ven tarafndan tannmadan gereklemesi
mmkn deildir. nk hakikatte vg/hamd, bir eit tariftir. Tarif ise, tarif
edilen ey bilinmeden gerekleemez." Bizim bu ifdemiz, Zt'a ait tarifin d-
ndadr.
Binaenaleyh Zt'a ait tarif, "vicdan" bir eydir. Vicdan bilgiler ve zta ait
durumlar, ilim mertebelerinin en a, ilmin en stn ksmlardr. Binaenaleyh bu
itibarla bir ey, kendisine hamd etmektedir ve iki itibar ve iki vecihten kendi
nefsine dellet et mektedir; nitekim buna, ilmin srr blmnde iaret etmitik.
Ayrca, btn varlklar, Allah'n kelimeleri olduklar iin, onlarn Hakka hamd
etmeleri, iaret ettiim gibi kendisinden elde ettikleri ey ile ve
hakkat lerinin/a'yn aynasnda yansm te-cellsiyle gerekleir.
Buna gre varlklarn Haktan elde ettikleri eyle kendilerine bitien/iktiran Hakkn
nuru ve sfat nn srr, kendilerinde ve onlardan Hakka hamd eden eydir. Bu
durumda Hak, yaratklarnn/halk mertebeleri asndan ve halk ile bizzat nefsini
vendir, hamdin sahibi yaratklar deildir.
Bu durum, hamdin dndaki btn meselelerde de byledir. Binaenaleyh btn
emir, Hakka racidir ve her vgnn sonu O'na dner. Bylelikle hamd, O'nun bir
sfat ve nisbetlerinden birisi olmaktadr. Bu nispet, sadece "hamd" diye
isimlendirilmesi itibaryla Haktan farkl olur. Bu adan ve bu itibar ile hamd
sahibi/hamid, hamd ve mahmd/hamd edilen olmaktadr. "Hamdin hamdi"
bahsinde dikkat ektiim eyi hatrla ki, bu konu, onun srmdandr.
Bilinmelidir ki: Hamdin ksmlarndan, geriye sadece hassas bir ek kalmtr. Bu ek,
zikredilen asl ve ksmlara dahil olmakla beraber, bu konuda daha fazla izahat
verecektir; nk bu ekin zellii, daha nce zikredilen eylerden daha anlalr
olmasdr.
Bunu rendiinde unu deriz ki: Hamd, bir adan, vle-nin/mahmd
kendisini vmesi ve bakasnn onu vmesi diye iki ksma ayrlr. Bunun ardndan
hamd, bir eyin kendisini v mesi veya bakasnn onu vmesi itibaryla tre
ayrlr. nk bakas, onu ya mahmd/vlen ile kaim olan bir fiil veya tenzih
veya sbt bir sfat ile ver, hamdi yapan, bu sfat lan gzel bulur/istihsan ve
bundan dolay da bu sfat lar asndan mahmdu ver; veya hamd eden kii,
bu sfat larn hkmnn mahmd ile ve onda zuhuru asndan bu sfat lara
dayanarak hamd eder. Bu hamdin gereklemesi, kendisiyle bunlar arasnda
sabit bir mnsebete baldr. Nitekim, daha nce bunu belirtmitik.
Bu ksm, bir adan, fiil sfat ksmna dahildir. nk gzel grmek/istihsan ve
benzeri eyler, bir eit infialden hali deildir.
"Hamdin hamd"i, bi-zatihi btn ksmlara sirayet ve zuhur eder, bu zuhur ve
sirayet olmasayd, hamd sahh olmazd; nk daha nce belirttiimiz zere,
her varlk ve mertebedeki hkm, "cem" zelliindeki srra mahsustur.
Hamd, iki eittir: Bunlardan "ilim"den ibaret olan birincisi, mahmd'un zerinde
bulunduu durumu hamd etmektir. kincisi ise, bundan daha zeldir, bu da,
ondan meydana gelen eye hamd etmektir. Bu ikinci ksm, "kr" diye
isimlendirilir. Kelimelerin, suretlerin, sfat larn, hallerin, zuhur eden ve makl
keyfiyetlerin belirttiimiz eye delletleri asndan tayini, sonsuzdur.
Hamdin, hamidin/ven ve mahmdlarn/vlenler zikret mi olduumuz bu
ksmlarn dnda kalan her hangi bir ksm ve mertebeleri yoktur.
Bu konudaki tespitlerimizin neticesi, u hususun bilinmesidir: lh mertebeye
hamd ve sena lisanyla nisbet edilen her ey, ya subut veya selb bir emir ifde
eder. Buna gre selb, tebihe raci iken, ispat/olumlama, hamde dahildir.
Hamd sahibi, hamd ederken zikredilen hamd mertebelerinden hangisiyle
hazr/huzr olursa, Hak ynnden hamd sahibine ynelik netice ve ceza, bu
mertebe cihetinden ve ona gre olur. Kim, "hamdin hamdi" ile ve herhangi bir
mertebe veya sfat veya belirli bir art ile snrla nmakszm, "cem" srryla hazr
olursa/Hakk hamd ederse, bu kimsenin hamdinin neticesi, Hak olur. nk bu
hamd sahibinin, kainata taalluk eden herhangi bir himmeti yoktur ve herhangi
bir mertebe veya sfat veya isim veya baka bir ey ile snrlanm deildir.
Neticeler, esaslara baldr.
Bu konuyu anla ve bu blmn srrn dnp, dar ve ve-cizliine dikkat et!
Kukusuz, Allah'n yardmyla "icml"in perdelerini yrtarsan, tafsil bahelerinde
dolarsn.Allah, ihsan ve iradn velisidir. 136[136]
"Hamd, Allah indir
"Lillhi/Allah in" fdesi
Daha nce isimlendirmenin, isimlerin, bunlarn konularnn ve hkmlerinin klli

srlarna dikkat ekmitik. Bunu, snrl, hkm genel, anlalmas zor asllar ile
yapmtk. Hi bir zevk, tafsl-cz nispet dnda, bu asllarn makamlarna
mahss zevkin dnda deildir. Bu cz nispet, o zevkin zikredilen zevkin ihatas
altna girdiine ahitlik eder. Bu isim/Allah hakknda "Besmele"den bahsederken
-Allah'n takdir ettii lde- aklamalarda bulunmutuk.
Burada ise, Allah'n takdir ve meiyeti lsnde, bu konunun gerektirdii
bilgileri vereceiz.
yle deriz: Hamdi "Allah" ismi asndan Hakka izafe et mekten ibaret olan
"Hamd Allah iindir" sz, bir ihbardr. Bu isim, klli ve cami' bir isimdir; mhiyeti
asndan bu isim hakknda herhangi bir hamd veya hkm taayyn etmez ve
hibir eyin ona isnad sahh deildir. Nitekim buna, mutlak hamd ve dier
mcerret hakikatler blmnde iaret etmitik.
Bu isme izafe edilen her istek, tevecch ve iltica, mteveccihin/tevecch
sahibi, sailin /isteyenin ve mltecinin/iltica sahibi haline gre, bu cz ve snrl
nisbet ile izafe olunur. Buna gre bu isim, mutlak olarak zikrediemez ve
tekrarlanamaz. Bu isim, hakikat asndan deil, sadece lafz asndan zikredilir
ve tekrarlanr.
Mesela hasta, "Ey Allah" dedii vakit, safi ve salk bahedi-ci olmas asmdan
bu isme iltica eder; ayn ekilde boulan kimse de, "Ey Allah" dedii vakit, btn
isimleri birletiren bu isme "kurtarc" ve "yardmc" olmas asmdan iltica eder
vb.
Hamdde de durum byledir. Hamdin, zikredilen durumlardan birisine gre
belirmesi/taayyn gerekir; bu durum, hamdin nedeni ve onu gerekli klan
sebeptir.
Bu isim/Allah, hakknda ok sz sylenmi bir isimdir. Bunun, camid-zel isim mi
veya mtak/tretilmi olup olmad hususunda gr ayrlklar olmutur.
Bilginlerin bu konuda pek ok ifdeleri vardr ki, onlar aktarmak veya
tartmakla ilgilenmeyeceim. Ben, sadece kendi zevkim ve marifetime gre,
tahkik kaidesinin iktiz ettii eyleri zikredip, bunlarla dil hkmnn gerektirdii
eyleri uzlatracam.
yle derim: Hakkm ztna tam olarak dellet eden "alem" bir isminin olmas
sahh deildir; yle ki, bu isimden, baka bir anlamn anlalmas mmkn
deildir. Bunun nedenini, zevk ve nazar diliyle, ayrca Kur'an'n nazil olduu dilin
stlah/Arapa asndan aklayacam. Bu dil, mnlarn, er' emir ve haber-
lerin zarfdr.
Hakkn byle bir isminin olamayacann "zevk" diliyle izah udur: Hak, zt ve
dier ilgilerden mcerretlii asndan, hibir emri iktiz etmez, hibir ey O'na
uygun deildir, hibir hkm ve itibar ile snrlanmaz, hibir bilgi O'na taalluk

etmez, hibir ekilde belirlenemez. simlendirilen veya bir itibar veya resim ile ve
bunlarn dndaki bir ey ile taakkul olunan her ey, bir adan belirlenmitir, bir
itibarla snrlanmtr, bir hkm ile zabt altna alnmtr. Hakkm mutlakl,
mcerretlii ve zt na mahss mstanilii ile, zikrettiimiz eylerden hibiri
O'nun hakknda caiz deildir. Hakka dair, selb veya icab veya bunlar
birletirmek veya bunlardan mnezzeh olmak gibi bir hkmn verilmesi sahh
deildir; bilakis bu makam, hibir ekilde ifde edilemez ve hakknda hkm
verilemez.
Nitekim bunu daha nce belirtmi ve tekrarlamtk.
Ayrca, daha nce de ifde ettiimiz gibi, basitlikleri ve vahdetleri/birlik
asmdan eyann hakikatlerini idrk edebilmek,imknszdr. nk vahid/bir ve
basit olan, ancak biri ve basiti idrk edebilir. Daha nce de belirttiimiz zere,
bizim, kendi ahadiyetimiz/birliimiz asndan herhangi bir eyi idrk etmemiz
imknszdr. Hakkn ahadiyeti, zt asndan mcerretlii ve btn mcerretlik
ve basitlikleri aacak ekilde hibir eye taalluk etmediinde hi bir gr ayrl
yoktur.
Binaenaleyh, eya ile aramzda pek ok adan mnsebet bulunduu ve
onlarn da taalluk ve kaytlardan soyutlanmalar sz konusu deil iken, eyann
hakikat lerini mcerretlikleri makamnda idrk ermekten aciz isek, Hakkn
hakikat ini idrk ve zabt etmekten aciz olmamz daha tabidir. O'nun bilgisiyle
tahakkuk etmekten aciz isek, -O'nu mahede etsek bile- hakiktinin knh
zerine zait bir anlam gerektirmeksizin kendisine mutabk bir dellet tayan bir
isim ile Hakkn ztn isimlendirmemiz zorunlu olarak imknsz olacaktr.
yle bir itiraz ileri srlebilir: Hakkn ztna, zikredildii gibi, kendisine mutabk
zel bir isim vermemizin imknsz olduunu kabul edelim. Fakat, Hakkn kendisini
ztna mutabk delleti olan bir isimle isimlendirmesi niin caiz olmasn ki? Bunun
ardndan da Hak, bu ismi bize bildirir, biz de bu ismi ve hkmn Hakkn
bildirmesiyle renmi oluruz. Bu durumda Hakka bu ismi veren biz deil, bizzat
kendisi olmu olmaz m?
Bu itiraza yle karlk veririz: Bunun cevab iki adandr. Birincisi, tmevarm
yoluyla bu itirazn cevaplanmasdr. yle ki: Byle bir ismi, Hakkn isimleri iinde
bulamadmz gibi, Allah' en iyi bilen kimseler olan peygamberler, zellikle de
resullerin en kmili ve en bilgilisi olduuna imn ettiimiz Hz. Muhammed (s.a.v)
tarafndan bize byle bir bilgi aktarlmamtr.
ayet byle bir isim bulunsayd, kukusuz, bize nakledilirdi. Nasl nakledilmezdi
ki? Byle bir bilgi, zellikle Allah'a iltica, yakarma ve dua konularnda olmak
zere, peygamberlerin haber verdii en nemli, en deerli ve en yararl
bilgilerden birisidir. Bahusus, Hz. Peygamber (s.a.v), bir duasnda yle buyur-
mutur: "Ya Rabbi! Ben, kendini isimlendirdiin veya kitabnda indirdiin veya
kullarndan herhangi birisine bildirdiin veya gaybmm ilminde kendine ayrdn
btn isimler hrmetine senden isterim/'
Hz. Peygamberin bu hadisinden u sonu kar: Hakkn en yce ve kendisine en
yakn isimleriyle dua etmek, dua sahibi iin daha yararldr. Byle bir isim ile dua
etmek, duaya icabetin ve amaca ulamann sebeplerim pekitirir. Hakka nispet
edilmeye en mstahak isim, O'na delleti daha kmil ve her hangi bir ortaklk
olmakszn o isimden anlalan mnnn yeknesak olduu isimdir.
htiya olduu halde byle bir isim bulunmayp, Hz. Pey-gamber'in duasnn
mefhmundan da byle bir ismin Haktan zuhur etmedii anlaldna gre,
byle bir isim, ya imknsz bir eydir veya o, Hakkn gayb ilminde kendisine
ayrd isimlerden birisidir.
Nitekim Hz. Peygamber, duasnda byle isimlerin varlndan bahsetmitir.
ayet, herhangi bir yaratlm byle bir ismi elde etmi olsayd, kukusuz o, Hz.
Peygamber iin gerekleirdi; nk o, Allah'a gre yaratklarn en keremlisi,
onun feyzini kabul ve telakki etmede istidad en kmil olandr.
Bundan dolay, kendisinden nceki ve sonraki varlklarn ilmi Hz. Peygambere
bah edilmitir.
Byle bir ismin, mtereklik vehmi veren veya okluk ve taaddt anlam ifde
eden baka bir anlam tamadan, Zt'a tam olarak dellet ettii iin, isimlerin
en deerlisi, en ereflisi ve en mili olduu ortaya kmtr. ayet bu isim, Hz.
Peygamber tarafndan bilinmi olsayd, duasnda yle demeye ihtiya duy-
mazd: "Veya kullarndan herhangi birisine rettiin veya gayb ilminde
kendine ayrdn ismin ile."
nk, Hakka gtren ve ona sevk eden eylerin en stnn elde eden kimse,
zellikle icmal ve mphemdik yoluyla, baka bir ey ile Hakka tevessl etmekten
mstanidir; nk bu sm, dier btn isimlerden stndr.
Uz. Peygamber, ihtiyat niyetiyle, duasnda zikredilen taksimi kullanp, daha
doru ve yarar olan benimseyince, byle bir ismin kendisi tarafndan
bilinmemi olduu ortaya kmtr.
yle bir itiraz yneltilebilir: Allah'n baz kullarn grdk ve baz kimselerden iittik
ki: Onlar, Hakkn bir veya birden fazla isimlerini bilirler ve bu isimlerle pek ok
eyde tasarruf ederler. Bu insanlar, kendilerini ilgilendiren konularda Hakka bu
isimlerle dua ederler, dua ettikleri eylere Hakkn karlk vermesi de gecikmez.
Bu durum, Ehlullah'u muhakkikleri arasnda sahh ve yaygndr. Bu kabilden
olarak, Bel'ain'n Hz. Musa ve kavmine bir isim ile beddua etmesini zikredebiliriz.
Bylece onlar, Allah'n diledii mddet yaadktan sonra lde lmlerdir; bu
bilgiyi, "Onlara kendisine yetlerimizi verdiimiz kimsenin haberini oku" (Araf,
175) yetini yorumlarken baz mfessirler zikretmitir. Geri Bel'am, Allah
telamn da bildirdii gibi, asilerdendir, bununla birlikte Hz. Musa ve kavmine
yapt bedduas, o ismin zelliinden dolay geerli olmutur.
Bu itiraza yle cevap verebiliriz: Biz, Hakkn bir veya birden fazla isminin
bulunup, Hakkn bunlar kendisine bildirdii ve tantt kimselerin bu isimlerle
varlkta tasarruf sahibi olabileceklerini imknsz grmyoruz. Aksine biz de, bunu
biliyoruz ve buna inanyoruz. Biz, ismin hkmnn nfuzunun umumi J
olabileceini ve sfat veya fiil gibi vb. baka herhangi bir anlam ^ tamadan
sadece Hakkn Ztma tam mutabakat la dellet edebileceini imknsz
gryoruz. Sizin iddianz, bizim ifde ettiimizi ortadan kaldrmaz, bu bilinmelidir.
Bizim bu itiraza verebileceimiz dier bir cevap da udur: Bu isim ile Haktan bize
ulaan bilgilendirmenin vastasz olmas kesinlikle mmkn deildir; biz bunu, ser
ve zevki dille aklayp, ortaya koyacaz:
Bunun er' dille delili, Allah Teala'nm u yetidir: "Hibir kul yoktur ki, Allah onunla
ya vahiy veya perde olmakszn konumu olsun." (ura, 51).
Allah'n ztma tam olarak dellet edebilecek her hangi bir ismin
olamayacann "zevk" diliyle delili ise, udur: Hitabm kendisine bal olduu
eyin en az bile, bir perdedir. Bu perde, hitap eden/muhatb ve
edilen/muhtab arasnda gerekleen "hitap" nisbetidir. Hitap, tecellnin hkm
ve artlarndandr, tecell ise, sadece belirli bir mazhrda olabilir. Tecellnin
hkmleri, mazhrlara ve mazhrlarm hallerine tabidir. nk daha nce de
akladmz gibi, Hakkn tecellsi ve hitab bir olsa bile, ulat ve urad
tecellghm hkmyle boyanr. Muhatap, zel bir istidat, mertebe, rhnilik, hal,
suret, mevtm gibi eitli eylerle snrldr; binaenaleyh btn bu zikrettiimiz
eylerin Haktan vrid olan tecellde bir eseri bulunur.
O halde, bize vrid olan/gelen ve bize ulaan ey, bulunduu hal zere kalmaz
ve bizim de onu, o halde iken idrk etmemiz sahh deildir; biz, bize gelen eyi,
kendimize gre idrk ederiz.
Ayrca, bu hitabn alc/kabil ve kabilin nispetleri asndan -sahh ve sabit
olduu gibi- herhangi bir deiime uramadn farz edebiliriz. Fakat bu
durumda bile hitabm, sadece hitap zelliiyle bir veya iki muhataba tahsis
edilmi olmas, kendisini zerinde bulunduu mutlaklk ve Hakkn kendisi iin
iktiz et tii tam mcerretlik halinden kartrd.
Emrin, dikkat ekilen kayt hkmlerinden ayrlm olmas nasl mmkn olabilir
ki? Durum bu ekilde olunca, hibir mutabakat meydana gelemez; nk eitli
itibar ve kaytlar ile mukayyet olan ey, her trl na't, sfat , hkm, kayt, itibar
ve benzeri eylerden mnezzeh olan Mutlak ve Mcerred'e mutabk olamaz.
Eer birisi, bu ismin hitap ve tecellnin birlii asndan mahede yoluyla
bilinebileceini iddia ederse, ona yle cevap veririz: Kmil ve sahh zevk, unu
ifde etmitir: Hakk mahede, fenay gerektirir. Bu fenann ardndan
mahede sahibi, idrk ettii eyi izah edebilecei bir imkna/eser sahip
deildir.
Kmil tahkikte u vardr: Bir kimse, Hakk mahede ettiinde, o, kendisinden
Haktan bulunan eyi mahede etmitir. Haktan o kimsede bulunan ey ise, o
kiinin ilimde taayyn eden ayn- sbite'sinin birliiyle kabul ettii Hakkn "gayb"
tecellsinden ibarettir. Bu ayn- sabite ile o, herhangi bir vasta olmakszn zel br
adan bakasndan farkllar; bylelikle o kii, bundan sonra isim ve sfat lara ait
mazhrlar vastasyla zahir olan tecellleri bununla kabule istidat kazanr.
Bylelikle sflerin "Allah' ancak Allah bilir" ifadeleriyle, bizim "Herhangi bir eyin
kendisine zt bir ey ile idrk edilmesi mmkn deildir" ifdemiz, bir de arifin
Allah' zevk ve mahede marifetiyle bilmi olduuna dair iddiasn birletirmek
mmkn olur.
Kurb-i feraiz ve kurb- nevafil'in srrn bilen ve bu noktadaki aklamalarmz bilen
kimse, iaret ettiimiz eyin farkna varr.
Her halkarda biz, istidadmz, mertebelerimiz, hallerimiz vb. asndan
smrhyzdr. Binaenaleyh biz, ancak bizim gibi snrl eyleri ve de daha nce
zikredildii gibi ancak kendimize gre kabul edebiliriz. Bize vrid olan/gelen
tecelller, ister zta ait, ister isimlere ve isterse de sfat lara ait tecelller olsun, zikre-
dilen kayt hkmlerinden hali deillerdir.
Daha nce belirttiimiz ifdelerimizi derleyip, bu eserde datlm nkteleri
aklnda canlandrarak bir araya getirirsen, daha fazla aklama v e beyana
gerek kalmaz; nk, bu ve benzeri nemli srlarn kartlabilecei lde
aklamalarda bulunduk.
Sonra yle deriz: Bu grmz akl delil ile yle ortaya koyabiliriz: smin vad'
edilmesinden ama, zikredilmesiyle msenmy a/isimlendirilen iaret etmektir.
Buna gre, Allah'n ztna gre bir ismi olsayd, bu isimden ama msemmy
belirt mek iin o ismin bakasyla birlikte zikredilmesi olurdu. Hi kimsenin, Hakkn
ztn bilemeyeceinde ittifak edildiine gre, bu hakkat iin byle bir ismin
vad' edilmesinde hi bir fayda kalmazd; bylece, bu eit bir ismin
bulunmad sabit olmutur.
Ayrca, vad' edilmi bir isme, his ile idrk olunan, vehimde tasavvur edilen ve
aklda zabt edilebilen bir ey iin ihtiya duyulur. Bylece bu ey, vad edilmi
bu isim ile, kendi zel ztnn farkna varr. Hakkn, hislerle idrki imknsz olduu
gibi, vehimlerde tasavvuru ve akl kuvvetiyle zabt edilmesi de imknszdr;
binaenaleyh Hak iin, zel bir ismin konulmas imknszdr.
Mmkn sadece, Hlk, Bari, Muhsin vb. gibi Hakkn sfat larna dellet eden
lafzlar zikredebilir.
Sonra yle deriz: Hak iin zel bir ismin vad' edilmesinin amac, bu
"msemm"nm tr veya cinsi itibaryla veya herhangi bir zellii asndan
kendisine ortak olan eyden ayrt edilmesidir. Hak ise, bir cins veya tr altna
girmekten veya birisinin ona ortak olmasndan mnezzehtir; bu nedenle Hakka
dair zel/alem bir isim vad' etmek, imknszdr.
Alem isim, bilinen bir ey iin vad' edilebilir. Halk ise, Hakk zt asndan bilemez;
bu durumda Hak iin alem bir ismin vad edilmesi, imknsz olur.
Ayrca, lafzlar, varlklardaki/a'yn eylere deil, zihinlerde somutlaan eylere
dellet ederler. Bunun iin, "lafzlar mnlara dellet eder" denilmitir. Mnlar
ise, ifde sahibinin kastettii eylerden ibarettir, bunlar ise, zihn durumlardr.
Buna gre lafzn mnya delleti yledir: Uzaktan bir cisim grlp, onun ta
olduu zannedildiinde "o tatr" denilir. Cisme yaklap hareket ettii
grldnde ise, "o kutur" denilir. Daha fazla yaklaldnda ise, "insandr"
denilir. Binaenaleyh tasav vurlarn farkllndan dolay isimlerin farkllamas,
lafzlarn medlulnn haric varlklar deil, zihni suretler olduuna dellet eder.
Zikrettiimiz eyi teyit eden bir husus da udur: Eer lafz, haric varla dellet
etse idi, bir insan "alem kadimdir" ve bir bakas ise "alem hadistir" dedii vakit,
alemin ayn anda hem kadim ve hem de hadis olmas gerekirdi. Fakat biz,
lafzlar zihni mnlara dellet eder dediimizde, bu iki ifde, bu iki insann zihni
tasavvurlarna gre kendilerinden meydana gelmi iki hkme dellet eder;
bylece arada bir eliki kalmaz.
Lafzlarn medlulnn, haric varlklar deil de, zihinlerde bulunan eyler olduu
belli olmutur. Zihinlerde bulunan eyler ise, somut, snrl ve dier zihni somut
nesnelerden ayrlm eylerdir. Hak ise, zt asndan zihn, akl ve haric btn
somutlamalardan ve tasavvurlardan mnezzehtir. Hai byle iken, bu durumda
nasl olur da, cz' terkib ile bir araya gelmi basit lafzlar, vad' bir hkmn veya
vad' veya stlah bir kayt ile snrlanm bir mefhmun ortakl olmadan, tam
mutabakatla Hakkn mutlak Ztna dellet edebilsin?
Bunun imknsz olduu, son derece aktr.
Aklamak istediimiz eyi "zevk" ve "akl" lisan ile ortaya koyduktan sonra, bu
isimle ilgili dil hkmnn gerektirdii eyleri zikredip, bu konuyu
tamamlayacaz. Bylece, zevki hkm ile Arapa'daki dil-stilh bilgisi
arasnda kitabn banda art kotuum uzlatrma ve uyum gerekle sebilsin.
Baarya erdiren Allah'tr.
Baz Arapa alimleri, "Allah" isminin yedi zellie sahip olduunu, bu zelliklerin
baka isimlerde bulunmadn ileri srmlerdir:
Bunlarn birincisi udur: Hakkn btn isimleri bu isme nis-bet edilirken, o, bu
isimlerden hibirisine nispet edilmez. Bilginler, bu konuda u yetten delil
getirmilerdir: "En gzel isimler Allah iindir, o isimlerle O'na dua ediniz." (Araf,
180) Bylece btn isimler, "Allah" ismine nisbet edilmi, bu ismin nemine dikkat
ekmek iin baka bir isme nispet edilmemilerdir.
Bu zelliklerden birisi de, dier isimlerden farkl olarak, yaratklarndan hibir
kimsenin bu isim ile isimlendirilmemesidir. Bu konuda da "O'nn bir benzerini bilir
misiniz" (Meryem, 65) , yetinden delil getirmilerdir. Bu yetin anlam, Allah'tan
baka "Allah" ismiyle isimlenmi herhangi bir ey bilir misiniz, demektir.
Bir dier zellik ise, udur: Dilciler, bu ismin bandaki nida edatn "Ya/Ey"y
hazfedip, eddeli mim olarak ismin sonuna ilave etmiler ve "Ailahumme/Ey
Allah'm" demilerdir; bu ismin dndaki hibir isimde byle bir ey yaplmamtr.
Bir dier zellik ise, udur: Onlar, hemzenin yerine Elif ve Lam' koymulardr; bu,
baka isimlerde yaplmamtr.
Bir dier zellik de udur: Dilciler, "Ya-Allah" deyip, hemzeyi okumazlar. Bu, baka
bir isimde yaplmamtr. Bylece, nida edat olan "Ya" ile Elif ve Lam'
birletirmilerdir. Bunu, aadaki msrada olduu gibi iirin zorunluluu
olmadka, baka bir eyde yapmamlardr:
Senden dolay ey sevgilim/Ya'ileti, kalbim heyecanlanr Ve sen bana kar
sevgide cimrisin
Ferr ise, yle bir iir okumutur:
O ve simlendirdii kimse mbarektir: Senin smin zere: Allahmme Ya-liahl Bir
baka air ise, yle demitir:
Ey firar etmi iki veletjYa-l-uleman, Ki siz bana ktlk giydirdiniz
Bu ismin zelliklerinden birisi de, ona yeminde zel bir harf eklemeleridir. Bu ek,
"Tallahi yapmayacam" ve "Yemin olsun ki, kesinlikle yapmayacam" derken,
"Ta" harfini bu ismin bana getirmeleridir.
Bu yedi zellik ile, "Allah" kelimesinin harflerinden bahs ederken deindiimiz,
yedili hkm hatrlaynz! Bundan, ilk ferdiyete ve ona tabi drtlemeye, sonra
ncelii olan ikilie, kendisinden sonra gelen ve ona bitien beli hkme terakki
edersin. Hakikatler arasndaki ahenge ve ortaya kan/zuhr czlerin, btn
haldeki kll asllarna tabi olularn dn! Bu durumda deerli, eitli bilgi
kaplar sana alr. 137[137]
Lafza-i Cell'in tikak/Kkeni
Bu yce ismin kklerinden birisi, birisi "Elihe" filidir: "elihe er-racul ile'r-raci-
ye'lehu, ilahen", yani adam, adama snd. "Fe-alehehu" Yani, o da, onu gven
altna ald ve emin kld.
kinci kk ise, "Velihe-yulehu"'dan alnmtr. Bu kelimenin asl, "Vellahu"dur.
Burada "Vav" harfi, "hemze" ile deimitir;
nitekim ayn durum, "vesad-isad", "veah-iah" kelimelerinde de sz konusudur.
"Veleh", iddetli muhabbet demektir. Aslnda, "me'lh" denilmesi gerekirdi, fakat
Araplar, alem isim olmas iin yapma muhalefet edip, "ilah" demilerdir.
Nitekim hesap edilen ve yazlan eye de, "hesap" ve "kitap" demilerdir.
Bu ismin baka bir kk ise, bir ey perdelendii vakit sylenen "Lahe-yeluhu"';
veya bir ey ortadan kalktnda sylenen, "Lahe-yelih" kelimeleridir.
Bu ismin baka bir kk ise, bir yere ikamet edildiinde kullanlan "eliht bi'1-
mekan/mekana yerletim"den gelir.
Bir dieri ise, "ilhyef'ten tremi olmasdr; ilhyet, yarat maya kadir olmak
demektir.
Bu ismin itikak hakkndaki dier grle ilgili olarak Dilciler, unu ileri srmlerdir:
"Allah" deyiimizdeki asl, gaipten kinaye olan "He" harfidir. yle ki: Onlar,
akllarnda bir mevcut ispat etmiler ve ona kinaye harfi olan "He" ile iaret
etmilerdir. Bunun ardndan da, o varln eyann yaratcs ve mliki olduunu
rendikten sonra, bu harfe mlkiyet "Lam"'m eklemilerdir. Bylece "Lehu"ya
dnmtr. Bunun ardndan ise, tazim niyetiyle bu kelimeye "Elif" ve "Lam"'
ilave etmiler, bylelikle bu anlam pekitirmilerdir. Bylece kelime, btn bu
tasarruflardan sonra, "Allah" szmzdeki ekline dnmtr.
Bir dier gr udur: nsann, bir eyde ap kald ve ona ulaamadmdaki
durumu, "Ye'lehu" diye ifde edilir. "Veleh", akln gitmesidir.
Bu ismin baka bir kk ise, deve yavrusunun annesine dknln ifde
etmek iin kullanlan "velihe el-faslu"dur. Bunun anlam, kullarn btn hallerde
Allah'a yalvarrken istekli ve tutkulu olmalar demektir.
Bir dier gr ise, bu lafzn abede-ya'bedu-ibadeeten kelimesinde olduu gibi,
elihe-ye'lehu-ilhun'dan tretilmesidir. bn-i Abbas (r.a) "Seni ve ilhn terk eder"
yetindeki "ilh" kelimesini "ibdet" diye yorumlamtr.
u da ileri srlmtr: Bu ismin asl, "ilh"tr, sonra "Elif"' ve "Lam" ilave edilmi, "el-
ilh" haline gelmitir. Bunun ardndan ise, harekesi kendisinden nce sakin olan
"Lam" harfinde bulunmas itibaryla "Hemze" tahfif edilip, hazf edilmi, bylece
kelime, "Ellah" haline gelmitir. Sonra arz hareke, lzm harekenin yerini alm,
bylece birinci lam harekesi sakin olduktan sonra ikincisinde idam edilmitir.
Bunun ardndan kelime "Allah" diye ifde edilmitir.
Bylelikle, bu cami' isme dair izahatmz, zevk, nazar aratrma ve dildeki
kullanm asndan aklam olduk. 138[138]
smin Mnlarnn Zahir Ve Btn Uyumu
Bu ismin itikak vecihlerini ve bunlarn mnlarn dnp, bir ksmnn

dierlerine dahil olmas ynnden bu kklerdeki tekrarlar ortadan kaldrrsan,
bu ismin mnlar arasndaki mutabakatn, hem zahir ve hem de kendisine
mensup btn srlar asndan olduunu renirsin. Bu isme, mensup btn srlar
daha nce ifde etmitik. Eer sz uzatmaya neden olmasyd, bunlar sana
belirtirdim, fakat zikredilen eyler, akl ve basret sahibi iin yeterlidir.
Daha nce akladmz zere, alemin Hakka zt asndan istinad sahih
deildir. Alem, ilh oluu nisbetinin makliyeti asndan Hakka istinat edebilir.
Hakkn ilh olarak taakkulu ise, zt zerine zait bir itibardr ve alemin Hakka,
Hakkn aleme taalluku, sadece bu isimle sahh olabilir. Hal byle iken, btn
isimlerin, mertebelerin ve nisbetlerin mercii, zikredilen her eyi ieren bu tek
nisbet olmutur. nk bu nispet, Hakka istinat eden ve izafe edilen btn
hkmlerin, isimlerin, vasflarn, na'tlann ve nisbetlerin asldr.
Bunu anla, Allah mriddir. 139[139]
Rab
Hamdn srrn, mertebelerini, ksmlarn ve bu srede hamdn kendisine izafe

edildii "Allah" isminin srrn akladktan sonra, imdi de bu ismin ardndan gelen
"Rab" isminin srrn aklayacaz:
Bu isim, ancak izfeli olarak vrid olur ve dnlr. Bu ismin, lgat -stlh adan
be hkm vardr, bunlar da be sfat gerekli klarlar.
Bu isinin hkmleri unlardr: Sebat, siydet/efendilik, salah/iyilik, mlk ve terbiye.
nk Rab, slah edici/Muslih, Efendi, Mlik, Sabit olan ve terbiye
edendir/Mrebbi. 140[140]
Allah Teala'nn Islah Etmesi
Rabbn slah edici/muslih olmasnn srr udur: Mmknlerin mhiyetleri icab ve

kendiliklerinde varla mensup olmalar, varl kabul edip, onun ile zuhur
etmeleri, varl kabul et meyip, zuhur etmeme ynnden "imkn"
mertebelerinde kalmalarndan ncelikli deildir. Binaenaleyh Hakkn, onlarn
yaratl ynn "imkn" perdelerinde kalmalarna tercih etmesi; hayr varlkta,
er ise yoklukta bulunmakla birlikte, Hakkn srf yaratma asndan kuluna
nimetini arttrmasnn saysz bir nimet olmas; hi kimsenin, tam salk gibi bu
nimetin en kk bir blmnn krn eda edememesi, Hakkn kulu hakknda
en yararl, en uygun ve en iyi olan gzettiinin delilidir. 141[141]
Efendilik Hkm
"Siydet/efendilik" hkm, bakasnn varlk kazanmada ona muhta olmas ve

kendisinin ise varlk kazanmada bakasndan mstani kal asndan Hak iin
sabit bir zelliktir. nk varln kayna ve hakikati, kendisidir. Gma/mstani-
lik, gerekte izaf-selb bir hakikattir ve mstani kimsenin, mstani olduu
hususta bakasna muhta olmayna dellet eder. Bazen bu, bir, bazen ise
birden fazla durum olabilir; bununla birlikte mstaniliin mutlak olarak
hkmnn zuhuru imknszdr. Nitekim hamd ve dier hakikatlerin srrn aklar-
ken buna iaret etmitik.
Gma'nm/mstanilik drt mertebesi vardr: Zahir mertebe: Bu mertebenin
birinci hkmnn mahalli, dnya alemidir, maddesi de dnya metaldir.
Btn mertebe: Bu mertebe iki ksma ayrlr: Birincisi, faydas dnya alemini
amayan mertebedir. Bu mertebe, "baba/etken" ve temkin sahibi nefislerden
olgunlar iin gerekleen "nefs" mstaniliktir. Bu kimseler, isimlerin, harflerin,
btn tevecchlerin srlan ile ve kimya/simya, teshir ilimleri sayesinde varlklarda
tasarruf ederler.

kinci ksm ise, faydas herhangi bir mertebe veya sadece bir hal ile snrl
olmayan ksmdr. Buna rnek olarak, Allah'a gvenip, O'na tevekkl edenlerin
ve tasarrufu terk etseler bile varlklarda tasarrufa kadir olanlarn hallerini
verebiliriz. Bu insanlar, Allah'n katmdakini tercih edip, O'na kar olan
edeplerinin gerei kadir olduklar halde tasarrufu terk ederler.
Bir ksm ise, btn bu zikredilen ksmlar birletiren ms-tanilik mertebesidir.
"Fakr/ihtiya"in mertebeleri, zikredilen bu mertebelerin mukabilidir. Binaenaleyh,
herhangi bir mstanilik mertebesinde taakkul edilen herhangi bir
adem/yokluk "nisbet", fak-nn mertebelerinden birisidir. Mutlaklk ise, daha nce
belirtildii zere, imknszdr. Kuatc/cami mstaniliin mukabili olan kuatc
"fakr" ise, sadece "insn- kmil" iin mmkndr. 142[142]
Sebat Hkm
Sebat hkm, Rab ismine mahss be hkmden ncs-dr. Buna gre

sebat, zt ve kendisi iin sabit olan durumlar/emirler ile kendi dndaki
eylerden farkllamas asndan, her vecih ve hal zere, her mertebede
ortaksz olarak Hak-km sebatdr. Bunlar, daha nce temyiz mertebelerinde
zetle zikretmitim, tekrara ihtiya yoktur; onlara vakf olan kimse, iaret ettiim
eyin srrn bilir. 143[143]
Mliklik Hkm
Mlikik hkmnn Rab ismine mahss olmas ise, Hakkn varl/alemi ilim, varlk-
ve kudret olarak ihatas etmesi v e alemin irdesinin de, ilh irdeye tabi olmas
asndan alemde tezahr etmektedir. Nitekim Hak, bunu bildirmi, izhr etmi
ve retmitir.
Binaenaleyh Hak, diledii eyi, diledii ekilde, diledii zaman, diledii ey ile ve
diledii eyde ebed olarak yapmaktadr. 144[144]
Terbiye Hkm
Terbiye hkm ise, varlnn devam etmesi ve baki kalmas iin Haktan btn
mmkn varlklar iin hasl olan imdada mahsstur. nk mmkn iin varlk
zat deil de, mste-fad/kazanlm olduu iin, bekas baml olduu eyin
yardmna muhta olmutur. Aksi halde, imkn zelliine ait "adem/yokluk"
hkm, var oluunun ardndan gelen ikinci anda kendisini talep eder ve o da
bunu kabul eder (yok olur.) u halde kendisini srekli klmakla gerekleen
varln yokluuna tercih hkmnn sreklilii ve artlar, varlnda kendisinden
mstani kalamayaca eylerdendir. 145[145]
Bu Hkmlerin Levazm

Bu hkmlerin levazm olan be zellik ise unlardr: Seb-tn mukabili
"telvin/geveklik"; siydetin/efendilik mukabili "ubudiyet"; slahn, yaratmann ve
baki klmann mukabili "yok etme/i'dam ve helak"; mlikik nisbetinin mukabili
"memlk-lk/klelik"; terbiyenin mukabili ise, "terbiyeyi ve onun hkmyle zuhuru
kabul etmemek."
Bunlarn bir ksm, bir ksmma dahildir. Bu balamda telvin, sebatta mndemitir;
nk telvin, bakalamadan ibarettir. Bakalama hkm, bakalama ve
bakalaan eyin kendisi iin sabittir. Mahv/silinmek, ispatta sabittir; ayn ekilde
mah-volan da, bu zelliiyle ve bu hkm dolaysyla kendisinden farkl
eylerden ayrlmas ynyle mahveden iin sabittir. u halde sebat hkm, her
eyi kuatr: nk herhangi bir eyin li-zatihi iktiz ettii bir hkm, o ey iin
sabit olduu gibi, bu hkmn sadece kendisine ait olmas veya bakasnn bu
zellikte ona ortak olmas da sabittir.
Ubudiyetin siydette mndemi olmas, udur: Ubudiyet, "fakr/ihtiya" ve
"infial/edilgenlik" nispetleri arasndaki birletirici bir "nispef'ten ibarettir. Birbirine
baml iki eyden birisinin bilinmesi ve zuhuru dierine bal olduu iin, bun -
lardan birisinin dierinden mstani olamayaca bilinmi olunur.
te bu, '"ihtiya" ynnden bu iin srrdr.
Ubudiyetin efendilie/siydet dahil olmasnn infial/edilgenlik ynnden srr ise,
udur: Sahh zevk ve kmil keif, herhangi bir ey mteessir olmadan messir
olamayacan bildirmitir. Buna gre, infial hkm, ncelikle failde zuhur
etmitir; sonra bu hkm, failden failin eserinin ve fiilinin zuhur mahalli olan eye
sirayet eder.
Mlikik ve memlklk ise, fiil ve infial mertebelerinde mndemitir. nk
mlkiyetin ruhu, herhangi bir kayt, zorlama ve hal olmakszn, herhangi bir hale
bal olmadan ve herhangi bir ite bal kalmadan kudret ve tasarruf sahibi
olmaktr; bunun srrn ise, daha nce belirtmitik. 146[146]
Terbiye Srr
Terbiye, klli bir hakikattir. Bu hakikat, vcd tedbirin/varln idaresi ve rabban-

kevn hkme dair srlarn byk ksmm ierir. Terbiye, baz alardan, daha nce
zikredilen eylerde mndemi olsa bile, eitli alardan da farkllk gsterir.
Bunlardan birisi udur: bka/bki klmak, bazen bekas istenilen eye bekaya
mni eylerin hkim olmasn veya varln ortadan kaldracak veya hkmn
gizleyecek veya zayflatacak ekilde ona egemen olmasn engellemekle
gerekleirken, bazen de yok olmay/fena gerekli klan zelliin zddyla yardm
etmek suretiyle gerekleir. Her halkarda ben, terbiyenin srrn aklayacam
ve bu konuyla ilgili rabban v e kevn srlar mcmel olarak bu aklamama dahil
edeceim; bu srlar, son derece faydal ve nemli srlardr.
Allah, hdidir.
yle derim: Terbiye, hayt ve beknm kendisine bal olduu gdalara
mahsstur. Gda, varlk suretinin ve onunla kaim olan haytn ayakta kalmasnn
bal olduu bir eydir. Gda, zahir ve btn ksmlara ayrlr:
Mutlak vcd surete has olan gda, varlklar/a'yn ve onlarn hkmleridir; zahir
adan somutlaan suretin gdas ise, zahir suretinin kendisinden meydana
geldii/terkip eye benzer.
Btn asndan varln gdas ise, bu hakikatin sadece kendisiyle bilinip, ztnn
veya hkmnn de ancak kendisiyle zuhur edebildii eydir. Bu iki asln dnda
kalan gdalar ise, bunlara tabi ve bunlarn ferleridir.
Mutlak vcd surete nispetle herhangi bir kevn suret, uzuvlar gibidir. Bunlardan
her birisinin, ruhlar mertebesinden herhangi bir rhn mertebeyle irtibat vardr.
Her ruh da, isimlerden herhangi bir ilh hakikate istinat eder. Hakikatlerin, farkl
nispetleri vardr: bunlar/ruhlarda farkl kuvvetler meydana getirirler. Bunun srr
ve eseri, ulv ve dier ruhlarn mazhr-larmda hareketler, teekkller, manev-
rhn ve felek-kevkeb ve dier ekiJlerdeki karmlar vastasyla zuhur ederler.
Btn bunlarn arasnda ise, bir adan bir "tenasp", bir adan ise "it -
me/tenafr" bulunmaktadr.
"Rab" isminin btn bunlardaki her vakitte saltanatnn ve hkmnn mahalli, o
eylerde zuhur, mnsebet ve kuvvet asndan en baskn olan zelliktir. Beer
surette de durum byledir; u anlamda ki: insann her bir uzvunun bir kuvveti
vardr, her bir kuvvetin de, rhn, esmai, suri ve maddi olan kevn bir hakikat ile
irtibat vardr. Btn bunlardan alan kuvvet, dier uzuvlarn hepsine verir, her bir
ferd, dier bir ferde mnasiptir. Nispetler, rekaik/srlar, izafetler, bunlarn
arasnda meydana gelir ve hkmleri ortaya kar.
te, mutlak vcd suretin, gayb hakikatler karsndaki durumu da byledir.
Gayb hakikatler, bu genel-zhir kevn suretin kendilerine mutabk olduu
hakikat lerden ibarettir.
nsan, btn varlk suretlerinden eitli alardan ayrlr. Bunlarn birisi, insann
dndaki btn varlklarn, belirli bir mertebe asndan ve zel bir tarz zere zel
bir gdasnn olmasdr. O varlk, bu gday aamaz ve bundan baka bir gdayla
beslenemez. nsan ise, cemiyeti/her eyi iermesi ve mutlakh-yla, btn gda
trlerini aabilir; bu zellik, sureti asndan insana mahsstur. Btn ve mns
asndan insann gdas ise, btn hakikatlerin hkmlerini ve isim ve nispetlerin
eserlerini kabul edip, bunlarla zahir olmas, btn bunlar izhr etmesi ve hepsiyle
vasiflanmasdr.
Bilinmelidir ki: Gda, farkl tr ve eitleriyle, beka sfat nn mazhndr. Beka, "el-
Kayyum" isminin koruyucularndan birisidir. Herhangi bir ey, kendisine zt bir
eyle ztlk ynnden beslenemez. Gdalanmadan kast, ez-Zhir isminin ve
hkmlerinin srekliliini ve Vcddan ibaret olan "en-Nur" isminin te-cellsiyle
ayn- cem makamnda tafsil srrn talep etmekten ibarettir; gdadan uzaklamak
ise, tecelllerin Zt'a ait gayb mertebesinden ibaret olan kendi asllarna
dnmesine iarettir. Tecelllerin asllarna dnmesi, tecell ettikleri kimsenin
hkmlerinin kisvelerinden soyutlanp, ondaki hkmlerinin nihayete erme-
sinden sonradr. Bu asla, "Ben bilinmez bir hazine idim", "Allan var idi ve onunla
birlikte baka bir ey yoktu" hdisleriyle ve Allah, alemlerden mstanidir"
yetiyle iaret edilmitir.
Daha nce bu konuda, yeterli lde ikzlarmz olmutu.
u halde ez-Zhir ismi, kendisine has itidal makamndan el-Btn isminin
hkmyle boyanmasn gerekli klacak ekilde meyletmeye yneldiinde, el-
Btn ismi kuvvetini ve zat ms-taniliini izhr eder. El-Btm isminin ez-Zhir
isminin hkmyle boyanmasmm/insiba nedeni, ez-Zhir isminin vaktin ve
gayenin sahibi olmasdr.
El-Btm ismi, mstanilik nispetiyle ve mnezzehliiyle, herhangi bir mertebeyi
tercih derecesine ulatnda ise, ez-Zhir, el-Btm'm bilinmesinin kendisine
bal olu srrn ve ez-Z-hir'in el-Btn iin matlup olmasn ve ez-Zhir'in ise
mstani olu srrn izhr eder; u halde bu iki mertebe arasnda birbirini ekme
ve itime/mczebe ve mukaraa, daima sregelir.
Haddin koruyucusu, yani insn- kmil, bu iki mertebe arasnda bir berzah,
bunlar cem edendir. nsn- kmil, Eryen kubbesinde/ kubbe-i Eryen147[147]
olduu halde elinde mizan, daima mizann hakikatine bakmaktadr; miznm
hakikat i, itidal makam ve dairenin orta noktasdr.
Bylece insn- kmil, bir beki, koruyucu, ahadiyet -i cem zelliiyle farkllk
suretinin hafz, izhr edici, dzenleyici ve ayrt edici olarak grlr. nsn- kmil,
asl'm suretiyle teselli bularak ve mcerret btm-gayb hakikatler ile zhir-
mrekkep suri maddeler arasnda mtenasip bir uyum salama midiyle,
Rabbinden, kendisini bir gn doyurup, bir gn a brakmasn talep eder. nk
ismet/koruma, manev, ruhan, basit ve mrekkep suretlere nispetle de tabii
olmak zere farkl itidal mertebelerine gre itidalin gereklerinden ve
hkmlerinden birisidir. t idalin zdd ise, kendisini yoklua, bozulmaya,
sapmaya, dalmaya ve eytan hkmlerin ortaya kmasna neden olur. Artk,
zikredilen eyleri dn! Bunlar, her mertebede, belirli her surete, zahir ve btn
her uzuvda, rhn veya tabi her durumda kll ve umumi olarak zikrettim.
Bunlar dnrsen, ok nemli, deerli ve yce srlara muttali olursun. 148[148]
Ruhun Ve Bedenin Gdas
Sonra bilinmelidir ki: Her sur miza, kendisine mahss ve mnasip bir itidale tahsis
klnmtr. Bu itidalin korumasyla bu mizacn sahhlii korunmu olur ve sahibinin
bekas devam eder, beden kuvvetlerin hkmleri bu mizata zuhur eder. Be-
denlerin hkmleri, bu mizata, uygun tarz ve ifrat ve tefrit ynleri arasndaki
karmla gerekleen uygun mizan ile zuhur eder. Bylelikle bedenin btn
kuvvetleri, kendi fiil trlerinde tasarruf imkn elde ederler; bunun yan sra idrk
aralar da, kendi mertebelerine gre idrk ettikleri eylere taalluk imkn elde
ederler.
Ayn ekilde, insan ruhunun da kuvvetleri, sfat lar ve ihtilaflar vardr; bunlarn
arasnda rhn ve manev bir karm, bu karmdan da "manev" bir
yaratl/ne'et meydana gelir. Bu mizacn, kendine has bir itidali vardr. Bu
147 [147]
Abdlkadir Ata, bu ifde hakknda yle demektedir: "Bu, bn'1-Ara-b'nin eserlerinde de yer alan bir remizdir. Bunun herhangi bir
anlamn renemedim. Belki de bu, bn'l-Arabi'nin Mevakiu'n-nucm ve Anka-i Murib isimli eserlerinde ska kulland remizlerden
birrisidir."
bn'l-Arab'nin terimleri zerinde en geni almay yapm olan Suad el-Hakim ise, bu terimi yle aklamaktadr: "Kubbe-i Eryen: b-n'1-
Arab'nin metinlerinde Kubbe-i Eryen veya Erin terimi hakknda gr ayrlklar olmutur. bn'l-Arab, bu terim ile iki eye iaret et-
mektedir: Bunlardan birincisi, yeryzndeki bir noktadr. Burada, iki kutup ortadan kalkar ve gece gndzden, gndz geceden ayrt edil-
mez. kincisi ise, gene! anlamda eyadaki bir zelliktir. Eyadaki bu zellik, itidal veya itidal mahall idir. bn'l-Arab, yle demitir: "Sad
demitir ki: Alimlerden drt kii, istiva hattnn altnda Eryen kubbesinde bulumutur...." El-Fthi'l-mekkiyye, Birinci Sefer, 184.
bn'l-Arab, Istlaha t1 mda ise, Eryen hakknda u bilgiyi vermitir: "Eyadaki itidal mahalli." (istahat, 296). (bkz, Suad el-Hakim, el-Mu'-
cemu's-sufye, 517.)
Aslnda her iki tanm da birbirleriyle uyumludur. stelik bu tanmlar, Konevfnin ifadesiyle de uyumlu grnmektedirler.
itidalin korumasyla, bu yaratl/ne'et korunmu olur ve kuvvetleri, tasarrufta bu-
lunmalar mmkn olan eylerde, suri tasarrufta zikrettiimiz ekilde, tasarruf
imkn elde ederler.
u halde bu yaratl ve bunun zelliklerini, tarzlarn, gdalarn, hkmlerini idrk
etmek iin basiret gz ald vakit, grlr ki, btn yaratln hkm ve
kuvvetleri zahir yaratla sirayet etmitir. Bu sirayet, tam benzerlik/muhazat ve
idrke mni engellerin ortadan kalkmasyla, el-Btn ve ez-Zhir isimlerinin
suretlerinin o yaratla sirayet etmesidir; nk bu yaratl, iki suretin birleimi, iki
iyiliin sahibidir. O, suret zerine yaratlm olandr, insana ait zahir suret, bunun
bir parasdr. nk insann zahir sreti/beden, ez-Zhir isminin nshsdr;
beeri haller ise, kendi ayrt -i sabitesine tabi olman ve hepsinin sabit olmas
ynnden, el-Btn isminin suretinin bir nshsdr.
Ez-Zhir ve el-Btn isimleri arasnda zahir yaratla/ne'et mahss
karmn/imtiza ardndan gelen sz konusu karm ile ilh sfat lardan,
ilimlerden ve ahlaklardan meydana gelmi ve olumu bu suret, "cem ve vcd
mertebesi" ynnden Hakkn suretidir; nitekim daha nce bundan bahsetmitik.
"Cem ve vcd mertebesi" yerine, "Allah" ism-i camii asndan da diyebilirsin.
Kast edilen eyi bilmen ve ibare perdelerini aman kouluyla nasl istersen yle
syleyebilirsin.
te bu, muhakkiklerin iaret ettikleri "ikinci doum"dur. Bu ikinci doum, sermedi
bekann ve ulv makamn sahibidir. Bu doumda zevk mensuplar, eitli
mertebeler ve zellikler zerinde bulunurlar; daha sonra bunlara -Allah'n izniyle-
iaret edeceiz.
Bu makamdan, "Rab" isminin ve onun "Am"da bulunmasnn srr renilir.
Nitekim Hz. Peygamber, kendisine "Yaratklarn yaratmadan nce Rabbimiz
nerede bulunuyordu" diye sorulduunda, yle cevap vermitir: "Altnda ve
stnde hava bulunmayan Am'da idi." Ayrca bu ifdeden, gk ve ona mah-
ss srlar da renilir.
te yaranlar bunda yarsnlar; bunu renmek iin alanlar alsn.149[149]
Ariflerin Hikmeti
Sonra yle deriz: Basret gz/kalb gz, ifde ettiimiz gibi alp, basret
gznn nuru, basar/ba gz nuruyla birlesince, zikredilen yaratln btn
kuvvetleri de bu ekilde zahir neetin aralaryla birleip, bazsnn hkm,
dierlerine sirayet edince, bu halin sahibi, bu durumda shhatin
glendirilmesini ve nefsin korunmasn renir. Ayrca bu kii, her kuvveti yara-
tld eyde kullanmay renir ve o kuvvet ile o snn amaz-sfat lar birbirine
kartrmaz, mertebeler ve hkmleri birbirine kartrmaz; kendi nefsinde,
zellikle de idresinin altnda bulunan kimseler arasnda adaleti gerekletirir;
el-Hakem ve el-Adl vb. isimleriyle tahakkuk eder. Bu kii, Hz. Peygamber ve
kendisinden nceki peygamberler ve sonraki kmil vrisleri gibi, sahih keif ve
ruhan miza sahibi haline gelir.
Bu durumda, kmil kefi misller mertebesinde idrak edilmek olan eyi bu insan,
"misl" olarak kef eder; kefinin kemli, histe idrk edilmek olan eyi ise, histe
149 [149]
"Yaranlar bunda yarsnlar" yetine telmih yaplmaktadr.
idrk eder; kefinin kemli, mcerret mnlar ve rhn mertebelerde idrak
edilmek olan eyi ise, zerinde bulunduu hale gre kendi mertebesinde idrk
eder.
eyhim ve imamm, en byk mam/bn'1-Arabbana unu bildirmitir: O, bu
halle tahakkuk ettiinde, kuvvetlerinin her birisini sadece yaratlm olduu
ilerde kullanmtr; kendi kuvvetleri de, kendilerinde adaleti ikame ettii ve
onlar yaratlm olduklar ilerde kulland iin, Hak katnda ona teekkr et -
milerdir.
te bu, kemlin mhiyetini bilen kimselere gre kemlin en st mertebelerinden
birisidir.
Artk sen de, Kardeim, Allah'n izniyle kemlin mhiyetini bilenlerden ol! 150[150]
Hak'tan Perdelenenlerin Baarszl
Sonra deriz ki: Bu zevk sahibinin karsnda, kef aleminden perdeli olan kimseler
bulunmaktadr. Onlar, nefsan kuvvetlerin karartmas, baz tabi sfat larn
hkmlerinin dier sfat lar ortadan kaldrp, onlarn bu galip sfat n rengiyle
kendi zelliklerini giderecek ve ortadan kaldracak ekilde boyanmasyla
egemen hale gelmesiyle rhn mizalar zikredilen itidalden uzak kalm
kimselerdir; nitekim, tecellye mazhr olan tam tevecch ve istidat sahibine
nispetle Zt'a ait tecellden bahsederken bu meseleye iaret etmitik.
Binaenaleyh kara cahile, dpedz ahmak, zekadan olduka nasipsiz kimseye
mahsus ruhan miza, zikredilen kemlin sahibine ait ruhan mizacn mukabilinde
bulunmaktadr; bu kemlin sahibi, Hak ile iitir, Hak ile grr; ayn zamanda Hak
da onunla grr, onunla iitir. Nitekim sahh bir hadis bunu bildirmitir. 151[151]
Mizalardaki tabi itidale nispetle zikrettiimiz bu mizacn bir benzeri, tam itidale
en yakn miza olan insan mizacna nispetle madenin mizacdr.
Kmil insan ve onun hali ile zikredilen perdeli-cahil ve hali arasnda, eitli
mertebeler ve dereceler bulunmaktadr.
Buna gre, kimin mertebesi keml mertebesine daha yakn ise, onun kef, ilh
suret, Hakk bilmek gibi keml sfat larndan olan pay da, bu yaknlk ve iliki
lsne gre fazlalar.
Bu kemlin mukabili olan mertebeye yakn olann ise, perdeleri daha fazladr;
bu kiinin, Hakkn suretinden, keiften ve zikrettiimiz dier eylerden olan pay
da azdr.
Btn zamanlardaki ilh mizan, o zamann kmili, o kmilin hali ve kefinden
ibarettir; mutlak varlk suretinde, taayyn etmi beer suretlerde ve manev it idal
veya ruhan itidal gibi dier itidal mertebelerindeki itidal ve bozulma/inhiraf
kmilin mizanndan bilinir.
Beslenilen btn gda suretlerinin, sureti ve cisimlerdeki eseri asndan grlen
ve idrk edilen kuvvet ve zelliklerinin dnda baka bir takm zellik ve
kuvvetleri vardr. Bu zelliklerin, insan ve dier varlklarda zikrettiimize zere,
deien hkmleri vardr. Gdalar ile kendileriyle beslenen kimseler arasnda, suri
miza, ruhan miza ve manev miza arasnda bir adan bir takm
mnsebetler, baka bir adan ise eitli itme-ler/mnaferat bulunmaktadr.
151 [151] "Ben kulumun bana olan zann zereyim. Kulum bana nafilelerle yaklar, ta ki onu severim" hadisine iaret edilmektedir.
Her durumda hkm, Rab ismine aittir. Rab ismine ait hkm, bunlardan hkim
olan zellik ile zahir olur.
Bunlarn en gizli olan, bilinmesi en zor alandr; bu gibi eylerin bilinmesi, ancak
ilh bildirmeyle/tarif-i ilh mmkndr.
Binaenaleyh, mnsebet ve zikredilen ruhan mizacn sahh-lii lsnde keif
glenir, sahh olur ve artar. Bu durumda, kefin mertebesi de, ykselir,
ilimlerden, zevklerden ve tecelllerden olan neticeleri deerlenir. Fakat bunun
art, el-Evvel isminin hkmnn kendisine bitimesi ve imkn vermesidir.
Nitekim, daha nce buna defalarca iaret etmitik.
Aradaki ztlk ve mnsebetin azl veya ruhanlerin karmasnn zayfl
orannda perdeler artar; keif, ilim, zevken idrk ve btn bunlarn neticeleri
azalr.
Bu makamn, imdi konutuumuz balamda, baka ekleri vardr; fakat, bunlar
"Ancak sana ibdet ederiz" yetini aklarken zikretmek daha uygundur, bu
nedenle bu ekleri tehir ettim.
Allah, kolaylatrandr.
Sonra bilinmelidir ki: Tabiatn, mhiyeti/min-hays hiye asndan, bir takm
hkmleri vardr; ayrca, tabiatn hkmnn mizata taayyn etmesi ynnden
de bir mizac ve hkmleri vardr. Ruhlarn da, sfat ve hkmleri vardr. Tabiat
ve ruhlar birletiren emrin, bir takm hkmleri vardr; bu ikisinin birletii
mertebenin de, mhiyeti asndan bir takm hkmleri vardr. Bu birlemeye
bal levazmn ve birletirici emrin de bir takm hkmleri vardr.
u halde, tedric/aama aama, riyzet/nefis terbiyesi, teh-zib/ahlak
gzelletirme ve siyaset: bil-kuvve olan eyin, bilfiil haline kmasnda bunlardan
yararlanr. Ayrca, baz arz iyi huylarn zt huylar veya ona benzer hale gelmesi
iin derinletirilmesinde ve baz sfat larn ortadan kaldrlmasnda ve bunla-nn
kt huylarnn silinmesinde bu hkmlerden yararlanlr.
Bunlar ortadan kaldrlma zsa, bu kt huylar derinleip, sonuta insann bu
sfat lardan kurtulmas imknsz hale gelir ve bunlarn bulunduu mahalde zararl
sabit bir takm zararlar geride kalr.
Btn bunlar, insann tedricen geliip, kendisine mnasip manev, ruhan, suri-
misli ve misli olmayan itidal derecesine ulamas iindir; bu ykselmenin
bilenen-yakm gelecekteki hkm, bilinen ve takdir edilmi sonraki bir vakte
kadar srer.
u halde, ifde ettiimiz hususlar bilen kimse, suret ve onunla zuhur srrn; kef
ve perde srrn; bu konuda gdalara ait hkmleri renmi olur. Ayrca,
yiyeceklerden helal ve haram olanlarn srr, mcahede ve riyazetin srr gibi
byk ve bakalarnn mahrum kald srlan renmi olur. 152[152]
Miza, Gda Kuvvetine Baskn Gelir
Bilinmelidir ki: Gda, herhangi bir keyfiyetin baskn olduu bir mahalle
geldiinde, o, bu keyfiyete dnr. Mizc kuvvetli olduunda, gda kuvvetini
ve hkmn ona baskn gelmekle geersiz klar; bu durumda, gdada bulunan
zelliklerin eseri, ortaya kmaz; bu zellikler, kendilerine baskn gelen bu yere
uramam olsalard, ortaya kacaklard.
te, btn gdalardaki ruhan kuvv et ve zelliklerin, rhn miza ve daha nce
belirttiimiz gibi rhn kuvvetlerin, ilm-amel nefsan zelliklerin birleiminden
zel olarak beslenen kimseye ait miza karsndaki durumu da byledir. nk
bu miza, rhn sfat larn varlklarn /a' yn yetkin iyi zelliklere evirebilecei
bir kuvvet derecesine ular. Bu sfat n hkm, kendisine iaret ettiimiz bu halin
ve rhn mizacn sahibine hkim olur; bu sfat n kuvvet ve zellikleri, bu ahsn
kuvvetinin altnda ve ruhunda ortadan kalkar.
Keml ehlinin mukabilinde bulunan kimseye nispetle kt ynde ve eksiklikler
makamnda da durum byledir. nk ilh feyiz ve ulv kuvvetlerin eserleri ve
meleki tevecchler, birbirlerinden farkllam/temeyyz bir halde son derece
temiz ve mukaddes bir halde kendilerine ular. Buna gre bu tecelller ve
eserler, bu kimselere ulatklarnda, onlarn hallerine gre boyanrlar, kendilerine
hkim olmu kt sfat ile vasflanrlar, bunun neticesinde de isimlere ait eserler
ve rhn tevecchler, o insanlarn tabiatlar ve eksik ve bozuk/mnharif
mizalarnn altnda ezilirler. Bu kimselerin kt zellikleri, bu eser ve
tevecchlere hkim olur, bylelikle, onlar perdelerler ve hkmlerini gizlerler.
Nitekim, daha nce tecelllerin srr blmnde buna iaret etmitik.
Bu sr ve makamn tafsilinden, daha nce dikkat ektiimiz zere, helallik ve
haramlm srr da renilir. Bylelikle bilinir ki, baz eyler vardr ki bunlar, baz
kimselere nispetle yararl, baz kimselere nispetle ise yararl deillerdir. Zahir
tabiat mertebesinde bunun rnei, bal gibi eitli eylerdir. Bal, mizac ateli ve
tutumu kimseye nispetle yararl, mizacna balgam hkim olan souk ve
rutubetli kimseye ise bal, yararl deildir.
Bu konudaki prensibin u olmaldr: Tabi eylerde bu hkmlerden herhangi
birisini mahede ettiinde, bunun benzerini rhn mertebelerde ve nefsn ve
manev sfat larda da dnmelisin. Be nikah ve bunlarn srlan hakknda daha
nce belirttiim gibi, tabi hkmler rhn hkmlerden, rhn hkmler ise,
gayb hakikatlerden meydana gelmi olduklarn aklnda tutmalsn. ayet keif
ve mahede ehlinden isen, bu fdeyi hatrla ve gerisini brak! Aksi halde teslim
ol ve talep et! nk Rezzak, kuv vet ve metanet sahibidir, gayb hakknda cimri
deildir.153[153]
Tabi eylerin rhn eylere tabi olduunu dikkate aldktan sonra, cz ruhlarn
tabi mizalardan meydana geldiini; bu ruhlar ve bedenler lsnde ve
mizaca gre belirlendikleri iin bunlara ait hkm ve eserlerde mizalara ait
eyleri de dnmelisin! Bunun ardndan da bu bilgiyle, balangta dikkatini
ektiimiz tarzda, isimler ve bir olan Vcd- mutlak karsnda varlklarn
hkmne terakki et; btn bunlarn toplamndan gzken eylere bakarsan,
acaib srlar grrsn.
Btn mertebelerdeki gdalarn hkmn dn! Binaenaleyh isimlerin gdas,
hkmn mahalli olan mazhrlar artyla, onlarn hkmleridir; bu, mnlar ve
gayb hakikatler alemidir. A'ynm gdas, Vcddur. Vcdun gdas, a'ynn
hkmleridir. Cevherlerin gdas, arazlardr. Ruhlarn gdas, onlarn ilim- I leri ve
sfat lardr. Ulv suretlerin gdas, hareketleri ve hareket leri srekli klan artlardr;
bunlar, esma hakikatlerden istimdat eden ruhlarndan yardm taleplerinde art
153 [153] Burada iki ayr yetin birletirildiini grmekteyiz. Bunlardan birisi, "Allah metin ve kuvvet sahibidir" yetidir. Dieri ise, "Ogayb
hakknda cimri deildir" (T ekvir, 24) yetidir.
olan eylerdir. Unsurlarn gdas, suretlerini baki klan ve onlar zt ve muhalif ey-
lere dnmekten koruyan eylerdir.
Tabi suretlerin gdas, bu suretlerin ve mizacn kendilerinden olutuu
keyfiyetlerdir; binaenaleyh hararet, ancak hararet ile baki kalr. Burudet ve bu
ikisinin dndaki ruhan keyfiyetler de byledir. Haytn mazljn olan asl
rutubet 154[154] , ancak gdalardan beslenen/istimdat rutubet ile bakidir. Fakat ,
hakikat ve hkm olarak manev bir eyin baka bir mn ile kaim olmas, on-
larn lzm olan madde ve arazlar ile gerekleebilir. Bu araz ve maddeler, iin
kendisine bal olduu artlardr. Bu artlar, li-zatihi maksat deillerdir, aksi halde
asl birincil kast ile irde edilmi olmalar gerekirdi. Binaenaleyh bunlarn vazifesi,
maksad yerine ulatrp, ayrlmaktan ibarettir; bunun ardndan benzeri onun
yerini alr.
Farkl mertebelerine gre btn gdalarda ve daha nce mertebelerinden
bahsettiimiz gdalananlarda, durum byledir.
Vcd bir olup, hi bir benzeri olmad iin, Vcdun birbirinden farkl a'yn ile
zahir ve hasl olan taayynleri de, Vcdun birliiyle/ahadiyet gereklemitir.
Burada baz srlar vardr ki, bunlarn aklanmas mmkn deildir; fakat ima
ettiim eyi dnp, bunun makam ve aslna muttali olan kimse, btn alemin
suretlerinin zuhur srrn; ruhlarnn srrn; dnyevi, uhrev ve berzah yaratllarn
srrn renir; ayrca hareketli ve hal sahibi btn kimselerden sdr olan
hareket, fiil ve hallerden; alemde gerekleen btn kevn ve fesatlardan/olu
ve bozulu meydana gelen eyleri; btn bunlardan ve bunlarda ncelikli
niyet/kast - evvel ile irde edilen eylerin ne olduunu; birinci kasta bal olarak
ve ikinci derecede bunlardan irde edilen eyin ne olduunu da renir; sa-
dece bir adan art olan, bir tek itibarla irde edilen eyin ne olduunu;
herhangi bir mertebede art veya tabi olan eyin, baka bir mertebede bizzat
irde edilen ve metbu olan ey olduunu; mevtin veya vakit veya baka bir ey
ile snrlanma ynnden btn bu zikredilen eylerde vaktin, halin, mevtinin,
mertebenin hkmnn ne olduu; bu durumlarn, nasl olur da bazen met -buluk
ve bazen de meruiyet mertebesinde bulunduunu; baka bir zamanda ise
artlik ve tabilik mertebesinde bulunduunu; vaktin ve halin, kendisiyle ve
kendilerine gre taayyn eden kimseye nispetle ve de bunlarn kendisiyle
taayyn ettikleri kimseye nispetle hkmnn ne olduunu renmi olur.
Hi bir mertebede o devirdeki ve asrdaki insn- kmi'in dndaki hi bir ey,
birincil ama ile irde edilmi deildir.
Baz eyler vardr ki, onlar, bir tek zaman iinde iki itibarla birinci ve ikincil kast ile
irde edilmilerdir. Ayrca bu kimse, insn- kmi'in zuhurundan nce bu
tafsillerin iermi olduklar mertebelerin mhiyetini; bunun sahih olup olmadn
renir. Devamn, bekann, ibkann, srrn; zevalin, lmn, fenann, yok
etmeninin ve bunlarn dnda tafsillerini ve balklarnn tafsillerini bile zikretmenin
imknsz olduu eylerin srrn renmi olur. stelik, bu ilimlerin bir ksmn
isimlendirmek bile, ierdii sakncalardan dolay, imknszdr.
Bu ifdelerimiz, basiret sahiplerini mstani kld gibi, bunlarda bu zevke ortak
olanlara bir hatrlatma, dnenler iin ise, ibret vardr.
Allah, hakk syler ve dilediklerini srt - mstakime ulatrr. 155[155]
154 [154] "Biz her eyi sudan yarattk" yetine telmih.

Zahir Lisan
"Alemn/Alemler"
Tefsir:
"Alemm", alem kelimesinin ouludur. Alem, "almet" kelimesinden tretilmitir.
Alem, Allah'n dndaki her eyden ibarettir. Bu sre, hazret -i cem'den-cem
mertebesi varit olup, bu mertebenin srrn ierdii iin, bu srede Rab ismi,
Allah'n dndaki her eye izafe edilerek zikredilmitir. Bylece, daha nce baz
zelliklerinden sz ettiimiz meseleye dikkat ekilmitir. nk bu ismin izafetleri,
pek oktur; bu izafet ise, bunlarn en umumisidir. Btn bunlarn iindeki en
husus izafet ise, bu ismin kmil ve birletirici inn olan Hz. Peygamberimize izafe
edilmesidir. Buna rnek olarak "Hayr rabbna yemin olsun ki, onlarn hepsini
hasredeceiz" (Meryem, 68); "Gani ve rahmet sahibi Rabbine yemin olsun ki";
"phesiz ki var, senin rab-bnadr." gibi yetleri verilebilir.
nk Hz. Peygamber, btn kmiller gibi, Allah Tela'nm kendisini
isimlendirdii zere kemli ve cmiliinden dolay "Abdullah/Allah'n kulu"
olduu iin, bunun ardndan Rab ismine izafe edilmesiyle, rubbiyet
hkmlerinin en umumisini, en kmilini ve en camisini de tam olmaktadr. Bu
iki izafenin dnda kalanlar ise, bunlarn arasnda taayyn eden tafsl ve cz
mertebelerdir. 156[156]
Btn Lisan
Bunu rendiinde alem kelimesinin aklanmas balamnda "btn" lisanyla

yle deriz:
Bilinmelidir ki: Hak, alemin fertlerinden her birisini, kendisi gibi zel bir eyin delili
ve almeti yapmtr. Binaenaleyh her bir fert, taayyn etmi varl asndan
"isim" diye isimlendirilen ulhiyet nispetlerinden herhangi birisinin almetidir. Delil
olan bu ey, o ismin mazhrdr. Ayn- sabitesi asndan ise, o fert, kendisi gibi
bir ayn- sabitenin delilidir; taayyn etmi bir varlk ile muttasf olmu ayn- sabite
olmas asndan ise, kendisi gibi varlk ile nitelenmi a'yndan herhangi birisinin
almetidir.
Buna gre czler, czlikleri ynnden, kendileri gibi czlerin almetleri;
toplamlar ve her birisinin iermi olduklar kll mn ynnden ise, kendilerini
birletiren kll bir durumun almetidirler. Bu kll emir, czlerin varlklarnn
kendisinden taayyn ettii Vcd- Mutlak'tr.
Hak, byk alemin btnn de, zahir asndan kendi ruhu ve mnsna delil
ve almet yapmtr. Btn alemin suretlerini ve ruhlarn, kendi isimleri, nispetleri
ve alemin hepsini kuatan ulhiyetinin almeti yapmtr.
Allah, insn- kmil'i ruhu, sureti ve mertebesi itibaryla bir btn olarak, kendisine
tam ve kmil anlamda dellet eden eksiksiz bir delil yapmtr.
Hak ve insn- kmil'in dndaki eylerin dellet ettikleri varlklara delletleri,
kendileri olmadan dellet edilen eyin bilinmesinin imknsz olmas anlamnda,

zorunlu bir art ve hkm srekli deildir; aksine bunlarn delil olmas,
alemdekilerin ounluuna ve galip hkme nispetle byledir. Hak ve insn-
kmil ise, byle deildir; nk onlarn her birisiyle her ey bilinebilecei gibi, her
birisi de, sadece ya kendisiyle veya dieriyle bilinebilir.
fade ettiimiz bu meselenin sebebi udur: nsan, her eyin bir nshsdr.
Binaenaleyh insann kuvvet ve mertebesinde, kendisinde o eyden bulunan
zellik ile her eye dellet etme imkn vardr; buna gre bazen insan, her eye
dellet etmede her eyden mstani kalabilir.
ilh kat ta da durum byledir, nk Hak, her eyi ihata et mektedir. u halde
kim Hakk tam olarak bilirse, bu durumda ta-zammun/ierme ve iltizam yoluyla
her eyin hakikatini bilebilir.
Hak ve insn-i kmil'in dndaki eylerde ise durum, akladmz tarzdadr.
nk Allah'n kullarndan bazlar, Hakkn fethinin kayna olabilir; bylelikle o
kimse, Hakk Hak ile bilir. Bu durumda Hakkn bilgisi ve mhedesiyle tahakkuk
edip, bu bilginin ve mahedenin hkm, o kimsenin varlnn mertebelerine
sirayet eder. Bylelikle o kii, kendisine en yakn ey olan nefsine varncaya
kadar, her eyi Hak ile bilir; nitekim daha nce bu konuya iaret etmitik.
lim, una hkmetmi tir/sebka t; Baz eyler, art hkmndedir ve art olan bu
ey, hi kukusuz ki herhangi bir eyin bilinmesinin sebebidir. Bu nedenle Hak,
sylediimiz durumdaki kimse ve benzerleri iin, o eyde ve onun hakikatinde
tecell eder. Bylelikle onlar, bu mertebede bu adan Hakk bilirler, bunun
ardndan da Hak ile bilinmesi o arta bal olan eyi bilirler. Fakat bu bilme,
iaret4edilen bu ilh nispet, kevn nispet lerin ortadan kalkp, "zel vecih/vech-i
has"in sirayet etmesi asndan gerekleir. Bylelikle bu kimseler, yollarn
srrndan bahsederken belirttiimiz zere, onu sadece Hak ile bilirler.
Baz tecelller ise, kendilerinden daha alt mertebedeki baka tecelllerin
almetleridir. yle ki, muarrif/tanmlayan, tanmlanandan daha ak ve ondan
nce olmaldr.
Muhakkikler arasnda, tecelllerin kendilerini kabul eden-ler/tecellgh
ynnden ve tecellnin kayna olan ve kendisinde zuhur ettii isim ve
mertebelerin farkllna gre farkllatklarnda hi bir gr ayrl yoktur. Baz
tecell mazhrlan, mazhrlklar itibaryla, baka bir takm mazhrlarn almetleri
olduklar gibi, baz tecell ve mazhrlar da, baka bir takm tecell ve mazhrlar
zerinde perde olurlar; bununla birlikte, btn bunlarda tecell eden/mtecell,
birdir.
u halde farkllk, mertebelere, mertebeleri tanma ise, ilme baldr. lmin
gereklemesi iin ise, almet/delil, yollar ve benzeri eyler gibi pek ok sebep
vardr; bunlarn hepsini ifde etmek, sz uzatr.
Sonra yle derim: Baz vakitlerde baz nefislerde, ilh ikram nefhalan
cotuunda, bir takm haller hasl olur. Bu haller, onlarn Hakkn dndaki
eylerden yz evirip, tam olarak temizlendikten sonra kalblerinin "vecih"leriyle
gz ap kapatmadan daha ksa bir zamanda Gayb- Zt'a ynelmelerini
gerektirir; bylece bu nefisler, Hakkn diledii ilh ve kevn srlar idrk ederler.
Bu nefisler, bazen bu mertebeleri ve tafsillerini renirler, bazen ise
renemezler. Bununla birlikte, konusu Hak veya alem olan bilgiyle tahakkuk
ederler. Bu bilgi, Hakkn dndaki herhangi bir eye delil ve almet olmaz; aksine
Hak, daha nce de buna iaret ettiimiz gibi, almetin ta kendisi olur.
Alemler, gerekten de oktur; bunlarn balcalar, daha nce mhiyetlerini
belirttiimiz, vcd mertebelerdir/hazret.
Am'dan taayyn eden alemlerin ilki, mutlak-misl alemidir. Bunun ardndan,
"teheyym" alemi, daha sonra Kalem ve Levh alemi, sonra Tabiat alemi gelir.
Tabiat aleminin gelmesi, hkmnn cisimlerde Heyula ve Kll cisim
hakkat leriyle zuhuru asndandr. Bunun ardndan, Ar gelir. Tertip bu ekilde
devam eder, ta ki i, dnya aleminde insana ular. Bunun ardndan, berzah
alemi, daha sonra "har alemi", sonra cehennem alemi, sonra cennetler alemi,
sonra "Kesib" alemi, sonra "ahadiyet -i cem ve'l-vcd" alemi gelir; bu alem,
btn alemlerin kaynadr.
Allah, hdidir. 157[157]
"Allah, Rahim Ve Rahmandr. " (Fatiha, 2)
Daha nce "Hamd alemlerin rabb Allah'a aittir" yetinin kelimelerinden

bahsedip, bunlardan her birisine ait kll srlan ve bunlarn lzm olan mcmel
hkmleri aklamtk. Bu nedenle, bu yetten bir defa daha mcmel ve veciz
bir ekilde bahsetmeye gerek duydum; bylelikle yetin tek tek kelimeleri
bilindii gibi, btn olarak cmle ve metni de anlalm olur. Allah nasip ederse
sredeki btn yetleri tefsir ederken bu ekilde hareket edeceim. Bunun
ardndan, bu konunun gerektirdii lde, daha nce zikredilen ksa
aklamaya, "Rahman ve Rahim" isimleri hakkndaki aklamam ekleyeceim.
Geri daha nceki ifdelerde bu konuda yeterli aklama vard, fakat,
Besmele'de nceden zikredilmi olsalar bile, bu iki ismin hkmlerine dikkat
ekmemiz gerekmitir.
Bilinmelidir ki: Hamd sahiplerinin/hamid, hamd ettikleri kimselere/mahmd olan
hamdi, genellikle bir nimetten sonra ve ihsann karlnda olmaktadr. Ihlas
sahibi ariflerin, herhangi bir nedene bal olmadan yaptklar hamdleri, bu
hamdin dnda tutuyorum; nk onlarn, Hakkn li-zatihi/kendisinden ve sahip
olduu kemlden dolay hamde mstahak olduuna dair Haktan elde ettikleri
bilginin kendisi, en byk ve ulv nimetlerden birisidir.
Hamd genellikle ihsann karlmda ise ve herkes, u iki hal, yani rahat ve
skntdan birisinde bulunduuna gre, muhakkiklere gre Hak, kullarnn
maslahatlarn en iyi bilen ve bu rt \a lahatlar kullan adna onlardan daha iyi
gzetendir.
Kukusuz ki, arif ve muhakkiklerin efendisi, bir hdisir, hamdin btn hkmlerini
toplamtr. Hz. Peygamber, taki hamdi "Nimet veren ve ihsanda bulunan
Allah'a hamd olsun/el-hamd lillahi'l-mn'imi'I-mtefaddl" derken; "sk1nt"daki
hamdi ise "Her halde Allah'a hamd olsun/elhamd iahi ala kll hal" ifdesinde
bir araya getirmitir. Bylelikle Peygamber, bizim tabiat ve amalarmza uygun
olmayan halin, idrk edemediimiz fakat faydas bize dnen bir veya ja_ ha
fazla maslahata sahip olduuna dikkat ekmitir.
Binaenaleyh bu hallerde, biz onlar kerih grsek bile, Allaly., ait gizli bir rahmet
ve ulv bir hikmet bulunmaktadr; bu hikrrw bizim onlardan dolay hamd
etmemizi gerektirmektedir. Bigjm onda idrk ettiimiz bu ldeki kerahet, pek
ok durumda Hak onlar sse bile, bir takm hallerimizin kendi zerimizdeki
kmleridir. Nitekim Allah, yle buyurmaktadr: "Size isabet eden her bir musibet,
kendi ellerinizle kazandnz eyler racidir; Allah ise pek ounu siler." (ura, 30).
Hz. Peygamber de, Ebu Zer'in rivayet ettii kutsi bir hdiste Allah'n yle
buyurduunu belirtmektedir: "u halde kim la_ yr bulursa, Allah'a hamd etsin;
bunun dnda bir ey bular ise sadece kendi nefsini knasn."
Buna gre, kerih grd haller de dahil olmak zere n iinde bulunduu btn
haller, ierdikleri maslahatlardan dolayi Hakka hamd etmeyi icap ettirirler. Bu
maslahatlar, herkes hisseder. Buna rnek olarak, Hz. mer'in meselesi ve onun
rk ettii eyin farkna varan kimseleri verebiliriz.158[158] te bu, metin genellii ve
rahmetin umumiliidir.
Hamd, ihsan sahibinin ihsan ile ihsannn mazhr olan kimse arasnda meydana
gelir. te Hakka izafe edilen btn keml vasflar da, bu iki ilh ve kevn
mertebe arasnda ortaya kar.
Hamdn en nemli nedeni ve gerekesi ihsandr ve "Allah'a hamd olsun/El-
hamdlilllah" diyen kimsenin bu ifdesi, Hak-km hamdn mliki, hak
sahibi/mstahak, daha nce akland zere farkl mertebelerine ve klli
hkmlerinin detaylarna ramen hamdn sadece kendisine mahss olduunu
belirtmekten ibarettir. Hamd ise, mutlak ve klli bir hakikat olup, ayn zamanda
bu mutlak hamdn izafe edildii "Allah" isminin de mut lak bir isim olmas ve de
Mutlak'm, salt mutlakl asndan herhangi bir hkmnn ortaya kmay
nedeniyle, bunun ardndan tarif, Rab ismiyle gelmitir. Rab isminin, sadece izafe
olarak kullanldn belirtmitik. Bu nedenle Hak, bu ismi "alemler" kelimesine
izafe etmi, bylelikle de "Allah" msemmsm, bu mertebede ve bu adan
tarif etmitir.
Hak, rubbiyetinin saltanatnn umumiliini, uhiyetinin hkmnn
kapsaychm aklamak; mlk, terbiye, tasarruf vb. daha nce aklanm
olan ynlerden emrinin ve kudretinin alemde nfuzunu ispat etmek iin, Rabb
alemlere izafe etmitir.
u halde nimetlendrme/in'am belirtilip, nimetten dolay hamde mazhr olan
nimet sahibinin mertebesi ortaya knca, bunun ardndan hamde neden olan
ihsann ulamasnn bilinmesi, hamd edilenin hamd sahiplerinden stnl,
onun rabl-/rubbiyet, hkmnn amel sahiplerine mil olmasn aklamaya
gerek duyulmutur. Onlar, bu hkmlerin mahalleri ve bu nispet ve sfat larn
mazhrlardr. Bu ihsan, hangi yolla ular, bu yollarn says ne kadardr? Ksmlar
nelerdir? nk bunlar bilmekle nimete nail olan kimse, nimete ve nimeti vere-
ne dair tam bir bilgi elde eder ve hamildeki huzuru kemle erer, ulvleir ve
geniler.
u halde, Hakkn bunun ardndan sadece er-Rahmn ve er-Rahim isimlerini
zikretmi olmas, hamd ve kre neden olan nimettendirme ve ihsann, bu iki
ismin feri olduklarna iaret tir.
nk rahmet ve onun gazab gemesi olmasayd, alem var olamaz, el-Munim,
el-Muhsin ve benzeri isimlerin de herhangi bir "ayn" zuhur edemezdi.
Bunun iin er-Rahmn ismi, ihata, hkm, taalluk ve kapsa-yclkta Allah ismini
158 [158] Konevinin "mer'in meselesi" derken neyi kast ettii belli deildir. Ancak sylemek istedii ey, insanlarn uveyabugerekeylekerih
gr dkleri bir takm meselelerde zaman iinde maslahat ve hayr bulundu unun grlmesidir. "Ey mminler! Sizin iin ho olm asa bile,
sava size farz klnd. Olabilir ki, bir eyi kerih grrsnz, o ey sizin adnza hayrdr, bir eyi de ok istersiniz, o da sizin iin ktdr."
(Bakara, 216)
takip etmitir.
Allah, bu iki isim vastasyla burada nimetine mazhr olmann iki yolu, nimetinin
de iki ksm olduunu belirtmektedir: Bunlarn ilki, tertip silsilesi ve sebepler, artlar
ve vastalar mertebesidir; dieri ise, vastalarn ve zikredilen eylerin ortadan
kalkmas yoludur. Sebeplerin ve varlklarn kendisinde herhangi bir hkmnn
veya ortaklnn bulunmad zel yolla gerekleen nimetlendirmeye, daha
nce defalarca dikkat ekmitik.
ki ksm ise, umum/genellik ve husustan/zellik ibarettir. Umumilik, Rahmn'a ait
varla/vcd mahsstur. nk rahmet, daha nce de belirttiimiz zere,
varln ta kendisidir. Gazap, mmkn okluun lzm olan "adem/yokluk"
hkm ile ortaya kar. Bu noktada rahmetin gazaba ncelii, yaratma ter-
cihidir.
Er-Rahmn, Vcdun ayns olmas cihetinden, Hakkn bir ismidir; nk Hakkn
isimleri, eser ve kabiliyetlerle taayyn eden itibarlara gre kendisine izafe
edilirler. Bunun iin isimler, msemm tek olsa bile, oalmlardr.
Tahsis, "umumun hkmlerinden birisi ve onun feri olduu iin, er-Rahim ismi er-
Rahmn'da mndemi olmutur. Ulhi-yet, mhiyeti asndan herhangi bir
varl olmayan makl bir mertebedir ve kendisiyle nitelenmi ve isimlenmi
Hak'tan farkl deildir; nk daha nce de belirttiimiz zere isim, bir adan
nuisemmsmm ayndr. Bu nedenle "Allah" ismi, btn mertebeleri ve varlklar
kuatan bir isim, Rahman ismi de sadece varla dellet ettii iin "Allah"
isminden daha husus olmutur. Rahim ismi de, Vcdun hkmnn tafsiline ve
varlklarda onun taayynlerini izhra tahsis edilmitir.
u halde aklanan eyi anlayp, daha nce bu iki ismin aklanmas ve de
istivann srr, Ar ve Krs'nin srr hakkndaki aklamalar hatrlarsan, bu isimlerin
bilgisiyle tahakkuk etmi olur, bunlarn pek ok srrna muttali olursun.
Sonra yle deriz: Her eyin, oul veya fert olarak, mertebe veya varl
asndan Hakka istinat etmesi gerekir. te bu nedenle bu iki ismi dier isimlere
mertebe ve stnlk asndan takdim edip, yle buyurmutur: "De ki: ster Allah
deyiniz, ist er Rahman deyiniz. Hangi isimle dua ederseniz edin, en gzel isimler
ona aittir," (sra, 110)
Sonra bilinmelidir ki: Rahmet, klli tek hakikattir. Rahmete mensup olan ve Hz.
Peygamberin "Allah'n yz adet rahmeti vardr" hdisiyle iaret edilen okluk ise,
rahmetin mertebelerine racidir. Rahmetin yz saysna tahsisi, zikredilmesi
hadiste tevik edilen kll isimlere/99 isim iarettir; Cennet mertebele-rindeki
durum da byledir.
Binaenaleyh, saylan isimlerin her birisinde rahmetin bir hkm vardr. nk
isimler, daha nce akladmz zere, bir adan msemmmn ayndrlar.
Msemm ise, Vcd- Mut -lak'm sahibi olan er-Rahmn'dr. Daha nce,
isimlerin hkmlerinin sadece mazhrlaryla zuhur ettiklerini belirtmitim; maz-
hrlar ise, varlklar asndan dikkate alnmadklarnda, ademi nispetlerdir.
Nispetlerin itibar, ancak Vcd ile mmkndr. u halde isimlerin ve
mazhrlarndan ibaret olan "a'yn"n hkm, Vcda tabidir.
te bu, daha nce dikkat ektiimiz er-Rahmn isminin hkmnn umumi
olmasnn srrdr.
u halde dnyaya gnderilmi bir tek rahmet, rahmetin nispetlerini
birletiren/cami bir nispettir. Bu nispet, Hakkn tecellsinin ve isimlerinin
hkmlerinin, her halde, vakitte ve mertebede kabiliyetlere ve bunlarn
hkmlerine gre taayyn ettiini belirttiimiz zere, kuatc bir mertebede
zuhur etmitir. Doksan dokuz rahmet ise, rahmetin mertebeleri ve saylan isimler-
deki hkmlerinden ibarettir.
Bu durumda birletirici nispet, kll adan rahmetin hkmn izhr eder;
zikredilen isimler ile de, rahmetin tafsl hkmleri zuhur eder; hepsinin birliiyle
ise, iin sonunda rahmetin gazab gemesinin srr zuhur eder.
Daha nce defalarca belirttik ki, iin sonu, balangcn benzeri, hatta ta
kendisidir. O, balang ve son arasnda ortaya kan nispetlerin hkmlerinin
tedahlnden dolay iki taraf arasnda gizlenmitir. Sonra, ncelik hkm, iin
sonunda kemle erer ve bylelikle sonuta basknl zuhur eder. nk her ite
hkm, "cem" srryla olmak artyla nce olanlara aittir; nitekim daha nce
defalarca bu meseleye iaret etmitik.
Kyamet gn gelip, bu birletirici nispet isimlere bl-nen/teferru' doksan
dokuza eklenip, el-Muntakim, el-Kahhar ve benzeri isimlerin hkm sona
erdiinde, yaratln balangcnda rahmetin gazaptan nce gelmi olmasnn
srr zuhur eder.
Varlklar/mevcudat, isimlerin ve hakikatlerin mazhrlan, insan da bu varlklarn
en kapsamls ve kmili olunca, ilh emir, kullar arasnda bu kll ve tafsl
hkmn mazhr olan ve rahmete tahsis edilmi kimselerin bulunmasn iktiz
etmitir. Bylelikle bu kul, hadiste kssas anlatlm olan "sicillat" sahibi olur. Bu
insann ahadiyet -i cem srrn tayan binei de, iinde "La ilahe illellah/Allah'tan
baka ilh yoktur"un bulunduu eyden ibarettir; bu binek, ncelik, cmilik ve
ahadi-yetin sahibidir. Bylelikle bu binek, btn isimlere baskn olur.
En kmil tahkike gre: Rahmetin hkm, isim mertebelerinde tafsil nispetiyle ve
kesret de okluk ve ahadiyetiyle sirayet et tii iin, gliplik ve malupluk
rahmete raci iki hkm olmutur. Binaenaleyh rahmet, a ha diyeti/birlik ve tafsl
nispetleri birletirmesi asndan, galiptir; bizzat kendisi, ferleri, her ismin
mertebesinde o isme gre taayyn eden cz nispetleri asndan ise,
maluptur. Bylece rahmet, galip olan malup, mahkum olan hkimdir. Ayn
durum, iaret edilen mazhrda da byledir. nk "sicil/yazlm" olarak doksan
dokuz, bu kulun ilemi olduu kt fiillerinin halinin nshsdr; "La ilahe
illellah/Allah'tan baka ilh yoktur" ieren binek ise, ilemi olduu iyi
davranlarnn nshsdr. Bylelikle kendisine izafe edilmi iyi fiil, bu kt fiillere
baskn olmutur. u halde bu kul, iyi fiili asndan galip, kt fiili asndan ise,
malupt ur.
Bu makamn stne kan kimse, fiilin fail ile birlikte kendi nefsine galip geldiini
grr; nk bu makam sahibinin zevkinin zerine terakki ederse, aleme nispet
edilen btn fiil ve sfat larn, Haktan sdr olduunu ve mmknlerle birlikte
olmak artyla tekrar ona dneceklerini grr. Mmknler, kendileriyle
beslenmenin gerekletii mnlar tayan gda maddeleri gibi, sadece
artlardr; bylelikle bu maddelerle amalanan ey, talep sahibine ular ve
onunla birleir, bununla birlikte arada farkllk bulunmaz, bunun ardndan "ara"
da ortadan kalkar.
Artk, "er-Rahmn ve er-Rahim" isimlerine ait bir ilave kalmtr, bunu zikredip,
bununla -Allah'n izniyle- bu isimlere dair aklamalarmza son vereceiz. 159[159]
Rahmetin Hazretleri/Mertebeleri
Bilinmelidir ki: Rahmete mahss mertebeler, tr: Zuhur mertebesi, btmlk

mertebesi ve ikisini birletiren/cem mertebe; daha nce, temyiz
mertebelerinde ve baka bir takm yerlerde bunlardan bahsetmitik.
Her varlk, bu mertebelere sahiptir ve bunlarn hkmnden hali deildir. Bu
mertebeye gre rahmetin hkmleri, sait -lerde, akilerde, mcerret ruhlar gibi
bedenleri olmakszn sadece nefisleriyle nimetlenen kimselerde, ya da sadece
bedenleriyle nimetlenenlerde ve bu ikisini birletirenlerde, ayrca cennette
sretleriyle deil de amelleriyle nimetlenen saitlerde eitli ksmlara ayrlr;
Cennette saitlerin ilimleriyle nimetlenme-lerinin nedeni, onlarn "ameller"
cennetinde sur olarak nimet -lenmelerini gerekli klacak eyler
hazrlamaylardr. Bununla birlikte bakalarna nispetle nimetleri oktur. Bunlarn
zdd ise, Allah'a dair ilimleri olmayan zahit ve bidlerdir; nk bu kimselerin
ruhlar, kendileriyle ilh ve ilmi mertebeler arasndaki mnsebetin
yoksunluundan dolay, rhn nimett en ok az nasiplenirler.
Bu nedenle, yani aradaki mnsebetin yoksunluundan dolay, bu kimselerin
himmetleri, amel esnasnda amelin ve neticesinin ardna taalluk etmemitir;
aksine onlar, ameli gaye zannedip, onun katnda/lede'1-amel durmular,
kendilerine vaat edilen eyleri arzulayp veya sakmdnldklan eylerden korkarak
amelle snrl kalmlardr.
ki nimeti tam olarak birletirenler ise, ilim ve amelde kmil pay elde edenlerdir;
bunlarn rnei, Hz. Peygamber ve veli ve kmillerden ona varislik kemline
eren kimselerdir.
Rahmet varln kendisi; Vcd, nr ve daha nce de dikkat ektiimiz gibi
adem/yokluk hkm, zulmetin/karanlk sahibi ise, nurun kendisinde daha yetkin
ve mil zuhur ettii kimse, Hakka nispetle kullarn en yakn ve en kmili
olmaktadr. Bu nedenle Hz. Peygamber, Rabbinden zahirini nrlandrmasm
talep ederek, sa, deri, et ve benzeri zahir organlarn zikretmitir. Bunun
ardndan ise, kalb, grme ve iitme gibi btn uzuvlarn saymtr. Hz.
Peygamber, tek tek bunlarn saymn bitirdikten sonra, bunlarn hepsinin
birliinin/ahadiyet -i cem'ih lisanyla konuup, ye buyurmutur: "Allah'm beni
nr kl, beni nr kl/"
te bu, zahir ve btm, mcmel ve mufassal olarak btn alardan rahmetin
hkmdr.
Bu makamn sahibinde, ademe/yoklua dnk yn olan imkn verililerinin
hkmnden, sadece bir adan bir tek nispet kalr. Bu nispetle, bu kimsenin
ubudiyeti sabit olur ve bununla kendi sureti zerinde bulunduu kimseden/Hak
ayrlr.
Hakkn, peygamberini alemlere rahmet olarak gnderilen ve de mminlere
kar rauf ve rahim diye tarif etmesini hatrlay-nz! Allah'tan niyaz et ki, seni de
bu en byk efendiye bu stn Ve erefli makamda vris klsn! Bu makamn
sahibi, insn- kmil'dir. Zikredilen hal ise, kemlin haddinin czlerinin en b-
yklerinden ve bu makama mahss vasflarn en kmillerinden birisidir.
Bu, byle bilinmelidir.
imdi, tekrar konumuza dnp, yle diyoruz:
Cehennemde de durum bu ekildedir; nk, cehennem atei mminin
btnna tesir edemez. Mnafk ise, zahirle ilgili olan en st katta azap grmez,
o, btnla ilgili en alt katta azap grr. Mrik ise, saadeti tam olan saidin
mukabilinde, hem st ve hem de en alt katta azap grr.
Burada zikredilmesi mmkn olmayan bir takm konular vardr ki, akll kii, daha
nce yaplan iaretlerden bunlar anlar.
Bu ksmlarn, bir takm tafsil ve hkmleri vardr, bunlar zikretmek, sz uzatmaya
neden olacaktr. Bu nedenle, bunlar zikretmekten vazgeip, bu kadaryla snrl
kaldnn. Bu sredeki "Kendilerine nimet verdiklerinin yoluna, gazap ettiklerinin-
kine deil" yetinden bahsederken, bu meselenin srlarndan kalanlar, yetin
gerektirdii ve Hakkn takdir ettii lde -Allah'n izniyle- zikredeceim.
Sonra bilinmelidir ki: er-Rahim isminin hkmnden ibaret olan tahsis, daha nce
belirttiimiz gibi, "iki kabza/iki tutu"ya tabi olan iki trden ibarettir. Bunlarn birisi,
pheli eyleri ortadan kaldrmak suretiyle nimet sebeplerini, saadet ehline
tahsis etmektir. Nitekim Allah teala yle buyurmaktadr: "De ki: Allah'n kullar
iin kard zinetini ve temiz rzklan kim haram klar? De ki: onlar, dnya
haytnda imn edenlere aittir, kyamette ise sadece onlara aittir." (Araf, 32).
nk dnya, okluk ve karm diyardr. Binaenaleyh bu nimetler, dnya
haytnda sknt ve mekan hkmleriyle karm olarak mminlere aittirler;
hirette ise, bu nimetler saf olarak mminlere ait olacaktr.
u halde er-Rahim ismi, nimet sebeplerini ve ihsan kaynaklarn sknt ve kir
pisliklerinden arndran eydir.
Tahsisin dier tr ise, saitlerin mutlak anlamda akilerden, temyiz edilmesi ve
dnya haytnda meydana gelen benzerlik-ten/teabh
ayklanmasndan/taMis ibarettir. Dnya haytnda bu benzerlik, er-Rahmn
isminin umumiliinden kaynaklanmaktadr. Dnya haytnda akilere ait olan
rahmet, rahat vb. eyler, ayrca bunun zdd olarak sait mminlere ait olan sknt
ve elemler, rahmetin hkmlerindendir.
Ayn zamanda, zahir alimlerinin byklerinden bir guruba gre "er-Rahmn",
mns asndan umumi, lafz asndan husus iken, "er-Rahim", lafz ynnden
umumi, anlam ynnden ise, hususdir. Bu gr, bir adan "tahkik" diliyle iaret
ettiimiz geree uygundur; geri bizim iaret ettiimiz gerek, zahir ehlinin bilgi
kaynandan elde edilmemitir.
Hz. Peygamberin ilere dair bilgisinin kemline ve Hz. brahim'in babasna
sylemi olduu sze bak! Allah, bu ifdeyi Kur'an'da bize hikaye etmektedir:
"Ey babacm! Sana Rah-mn'dan bir azap ulamasndan korkuyorum."
(Meryem, 45).
Buna gre Hz. brahim, o gn babasnn zerinde hkm olan isme riyet etmitir
ki, o isim, er-Rahmn ismidir; nk babas, rahat ve selmet iinde
bulunmaktayd. Bylece Hz. brahim, er-Rahmn isminin kuatc bir isim
olduuna ve ihatas altnda rahmetin dnda hkm bulunan isimlerin de
bulunduuna babasnn dikkatini ekmitir. Bu hkm, er-Rahim ismine ait
arnma ile hiret haytnda zuhur eder, bylece halis rahmet ksm, kendisine zt
btn hkmlerden ayrlr ve her ismin zellii, kendisine gre zuhur eder.
Buna gre Hz. brahim babasna adeta yle demitir: "inde bulunduun rahat
ve emniyete aldanma! nk el-Munta-kim isminden, zikredilen arnma ve
ayrma yoluyla er-Rahmn isminin hkm ayrldnda, imdi iinde
bulunduun halden farkl iddetli ve zor eylerle yz yze gelirsin. in ve vaktin
uygun olduu srece bunu anlamaya al!" Bunun zerine Allah, Hz. brahim'in
dikkatini ektii konudan babasnn idrkini per-delemitir; bunun nedeni ise,
Allah'n takdir ettii herhangi bir eyin gerekleecek olmasdr.
Burada nemli bir sr vardr ki, buna dikkat ekip, bu yete dair aklamalarmza
sona erdireceiz. Bu sr udur: er-Rahim ismine izafe edilen tahsis, irde
hkmdr; nk irde, daha nce akladmz gibi, asl-ilk isimlerden birisidir.
Er-Rahim ise, ihatas altndaki isimlere nispetle klli isimlerden saylsa bile,
zikredilen ilk-ana isimlerden sonra gelmektedir.
Ardndan, irdeye nispet edilen tahsis, kmil tahkikte ilmin hkmlerinden
birisidir; nk btn tahsisler irdeye dayan-sayd, irde olmas zelliiyle
irdenin kendi tahsisi, ya kendisine dayanm olurdu; bu durumda bir eyin,
kendisine baml ve kendisi iin bir sebep olmas gerekirdi ki, bu doru deildir;
ya da, bu irdeden nceki baka bir irdeye dayanm olmas gerekirdi ki, buna
dair szmz, nceki irde hakkndaki szn aynsdr. Bylece i, devir veya
teselsle ular ki, her ikisi de, bu tarzda imknszdr/muhal. Ayrca, ilkinden baka
bir irde bulunsayd, ilim ve haytn da irdeye dayanm olmas gerekirdi,
halbuki irde, bunlara dayanmaktadr ve irdenin mertebesi, hayt ve ilmin
mertebesinden daha sonra gelmektedir. u halde, ilim ve haytn irdeye
dayanmas, geerli deildir.
O halde irde, gerekte, Zt'a ait zel bir taalluktur, bu taalluk, ilim ile taayyn
eder ve ilimde sabit olan tahsisleri ortaya kartr; yoksa irde, ilimde tahsisi
bulunmayan bir eyi tahsis et mez. lim, ilim olmas ynnden Zt'm zel bir
taallukudur, bu taallukun hkm de, bilinen/malum ve irde edilen eyde ve
onlara gre belirlenir/taayyn. u halde mmknn yaratlla ilgili "tercih"
nispetini ve bunun levazmn kabul etmesi, ilmi hkm belirler/ta'yin; ilm hkm
ise, irde ve ihtiyar nispetlerini ve bunlarn hkmlerini belirler/ta'yn.160[160]
Bu makamn, "mena/eminlerin"nm kendileriyle bezendii bir takm srlan vardr.
mena/Hakkm Emin Kullan, sdk/do-ruluk ve inayet ayaklaryla bu makmm
zirvesine ykselirler. ayet sen de, ulv himmet ve kmil istidat ehli isen, bu srlarn
hazinesine ve bu nurlarn kaynana seni muttali klmas iin Hakka ynel! Bu
talebine cevap verilirse, yksel, bak, uzakla ve artk konuma!
Allah, kullarna kar latiftir, dilediklerini rzklandrr. Allah, gl ve azizdir. 161[161]
Din Gnnn Sahibidir. (Fatiha, 3)
Bu yet, eitli meseleleri iermektedir.

Bunlardan bazlar unlardr: Mlkn srr; gnn srr ve ibdete, cezaya, boyun
160 [160] Konev'nin burada szn ettii mesele, daha nce de eitli vesilelerle temas ettiimiz, yaratl meselesiyie ilgili bir konudur. Bu
meselenin bu yn, ilim-malum ilikisi diye bilinir ve tasavvuf tarihinde eitli grlerin ortaya atmasma neden olmukadim bir meseledir.
Ibn'l-Arab bata olmak zere vahdet-i vcdu benimseyen sfer, ilmin maluma tabi olduunu kabu etmilerdir. Bunun anlam,ilhilimde
sabit olan hakikatlerin yaratllarmm kendilerinin T anr'ya verdikleri bilgiye gre gereklemi olmasdr (Geni bilgiiin bkz.A.AvniKonuk,
age., s. 20)
emeye ve daha sonra Allan'n-izniyle- dikkat ekeceimiz baka eylere
delleti ynnden dinin srr. ncelikle -Allah'n yardmyla- bunlardan tek tek
bahset mekle balayacaz, daha sonra ise, btn asndan bunlardan
bahsedeceiz; nitekim daha nce de byle hareket etmitik. yle deriz: 162[162]
Mlkn Srr
Milk, iddet ve kuvvet demektir; ayn zamanda milk, kudret ve tasarruf

anlamnda da kullanlr. "Melik't -tarik", dilde, yolun ortas demektir. "Melik'd-
dabe", hayvann srcs ve rehberi demektir. Melekt, zahir ve btn
kapsamas asndan, bu kelimenin mbalaa siygasdr.
Bu kelimenin iermi olduu btn bu anlamlar, Hak iin sahh olan anlamlardr.
nk Hak, kuvvet ve metanet sahibidir; rehber ve kayyumdur; her eye kudreti
yetendir; diledii her eyi yapandr; her eyin melekt onun elindedir.
Melekt'te ince bir sr bulunmaktadr. yle ki, melekt, mlkteki mbalaadr.
Mlk, sadece zahirle ilgilidir, nk yaratklarda mlk ve mlik, onlar Haktan
farkl olarak kalplere ve btnlara mlik yapamaz; Hak ise, bunlarn hepsinin m-
likidir. Hakkn btn olarak miik olmas, Kalbin, Hakkn iki parma arasnda
bulunup, diledii gibi onu ekip evirmesi itibaryladr. Fiil ve tasarrufa dair her
zahir, btna tabidir. u halde btnda melik olmak, zahirde de melik olmay
gerektirdii halde, zahirde melik olmak btnda melik olmay gerektirmez.
Bundan dolay baz kimseleri grrz ki, herhangi birisini sevdiklerinde btn ve
zahiriyle o kimseden etkilenirler; sevdii kimse, onun meliki, sultan ve efendisi
olmasa bile, yerleik stlaha gre onun mlikidir.
Geri kefe ait tahkik u bilgiyi vermitir: Btn aklar, gerekte kendi nefislerini
severler, fakat, sevgilinin sureti, kendileri iin bir ayna mesabesindedir. Bu
aynada seven kimse, tam mnsebet ve rhn paralellik/muhazat asndan,
kendisini mahede eder. u halde "mauk/sevilen" diye isimlendirilen ey,
sevenin kendisini sevmesinin ve kendisinde tesir etmesinin art olur.
Bunun srlarndan birisi udur: nsan, ilh ve kevn mertebeleri kapsayan zet bir
nshadr. Her ey, insanda bulunur, bununla birlikte herkes, an yaknlk ve
vahdet/birlik hkmnn kesrete/okluk baskm gelmesinden kaynaklanan
mndemilik nedeniyle, bunu idrk edemez. u halde herhangi bir ey, ken-
disinden veya kendisine mnasip baka bir eyle, adeta bir ayna gibi manev
ve rhn bir paralellik/muhazat makmmda bulunursa, bu ldeki farkllk ve
-benzerliin yan sra- orta uzaklk, o eyin kendisiyle o eyden veya benzerinden
farkllaan eyde suretinin zuhur etmesinin nedeni olur. Bylelikle o kimse,
kendisinden ayrlan eyde kendisini idrk eder ve yaknlk ve ahadiyet/birlik
perdesi ortadan kalkt iin nefsini mahede edebilmesi mmkn olur;s bunun
neticesinde ise, tecellgh haline gelmi olan bu eyde kendisini sever.
Bu makamn, baka nemli bir takm srlan vardr ki, burada onlar zikretmek
uygun deildir; bu, sadece bir deinme ve iaretten ibarettir.
Sonra yle deriz: Bilindii gibi bu yet "Melik-i yevmi'd-din, Mlik-i yevmi'd-din"
eklinde de okunmutur. Her iki okumann da dil asndan kendisine zg ve
bakalarnn ortak olmad anlamlar vardr.

Zahir ehli, bunlarn arasnda eitli farklar zikretmitir. Baz alimler, "Melik"
okuyuunu, bazlar ise, "Mlik" okuyuunu stn saymlardr. Her bir gurup, tercih
ettii grn doruluuna dilin gerektirdii eitli alardan delil getirmilerdir.
Ben, burada onlarn grlerinin detaylarn zikredecek deilim. u var ki, bu
grlerden sadece iki kelime arasndaki farkn anlalmasn temin edecek
grleri zikredeceim, bylece dilin hkm aa km olur. Sonra da, Hakkm
bu konuda bah et tii ve zevkimin gerektirdii eyleri dile getireceim. ayet,
zev-k bilgileri, dilin stlah anlamndan anlalan eylere tatbik et mek amacm
olmasyd, nakil ehlinin herhangi bir grn ak-tarmazdm. Fakat, kitabn
banda zikredilmi olan taahhdmde dikkat ektiim bu hikmetten dolay, bu
kadar nakilde bulunmay istisna etmitim.
yle derim: Melik ve mlik arasnda zikredilen farklar arasnda u vardr: Mlik,
klenin sahibidir; Melik ise, halkm hkmdardr/melik. Kle, halktan daha zelil
bir haldedir, bu nedenle mliklikteki baskmn/khr, melikliktekinden daha fazla
olmas gerekir. u halde mlik, hal olarak melikten stndr. Melik, siyaset ve
gcyle birlikte baz alardan meliktir; mlik ise, her halkarda mliktir ve
lmden sonra da, velayet ona aittir.
Ayrca unu ileri srmlerdir: Hak, "mlik'1-mlk/mlkn mliki" olmakla vlr,
"melik'1-mlk" olmakla vlmez. Bunun delili u yettir: "De ki: Allah'm, mlik'l-
mlksn." Bylece mlik'in, melik'ten stn olduu sabit olmutur.
Ayrca unu ileri srmlerdir: Melik, bazen mlik olur, bazen ise olmaz; ayn
ekilde mlik de bazen melik olduu gibi, bazen olmaz. u halde meliklik ve
mliklik, zaman zaman birbirlerinden ayrlabilir. u var ki, mliklik, serbest
tasarrufun sebebi iken, meliklik byle deildir; buna gre mlik, bu anlamca
melikten daha stn olmaktadr.
Bilinmelidir ki: Bu kelimenin -ister "Melik" ve isterse de "Mlik" olsun- iermi olduu
keml zelliklerinin hepsi Hak iin sabit olduu iin, yet iki rivayetle de varit
olmutur; nk birletirmek/cem, daha stn ve daha kmildir. Hakkn emri bir
ve btn isim ve sfat mertebelerindeki tercih de, bir tek nispetten olan tek eye
ait olunca, bu tercih edici emirden dolay vahdaniyet zelliindeki ilh emir,
tercih edilmi dier eylere bu makam ve mertebede ular; bu tek emir, Hakkm
mazhr, rubbiyet ve bu durumda ihatas altnda bulunan eylere kar
tahakkm srrnn taycsdr; nitekim daha nce bunu belirtmitik.
imdi -Allah'n izniyle- her birisiyle okumak caiz olmakla birlikte, iki kraatten birisini
tercih etmeyle ilgili zevk emrin gereini zikredeceim.
Bu tercihin konusu, tahkik kaidelerinin gerektirdii bir takm srlardan dolay
"Mlik" olmakszn "Melik-i yevmi'd-din" okuyuudur.
Bu srlarn birisi, udur: Mlik, "Rab" isminde mndemitir; nk Rab isminin
dildeki anlamlarndan birisi, "mlik" demektir. Kur'an, i'caz/aciz brakma ve
vecizlik zelliiyle nazil olmutur. ayet "Mlik" okunuunu tercih etmi olsayd,
icazla elien bir eit tekrarlama olacakt. Kmil keif ise, varlkta asla tekrar
olmadn ifde etmitir. u halde, bundan dolay "Mlik" deil, "Melik"
okunuunu tercih, zorunludur.
Bu meseledeki dier sr ise, iki ncle dikkat ektikten sonra ortaya kacaktr:
Bunlarn ilki, son balangcn benzeri, hatta aynsdr eklinde ifde ettiim kural
hatrlamaktr; nk sonlar, ndekilerin aynsdr. Dier ncl ise, varlkta
meydana gelmi btn ilerin, tesadfen gereklemeyeceidir; aksine
varlktaki her ey, vast alar ve mazhrlar bunu bilinmez yapsa bile, Hak
tarafndan amalanm ilh bir tertip ile gerekleir.
Her vakitte Varlk/Vcd ile vasflanan mmknler, bundan daha kmil ve
erefli olan eyi kabul etme gcnde deillerdir. ayet aklar, bu tertibin srrna
ve bundaki ilh hkmn srrna ulaamazsa bu, kevn acizlikten ve mmkn
varlk olmaktan kaynaklanan bir eksiklikten doar.
Bu meseleye, ksmen ve hatrlatma kabilinden Besmele'nin harflerinden
bahsederken deinmitik.
Bu durum sabit olunca, deriz ki: Gerekleen/vaki ve hkm srekli ilh tertibe
gre Kur'an'm son sresi, "De ki: Ben insanlarn rabbna smyorum" yetiyle
balayan Felak sresidir; bu durum, srelerin tertibi esnasnda ister bilinsin, isterse
de bilinmesin byledir. Bu isim, bu srede "Mlik" deil, "Melik" olarak yer alm
ve Rab isminin ardndan zikredilmitir; stelik bu srede bu ismin "Mlik" eklinde
okunmas caiz deildir. u halde bu durum, "Melik" eklinde okumann daha
stn olduuna delildir.
Ayrca, Hak iin sonunda, byk kyamette ve de seyir ve soyutlanma/insilah
halinin sona ermesinin ardndan gerekleen vuslat haliyle tahakkuk esnasnda
kopan kk kyametlerde163[163] birlik oklua baskn iken yle buyurmaktadr:
"Bugn mlk kime aittir: Vahid ve kahhar olan Allah'a aittir." Mlk zerinde
hkm sahibi olan, Meliktir. u halde bu yet de, Melik kraatinin daha uygun
olduuna delildir.
Mstakil isimlerin, izafe edilen isimlere ncelii vardr. Melik ismi, Mlik isminin
aksine mstakil olarak yer almtr. Bunu teyit eden bir delil de, "Fliku'l-isbah",
"Cailu'l-leyli skna", "zi'1-mearic" gibi izafe isimlerin rivayetle sabit olan sayl isim-
ler arasnda zikredilmemi olmasdr.
Hz. Peygamberin hadisleri de, Kur'an'm srlarn aklar ve bu srlara dikkat eker.
Hz. Peygamberin bir duasnda yle buyurduu hadislerde yer almtr: "Hamd,
sadece sana aittir. Senden baka hi bir ilh yoktur. Her eyin rabb ve melikisin."
Hz. Peygamber, bu hadisinde "mlik" dememitir. Bu balam, fat ihanm
balangcnda zikredilmi isimler iin daha uygundur.
Ayrca, dil alimleri, Mlik'in Melik'ten stn olduuna dair bir delil zikretmilerdi.
Buna gre Mlik, klenin sahibidir ve klesi hakknda snrsz tasarruf sahibidir,
melik ise, byle deildir. nk Melik, iktidar ve siyaset gcyle ve de sadece
baz alardan meliktir. Kukusuz byle bir yaklam, geersiz bir kyastr, bu kyas,
Hakta deil, sadece yaratklarda geerli olabilir. nk aktr ki, Hak mutlak
tasarruf sahibidir ve btn alardan mlkn sahibidir. u halde bakasnn
meliMii Hak ile kyas edilemez. Vasflar ve isimler, zellikle eriat ve burhan ile
aklanm olanlar olmak zere, en kmil anlamlar cihetinden Hakka izafe
edilebilirler, bu byle bilinmelidir!
u halde bu durum, "Meliki-yevm" diye okumann daha stn olduuna delildir.
Mlik'in btn asndan srr ise, Rab ismi hakkndaki aklamalarmzda
mndemitir; artk bunu tekrarlamaya gerek duymuyorum.
163 [163] Burada iki lmden sz edilmektedir. Buniardan birisi, byk kyamet, yani alemin varlna neden olan ilh tecellnin kendiaslna
dnmesiyle zahir alemin batma dnmesi diye ifde edebileceimiz alemin kyametidir (Konev, bu anlamda alemin sona ereceini kabul
eder.) kincisi ise, "sf lm" diye isimlendirilebiecek sfnin beer ve maddi zelliklerinden soyutlanp fena mertebesineulatmertebedir.
Burada, insann maddilii ve beerliin ifde eden "kesret" ruhanilik ve ilh alemin zellii olan ahadiyet tarafndan ortadan kaldrlr ve
kii kendi benlii de dahil omak zere her eyin bilincinden yoksun kalr.
Allah, mrittir. 164[164]
"Yevm/Gn"in Srr
Bu kelimenin srlarndan sze balamadan nce, bir mukaddime takdim etmek

gerekmektedir. Bu mukaddime, zamann hakikatine, ona ait hususlara ve
ilahiyattaki dayanana dikkat ekecek ve daha nce ifde edilmi asllar
hatrlatacaktr. yle derim:
Defalarca belirttik ki: Mutlak ilh gayb hakknda, sonluluk, tayin, takyit ve
benzeri eylerle hkm verilemez. Mmknler ise, gayr- mtenahidir. Fakat
mmknlerden varla dahil olan ve her vakitte, mertebede, halde, mevtinde
ve her bir isme nispetle Zt gayb'den zahir olan ey, belirli bir emir olabilir;
binaenaleyh bu emrin, bir balangc ve takdir edilmi bir sonu vardr.
Kll hakikatler ve varlklarda hkm sahibi olan ilh isimler, hkmleri itibaryla
sonludur; fakat, bir ksmnn hkm, bir defada sona erirken, bazsnn hkm,
cz ve tafsl adan deil, kll adan sona erer. Daha nce de akladm
gibi, insan, eitli durum ve zelliklerle taayyn etmi farkllam ve snrlanmtr.
nsann, btn bu zelliklerden ayrlmas mmkn deildir, fakat bir ksmndan
ayrlabilir. u halde Hakkn gaybmdan kendisine ulaan herhangi bir tecell veya
hitap veya hkm, insann durumuna gre gelir ve halinin ve mertebesinin
hkmyle boyanr.
lh hkmn kayna ve menei, taayyn-i evveldir/ilk taayyn. Taayyn-i
evvelin, daha nce aklad tarzda, nfuzu ve sreklilii vardr.
Bu aa knca deriz ki: Zamann asl, ed-Dehr ismidir; bu
da, dier esmai nispetler ve kll hakikatler gibi makl bir nispettir. Ed-Dehr, ana
isimlerden birisidir ve hkmleri, btn alemlerde farz edilen takdirlere gre
taayyn eder. Bu takdirler/ller, mmknlerin varlklarnn ve hkmlerinin
hallerine, isimlerin eserlerine, bunlarn semav ve kevkebi/yldzlara ait
mazhrlarma gre belirlenirler.
Her bir isim, belirli bir mertebe ile snrlanmas asndan kendisine zg -geri,
baka isimlerle baka eylerde ortaktr-hkmleriyle farkllatmda, ilh emir,
her bir ismin hkmlerinin mahallinin ve bu hkmleri tayin ettiren eylerin
mahss mmkn "a'yn"m olmasn gerektirmitir; bunlar, isimlerin hkmlerinin
mazhrlar ve rubbiyetinin mahallidirler 165[165] . u halde kendisine mahss
hkmleri, bu hkmleri kendileri iin nihayeti gerektiren tarzda kabul eden
varlklarda sona ererse, hkmranlk/saltanat, baka varlklarda "el-hir" ismine
ait olur; bu ismin hkmleri de, geride kalr, bunlar, ya saltanat olan herhangi
bir isme tabilik yoluyla katlr veya hkmleri ortadan kalkp, o isim gaybe kat lr
veya baka bir ismin altna girer. Bu yeni isim, ihata ynnden ilk isimden daha
kapsaml, hkm asndan daha devaml ve saltanat asndan ise daha
gldr.
te, btn alemlerde, diyarlarda ve mertebelerde /mevtin durum bu ekildedir.
Bundan dolay eriatlar, vahiyler/ilhamlar, ilh tecelller farkMarlar; bunlarn bir
ksm, dierlerine egemen olur ve onu hkmsz klar/nesh. Bununla birlikte hepsi
165 [165] Baka bir ifdeyle her bir varlk, belirli bir ismin mazhrdir ve o ilh sm o varln "rabb- has"dr. Bu isim, varln beksntemin
ettii gibi, Yaratcs ile ilikisi de bu isim cihetinden gerekleir.
de, sahihtir ve hepsinin asl ve Hakkn emri ynnden hkm birdir.
Her vakitte btn mertebelere, mevtinlere, cinslere, trlere, alemlere nispetle
saltanat ve basknlk, sadece bir tek isme aittir; dier isimlerin hkm ise, bu galip
isme tabidir, nitekim daha nce bu meseleye defalarca iaret etmitim. nk
sultan, sadece Allah'a aittir, hkm sahibi ve btn isimleri birletiren ul-hiyet
de, tektir, ulhiyetin emri de, tektir. u halde bu emrin mazhr, btn vakit ve
hallerde ancak tek olabilir. nk ilh vahdet/birlik ile nizm meydana gelir ve
bu nizmn hkm, btn varlklarda devam eder. Allah Tela'nn "ayet orada
Allah'tan baka iki ilh bulunsayd, fesat kartrlard" (Enbiya, 22) yeti buna
iaret etmektedir.
Bu durum, muhakkiklere gre kesin olan gereklerden birisidir.
"Mevalit" hkmlerinde "tavali"i benimseyen kimselerin g-rleri, bu esasa
dayanmaktadr. Buna gre bu insanlar, hkm doum esnasnda ufuktan zahir
olan ilk eye nispet ederler; bu, iin balang ve nihayette iin var noktasdr.
Bu durumda yetkinin sahibi olan ilkin dndaki eyler ise, kendisine tabi ve onun
hkmyle boyanmtr.
Daha nce Hakkn el-Evvel ve ez-Zhir olduunu belirtmitik; bu kitabn pek ok
yerinde, evvelliin srlarna dikkat ekmitik, bu balamda, onlar hatrlarsan,
Allah'n izniyle doru yolu bulursun!
Sonra yle deriz: u halde vakitlerin, gnlerin, aylarn, yllarn ve byk devirlerin
belirlenmesi/tayin, isimlerin hkmlerine ve zikredilen hakikatlere tabidir. Ar,
Krs, Felekler, yldzlar/kevkeb, iaret edilen hkm sahibi hakikat ve isimlerin
mazhrlar ve onlarn hkmlerini belirleyen eylerdir.
Buna gre devirler ile, isimlerin kapsayc ve kuatc olan kll hkmleri zuhur
ederler. "Anlar" ile ise, msemmya delletleri ve ondan farkl olmaylar
asndan zat hkmleri zuhur eder; nitekim daha nce bunu aklamtk. Bu iki
mertebe arasnda bulunan, gnler, saatler, aylar, seneler ise, bu iki asl arasnda
gerekleen giriik hkmler/mtedahil itibaryla ve bunlarn arasnda ortaya
kan nispet ve asrlara gre zuhur ederler. Bunlara rnek olarak, mutlak varln
zellii olan vahdette veya imknn lzm olan oklukta/kesret ve bunlarn ara-
snda meydana gelen ve bunlardan doan varlklardaki emir/durum verilebilir.
Btn feleki suretlerin ve baka suretlerin, Ar'a nasl dere edildiine bak!
Bununla birlikte Ar, hareket asndan bunlarn en hzlsdr. Gr ki, Ar'in
hareketiyle gnler nasl llmektedir? Bundan, Zt'a delleti ve belirttiimiz
gibi ondan farkl olmay asndan ed-Dehr ismine terakki et. Ferd ve
blnmeyen zamandan ibaret olan "an" dn! nk o, gerek varlk-
tr/vcd- hakk. Onun dndaki eyler ise, ister mazi isterse de gelecek zaman
olarak farz edilsin, madum eylerdir. u halde an Vcda; kesret ve imkn
hkm ise, "devir"e aittir; Vcd- Hak ile varlklar/a'yn arasnda gerekleen
iliki ise, hareketin makuliyetine ait tir.
Buna gre "an" ile devirler, vcd/varlk ile imkn arasnda, varlklar ve renkler
zuhur eder. Devirlerin mazhr, olgularda/ek-van idrk edilir; imkn ise, keif ile
idrk edilir, zihinlerde ise makldr/akledilir. Bylece ed-Dehr'in ve zamann
hkmleri, taf-silleir. Binaenaleyh devirlerin dayana "Kyamete kadar yara-
tklarma dair ilmimi yaz"; "An"m dayana ve kkeni ise, "Allah var idi ve onunla
birlikte baka bir ey yoktu", ayrca "Her nerede olursanz olun, Allah sizinle
birliktedir" ifdeleridir.
u halde "an" ile, dakikalar llr; dakikalar ile, dereceler llr; dereceler ile
saatler llr; saatler ile gn llr. , bu drtl sr ve bunlar birletiren sr ile
tamamlanr.
Geniletirsen, haftalar, aylar, mevsimler, seneler olarak isimlendirmi olursun. Aksi
halde, artrmak balamnda yla yaplan bir ilave tekrar olduu gibi, gne ilave
edilen ey de, tekrardan ibarettir.
Zat mahede ile tahakkuk edip, cem ve ahadiyet makamna ulama nimetine
mazhr olan kimse, "tekrar" hkm v ermez ve "an"m hkmnden devirlerin
hkmne intikal etmez; nk onun rabbi, kendisinin her gn bir "e'n"de
bulunduunu bildirmitir. Buna gre Allah, gn "O/Hve" zamirine izafe edince,
mahede ve rivayetle, onun "blnmeyen an" olduu bilinir. nk her
mertebenin ve ismin gn, kendisine gredir. "Hve/O", isim ve sfat lar birletiren
mertebenin istinat ettii bir olan Zt'a iaret eder. Bu makamdan, bu ve benzeri
kullar, u yetin srrna muttali olurlar: "Bizim emrimiz, gz ap kapat mak ya da,
daha da yakndr," (Kamer, 50)
Bylelikle, yette zikredilen "daha yakn" olan da bilir ve onu mahede eder;
bununla birlikte bildii ve grd ey, ona yeterli gelmez.
Allah, reten ve doruya ulatrandr. 166[166]
Din'in Srr
Bu kelimenin, pek ok srr vardr. Bu srlarn, zihinlerde somutlamas, pek ok

idrkte ve anlayta belirmesi, ancak zevki bilgilerle ilgili bir ka irfan
mukaddimenin hatrlanmasna baldr; bu mukaddimeler, bu srlardan
bahsetmeden nce genie anlatlmaldr. Bylelikle, -Allah'n izniyle- bunlarn
iermi olduklar mnlar zikredebileceiz. Bu mukaddimelerin faydas, din ke-
limesinin iermi olduu dikkat ekilen srlar anlamayla snrl deildir. Aksine
bunlar, genel olarak faydaldrlar ve daha nce ifde ettiimiz dncelerin
anlalmasnda olduu gibi, bundan sonra gelecek dier konularda da
kendilerinden yararlanlr.
Bunu belirtince, yle deriz: Sfat lar, na'tlar ve benzerleri, bunlarla vasflanan ve
nitelen kimseye tabidirler. u anlamda ki, herhangi bir sfatn mevsufuna izafe
edilmesi, mevsufa ve onun ztnn bu sfat n kendisine izafe edilmesini kabul
etmesine gredir. Hak, hakikatinin knh idrk edilmese bile, kendisinin bildirip,
haber verdii ve anlatt kadaryla ylece bilinmitir: Hakka nispeti sahih olan
na't ve sfat larn O'na izafesi, bu sfat larn bakalarna nispet edilmeleri gibi
deildir. nk O'nun dndaki eyler, mmkndr ve her mmkne, imkn
hkm, ihtiya, kayt, eksiklik vb. gibi imknn levazm sirayet etmitir. Hak ise,
hakikati asndan, btn mmknlerden farkldr. O'na benzer olan, hi bir ey
yoktur. u halde na't ve sfat larn Hakka izafe edilmesi, mutlak, kll, kuatc ve
kmil anlamda olabilir.
Kukusuz ki, ilim, en nemli nispet ve sfat lardan birisidir. u halde ilmin, Hakka
nispet ve izafe edilmesi, en eksiksiz, kmil ve stn tarzda olmaldr. Binaenaleyh,
ftratlar imn nuruyla, selm akllar burhan nuruyla, kalbler ve ruhlar ise
mahede ve "iyn" nrlanyla ahittirler ki: Hi bir bilgi, Allah'n ilminin dnda
kalamaz, hi kimsenin tevili ve anlay onun ilminin dnda deildir. nk
Hakkn ilmi, kendisisinin de haber verdii ve bildirdii gibi, her eyi kuatmaktadr.
Hakkn kelm da, ayn zamanda, O'nun bir sfat veya ilminin bir nispetidir. Bu
durum, zevk ehli olan muhakkiklerde deil, fikir ehli arasnda genellikle bilinen
durumun aksinedir.
Kur'an, bu sfat n sureti veya ilmi nispetidir, u halde Kur'an da, ihata edicidir.
Nitekim Allah, u yetle buna dikkat ekmitir: "Kitapta hi bir eyi ihmal
etmedik." Bu konudaki baka bir yet de udur: "Kuru ve ya hi bir ey yoktur ki,
apak bir kitapta bulunmasn." (Enam, 59)
u halde, Kur'an'da bulunan herhangi bir kelimenin dilde eitli mnlar var ise,
btn bu anlamlar Hak tarafndan kast edilmitir. Herhangi bir kimse, Hakkn
kelmna dair Kur'an'm nazil olduu dilin gerektirdii bir ey syleyip, kesin ser
kurallar da bununla elimezse, bu yorum haktr ve Allah'n irde et tii
eydir.167[167]
Sz konusu bu yorumun doruluu ise, ya onu dile getiren kimseye nispetle veya
kendisine ve bu makamda, zevkte ve anlayta kendisine ortak olan kimseye
nispetle geerlidir.
Sonra, kelimelerin baz anlamlar, baz yet ve srelerdeki balamlarnda daha
uygun ve karinelerden aa kan eitli nedenlerden dolay daha mnasip
olabilir; bu karineler arasnda, nzul sebepleri, yetin, kssann ve hkmn siyak
ve sibak/balam, veya muhataplarn ve onlarn nclerinin daha yaygn ve
mehur olan anlam dikkate almasn vb. zikredebiliriz. Binaenaleyh bu durum,
Kur'an'm srrna dikkat ekerken ifde ettiimiz eyle elimez; belirttiimiz gibi,
Kur'an'm bir "zahr"i vardr, bir "batn" vardr, "had"di vardr, "matla" vardr;
"batn"mm yediden yetmie kadar giden "batn" vardr.
Bu sabit olunca, bilinmelidir ki: Din lafznn, dilde eitli anlamlar vardr.
Bunlardan bazlar, ceza, adet, itaat ve durumdur. "Danehu" demek, onu zelil
kld, kleletirdi, ynetti ve sahibi oldu demektir. "Deyyan", mlik demektir. Din,
'slam/t eslim olmak"tr. Binaenaleyh bt n bu anlamlar din lafz ierinektedir ve
bunlar, Hak tarafndan kast edilmi anlamlardr. nk Hakkn kelm, kmildir,
167 [167] Bu mesele, Konev'nin tefsir ve tevil anlayn belirleyen nemli ifdelerinden birisidir. Konev'nin bu meseledekifikr,bakabir takm
ifadeleriyle de teyit edilmitir. Bunlardan birisi, her eyin bir zahr ve bir de batn vardr diye bilmen mehur bir hadisten har eket ederek,
Kur'an'da farkh insanlar ve kabiliyetler iin farkh anlamlar derecelerinin bulun duunu tespit etmesidir. Ancak, burada dilegetirdiitefsir kural,
son derece ak ve net bir ifdeye sahiptir. Bu ifdenin bir benzerini ibn'l Arab'de de grmekteyiz. Hatta her iki sf arasnda bunoktadatam
bir uyumdan sz etmek mmkndr. bn'l-Arab de, naslarn tevili meselesini izah ederken sadece dil hkmleriyle snrl kalmaktan sz
etmektedir. yle demektedir: "Kelm iki ksmdr. Birincisi, harfler diye isimlendirilen maddelerdeki kelmdr. Bu da, iki ksmdr. Yazl
olan, yani harfler; bu, "kitabet/yazi" diye isimlendirilir; veya bunlarn telaffuz edilmesi ki, bu "kelm" veya "kavil/sz" olarak isimlendirilir.
Kelmn ikinci tr ise, maddelerde deildir. Bilinen harflerde bulunmayan ve anlald da sylen ilemeyen bu kelma kulaklaiiemeksizin,
iitenin ilmi taalluk eder. Gerekten de, bunu vasta olmakszn iitir. Madd olmayan kelmda olduu gibi ki, bu da ancak kendisinemnasip
olan eyle iitilir. Madd olan, anlalr. Bu, zel bir ilm taalluktur. iten, syleyenden lafz rendii veya yazy grdnde, kelime,
syleyenin kastnn dnda stah olarak pek ok anlam ierdii halde, bu yazdaki muradn bilse, bu anlaytr. Konuann bukelimeileneyi
kast ettiini detayl olarak bilmeyebilir. Bu kiinin maksad, kelimenin farkl vecihlerinin dellet ettii farkh ihtimaller olabilir.Kelm sahibinin
bu kelime ile, bu vecihlerden hangisini, ya da, hepsini veya birisini mi kast etmi olduu bilinemez. Kelimenin dellet ettiieyin bilinmesiyle
beraber, bu kelimenin anlam verdii sylenemez. Istlah bilindiinde, sadece kelimenin dellet ettii eyler bilinmitir. nk bunlar
syleyen, iitene gre iki durumda olabilir. Birincisi, bu kelimenin dilde iaret ettii eyleri bilmeyebilir. kincisi ise, kelimenin dellet ettii
eyleri bilse de, muradnn anlalmasn temin eden karinenin gerektirdii anlam iin, bunlardan bir tanesini kullanm olabilir.Kelm sahibi,
lafzna byle bir anlam yklemi ve lafz anlayan kimse bunu anlamam olabilir. Adeta kelm sahibi bu anlayta, ona hibir ey nasip
etmemitir. Alah'm kelm ise, bir kavmin lisanyla nazil olduu zaman, delletlerinin farkl olmasndan dolay, o dilin mensuplarAllah'n bu
kelime veya kelimelerle neyi kast ettii hususunda ihtilaf etmi olsalar da, her birisi, Allah'n kast ettii eyi kendisinden anlamolurlar.nk
Allah, btn ihtimalleri bilir. Dilden kmad srece btn ihtimaller, bu muayyen ahsa nispetle Allah'n kastdr. Eer dil dmakarsa,o
zaman ne ilim vardr ne de Allah'n muradm anlamak! iaretleri benimseyenlerin durumu da byledir. nk onlann Allah'n kelmnn
iaretlerini anlamalar, yine Allah'n kelm hakknda bir anlaytr. Bu da, bu kelmla iaret edilen ey hakknda Alah'm kastdr.Mahlukun
kelmnn bu imkn yoktur. Btn vedhlerden Allah'n maksadn anlama ltf nasip edilen kimseye, "hikmet ve sz ayrt etme" (Sad,20)
nasip edilmitir. Bu, bu kelimedeki ihtimallerin ve amalarn ayrt edilmesidir. Kime de, "hikmet verilirse, ona oka hayr ver ilmitir."
(Bakara, 269) Yani, kelimedeki pek ok ihtimali anlamak nasip edilmitir." bn'-Arab, el-Ftht'l-mekkiyye, e IV, 25.
mutlaktr ve ihata eder; o, herhangi bir belirli anlam veya mefhm ile
snrlanmaktan mnezzehtir. Nitekim, daha nce de bunu ifde etmitik.
imdi de -Allah'n izniyle- bu kelimelerin mnlarndan Allah Tela'nm nasip
ettiklerine veciz iaretlerle deineceim ki, ayn eyi daha nce de yapmtm.
Sonra da, bu yetin hkmlerinin anlalmazhklarn ve fat ihann birinci ksmnn
bu yetin bitiiyle sona ermesinin srrn, tertip asndan aklayacam; sonra
da, -Allah'n izniyle- ikinci ksm ieren dier yete geeceim.
O halde, ncelikle bu konuda bu kelimeye yakn ilk anlam olan birinci ksmn
aklanmasyla balayacaz; bununla birlikte bu aklamalara, hiret hallerinin
baz srlarna ve baka meselelere dikkat eken nemli nkteler ilave edeceim.
u halde, ifdelerimize ilh ftrat nuruyla dikkat eden kimse, nemli ve ok
kymetli bilgilere muttali olur.
Biliniz ki: Hak, iinde deerlisi-deersizi, by-k olmak zere, alemleri
ve varlklar birbirlerine balam, bir ksmnn zuhurunu, dier bir ksmna
dayandrmtr. Baz varlklar, dier bir ksmn izhr eden aynalar yapmtr. u
halde sfl alem, iindekilerle birlikte, ulv alemin aynas ve onun eserlerinin izhr
edicisidir; ulv alem de, ayn ekilde, bir aynadr. Bu aynada, bazen sfl alemin
fiil ve ruhlar, bazen ise suretleri, bazen de hepsi birden yansr ve belirlenir
/taayyn. Kli-misl alemi, baz mertebelerde snrlanmas ynnden ve de
hkm ve mutla kliinin umumilii cihetinden btn fiiller, mevcutlar ve
mertebeler iin bir aynadr.
Her eyi, o eye dair ilmine gre izhr etmek, bakasna deil sadece Hakka ait
bir itir. Hak, bu izhr hazerat - hamse DaU olan be nikahn hkmlerine tabi
klmtr, daha nce btn bunlara dikkat ekmitik. u halde, trlerinin ve
ahslarnn farkllklarna gre varlklarn zuhuru, zikredilen mertebelerinin ve
daha nce iaret edilen hkmlerinin farkllna gre, "nika-h-cem"168[168] srrna
bamldr.
Bunu rendiysen, yle derim: Srr aklanmak istenen ceza169[169] , fiil, fail ve
mefulun nedeni-vastas-zarn/mefulun ieclih-bi eyin ve fi-eyin arasnda ortaya
kan neticeden ibarettir. Fiilin ilenmesinin nedeni, fiile kalkan kimsenin ilmine
tabi olan irad ve gayb bir harekettir. Bu hareketin, irde sahibinin ilmine gre,
kendisinden sdr olan fiile sirayet eden bir hkm vardr; bu hkm, ilmin ve
irdenin konusu olan fiilin sonuna kadar devam eder.
u halde, herhangi bir failden sdr olan bir fiilin kayna, kukusuz ki iaret
ettiim eydir; ayn zamanda bu fiilin, gayenin kendisiyle belirlendii ve fiilin
suretinin zuhur ettii bir "emr"inin olmas gerekir. nceki paragraftaki "mefulun
lieclih-bi eyin ve fi-eyin" szmle buna iaret ettim. Ayn zamanda fiilin, bir
neticesinin ve konusu bu fiilin gaye ve kemlinden ibaret olan bir eserinin de
olmas gerekir.
Bu durumlar/emirler, faillerin, onlarn kuvvetlerinin, maksatlarnn, huzurlarnn,
mertebelerinin ve -ayet failler snrl ne'etlerin mensubu iseler- ne'etlerinn
168 [168] Bu terim, farkl ekillerde daha nce de gemiti. Nikah derken Konev, eitli varlk mertebeleri veya isimler vemmkn varlklar
arasndaki ontolojik iliki ve irtibata dikkat ekmektedir. Bunun nikah diye sim lendirilmesi, baz mertebelerin fail ve messir iken, baz
mertebelerin mnfail ve mteessir olarak, dnya hayatndaki reme ve oalmay meydana getiren ilikiye benzememi olmasdr.Cem ise,
herhangi bir rn meydana getirmede gerekli olan oklua iarettir. Bu okluk, n celikle, Z-irde ve eyin hakikati diye ifde edile,fakat
ayn zamanda birlik zelliindeki "ferdiyet - selase"dir. (Ibn'I-Arab ve vahdet-i vcdu benimseyen sfere gre teslisin anlamhakknda
bkz. Ebu'1-Ala Afifi, age., Muhammed Fass.)
169 [169] Dinin anlamlarndan birisi cezadr. Bu anlam, bn'l-Arab'nin zellikle Yakub fassmda zerinde durduu bir anlamdr. Buradabn'-
Arab
deimesine gre fark-llar. Gerekte her eyin ve her eydeki mutlak fail,
Haktr. Herhangi bir failden bir fiilin sdr olmas, fail bu zikredilen nisp kaytlar n
hkmlerinden hali olduu halde tasavvur edilemez. Snrl/mukayyet ne'etler
ise, bunun dndadr; nk isimleri ve zel vecih ynnden Hakkn fiilleri, kll
hakkat lerin eserleri ve ruhlar, smrh ne'etlere baml/tevakkuf deillerdir; fakat
bunlar, zorunlu olarak mazhra bamldrlar. u var ki, snrl ne'etler, mazhnn
art deillerdir.
Bu fiilin izafe edildii kimseye en yakn olan, ifde ettiimiz eyi bilen veya
onunla birlikte hazr olan kimsedir. nk baz fiiller vardr ki, nispet edildikleri
kimseye en yakn olan eye nispetle dikkate alndnda, "lav" ve "abes" diye
isimlendirilir; u anlamda ki, bu fiilin faili, zahir olarak, bu fiille herhangi bir
maslahat kast etmi deildir ve bu fiilde belirli bir amac yoktur. Gerekte ise
durum, byle deildir. nk fiilin faili, gerekte, kendisinden bakasnn fili
olmayan Haktr. Hak, kendisine abesin izafe edilmesinden mnezzehtir; nk
Hak, kendisinin de bildirdii ve haber verdii gibi, "Sizi abes olarak yaratmadk"
(Mminun, 115); "Gkleri ve yerleri batl olarak yaratmadk" (Sd, 27)
buyurmaktadr. Aksine, her sakinletirme/teskin ve hareketlendirmede/tahrik
Hakka ait acab hikmetler ve garip srlar vardr. Anlaylarn ounluu, bu srlara
ve hikmetlere ulaamaz; Hakkn bildirmesi olmakszn akllar, bunlarn mhi-
yetlerini idrk edemezler, nefisler bunlara muttali olamazlar.
u halde, bir rn, balang ve gaye olmaldr; ayrca, fiile, ilk niyet/kast - evvel
hkmnn ve "huzr"un elik etmesi gerekmektedir. Bunlar, daha nce
belirttiimiz zere, gayeyle ilgili olan ilme tabidirler. Fakat fiilin ve fiilin nispet
edildii kimse- , nin, bir takm mertebeleri vardr. Binaenaleyh bazen fiil, baz
mertebelerde bir takm vasflarla nitelenir; bu vasflar, belirli bir mertebede veya
belirli bir haldeki nispet ve izafetten dolay veya baz mertebeler ve hallere gre
kendisine arz olmulardr. Bylece bunun srrn bilmeyen kimseler zannederler
ki, fiil iki faile birden istinat etmektedir veya bu zellik, fiil iin zt bir zellik ve
kendisinden zuhur ettii her mertebede fail hakknda zorunlu hkm sahibidir;
halbuki durum byle deildir, aksine durum, bizim ifde ettiimiz gibidir.
Sonra, bilinmelidir ki: Fiiller, ksm ksmdr: zt fiiller, irad tabi fiiller, emr fiiller. Emr
fiiller, iki ksmdr. Birisi, meleklerin ve nrani ruhlarn fiilleri gibi, irad fiillerle birleip,
onlardan farkllamayan ksmdr. kinci ksm ise, baz alardan irad fiillerden
farkl olan ksmdr. Buna rnek olarak, Gne'e, Ay'a ve baz meleklere nispet
edilen "teshir/boyun edirme"i verebiliriz. Tabi fiiller, taksimde "emri" fiiller
gibidirler; bunlar, emri fiillerin irad fiillerle birlemesi gibi, baz suretlerde baz
varlklara nispetle irad fiillerle birleirler. Bunun ardndan, bu alt ksm
birletiren bir ksm daha gelmektedir.
Bu fiil ksmlarnn varlklardan sdr olmas da, eitli tarzlarda gerekleir. nk
baz varlklar vardr ki, bu zikredilen ksmlardan sadece birisine mahsstur;
bazlar ise, tekil veya mrekkep olarak iki veya fiil ksmyla ilgilidir: Tekil veya
mrekkep derken, o varln fiillerinin, bu ksmlardan mrekkep olarak sdr
olduunu veya o varln, her ksma gre bir fiil veya eitli filler meydana
getirebilecek gte olmasn kast et mekteyim. Baz varlklar ise, zikredilen
yorumla, dier fiil trlerini birletirir.
Bu fiil ksmlarnn mazhrlar ise, nr ve nar/iik ve ate kaynakl ruhlar, ulv
suretler, unsurlar, bata insan olmak zere bunlardan meydana gelen eyler
(mvelledat) ve insandan her ne'et -te, halde, mertebede ve makamda
meydana gelen eylerdir.
Bu aslla ilgili bir tek ey kalmtr ki, o da, fiil ksmlarndan her bir ksm, ait olduu
varla tam olarak isnat etmektir. Bu konudan bahsetmek, geni aklama ve
ifas caiz olmayan bir takm srlarn aklanmasn gerektirir. ma ettiim eyi
anlayan basiretli kii, susulan ve zikretmekten sarf- nazar edilen baz eylerin
farkna varr.
imdi de, bu mevzunun insanla ilgili ynn tamamlayalm! nk insan, ayn -
maksude/amalanan varlk, misl-i etemm/en kmil rnek ve nsh-i
camiadr/kuatc nsha. yle deriz:
nsan, fiilin btn ksmlarn ve hkmlerini iermektedir. nsan, dnya
haytnda, suretinin ve ruhunun birleimi asmdan pek ok fiilin sahibidir.
nsann, rhn mira ile insilh/so-yutlanma halinde rhnyeti asndan eitli
fiil ve eserleri vardr; bu soyutlanmayla birlikte, insann bedenle ilikisi ve baz
alrdan bu alemin ve bu unsr yaratln hkmyle snrlanmas devam eder.
Ayrca insan, unsr yaratl btnyle terk ettiinde berzah alemi, har,
cennetler vb. alemlerdeki yaratlnda da eitli hallere ve fiillere sahiptir; fakat
btn bunlar, unsr yaratla tabi ve ondan meydana gelmilerdir. Unsr
varatlm tavassutuyla insann filleri dnya haytndan berzah alemine, daha
sonra hiret alemine geer, ulv mertebelerde so-mutlarlar/reahhus. Bunlarn
hkmleri insan iin nasl idilerse, btn mertebelerde, mevtmlerde ve
alemlerde o ekilde devam eder ve sbitleirler. nk insan, unsr mizacn
hkmlerinden, bunun levazmndan ve kendisiyle ve kendisinde nefsinin zuhur
ettii neticelerinden soyutlanamaz, bunun nedeni insann, her eit mazhrdan
mstani kalmasnn imknsz olmasdr; binaenaleyh insann mazhrlar da, hi
bir zaman tabiatn hkmnden soyutlanamaz. 170[170]
Tamamlayc Aklama
Mkelleflerin Fiilleri
Bilinmelidir ki: Btn bu ksmlardan zikredilmesi ve aklanmas gereken en

nemli ksm, mkelleflerin fiilleridir. Onlar, bu fiillerden dolay ceza veya mkafat
greceklerdir. Mkellefler, insanlar ve cinlerdir; hayvanlarn da, sadece ksas
ynnden olmak zere, bu noktada onlarla bir ortakl vardr. Hayvanlar
hakknda, naslarda varit olduu kadaryla, hkm srekli baka bir ceza yoktur.
Ciniere gelince: biz onlarn fiillerinin karlklarn greceklerinden hi bir kuku
duymasak bile, onlarn cennete girip girmeyecekleri kesin deildir. Cinlerden
mmin olanlar, iledikleri hayr amellerinden dolay hirette bir karlk grrler,
fakat bu konuda herhangi bir nas yoktur. Zevk ynnden de, bu konuda kesinlik
verebilecek herhangi bir bilgi yoktur. Binaenaleyh belki de cinler, hayr
amellerinin nitecilerini, cennet ten baka Allah'n diledii her hangi bir mekanda
greceklerdir. nsan ise, iin mihveridir; insan, hkmn tafsilinin mahallidir.
yle deriz: nsann fiili, bazen belirli bir maslahat tamaz, bu eit fiil, "abes" diye
isimlendirilir, bundan ve abesin gerekte Hak tarafndan irde edilmemi
olduundan daha nce bahsetmitik; veya bu fiil, kastl olarak ilenmitir ve
gayesi olan bir eyle ilgilidir; bu ey ise, ya Haktr veya ondan olan bir eydir.
Binaenaleyh konusu Hak olan fiile Hakkn verecei karlk/cez, bu durumdaki
kuluna olan inayetine ve kulun iledii fiiliyle sadece kendisini talep ettii
Rabbma dair bilgisine, O'na olan inancna, ilim ve itikat asndan fiil esnasnda
Rabbyla olan huzuruna baldr.
Bu makamn bir takm srlan vardr ki, bunlarn aklanmas haramdr.
Bu eyin konusu, Hak deil de, ondan olan bir ey olabilir. Bu ikinci ksmn tafs,
drt makamla ilgilidir: Havf/korku, takva, reca/mit ve hsn zan makam.
Bu makamlar, muhabbet makamna tabidirler; nk fiilin nedeni, muhabbete
ait hkmdr.
Haktan olan ey itibaryla fiilin konusu, ya talep sahibine uygun bir eyi talep
etmektir, veya kendisine uygun olmayan bir eyi def etmek veya uygun
olmayan bir eyin gereklemesinden saknmaktr veya fiile veya kendisine
uygun olan bir eyi hsn zanla elde etme mididir. Bu hsn zan, ihsanndan
istenilen eyin gereklemesi mit edilen kimseye kardr, nk o, cmert ve
ihsan sahibidir. Ya da bu fiilin gayesi, Hak tarafndan gereklemesinden
saknlan bir eyden korunmaktr, nk Hak, kahr sahibi ve iddetle
cezalandrcdr. Bylelikle kul, kendisine Haktan herhangi bir sknt veya zarar
ulamasndan ekinir.
Sonra, btn bunlar, ya belirli bir vakit veya zel bir hal veya dnya, hiret ve
bunlarn arasnda yer alan herhangi bir alem ile snrldr; veya zikredilenlerden
herhangi birisiyle snrl deillerdir. Aksine failin amac iki eydir: ya, menfaati celb
et-mek/celb-i menafi veya her halde btn vakit ve mertebelerde kendisine
gelecek yollardan zarar uzaklatrmaktr; veya hayr fiili ilemeye kendisini sevk
eden ey, kiinin o fiilin iyi olduunu bilmesi ve ktlkten saknmasna neden
olan ey ise, kiinin o eyi kt ve zararl olarak bilmesi olabilir.
Fiilin her bir ksmnn neticesi, ilk emrin hkmne tabidir; bu hkm, bu fiile
ynelmeye neden olur ve ona sevk eder. Ayrca, ed-Dehr" isminin hkm, ilh
e'nin hkm; fiilin bulunduu Mertebe ve neetin hkm, eksiklik ve itmam
/tamamlama da bu hkmle beraber bulunur. Bunun dnda kalanlara ise,
daha nce iaret etmitik.
Btn fiillerin, sureti ynnden cezalandrma/mcazat ve neticelendirme /inta
mertebesindeki zuhuru, fiile yneldii esnada faile galip olan sfat n hkmne
ve fiilin nihayetine tabidir. Fiilin nihayeti ise, failin kendisine galip bu sfat la irtibatl
olduu ynden bulunduu mertebe ve failin himmetine baldr. Fakat
evvellikleri asndan cz sfat lara ait gliplik, bu czleri kapsayan ilk kll
gliplie tabidir. Buradaki durum, Kalem'in belirlemi olduu cz iyiliklere ve
bunlarn zahirdeki irkin mahallerine nispetle, balang ve son arasndaki
saadet ve akilikteki durum gibidir.
Nitekim, daha nce buna defalarca iaret etmi, eyadaki hkmn, ahadiyet -i
cem olduuna ve bunun ilklerle/evveliyat ile ortaya ktn aklamtm.
Sonra bilinmelidir ki: nsandan sdr olan her fiilin, her semada bir sureti vardr;
bu suret, bu fiil bu alemde taayyn ettiinde somutlar. Bu suretin ruhu ise, failin
ilmi ve fiil esnasndaki niyetine bal olan huzurudur. Bu suretin baki kalmas, fiil
esnasnda fail zerinde rab olan/rabb- has ismi asndan Hakkn yardnnma
baldr. Hi bir fiil, failinden ktmda kendisinde zahir olan galip sfat n
mertebesini aamaz.
yi fiillerin ve hkmlerinin dnyadan hirete gemeleri-nin/teadd iki art vardr:
Bu iki art, cezalandrma ve neticeleri asndan fiillerin suretlerinin devam
noktasndaki iki asldr:
Bunlarn birisi, tevhit, dieri ise, ceza gnn ve birlenen Rabbm, cezalandran
olduunu ikrar etmektir. ayet fiile sevk eden neden, kll ve ilh bir emir veya
bu iki asla tabi belirli bir durum deilse ve bunlardan meydana gelmemise, ulv
alemde somutlaan ve insann fiilinden meydana gelmi suret, Sidre'yi
geemez. Bu suretin, sadece Sidre'nin altnda ve Cennet'in dnda nihayette
failinin yerletii makamda sureti zuhur edebilir; bunun gereklemesi ise, fiilin iyi
fiil olmas artna baldr.
ayet fiil kt ise, unsurlar alemini ap kamayaca iin, geri dner. Bylelikle
bu fiilin neticesi, fail hakknda hemen zuhur edip, ortadan kalkar veya silinir
gider; ya da bu netice, Sid-re'de baki kalr. Kt filin neticesinin burada baki
kalmasnn nedeni ise, insann yaratlnda gizli halde bulunan "cem srr'nm fiile
verdii zellik ve btn mertebelerin hkmlerini kuatan dnya haytnn
gereidir.
Har gn geldiinde ise, Allah irkini temizden ayrt eder; nitekim yle
buyurmaktadr: "irkinin/habis bir ksmn bir ksm zerine ekler." Bu, farkl
mertebelerine ramen hi bir iyi amelleri ykselmeyen akilerin fiillerinin
zelliidir.
Bu konunun iki srr vardr, bunlardan birisi udur: Daha nce de akladmz
zere okluun/kesret hkm, imkndr. Kesretin baki kalmas ve var olmas,
"ahadiyet" zelliindeki varlk tecellsi/vcd tecell ve "cem/okluk"
zelliindeki hkm ile mmkndr. u halde ilh mertebenin birliine istinad
taakkul edilemeyen herhangi bir varln okluunun hkmleri ve eserleri silinir,
geride bir ey kalmaz. Bunun nedeni ise, bu varln Hakkn korumak istedii
eyleri muhafaza ettii mertebeye istinat etmemesidir. "Elest"171[171] misknm
hkm ve ilk srra bal olan nfuzu olmasayd, o varlk btnyle yok olurdu.
Sz konusu meseledeki dier sr ise, gizlenmeleri gereken son derece kapal
srlan iermektedir; bu nedenle, bu srlar bilinmezlik hazinelerinde braktk, Hak,
diledii kimseler iin diledii ekilde onlar izhr eder.
Muvahhitlere gelince: Bunlardan, fiili kll-ilh ve belirlen-mi-cz emre tabi olan
kimsenin fiilinin sureti, daha nce ifde ettiimiz gibi, kendi ilminin sfat yla
boyanr. Bu kiinin niyetinin ruhu da, fiillerine sirayet eder ve Hak rubbiyet
hkm dolaysyla rahmeti ve sayma s /ihsa ynnden, o kimse adna bunlar
himaye eder.
ayet, fiile unsurlar aleminin hkm ve unsun yaratl suret leri hkim olursa, bu
tarz fiiller, Sidre-i mntehada korunurlar; Sidre-i mnteha, fiile neden olan ilh
emirlerin kaynadr. nk bu mertebe, unsr alemin sona erdii mertebe ve
unsr suret lerle zuhuru ynnden Tabiat'm kaynadr; bylece Allah, Sidre-i
mntehay unsurlar alemine ait eserlerin ykseldii son nokta yapmtr. nk
mkelleflerin fiilleri, genellikle, unsurlardan meydana gelmi ve olumu suretlerin
171 [171] "Elest", Araf sresinde geen bir yete telmih yapmaktadr. Burada Allah, yaratltan nce Adem'in zrriyetinden gelecek nesillere
kendisini Rab olarak kabul edip etmediklerini sormu, onlar da kendisini 'Rab' olarak kabul etmilerdir: "Rabbm Adem oullarndan onlarn
srtlarndan zrriyetlerini alm, ve onlar kendilerine ahit tutarak, 'ben sizin Rabbniz deil miyim?" demiti. Onlar da: 'Evet bunaahidiz"
demilerdi. Bu, kyamet gn 'bizim bundan haberimiz yoktu' dememenizin iindi." {Araf, 172). Cneyd-i Badad, bu yeti yorumlayp,
marifet ve tevhit anlaym bu yete dayandrmtr. (Bu konuda bkz. Ebu'I -Ala Afifi, slam'da Manev Hayat, s. 185 vd.)
ve mizalarn neticesidir, ite bu nedenle bir eyin, kendi asln amas mmkn
olmamtr. Binaenaleyh unsurlar aleminden meydana gelen hi bir ey, unsurlar
alemini aamaz; ayet aarsa, fiile basknl ve hkm bulunan baka bir
hakikat e tab olmasndan dolay aabilir.
Failin himmeti ve rhnyeti, mertebesi ve hali gerektirdii iin, zikredilen
basknlkla unsurlar alemini aarsa fiil, Krs'ye, oradan Ar'a, oradan Levh'e,
oradan Am'ya geer. Bu mertebelere ulamas, kendisiyle bu alemler
arasndaki kuvvet ve mnsebete baldr, ayrca btn bunlar bir neticesi
olmas bunu mmkn klmtr; bylelikle mm'l-kitab'da hesap gnne kadar
korunmu olur.
"Fasl gn/iyi amellerin ktlerinden ayrld gn" geldiinde ise, kullarn fiilleri
iki ksma ayrlr: Buna gre bu fillerin bir ksm, "hebaen-menura" haline gelirler;
bunun anlam, daha nce iaret ettiimiz gibi, fiillerin silinip gitmesidir. Bazlar
ise, inayet iksirinin ve tevhide veya Hakka veya tvbeye dair ilmin kendilerini
dntrd fiillerdir. Bylece bu fiillerin ktleri, iyiye, iyi olanlar ise daha iyiye
dnrler. Bunun sonucunda ise, bunlarn neticesi, adeta ayn olur; gnah
ileyen kimse, ayn lde sevap ileyen kimseninkiyle eit olarak dllendirilir.
Binaenaleyh ldrme, diriltme ile, gasp etmek sadaka ve ihsan ile vb.
dllendirilir. Baz amelleri ise, Hak affedip, eserini ve hkmn siler; baz
amellere ise, faili onu ilediinde, tam lsyle karln verir. Fiil hayr ise,
karl hayr, kt ise karl ktlk olur.
Fiilin iyiliinin gelimesi ve bazen stnlk bazen kt ameli silici zelliiyle ak
basknl, ilh inayete, huzura, rahmete ve tevhit ve imna dair efaat ile
birlikte kmil mahede ilmine racidir; sz konusu efaat, meleklerde, resullerde,
nebilerde, velilerde ve mminlerde ferlerine ayrlr. Aynca filin bu zellii,
nihayette erham'r-rahimin/merhamet edenlerin en merhamet lisi olmas
hasebiyle Hakka izafe edilen kadim inayete racidir.
Hkmleri ahirette gzken baz fiiller, gnahlarn neticelerinden ve su
fiillerden meydana gelen azabn hafifletilmesi gibidir. Baz fiiller ise, kmillerin
hallerine aittir; bunlarn hkmleri, btn bu ksmlarn dndadr ve bunlar
hakkyla sadece erbab bilebilir. Bunlarn karlnda Haktan bu fiillerin sahiple-
rine ulaan eyler, "ceza" ve "bedel" diye isimlendirilmez.
Tahkik sahibi kimsenin/muhakkik, bu gibi eyleri "ceza" ve "ecir" diye
isimlendirmesi, meru amelin belirli bir ecri istilzam etmesi asndandr; yle ki:
ecir, meru amelden meydana gelmi ve onunla ortaya kmtr. Bunun bir
benzeri, insann amelin suretinin varlkta zuhur etmesinde art olmasdr. Bu
durum, bu ve benzeri konularda ilh bir snnettir; yoksa bu tarz bir ceza, amelin
kendisinden ve vastasyla zuhur ettii kimse tarafndan talep edilmez.
u var ki: Amel liztih ecri kabul etmeyi ve ondan faydalanmay gerektirmedii
iin - nk amel, var olan bir ey deil, sadece bir nispettir- Hak kendi fazlyla
ameli, bu fiilin zahirde kendisine izafe edildii kimseye iade etmitir; bunun
nedeni, fiilin onunla zuhur etmesi, fiilin varlnn faile dayanmas/tevakkuf ve bu
adan fiilin Hakka aidiyetinin imknszldr. nk Hak, mutlak mstanidir;
Ztnn, mhiyeti asmdan/min hay-s hiye gerektirmedii halde
yaratklarndan herhangi bir vasfn Kendisine dnmesi halinden mnezzeh ve
mtealdir.
Bunun srr udur: Varlk mertebelerinden herhangi birisinden veya birisinde veya
birisiyle matlup olan ey, bu mertebeye ve onun mazhrlarna mahss
kemlden baka bir ey deildir; nitekim daha nce buna iaret etmitik.
Fiillerin ve amellerin, bir mertebesi vardr, ayrca bidayetleri ve kemlleri vardr.
Buna gre fiil ve amellerin kayna, "hub~ b/bilinmek istemek" harekete ve
kemlin zuhuruna taalluk eden kll-ird tevecchtr; buna yaratl srr ve
balangcndan bahsederken iaret etmitik. Fiillerin ve amellerin kemli ise,
btn fiil ve amellerin gayelerinden ibaret olan neticelerinin zuhurudur.
u halde amellerin ve neticelerinin kemli, bunlarn Zt'a ait gayb mertebeden
sudur edip, ehdet mertebesinde gzkme-leriyle gerekleir. ehdet
mertebesi, el-Btm ismi iin bir ayna, onun tecellgh ve hkmnn nfuz
makam olan ez-Zhir isminin saltanatnn mahallidir. Bu durumda ameller ve
neticeleri, ehdet mertebesinde kemle erince btn emir/i, tafsili olarak
Hakka dner; amellerin "neticelerinin ehdet aleminde kemle ermesi, bu
neticelerin amellerden farkllap, hkmde de onlara tabi olarak zuhur
etmeleriyledir. Bu dn, ezelde Hakkn ilminin mertebesinde "emr"in
farkllamasna gredir; bununla birlikte Haktan baka hi bir fail yoktur, fakat
kendileri de fiil olsalar bile fiillerin zuhuru, kullara bal olmutur. u halde fiiller,
bunlarn faili olmalar anlamnda deil, onlarla zuhur et meleri asndan
gerekte kuliara nispet edilmilerdir.
Hkmlerinin ve mertebelerinin farkllna ramen Hak ile yaratklar arasnda
ortaklk vehmi veren sfat larda da durum byledir.
Bunu anla ve gdann srr, suretleri, onun ulatrmada ve tafsilin zuhurunda art
oluuna dair daha nce ifde ettiimiz eyleri hatrla! Ayn ekilde, dikkat
ektiim ve bu srr aklayan nkteleri de hatrla! Bu durumda ok nemli ve
yce srlar renmi olursun.
Allah, mriddir. 172[172]
Tamamlayc Aklama
Mkellefin Fiilleri
Bilinmelidir ki: nsandan sdr olup, kendisiyle Hakkn dnda herhangi bir eyi
amalad iyi ve ya kt herhangi bir fiilde fail kul deildir, kul bu fiilde sadece
ii kabul edilir.
Bu kiiden "bir/iyilik" veya "salih amel" diye isimlendirilen bir fiil sdr olup, bununla
bizzat bir eyi amalamayp, bu fiili daha nce iaret ettiimiz gibi srf "hayr"
olduu veya yapmak zorunda olduu iin yaptysa; emri yerine getirme arzusu,
onun mutlak anlamda emir olmas asndan deil de, emir ile birlikte fiilde
"huzur" ise, bu kimse "racl/adam"dur.
ayet bu mertebeden ykselip, ameliyle Hakkn dnda herhangi bir eyi
amalamayacak hale gelirse, o kii adamlkta/ra-cliyet kemle erer.
Bu makam ap, "Benimle iitir, benimle grr, benimle tutar ve benimle yrr"
hadisinde belirtildii gibi yapt her eyi Hak ile yapmak makamna ulatnda
ise, marifet ve adamlkta kemle erer.
Bu zikrettiklerimize kiinin Hak ile huzuru eklenirse, bu kii rnuhlis/ihlas sahibi ve

muhlas/Hakkm ihlasl kld kimsedir. Kiinin Hak ile huzru/huzr mea'1-Hak,
Hakkn fiillerinin kuldan ve kul ile sdr oluunu grmekle gerekleir. Kul, bunu
idrk eder/tahakkuk; mahedenin, fiilin ve izafetin kendisine cteil, Hakka
izafesi ynnden kendisiyle deil Hakkn gzyle bunu grr.
u halde bu kimsede, iinde bulunduu "benimle iitir ve benimle grr" ve
bunun dndaki makamlarn hkmleri zuhur edip, kul bu makamlarla ve
bunlarn toplamyla snrlanmazsa; bununla birlikte, bizzat bir ey zerine sebat
etmeyip, aksine kendi geniliinde/seat sabit olsa da, "ahadi-yet/ahad"
zelliindeki mahedesinin hkm, iaret edilen tarzda btn mertebe ve
nispetlere sirayet etse; herhangi bir mertebeyle smrlanmamakla birlikte, btn
vasf ve hkmleri kendisiyle vasfland ve -perde ve gaflet olmakszn- her va-
kit ve halde kendisinden soyutland/insilh sahh bir ilim ile kabul ederse; ite o
kimse, kullukta, hilafette, ihatada ve mut -laklkta keml sahibidir.
Allah, minnet ve fazlyla bizi ve kardelerimizi bu mutlak ve gerek makama
ulatrsn! 173[173]
Tamamlayc Aklama
Mkellefin Fiilleri
Bilinmelidir ki: Asl-meru hkmler, yani vcb, nedb/mendubluk,

tahrim/haramhk, kerahet ve mubahhk/iba-ha, mkelleflerin btn fiillerine
sirayet etmitir. u halde kuldan sdr olan btn fiillerde veya kulun iinde
bulunduu btn hallerde, eriatn bu be mertebesinden birisinin hkm vardr.
Fiilin, eriat tarafndan belirlenmi emir ve yasaklarda belirtilen bir sureti
olabilecei gibi, fiil, genel hkml klli bir asl iinde zikredilmi de olabilir.
Birinciye rnek olarak "Namaz klnz", "Allah'n haram kld cana haksz yere
kymaynz" gibi yetlerle belirtilen ve hal, vakit gibi artlarla snrl olan fiilleri
verebiliriz. kinciye rnek olarak ise, "Her kim ki, bir hayr amel ilerse, onu grr"
veya "Kim bir ktlk ilerse, onun karlnda ceza grr" yetleri veya "Her aln
terinde bir ecir vardr" hadisinde olduu gibi Kitapta ve Hz. Peygamberin
hadslerinde mcmel zikredilmi fiiller verilebilir.
nsann btn fiillerinin kayna, unsr-tabi k asndan, kalbin btndr.
Fakat failin, herhangi bir eyi yapmaya girimesi, kalbinde somutlam bir
amaca/daiye baldr, bu arna, faili bir takm fiillere sevk eder ve o fiili baka
fiillere veya fiili yapmamaya tercihe yneltir.
Bu gayenin kalbde somutlamas ve fiillerin faillerinden sdr olmasna neden
olan baslerin belirmesi, kalpten kar ve bunlarn hkmleri organlara dalr ve
onlarda etkin hale gelir. Bunun ardndan, daha sonra bahsedeceimiz kalbin
vecihlerine gre ve balang annda kalbin kendisiyle vasflanm olduu veya
Ralv mn'm iki parmayla kendisi zerine hkim ve zahir olan gayb ztndan
taayyn eden zelliklere gre dierlerine geer.
Baislerin ve farkl mertebelerine gre -zel vecih mstesna-kalbin vecihlerine ait
btn hkmlerin gayesi, iki eyden birisidir: celb-i menafi/menfaati elde etmek
veya dnya veya hiretteki bir zarar def etmek. Bu zarar, suret veya mn
asndan olabilecei gibi, oul ve tekil de olabilir; abayla olabilecei gibi,
onsuz da olabilir. Nitekim daha nce buna iaret etmitik. Fakat bu zikrettiimiz
ksmlarn altnda, sadece byklerin bilebildii hassas ksmlar bulunmaktadr.
Bunlarn arasnda, baz amellerin zikredilen iki asl zerinde perde olabilmesi
vardr. Bu durum, amel sahibinin kastyla olabilecei gibi, kast olmadan da
olabilir. u anlamda ki: herhangi bir insandan herhangi bir amel sdr olur, bu
amel bir takm ktlklerin veya bir takm hayrlarn kendisine ulamasna engel
tekil eder; ayet bu perde olmasayd, bu hayr veya ktlk, amel sahibi iin
gereklemi olacakt. Amel sahibi, bazen bu durumu bilebilir, bazen
bilmeyebilir, bazen ise daha sonra renir.
Cezann/karlk da, iki-kll mertebesi vardr. Bunlarn birisi, dnya haytnda
sratli bir ekilde cezalandrmay ve cezann hayr veya kt fiilden ayrlmayn
gerektirir. kinci mertebe ise, bazen cezann fiilden ayrlp, Allah katnda bilinen
belirli bir zamana kadar hiret haytna tehir edilmesini gerektirebilir; nitekim
daha nce buna ve buna ait baz sr ve hkmlere dikkat ekmitim.
u halde nebevi haberlerde dikkat ekilen hayra karlk cezalardan birisi, szn
doru kmas, rzkn bolluu ve dnya haytnda gidiin istikmet zere
olmasdr. Bu zellie sahip olan bir kavim, fask kimseler olsa bile, durum
byledir. Baka bir rivayet te, "sla-i rahim", baka bir rivayette ise "taharete de-
vam etmek", baka bir rivayette ise bunlarn hepsi zikredilmitir. Bu balamda
Hz. Peygamber yle buyurmutur: "Kukusuz ki Allah, dnya haytnda nzik
olarak sevabn alaca bir iyilikten dolay mmine zulmetmez. Bununla hirette
de karln grr."
Kafir ise, dnyada iyiliklerinin karlnda beslenir, hiret hayt geldiinde ise,
kendisiyle dllendirilecei hi bir hayr kalmaz. Hz. Peygamber (as.), ayn
zamanda, ktlklerin kapsn ve bunlara dair cezann gecikmeyeceini
belirtmitir; bu gnahlar "sila-i rahmi kesmek /akraba ziyaretini terk, taknlk ve
gc yettii halde ktlkten sakmdrmay terk etmektir."
Hayra karlk hemen verilen ve hkm genel ceza, kalbi kuvvetlerde, rhn ve
tabi zelliklerde gerekleen hazrlanma ve istikmettir. Bunlar, baz perdelerin
alp, insan ile kendisi iin hayrn bulunduu eyleri idrk etmesi arasndaki
engelleyici manialarn ortadan kalkmas takip eder; insann bu eyleri idrkinde,
kendisi iin hemen veya daha sonra gerekleecek bir hayr ve rahat
bulunmaktadr, bu hayr, manev olabilecei gibi, mahss/hissedilebilir de
olabilir. Bylelikle insan, hazrl, kabul ve kendisi iin yazld lde, hi bir
gecikme ve yavalk olmadan bunlardan payn alr.
Mekruh fiile verilen hzl ve genel ceza ise, mahrumiyettir; bu mahrumiyeti, ya bir
perde/hicab veya mahaldeki bir perdenin kalkmay gerektirmitir. Bu perde, o
kimse zerinde hkm sahibidir ve o kt fiil olmasayd bunun hkm sona ere-
cek, insan da ondan kurtulacakt. Ya da, insann kt fiiliyle celbettii veya kt
ameliyle ona arz olan herhangi bir zarar engelleyecek bir koruyucunun
bulunmay, bu mahrumiyeti gerektirmitir.
u halde cezann bu ksmlar, fiilden sonra gereklemez, aksine bunlar, fiilin
sdr olmasnn ardndan faile ularlar.
Bu makam, son derece nemli ilh ve kevn srlar iermektedir; bunlar, huzur,
mahede ve kmil marifet sahibi byklerden bakas mahede edemez. Bu
kimseler, huzurlarnn takip ettii marifetleri lsnde, bu srlarn tafsillerini bilirler.
Bu makam tam olarak kef eden kimse, bu makamdan aha-diyet ve cem
zelliindeki ilh, bunun ardndan Rahman emri mahede eder; sz konusu
Rahman emirden, kalbin sapmas ve sabitlii meselesinde iki parman
hkm174[174] kar. Ayrca bu kii, mhiyetleri itibaryla iki parman hkmn;
sonra iki sa llesinin hkmn; mubah olan tabi-nefsn fiillerin hkmn
renir. Bu fiiller, kmiller, fertler/efrad ve Allah'n diledii muhakkiklerin dndaki
mkelleflerden sdr olduklarnda karlklarnda her hangi bir ceza ve sorumluluk
yoktur. Bu muhakkikler, fiili ilerlerken fiili emreden ile/Hak beraberdirler; u an-
lamda ki, Allah bu fiili mubah klmam olsayd, onu ilemezlerdi. Bununla birlikte
u yetlerde bu gibi fiiller mubah saylmlardr: "Sizi rizklandirdmiz eylerin
temizlerinden yiyiniz." (Maide, 88) "Allah'n sizin iin helal kld eyleri haram
klmaynz." vb. Hz. Peygamber de, yle buyurmutur: "Allah, kukusuz,
ruhsatlarndan yararlanlmasn sever."
nk, emrin sahibi veya mhiyeti asndan emir ile "hazr" olduu halde
mubah fiili ileyen kimse, her mubahtan dolay ecir alr ve bu fiili iledii iin,
efendisinin emirlerine balanan ve itaat eden kimseler arasna yazlr. Nitekim,
Hz. Peygamberin baz sahabesinin dikkatini bu srra ektii ve mubah ileyen
kimseler iin ecir olduunu belirttii hadisi, bu ifdemizi teyit etmektedir.
Hz. Peygamber, mubah hakknda bu bilgiyi verince, sahabe hayrete dm ve
u anlamda bir sz sylemitir:
-"imdi, benim ehvetimin gereini yapmamda bir ecir mi vardr?"
Bunun zerine Hz. Peygamber yle buyurmutur:
-"Evet vardr. Dnsene, ayet ehvetini haram yolla gidermi olsaydn, bundan
dolay gnaha girmi olmaz miydin?"
Sahabe:
- "Evet olurdum" deyince Hz. Peygamber yle buyurmutur:
-"te, ayn ekilde ehvetini helal yolla karlaynca ecir el-tfe edersin"; ya da, bu
anlamda bir sz sylemitir.
Kmiller ve fertler, zikrettiimiz bu konuda kendilerinin dndaki kimselerden hal,
huzur ve daha nce dikkat ektiimiz zere, bu konuda kendilerine zg
fazladan bilgileriyle ayrlrlar.
-Allah'n izniyle- muhtemelen, bu meseleye daha sonra ksmen deineceiz.
175[175]
Uhrev Azap ve Nimeti Gerektiren Dier Emir ve Yasaklar
Bilinmelidir ki: Haktan, btn asrlarda o asrn peygamberi vastasyla

yaratklarna ulaan dier ser emir ve yasaklar, hallerin, szlerin, zahiri ve
duyulardan gizli/btn
kalan beer sfat ve fiillerin, bunlardan meydana gelen ve suret - j| leri gkler,
berzah, har, cennet, cehennem ve Allah'n diledii btn tabakalarda
taayyn eden rnlerin iermi olduu hususlar tariften ibarettir. Bu tarif, ilh
rahmet ve gazap hkmyle, bunlar "ispat" ya da "mahv" ya da "zarar" veya
"menfaat" veya "gliplik" veya "malupluk" zeliiyle belirtir; bu da, his, hayal,
ruh ve misl olarak sonludur/muvakkat.
174 [174] "Kalb, Allah'n iki parma arasndadr, onu diledii gibi ekillendirir" hadisine telmih yaplmaktadr.
Bunu anlamalsn, nk bu, hakknda konuulan ve aklanan makamla ilgili en
nemli ilh srlardan birisidir.
Ben bu srr rendiimde, gazap ve rahmeti belirleyen sebepleri, bunlarn
hkmlerinin bu sebepler iin nasl zuhur ettiini ve suretlerin aynada yansmas
gibi onlarda nasl yansdn rendim. "Onlar bizden mitsizlie dtklerinde,
kendilerinden intikam aldk," (Zuhruf, 55) "Allah, kukusuz tvbe edenleri sever,"
(Tevbe, 4) "temizlenenleri sever/' (Enfal, 108) "ihsan sahiplerini sever", (Bakara,
195) "takva sahiplerini sever" (Ali mran, 76) vb. yetlerin srrn rendim. Ayrca,
dnya haytnda gerekleen uzun sreli veya hemen sona eren nimet ve
azabn srrn; iyiliklerin ktlkleri dntrmesinin srrn; "Sizin amelleriniz,
kendinize iade edilecektir" yetinin srrn; "Hccet -i balia Allah'a aittir", yetinin
ve "Biz eli gndermeden kimseye azap etmeyiz" (sra, 15) yetlerinin srrn
rendim.
Grdm ki: Fiillerin suretleri, insann btnnda veya zahirinde ortaya
ktklarnda, Hakkn gazap veya rahmeti iin bir ayna haline gelmektedirler,
nitekim daha nce bunu belirtmitik; fakat, mukaddeslik mertebesinde
herhangi bir deiiklik veya hal yenilenmesi olmaz.176[176] Bununla birlikte
taayyn ve eserin zuhuru, mlaim/uygun ve olmayan eylerle gerekleir.
Bunun yan sra, btn asrlarda ve mmetlerde ve de belirli bir vakit te veya zel
bir halde veya iki farkl hal ve vakitte her bir ahsa nispetle helal ve haramlm
srrn grdm.
eriatlarn, mmetlerin ve asrlarn hallerine gre nasl ortaya ktklarn ve
hkmlerinin nasl taayyn ettiklerini grdm.
Hkm, bu dnya hayt ve bu yaratlla snrl ve bunlarn klli ve cz maslahat
ve levzmyla ilgili olan emirleri ve yasaklar grdm.
Hkm hirete uzanan eylerin, drt ksma ayrldn grdm: Birisi, berzahtaki
bekleme sresinde veya berzahn sona ermesiyle hkm sona eren ksmdr;
ikincisi, har zamannn veya gnnn bitmesiyle sona eren ksmdr; ncs,
cehennemin saltanatnn hkmnn cehenneme giren kimseler zerinde
egemen olduu esnada veya ebed olarak cehennemde kalmayan
kimselerde cehennemin hkmnn sona ermesiyle biten ksmdr; drdncs
ise, cennet ehline ve kendileri hakknda "Onlar oradan kacak deillerdir" diye
buyurulan kimselere ait olan ksmdr.
Burada, derin denizler ve muhteem srlar bulunmaktadr; ayet bunlarn rts
alsayd, akllarn hayrete dt eyler zuhur eder, son derece acaib eyler
ortaya kard.
Bu makamdan, ayrca, hkm iyi ve kt eylere uzanan ebed ceza ve snrl
bir zamana kadar sabit olan ceza; hayr ve erre verilen cezann srr; erre
verilen misliyle karlk, hayrda ise ondan yedi yz ve Allah'n diledii kadar
fazlas; baz amellere kar baz kimseler hakknda dnya ve hiret haytnda
karlk vermek bazlarnda ise sadece dnyada veya sadece hirette ceza
vermenin srr renilir. Ayrca, "hebaen-mensure"ye evrilen amellerin srr da
bundan renilir; yle ki, amelin varlnn hayrla mkafatlandrmaya neden
olacak bir sureti kalmaz.
Ayrca, bu iaret edilen makamla kmil anlamda tahakkuk eden kimse,
176 [176] Hakikatler ilh imde sabit

olduklar halleri zere bakidirler, bunlar asla deime ve farkllamaya uramazlar; varlkta g zken ve
farkIlaan eyler, bunlarn eser ve hkmleridir.
belirlenmi ceza ve hesap mertebelerinden hkm kaldrlan eyin srrn renir.
Bunlara, daha nce dikkat ekilmiti ve bunun aklamas, "Attnda sen
atmadn, fakat Allah att" ( Enfal, 17) ve benzeri yetler ve naslardir. nk bu
tr ameller adna, amelin kendisinden meydana geldii kimseden baka birisi
iin belirli bir karlk ortaya kmaz, nk bu ksm, ilhdir, asl zere bakidir ve
o, Hakkn dndaki kimselere hi bir ekilde ilimez. Bunun, tefsir deil, iaret
babndan ifdesi "Kimin yknde bulunursa, o onun cezasdr" (Yusuf, 75)
yetiyle ifde edilmitir.
Bu konunun bir ksmna^ hamd ve cezann hamd sahiplerine tenezzl edii
blmnde deinmitik: Ceza, hamd edenlere mahmda/hamd edilen dair
ilimleri, itikatlar, mertebeleri ve mahmdun katndaki nazlarna gre tenezzl
eder; nk o hazlar, hamd sahiplerinin himmetlerinin taalluk noktalan, Hakka
dair maksatlarnn kbleleridir. Ayrca unu da belirtmitik ki: Niyetinin, himmetinin
ve kendisine nispet edilen fiillerin ve de onunla ortaya kan hamd ve benzeri
eylerin, Haktan baka hi bir gayesi ve hedefi olmayan kimseler vardr.
Binaenaleyh, bu hal sahibinin cezas, bilinen ksm ve mertebelerin dndadr.
Bu konuyu, birazdan, daha fazla aklayacaz.
Bu makamdan, unlar da renilir: Mslmanlarn amelleri olduklar halde
amellerdeki ve bunlarn ykseli ve ref edililerinin sonunda yerletikleri
makamlarn farkllnn sebebi nedir? Amellerin ykseldikleri ilk makam
hangisidir? Bunlarn hangisi, zahir amellere ve ayn zamanda btn amellere
nispetle hkm asndan daha baskndr? Bunlarn en stn ve en sonu
hangisidir? Ahadiyet zelliindeki kll ceza hangi makamdan tenezzl eder?
Bu kll ceza, birbirinden farkl amellerin mertebelerine gre ksmlara ve trlere
ayrlr; bu ameller, birbirinden farkl maksatlar, ilimleri, akideleri, tevecchleri,
halleri, mevtmleri/mertebe, makamlar, zamanlan ve neetleri olan amel
sahipleriyle farkl vakitlerde zuhur ederler.
Baz zellik ve hkmlerinden bahsedilen bu makam, yaklak olarak bin ya
da daha fazla alt makam iermektedir. Bu makmm, bilinmesi mmkn
olmayan ok nemli ve ulv srlar vardr ki, bunlar bileni bulmak, enderdir. Bu
srlarn bahca-lannm izahna girimek, daha fazla aklamaya gerek duyup,
aklanmas haram olan rubbiyet srlarn izaha neden olmasayd, akl ve
basiretleri dehete dren, sdr ve srlar paralayan eyler ortaya kard.
Fakat Hakkn gizlemeyi diledii rtl srlarn izhr edecek veya zuhur etmesini
ve bariz olmasn istedii srlar da gizleyecek hi bir kimse yoktur. 177[177]
Kalbin Vecihleri
Tekrar, daha nce aklamaya baladmz konuya dnyoruz:

yle deriz: Daha nce iaret edilen kalbin vecihleri, zikredilen asl
mertebelerin/hazerat - hams saysnca be tanedir. Herhangi bir kimseden sdr
olan her bir fiil, bu vecihlerden birisinin veya hepsinin hkmyle boyanm olarak
sudur edebilir. Binaenaleyh bu be vechin birisi, Hakkn gaybmn ve hviyetinin
mukabili olan vecihtir. Bu vecih, muhakkiklere gre "vech-i has/zel vecih" diye
isimlendirilir ve onda, isim, sfat ve bunlardan kan vastalarn hi bir hkm ve
dahli yoktur. Bu vechi, sadece kmiller, fertler ve baz muhakkikler bilebilir ve
onunla tahakkuk edebilirler.
Bunun, mukabili olan insan kalbi ve dier eyler cihetinden zahir varlkta,
mertebeleri, mazhrlar ve almetleri vardr. Bunlarn arasnda, ilk hareket gibi
ilkler, nazra/bak, dnce/ha-nr ve iitme saylabilir. Ayrca, huzur ehline gizli
kalmayan ilk 2hir olan eyler, eriat ve tahkik asndan btn alemde bu
ekilde terettp etmeyen her ey, bu kabildendir. Hi bir hkm, ona ait deildir,
o da hi bir kayt altna girmez; nk o, ilhdir ve asl mukaddeslii zerinde
bakidir. Hi bir kuku, hata ve yalan ona bulaamaz.
Bu vecihle tahakkuk eden kimse, her nefeste "yenilenme" ve "halk- cedit" srrn
arif olduktan sonra, kalbim fetretin giremeyecei ekilde srekli murakabe
ettiinde, aklna gelen her bir hatr ile hkm verir ve kukusuz bir ekilde
hkmlerinde isabet eder. nk, Hakkn katnda asla tekrar olmad gibi,
onun kat nda da asla tekrar yoktur. Bu mahede ve makamn sahibinin btn
idrkleri, hatralar "ilkler" mertebesinde Hak ile gerekleir. Binaenaleyh btn
uur ve idrk vastalar asndan kendisinden sdr olan fiiller, bu ilh esasa
dayanr ve bal olur. Bylelikle o kimseden, sadece gzel eyler ve kurbiyette
kurbiyeti artran ve dereceyi ykselten eyler sdr olur; fakat bu da, karlk deil,
ilh minnet ve ihsan babmdandr.
nk bu makam sahibinden bu tarz zere sdr olan ameller, daha nce
belirttiimiz "gibi, bazen ceza mertebelerini aabilir. Nitekim, buna "Allah'n halis
kullarnn dnda olanlar, sadece iledikleri eylerle cezalandrlacaklardr" ve
"Ancak inkr edenleri cezalandrrz" {Yusuf, 75) yetleriyle iaret edilmitir. Bunun
yannda Allah, facirlerin ve kafirlerin kitaplarn belirten yette de buna iaret
etmektedir. Bu kitaplar, onlarn amel defterleridir. Bunlarn birisi, "Siccin"de, dieri
ise, "illiy-yin"dedir. Halbuki Allah, mukarrebin/yakm kullar iin herhangi bir kitap
zikretmemi, onlara mahede ve Ebrar'n itii "Ayn"a tahsisten baka bir ey
nispet etmemitir.
Hz. Peygambere bu makamdan "Allah senin iin balayacaktr" diye hitap
edilmitir. Bu makam sahibinin zikredilen bu hali, Hakkn iitmesi ve grmesi
olduu kimsenin hallerinden birisidir/kurb- nevafil; ayrca bu, baka bir itibarla,
ender kimselerin dndakiler iin mahedesi ve tasavvuru g olan kurb- feraiz
sahibinin almetlerinden birisidir.
Kalbin vecihlerinden ikincisi, ruhlar alemine paraleldir/yu-hazi, sahibi de, bu
vechi ruhlardan alr; kalbde, kendisiyle ruhlar arasndaki mnsebete ve bu
vechin temizlik ve parlaklna gre ruhlar nak olunur, vechin parlakl ve
temizliiyle, nispetlerin sahhlii ortaya kar, irtibat srr hayt bulur. Bu irtibat,
adeta bir boru ve oluk gibidir. Feyiz, buna temas eder, onda akar ve onun
vastasyla kabildeki mekanna ular. Ruhlarn kalbe nakolmas, ayrca, kalbin
tezkiyesine, iyi huylarla bezenmek ve kt huylardan kanmakla kalbin
tasfiyesine, tabi kuvvetlerin rhn kuvvetlere baskn olup, kendi karanlklaryla
onlar s'n-dremeyiine ve rhn kuvvetlerin nurlarn karartmaysn a baldr.
Tabi kuvvetler, rhn kuvvetlerin nurlarnn parltlarn sndrrse, onlarn hkm
ve eserleri kendilerine zt tabi hkmlerin baskmlyla ortadan kalkar.
Bu art, yani btn vecih ve hallerin shhatini ve kendilerine zg sfat lar onlara
zt mahzurlu eylerin basknlndan, ayrca orta-itidlden ifrat ve tefrit taraflarna
sapmaktan korumak, kalbin vecihlerinin her birisinde geerlidir.
u halde, Hakkn gaybma mukabil olan ilk vechin temizlii, sahh benzerlii,
kevn btn kayt ve hkmlerden soyutlanmas, kaytlardan mutlakl ve
mnezzeh ligi, naklardan kurtulmasna baldr. Bu srrn can daman, mutlak
ihtiyacn ve Zt'a ait tevecchn devamllna baldr; bu tevecch, aba ve
tekellften mnezzehtir.
nc vecih -ki sahibi, bununla ulv aleme mukabele eder- ve bu vechin
Hakkn mhiyeti asndan kendisine ilka ettii eyleri kabul etmesi, bu insann
btn semlarda kendisine mahsus suretlerine gredir. Nitekim, ravilerin efendisi
bn Abbas buna iaret etmi, Allah'n ehli ve sekinlerinden olan muhakkikler de
kesin olarak bu konuda bn Abbas'a muvafakat etmilerdir.
Bu vechin tezkiyesi ve srrnn ihyas, ruhlarn vechinde zikredilen eylerle
gerekleir. Ayrca, zahir zelliklerde istikmeti korumakla, ifrata ve tefrite mni
olan orta yola riyet etmekle gerekleir. Hi kimse, btn alemlerle olan ilikisini
bilmeden ve bu noktada mnsebet ve itidal hkmne riyet etmeden bu
bakamla tahakkuk edemez. Ayrca bu kiinin, ilh-gerek eriatn zetle
zikrettii ve Hz. Peygamberin kmil siretinin fiil ve hal ile tam olarak tekeffl ettii
eyleri zevken tafsil le tirmesi gerekir; Hz. Peygamberin fiil ve hal olarak ortaya
koyduu eyleri, daha nce dil ile de aklamtr. Bu durumda bu kimse, bir
hkm verirse, isabet eder ve kesinlik ve doruluk yolunun nasl aratrlacam
bilir.
Allah, mriddir.
Dier vecihle, unsurlar alemine mukabele edilir; bu vechin tezkiyesi ve srrnn
ihyas da, meru ve makl iki rabbani mizanla bilinir.
Bunun umdesi, iki eydir: Bunlarn birincisi, kuvvet ve hisleri, g ve imkn
lsnde ve ehem-mhim srasn gz nnde bulundurmakla, maslahat
bulunan eyde kullanmak ve bu konuda aba gstermektir.
Dieri ise, kuvvet ve hisleri, gereksiz veya uygunsuz ilerde veya saknlmas
gereken yerlerde kullanmak bir tarafa, mhim olmayan her hangi bir ite
kullanmaktan engellemektir.
Kalbin dier vechi, misl alemine mukabildir. Bunun da iki nispeti vardr. Birisi,
mukayyet nispettir, ki bu, insann hayal kuvvetine mahsstur. Bu vechin
temizlenmesi, his ve ehdet alemine ait nceki vechin temizlenmesine tabidir.
Buna, hiss-i mterekte tasavvur edilileri ve olumalar esnasnda maksat larn
tashihi, hatralar kontrol etmek, bunlardan iyi olmayanlar gidermek de
eklenmelidir; nk bunlar, hkmleri insandan sdr olan amellere ve nefeslere
vb. sirayet eden eylerdir.
Zahir histe de durum byledir; nitekim Hz. Peygamberin "Sizin ryas en dzgn
olannz, sz en doru olannzdr"
hdisiyle buna dikkat ekmitik. nk hayale, sadece his aleminden intikal
eden eyler ilenir/nak. ayet hayaldeki eyler histekinden farkh ise, bunun
nedeni, histeki eyin terkip ve yenilenmesinin farkllamasdr. Tekil olanlar ise,
kukusuz ki, histen elde edilmilerdir. u halde his vechi ve hiss kuvvetleri sahih
olan kimsenin, hayal vechi de sahih olur.
Dier nispet ise, mutlak-misl alemine mahsstur. Bu nispetin insann onla
ilikisinin sahhlii cihetinden tam anlamyla istikamet zere olmas, gayba ait
vecih ve bunun ahinliinden sonra, zikredilen vechin istikmetinden
meydana gelir.178[178]
Blm
Bu blmde unlar vardr: Din lafznn aklanmam baz mnlar; teklif ve

bunun hikmeti, teklifin asl kayna; Teklif ile ilgili kll emirler ve teklifin mhim
neticeleri. Bu konulardan, "matla"' ve "ahadiyet -i cem" diliyle bahsedeceiz.
179[179]
Mukaddime
Bu meseleleri ele almadan nce bir mukaddime takdim etmemiz

gerekmektedir; bu mukaddime, iaret edilmesi gereken nemli ve faydal
nktelere dikkat ekecektir:
Bilinmelidir ki: Her hangi bir eyin srr, o eyde/e'n gizli kalan veya onda btn
olan eydir. Bu btn ey, baz veya btn hislerle idrk edilmesi mmkn olan
vcd bir durum olabilecei gibi, manev bir durum da olabilir. Birinciye rnek
olarak, bedenin derisinin dna nispetle insan kalbinin ve ondaki buharn
teneffs veya suretlerine nispetle ceviz ve benzeri eylerin ya verilebilir;
ikinciye rnek olarak ise, mazhrlara ve cz suretlere nispetle Hakkn ruhlara
tevdi ettii kuvvet ve zellikler v erilebilir. Bu zellikler, bu mazhr ve cz
suretlerle ortaya karlar ve Hak -saksonyadaki ishal etme gc veya
mknatstaki demiri ekme gc gibi- bunlarla bu kuvvetlerin fiillerini kemle
erdirir.
Bazen, srrn izafe edildii ey, mcerret bir mn olabilir; bu mcerret mnnn,
haric varhklarda/a'yn hi bir ekilde zuhuru yoktur, aksine bu, sadece
zihinlerde taakkul edilir. Buna rnek olarak, nbvvet, rislet, din, takva, imn
ve benzeri eyler verilebilir.
nk srrn, bu gibi eylere nispet edilmesi, varlklarda tahakkuk eden eylere
nispeti gibi deildir. Binaenaleyh "nbv vetin srr nedir?" "eriatn srr nedir",
"dinin srr nedir?" diye soru sorulduunda, muhakkiklere gre burada "sr" ile kast
edilen ey, hakknda soru sorulan eyin asl veya onun hakknda bilinmeyen
eydir. Bu ey bilindiinde, hakknda sorulan eyin illeti, zellii, kaynann asl,
hkmnn ve zuhurunun sebebi, gizli ve ak levazm da renilmi olur.
Dinin bir srr vardr ki, ceznm ve hkmlerinin hakikatini bilen kimse bu srr
bilebilir. Cezann bir srr vardr ki, bunun bilinmesi, ceznm terettp ettii fiillerin
bilinmesine baldr. Fiillerin de, nispet edidikleri ve onunla zahir olduklar kimse
hakknda cezaya neden olmalar "ynnden bir srr vardr ki, bu srrn bilinmesi,
teklifin bilinmesine baldr. nk ortada bir teklif olmad srece, terke ve fiile
neden olan herhangi bir emrin veya yasan bulunmas sz konusu deildir. Emir
ve yasaklardan kaynaklanan meru fiiller bulunmad srece ise, fiillerin
karlnda yaratlm ceza taakkul edilemez; bu fiiller, emir ve yasaklarla
ilgilidirler.
u halde teklif, btn bu zikredilen hususlarn asldr.
Ceznm da, bir srr ve hikmeti vardr. Allah nasip ederse buna daha sonra iaret
edeceiz. Nitekim bundan nce, fiillerin, cezalandrmann ve bunlara mahsus
eylerin srrndan Allah'n takdir ettii kadaryla bahsetmi, bu konuyla ilgili ilh
fiil ve srlarn byk blmne dikkat ekmitik. Akl sahibi bunlar dnp,
aklnda tutuunda, dinin kll srlarndan ve hkmlerinden ve de asl
levazmndan hi bir ey ona mehul kalmaz.
Allah, dinin dier temel srlarn zikretmekle bu yetin bu lafz zerindeki
aklamalarmz bitirmemizi dilemitir. Ayrca teklifin asimi, mertebesini,
semeresini ve ehemmiyetini belirten hikmetine, dikkat ekeceiz. Bunu
yaparken de, kitabn banda taahht ettiim zere, Fatiha sresinin iermi
olduu asllara da iaret edeceim. 180[180]
Teklifin Asl ve Hikmeti
ki ey arasnda taakkul edilen her nispetin gereklemesi ve sbtu, kukusuz,

bu iki eye baldr. Teklif, kadir-khir ve alim olan teklif sahibi/mkellif-Hak ile
mkellef arasnda taakkul edilen bir nispettir. Mkellef, teklif sahibinin iktidarnn
mahalli olma ve onun teklifinin hkmn kabul salhyetindedir.
Allah ile, baka bir ifdeyle Allah Tela'nm akllarmz ve basiretlerimizi
nrlandrd bilgi ile, mutlak ve eksiksiz kemlin Hakka ait olduunu, hatta
Hakkn btn kemllerin kayna olduunu rendik. Sonra da Allah,
peygamberi vastasyla bize aziz kitabnda "De ki: Herkes, kendi yaratlna gre
amel eder" (sra, 84) buyurduunda bize bunu retmitir. Bylelikle, ncelikle
kendi nrlandrd ey vastasyla, ikinci olarak da haber verdii bilgiyle un u
rendik: Haktan sdr olan fiil ve hkmler, keml zelliiyle boyanm olarak
sdr olurlar. u halde bu fiil ve hkmlerden her birisi, kmildir, eitli faydalar,
hkmleri ve srlan ierir. Bunlar, Hak-km dnda hi kimsenin ilmi ihata edemez.
Yaratklarn bilebilecekleri ve idrk edebilecekleri en son ey, bunlarn mmkn
olanlarn bilmekten ibarettir; bunlar da, kesbi bir bilgiyle veya btn bunlar
ihata etmek yoluyla deil, Hakkn ret -mesiyle/vehb bilebilirler.
Fakat , bununla birlikte Hakkn fiillerinin -her ne kadar Haktan sdr olular ve
kendisine nispet edilileri asndan, ifde ettiimiz zere, mutlak hayr ve mutlak
keml zelliinde olsalar bile-, kendiliklerinde farkl olduklarnda hi bir kukumuz
yoktur; fiillerdeki bu farkllk, isimlerin, sfat larn, mevtnlerin ve hazretlerin
mertebelerine gredir.
Binaenaleyh bu fiillerin bir ksm, daha nce de belirttiimiz gibi, dierlerinden
daha nemli, daha kymetli, ihata asndan daha kapsaml, hkm ynnden
daha mil olurlar; bunlar, dierlerine nispetle daha ok hkm ve srlar ierirler.
Teklifi hkmler, hkm ve fiillerin en nemlilerinden, hkm ynnden en
kapsaml olanlarndan birisidir; nk teklif, "Semlarda ve yerde olan herkes,
Rahmn'a kul olarak gelirler" (Meryem, 93); "Allah, her eyin yaratcsdr", ve "Her
ey, onun hamdiyle tebih eder" (sra, 44) krbacyla her eye hkmn yayan
ubudiyetin unvandr.
Kukusuz ki, Allah' tebih eden herkes, ona kulluunu ikrar etmektedir; hatta
kiinin Hakk tebih etmesi, Allah'a kulluunu ikrar etmesinin ta kendisidir.

Bu ikrar, "Herkes, namaz ve tebihini bilmitir" (Nur, 41) yetinde Allah telanm
da bildirdii gibi, ilme dayanan bir ikrardr.
u halde, kendisine "ey" ismi verilen her varlk, bu hkmn ve ilh ihbarn ihatas
altna girer.
Kukusuz, daha nce unu belirtmitik: Mmknlerin zelliklerinden olan "zellik"
yoluyla veya bir adan Hakka ve bir adan da yaratklara izafe.ve nispeti
geerli olmas anlamnda "mtereklik" yoluyla varla izafe edilen her hakikat
ve sfat n, ilh katta bir asl bulunmaktadr; bu hakikat veya sfat , bu asla racidir
ve bu asl ynnden Hakka istinat eder.
Teklif de, hakikatler arasndadr ve o da, iki asl arasnda zuhur etmitir. Bu iki asl,
teklif iin iki mukaddime veya ebeveyn gibidirler. te, tafsil mertebelerinde
zuhur eden her ey iin de durum byledir. nk teklif, daha nce zikredilen
be nikah mertebelerinden birisinde olmak zere, bu iki asl arasmda zuhur eder.
u halde ilk iki asl, vcb ve imkn hazretleridir/mertebe; baka bir ifdeyle bu,
isimler ve a'yn hazretidir. Nikahlardan ise, daha nce bahsetmitik.
Sen de, yaratln balangc ve vahdet srr hakkndaki ifdelerimize ba
vurursan, oradaki u aklamamz hatrlarsn: Aha-diyet, herhangi bir eyi izhr
ya da onu icad gerektirmez. Hak, zt ve ahadiyeti asndan, alemlerden
mstanidir: Hi bir eye mnasip deildir, hi bir ey ile irtibatl deildir, hi bir
ey ona mnasip deildir, hi bir ey ona taalluk etmez. nk taalluk ve
mnsebet, ilh-melh, hhk-mahluk gibi birbirini ta-mamlayan/mteyazif iki
ey ya da bu zellie sahip iki mertebe arasnda gerekleen "tezayf/birbirini
tamamlama" hkmyle mertebeler asndan sabittir.
Daha nce ifde etmitik ki: Eser, irtibat olmadan gereklemez ve ancak
mnsebet var olduunda sahih olabilir. Bu konudaki ifdelerimizin detaylarn
hatrlaynz, bu aklamalar, tekrar gereksiz klar.
Allah mriddir.
Sonra konumuza dnp, yle deriz: Binaenaleyh teklifin istinat ettii tek asl, bu
mertebeye mahss olan "ilh icab"tr; bu, bakas iin herhangi bir varlk/ayn
veya bakasnn mertebesi iin herhangi bir hkm ortaya kmadan nce
Hakkn ztndan kaynaklanan bir icabtr.
Bu asim makam, Kur'an- kerimde u yetlerde ifdesini bulur: "Rabiniz, kendi
zerine rahmeti yazmtr." (Enam, 54); "Rabbinin kelimesi gereklemitir."
(Yunus, 33); "Fakat, benden olan sz gerekleti." (Secde, 13); "Bu, rabbin
zerinde kesin bir hkm olmutur." {Meryem, 71); "Benim katmda sz
deimez:" Hadislerde ise, yle ifde edilmitir: "Benim sev gim, benim uruma
birbirini sevenlere vcib olmutur."; "Allah zerinde bir haktr ki, bu dnyadan
kaldrd her eyi vad eder." Bu ve benzeri rnekler, oktur.
Teklifin kayna ve baz alardan muvafk olmayan cezalandrmann srrn izhr
eden dier asl ise, alemin yaratlmasn gerektiren vcd tecelldir. Baka bir
ifdeyle bu, Hakkn Ztndan mmknlerin zerine taan/faiz vcddur. Bu asl,
dier hkmi kaytlardan, imkna mahsus oalan ayn zelliklerden gerek
anlamda mnezzehtir. Bu vcdun, zat mertebeleri ve istidatlara gre zuhuru
asndan ise, daha nce de akland gibi, ona, yani zikredilen bu
yaylan/mnbsit vcda farkl ve eitli vasflar izafe edilir, kendilerinden
ayrlmayacak ekilde hkmlerle, isimlerle ve zelliklerle snrlanr. yle ki, btn
bunlardan soyut olarak bu varln dnlmesi, imknsz hale gelir; hatta
olabilecek nihai ey, bu hkm ve sfat larn oundan soyutlanmaktr.
Hepsinden soyutlanmak ise, -farazi olarak mmkndr- imknszdr. in son
noktas, izaf tek bir kaytta sona erer; bu kayt, mutlaklk mertebelerinin en
stnnde bulunmaktadr.
u halde, adil hikmet ve kmil-birletirici/cami' mertebenin hkm,
cezalandrmann srrnn zuhurunu ve bunun mnsebet ve kesinlemi denklik
srryla nitelenmesini gerektirmitir. Bylelikle ilh teklif, btn kullar hakknda
zuhur etmitir; Hakkn dndaki herkes, kuldur. Bylece, Vcda arz olan ay-n-
smrlanmalar ve imkna mahsus kevn mertebelerin hkmlerinin mukabilinde,
er-emr kaytlar ve hkmler ortaya kmtr. Belirli bir tarza kavuan ibdetler
ise, her mertebeye, aleme, zamana, yaratla ve hale mahsus olan hkme ve
bu hkmn gereine gre ortaya kar; hkme gre olmas u demek-Lir:
Vcdun o eyde taayyn ve Hakkn zuhur ve tasarrufu, ancak o hkme gre
olabilir.
Bylelikle ibdetler, sylediimiz gibi, btn alemlerin, devirlerin, zel vakitlerin,
mevtmlenn, neetlerin, hallerin, mizalarn ve mertebelerin ehlinde hal ve vaktin
ve zikredilen hususlarn gerektirdii tarzda ve de bunlarn lzm olan sfat lara
gre ortaya kmtr. Btn bunlar ise, daha nce zikredilen hkmn sabit
olmas gibi, btn varlklarda sabit olurlar.
Kukusuz ki, btn mmknlerin bir rnei ve hepsinin zellik ve hakikatlerini
kendinde birletiren insan, emrinde, halinde ve terakkisinde ilim, mahede, hal,
makam, tecrit ve tevhit asndan en ileri mutlaklk makamlarna ulam olsa
bile, tam hrriyet zelliiyle vasflanamaz; tam hrriyet, btn itibarlar,
nispetleri, izafetleri ve kaytlarn hkmlerini kesinlikle ortadan kaldrr. Hatta
insan, emri-tekliflerden kurtulup, hallerin, neetlerin, mevtinlerin ve makamlarn
snrlamasndan kp, bylelikle hi bir alemin, mertebenin ve zikredilen dier
eylerin onu snrlamas bir tarafa, imkna ait siniri ayc/takyidi hkmlerin ve
esmai-sfat hkmlerinin kendisinden dmesine neden olacak derecede
umulabilecek en yksek dereceye ksa bile, bir tek kaydn onunla kalmas
arttr; bu imkni kayt, mutlaklk mertebelerinin en nihyetinde Vcd- Mutlak
iin sabit olan itibar bir kaydn mukabilinde bulunur.
nsan iin kalan bu tek kayt, onun Zt gaybmdan taayyn et mi paydr. Zt
gayb hakknda defalarca, unu belirttik ki: O, mhiyeti asndan kendisi
iin/linefsihi, sadece bir "emir" ile taayyn edebilir ve kendisiliinden hi bir ey
onda taayyn etmez. u halde, onun, yani zikredilen gaybin taayyn etmesi,
kendisiyle mteayyin/taayyn etmi olarak zuhur ettii eye baldr; bu ise,
daha sonra "mmkn" diye isimlendirilen halidir.
Bu taayyn ile, Hakkm insan ile insann da Hak ile irtibat srr zuhur eder; bu irtibat
cihetini insan bilebilir veya bilmeyebilir. Vcd- Mutlak'm taakkulunun, herhangi
bir nispet veya maz-hra bal olduunu zikretmitik. Bu, ayn deil de, gayb bir
farkllk olsa bile, adeta taakkulde art olan "ayn/varlk"m zuhurunun varla
bal olmas gibi, bir eit farklhk/temyz ifde eder.
Hal mahedesi sahibi bir gurubun bu ayrrm/temyz fark edemeyileri, bunun
kendiliinde sabit olmayn gerektirmez; nk, "sekr" vartasndan ve mukayyet
mahedelerden kurtulmu sahiv ehli muhakkik ve kmiller, bizim ifde ettiimiz
hkm vermilerdir. Bunlarn sekir ve snrl mahede vartasndan kurtulmalar,
bir adan, ihata edici, birletirici ve ahadiyet zelliindeki orta keml
makamnn merkezine yerletiklerinde gerekleir. Bylelikle onlar, bu noktadan
uzaklam kimselerin gremedii evrenin kenarlarn ve ehlini mahede
ederler.
Sonra yle deriz: Bu iki kaydn, yani Vcd ve insan kaydnn, geerli bir hkm
vardr. Bu hkm, byklerin bildii pek ok neticeler dourur; bykler, bunlar
hem kendilerinden, hem de bakalarndan ve kendi hallerinde mahede
etmilerdir. Bylelikle bu kmiller, insanlar ve hatta btn eya hakknda, onlarn
sadece bakalar hakknda deil, ayn zamanda biz-2at kendileri hakknda da
bilmedikleri eylere muttali olurlar.
Teklif hkmleri ve bunlarn lzm olan kaytlar ise, azlk, okluk, devam ve
devamszlkla yaratklar arasnda farkl farkldr. Bu farkllama, yaratklardan her
bir ferdin cihetinden Vcda izafe edilen kaytlara gredir. u halde, kimin ayn-
sabite aynas, rnein itidale, devrilie, hey'et ve ekil dzgnlne daha
yakn ise; kendisine yansyan ve onunla zahir olan eyde o eyin
kendinde/liztih gerektirdii zelliine muhalif bir hkm zahir olmayacak
ekilde halleri, sfat - . lan, kuvvetleri ve hkmleri uyumlu ise/mtenasip; o ey,
en U az teklife muhatap olan t ecellgh, bunlarn arasnda nutlakla en yakn
olan ve imkn hkmlerinden ve snrlayc zelliklerden en hzla soyutlanandr.
Bu tecellgh, sadece dikkat ekilen tek kayttan soyutlanamaz; bunun rnei,
ncelikle Hz. Peygamberimiz, daha sonra ise, A llah'n kmil kullarndan nebi ve
velilerdir.
Bu ve baka sebeplerden dolay Hz. Peygamber'e "Allah, senin gelmi ve
gelecek gnahlarn affedecektir" (Fetih, 2) diye hitap edilmitir; bylece ona
ve Allah'n dilediklerine, bakalarna yasaklanan eyler mubah klnmtr.
Sz konusu "kmil ayna"nn sahibi, Kadm'in kdeminin ve ezel-zat faziletin sahibi
gerek kuldur/abd- muhakkak; bu kul, tecellghtaki, bozukluk, eksiklik ve
deiiklikten kaynaklanan "eksik kabul"den messir olmaz; ya da o, tecellgha
yansyan eye, o ey iin ezelde sabit olmayan yeni bir zellik ykle-mez; bunun
yegane istisnas ise, tecellnin bir tek kayda bal olan taayyndr, bu tek
kayttan kurtulmak ise, dierlerinden farkl olarak, mmkn deildir.
O kimse, yani bu kul, mutlak temizliiyle her eye para-lel/yuhaz ve mukabildir;
bylelikle dileyen herkes iinde bulunduu durumu izhr edebilir. Bu zellie
sahip olan herkes, Hakkn ztnda resmedilmi/irtisam ve ezelde taayyn etmi
halde bulunduu tarzda her eyin zat ve asl suretine muttali olur; bu durum, o
kii sz konusu eye paralel/yuhaz olduu srece devam eder. Binaenaleyh bu
kimse, "sapma/inhiraf" hakikatinin hkm gerektirdii iin "mutlak
benzerlik/msamet" noktasndan saparsa, bu durumda sadece kendisini
knamaldr.
"Kim ki hayr bulur, Allah'a hamd etsin; ktlk bulan ise, sadece kendisini
knasn."
Hz. Peygamberin Rabbinden haber verdii bilgiye bak! Hz. Peygamber, sana
hitap etmi ve Rabbinden bildirmitir. Ben de, bir adan, insann Hakkn
varlnn aynas olduunu belirttim; Hak ise, onun hallerinin aynasdr. Bunu
tekrarladm, hatta bazen sz uzattm dndm, o ifdelerimi hatrla!
Allah'a yemin olsun ki: Ben, veciz ve zet olarak ifde ettim. Sana zikrettiim
eyleri anlarsan, kalbin kanat lanr, akim dehete der. Fakat, Allah'a yemin
olsun ki, benim kast ettiimi anladn sanmyorum, bu konuda da mazursun.
Ben de, bu bahse dair bu kadar iaretle yetinmek mecburiyetindeyim ve bu-
nunla memurum.
Bu derece ve makamdan daha aada bulunan herhangi bir insan ise, bu
makama/(mutlak benzerlik makam) yaknl lsne gre, sapmadan
kurtulur ve deiiklie uramaz; nk bu, Allah'n snnetidir ve "Allah'n
snnetinde, hi bir deiiklik bulunmaz."
Bunu rendiinde, unu da bilmelimin ki: Snrlayc hkmler, herhangi bir
mevcudun merteoesinden -sz gelii drt veya be ynden- varla/vcd
izafe edilip, bunlardan her birisi belirli bir hkm ve kendisi olmadan varla izafe
edilmeyen zel bir hal veya zelliin belirlenmesini gerektirse, teklif hkm onda
zuhur eder ve bu be ynden ve onlara gre gerekleir. Teklif hkmleri,
mmkne ait verililere ve bunlarn meydana getirdii varla izafe edilmi
eserlere gre artar veya eksilirler. Ynlerin/vecih artmasnn nedeni, imkn
hkmlerinin artmasdr; fakat her mmkne nispetle vastalar mmkn ile
yaracs arasnda artar. Bunun nedeni ise, insann kuatcl ve kapasitesiyle ilgili
deil, onun eksik kabul ve ztnn istidadnn kusurudur; nk insan, sureti
itibaryla tertip silsilesi ynnden Yaratcsyla arasnda vastalar en fazla
bulunduu varlk, zuhur asndan ise en son zahir olandr. Fakat insann son
zuhur eden varlk oluu, onun btn vastalarn srrn iermesi ve varlk dairesinin
iermi olduu her eyin hkmn ihata etmesi iindir; Varlk dairesi, insan ile
sona erer, nk insan, yardm dileyen/istimdat son varlktr, bununla birlikte
Kalcm-i a'l, insann varlk mertebesinden yardm alr. Kalem-i a'la, Haktan sonra
imdat eden ilk varlktr.181[181]
Burada bir takm srlar vardr ki, bunlarn zikredilmesi meseleyi uzatr.
Mevcutlarn mertebeleri, kll olarak, be mertebede snrl olup, bunlardan her
bir mertebe daha nce de ifde ettiimiz gibi, eitli hkmleri iktiz ettii iin
tekliflerin asllar, be tane olmutur: Binaenaleyh mkellefe mahss bu be,
ezelde Hakkn ilminde farkllamas/temeyyz asndan mkellefin ayn- sa-
bitesinin hkm; ayn- sabitenin rhnyeti ynnden hkm; sureti ve tabi
yaratl ve buna mahss zellikler asndan hkm; zikredilen mertebelere
sirayet etmesi ynnden Ama cihetinden olan hkmdr; beincisi ise,
zikredilen eylerin birleiminden meydana gelen manev heyeti itibaryla bu drt
durumu kapsayan iin/emr makliyeti ynnden meydana gelen hkmdr,
sz konusu hkm, "ahadiyet -i cem" makamnn hkmdr.
fade ettiimiz bu be hkm, ed-Dehr isminin, e'nin, mevtinin, makamn ve
btn bunlarn hkmlerini birletiren srrn hkm istilzam eder.
Bunlar, ayrca, baka be eyi daha istilzam ederler. Bunlar, zikredilen be eye
tabi olan ve onlardan meydana gelen artlardr. Bunlar, mkellefin aklnn
yerinde olmas, teklif ya, shhat ve benzeri konularda ehliyet, davetin
ulamasna bal olan ilim, vakte girmek; buna rnek olarak, namaz vakitleri,
181 [181]
Burada Konevi'nin varlk ve zuhur ile ilgili temel bir dncesini grmekteyiz. Buna gre, varlklarn sur zuhrlaryia, onlarn ilk
taayyn mertebeleri arasnda her zaman bir mutabakat yoktur. Bu balamda, insan ontolojik varl asndan ilk taayyn eden varlktr,
bununla birlikte o, sureti ve ehdet aleminde zuhuru asndan en son meydana gelen varlk trdr.
Konev'ye gre, insann ilk taayyn eden varlk, son zuhur eden suret olmas, daha sonra bilgi grnde zellikle tezahrlerinigrdmz
bir netice dourmaktadr. Bu netice, insann bu balang ve son arasn daki ortaya kan btn varlklarn zelliklerinibelirlikendindetamas
ve bu zellikler sayesinde btn varlklarla bir mnsebet kurabilmesidir. Kon ev'ye gre, insan ile varlk dairesi sona ermitir, nk o
yaratltaki gai illettir.
Ramazan orucu, senesi dolduunda zekat vermek, Hac aymda Hacca gitmek
vb. eyleri verebiliriz.
Bylelikle, ifde ettiimiz nedenlerden dolay slam'n rknleri be olmutur; ayn
ekilde imnn rknleri ve hkmler de betir. KarhkJar grlecek kll
ibdetler de byledir; bu ibdetlerin aalarnn ekirdei ve nehirlerinin
kayna, "fat ihler" blmnde zikrettiimiz u husustur: Kevn varhk-lar/a'yn-
kevnyye, isimlerin ve sfat larn ortaya kmasnda ve bunlarn ekmellik/(nihai
keml) nispetlerinin harici varlkta zuhur etmesinde arttr; sz konusu nispet, bu
isim ve sfat larn hkmlerinin kabiliyetlere/mmknler nfuz etmesi ve bu h-
kmlerin grlen-tafsil zuhurlarnn ardndan tekrar Hakka dnmeleriyle
gerekleir; bu hkmler, Hakkn mertebesinde/hazret malum ve makul
olularna gre Hakka dnerler. te btn bu nedenlerden dolay kuatc ilh
adalet ve cmert lik, bu hkmlere "varlk tecelisi/vcd tecell" ile yardm ge-
rektirmitir; bylelikle, sz konusu tecellyle bu hkmlerin varlklar/a'yn
kendileri iin zuhur eder ve bir ksmnn hkm dierlerine Hak vastasyla ular;
bu, tam bir karlk/ceza, umumi-amil bir adalet ve ikramdr.
Bu nemli esas anla! nk btn zel ve genel ceza trleri, bundan ve teklifin
sebebi olduunu belirttiim daha nceki asldan ortaya kmaktadrlar. Daha
nce akladmz gibi, teklif, vcdun daha nce belirtildii tarzda a'yn ile
snrlanmasnn gerektirdii bir karlktr. Bunu hatrlarsan, doruyu bulursun. 182[182]
zet ve Netice
Fatiha sresi, ilh taksimle e ayrlmtr, birinci ksmla ilgili Allah Tela'nm nasip
ettii aklamalar sona ermitir. Daha nce belirtildii gibi, her yete dair
aklamann, "cem makm'Ve "matla"' diliyle yaplacan vaat etmitik;
bylelikle, artk ibare gemini, bu blm genie incelemeye dalmadan nce
tutmann tam vaktidir.
imdi de, daha nce vaat ettiimiz konuya balayp, "cem" makamnn diliyle,
"Besmele" ile balyoruz:
Herhangi bir isimlendiricinin/msemrn, bir eyi isimlendirmesi, o eye dair bilgisi
olmayan kimseyi "ikz" veya o eyi bildii halde unutmu ise, ona "hatrlatmak"
veya belirli bir zellik veya hal veya mertebe veya zaman veya mevtin veya
btn bunlarn toplam asndan isimlendirdii eyi o kimseye "izhr etmek"ten
ibarettir.
Bir eyin, kendisini bildii halde kendisini isimlendirmesinin gayesi ise, bakasnn
"dikkatini ekmek" veya korkmak ve ekinmek gereken bir mesabede olduu
iin bakasn "sakndrmak" veya dikkati ekilen kimseyi isim sahibinin
/msemm katnda bu tembih veya bunun yerini alacak herhangi bir ikz
olmadan elde edilmesi imknsz bir eye "tevik"tir.
u halde ahs, ikz edildiinde, farkna varr; bylece hemen arzu duyar,
yararlanmak iin o eyi talep eder ve uruna alr; veya gvende kalmak iin
ekinir ve saknr. Bu durum, belirli
bir vakit veya hal veya baka bir artla snrl olabilecei gibi, bazen herhangi bir
art ile snrl olmayabilir.
Allah ismine gelince: bu konuda Hakkn nasip ettii lde aklamamz
olmusa da, bu isim, derleyici/cem lisan bir mukaddimenin sunulmasn
gerektirmektedir:
Bu ismin itikak, ismin hakikatine deil, tasavvur sahiplerinin zihinlerinde bundan
somutlaan mnya racidir; nk itikakn artlarndan birisi, kendisinden itikak
yaplan anlamn, tretilenden nce olmasdr. Byle bir ey ise, hi bir hakikat
iin, zellikle de "Allah" ismi iin mmkn deildir; nk hakikatlerin zellikle de
bu ismin, dier mnlara ve tasavvur edilen kavramlara ncelikleri vardr. Bu
isim, tasavvur ve mutlak v e mukayyet anlamda ulhiyet anlamn tasavvur
edenlerin varlndan nce msemms hakknda sabit idi; u halde bu isim iin
belirli bir itikak nasl geerli olabilir ki?
"Allah" isminin, baka bir takm harflere deil de bu harflere tahsis edilmesinin
nedeni ise, sadece harflerin srlarm ve rh-nlik mertebelerini bilen kimselerin
bildii bir srdr; bylelikle bu kimse, bu ismin harflerinin dairesinin geniliini ve
basitliklerinin hkmn, feleklerinin bykln, kendisi iin vad' edildikleri
eyle ilikilerini, bu lafzn vad' edildii mny en iyi ifde edebilecek lafz
olduunu bilir. Ayrca bilir ki: Bu ismin medluln bilip, onu niha idrk ve en st
tasavvur mertebesinde tasavvur eden kimseye gre, baka harflerden olumu
isimlere nispetle bu lafz, vad' edildii anlam en iyi ifde edebilen ve buna en
uygun isimdir.
Bilinmelidir ki: Nida edilen, arlan, zikredilen ve isimlendirilen herhangi bir eyi
en iyi bilen ve mahede eden kimse, o eyi en salkl ekilde tasavvur eden
varlktr; tasavvuru en salkl olan kimse, dncesi en salkl olan kimsedir;
dnmesi salkl olan ise, en salkl tasavvurun sahibi, davet edilen ve
arlan eyin, ismi zikredildiinde veya ona ynelindiinde veya ondan bir ey
talep edildiinde veya istenildiinde, bu talepleri kabulnden en fazla
yararlanan kimsedir.
Bu ismin baz harflerinin telaffuz ve yazda gzkmeyii ise, Mssemma'dan btn
kalan ve ehdet aleminde ve onun mukabili gayb'te ortaya kmayan eylere
iaret etmektedir.
"er-Rahmn'r-rahim" ise, sz ettiimiz bu makamn zevkine gre, mrekkep bir
isimdir; dolaysyla, bunlardan her birisi, dierinin iermi olduu anlamdan
yoksun deildir. Binaenaleyh "er-Rahmn"m hkmnn umumiliiyle -ki o,
Vcddur-"ilm tahsis" ortaya km, bunun ardndan da, er-Rahm ismine
mensup "irad" tahsis ortaya kmtr. Bylelikle "er-Rah-mn" ile, gayb
zellikler/hsas- gaybyye varlk suretleri olarak taayyn ederken, ayn ekilde
"er-Rahim" ile de bir olan V-cd, haric/ayn varlklar ile oalm olarak zuhur
eder. 183[183]
"Hamd Alemlerin Rabb Allah'a Mahsstur."
Bu ifde, "sen/vg" mertebelerinin en mcerredini, en geniini; mutlak "Allah"

isminin Rab ismine gre ilk taayynn ve "Rab" isminin feleklerinin en geniini
tariften ibarettir. Rab ismi, alemleri ihata eder; terbiye, efendilik, mlkiyet, sebat,
slah, ayrca alemin mhiyeti ynnden Rabb ile irtibat srrn izhr etmekle
alemlerin zerinde deveran eder.
Hamdn srr ise -ki bu, hamdn henz zikretmediimiz en garip hkmlerinden
birisidir- Hakkn "sen"y mahede ediinin aynsyla Hakkn ve varlklarn
/mevcudat hamdidir. nk Hakkn, senann sena olduunu bilmesi, ehdeti
gerektirir, nk gerekte ehdet, ilimden sonra olabilir. Hakkn dndaki
herhangi birisi adna bir durumun/emr sabit olmas veya herhangi bir hkmn
geerli olmas, Hakkn o kii adna grlen ve ona izafe edilen hkme mstahak
olduunu grmesinin ardndan gerekleebilir. Hak, hamdi keml zelliiyle
kendisine izafe ettiine gre, hamd O'nun adna sabit olmu ve mertebesi be-
lirlenmitir.
Hakkn varlklar hamd etmesi ise, onlarn ztlaryladr; yani, her eyin zt iin
iktiz ettii iyi iyi/mahmd ilerle Hak onlarn varlklarn hamd eder. Bylelikle
Hak, onlarn varlklarm izhr eder, birbirlerini tanrlar, bunun neticesinde ise tarif
ve grme umumileir. Bylece, "sen"dan ibaret olan hamd, Hak-km her eyi
"hamd" etmesiyle her eyi kapsamaktadr. Binaenaleyh alemin
btn/mecmu', iermi olduu sfat lar ve haller ile birlikte vlmtr; bu haller,
eitli dillerle honut/marziy-ye saylm, irde, ceml, fiili ve hal tevhit, btn
hikmet diliyle ise, raz olunmayan haller diye grlmlerdir.
Alemin btnn vlm/mahmd olmasnn izah udur: Hi bir ey yoktur ki,
kudretin ve dier sfat larn kemlinin zuhurunda art olmasn; kevn tafsilin
(varlklarn alemde ortaya kmas) zuhuruna bal/tevakkuf olan ilim ve vcd
mertebesinin kemli, varlklardan her bir ferdin zuhuruna baldr. u halde bir
eyin gereklemesinin kendisine bal olduu her ey, matluptur ve zuhuru
asndan da vgye deerdir.
Bunu anla ve bununla yetin! nk buradaki tarzmz, geni aklamay
kaldrmaz.
Hak da, yaratklarna hamd eder. Bu ise, Hakkn hamdin hakikatini, diledii
alemlerde izhr etmesi ve bu alem ehlinden dilediklerinin bir sfat yapmakla
gerekleir. Bylelikle hamdin hkm, hamdi yapan kimsede/(hamd ile kaim
olan) Hak ile zuhur eder ve onun bir sfat haline gelir. nk mnlar, kaim ol-
duklar kimselerde hkmlerini gerekli klarlar. Hakkn hamdi-nin veya kendisinin
varh/kevn vmesi ise, hkmnn v-Iende ortaya kmas ve onunla kaim
olmasdr, nitekim daha nce bundan bahs etmitik. 184[184]
"Er-Rahmn Er-Rahim:"
Ayetteki bu ifde, Besmeledeki "er-Rahmn er-Rahim"i t ekrarlamak iin deildir;

bilakis birinci isim, genelletirme/tamm hkmn tahsis, dieri ise, tahsis
hkmn umumiletirmekten tarettir. Bunlardan birisinin konusu, mutlak ve btn
olarak, emrin mnsnn hkm gerektirdii iin "daimi hkm"; die-rnink ise,
zahir ve btnda art olan "mukadder hkm"dr.
Bunun srr ve aklamas yledir: Rahmet, iki tanedir: Birisi, Zt'a ait mutlak
"imtinan" rahmet; bu, her eyi kapsayan rahmettir. Bu rahmetin ztlara sirayet
eden hkmnden, bir eyin kendisine rahmeti doar, ayrca bir eyin intikam
veya kahr suretiyle kendi nefsine ktlk ve ihsan ile rahmeti, bunda ger-
ekleir. nk, ihsan sahibinin ihsan veya intikamcnn intikam, sahiplerine
rahmettir.
Bu rahmet ynnden Hak, kendisini sevgi/hubb ve sevdiklerine kar duyduu
iddetli kavuma arzusuyla /evk nitelemitir. Bu rahmet ile meydana gelen bu
sevginin hibir sebebi ve art yoktur; bu sevgi, herhangi bir fiilin veya sfat n veya
baka bir eyin mukabilinde gereklemez.
Rabia (ra.), u msralaryla bu karlksz sevgiye iaret etmitir:
Seni iki sevgiyle severim: Reva sevgisi
Bir de, senin buna ehil olman nedeniyle olan sevgim
Heva sevgisinden ibaret olana gelince;
Bu, seni grnceye kadar "sr"da seni zikretmektir
Senin ehli olduun sevgi ise,
Senin dndaki her eyden senin zikrinle yz evirmemdir
Ne birisinden, ne de tekinden dolay bana bir vg yoktur
Fakat , bunda da dierinde de hamd sana aittir
Binaenaleyh, zt bir mnsebetten kaynaklanan "heva" sev gisinin, ztn dnda
hibir sebebi yoktur. Bir eye ehil olunduu iin sevilmek ise, ehliyeti bilmek
sebebiyle meydana gelir. Talep ve ihtiya ya da ikrama mazhr olan kimsedeki
bir vasf veya bu kimsenin genel anlamda sahip olduu iyi bir halden doan
hak veya istihkaka bal olmakszn gerekleen btn ihsan ve ikram eitleri,
bu rahmete mensuptur.
Ayrca, bu rahmetin neticelerinden birisi de, Cumhur'a gre, "inayet" diye
isimlendirilen bir sr ile bir gurubun cennette nail olacaklar hayr ve derecelerdir;
bu kimseler, bu derece ve hayrlara, iledikleri bir amel veya hazrlam olduklar
bir hayrn karlnda ulamazlar.
Bunun iin, kef ile cennetin tane olduu sabit olmutur: Ameller cenneti,
miras cenneti ve ihtisas cenneti. Kitap ve Snnette, bu cennetlerin hepsine
iaret edilmitir. u anlama gelen bir hadis vrid olmutur: "Cennette bir takm
bo yerler kalr. Allah, hkmnn gereini yerine getirmek iin, o yerleri hibir
hayr ilememi kimseleri yaratarak doldurur. Allah Teala yle buyurmutur: "Her
biriniz, oraya doldurulacaktr."
Dier rahmet ise, zt rahmetten taan/faiz ve bir takm kaytlarla ondan ayrlan
rahmettir. Bu kaytlardan birisi, "Rabbi-nz nefsi zerine rahmeti yazmtr" yeti ile
iaret edilen yaz-nadr/kitbet; binaenaleyh yazmak, bir takm amel ve haller
ile zorunlu olarak snrlanmtr.
blis, herhangi bir arta ya da "hkm" veya "zaman" bir kayda bal olmayan
"imtinan" rahmete tamah etmitir, "hkm" kayt, kaza ve kader kayddr. Bunlarn
varlklardan ilk mazhrlar, Kalem-i a'la ve Levh-i mahfz'dur. "Zaman" kayt ise,
din gnne ve kyamet gnne kadardr; yer ve gkler, devam ettii srece,
orada kalcdrlar.
u halde Besmele'deki ki rahmet de, umumilik ifde eder. Buna karn,
Fatiha'da zikredilen iki rahmet de, belirttiimiz nedenlerden dolay imtinan-zt
rahmet ve arta bal snrl rahmete aittir.
Bu makamdan "Din gnnn sahibi" yeti ortaya kmaktadr; nk
cezalandrma/mcazat, ya zatdir veya zat deildir. Binaenaleyh vakit, zt
olmayan cezalandrmaya mahsustur; mutlakl sebebiyle zat
cezalandrmann, herhangi bir vakti yoktur. Hakkn iki emri olduu ve alemde
de iki hkm kabul etmeyi gerektiren bir zellik bulunduu iin Hak, geceyi ve
gndz kapsayan "gn/yevm" zikretmitir. Gece v e gndz, ayeti silinen 185[185]
Mutlak Gayb'm ve almetleri grlen ehdet aleminin mazhrlrdrr. Varlk ile
"a'yn" arasnda meydana gelen zat cezalandrma, ilk kabul ve ikrm/ata ile
gerekleir ki, daha nce bunlar belirtmitik.
Sfat ve fiillere mahsus cezalandrma ise, "Bana ibdet edin, "arta krediniz"
yetlerinde olduu gibi, Hakkn kullarna ikram ettii zahir ve btn nimetlerinin
mukabilinde verilen cezadr/'Ben kulumun bana olan zann zereyim." "Allah, bu
tavsiflerinin karln onlara verecektir." (Enam, 139)
Dua, icabet ve benzeri eyler, fiiller mertebesine aittir.
Kul, "Din gnnn meliki" yetini okuduunda, Hakkn nbvvet diliyle "Kulum
beni vd" demesi, genel ubudiyet makamnn gerektirdii eyle ilgilidir. Bunun
rnei, raiyenin Melik karsndaki durumudur. Bu durum, "Din gnnn mliki"
okuyuunun karsnda Hakkn syledii "Kulum bana tevekkl etti" sznden
farkldr; nk bu ifde, kulluk makamnn "mlk" asndan zel anlamda
gerektirdii kmil tevekkl, teslimiyet , boyun eme, itaat ve kulak verme gibi
fiillerle ilgilidir.
Din lafznn mnlarndan olan ve cezann ardndan gelen hal, itaat, adet ve
benzeri hususlar ise, bir ii gibi almayan kmil kul iin gerekleen ubudiyetin
ve temizlenmenin halleridir; bunlarm bir ksm, o kul iin hasl olur. Bu halin
gerekleme almetlerinden birisi, sfat ve fiillere ait cezalandrmann ortadan
kalkp, onun yerini zt cezalandrma hkmne ait emrin gerektirdii eyin
almasdr; bu emir ile kul, daha nce zikredilen farklar ynnden Haktan ayrlr.
Fakat bu noktada kmil ve kini] olmayanlar arasnda pek ok fark vardr ki,
temyiz mertebelerinden sz ederken bu farklara iaret etmitik.
Hal, itaat ve zikredilen dier mnlarn, Rab. ve kul mertebelerinin arasnda
gerekleen bir takm karmlar ve birlemeleri vardr; bu birlemelerin z,
nceki blmde amellerin mertebeleri ve neticelerinden bahsederken iaret
edilen eylerdir.
Artk, bu ve bunu takip eden konuyu, ayrca kitabn sonunda krn srrya ilgili
zikredilen ifdeleri dn ve tefekkr et ki, garip eyleri gresin! 186[186]
Zahir, Btn, Had ve Matla'
Bilinmelidir ki: Bu kitabn pek ok yerinde, alemin hakikati ynnden "hazerat -

hams"n hkmleri iin bir "ayna" olduunu aklamtk; alemin suret leri de, bu
hkmlere gre zuhur ederler. Btn "ayn" varlklara ve gayb emirlere/i,
defalarca iaret ettiimiz ve akladmz zere, bu be hazretin hkm sirayet
etmitir. Aleme izafe edilen btn vasflar, zellikler ve levazm, ahadiyet
zelliindeki "cem" makamnn hkmyle zuhur eder; bu makama, isimler,
sfat lar, alemler ve mertebeler istinat etmektedir. nk bunlarn hepsi, bu
makamn tesirinde/mnfail ve ondan meydana gelmiler ve bu makama
tabidirler. Bununla birlikte, Zt'a ait bu en mukaddes ve mnezzeh makam,
oalmaz/taaddt, bilakis belirlenme ve tafsil, alemlerin mertebelerine,
185 [185] 'Gecenin yetini mahv ederiz" yetine telmih vardr.

hallerine, tavrlarna ve idrklerine gre bu makamdan ve bu makam iinde
zuhur eder.
Bu sabit olunca yle deriz: lh kelm - ki o, izah ve ifde mertebelerini
kapsayan sfat larn ve nispetlerin en nemlilerinden birisidir-, Hakkn
mertebesinden/hazret sdr olmu ve bize, zikredilen be asl mertebenin ve bu
mertebelerin ierdikleri eylerin hkmleriyle boyanm/insiba halde ular.
Bu kelmn, Hz. Peygamber'in de belirttii gibi, bir "zahr"i vardr; ilh kelmn
"zahr", hissedilir/mahss suretler gibi, beyan ve zuhur mertebelerinin nihayetine
ulaan nas ve akldr.
ilh kelmn, bir de gizli "batn" vardr; bu da, pek ok idrkten gizli olan, kutsi
ruhlara benzer.
lh kelmn, zahri ve btnin ayrt eden "had"di vardr; bunun ile, zahirden
btna terakki edilir. Had, ztiyla, ilh kelmn zahirni ve btnn birletiren bir
berzah, ayn zamanda btm ile "matla'" ayrt eden bir ayratr/fasl. Bunun bir
benzeri, mutlak gayb ve ehdet mertebelerini birletiren "alem-i misl"dir.
lh kelmn, bir de "matla"'! vardr; ilh kelmn matla', zahirin, btnn, bunlar
birletiren ve ayrt eden eyin kendisine dayand hakikati bildiren eydir.
Bylelikle, btn bunlarn tesindeki eyi insana gsterir. Matla, Hakka ait Zt-
gayb mertebelerinin ilki, gayba ait mcerret hakikatlerin ve isimlerin mer-
tebesinin kapsdr. Keif sahibi, bu kapdan ahadiyet/birlik zelliindeki gayb
kelmn srrna muttali olur. Bylece keif sahibi, zuhurun, btmlm, haddin ve
matlain, kelma ve baka eylere ait bu tecellnin menzilleri ve de
msemmsndan farkl oIu cihetinden "el-Mtekellim" isminin hkmlerinin
taayyn ettii mertebeler olduklarn renir. Kelm, kelm sahibi zerinde zait
bir ey olmay ynnden beinci mertebedir; bu mertebe, Nefes-i Rahman
srrndan renilir.
Bu konudan, zellikle bu adan olmak zere, daha nce bahsetmitik, hatrla!
Fatiha'nn birinci blmyle ilgili aklamalarmz, hem btn anlam ve hem de
tek tek kelimelerle ilgili olarak, sona ermitir. Allah, taahht ettiim eyi yerine
getirmeyi nasip etti. nceki aklamalarmda, bu ksa anlatmn deerini
bilmeyen kimseye nisbetle, sz uzatm olabilirim. Bunun nedeni, kaideler ve
temel meselelerle ilgili grleri ortaya koymann, kendisinden sonra gelecek ve
bu temel meselelere dayanan feri konular ve asllarna bal tafsili meseleleri
aklayc olmasdr; zellikle de, i bu srenin, btn kelmlarn aslnn asl,
hikmet sahibi srlar ieren her eyin anahtar olmas itibaryla byle geni akla-
malar gerekliydi.
Binaenaleyh byle bir sreyi tefsir etmek isteyen kimsenin, bu srenin nehirlerinin
kt kaynaklara, nr gnelerinin doduu yerlere, srlarnn topland
noktalara, hazinelerinin anahtarlarna ve btn ierdii srlara dikkat ekmesi
gerekmektedir.
Allah, hakk syler ve dilediklerim srt - mstakime ulatrr. 187[187]

BOLM III
FATHA SURES'NN KNC KISMI
"Ancak Sana bdet Eder Ve Ancak Senden Yardm Dileriz." (Fatiha, 4)
ncelikle -Allah'n yardm ve dilemesiyle- dilin zahirnin ve mertebesinin

gerektirdii hususlar zikretmekle balayalm; bunun ardndan ise, zahirden ve
zahirde, tedricen btna doru terakki edeceiz. Daha sonra "had"de, sonra
da "matla"a ve btn bunlarn zerinde hkim olan ve hepsini ihata eden
hakkat e/emr ulaacaz. Nitekim, daha nceki konularda da Allah, ayn eyi
nasip etmiti.
yle deriz: "yya" mansup ve ona ilave edilen eklerle birlikte "munfasl" zamirdir.
Bunlar, "iyyake", "iyyahu" ve "iyya-yer/e oiduu gibi, birinci, ikinci ve nc
ahsn hkmn aklamak iin "iyya" kelimesine eklenen "Kaf", "Ha" ve "Ya"
harfleridir (birinci, ikinci ve nc tekil ahs zamiri).
Dil bilimi uzmanlarna gre, "eraeyt-ke/seni grdm" kelimesinde "Kaf/Ke-seni"
harfinin iraptan mahalli olmad gibi, bunun da iraptan mahalli yoktur; bunlar,
kast edilmi gizli isimler deillerdir. Nahivci Halil'in, baz kimselerden rivayet ettii
"Kii, altm yama ulatnda (fe-iyyahu ve iyya es-sebe/artk elbiseyi neylesin"
deyii ise, istisnadr, buna dayanarak hkm verilmez.
Szlkte "ibdet", boyun emek ve zelilliin nihayetidir. Bu anlamca, son derece
skk ve youn dokunmu elbiseye "sev -bun zu-abde" denilir; adeta bununla,
elbisenin, gl tesir ve et kiye konu olduuna iaret edilmitir. Ayrca "arz-
mu'bede" de, bundan tretilmitir; bunun anlam, zelil olmu arz demektir.
"yyake na'budu/ancak sana ibdet ederiz" yetinin zhirin-deki btm srr ise,
udur: Hak, hamd ile zikredilip, cell ve azamet sfat lan kendisine izafe
edildiinde ve keml sfat laryla nitelendiinde, ilim veya zihin, tasavvur edilen
bir eye iliir/taalluk; bu ey, an yce, vgye, boyun emeye ve nemli konu-
larda kendisinden yardm dilemeye layk bir varlktr. Bylelikle, dua sahibinin
zihninde bu varln mertebesi ve azametinin sureti taayyn ettiinde, bu
zelliklerle farkhlaan bilinen veya tasavvur edilen varla hitap edilir; bu hitap,
dua sahibinin ona dair sahip olduu ve bu sfat lar kendisine isnat etmesini mm-
kn klan itikadna gredir.
Dua edenin, o esnada, rubbiyet makamnn mukabili olan ve bunun ardndan
"Ancak sana ibdet ederiz" ile "Ey bu sfat larn sahibi" demeyi hatrlatan
ubudiyet makamndaki duruu, ibdeti ve yardm dilemeyi sadece O'na tahsis
etmeye iaret et mektedir. Bunun anlam, ibdet ve yardm talebini sadece Hak-
ka mnhasr klarak, senden bakasna ibdet etmeyiz ve senden bakasndan
yardm istemeyiz, demektir; ayrca bu hitap, ibdetin bu farkl varlk iin
yapldna en iyi delildir ki, o, ibdetin sadece vastasyla gerekletii varlktr.
Bunun yannda bu hitap, ibdetin yardm talebiyle birlikte olduunu
gstermektedir; bylelikle, kullarn Rablarma yaklatklar eyler ile muhta
olduklar ve talep ettikleri eyleri birletirmitir. bdetin yardm dilemeden nce
zikredilmesi ise, icabet midiyle, vesileyi hacete takdim etmek gibidir. Nitekim
Allah teala, yle buyurmaktadr: "Peygamberden bir ey rica ettiinizde bir
sadaka veriniz. Bu sizin iin daha hayrldr."
Ayette yardm talebinin mutlak olarak zikredilmesinin nedeni, yardm dileyen
herkesi iermesi iindir.
Bu yette, yetin zahirnin artrd ve ksmen btna iaret eden hususlar
zikrettikten sonra, imdi de bunun zerindeki meselelere geiyoruz.
Ey dnen/mteemmil kii! ncelikle, zikrin ve huz hakikati blmnde daha
nce zikrettiklerimiz meseleleri hatrlatacaz. Bunlar, "Rahim ve rahman olan
Allah'n adyla balarm" dediinde Hakkn namaz klan kuluna cevap
sadedinde syledii "Kulum beni zikretti" ifdesinin srrn aklarken belirtmitik;
nk, burada o ifdeleri tekrarlamak gerekmektedir.
Sonra yle deriz: Allah, akl sahiplerinin dikkatini, imdi akladmz konunun
baz srlarna "Her birisinin bir yn vardr, ona dner. Siz hayrl olanlarda yansnz"
yetiyle gizli bir ekilde ekmitir. Herhangi bir eye ibdet eden kimse, kukusuz
ki, ibdet ettii eye/mabd ynelmektedir/tevecch. Herhangi bir eyin
mabuduna tevecch, bu tevecche kendisini sevk eden nedenden sonra
geli; sz konusu neden, kiinin yneldii varlk hakknda kendisinde sabit olan
eye gre ortaya kar; kiide sabit olan ey ise, bir takm delil ve nc
lerden/mukaddime meydana gelen ilm bir suretten ibarettir. Bunlar, o kimsenin
inancna gre, yakinbir kesinlik ifde ederler. Ya da bu sabit ey, iitilmi
szlerden veya grlen eser ve yetlerden meydana gelen zihn bir surettir; bu
yet ve eserler, keml olduklar zannedilen bir takm durumlara/umur dellet
ederler ve bu eserlerin izafe edildii ve bu kemllerin istinat ettii kimse adna
meydana gelmilerdir. Binaenaleyh bu sfat lar, baka birisinin ortakl olmakszn
herhangi bir mevsufa ait/kaim olarak tasavvur edildiinde, o kimsenin ibdet e
mstahak olduu hkm verilir. Bylece, o kimseye ynelmek, korku veya arzu
veya beenmek-ten/istihsan dolay ona ibdet etmek tevik edilir.
Bununla beraber, bazen bu sfat larn nisbet edildii, iitilen ve idrk olunan eser
ve delillerin dellet ettii kimse hakknda verilen hkm, onun hakknda sahh
ve sabit iken, bazen bu hkm, onun hakknda sahh ve sabit olmaz. Bu
durumda hkm, gerekte/nefs'1-emr deil, sadece byle olduuna inanan
kimsenin iddiasmca geerli ve sabittir. Ya da, bu sfat lar v e eserler, zfe
edildikleri kimseden baka birisi hakknda sabit olabilirler.
Bu grler, sadece kendi gr, sezgi/hads ve tasavvurlarna gre bunlar iddia
edenlerin zihinlerinde belirlenmi somut eylere dellet ederler. Binaenaleyh
bunlar, yani itikada ait zih-n sretler, onlar ilk dnen sezgi sahibi/hdis
ynnden,onun tasavvurunun ortaya koymu olduu ve ondan etkilen-
mi/mnfail eylerdir; bakalarnn grleri olarak onlar iiten ve tasavvur
ediine gre nefsini kullua sevk eden ilk kimse ynnden de hu zihni suretler,
bir defa daha etkiye maruz/mn-fail kamlardr ki, bu byle devam eder.
u halde, ahs, zihninde rettii eye nefsini kle yapmtr. ahsn zihninde
rettii ey, ayn zamanda, kkeni itibaryla edilgen bir tasavvur ile baka bir
tasavvur sahibinden etkilenmi, baka bir suretten meydana gelmitir. te, ilk
edilgen faile kadar bylece devam eder.
"Gerek", tasavvur edildii gibi olabilir: nk, ibdetle ynelinen varln
mhiyeti asndan "fail"; akl, zihin, zan ve vehimlerin tasavvurlarmdaki
belirlenii/taayyn asndan ise "mnfail" olmas mmkn iken, bunun tersi de
mmkndr; bu konuda, gr ayrl vardr.
Bu noktada, akln tavrnn geersiz ve hkmsz olduunda hi bir kuku yoktur.
nk bu durum, baz imknszlklar istilzam eder ki, imdi bunlarn detaylarn
ele almamz gerekmiyor. Bunlara rnek olarak, Hakkn kendiliinde bulunduu
hal zere, herhangi bir ahsn tasavvurunda taayyn etmesini ve sabileceini
mmkn grmeyi verebiliriz; halbuki byle bir ey, gerekte imknszdr.
Sonra yle deriz: Bazen, mabuda ynelen bidin nefsinde hasl olan ey, akl
maddelerden/mevad- akliyye, hisle idrk edilen, iitilen ve zannedilen
eylerden meydana gelmi olabilir. Bu durumda, manev ve hiss farkl t rlerine
gre idrk, idrk sahibine tabidir. Binaenaleyh, zikredilen durumdaki kimseler,
zihinlerde meydana gelmi suretlere ynelirler; tevecch sahiplerinin nefisleri,
bu suretleri kendi zanlarmn ve dncelerinin unsurlarndan ya da onlara
bunlar anlatanlarn zihinlerindeki suretlerden intikal eden unsurlardan
somutlatrmlardr. Ya da bunlar, bir takm zellik, eser ve delillerden
kartlmlardr; bunlar kartan kimse, bunlarla nitelenen ve btn bu
zelliklerin nispet edildii kimse hakknda bu vasflarn sabit olduunu ve
bunlarn ona izafe edildiini kabul etmitir. Bu durum, o ahsa gre, bir kemldir;
u anlamda ki, bu mesabede olan herhangi bir varlk, ibdete layktr.
Bununla birlikte, bu durumdaki btn insaf sahipleri, bu hkm ve t asavvurun
benzeri bir hkmn gerekte eksik bir hkm olduunu kabul ederler. Ayrca,
bu ahsn tasavvuru ve dier zellikleri, kendisine tabidir; nk sfat , idrkle ilgili
olarak iaret ettiimiz gibi, mevsufa tabidir.
u halde, o kiinin zihninde meydana gelen ve mabd iin olmas gereken
keml sureti, naks bir surettir ve belirttiimiz nedenden dolay eksiklii sabit bu
kemlin nispet edildii kimse, bu nispeti yapan tarafndan bilinmemektedir.
Binaenaleyh, tasdik hkmnn tabi olduu tasavvurun doruluunu gsteren
mutabakat nerede kalmtr?
Artk, btn bu iaret ettiimiz meselelerden kan sonu, sz konusu
tasavvurun, kemldeki eksik bir suret olarak retildiidir; bu suret, vehm ve
hayal czlerden veya zayf nazar abalardan meydana gelmitir ve tasavvur
edilen eye mutabk deillerdir. Sonra bu ahs, bu eksik sureti kendi kblesi
yapm, ondan saadet, mafiret ve ihtiyalarnn karlamasn mit etmitir.
Nitekim, Allah, yle buyurmuyor mu? "Allah'n dnda ibdet ettikleriniz, sizin
gibi kullardr. ayet doru szl iseniz, artk onlara dua ediniz ki, onlar da size
icabet etsinler." (Araf, 194)
Bilmiyor musun ki, kendi zihninde ina ettiin ey, senin gibi bir edilgendir/m
nfail; hatta o -onu sen ina ettiin iin- senden daha aa bir derecededir.
Ey bu durumdaki ahs! Yemin olsun ki, kendine dnmen gerekir! Gr: Bu
ekildeki bir hal veya itikadn herhangi bir neticesi olabilir mi? Ya da, itikadnda,
ibdetlerinde ve namaz veya herhangi bir ibdetinde ulv himmet sahibi bir
kimse, bundan raz olabilir mi? "Artk, hayrlara kounuz" yetiyle kast edilen ey,
nerededir? "Kouturma" nerededir? Sahh ve doru tevecch nerededir?
Hakka kendi zannmca tevecch eden kimsenin "Ancak sana adet ederiz" sz,
tam bir yalandr. nk bu kii bu ifdesiyle, ancak ve ancak snrl aklyla veya
vehmiyle veya hayaliyle ve zayf dncesiyle yaratm olduu zihni surete hitap
etmektedir. Esas bu olan bir ibdetin veya namazn herhangi bir neticesi
olabilecei nasl mit edilebilir ki? "Namaz kendim ile kulum arasnda taksim
ettim", Hakkn fat ihay ve ksmlarn zikredip, "Kulum beni vmtr", "Bana
tevekkl etmitir", "Bu, benim ile kulum arasndadr", "Bunlar kuluma aittir, kuluma
her istedii verilecektir" diye buyurmas nerede kalmtr?
Zihninde meydana gelmi bu suretin, herhangi bir ey sylemesi veya herhangi
bir eye kadir olmas gerekmez mi? Heyhat! Bu suretleri ina edenler, kendilerine
ne bir fayda ve ne de bir zarar verebilirler. O halde, bu insanlarn zikredilen
ekilde meydana getirdikleri rnler iin ne sylenebilir ki?
Bilinmelidir ki: Hz. Peygamber'in Fatiha ve namazla ilgili olarak "Namazn drtte
bjri ve yans kabul edilir" buyurup, dokuza gelinceye kadar ksmlar saymas,
bunun ardndan da "O kimsenin namaz bir paavra gibi alnp, yzne frlatlr"
buyurmas, ibdet sahiplerinin paylarnn farkllna, pek ounun nasiplerinin
azlna, bir ksmnn ise btnyle mahrum kalna iarettir. Bunun nedeni ise,
ibdetlerini sahih olmayan bir asla dayandrm olmalardr.
Bu ve benzeri durumlardan Allah'a snrz.
imdi de, "viche"yi aklayacaz:
"Viche", tevecch sahiplerinin kalplerinin, ruhlarnn, akllarnn, nefislerinin ve
tabiatlarnn kendilerine hkim olan sfat ve hallerin hkmleri cihetinden
kblesidir; bu hallerin onlara galip gelmesi, sz konusu eylerin hkmne baldr.
Binaenaleyh, her tevecch sahibinin yn/vichesi, tevecch haline iaret eden
bir hedeftir.
"yyake na'budu/ancak sana ibdet ederiz" yetini aklama sadedinde yle
deriz: ilh hazret aacnn aslnn, bir takm ferleri vardr. Bu ferlerden her birisine
-mukaddes Zf tan gelen zt bir sirayetle- ulhiyet srrndan bir miktar sirayet
eder; bu miktar, bu fer'in kendi aslndan tayabilecei orandadr.
Dikkat ediniz! Bu ferler, ilh isimlerdir. Dikkat ediniz! Bu zat ve asl sirayet, her bir
ismin mertebesinin gerektirdii ekilde Zt tecellnin isimlerin mertebelerine
sirayet etmesinden ibaret tir, te bu nedenle, defalarca unu syledik: Her isim,
bir adan rnsemmnm ayn, bir adan ise ondan farkldr.
Bu konuda o kadar aklama yaptk ki, artk bunu tekrarlamaya ve sz
uzatmaya gerek duymuyoruz.
Hakkn isimlerinden her birisi, alemdeki herhangi bir snfn zuhur etmesinin sebebi
ve o snfn kblesidir. Bu balamda, mesela bir isimden, ruhlar zuhur ermitir;
baka bir isimden, nispeten basit suretler zuhur etmi; baka bir isimden ise,
tabiatlar ve mrekkep cisimler zuhur etmitir. Mvelledattan/cemadat -ne-
batat -hayvanat her birisi de, kendisi ile zuhur ettii mertebenin tayin ettii zel
bir isim ile zuhur etmitir; hatta, bunu mazhrn hali ve gayr-i mec'ul/yaratlmam
zt istidad belirlemitir.
Bunun ardndan bu isim, o varln tevecch ve ibdetindeki kblesi olmutur. Bu
varlk, Hakk ancak bu isim asndan bilebilir ve bu mertebeden Hakka istinat
edebilir. Bu varln, mutlak anlamda mertebeden olan pay ise, bu ismin btn
sfat ve isimlerin mertebesini birletiren hakikatle olan ilikisi lsndedir.
insana gelince: nsann suretinin zuhuru, yaratl esnasnda Hakkn kendisine klli
olarak ve iki eliyle -ki bunlardan birisi, "gayb", dieri ise "ehdef'in sahibidir-
tevecch etmesine baldr. Bu ellerin birisinden, mukaddes ruhlar zuhur etmi,
dierinden de, tabiat, cisimler ve suretler zuhur etmitir. te bu nedenle insan,
btn isimlerin ilmini kuatm, sadece suretlere ve zuhur ile nitelenen eylere
mahss olanlaryla deil, bunlarn mertebelerinin hkmleriyle; "gayb" ve "gizlilik"
ile nitelenen ve rh vb. batn olan eylerin hkmyle boyanm bir halde zuhur
etmitir. oylelikle insan, melekler gibi veya tabi cisimler gibi, herhangi bir
makam ile snrlanmamtr. Nitekim melekler, yle sylemilerdir: "Bizden her
birimizin belli bir makam vardr." (Saffat, 164)
lh haberler, eriat ve baka bilgi kaynaklarnn diliyle, bu durumu bildirmilerdir.
u halde, hakik insann tevecch -ayet makamlarn boyunduruundan kp,
kmil-vasat/orta itidal sayesinde iki ke-narm/ifrat -tefrit ekimlerinin
hkmlerinden ve sapmalardan kurtulmu ise- hviyet mertebesine ynelmitir;
bu mertebe, "ahadiyet -i cem'i-cem" mertebesidir. Bu mertebe, zuhr-btn-lk,
evvellik-hirlik ve cem-tafsil ile nitelenmitir.
Bu konuda yaptmz aklamalar hatrlayan kimse iin yeterli izahlarmz
olmutu. -Allah'n izni ile- bu konuda daha fazla aklama da yapacaz.
ayet insan, kendisine baskn gelen herhangi bir cezbedici mnsebetten
dolay, iaret edilen orta itidalden herhangi bir tarafa meylederse ve baz isim
ve mertebelerin hkmlerinin kendisine hkim olmasyla saparsa, bu galip ismin
dairesine yerleir, bu isimle irtibatl hale gelir, ona intisap eder, Hakka da bu isim
mertebesi asndan kulluk eder ve dayanr; bu isim, o insann nihai hedefi,
arzusunun zirvesi , kendisini ameaya kadar makam ve hali ynnden kblesi
haline gelir.
simlerin mertebeleri, birbirleriyle irtibatl, bunlarn hkmleri de "ibram/kesinlik"
ve "eksiklik" hkmlerini aklayan "tevafuk/uyum" ve "tebayn/ztlk" ile
birbirlerine bal ve i ie olduu iin, bu mertebelerin hkm altnda
bulunular ve eserlerinin mahalli olular asndan yaratklarn halleri, farkl ve
eitli olmutur. nk isimlere ait bu hkmlerin birleimleri, varlk
mertebelerinde eitli ekillerde gereklemektedir. Bylelikle bunlarn arasnda,
"ruh" deimelere bal manev keyfiyetler meydana gelir. Bunun neticesinde
ise, arada "mizc"a benzer bir ey meydana gelir; bunun mizaca benzemesi,
farkl tabiat ve bunlarn kuvvetleri arasndaki karmdan/imtiza oluan
keyfiyetlerin etkileiminden/tefaul meydana gelmesi itibaryladr.
Bu noktada bunun benzeri, isimler arasndaki "tebayn" ve "tekabliyer/'tir;
bylelikle baz varlk ve isim mertebeleri, baskn olarak ortaya karlar ki, bu
basknlk, baz tabiatlarn dierlerine olan basknl gibidir. Baz tabiatlarn
dierlerine olan basknlnn sonucunda, mesela bir ey hakknda "bu safrav
mizatr", "bu demevi mizatr" vb. diyebiliriz. sim ve varlk mertebelerinin
herhangi birisinin basknlnda ise, "Zeyd, Abdu'l-Azizdir", bir bakas iin -ki
bunlardan birisi gayb eli, dieri ise ehdet elidir- "Abdu'z-Zhir" veya "Abdu'1-
Btm" veya "Abdu'1-Cam" diyebiliriz; veya Adem birinci semadadr, sa
ikincisindedir, brahim yedincisindedir vb. eyleri syleyebiliriz.
Sonra, bu manev ve ruhan mizalar ile bu tabi mizalar arasnda baka bir
itima/birleme meydana gelir; bu birleik yap iin ksmla snrlanabilecek
eitli hkmler zuhur eder. Bu ksmdan birisi, rhnyetinin hkmlerinin
tabiatnn hkmlerine galip geldii kimseye mahsstur; bylelikle o kiinin tabi
kuvvetleri, ruhan kuvvetlerine tabi ve adeta onlarda yok olmulardr.
kinci ksm ise, yaratlmlarn geneline/cumhur- halk aittir ki, bu, zikrettiimiz
birinci ksmn zdddr. nk onlarn, r-hn kuvvet ve sfat lar, tabiatlarnn
kuvvetlerinin hkm altnda yok olmulardr.
nc ksm ise, kmillere ve Allah'n sekin kullarn-dan/Efrad dilediklerine
mahsstur; onlarn yeti, "Her eye yaratln vermi, sonra yol gstermitir"
yetidir.
Bunu anla, bu konu, daha geni aklamaya imkn vermez.
Sonra yle deriz: Btn bu nedenlerden dolay, zikredilen basknla gre bir
hkm ortaya kar; bu hkm, isimler, mertebeler ve tabiatlardan baskn olan
eyin/emr vasf gerektirir. Geri mahal, btn bunlarn hkmlerinden hali
deildir, fakat bu mahal, kendisine kim baskn olursa ona intisap eder; bylelikle
o kii, tenzih eder, tebih eder, tenzih ve tebihi birletirir, irk koar ve
birler/muvahhit.
Bu nedenle, zt grler, muhtelif haller, eitli makamlar, Maksatlar ve
tevecchler ortaya kmtr. u halde varln mertebelerini ve isimlerin
hakikat lerini bilen kimse, farkl tarz ve terkiplerine gre, inanlarn, eriatlarn,
dinlerin ve grlerin srrm bilir.
Bu konuyla ilgili bir takm aklamalarda bulunacaz; bunu bir rnek ve
"miftah/anahtar" kabul edersen, Allah'n izniyle iaret ettiimiz hususlar renmi
olursun. 188[188]
Akllarn, Nefislerin ve nsann Kblesi
Bilinmelidir ki: Mutlak anlamda akllarn kblesi/ emrin mnsnn birliidir; bu

birliin akllarn kblesi olmas, mhiyeti asndan deil, akllarn ona istinat
etmesi asndandr.189[189]
Nefislerin kblesi ise, "Kesib" 190[190] tecelldir; zuhur derecelerinin sonuncusu ve
zahirin ilk "btm" bu tecellye mensuptur.
Tebih yapan kii, bu derecenin iki ynnden birisiyle ve bu dereceyle birleen
"berzh" tecell ile ilikilidir; iaret edilen sz konusu berzah tecellsi, yaratl iinin
ruhu olan insann hakikatine mahsustur.
Ehl-i snnet ve ve'3-cemaat'm ve nceki eriat mensuplarndan Allah'n
dilediklerinin kblesi, hem emrin ruhu ve hem de mertebesidir; bu kble, "Onun
benzeri gibisi yoktur" yetinde ifde edilen tenzihin ve "Allah' grrmesine
ona ibdet et" hadisinde iaret edilen tebihin sahibidir.
Bunun en stn mertebesi, Am'nm zahiridir.
Ariflerin kblesi, mutlak-Rabban suretin varh ve Hakkn zahiridir.
Muhakkiklerin kblesi, Hakkn varl ve de hi bir tefrika ve oalma olmadan
vcd ve mertebeyi birletiren Hakkm mertebesidir.
189 [189] Burada Konev, insann ak ve nefsini iki farkl kutup olarak grp, bun larn bilgideki ynelilerini aklamaktadr. Buna gre,akl
birlie ulamak ister. Bu birlik, T ann'nn her trl benzerlikten ve hadislerle ilikiden mcerret ve mnezzeh olduu mertebedir. Baka bir
ifdeyle akllar, bilgide tenzihi esas alrlar. Buna karn nefisler ise, grnr alemlerle ilikili bir hedefe y nelmilerdir. Buda,onlarn tenzihin
karsnda tebihi esas almalaryla ifde edilmitir. bn'l-Arab, bu ikilii akl ve vehim gleri arasnda kurmaktadr. Bunagre,srekliolarak
tenzihi ve aslanl esas alan ak! ile srekli olarak tebihi ve som utlatrmay esas alan vehim gleri arasnda bir atma vardr.
Peygamberlerin davetinde bunlar arasnda bir denge kurma abalar grlebilir. Bu atmann en iyi bir rnei, Hz. Nuh ile kavmi arasnda
ortaya kmtr. Nuh'un kavmi putperest idiler ve T anr'y somut tasavvur etmekteydiler. Onlarn T anr hakknda ver diklerihkm tbn'l-
Arab tarafndan "vehim kuvvetinin T ann hakkndaki hkm olan tebih" diye yorumlanr. Buna karn, suretlereibdet etmeyekarkan ve
T ann'nn mutlak ve mnezzeh Rab olduunu syleyen Nuh peygamber ise, bu noktada "akl" gcn temsil etmektedir. Hz. Peygamber'in
daveti ise, "O'nun benzerinin misli gibi yoktur" yetiy-e tebih ve tenzihi, baka bir ifdeyle vehim ve akl glerinin T anr hak kndaki
hkmlerini birletiren itidal noktasn temsil eder {Bu konu, zel-ikle Fussu'l-Hikem'de Nuh fassnda incelenmitir).
190 [190] Kesib, Cenette bir mertebenin addr.
"Rsuh/derinlik" sahiplerinin kblesi, kendisinden farkl olmay ve Adem'in
benzeri olduu Hakkm suretinin izafe edilii asndan Hakkn mertebesidir;
ahadiyet -i cem makam, bu mertebeye mahsustur.
En kmil ve halis anlamda kul olan gerek insann kblesi ise, daha nce "viche"
ve "tevecch"ten bahsederken aklanmt; fakat, betimlenmesi zor ve
aklanmas haram olan bu meseleyle ilgili baz srlar zikretmemitim. Bununla
birlikte, halis kulun karlnn/ceza verilmesi hakkndaki aklamalarmn sonun-
da buna ksmen deinmitim; daha nce ise, kmil anlamda Hak ile huzurun
srrn aklarken deinmitim.
Bu meseleyle ilgili nemli srlar bu eserin eitli blmlerinde akladm, akll kii,
Allah'n izniyle bunlarn farkna varr. 191[191]
Zat Ve Sfati bdet
Geen ifdeler dnldnde, insann iki ibdeti olduu anlalr: Mutlak "zat
ibdet", mukayyet "sfat ibdet".
Zat ibdet, insann Hakkn ilminde ezelde farkllaan/temey-yz "ey-i
sbite"sinin, ilk varl yaratcsndan kabul etmesi,
onun nidasna icabet etmesi, "Kn/OI" emriyle taayyn eden "tekvini emr"e
boyun emesidir. Bu ibdetin hkm, birinci kabul hali, icabet ve iaret edilen
nidadan itibaren, sonsuza kadar devam eder; nk insan, varl ve hallerinin
her birisi asndan daima yaratcsna muhtatr. Bunun nedeni, kabul edilen
varln sresinin, zuhuru ve taayynn ardndan gelen ikinci nefeste sona
ermesidir. Hak, Vcd- Mutlak ile daima insana imdat eder; bu vcd- mutlak,
insann isim vb. gibi kendisine imdat edilen eyleri kabul etmesiyle taayyn eder
ve snrlanr. Hareket ler, insann hi bir katksnn bulunmad fiiller ve nefesler, bu
kabuln levazm ve bu ibdetin suretleri arasnda bulunurlar.
Sfat lara istinat eden "mukayyet ibdet" ise, kulun ztndan sfat lar, zellikleri ve
balangc ve sonu olan belirli hal ve zaman gibi levazm ynnden zuhur eden
her eye mahsstur.
Kevn sebeplere kulluk ve bu kullukta yaratklarn farkll da, bu ibdetle ilgilidir.
Yaratklar, sfat hkmlerinin, zt hkmne ve kendilerine, yani sfat lara mnasip
olan eylere galip gelmesine gre bu noktada farkllarlar. Bunlar, insanda
messir olan durumlardr; insan, onlardan etkilenir ve "zorla/khir" onlara cezbe-
dilir. Gerekte bu, onlara kulluk etmektir, nk insan, tesiri altnda kald ve
zerinde egemen olan eyin kuludur. Bunun iin Hz. Peygamber Efendimiz yle
buyurmutur: "Dinar kullarnn, dirhem kullarnn, mide kullarnn yz yere
srtnsn!"
Bu mndaki kaide udur: Mutlak anlamda tesir, rubbiyet srrna,
infial/edilgenlik de kulluun mnsna mahsstur. Daha nce, "KrrT'in asla
mteessir olmadn zikretmitik; kmil, yaps/heyet dzgn, eksiksiz bir aynadr.
Bu aynaya yansyan her ey, kendisine gre zuhur eder.
Bunu hatrlarsan, iaret ettiimiz meselenin srrn anlarsn!
Bu iki ibdet, daha nce zikrettiimiz "vcb" ve "imtinan" rahmetlerinin
mukbilindedir. Vcb rahmetinde "teklif" kokusu bulunduunu, "imtinan"
rahmetinin ise mutlak olup, hibir zorunluluk ve icap ifde etmediini
belirtmitik. Ayn ekilde, hi bir teklifin bulunmad ve emrin neticelerinden birisi
olmayan "zat ibdet" de byledir; binaenaleyh emir ve teklifin konusu, iaret
edilen "sfat " mukayyet ibdettir. Teklifin konusunun sz konusu ibdet olmas,
Allah'n bir rahmeti, efkati ve insann herhangi bir sfat nn kendisini cezb
etmesiyle sapmasn /meyil engellemek ve bundan sakmdrmaktr. ayet byle
bir meyil gerekleirse, sz konusu zt meyil ile galip sfat , dier sfat lara kar
stnlk elde eder; bu durumda, saltanatlarnn zuhur etmesiyle "keml"in
gerekleecei dier sfat larn hkmleri ortadan kalkar. Bu kemlin
gereklemesi ise, mizaca mahsus ruhan ve manev itidal ve shhatin
korunmasna baldr; bu iki miza, ruhlar ve btn kuvvetleriyle, sfat ve benzeri
mcerret mnlar arasnda geekleen birlemelerden/itima' meydana gelir.
Nitekim, bu meseleye daha nce, "Rab" isminin tefsirinde iaret etmitik, hatrla!
192[192]
Amel ve bdet
Bilinmelidir ki: Amel cesettir, ruhu da ibdettir. Amel, cennet ve benzeri bir karlk
ister; fakat amel bu gibi eyleri, mutlak anlamda deil, aksine mertebesi vahdet
ve hkm mil bir asla istinad asndan talep eder. bdet ise, "mabd" talep
eder.
bdetler, ruhun haller indendir; ameller ise, bedene aittir veya bazen ruha izafe
edilirler. Ameller, ruhun bedenle ilikisi, onun tabi hkmleriyle bezenmesi ve
renklerinin hkmleriyle zuhuru itibaryla ruha izafe edilirler.
Kulun, itaat ve benzeri fiillerinde kendisini gzeten Rabbinin zelliiyle "huzr"u,
ariflerin halleri arasndadr; onlar, kendilerinden amellerin "stn bir
hayt/hayt - refa" ile sdr olan kimselerdir. Bu stn hayt, ariflerin ilimleri ve
mahede et tiklerinin karsndaki huzurlar icap etmitir. Bylelikle amel, ariflerin
marifet, mahede ve tevecchlerinin istinat ettii en son mertebeye kadar
ykselir. Nitekim, "Mliki yevmi'd-din/Din gnn sahibi" yetinin tefsirinde
ameller ve amellerin karlklarnn derecelerinden bahsederken buna iaret
etmitik.
Artk, oradaki aklamalarmzla yetin ve basiret gzn a! 193[193]
"Ve yyake Nestein / Ancak Senden Yardm Talep Ederiz"
Bilinmelidir ki:
"yyake" lafzyla ilgili olarak dil bilgisinin gerektirdii ve artk tekrar gerektirmeyen
aklamalar yapmtk; ayn ekilde, srenin kalan ksmnn srlaryla ilgili kll
meseleleri zikretmeye de gerek yoktur. nk, akl sahibi/lebib, mracaat
ettiinde bunlarla yetinsin diye bu kitaba kll asllar, temel hkmler, ilimler ve
ulv srlardan bahsederek baladk; nk maksadmz, uzatmak ve aklamak
deil, zetlemek ve deinmektir. Binaenaleyh bunlar, esaslar ve kl
anahtarlardr; bunlar anlayp, hkmlerinin bu asllarn ferlerine ve tabilerine
192 [192] Sadreddin Konevi, Ft iha Suresi T efsiri, z Yaynclk: 336-338.

nasl sirayet et tiini bilen kimse, Kur'an'm, hatta dier kitaplarn srlarnn byk
blmn renir.
Artk, benden daha fazla aklama bekleme! Kukusuz ben de, -Allah'n izniyle-
senin fazla anlay ve dncene gvenmekteyim.
Bundan sonra ise, yetin zahiryle ilgili aklamalara dair vazifeyi bitirip, srenin
iermi olduu ve sredeki her bir yete ait btn srlar ve hkmleri
aklayacam. Bunun ardndan da, daha nce de taahht ettiim gibi, -
Allah'n izniyle- btnn tesindeki srlar zikredeceim. Bu tespitin ve de ikinci
"iyyake"nin zahir anlamnda birinci "iyyake"de zikredilen aklamalarla ye-
tindikten sonra, btn lisanyla aklamalarmza balyoruz:
Bilinmelidir ki: "Sadece senden yardm isteriz" yeti, "Ancak sana ibdet ederiz"
yetiyle ayn anlama iaret etmez. Birincisi, kul katnda ibdete layk olduu
sabit bir "emr"e iaret et mektedir; bu emir, kulun ilmine, mahedesine, veya
itikadna gre, maksat ve kblesinin son noktas haline gelmitir. Bu itikat, kulun
zanlarnn ve hayallerinin unsurlarndan meydana gelmitir. Nitekim daha nce
buna iaret etmitik.
"Ancak senden yardm isteriz" yeti ise, sadece "mabd" olmas asndan
mutlak "Mabd"a taalluk etmez; aksine, bidin/kul tek bana yapamayaca
bir ite kendisinden yardm talep ettiinde ona yardm etme salhiyetine sahip
olmas ynnden Mabd'a taalluk eder. O halde, kulun yardm dilemesinde bir
eit kudret iddias bulunmaktadr; bu iddia ise, kulun ibdetteki halini tarif,
mabudun mertebesini ve ona kar davrann bildiini belirtir bir surettedir.
Bunun yan sra kul, bu talebiyle bamsz bir varlk olmadm da gizlice itiraf
eder.
Bu kul, adeta yle der: "Kendimde, ihtiyalarm karlamak iin bir kuvvet
gryorum, fakat, bunun amacmn gereklemesinde yeterli olduuna kesin
ve kararl olarak inanamyorum. Binaenaleyh Rabbim! Bende, sana ait olarak
bulunan eye ve benim gcme yardm etmen kanlmazdr; nk senin
yardmn, bendeki kuvvet ile birletiinde, amaca ulamay ve ibdeti hakkyla
yerine getirmeyi umarm. Ayrca, bana bahetmi olduun kuvvetten dolay da
sana krederim. Ben bu kuvveti, herhangi bir talebim olmakszn balangta
buldum ve bu kuvvet ile, senden yardm dileme gc elde ettim; bylece, seni
birleyip, hakknda tereddt etmeyerek ve bakasna ynelmeden senin hakkn
yerine getirmeyi mit ettim." te bu, kul mertebesinin lisandr.
Hakkn bu yeti kullarna inzal edip, onlara bu tarz ibdet et melerini emretmi
olmas itibaryla bu talepte gizli halde bulunan "rubbiyet" lisan ise udur: Hak -
kalpler onu bilmek, kendisine ibdet ve iltica etmek zerine yaratlm olsalar
da-, bu alemin zelliklerinden olan meguliyet ve gafletlerin bazen insana
hatrlanmas ve aklda tutulmas gereken eyleri unutturduunu bilir. Bu nedenle
insan, kendisi iin daha nemli olarv. eylerin hatrla turnasna ve belirtilmesine
muhtatr; nk belirli olmayan ey, herhangi bir netice vermez ve messir
olamam.
Kukusuz ki, hamdi takdimden sonra Hakkn kuluna ""Ancak sana ibdet eder
ve senden yardm dileriz" demeyi ernret -mesi, kula unu hatrlatmak iindir: Kul,
kendisinde grd ilim ve kuvvete, asla ve asla kendi basma sahip olduunu
ya da herhangi bir kemlde ncelii bulunduunu zannetmeme ldir, bilakis
btn bunlar, Haktandr ve Hakka aittir. Nitekim, insanlarn en kmili ve
mkemmeli olan Hz. Peygamber, yle buyurmutur: "Biz ommlayiz ve ona
aidiz."
Binaenaleyh rabbani mertebe, her iki tarafta 194[194] da mstakli-in
imknszln kula bildirir; phesiz ki, bu durum, adaletin zirvesidir. yle ki:
Cmertlik, ihsan, ikram ve saysz nimetin sahibi olan Hak, kulun O'nun ihsannn
suretinin kemle erdirilmesindeki/tekmil katksna dikkat ekerek, bu katky
zikreder, dikkate ahr ve ihmal etmez. Nitekim Allah, bildirme ve dikkat ekme
amacyla yle buyurmaktadr: "phesiz ki Allah, zerre miktar bile zulm
yapmaz. Bir tek hayr bile olsa onu kat kat artrr." Bu, iyiliklerin artrlmasyla ilgilidir.
Bunun ardndan ise, yle buyurmutur: "Kendi katndan byk ecir verir."
Bunu anla ki -Allah'n izniyle- doruyu bul! 195[195]
"Cem" ve "Matla" Lisanyla Aklama
Bu ikinci ksmla ilgili aklamalar, Allah'n izniyle, bununla sona erecektir:

Bilinmelidir ki: Allah, yaratklarn, kendisine ibdet etmeleri iin yaratm, onlara
varlndan ve sfat larndan kabul etmeleri takdir edildii lde vermitir;
bylelikle onlar, bu varlk ile O'na ibdet etmilerdir. nk yaratklarn, mstakil
olarak kendilikleriyle Hakka ibdet etmeleri sahih deildir. Bunun nedeni, onlarn
mhiyetleri asndan hibir varla sahip olmaylar ve kendilerinden hibir
ibdetin meydana gelmeyiidir. te, yaratlmlar mstakil olmadklar iin kendi-
lerine, "Ancak senden ibdet ederiz" ifdesinin ardndan "Ancak senden yardm
dileriz" demeleri emredilmitir. Bylece onlar da, bu tembihin ardndan Haktan
kendisine kulluk etmek iin yardm talep etmilerdir.
Ayn ekilde, yaratl esnasnda onlarn Hakkn varln kabul etmeleri de, Hakkm
iktidarna yardm etmekten ibarettir. Binaenaleyh, ilh kurbiyete mazhr olmu
kmil kullarn mahede ettikleri ezel ve "gayb mnsebet" olmasayd, Rab e
merbub arasnda bir irtibat geerli/sahih, bunu meydana getirmek de mmkn
olmazd.
u halde yaratmak, ihsan suretiyle bir hizmet ve ibdettir. bdet, amellerin
a'ynmm suretlerini yaratmak, onlar tesviye etmekten ibarettir. Ayrca ibdet,
ibdetin ne'etlerini de ihya etmektir; bylece ibdeti ina edene, kendisiyle
zuhur eden ve onunla meydana gelen eyden, adeta inadan sonra zuhur
etmesi gibi, daha nce gzkmeyen bir ey dner; ite, dier tarafta da, hal
byledir.
nk, ayet isimlerin eserlerinin zuhuru olmasayd, onlarn kemlleri bilinmezdi.
Kuatc/cami' aynada beliren grntler olmasa idi, isimlerin "a'yn" da zahir
olmazd. Ayna, Zt'm gaybndan ayrlan eylerin tecellghdr ve Zt gaybmda
gml olan okluklar zuhur eder.
Binaenaleyh biz, kullarz, O ise, "mabd"dur; O, yaratandr, biz yaratlanlarz. "Ben
insanlar ve cinleri ancak bana ibdet et sinler dye yarattm" yetinde hkmne
iaret edilen "illet Lam/sebeplilik bildiren Lam harfi", iki tarafta da bizzat bulun-
maktadr. Buna gre bu srrn iki hkmnden birisi, "Bana ibdet etmeleri iin"
yetinde zikredilen bu "Lam" harfi ile bir hikmet meydana getirmi; dier hkm
194 [194] "ki taraf" ile kast

edilen, Konevf nin baka vesilelerle de dile getirdii gibi, vcb ve imkn taraflardr. Bunlar, Vcd-Mutiak'riki
itibardr ve her birisi birbirine baldr.
ise, "Ancak sana ibdet eder v e senden yardm dileriz" yetinde btn bir hikmet
gizlemitir.
nk Hakkm, her eyde, zellikle de eriatlarnda, emirlerinde ve haberlerinde
olmak zere, zahir ve btn bir hkm vardr; bunlar, kmil ve ehl-i kefve'l-
vcd olan "temekkn" sahipleri bilir ve mahede ederler. "Resmi" ilimlerin
mensuplar ise, baz teklifi suretlerde jiletlendirme yoluyla, bu hkmlerin zahirinin
pek aznn farkna varrlar.
"Ancak sana ibdet eder ve senden yardm dileriz" yetinde zamirin oul
olarak getirilmesinde, iki nemli klli sr vardr ki, bunlardan birisine daha nce
iaret etmitik: Haric alemde ibdetin ve amellerin varl, mutlak anlamda,
rubbiyet hkmlerini kuatan mertebe ile merbubiyet hkmlerini mil olan
zikredilen bu tecellgh arasnda meydana gelir. Binaenaleyh, Hakkn ve alemin
diliyle "Biz", "muhakkak ki biz", "ibdet ederiz", "yardm isteriz" gibi yetlerde
geen oul zamiri, zikredilen iki mertebeden her birisinin kapsam olduu
btn hususlara taalluk etmektedir.
Aklamaya ve zetlemeye altmz konunun dier srn ise udur: aret edilen
bu iki rabbani ve kevn mertebelerden her birisinin, gayb-manev bir "ne'ef'i
vardr; bu neetin, bir takm halleri, birbirine zt ve uyumlu hakikatleri vardr vardr;
bunlarm hkmlerinin de, kendi aralarnda uyum ve farkllkla gerekleen,
karm ve tedahlleri vardr.
Bu manev neet, Hak ynnden Adem'in suretinin zerinde yaratld "sref'ten
ibarettir. Bu suretin Hakkn ztna mahsus gaybndan taayyn, insan-keml
mertebesi ynnden gerekleir. Bu mertebe burada "ahadiyet -i cem" hazreti
diye isimlendirilir. Ahadiyet -i cem, eyann varlklarn, isimlerin, sfat larn, ilh
e'nlerin hkmlerini izhr eder. Bunlar, eser ynnden mtekabil, ihata ve
hkmde de farkldrlar; bunlara rnek olarak, el-Kabz, el-Bsit, el-Muni, el-
Mu'ti, el-Mumt, el-Muhyi, el-AIim, el-Kebir, el-Mrd isimleri ve gazap, rz, ferah,
haya, fke, efkat, rahmet, kahir, ltuf ve benzeri eyleri verebiliriz.
nk btn bunlar, ahadiyet -i cem makamnda "ilm" ve "gayb" bi* heyet ile
taayyn ederler ve intizama kavuurlar. Ahadiyet -i cem, Zt'a ait mutlak gayb
ile bir adan gayb'dan farkl olan mertebe arasnda bir "berzah" gibidir; bir
adan gayb'dan ayrlan bu mertebe, ilh iktidarn nfuz mahalli, gayb
tevecchlerin ve eserlerin okarmm hedefi olmutur. Bu heyete, tabi kuvvetleri,
ruhan huylar, manev, ve gayb zellikleriyle insann yaratl ve intizam
benzemektedir. Zikredilen suretin izafe edildii hakkat -i ilhyye'nin mukabilinde
ise, insana ait "ayn- sabite" bulunur. Ayn-i sabite, Rabbnn kendi nefsinde ezeii
ve ebed olarak insana dair bilgisinin suretinden ibarettir. Ayn ekilde Rabbnn
sureti de, O'nun zt na ve e'nleri-ne dair bilgisinin suretidir.
Kulun suretleri, kendi ilminin nisbetlerinin suretlerinden ibarettir. Bahsedilen bu
makamn zevkine gre kulun ilminin nis-betleri ise, varlnn taayynlerinden
ibarettir; bu taayynler hakknda, 'taaddtleri ynnden onun "ayn" ve
halleridir', demitik. Bunlar, ahadiyet -i cem makam diye isimlendirilen bu
berzahta taayyn ederler ve kevn mertebede oalm/mteaddit olarak
zuhur ederler; bu mertebe, kesret suretlerini kapsayan ahadiyet -i cem
makamnn iki vechinden birisidir.
nk bu makam, hkm insn- kmil ile zuhur eden keml makam; Ztn
gayb ve zikredilen gayb'dan ve kendisinde ve bu ayna ile zuhur eden eyler
iin bir aynadr.
Bu berzah da, Hakkn kendisi iin kendi zuhurunun mebde-idir. Hak, bu
mertebede zhirlik ve mazhrlk sfat ile ve de insn- kmil cihetinden zikredilen
berzhlyla iki taraf birletirmekle zuhur eder.
te, berzah mertebesine ait bu orta-vasat taayyn, ister Hakka nispet edilsin,
ister aleme nispet edilsin btn taayynlerin asl ve "ey" diye isimlendirilen her
varln kaynadr; taayynn Hakka nispet edilmesi, O'nun bir ismi veya sfat
veya mertebesi olmas anlamnda, aleme nispeti ise, isim veya sfat veya
mertebe veya itibaryla olabilir. Ya da bu taayyn, Hakka ve ae-me nispetin
dnda nc bir ey kabul edilebilir; bu, Hakkn hakikati/ayn ynnden ikinci
defa dier taayynleri iin tecel-lgh olan eye nispetle, ikinci, nc,
drdnc kez zuhur et mesidir ki, bu say sonsuza kadar gider. Bu zuhur, Haktan
ve Hak ile taayyn eden eyde, Hakkn o eyde gayb ve ehdet olarak
taayyn etmemi olmakla zuhur etmesidir; bunlar, "ayn" ve "gayr" diye
isimlendirilirler.
Bu sabit olunca u da bilinmelidir ki: bareler, "ahadiyet -i cem" makamm tarif
etmede farkl farkldr; btn tarifler de, sahihtir. u halde ahadiyet -i cem,
"hakkat -i insaniyye-i ilhy-ye-i kemliyye/insana ve Hakka ait kmil hakkat"dir
desen doru sylemi olursun.
Btn insn- kmiller, zahiri sureti asndan bu ilh hakikatin ve levazmnn
mazhrlndr.
Eer onu, ilh ve kevn mertebelerden ibaret olan iki mertebenin "berzh" diye
simlendirirsen, doru sylemi olursun; nk o, imkna ait btn hkmleri
iermektedir. Bununla birlikte bu hkmler, dier berzahlar gibi, ahadiyet-i
cem'in ma-kliyeti zerine zaid bir ey deillerdir.
Eer onu "iki mertebenin aynas" veya "Hakkn ve insn- kmilin suretinin
mertebesi" veya Haktan taayyn eden eyi ayran/fasl "hadd-i fasl" diye
isimlendirirsen, yine doru sylemi olursun; Haktan taayyn eden bu ey,
O'ndan taayyn ve taaddt etmeyen eyler iin bir ayna olmutur.
Btn bunlar, onun iin ezel ve ebed olarak zatdir. Bu mertebeye mensup olan
kmillerin, zaman ile kendisiyle zuhur et tikleri bir takm neetler asndan snrl
kalmalar, bu tespitimize zarar vermez ve zikrettiimiz hususa aykr deillerdir.
Sonra yle deriz: Her asrdaki insn- kmil, bu mertebenin iki vechinin birisi
asndan "biz", "bizim katmzda", "kukusuz biz" gibi ifdelerle Zt'm gaybmn ve
isimlerin hakikatlerinden ibaret olan e'nlerinin/unt mtercimidir; sz konusu
mertebe, Hakkn ztnn gaybm takip eden ve ondan farkllamayan ve ay-
rlmayan mertebedir. nsn- kmil, varlklarn/a'yn ve bunlarn hallerinin
yansd/intiba' bu mertebenin dier ynnden ise, bu a'yn ve onlarn halleri
asndan ve onlarn diliyle, "ibdet ederiz", "yardm isteriz", "bizi ulatr"
ifadeleriyle dile getirir. nsan, btn bunlar her eyi kapsamas sayesinde ve
ztnn iermi olduu czler, zellikler, sfat lar,ruhan-cismn-tabi kuvvetlerin
lisanyla dile getirir; nk insn- kmil'in sz konusu kmil mertebesi, iki
taraf/vcb-imkn ve bunlarn gayb-ehdet, ruh-cisim, umum-husus, fiil-infial
ve icmal-tafsil olarak iermi olduklar her eyi ihata etmektedir.
Artk, bunu anla ve dikkatlice dn, Rabbna niyaz ve yakarla mracaat et!
Eer, bu ifdeleri anlarsan/szn mhr zlrse, her eyde rubbiyet ve
ubudiyet srrn; ibdet,, tevecch, talep, baarmak ve mahrum kalmann srrn
anlarsn. Btn bidlerin, fer' ve yaratlm olmak ynnden ilh aslna tevecch
ettiklerini idrk edersin; her kul, bu asl vastasyla Zt'm mutlak gayb
mertebesinden hkm bir yansmayla zikredilen ilh-insan kmil aynada
taayyn etmitir; bu taayv iki hkmn yansmas
ile taayyn etmitir; bu yansma, imkn alanndan zikredilen aynaya dner.
Binaenaleyh, sadece ona ibdet edilir, sadece ona ynelinir, her ey ondan
balamtr ve ona dnecektir.
Bununla beraber hibir kimse, Allah'tan bakasna bdet et memitir; O'ndan
bakasna da, tevecch edilemez. nk bu ilh ve kmil ayna, olmu ve
olacak btn varlklarn kblesidir. Ayrca her ey, bu ayna ile kar
karyadr/muvacehe ve her eyin Ztn gaybmdan taayyn etmi asl bunda
bulunmaktadr. Binaenaleyh, Haktan pay olan herkes, onu burada "ayna" diye
isimledirilen bu "kmil" mertebenin mikatinden alr; bu pay, Hakkn herhangi bir
e'ni cihetinden taayyn etmesinden ibarettir. Sz konusu bu pay, bu e'nin
suretidir.
Aliah'a yemin olsun ki! Maksadm anladn zannetmiyorum, u var ki Allah sana
yardmc olursa ne demek istediimi anlarsn. Hakka ancak kmil olan ular,
nk o, zt olarak, iaret edilen iki vecihten birisiyle Zt'm gaybma
paraleldir/muvacehe: Burada tevecch eden, tevecch olunandan ancak iki
mertebenin hkmlerini ieren iki vechi birletirmekle ayrlr: Bylece insn-
kmil, mutlak-mukayyet, bsit -mrekkep, birok, hdis-ezelidir. Alem, sadece
onun iin var olmutur, her ey onunla zuhur etmi ve aklanmtr.
Artk, dikkatli ol ve burada akladmz gerek ile Allah te-ala'nm u yetindeki
hkmnn doruluuna bak: "Rabbin ancak kendisine ibdet olunmasna kaza
etmitir." (sra, 23); "Hkm ancak Allah'ndr. Sadece kendisine ibdet olunma-
sn emretmitir." (Yusuf, 40).
Hakkn kazas, O'nun hkmdr, hakik emri de, hi kukusuz yerine gelir. Nitekim
Allah, yle buyurmutur: "Onun emrini engelleyecek yoktur."
u halde ibdetin srr, zikrettiimiz gibi olmasayd, Al-ah'tan bakasna ibdet
ve O'ndan bakasna tevecch sahh olur, Hakkn hkmnn deitirilmesi ve
emrinin engellenmesi
sz konusu olurdu. Allah, bundan ve celline yakmayan her eyden uluvv -
kebir ile mnezzehtir.
Sulama ve cezalandrma, snrlama, belirleme/tayn ve izafe etmekten
kaynaklanmaktadr; nk, herhangi bir eye ibdete liyakat vasfn izafe edip,
iindeki eylerle birlikte hkm genel ulhiyetin ve mutlak tasarruf sahibi Rab
olduuna inanmak, tam bir cehalet ve geree aykr durumdur. te bu
nedenle, ilk hkm, yani her eyin gerekte Hakka ibdet ettii ve ondan
bakasna ibdetin mmkn olmad hkm geerli ve gereklemi olmakla
birlikte, cezalandrma da sahih olmutur. 196[196]
Tamamlayc Aklama
Ahadiyet -i cem mertebesinin kendileri iin bir ayna olduu ve onlar
birletirdii/cami' sz konusu iki mertebeden her birisi, bir adan asl, dier
adan da ferdirler; bu nedenle, bu kitabn pek ok yerinde buna iaret
edilmitir.
Bu ifdelerimizden bir tanesi u szmzdr: Hak btn asndan alemlerin
halleri iin bir "mazhr" ve ahadiyet -i cem makam asndan da onlarn a'yn
iin aynadr; bu aynada a'yn, birbirlerini grrler, hkmleri birbirlerine ular.
Mertebesi, varl ve zamanyla daha stn olan metbunun eseri, kendisine tabi
olan ve sonra gelende zuhur veya bunun tersi olur; ge gelen tabi-nin metbuya
tesiri, onun bir adan nce ve metbu olmas, ayrca daha nce de belirtildii
gibi Hakkn varl ynnden evvelliin-de ve sfat lar ynnden ise ahirliinde
art olmas itibaryladr.
Nitekim, Allah bunu u ekilde aklam ve bildirmitir: "Allah her eyi yaratandr"
ve yine "O evvel, hir, zahir ve btndr."
Allah, sfat lar ynnden hir oluunu ise, u yetle aklamtr: "Eer Allah'a
yardm eder iseniz, O da size yardm eder"; Ayrca, Hz. Peygamber'in "Kendini
bilen Rabbim bilir" ve "Siz usanncaya kadar Allah usanmaz" ve yine "Ben
bilinmez bir hazine idim, bilinmek istedim" hadisleri bu ahirlie iaret etmektedir.
yle ki: Hak, ez-Zhir ile isimlendirildiinde, hakikatleri ynnden alem, O'nun
varlnn mazhrlar ve e'nlerinin ilitii tecellghlar olmutur. Her mazhr
grlmez, bununla birlikte onun eseri ve mazhra yansyan ey ise, zuhur eder.
Bu nedenle, mazhra eser bu zelliiyle nispet edilmez.
Bu ve benzer sebepler dolaysyla unu belirttik: Her fer aslna tevecch eder ve
ona ibdet eder; bu ve baka nedenlerden dolay ubudiyet/kulluk ve
rubbiyet/rabkk hkmleri, kendisine layk bir ekilde her eye sirayet etmitir.
Bylelikle, her eyde varlk, ilim ve hkm ynnden kuatmakla, ih-zt
beraberliin/maiyyet -i ihyye srr zuhur etmitir.
Binaenaleyh, hkm sahibi her ey, rubbiyet sfat sayesinde hkm sahibidir;
icabet eden ve tabi olan her ey ise, ubudiyet sfat yla tabidir.
Eyada bunlarm zuhur mertebelerini akladm: Bunlar, nasl olur? Ne zaman
sahihtirler? Ne zaman engellenirler? Ayrca, tek bir eyde de o eyin farkl
e'nlerine, hallerine, mertebelerine, uyumlu ve zt zelliklerine gre, btn bu
durumlar aklamtk. Artk o aklamalarmz hatrla ve onlarla yetin!
Allah, hidyete ulatrandr. 197[197]
BOLM IV
FATHA SURES'NN NC KISMI
"Bizi Srt- Mstakim'e Ulatr." (Fatiha, 5)
Bu blm, bu surenin son ksmdr ve birinci ksm Hakka, orta ksm Hak ile kul
arasnda mterek olduu gibi, bu ksm da, kula mahsustur.

Bilinmelidir ki: Bu yet, bir takm meseleleri iermektedir; bunlar, yetin zahiriyle
ilgili konulardr. yetin ierdii baka bir takm meseleler daha vardr ki, bunlar
da, zahirden sonra gelen ve onun zerinde bulunan konularla ilgilidir.
Biz, nce zahir ile balayp, daha sonra dier blme geeceiz.
yle deriz: Bu yet, kelimeden meydana gelmitir; bu kelime, "bizi
ulatr/ihdina", "srat" ve "mstakim" lafzlardr. Bu kelimeden her birisinin,
zahir, de btn mertebesi vardr, bunlarn hepsine -Allah'n izni ile- dikkat
ekeceiz.
Bylelikle sen de, Fatiha'nm l yapsn/teslis hatrla ve onun srrn anlamaya
al! ayet o srr mahede edebilirsen, hayrete dren eyleri mahede
edersin.
"Bizi ulatr/ihdina", dua ve sual kipinde bir emirdir, bu kelime, "hidyet"ten
tretilmitir. Hidyet, "beyn" demektir; bu kelimenin asl, "Ya" iledir, harf, "emir"
kipinde geldii iin drlmtr. Burada kelimenin oul gelmesinin nedeni,
daha nce "Ancak sana ibdet ederiz ve senden yardm dileriz" ye-tiyle
uyumlu olmas iindir; bylece, sanki btn kullar, aralarnda mterek bir
hkm ve birletirici nispetler diliyle birbirleri adna konumaktadrlar.
Buradaki birinci hikmet, udur: Yaratklar arasnda, daima duas tam olarak
kabul edilip, bylece duasnn hkmnn ve bdetinin bereketinin btn
kullara sirayet ettii kimseler bulunur; bu nedenle, "Cemaat rahmettir"
buyrulmutur. Ayrca Hz. peygamber, bizleri iki eit bereket midiyle cemaatle
zikir yapmaya ve namaza tevik etmitir: Bu bereketlerden birisi, duas ve namaz
kabul edilen kimsenin bereketinin namaz kabul edilmeyen ve talebine ve
gayesine gre kendisine icabet edilmeyen btn insanlara sirayet etmesidir.
Dier bereket ise, udur: ayet cemaat iinde tilveti ve namaz olmas
gerektii gibi eda edebilen kimse bulunmasa bile, bazen tilvetin ve namazn
kemli, cemaatin btnnden meydana gelebilir. yle ki: Hak, tilvet
edenlerin ve namaz klanlarn ilemi olduklar amellerin bir ksmn kabul edebilir;
kabul edilen bu ksm, makbul salih amellerden meydana gelmi amellerdir, bu
amelleri oluturan her para ve cz, cemaatten birisine aittir. te bu tam suret,
kmil olmas zelliiyle, kabul edilmemi dier ksm ve paralara efaat etmek
iin geri dner. Bylece makbul ibdetin bereketi, makbul olmayan tilvet ve
namaza sirayet eder; bu sirayet, iksirin kuvvetiyle kuruna ve cevhere sirayet
etmesi gibidir. ksir, onun hakikat ini deitirip, younlatnr ve ehli olduu keml
derecesine ulatrr. 198[198]
"Srat"
Srat, zerinde yrnlen eydir ve sadece belirli bir balang ve nihayet

arasnda bulunabilir. Bu lafzda, lgat/okuma bulunmaktadr: "Sad/srt"
veya "Sin/sirt" veya "Dat/drat". Kelimenin, harf-i tarif/Elif ve lam ile gelmesi,
"ahid" ve "tarif" iindir ki, bir kelimenin harf-i tarif taks almas, tarifin ksmlarndan
birisidir, nk harf-i tarif ile tarif, ksmdr:
Bunlardan birisi, cinsin kendisini tarif etmesidir, bu tarif, cinsin altnda bulunan
fertler iin sabit olmas itibaryla deil, sadece kendisini dikkate alan tariftir.
kincisi, cinsin altndaki her bir fert iin hakikatin sabit olmas itibar ile tariftir.
ncs ise, "istirak/kuatma" asndan hakikati tariftir; bu tarif, hakikat in
altndaki fertler hakknda sabitlii itibar ile tarifidir.
Bylelikle birinci tarif, "zt tarifi", ikincisi "ahd tarifi", ncs ise "cins-istarak"
diye isimlendirilir.
Kesin bilgiye/tahkik gre "ahd tarifi" olan ikinci ksm, sz konusu ksmlarn en
kmilidir. nk, bu tarifin, "zt tarifi"ne dnk bir yn vardr ki, adeta, bu
ynden zt tarifinden farkl deildir; ayn durum, nc ksm ile ilgili oiarak sz
konusudur. nk muhatap, hitap sahibinin maksadn bilginin kendisiyle
gerekletii aralardan renemedii srece, onun neyi kast ettiini bilemez;
binaenaleyh her tarif, o halde, zikredilen itibar ile "ahd" hkm tar.
Kukusuz ki, Elif-lam/harf-i tarif burada "ahd" bildirir: nk, bu noktada
nebilerden kmil olanlarn zikredilirken buna tekrar dikkat ekilmitir. Allah teala
yle buyurmaktadr: "Onlar ki, Allah onlar hidyete ulatrmtr, onlarn
hidyetine de uyulur." (Enam, 90)
Ayn ekilde, baka yerlerde de oul ve tekil olarak "tees-si/uymak"yi zikretmitir
ki, bu "iktida etmek" demektir. Hak, kullarna peygamberinin "sirt - mstakim"e
ulatrdn belirttikten sonra, onlara -eer Rablerini sevme iddialarnda sadk
iseler- peygamberine tabi olmalarn, bunun neticesinde de Allah'n kendilerini
seveceini bildirmi ve onlar bu konuda ikz etmitir.199[199]
Peygambere tabi olmak, "iktida" demektir ki, bu da, "es-si-rt/doru yol" zerine
yrmekten ibarettir.
Buradaki, "mstakim" lafz, "srt"n sfat dr; bu balamda bununla kast edilen,
zel bir "istikmet"tir ki, bu istikmetin ve erbabnn srrm ve de ksmlarn daha
sonra zikredeceiz. Aksi halde, her nerede bir "srat" var ise, o sratn gayesi
Haktr.
Bu meseleyi, -Allah'n izni ile- daha sonra aklayacaz.
imdi de, bu yetin iermi olduu srlardan kendi yntemimize gre, sz
etmeye balayacaz, yle deriz;
ncelikle u bilinmelidir ki: man, hidyet, takva ve benzeri sfat larn,
mertebesi vardr: ilk mertebe, ort a mertebe ve son mertebe. Hak, aziz kitabnn
pekok yerinde bunlara dikkat ekmi olduu gibi, "ehl-i kef ve'1-vcd"
olanlar da bu mertebeleri mahede etmi, bunlar ile tahakkuk etmilerdir.
Binaenaleyh bu mertebelere iaret eden yetler arasnda unlar zikredebiliriz:
"man edip, salih amel ileyenler, takva sahibi olup, imn eder ve salih amel
iledikleri, sonra tekrar takva sahibi olup, imn ederlerse, sonra takva sahibi
olup, iyilik yaptklar srece yedikleri eylerde bir gnah sahibi olmazlar. Allah,
ihsan sahiplerini sever/' (Maide, 93); "Muhakkak ki ben, tevbe eden, imn eden
ve salih amel ileyip, sonra doruyu bulan kimse iin ok balaycymdr."
(Taha, 82).
u halde btn bunlarla Allah, akl sahiplerini u noktada ikz etmitir: Allah'a
imn ve O'nun birliini ikrar ettikten sonra imnda, hidyette, takvada ve
benzeri eylerde farkl dereceler bulunmaktadr, te, aadaki yetlerde de
"artma" kelimesiyle bu derecelere iaret etmitir: "manlar zere imnlar art sn
diye." (Fetih, 4). Ya da, Ehl-i Kehf hakknda nazil olan u yette de buna iaret
199 [199] "De ki: Eer Allah' seviyorsanz bana uyun ki, Allah da sizi sevsin." (Ali Imran, 31)
edilmitir: "Onlar Rablerine inanan bir topluluk idi, biz de onlarn hidyetlerini
arttrdk." (Kehf, 13)
Zahir ilim mensuplar, bu dereceleri bemeyip, bunlar mahede ve bu
derecelerle tahakkuk edemedikleri iin, bu konularda baarszla dmler
ve unu ileri srmlerdir: "Sfat lar mcerret mnlardr, eksiklik ve fazlalk kabul
etmezler." Bunun neticesinde ise, tevile sapmlar, tevilin hemen her eidi
iinde kaybolup gitmilerdir.
limde derinleenler ise, yle demilerdir: "Ona mn ettik, hepsi Rabbimizin
kat mdandir." (Ali Imran, 7). Bu imnn ardndan iin zne ve srrn knhne,
sadece "stn akl sahipleri vakf olabilir." Bu kimseleri, kabuklar engelleyemez;
onlar,, kabuklar ap, bylelikle ilerin hakikatlerinin zne vakf olurlar.
Bu rabbani tembihler d eki srlardan birisi de, "terahi/sonra-lk" belirten ve sonra
gelen kelimenin kendisinden ncekinden ayrt edilmesini temin eden
"smme/sonra" edatnn yette zik-redilmesidir; bylece, perdeli kimse yle
diyerek seni kukuya drmesin:
mana ait tvbenin ardndan iaret edilen hidyet nerede kalmtr? Sonra bu
tvbe ve salih amellerin lzm olan Allah'n bildirmi olduu hidyete bal imn
nerededir? Bu hidyet, Hz. Peygamber'in eli olarak gnderilmesinden sonra
hak dinin slm olduunu, Hz. Peygamber'in getirdii her eyin hak, onun
dndaki dinlerin hkmlerinin ortadan kaldrhn/mensuh veya geersiz
olduklarna inanmaktr.
Zayf ve perdeli kimseleri meseleye sndrmak iin zikretmi olduumuz yetteki
imn ve takvann, yetin ortasnda ve sonunda zikredilen takva ve imn
karsndaki yeri nedir? Artk bunu dn!
Hidyetin mertebesi vardr, bunlarn mukabilinde de "hayret" derecesi
bulunmaktadr. Bu, cehennemdeki derekelerin, cennetlerdeki derecelerin
mukabili oluuna iaret etmektedirler ki, bu konu, "cem" ve "matla"' diliyle
konuurken Allah'n izniyle aklanacaktr. 200[200]
Tamamlayc Aklama
Mutlak Tecellfde Herhangi Bir eref Bulunmaz
Bilinmelidir ki: Srt - mstakimle ilgili "tahsis"te bir takm srlar vardr. Bunlardan
birisi udur: Hak, her eyi "vcd" ve "ilim" olarak ihata edip, karm, hulul,
blnme ve de celline yakmayan eylerden mnezzeh olan Ztna has
beraberliiyle her eyle birlikte olduu iin, her yolun nihayeti ve her slikin
gayesi Hak olmutur. Nitekim Allah teala, "Muhakkak ki sen srt - mstaktm'e
ulatrrsn" yetinin ardndan "Allah'n srat ki, gkte ve yerde olanlarn hepsi
O'na aittir. Dikkat edin, iler ona dncdr" (ura, 52) yeti ile bunu bildirmitir.
Bylelikle Allah, her eyin nihayette kendisine varacan, btn eyann belirli
bir "srat" zerinde yrdne dikkat ekmitir. Bu srat, slikine gre ya manev
veya mahsus bir srattr; Hak ise, "Var yeri ancak O'nadr" yetinde de ifde
ettii gibi, onun nihai gayesidir.
Hak, bize iletmesi iin peygamberine bildirmi ve yle buyurmutur: "Muhakkak
ki sen, srt - mstakm'e ulatrrsn." Binaenaleyh Allah teala, kendisine
yryenlerin/sair ilellah gayesi olduu gibi, aranlarn da delilidir/dellet'l-
hairin.
Fakat , hi bir farklln/tef avut bulunmad Hakkn "mut -laklk"larmda herhangi
bir eref yoktur. Buna rnek olarak, Hakkn mutlak hitab, mutlak maiyeti ve
beraberlii, her eyi ihata etmesi ynnden mutlak anlamda kendisine varma,
yarat maya dnk hem ztna ve hem de sfat larna ait mutlak tevecchn
verebiliriz. nk Allah'n, mesela, Ar' veya Kalem-i a'la'y yaratmaya
tevecch ile karncay yaratmaya tevecch arasnda hem "ahadiyet -i zt"
ve hem de "tevecch" asndan hibir fark yoktur.201[201]
Ba gz/basar kalb gz/basret ile birleip, her ikisinin de Zt'a mahsus ilh
nr ile boyanmasyla keskin gr/hadid'l-basar sahibi olan kimse, "Rahmn'm
yarattnda herhangi bir eliki grmez." (Mlk, 4); bu kiinin, zt beraberlik ve
birliktelik/(her nerede olurlarsa Hakkn yaratklaryla beraber olmas) karsndaki
durumu da byledir. nk Hakkn, yaratklannm en alt mertebede bulunan ile
olan beraberlii, Ztma has mukaddes ve kendisine layk bir birliktelikle en erefli
ve en stn mertebedekiyle olan birliktelii gibidir. Mutlak anlamda hitabnn
hkm de byledir; binaenaleyh Hak, Hz. Musa ve diledii kimselere hitap edip,
onlar hitab ve diledii eylerle ereflendirdii gibi, "Oraya giriniz ve artk
konumaynz" vb. yet lerde olduu gibi, cehennem ehline de hitap edebilir.
Bu hitap dolaysyla cehennem ehli adna hibir eref ve fazilet yoktur, bilakis
bu, onlarn azabna azap katar.
Hakkn her eyi ihata etmesinde de durum byledir, nk Hak, her eyi
"rahmet" ve "ilim" ynnden ihata eder. Hakkn rahmeti, burada,
varldr/Vcd, nk daha nce de iaret ettiimiz gibi, eyann aralarndaki
farkllk ve ihtilafa ramen mterek olduklar tek ey, Varlktr.
Binaenaleyh Hak, vcd ve ilm/(varlk ve ilmen kuatma) ihatas ynnden her
eyin gayesidir. Nitekim daha nce Hakkn ilminin, ahadiyet -i Zt/Zt'm birlii
mertebesinde Ztndan farkl ve ondan ayr olmadna dikkat ekmitik, nk
bu mertebede hibir ekilde taaddt/oal yoktur.
201 [201]
Bu mesele, Konev'nin dncesinde son derece nemli bir konudur. Bunu en iyi zetleyen ifde, Konev'nin rnek babnda zikretmi
olduu, Allah'n bir karncay yaratmaya tevecch etmesiyle, alemi ya da insan yaratmaya dnk tevecch arasnda hi bir fark yoktur,
dncesidir: nk yaratl tecellsi ynnden her birisine ulaan ey ayndr.
Burada nemli mesele, ayet tecellde herhangi bir stnlk veya farkllk bulunmuyorsa, bu durumda alemde gzlemlediimiz eiklilik ve
stnlkler nasl ortaya kmaktadr. Baka bir ifdeyle tek ve her ynyle eit olan bir tecellden nasl oluyor da, bu derece farkl ve eitli
eyler nasl meydana gelmitir. Bu soruya belki iki ekilde cevap verilebilir: Bunlardan birisi, bu oklua farkl bir mebde bulmaktr. kincisi -i
ise, bu okluk ve eitlilii bir yanlg olarak deerlendirmek de mmkn olabilir. Konev, her iki yaklam da dikkate alarak bu meseleyi ilk
ilkesiyle uyumlu bir ekilde zmeye alr.
Buna gre, alemde gzlemlediimiz okluk ve eitliliin bir yn gerekten de bir yanlgdr. Bu yanlg, eitli nedenlerden kaynaklanmak-;
tadr ki, bunlarn n nemlisi, zellikle alemdeki "er" probleminde ortaya kan herkesin kendi varln ve mertebesini esas sayp, dier
varlklar ve olaylar buna gre deerlendirmesidir, ikincisi ise, bu oklua ve eitlilie baka bir kaynak aramaktr. Nitekim, baz kadim
gelenekler alemdeki ktlk ve okluun kaynan Tanr'nm ve ezei ilkenin dnda aramlar, ve madde, ya da ezeli karanlk gibi eitli
ilkeler ileri srmlerdir. Konev de, buna farkl bir kaynak bulmaya alr, fakat burada Konev'nin nnde gerekten de o k nemli bir
sorun vardr: Bir yandan Tanr'nm mutlak birlii ve vahdetine tam bir inan, bunun yannda alemdeki bu okluu izah e tme teebbs.
Konev, alem ve alemdeki okluk ve eitlilik iin T ann'nn yannda ikinci bir mebde mesabesinde bir ilke fikrini kabul edeme zdi; o, ikinci
ilah ya da mebde fikrini benimseyenleri iddetle eletirir. Konev'nin bulduu zm, isimler ve sfatlar grnde dmlenen bir mebde
anlaydr. Buna gre, alemdeki okluk ve kesretin kayna T anr'nm sfatlardr. Bunlar arasndaki farkllk ve stnlk ise, sfatlarn maz-
hrlan olan alemdeki olaylarn ve okluun nedenidir.
Bununla birlikte Hak, her eyin gayesidir, her ey ile beraberdir; blnen ve
blnmeyen her zerrenin ve czn; ruh ve nisbet gibi her basitin zahirini ihata
ettii gibi, her eyin btnn da ihata etmitir: nk fayda, umm deildir ve
saadet mil deildir; faydalar, mertebelerin birbirinden ayrlmas, cihetlerin ve
nisbetlerin farkll, hitabn vastasnn farkllyla ortaya kar. Ayrca fayda,
Hakkn seninle birlikte olduu sfat a; seni ard ve ektii ulv mertebelere;
seni yaratt ve terkip ettii e'nlerinin suretlerinden herhangi birisine ve
herhangi bir ie; seni bulundurduu ve yerletirdii hl veya makama; senin iin
deien ve farkhlaan makam ve hale gre ortaya kar.
te, yaranlar bunlarda yarmaldr!
Daha nce belirtmitik ki: Hakkn isimlerinden her birisinin
taayyn varlklarn a'ynndan herhangi birisine bal olsa bile/tevakkuf, bu
isim, o varln gayesidir; bu ismin mertebesi, o varln kblesidir, isim ise, onun
mabududur.
simler, kendilerini tek felek birletirse de, hakikatleri ynnden birbirlerinden
farkldrlar. yle ki: Her isim, bir adan msemmnm ayndr ve btn isimlerle
isimlenen "msemm" birdir. Bu itibarla, btn isimlerin bir olduu sylenebilir.
Aksi halde, ed-Darr ismi en-Nafi ismiyle; el-Mu'ti, el-Mani ismiyle; el-Muntakim, el-
afir ismiyle; el-Mun'im el-Latif ve el-Khir isimleriyle veya rahmet gazap ile nasl
ilikili olabilirdi ki? Gliplik ve ncelik/sebk ile bunlardan farkl olan nispetler nasl
ilikide olabilirlerdi? Binaenaleyh ahadiyet -i cem/okluun birlii vastasyla
eyann nitelendii farkllk/hilaf sureti korunur; zt ihata ve beraberlik srryla da,
ztlar arasnda nsiyet meydana gelir.
Artk, buna dikkat et, btn i Hakka dnecektir.
Aklanmas haram olan eyi, izhr etmem ve bu yasa ihlal etmem!
Hakkn, kendisinin bidayet ve gayede ve de bu ikisinin arasnda ve onlara gre
ortaya kan "yol/tarik"da bulunduuna dair akl sahiplerine ynelik ikzlarndan
birisi, Hud (a.s)'m diliyle belirttii u yetidir: "Muhakkak ki ben, benim ve sizin
Rabbiniz olan Allah'a tevekkl ettim. Hibir canl yoktur ki Allah onun
pereminden tutmu olmasn." (Hud, 56)
Bylelikle Hud, Hakkn o canlyla birlikte yryen olduuna iaret etmitir. Bunun
ardndan ise yle demitir: "Benim Rab-bim, srt - mstakim zeredir." Buna
gre, yaratlmlarn "khr/zorla" ile kendileriyle yryene tabi olmalarndan
dolay Hak, srt - mstakim zere bulunmaktadr. te bu, "mutlak" istikmettir ki,
bunda hibir farkllk bulunmaz.
Daha nce de belirttiimiz gibi, mutlak anlamda peremlerden tutmak veya
mutlak anlamda yrmekten herhangi bir fayda meydana gelmez.
Allah, "Muhammedi" zevkte bu makmm srrna baka ve daha kmil bir tarzda
dikkat ekip, yle buyurmutur: "De ki: te bu benim yolumdur. Ben ve bana
tabi olanlar, Allah'a basiret zere davet ediyoruz. Allah mnezzehtir, ben de
mriklerden deilim/' (Yusuf, 107).
Bu ifde, bir tembihtir: Allah'a davet -ki, davetin konusu bunda bulunmaktadr-
bir adan mphemlik ifde eder. yle ki: Hak, davetin sonunda taayyn
etmektedir, imdiki durumda ise bulunmamaktadr.
"Allah'a/ilellahi davet ediyorum" yetinde zikredilen "la/a" harf-i cerri, gayeye
dellet eden ve tahdit vehmi veren bir edat olduu iin, Hak peygamberine
yakaza ve yakn ehlini bu konuda ikz etmesini emretmitir: Bylece Hz.
Peygamber, yakaza ve yakn ehline adeta unu sylemitir: Muhakkak ki, sizi
Allah'a "i'raz/bakasndan yz evirmek" ve "ikbal/O'na ynelmek" sureti ile
davet etsem de, bu, Hakkn kendisine ynelenlerle birlikte olmas gibi, yz
evrilen eylerle beraber olmad demek deildir.
Binaenaleyh Hak, bidayette madum/yok olmamtr ki, gayede talep edilsin;
bilakis, halk Hakka davet ederken ben ve bana tabi olanlar, iin gereinin
farkndayz. "Ben mriklerden deilim," yani eer Hakka dair byle bir eye
inanm olsaydm, Hakk snrlam ve ondan perdelenmi olurdum; bu durumda
da, bir mrik olurdum.
Allah, snrlanmaktan, sadece belirli bir cihette taayyn et mekten veya
blnmekten mnezzehtir. Ben de, Allah'a kar kt zan besleyen mriklerden
deilim.
Allah'a davetin nedeni, isimlerinin mertebelerinin farkl olmasdr; isimlerin farkll
ise, Allah'a davet edilen kimsenin hllerinin farkllna baldr. Bylece
yaratklar, saknma, ekinme ve kendilerine zarar getirecei beklenen ekilde
Hakla birlikte kalmak ynnden Haktan yz evirirler; hidyet vermesi ve basiret
nasip etmesiyle de Hakka ynelirler. Bylece, O'na ve ikramna nail olmay mit
ederler.
Bunu anla ve aklnda tut. 202[202]
Hidyetin Mertebeleri
Bilinmelidir ki: Srt - mstakimin mertebesi vardr. Birincisi, mutlak istikmeti

ieren genel mertebedir, nitekim daha nce bu mertebeye dikkat ekmitik.
Bu mertebeyle ortaya kacak herhangi bir saadet yoktur.
Hidyetin ikinci mertebesi, orta mertebedir; bu mertebe, Hz. Adem'den Hz.
Peygamberin peygamber olarak gnderildii zamana kadar gelmi gemi
mmetlerin Rabban-hakiki eriatlarna mahsus hidyettir.
Hidyetin nc mertebesi ise, bizim peygamberimiz Hz. Muhammed'in
getirmi olduu eriattr; bu eriat, kapsayc ve kuatc eriattr ve iki ksmdan
olumaktadr:
Birincisi, sadece Hz. Peygamberin kendisine ait olan ve nceki peygamberlerde
bulunmayan hkmlerdir.
kinci ksm ise, gemi eriatlarn hkmlerinden kendi eriatnda bulunan
hkmlerdir.
Bu zikrettiimiz eydeki istikmet, ncelikle "itidl"dir, sonra da bu noktada sebat
etmektir; nitekim Hz. Peygamber, kendisinden tavsiyede bulunmasn isteyen bir
sahabesine yle cevap vermitir: " 'Allah'a imn ettim' de, sonra da dosdoru
ol!"
Bu, yani gerek itidal haliyle bezenip, ardndan bu hl zerinde sebat etmek,
gerekten de ok zor ve kymetli bir hldir. te bu nedenle Hz. Peygamber, "Hud
suresi ve kardeleri olan sureler, beni ihtiyarlatt" buyurmu, bununla da
"Emrolundu-un gibi dosdoru ol" (Hud, 112) yetine iaret etmitir.
nk insan, yaratl, zahir ve btn melekeleri asndan bir takm sfat lara,
huylara, hllere, tabi ve ruhan keyfiyetlere sahiptir; bunlarn her birisinin de, bir

ifrat ve tefrit taraf vardr. Vcib olan, bunlarn her birisine ait "orta yolu" bilmek,
sonra da bu orta yol zerinde sebat etmektir.
Bunun iin ilh emirler varit olmu, apak yetler ve hariteki varlklar bunun
doruluuna ahitlik etmi, meru amel ve ahlaklar ilemelerinin bereketinden
byk kimseler hakknda da bu itidal gereklemitir. Ayrca, "Gz kaymad,
arla da gitmedi" (Necm, 17) yetinde olduu gibi Hz. Peygamberi met -
heden yetlerde; veya "Onlar ki, infak ettiklerinde israf etmezler, cimri de
davranmazlar, bunun ortasnda bir yol tutarlar" (Furkan, 67) yetinde olduu
gibi cmertlik konusunda mminleri ven yetlerde; veya "Namaznda aktan
okuma, btnyle de gizleme, bu ikisinin arasnda bir yol tut" (sra, 110) ya da
"Elini boynuna bal tutma, btnyle de sap savurma" (sra, 29) yetlerinde
olduu gibi Allah Tela'mn Hz. Peygambere tavsiyede bulunduu bir' takm
yetlerde Rabbani iaretler, bu itidale dikkat ekmitir.
Bylece Hak, peygamberini israf ve cimrilik arasnda "orta yol" tutmaya tevik
etmektedir. Ayn ekilde Hz. Peygamber, kendisine ruhbanlk, senelik oru
tutmak, btn gece namaz klmak hakknda soru soran bir sahabesini
azarladktan sonra verdii cevap da, bu itidale iaret eden delillerden birisidir:
"Dikkat et! Nefsinin senin zerinde hakk vardr, zevcenin senin zerinde hakk
vardr. Oru tut, iftar et, namaz kl ve uyu."
Hz. Peygamber, ayn konuda baka sahabelerine de yle demitir: "te ben,
bazen oru tutarm, bazen yerim; bazen namaz klarm, bazen uyurum ve
hanmlarma yaklarm. Kim ki benim snnetimden yz evirir, o kii benden
deildir." Bylece Hz. Peygamber, ruhan kuvvetlerin tabi kuvvetlere bsbtn
baskn gelmesini yasaklad gibi, tabiat kaynakl ehvetlere bsbtn dalmay
da yasaklamtr.
Hz. Peygamber, hl ve benzeri konularda da ayn ekilde dav ranmtr. Mesela,
mer (r.a)' namazda sesini ykselterek sure okurken grdnde, bunun
sebebini sorar. mer yle der:-"Bylece putlar kryorum ve eytanlar
kovuyorum." Bunun zerine Hz. Peygamber:
-"Biraz daha sessiz oku" der.
Hz. Peygamber, Ebu Bekir'e gelir, onun da ok ksk bir sesle okuduunu grr,
ayn ekilde bunun sebebini sorduunda Ebu Bekir yle cevap verir:
-"Mnacaat ettiim kimse beni iitmitir." Hz. Peygamber, Ebu Bekir'e yle der:
"Sesini biraz daha ykselt."
Bylelikle Hz. Peygamber, her iki sahabesine de, itidali tavsiye etmitir ki, itidal,
srt - mstakimin bir zelliidir.
Dier huyardaki durum da byledir:
Kukusuz "ecaat/cesaret", korkaklk ve cret arasnda orta bir zelliktir.
Belagat ise, ar veciz ve ksa anlatm ile uzun ve geni ifde arasndaki orta
yoldur.
Bizim eriatmz, btn bunlar aklamay tekeffl etmi ve buna riyet etmi;
btn hllerde, hkmlerde, makamlarda, korkutma ve teviklerde; tabii sfat
ve hllerde, ruhan hllerde, iyi ve kt huylarda itidal lt n gstermitir.
Hatta eriatmz, kt huylar iin bile bir takm yerler belirlemitir ki, bunlar o
yerlerde kullanldnda, iyi huylara dnrler. Bu mnya, ilh bilgilendirme
ve hakikatlere dair verilen haberlerde de riyet edilmitir. nk eriat,
hakikat lerden bahsederken iaret ve aklamay birletiren bir yol tutmutur.
Biz de, eriatn yoluna uyarz ve sadece Allah'a yneliriz. Artk bu kadar iaret ile
yetiniyoruz, nk geni aklama ii uzatr.
Daha nce tespit ettiimiz esasa gre, iin zeti udur: nsan, btn alemin bir
nshas olduu iin, btn alemlerle ve mertebelerle bir ilikisi meydana
gelmitir; hatta insann, her ey ile bir nisbeti bulunmaktadr. Kukusuz insanda,
kendisini "ahseni takvim"den ibaret olan itidal hlinden, her yne eken ve her
arya icabet etmesini gerektiren bir zellik vardr.
Her cezbe ve incizab/ekilme, icabet ve ar, herhangi bir fayda vermez ve
saadet meydana getirmez.
Bununla birlikte, Hak, daha nce akladmz gibi, her eyin gayesi, nihayeti,
her eyle birlikte olan ve her eyin maksad olunca, istenilen ey, saadetlerin
kaynana ve saadeti meydana getiren eylere ynelik zel yneli ve slktr;
bu saadet, rzya neden olan, mlaim, herhangi bir elemle kark olmayan ve
ebed bir saadettir.
u halde, arzusuna ulama inancn veren veya gayesinin gereklemesini temin
eden manev veya manev olmayan herhangi bir cihet veya bu cihete ve
gayeye gtren salam, yakn, phe ve engellerden salim herhangi bir yol
ortaya kmad srece insan, "kll m"in bulunmasndan sonra nasl talep
edeceini, tam olarak neyi amaladn, buna nasl yneleceini ve de hangi
yolla bu maksadna ulaacan bilemez. Zikrettiimiz bu kll mil ise, talebe
veya insana zarar veren eyleri uzaklatrmak, faydal olanlar, veya dnyada-
hirette, zhirde-btnda kendisine en faydal olan eyleri elde etmeye
yneliktir. Bu durumda ise, durum ve hl belirginleip, imdiki ve gelecek
zamana nisbetle doru yol kendisi iin aydnlan m caya kadar, yolunu arr ve
hayret iinde kalr.
Bunu anla, Allah hakk syler ve yoluna ulatrr. 203[203]
Hidyet ve Dallet Mertebeleri
Allah, bu yetin zahiri, btn ve imdi bitirdiimiz blmde de "had"di hakkndaki

bir takm srlan zikretmemizi nasip etmitir; imdi ise, "matla"' dili ve srrnn, daha
sonra da "cem" dilinin gerektirdii ekilde nasip olduu kadaryla yetin
srlarndan bahsedeceiz.
Allah mrid'dir.
Bilinmelidir ki: Hidyet, dalletin zdddr. Bunlardan her birisinin de, mertebesi
vardr. "Hayret"ten ibaret olan dalletin zellii, "belirsizlik/la-taayyn"tir;
taayyn ise, hidyetin zelliidir. nsann hidyetten nce dallette
bulunmasmdaki sr204[204] , hviyetinin gaybi asndan ztma ait ilh ve mutlak
e'n hkmnn bizzat taayynden nce olmasdr; mesela, vahdetin, icmalin,
mphemliin ve bilinmezliin kesret, tafsil, aklama ve ifdeden nce gelmesi
gibi.
Kitabn balangcnda aklanm olan yaratl ve balang hakkndaki
ifdelerimizi hatrla! "Allah var idi, O'nunla beraber baka bir ey yok idi."
Herhangi bir isim, sfat , hl ve hkmn Hak ile beraber bulunmad makamn
204 [204] "Seni dalalatte buldu, sana hidyet etti". (Duha suresi, 3)
taayyn-i evvel makamndan nce oluunu hatrla! Taayyn-i evvel, kitabm ba-
nda iaret ettiimiz ve daha sonra deineceimiz zere, Gay-bm
anahtarlarm aklayan/muayyin "ahadiyet -i cem" makamna aittir.
Ayn ekilde, ahadiyet -i cem makamnn, "eriat" ve "hakikat" te sabit olan Am
varlktan nce olmasn da hatrla! Bu mertebenin diliyle "Ben bir gizli hazine idim,
bilinmezdim, bilinmek istedim" denilmitir. "Nn"a ait srrn, "Kalem"e ait emirden
nce olmasn; Kalem'in Levh'den nce gelmesini; Ke-lime'nin, Ar'a ait
vahdaniyet zelliindeki hkm ve emrin, ilk tafsli-sr emirden nce gelmesini
hatrla! Bu emir, "iki kadem/ayak" hkmyle zahir olmutur.
Bunun ardndan, ilh emrin, umm olarak bilinen, zel olarak da idrk edilen
"tertip" ile Adem'de nasl sona erdiini, zr-riyetinin zerreler gibi Adem'in
vahdetinin suretinde nasl toplanp, bir araya geldiini gr! Adem, silsilenin
suretinin sonuncusu, mnsnn ilkidir. "Sizi bir tek nefisten yaratt ve ondan
zevcesini yaratt. O ikisinden de pek ok kadn ve erkek meydana getirdi." (Nisa,
1) Bylelikle Adem'in zrriyeti, Adem'deki icml ve izaf gaybda mndemi ve
gizli olmalarndan sonra, Hakkn kendilerini ortaya kartmas ve yaymas/ner ile
zuhur etmilerdir. Bunun sonucunda ise, her birisi kendi nefsinden ve
bakalarndan O'nun katnda perdeli haldeki eyleri grm, birbirlerine ait
hkmler, kesinlik, eksiklik, basknlk ve malubiyet ile birlemitir.
Bunu anla ve dn!
Binaenaleyh, vahdet, icmal ve az nce "ncelik" vasfyla nitelediim eylerin
btmh vardr; kesretin ise zuhuru ve akl vardr. nsann, suret zere
yaratlmas takdir edilip, o, bir "nsha" ve "glge" olarak zuhur edince, onun
nshas, kendi aslna tabi olan asllarn sureti zerinde meydana gelmitir; by-
lelikle onun dalleti, kukusuz, hidyetinden nce olmutur.
Nitekim Allah, nshalarn en kmili, ilh ve beer keml ile zuhur ve tahakkuk
asndan insanlarn en tamam olan Hz. Peygamber hakknda yle
buyurmutur: "Seni arm buldu, hidyete ulatrd." (Duha, 7) Yani sen, yle bir
halde bulunuyordun ki, kendin iin doru ve ncelikli olan eyleri bilmiyor-
dun; bunun zerine Allah, doru ve ncelikle olan eyi sana bildirmi, belirgin
hle getirmi ve sana bilmediin eyleri ret mitir.
Bylelikle sen, hidyet ve dier mertebelerde kemle erdin, hidyetle doldun,
sonunda cotun, hidyete ulatrdn ve kemle erdirdin; feyiz, senden
bakalarna yayld. Bylece, benim iyiliim/ilh hayr senin vastanla, seninki de
benim vastamla kainata ulat.
Binaenaleyh insan yaratp, ona iki yol gsteren Allah mnezzehtir. Sonra Allah,
insan iin dzgn ve mutedil yolu semi, ona bilmedii eyleri retmitir. u
halde Allah'n, insan zerindeki ihsan ok byktr.
Ey kardeim! Cezbeler ve arlar, muhabbet diliyle, her ynden ve taraftan
insan ekerler, bunun nedeni, insann her eyin sevgilisi olmasdr; ayrca, her
eyin kendisiyle boyanm olduu rubbiyet hkm asndan da, insan davet
ederler. Daiye-ler/drt, cezbe ve mnsebetlere gre, icabet ve karlk ver-
mek iin ortaya kar. nsan, sevdii ve meylettii eyin kuludur. Her makam, hl
ve dier eylerde itidal, orta yoldur; itidalden meyleden kii, saptr/inhiraf.
Btn veya ou ynyle azla meyleden kimse, itidalden uzaklar.
nsann iinde bulunduu veya urad ve merkezinde "heyulan" vasfl olarak
sebat ettii btn makamlarn dairesinin taraflar onun hakknda eit ise, o kii,
"Her eye yaratln verir ve ona hidyet eder" zelliiyle kendi e'nlerinde
Rabbna tabi olan "adam"dr. Bu kii bulunduu makamda, hkmlerin ve
ekillerin kaytlarndan kurtulmutur, her cezbeye ve arya hakkn ve sadece
kendisinden olan payn verir. O, kendisinden ortaya kan dier ksmlar ile ise,
hibir vasf, belirli bir hl veya hkm veya isim olmakszn, asl mutlakh ve
basitlii zerinde bakidir.
Ayetteki "hidyet eder", aklamak ve ortaya kartmak demektir. Nitekim kmil
eyh yle demitir:
O tutuunca, ben de tutuurum, neelenince ben de neelenirim Onu, ak
olduunda kalbim takip eder
Bunu anla ve "viche/kble"nin srrndan, "Ancak sana ibdet ederiz" yetinin
srrndan "cem" diliyle bahsederken, bu blmde ifde ettiimiz eyleri hatrla!
Ayrca, daha nceki aklamalarmz da hatrla! Umulur ki iaret olunan eyi
anlarsn. 205[205]
tidal Mertebeleri
tidalin ilh-gayb bir mertebesi vardr. Bu mertebe, manev suret ve gayb

hey'etten ibarettir. Bu heyet ve suret, Zt'a ait asl isimler arasnda "Am"
mertebesinde "ahadi-yet -i cem" hkmyle gerekleen ezel itimadan
meydana gelmi, bu itimaa taalluk etmitir. "Am" mertebesi, Kalem-i a'la'nm
ve ulv/mheyyeme ruhlarn kendisiyle zuhur ettii birinci nikah mertebesidir; bu
mertebe, ayn zamanda Um-m'1-kitap'tr.
Kimin ki, "hakkat/ayn"inin mertebesi, burada taayyn edip, isimlerin ve "a'yn"m
hkmleri kendisine uygun bir ekilde tevecch ederse, bu kiinin ruhan
makam, sfat lar, fiiller ve ruhuna mahsus ruhan hlleri ynnden "mutedil" olur;
bu tevecchler, o kii hakknda mutedil olarak dzenlenmitir. Bununla birlikte
bularn hi birisinin hkm, dier isimlerde yok olmaz, fakat asl suret zere
farkllklar devam eder. Geri, unsur mizata olduu gibi, bu hkmlerin bir
ksm dierlerine baskn olabilirler.
Bu mertebede bu kiinin unsurlarmn/ustukussat birleimi de, bedenin yaratl
hlinde itidalle uyumlu bir halde gerekleir. Bylelikle bu kii, zikredilen bu asl
ve gayb itidal ile, ruhan ve tabi-misl itidalleri birletirir; bylece onun hlleri,
fiiller ve tasavvurlar, itidal ve istikmet zere gerekleir. Bu fiiller ve eserler, yok
olucu/zail veya belirli bir mddet devam eden eyler olabilecei gibi, srekli
olan eyler de olabilir.
Her ey, bu kiiden, mutedil olarak sdr olur. Binaenaleyh bu kii, Rabbndan
geliinden/seyr nn rabbihi ve dnnde,doru yol zerinde, raz olunmu bir
geli ile ve mutedil tavr-.larla, mstakim bir yol yrr; bu kii, gerekte/nefs'1-
emr Allah katnda da raz olunmutur.
Ahadiyet -i cem makamndaki keml noktas olan bu merke-zi-orta noktadan
sapan kimseye gelince: bu kiinin leh ve aleyhindeki hkm, mertebesinin bu
noktaya olan yaknlna ve uzaklna gre deiir. Bazlarnn mertebesi, bu
orta noktaya yakn, bazlarnnki ise daha yakndr; bazlarnn mertebesi bu
noktadan uzak, bazlarnki ise daha uzaktr.
eytanlara ait olan "tam sapma" ile, isimlere ait ve keml zelliindeki bu ilh
itidal arasnda saadet ve ekavet mensuplarnn mertebeleri belirlenir. Buna
gre tabi itidal, farkl mertebelerine gre zahir saadetin ve mahsus nimetin
sahibidir; bu itidal, hidyet mertebelerinin ilkine ve cennet ehlinin geneline
mahsustur.
Ruhan itidal ise, Rabbma gre ikinci mertebede hidyetin btnnn sahibidir.
Bu itidal, "Ebrr"a aittir.
Velilerden ruhan hkmlerin kendisine galip gelen kimseler ise, "lliyyin"dedir;
bunlara rnek olarak, Kadb Ulban el-Mev-sil206[206] ve benzerlerini verebiliriz.
lh isimlere mahsus gayb-itidlin mensuplar -ki onlarn hepsi,
"mukarreb/yakmlami" kimselerdir-, "ehl-i tesnm" ve gaybm anahtarlarnn
bekileridir; onlara, aada zikredeceimiz kmil hidyet mertebelerinin
nc mertebesi tahsis edilmitir.
Zikredilen zahir ve btn hidyetin mensuplar, eitli ksmlara ayrlr ki, bu
ksmlarn says, tabi ve ruhan itidal mertebelerinin saylan zerinde bulunan
velilerin says kadardr. Bu mertebeler, bu ksmlarn asllar ynnden yz
civarndadrlar; fakat asllarn dayand ana ksmlar ynnden ise bu mer-
tebeler, dokuzu gemez.
Bunlardan bazlar, melek veya beer resulleri vastasyla Hakkn kelmn kendi
nefsinde veya bakasnda iitmekle hidyete erer; bu kimselerin durumu, Sidre-
i mnteha'da "Mescid-i Aksa"'y geemez.
Fakat , bunlarn arasnda byk farklar vardr; nk bunlarn arasnda yle
kimseler vardr ki, onlarn durumu birinci semay ve zerine varid olan ilh hitab
veya kendisine gelen melek eliyi geemez; bazlar vardr ki, onlarn
durumu/emr, ikinci semaya mahsustur; bazlar vardr ki, onlarn durumu, nc
semaya mahsustur. Bylelikle, Sidre-i mntehda zikredilen mescide kadar
ykselir. Bu mescidin zerinde, herhangi bir tek-lif/er hkm veya kulun orada
zorla/khir kulluk edecei belirli bir yol yoktur.
Bunlardan bazlar ise, Hakkn fiillerinin sretleriyle hidyete ererler. Bu fiiller, afak
ve enrsi yetlerden ibarettir.
Bazlar, resullerin ve gerek anlamda tabi olunan kimselerin veya herhangi bir
ak kaynakl idari-hkm koyucunun fiilleriyle hidyete ererler; bu kimsenin
ortaya koyduu hkm, resullerin ortaya koymu olduklar eylerle uyumludur.
Fakat bu hkmlerin koyan kimse, bunlar kendiliinden ortaya koymu,
bakalar da bu hkmleri beendikleri iin ve taklit ederek ona
uymulardr.207[207]
Bazlar ise, deiik eitlerine ramen, Hakkn izni ile hidyet bulmutur. Allah, u
yetle bu makama iaret etmitir: "Allah imn sahiplerini ihtilaf ettikleri eyde izni
ile hakka hidyet etmitir." (Zmer, 3).
Bazlar da, imn sayesinde hidyete ulamtr, nitekim Allah tela yle
buyurmaktadr: "man edip, salih amel ileyenleri Rableri imnlar lsnde
hidyet eder."
206 [206] Bkz. Nefehat'I-ns, s. 733 (Haz. Sleyman Uluda-Mustafa Kara). Cami'nin bu sf hakknda anlatt olaya gre bu ahsbakabir
vesileyle bn'l-Arab de zikretmektedir. Muhtemelen Konev'nin burada bu ismi zikretmesi eyhinin eserlerinden mlhemdir.
207 [207] Burada Konev'nin szn ettii ey, daha geni bir ekilde bn'I-Arab tarafndan ele alman "nevamis-i hikemiyye"dir. Nevamis-i
hikemiyye, hikmetli kanunlar demektir ve bunlar herhangi bir dini kaynaa bal olmasa bile, toplumun ve fertlerin fayda ve maslahatlar
gzetilerek ortaya konulmu kurallardr. bn'l-Arab, bunlara uymann da adeta dine uymak gibi gerekli olduunu belirtir. (Bkz. Fuss'l-
Hikem, Yakub Fass.)
Bazlar ise, zikredilen eylerin toplam ile veya bir ksm ile hidyete erer. Bu
balamda Allah teala yle buyurmaktadr:
"Muhakkak ki ben tevbe eden, imn eden ve salih amel ileyip, sonra hidyet
bulanlar iin ok balaycym."
Bununla beraber, zikredilen bu hidyet ksmlarnn mensuplar, eitli alt
ksmlara ayrlr, bunu anla!
Bunlardan bazlar, Hakkn sadece baz isimleri ynnden hidyete ular.
Bazs, Hakkn btn isimleri asndan hidyete ular.
Bazs, btn dier isini ve sfat lar birletiren zel mertebesi ynnden hidyete
ularlar.
Bazlar, sadece Hak ile hidyete ererer. Bu hidyet, herhangi bir kayt
asndan; veya herhangi bir sfat tan, isimden, e'n-den, veya belirli bir
mazhrdaki tecellden veya harf ve ses ile kontrol altna alnm/munzabit
hitaptan veya ilenmi bir amelden veya gsterilmi bir gayretten veya verilmi
veya kazanlm bir ilimden meydana gelmi belirli bir nispet asndan
gereklemez; ya da bu hidyet, var olan sebep ve vastalara bal deildir.
Sadece Hakk" ylece bilmitir ki: Her eyin sureti ile sretlenmek, her hl ile
hallenmek, btn mertebelerin ve de btn vakit ve zamanlardaki hkm
sahiplerinin hkmyle boyanmak, Hakkn hakikatinin bir gereidir.
Binaenaleyh Hak, bu sretin/(her eyin sureti) kendi mertebesinin/hazret
suretine benzerliini/mudah grdnde, ul-hiyetin dayand mutlak ztnn
tecellgh olarak onu semitir; ulhiyet, btn isim ve sfat lar birletiren
mertebedir. Bylelikle Hak, bu tecellghda o hakikatin gerektirdii ekilde te-
rell etmitir. Bunun neticesinde ise, her ey, Rabbmn ilminde ezelde taayyn
asndan, bu ilim ile kendi hakkatini/ayn bilmi, her ey her eye grnm,
bizzat bu ey ile her ey hakknda hkm verilmitir. Ayrca, hakikatlerin suretleri
Yaratclarnn ilminde bulunduklar hl zere bununla korunmulardr; bu
koruma, bu suretlerin sz konusu tecellghm aynasnda farkl-lamaylan
ynnden gerekleir.
Eer bu tecellgh olmasayd, Hakkn ondaki tecellsi vastasyla tecell eden ile
tecellgh arasnda eyann suretleri zuhur etmeyecekti. 208[208]
stikmetin Mertebeleri
nsanlarn hidyet ve hidyete ulama/ihtida mertebelerin-deki ksmlarndan

ksmen bahsettik, imdi de istikmetin ksmlarn zikredeceiz:
Bilinmelidir ki: nsanlar, istikmette yedi ksma ayrlrlar: Sz, fiili ve kalbi ile
istikmette olanlar; kalbi ve fiili ile istikmet zere olanlar. Bu iki gurup, kurtulua
erenlerdir, fakat birinci snf daha stndr.
nc ksm, fiili ve sz ile istikmette kalbi ile istikmet zere olmayanlardr;
bu kiinin, bakasndan dolay menfaat edinebilecei umulur.
Drdncs, fiili olmakszn sadece sz ve kalbi ile mstakim olan kiidir.
Beincisi, fiili ve kalbi olmadan sadece sz ile istikmette olan kimsedir.
Altncs, fiili ve sz olmakszn sadece kalbi ile istikmette olan kimsedir.
Yedincisi ise, kalbi ve sz olmadan, sadece fiiliyle istikmet te olan kimsedir; ite
bunlar, birbirlerinden stn olsalar bile, lehlerine deil aleyhlerinde olan
kimselerdir.
Burada "szde istikmet" ile kast edilen, bu eylem bu gibi eyleri kapsad iin,
gybet, sz taycl ve bunlara benzeyen eyleri terk etmek deildir; szdeki
istikmet ile kast edilen, sz ile bakalarn srt - mstakime irat etmektir. Bazen
bu, irat edilenden soyut olarak bulunabilir; bu durumu, bir rnekle
aklayacaz:
Mesela, bir insan namaz hakknda bilgi edinir ve bu bilgiyi tam olarak idrk eder.
Bunun ardndan, namazla ilgili bu bilgisini bakasna retir. te bu kimse,
sznde istikmet zeredir. Sonra namazn vakti gelir ve zahir rknlerine riyet
ederek bilgisine gre namazn klar. Bu durumda ise, "fiilinde istikmet zeredir".
Bunun ardndan ise, Allah'n bu namazdan muradnn, kulun kalbinin namaz
esnasnda Hak ile hazr olmas olduunu renir ve kalbini Hak ile hazr eder.
te bu kii, kalbi ile istikmet zeredir.
Dier ksmlar da buna kyaslarsan, Allah'n izni ile doruyu bulursun.
Bunu rendiinde, yle deriz: Meru zel yollar ierisinde en doru yol,
sretinden nakledildii tarzda, Hz. Peygamber'in sz-fiil ve hl olarak zerinde
bulunduu yoldur; bu yol, kmil kiinin Hz. Peygamberi taklit ederek veya
marifet ve mahede ile elde ettikleri yoldur. te bu yol, mutedil "orta hl"dir.
nsanlar, bu halde eitli mertebeler iinde bulunurlar. Her bir mertebe sahibinin,
bir veya daha fazla almeti vardr ki, bunlar, o kiinin Hz. Peygambere tabi
olmasnn ve ona mensubiyetinin doruluuna dellet eder. Bu mensubiyet, ya
er-din bir yaknlk veya hl ve ilimde Hz. Peygambere varislik cihetinden ruhan
yaknlk dolaysyla gerekleir. Hz. Peygambere vris olmak ise, ya zevk veya
bilgi kayna veya btn ilimleri iermeyi ve kuatmay gerektiren keml
mertebesinde gerekleir.
Bu almetler, hem perdeli kimselerde ve hem de bilgi sahiplerinde bulunur.
Kmillerin ve "Efrad"m altndaki kimseye nisbetle ilh meselelerde hidyetin
almetleri, vcd/varlk okluun nefyi ve eitli hkmlerinin baki kalmasyla
birlikte kesrette bir olan Hakk mahede etmektir/kesreti vahdeti grmek;
bunun yannda, bu mahedeye gerekli olan marifetin de bulunmas gerekir.
Bu marifet, nisbet ve izafetlerin ortaya kn ve de hkm asndan yegane
varlk olan ve kendisinde hi bir ekilde okluun bulunmad Hakka dn
sebeplerinin bilinmesidir.
Bu hlin mensuplar, bu halde eitli derecelerde bulunmaktadrlar. Bu
dereceler, mahede, marifet ve velayette; ittibamn srrn, "muvafakat" ve
"iktida" ynnden bunun hkmn bilmede; vakitli ve vakitsiz amellerin
neticelerinde ortaya karlar. Bu ameller, "tabi"ye ve de "muvafk"a nispetle
sdr olurlar.
Kef ve marifet ehli olmayan mmin ve mslmanlar hakknda da orta yol zere
istikmet, eitli derece ve mertebelere ayrlr.
Binaenaleyh, onlardan zikredilen bu zevke en ok imn edenleri, ittibada en
titizi, bu konuyla ilgili sz konusu hususlar en doru ekilde tasavvur edebilen
kimseler, ilk tabakaya en yakn olanlardr.
Onlar, "hlas" suresinde ve "Onun benzeri gibi yoktur" yetinde dikkat ekilen
tenzih ile, "Rabbmz dnya semasna her gece iner", "Allah, Adn Cennetinde
kendisine mahsus bir kkte kalr", Hakkn kyamet gnnde eitli suretlere
girecei, yedinci kat gkte bulunan meleklerle birlikte inecei, "fasl" ve "kaza"
Ar' zerinde istiva edecei, saitlerin kendisini iitecei ve kelmn ak olarak
duyacaklar, Hak ile onlarn arasnda hi bir tercmann bulunmayaca gibi
"tebih" ifde eden rivayetleri birletirirler. Btn bunlar, Hakkn kendisinden
haber verdii gibi ve celline yarar tarzda "zhirlik" mertebesinde sabittir.
nk, "tenzih" "el-Btm" ismiyle ilikili olduu gibi, btn bunlar da ez-Zhir
isminin e'nlerindendir.
"Hviyet" olarak isimlendirilen Hakkn hakikati, zahiri ve btn birletirir. Nitekim
Allah, u yetle buna dikkat ekmitir: "O evveldir, hirdir, zahirdir ve btndr."
Buna gre "hviyet makam", evvellik ve hirlik, zhirlik ve btmlk arasnda orta-
ya kmtr. Ayn ekilde Hak, iaret ettiimiz bu konuya bizim iin farz kld Beyt -
i Makdis'in ardndan Kabe'ye ynelmeyi emrettii u yetinde de dikkat
ekmitir: "De ki: Dou ve bat Allah'ndr. Dilediini srt - mstakime ulatrr."
Yani Hak, dou ve bat arasnda bulunan srt - mstakime dilediklerini ulatrr;
nk bunun ardndan "Biz sizi orta bir mmet olarak yarattk" yeti gelmektedir.
Nitekim, ayn ekilde sizin kblenizi de dou ile bat arasnda orta bir yerde
belirledik.
Dou, zuhurun, bat da btmln, "vasat/orta" ise, akladmz gibi "hviyef'in
sahibi olunca, bu durumda vasat mertebesinde bulunan kimse, itidal ve tam
istikmetin sahibi olmutur. Allah Tela'nm "Nereye dnerseniz Allah'n vechi
oradadr" yetine gelince: bu yet, Hakkn ihatasna, zt maiyetine ve
mutlakhnm srrna dikkat ekmektedir. Bu yetin hkm, kblenin ne tarafta
olduunu bilmeyen aknlarda ortaya kt gibi, dou veya bat tarafndan
kbleye ynelenlerde de ortaya kar. Sanki bunlardan birisi, gayesi kbleye bat
cihetinden ynelmek olsa bile, batya; dieri ise, kbleye dou ynnden ynel-
mek niyetinde olsa bile batya ynelmektedir. Binei zerinde namaza klan
kimse de byledir. nk o da, bineinin onu gtrd yere gre namaz klar.
Nitekim, Hz. Feygamber'in byle namaz kld sabittir. Kabe'nin iinde namaz
klan kimse de, belirli bir cihet tespit etmez.
Ayn ekilde, cihetlerin kkenini mahede edip, onlardan neredeliin ve
meknn bulunmad mertebeye terakki eden kimsenin durumu da byledir.
Bu kii, hakkate/ayn ulam, btn cihetlerin, oluun, makamlarn, hllerin,
meknlarn boyunduruundan kurtulmutur. Artk o kiinin kblesi, btn kbleler,
btn din ve mezhep mensuplarnn cihetleri hline gelmitir. Binaenaleyh o,
slk etmez, aksine ibraz ettii eyleri izhr eder, ona onunla slk edilir ve dn
onadr.
Tekrar konumuza dnp, yle deriz: Daha nce zikrettiimiz bu gurubun
altnda, tabilik ve imnda tam olan tenzihi gurup/taife-i mnezzihe
bulunmaktadr; bunlar, sfat lan tatil et mezler ve tevil edilecek eyler hakknda
da kesin hkm vermezler.
Bunlarn altnda ise, Zahirler vardr; bunlar, ne tebih ederler ve ne de hkm
verirler.
Bunlardan her bir gurup, eitli ksmlara ayrlr; her bir gurup arasnda da inan
dereceleri olduu gibi, her derecenin de bir ehli vardr.
u halde, bu ifde ettiimiz hususlar renip, slmi frkalarn hlini aratran
kimse, onlarn hlini renir. Ayrca, bunlar-, dan, dikkat ektiimiz en yakn
frkaya en uzak olan frka hangisidir, bunu bilir. ki taraf arasndaki frkalarn neler
olduunu, ulv tabakaya bu frkalarn yaknlk ve uzaklk derecelerini bilir.
ayet sz uzatmaya neden olmasayd, bunlar ksaca zikreder, onlarn metot
ve yntemlerini gsterirdim; fakat gayemiz, ksa ve zl anlatmdr. Binaenaleyh
bu zikrettiimiz eylerde, akl sahipleri iin yeterli bilgiler mevcuttur.
Seyr-i Slk Mertebeleri
Bilinmelidir ki: Kevn hakikatlere, ilh isimlere, ulv ruhlara, felek cisimlere/ecram-
felekiyye, tabi dnmelere/istihalat -i tabiiyye, tekvini hllere ve btn vcd
ge-limelere/tatavvurat - vcdiyye nispetle asl-zt seyir, devridir.
Buna gre isimlerin seyri, eserlerinin ve hkmlerinin kabiliyetlerde zuhur
etmesiyle gerekleir.
Hakikat lerin seyri, trl mazhrlarda zuhurlarnn eitlenmesine baldr.
Ruhlarn seyri, Hakkn tevecchnden yardm almak/istim-dad ve baka bir
ekilde de yardm etmek iin ynelmekle gerekleir; ayrca bu slk, srekli
tazim ve arzu iinde bulunarak, kendilerine mahsus zat ibdetlerini ifaya
baldr.
Tabiatn seyri, kendisinden meydana gelen her hangi bir eye her eyin hkm
ve sfat m kazandrmak ile gerekleir.
Huss seyir ise, "vasat/orta" noktasndan olur, buna iki izgi kar. Bunlardan
dorusal olan izgi, en ksa izgidir; buna gre bu ksa, orta noktaya en yakn
olandr.
Binaenaleyh, eriatta belirtilen ve ona ynelmekle saadetin elde edilebilecei
Hakka en yakn yol, daha nce dikkat ektiimiz "srt - mstakm'"dir.
Nitekim daha nce, kll mertebeler, hller ve vlm yce ahlaklardaki itidal
ve adaletin nasl olduunu belirtmitim; bunlarn hkmlerine, eserlerine, vakte
bal olan ve olmayan neti-
elerine, bunlardan zahir ve btn olanlara dikkatini ekmitim. Hidyet
mertebelerini ve yce, orta ve daha aa derecelerdeki mensuplar; fiil, sz ve
kalb asndan insanlarn istikmetteki hllerim aklamtm.
te, imdi de, bunlarn hepsini "slm"'dan ibaret olan ilk "red" mertebesinden
balayarak, daha sonra imn, daha sonra da sliklerin ilk makam olan tevbe
olmak zere, sliklerin son makamna kadar veciz ve zet bir ekilde
zikredeceim. Bylece, i nizma kavuur, ilerin balangc ve sonlan, ilkeleri ve
neticeleri arasnda ortaya kan "silsile" birbirine balanr. Bunun ardndan ise,
hidyetlerin tarzlarn getiren ve kemllerin gayelerine dellet eden "nbvvet"
srlarna dikkatini ekeceim. Son olarak da, -Allah'n izniyle- istikmet, erilik,
ilkeler/mebdi, gayeler ve btn bunlara ait srlar belirteceim. yle deriz ki:
eriat olarak ortaya konulmu olan zel yolda/ huss srat "Red"
mertebelerinin ilki "slm"dr. slm, tevhidin kll mertebesinin hkmne ve
herkesin kendisine istinat ve boyun ediinin bilincinde olduu Yaratc Allah'a
boyun emeye/in-kiyat mcmel olarak dikkat eker. slm'n, bir takm feri
hkm ve hlleri vardr; insann bu hllerle bezenip, bu hkmlere boyun
emesi, onun slm'n mertebelerinde ve derecelerindeki seyrinden ibarettir.
Bylece insan, slm mertebesinden imn dairesine geer.
nsann, imna ait hl ve hkmlerle olan ilikisi de ayn ekildedir. Bylece, daha
nce zikretmi olduumuz ve hakknda "irfan", "keif" v e "mahede" ehlini takip
eder dediimiz taifenin hline ular.
mana mahsus keml derecelerinin kayna, "tevbe" makamdr. Binaenaleyh
tevbe makamndaki "orta", "mutedil" ve "mstakim yol", dorulua /sdk mni
kukulardan halis bir hl ile bezenmek v e Hakka dnme niyetinde iradeli
olmaktr. Bylece tevbe, kendisine zarar verecek her eyden temizlenir, hkm
sabit ve makbul hle gelir.
Bunun ardndan ise, Allah'n kullarnn tvbesini kabul ettiini, gnahlarn
baladn ve kullarnn yaptklar ileri bildiini zel olarak tasdik etmek gerekir.
Nitekim, Allah tellarm "Sizin yaptklarnz bilir" yeti, iaret edilen bu imna
dikkat ekmektedir. nk imn, bilindii gibi, "tasdik"ten ibarettir.
Buna gre, Allah'n insanlarn yaptklar ileri bildiine dair ihbarn tasdik eden
kimse, onun kerih grd eylere cret edemez, nk, insan Hakka kar
zayftr.
Bunu yle bir rnekle aklayabiliriz: nsan, zerinde egemenlik sahibi olan
kendisi gibi bir yaratlm, herhangi bir eyi yasaklasa ve o da, bu kimsenin o ii
sevmediini bilse; sonra, bu ii yapabilme gc elde etse ve bu konuda ok
byk bir arzu ve kendisinde takat bulsa; bununla birlikte, bu ii yasaklayan o
gl kimseyi gryor ve iitiyor olsa, bu durumda o insan, asla bu ii ilemeye
cret edemez. Bu ii yapmaya dair arzusu, son haddine ulasa dahi bunu
yapamaz. stelik, bana bir bela gelmeyeceinden emin olsa bile, sadece
yasaklayan kimseye kar besledii haya duygusu kendisini bu ii yapmaktan
engeller.
Peki, ya byle bir emniyeti yok ise, nasl hareket edecektir?
mann bu tarz, sadece Allah'a, kitaplarna ve resullerine olan icml imn
deildir, bilakis bu imn, zel bir imndr. Ayrca bu zel imn, Hakkn, resullerinin
ve sekin-kmil kullarnn kaderin hkmleriyle ilgili bildirdikleri en byk
faydalardan birisi, ya da zikrettiimiz imn ile tahakkuk ettikten sonra kadere
imn etmektir.
Nitekim Allah teala yle buyurmutur: "Size, yeryznde ve nefislerinizde isabet
eden her bir musibet, biz onu icra et meden nce ancak bir kitapta yazlmtr.
Kukusuz ki bu, Allah'a gre ok kolay bir itir. Bylece elde ettiklerinizden se-
vinmeyip, kardnz eylerden dolay da znt ekmeyesi-niz." (Yusuf, 87).
Hz. Peygamber de yle buyurmaktadr: "Ruhu'l-Kuds benim "rav'"mda bir
nefestir. Hi bir kimse, rzkn tamamlamadan lmeyecektir. Binaenaleyh
Allah'tan saknnz ve ondan isteyiniz." Baka bir hadisinde ise yle buyurmutur:
"Mslman kulun imn, Allah katnda bulunan eyleri, insanlarn ellerindeki
eylerden daha gvenli bulmad srece, kemle ermez." Baka bir sahh
hadiste ise yle buyurmaktadr: "Kii, kendisi iin istedii eyi, mmin kardei iin
de istemedike, imn kemle ermez."
Bu anlama gelen baka pek ok hadis bulunmaktadr. Kul, peygamberinin ve
Rabbnn mzmyla kendi imnn lmelidir, bylece imnndan neyi elde edip
ermediini renmi olur.
Hkmne iaret ettiimiz bu makbul tevbe ile tahakkuk et tikten sonraki mutedil-
orta, ve doru/mstakim yol, "inabe" ehlinin zellii olan ihlas sfat yla salih amel
ilemeye sebat et mek, bunun ardndan ise, amel-i salih ile ulv mertebelere yk-
selmektir. Nitekim Allah teala yle buyurmaktadr: "Gzel kelime ona kar."
Yani temiz ruhlar ve salih amel, Hakka ular. Binaenaleyh insan, imn, tvbesi
ve salih amelleriyle birlikte, mutluluk stne mutluluk, kendisine en yarar olan
emel ve szlerin peinde koar. Bylece, takva sahibi olur, imnn hakkndan
onun hakikatine ular.
Hz. Peygamber, bir hadisinde sahabesi Haris'in dikkatini bu imna ekmitir. Hz.
Peygamber:
-"Haris! Bugn nasl sabahladn?" diye sormu. Haris: -"Gerek/hak bir m'min
olarak sabahladm", demitir. Bunun zerine Hz. Peygamber;
-Her hakkn bir hakikati vardr, imnnn hakikati nedir? diye sormutur. O da;
-Nefsimi dnyadan azat ettim, artk bana gre dnyann ta ve altn birdir,"
diye cevap vermitir. Bunun ardndan da yle eklemitir:
-Rabbimin Ar'n ak bir ekilde gryorum. Sanki cennet ehli cennette
nimetleniyor, cehennem ehli atete azap ekiyor." Bu cevap zerine Hz.
Peygamber: -Bildin, byle devam et!" buyurmutur.
te bu, imn derecelerinin sonuncusu, ihsan derecelerinin ise ilkidir.
Sonra kul, terakki eder ve farzlar tam olarak ve hakkyla ifa, Allah'a ynelik
himmetini cem-i himmet, Allah iin yapt ilerde kalbini hazr/huzur kldktan
sonra, nafileleri arttrr; bununla birlikte, vcib ve gerekli vazifelerine nispetle de
eksikliini grr. Bunun ardndan, Hz. Peygamberin daha ok sevdii nafileleri
artrr; nafile ibdetlerin Hz. Peygambere ok sevimli gelmesinin nedeni, Allah'n
onlar ok sevmi olmasdr. Bylece kul, Allah ve resulnn sevgisi onda
bulunduu ve kalbin en iyi cilas olduu iin, nafile ibdetlere giriir ve onlara
sarlr.
Kalb, btn bu zikrettiimiz eylerin etrafnda dnd merkezdir.
Btn bunlarn nihayeti ise, Hakkn peygamberinin diliyle bildirmi olduu u
makamdr: "Kulum bana nafile ibdetlerle yaklamaya devam eder, ta ki onu
severim. Onu sevdiimde ise, onun iitmesi ve grmesi olurum."
te bu, velayet makamdr. Bunun ardnda ise, nihayetsiz zel velayetler
bulunmaktadr. Bu velayetlerin sonsuz olmasnn nedeni, kemlde nihayetin
olmaydr. stelik, "Ben onun iitmesi ve grmesi olurum" mertebesi ile ve
defalarca zikrettiimiz ve biraz sonra tekrar zikredeceimiz "ahadiyet -i cem"
makamnn sahibinin mertebesi arasnda pek ok mertebe vardr. Buna gre,
kemlin tesinde bulunan dereceler ne kadar olabilir ki?
Binaenaleyh "Ben onun iitmesi ve grmesi olurum" mertebesi ile keml
mertebesi arasnda nbvvet mertebesi, sonra risale t mertebesi, sonra zel bir
mmete nisbetle snrl hilafet mertebesi, sonra umm rislet, sonra umm
hilafet bulunmaktadr. Ayrca, "cem"deki keml, bunun ardndan da Rabbnm
hlifesi olan insn- kmil'in kmil vekalet ve naipliini ieren keml gelir. Bu
naiplik, Rabbmn onu hlifesi yapt btn eylerde geerlidir. Bunun yan sra,
kulun ztna ve hllerine mahsus eyler de bunun iine girer.
Her nebi ve veli resul deildir, bununla birlikte her resul, ayn zamanda nebi ve
velidir. Risleti kl ile birleen herkes, hlifedir; resul olarak gnderilen herkesin
durumu ise, byle deildir. Risleti umm olan resuln -ayet kendisine
risletinin ar-dndan hilafet de verilmise- hilafeti de ummdir. Keml ile ta-
hakkuk eden herkes, btn makam ve hllerin zerinde bulunur. Hakkn bir
kimseyi hlifesi edinip, o kimsenin Hak'ta "ayn" olarak fni, hkm olarak baki
kalmasnn tesinde hi kimsenin ulaabilecei bir hedef yoktur; bununla birlikte
sz konusu kii "mutlaklk/temahhuz" ve "tekik" zelliklerini birletirir.
nsn- kmil'in hllerinden, yaayndan ve almetlerinden herhangi bir ey
renmek isteyen kimse, Miftahu'l-gaybi'l-cent ve tafsiluh isimli eserimize ve
onda bu ve benzeri konulara dikkat eken aklamalarmza mracaat
etmelidir.
Kukusuz ki, ben bu kitaba bu srlarn bir ksmm zetle zikrettim. Eer bu gibi
cevherlere muttali olmak istersen, bu kitab incele, szn sonunu bana bala,
eserde yaylm nkteleri ve aklanmak istenmi kapal srlar bir araya getir. Bu
durumda, garb srlar mahede edersin, teemml sahibinin "tekrar" olduunu
zannettii eylerin byle olmadn grrsn. Bu gibi durumlarda bir defada
tam olarak aklayamadm eyleri, baka bir ifdeyle tekrar edip, birincisinden
farkl bir isim ile isimlendirdim; bylece, bu ey hakknda daha nce bilinmeyen
baka bir bilgi vermi oldum. Bu konuda da, Rabbimin ve benden nceki
kmillerin yntemine uydum.
Binaenaleyh sen de, bu ifdeleri birletir, aklmda tut, tatmin ol ve basiretli
davran!
Allah, hdidir ve doruyu gsterendir. 210[210]
Blm Nbvvetin Srr, rt Nbvvet Yollarnn ve rnlerinin Neticeleri
Bilinmelidir ki: Nbvvetin bir sureti, bir de ruhu vardr. Bunlardan her birisinin de,
bir hkm ve semeresi vardr.
Buna gre nbvvetin Sureti, teridir.
Teri, ksma ayrlr: Birisi, zorunlu ksmdr. Bu ksm, kendisi iin tespit ettii bir
eriat ile Allah'a ibdet eden herkese mahsustur. O kii, bu eriat zere slk
eder, Rabbma bu eriat asndan ibdet eder. eriat, tarikattr/yol.
kinci ksm, belirli bir gurubu irat iin gnderilen resullere ait eriattr. Buna gre
bu durumdaki resuln nbvvetinin hkm, insanlar iin balaycdr; nk
resul ve eli gnderildii kimseler, kendisi iin tayin edilen eriatta ortaktrlar.
Fakat bu resuln eriatnn durumu, umm deildir.
nc ksm ise, Hz. Peygamber Efendimizin risletidir, nk onun risleti,
vahyin btn eitlerini ve her suretteki eriat kapsayan bir rislettir. Onun
eriatnn durumu, kuatcdr, | ummdir, sreklidir ve belirli bir sonu yoktur.
Hz. Peygamberin eriatnn hkm, sadece ve sadece kainatn ve zamann
dzeni bozulduunda ortadan kalkar. Bu dzenin bozulmasnn bir tezahr,
Gnein batdan domasdr; bu 4 ise, "ibret" ve "delil" olarak yeterlidir. 211[211]
Nbvvetin simleri
Sonra yle deriz: Nbvvetin, tam olarak eseri ortaya kartan asl asndan,
eriatmzda kll bir hkm vardr. Bu kll hkm, be fer' ile ortaya kar. Bu
ferler, tertipleri ve mkelleflerin zerine sirayetleri itibaryla, vcb, mendupluk,
sakndrma/ha tr7 kerahet ve ibahadr/mubahhk. Bunlarn mkelleflerin zerine
sirayeti, onlarn hlleri, fiilleri, anlaylar, vakitleri, yaratllar ve akllarnn ainal
ve nsiyeti, kendisinden ayrlmalarnn mmkn olmad ekilde tabiatlarnn
lfetine gredir.
Nbvvet suretinin hkm, alemin nizmnn korunmas ve suretleri asndan
varlklarn saadetlerinin bulunduu yere slk ve terakki iin onlarn
maslahatlarn gzetmektir, nitekim daha nce bunu belirtmitik. Ayrca, tabi
vasflar arasmda itidali yerletirmek, ifrat ve tefritten saknarak beden alet ve
kuvvet leri uygun ve gerekli yerlerde kullanmak, bu noktadaki ilh itidal mizann
gzetmekle tasarruf etmek, bu mznn gereiyle amel etmek, ebed diyar olan
hirette tabi-mahsus nimeti elde etmek, bedenin btn kuvvetleriyle ilh ve
mukaddes ruha boyun emesini salamak iin cz' istidadn elde edilmesidir;
bylece beden btn kuvvetleriyle, ilh-mukaddes ruhun sfat ve hkmyle ve
bunlarn gerektirdii ilh iler ve ruhan faydalarla boyanr.
Nbvvetin ruhu, kurbiyettir/Hakka yaknlk; semeresi, safa ve tam olarak
temizlenmek, bunun ardndan ise, sahih anlamda "muhazat/paralelliksin
meydana gelmesidir; bu muhazat. Hakk bilmeyi, O'nu mahede etmeyi,
O'ndan bilgi almay ve haber vermeyi gerektirir. Ayrca bu, eriata uyan sliin
ruhu ile nebinin ruhu ve ona gelip, vahiy ve ulv bilgileri ilka eden ruhlar
arasndaki gayb mnsebeti/iliki ihya eder. Bu ulv bilgilerin ve vahyin eseri,
ruhunu glendirdii ve temizledii, vahiy ve ilka melekleri ile ayn makama
girmede ortak olduunda bu mertebeye ulam kimsenin zerinde gzkr. Bu
makam, vahiy melekleri arasnda blnen ve melek vastasyla ulaaca
kimselere vasl olan mutlak vahyin tenezzl ettii makamdr. Bunun yan sra o,
ilh ismin hkm altna girmede de meleklerle ortaktr; bu ilh isim, elinin
gnderildii mmet zerinde
olduu gibi, melek ve bu mmete gelmesi itibaryla resuln zerinde de
egemendir.
Eer resul asrnn kmili olursa -mesela peygamberimiz gibi-bu durumda onda
baka bir art daha bulunmaldr. Bu da, onun "ahadiyet -i cem" mertebesinde
vcb ve imkn mertebeleri iin bir aynaya dnmesidir.
Nitekim, daha nce bundan bahsetmitik.
ayet, resuln risleti "cz" ise, onun risleti iki ilh isimden zuhur etmi ve
meydana gelmitir. Bunlardan birisi, el-H-d ismidir; dier isim ise, peygamberin
hline, ilmine, eriatna ve yntemine gre belirlenir.
Btn resuller arasnda risletinin btn isim ve mertebeleri kuatp, hepsinin
hkmlerini ieren "Allah" isminden sdr olan yegane Peygamber, Hz.
Peygamberimizdir. Binaenaleyh Peygamberimiz, kendisinin de iaret ettii
zere, Allah'n kulu ve resuldr.
Ruhu asndan nbvvetin hkm, Allah'tan, O'nun isim ve sfat larndan haber
vermek, O'na ve O'nun katndaki eylere ynlendirmek suretiyle istidatlar
ikzdan ibarettir.
Ayrca nbvvet, nefislerin hllerini, ruhan saadetleri, manev lezzetleri bildirir;
vahiy ve gerek keif yoluyla Hakkn bildirmesi olmakszn mmetin kendi
akllarnca bilemeyecekleri eylere ykselmeleri iin himmetlere yardm eder.
Bylece, nefislerdeki himmetler, o eyleri aramaya ynelirler; onlar kendi
inanlarna gre elde etmeye ve Hakka kalb ve bedenleriyle birlikte nasl te-
vecch edeceklerini bilmeye nem verirler; burada bedenlerin de zikredilmesi,
hkmleriyle bezendiklerinde bedenlerin kalplere tabi olmas itibaryladr.
Ayrca onlar, Hakka yaplan zti ibdeti; vakte, mekna ve hle bal olan
"hkm" ibdeti bilmek, slk ve benzeri eylerle "cem" hlinde en salam, en
doru, en yakn yol ve en iyi tarz zere tevecch renmeye nem verirler.
Onlar, bu yolun yolcularnn ve sekin kmillerin Hakka dair verdikleri ilim,
hakkat , esrar ve hikmetleri anlarlar; bunlar, yaratklarn sadece akllaryla idrk
ve tammada aciz kaldklar hususlardr.
Ayrca: Nbvvetin ruhu, yaratklar Hakka ynlendirmek iin irad bildirmektir;
bu tevecch, en doru ve salam yol' ve en gzel tarz zere kemli elde etmeyi
gerektirir. Bu yol, zarar gizli ve bilinmeyen engeller ile, faydas gizli sebepleri
birletiren bir yoldur. Bylece, ihtiya duyulan belirli her iyi eyi aramak,
saadetleri elde etmek iin ondan yararlanmak, en gzel ve kolay ekilde keml
ile tahakkuk etmek, engelleyici ilerden yz evirmek ve hkmleri insana
ulaan herhangi bir zarar ortadan kaldrmak mmkn hle gelir.
Nbvvet, zarar ve menfaate tabi olan iaret ettiimiz neticelerin bilgisini;
bunlardan, sonlu olanlar ve herhangi bir mddet ile snrl olmayp, hakknda
"sona erer" hkm verilemeyenleri; gidiat gzelletirmek ve Hakkn dndaki her
eye kar zahit davranmakla huylar slah etmeyi retir.
Btn bunlarn gayesi, Hakk kmil anlamda bilmek, O'nu zt olarak mahede
etmek, O'ndan bilgi almak, kendisine ilka edilecek veya emredilecek veya
bildirilecek eyleri kabul etmek iin srekli hazr olmaktr.
Kul, bunlar kabul ederken hibir itiraz veya tereddt veya ihmal gstermez
veya geri kalmasna neden olacak yorumlama ve tevile kalkmaz; daima, her
eyde ncelikli ve acil olanlara riyet eder. Bunu ise, ncelikle niyetiyle, ikinci
olarak ise kalb aynasn ve hakikatini temizlemekle yapar. Bu temizleme, btn
bu eylerin, hatta her eyin aynada kendisiyle zuhur etmesini ve ortaya kmasn
salar. Baka bir ifdeyle insan vastasyla her ey, Hakkn ilminde ezelde
bulunduu mutlak ve kmil iyilikle alemde zuhur eder. Sz konusu iyilik, ilh ve
zt tertiple elien herhangi bir engel olmakszn, o ey iin zt ve ezel olarak
sabittir.
Bu engeli, muhatabn/kabil mahallinin kiri veya istidat eksikliinden meydana
gelmi olan bir erilik veya aynann yapsnda ortaya kan ve aynann
kendisine yansyan eyleri kt kabul et mesine neden olan bozukluk icap
ettirmi olabilir. Aynann eksik kabul, kendisine yansyan btn eylerin Hakkn
nefsinde O'nun
bir sfat veya huyu veya ilmi veya ilh bir ismi olarak bulunduklar durumdan
farkllamasndan ibarettir; ya da bu ey, Hakkn herhangi bir sfat veya fiili veya
herhangi bir varlk olabilir.
Btn bunlarn varaca yer, bu keml ile tahakkuk ettikten sonra, Allah'ta fn
olmay gerektirecek ekilde kmillik derecelerine dalmaktan ibarettir. Bu fnilik,
kulun, Rabbinin ztna mahsus gaybmda tam olarak fn olmasn ve Hakkn o
kul adna btn ilh ve kevn mertebelerde zuhur etmesini gerektirir. Hak, bu
mertebelerde insan oluu asndan insana nisbet edilen btn hl, emir, fiil ve
vasflarla ve bu kul asndan Rabbine nispet edilen ilh keml ile zuhur eder.
Basiret sahiplerinin ounluu, Hakkn kulu adna bu zelliklerle zuhur etmesini
ve mertebelerde onun yerine kim olmasn, hilafetin ismi, hkm ve hli
zannetmilerdir.
Halbuki gerekte durum,,,Allah katnda ve elde edilmesi ok zor olan bu
mahedenin sahiplerine gre, bunun tam tersidir. Bu hli elde edip, kendisi ile
her ey arasndaki nisp ilikiyi gren; btn kainatn kendisine nisbetinin, kuvvet
ve aletlerine mensup olduu uzuvlarnn bedenine olan nisbeti gibi olduunu
rendii bir mertebeye ulaan; Allah'a sefer makamn geip, O'ndan halkna
ulaan ve Allah'taki seferi ne belirli bir sre ve sona ulamadan baki kalan; sonra
da Hakk kendi iinde mut lak vekili benimseyen kii, bu durumda yle der:
"Ya Rabbi! Sen, yolculukta refikim, ailemde halifemsin. Rab-bim! Sen, sana olan
seferimde benim dayanamsm. Sen, kendimin ve her eyin bedelisin! Sen,
bana zel olarak izafe edilmi olan ve bana hlife olduun zt, sfat , fiil ve dier
zelliklerimde ne gzel vekilsin! Btn bunlar ve beni aleme hlifen yapman
asndan bana izafe ettiin her ey, kuatc, umm ve ihata edici bir izafettir.
Artk sen, dilediin eylerle kim ve dilediin gibi benimle kim ol! Sen, bizim ve
senden baka her eyin yerine bize yetersin. Hamd, alemlerin rabb Allah'a
aittir." 212[212]
Sonu ve Genel Bilgilendirme
Bilinmelidir ki: Yoldaki istikmet ve erilik, amalanan gayelere gre ortaya

kar. Gayeler, ulalan yerlerin ve nisp kemllerin alemleridir. Bu nisp kemller,
"makam", "menzil" ve "derece" diye isimlendirilirler.
Bunlar, yani gayeler, balanglar ile taayyn ederler; balanglar ve gayeler
arasnda yollar ortaya kar. Bu yollar, hakikatte, kendisinden seyr-i sln
balad bidayet mertebesinin hkmleridir. Seyir, sliin, balang ve
gayelere mahsus hller ve hkmlerle bezenmesinden ibarettir. Slik, bu hl ve
hkmleri ya kendisine eker veya kendisinden uzaklatrr, ya benimser veya
terk eder. Binaenaleyh sliin herhangi bir hkmn ardndan baka bir hkm
ile boyanmas, bir halden baka bir hle intikal etmesi, onun Allah yolunda slk
etmesi ve yrmesinden ibarettir. Bununla birlikte salik, irdesini birletirmeli,
btn himmetini tevecchnn kblesi ve arzusunun gayesi olan matlubuna
yneltmeli ve de talep ve niyeti, hi bir kesinti ve kopukluk olmadan
tevecchyle birlemelidir.
Bylelikle, kendisine uygun btn hl ve hkmler ile beze-nir, onlarn hakkn ifa
eder.
Binaenaleyh slik, maksadnn kblesi olan gayeye ulatnda, bu hl ve
hkmler, slikin kendileriyle bezenmesi ve onlara gre ekillenmesi asndan
yerine getirilmilerdir. Bunun ardndan slik, baka bir ie giriir ve bylece bu
slikin kim olursa olsun- ehli olduu gerek kemle ulancaya kadar de- \
vam eder.
Sonra yle deriz: Balanglar, tevecchlerin ncelikleriyle ortaya karlar.
Tevecchleri ise, talebe ve yollarda sle neden olan sebep-ler/bais belirler.
Yollar, her eyi sebepleri harekete geiren tarif vecihlerine gre tanmlar.
Sebepler, sahibinin irdesinin hkmne gre ortaya karlar; nk herkesin
sebebi, o kimsenin irdesinin hkmleridir.
radenin zellii, ilimde mertebesi ve sureti belirlenmi olan eyi izhr etmektir.
lim, gerekte, Hakkn Ztna ait nurudur; kendilerine ve Hakkn diledii
sekinlerine nisbetle kmillerin ilmi ise, Hakkn ilminin bir parasdr.
yle ki: Btn eyay sadece Allah ile bilen kimsenin, Allah'n ilminden bir nasibi
vardr, nk o, Allah'n kendisine bildirmeyi diledii eyleri Allah' bildii bilgiyle
bilmitir. Buna, Kur'an- Kerim'de yle iaret edilmitir: "Onlar, O'nm ilminden
ancak dilediini ihata edebilirler." Hadiste ise, yle iaret edilmitir: "Artk
benimle iitir, benimle grr, benim ile anlar."
Biraz nce "ihtida"nm srryla ilgili ifde ettiim eyleri dn ve anla! O ifdemi,
kll-ulv ve ezel bir ekilde hatrla! Eyann, kendi ilminde taayynleri itibaryla
Hak'tan meydana gelilerini dn! Sonra bunlarn irde ile zuhur edilerini
dn! Son olarak da "Btn ilerin sonu Allah'a varr" yetini aklnda tut!
Terakki et, bak ve tenzih et! Asla konuma ve u yet zerinde tefekkr et: "O,
evveldir, hirdir, zahirdir, btndr. O, her eyi bilendir." Byle yaparsan, -Allah'n
izni ile- daha fazla eyler renirsin.
Tekrar bu devri-kll kaideye dnyoruz: Baisler, daha nce akladmz gibi,
ilim ile dairenin sonuna kadar ulatklar gibi, ayn ekilde bazlarna nispetle de
onun anlayna, idrkine veya tezekkrne veya kendi irdesi veya irdesinin
dnda meydana gelen "huzr"una gre ortaya karlar.
Huzur, hangi tarzda olursa olsun, malmun ortaya kmasn talepten/istida
ibarettir. Malm, ztna ait her hangi bir hline gre alimin nefsini kendi ilminde
taakku etmesinin ve zt n bunlar, yani hlleri asndan ortaya kartmak
istemesinin suretleridir.
Tezekkr, uur, huzur ve anlay, davet edenlerin/dua t davet ettikleri eye
ynelmenin sebebi, icabet zelliinin yaratcsdrlar. Cezbenin kuvveti ve
davetin tesiri, ar sahibinden, arlanda ve cezbe sahibinden, cezb
edilende bulunan eye gredir.
cabet ve ekilme/incizab kimde bir zellik olarak bulunuyorsa, bunlar, ar
sahibi ile o kiinin arasndaki mnsebetin ve uurun kuvvetine; mtereklii ve
birlii temin eden zelliklerin, farklla neden olan zelliklere baskn olmasna
gredir.
Btn bunlarn neticesi, btn czleri kemle erdirmek, ferleri asllarna ilhak
etmektir. Bylelikle, varlktaki fertlerden her birisi, btnn suretiyle/sret'1-
cem', hkmyle ve zelliiyle tahakkuk eder ve zahir olur. Bunun neticesi ise,
zikredilen yorumla, ferlerin asllara dnmesi/sayrret; Bir'in kendi ztnn
hllerinin eitlenmelerinde "ahs", "nev", "cins", "fasl" olarak zuhur etmesi,
farkhlk/temeyyz ve deiiklik srekli ve daima baki kalmakla birlikte
bakalarnn varlnn/ay n 1-a-yar ortadan kalkmasdr.
te bu, farz klman "La-ilahe illallah/Allah'tan baka ilah yoktur "' ifdesinin srrdr.
Bu ifdelerimden, neredeyse, hi bir ey anlamadn zannediyorum!
'
Sonra yle deriz: Zikredilen huzur, ilini ile baislerin suretlerini tanmlar ve belirler;
bu huzurun hkm ise, bilinen eyin ortaya kartlmasdr ve malmun/bilinen
ortaya kartlmas/istida, huzurdan sonraya kalmaz; burada ilim, ister huzurun
gereklemesi hlinde bilinene/malm taalluk etsin, ister o, bundan nce
bilmiyor olsun ayndr; fakat, o eyin gaflet hlinde veya ondan baka bir eye
gemekle mlahaza edilmesi, mmkn deildir. nk hem huzurun ve hem
de gaybetin hkmleri, umm deildir; aksine, insann btn hllerde herhangi
bir ey ile huzuru ve herhangi bir eyden gafil olmas gerekir. Gafletin hkm,
sadece nisp ve izafetle ortaya kar.
Mebdi ve gayelerdeki durum da byledir. Bunlar, daha nce belirttiimiz gibi,
niyet sahiplerinin niyetine ve de seyr-i slk edenlerin slklerine neden olan
sebeplere gre ortaya karlar. Binaenaleyh, her gaye, bu gayenin bidayeti
olduu baka bir gayenin balangcdr.
u halde, herhangi bir hedef belirleyip, ona ynelen btn niyet sahiplerine
nispetle en doru yoldur; bu yol, en salam, en sahih, phe ve afetlerden en
salim, hedeflenen herhangi bir gayeye en yakn yoldur. Bu ekilde olmayan
btn yollar, niyet sahibine gre, zikredilen yola nispetle eri ve istikmetten
uzak yollardr.
Artk, istikmet ve eriliin, maksatlar ile ortaya kt grlmtr. u halde,
bakalarnda olduu gibi bunlardaki emir de, nisbet ve izafetlere racidir, bunu
anla!
Asl hakikatleri, yce ve ulv srlar, muntazam ve veciz ibarelerde, son derece
ince ima ve iaretlerde zetle akladm.
Blm Vaat EdilenHidyet Hakknda
Bu fasl, "hdina/bizi ulatr" yetinde bulunan duann srrna ve kmillerin

dndaki insanlarn slk, v ukuf, skn, zuhur ve btnlk hlinde bulunmalar
gereken en erefli hlleri iermektedir: 214[214]
Dua ve cabetin Srr
ncelikle duann srr ile balayp yle deriz: Bu suredeki "Bizi ulatir/ihdina",
kuldan bir talep ve duadr. Sual ve dua, bazen zahir lisan, yani suret ile olur,
bazen ruh lisan, bazen hl, bazen makam lisanyla olur; bazen ise, gayb
mertebesindeki z-t-kll ve ayn istidat lisan ile olur. Bu istidadn hkm, tafsilleri
olan cz varlklarn istidad cihetinden sirayet eder.
Dua ve talebe icabetin de eitli tarzlar vardr: Talep edilen eyde ve tam
olarak onun ztna hi bir gecikme ve tehir olmadan Hakkn icabeti; talep
annda bir bedel ile icabet; "Lebbeyk/buyurunuz" veya bunun yerini alacak bir
kelime ile icabet etmek gibi.
Zikredilen dua lisanlarndan birisiyle dua edenden sdr olan btn dua ve
taleplerin mukabilinde bir icabet bulunur; bu icabet, dua sahibinin ilmine ve
inancna gre dua lisannn dayand mertebenin aslndandr. Bu dua sahibi,
bu icabeti bu lisan ynnden davet etmektedir ve o da dua esnasnda dua
sahibine hkim vasf ve hl ile ortaya kar.
Bu konuda tasavvurun ahinlii ve huzurun/istihdar geniliinin byk bir tesiri
vardr. Nitekim Hz. Peygamber, bunu dikkate alm ve Hz. Ali'yi de bu konuda
tevik etmitir. Hz. Peygamber, Ali'ye "Allah'm, beni hidyete ulatr ve bana yol
gster" duasn rettiinde yle demitir: "Hidyetin ile yol hidyetini zikret ve
yol gstermekle de okun hedefine gitmesini dn."
Bylelikle Hz. Peygamber, Hz. Ali'ye dua esnasnda bu iki eyi aklnda
tutmasn/istihdar emretmitir.
Bunu anlarsan, Hakkn resullerin, kmillerin ve benzerleri gibi sekinlerin
dualarna icabet etmesinin pek ok srrna muttali olursun; ayrca, talep ve
yakarta tasavvurun ve hlin dzgn oluunun icabet iin gl bir art
olduunu anlarsn.
Bu ifdemizi teyit eden haberlerden birisi de, Peygamberimizin uzun bir hadisteki
u szdr: "Eer Allah' hakkyla bilseydiniz, duanzla dalar hareket ederdi."
Bylece Hz. Peygamber, zikrettiimiz meseleye dikkat ekmitir; nk bir eyi
en iyi bilen kimse, onu en sahh olarak tasavvur eden kimsedir ki, nitekim daha
nce buna iaret etmitik.
Bunun izah udur: Bir insan, kendisinden bir ey talep ettii varl, daha
nceden sahip olduu veya dua esnasnda hazr olan ilim ve mahedesi
dolaysyla sahh tasavvur etse; zellikle bu varln kendisine duay emredip,
kulun duasna icabet edeceini taahht ettikten sonra olmak zere onunla
konusa ve dua etse; bu kimsenin duasna Hakkn icabet edeceinde hi bir
kuku yoktur. Falancay armay kastettiini zannedip, bakasn aklna getiren
ve bakasna ynelen, sonra da karlk bulamayan kimse, sadece ve sadece
kendisini knamaldr. nk o, duay emreden ve icabete kadir olana dua
etmemitir. O, sadece zihninde hazr bulunan ve o esnada kendisine hkim olan
hl ile tasavvurlarnn unsurlarndan ina ettii bir eye dua etmitir.
Kukusuz ki, bu insann talebi, hi bir netice vermez. Eer netice verirse, bunun
nedeni, Rabbma besledii hsn zannmm ve ilh beraberliin efaati, Hakkn
her eyi ihata etmesidir; nk Hakkn zellii, btn tasavvurlar, tasavvur edilen
eyler ve tasavvur sahipleriyle beraber olmaktr.
u halde, hakknda hata yapt hkm verilen tevecch sahibi, bir adan
isabet etmitir. Buna gre bu kii, hata yapan mtehit gibidir. Hata yapan
mtehit, btnyle mahrum kalmaz, dllendirilir.
Bunu bil ve bu blmde zikretmi olduumuz eyi hatrlarsan, Allah'n izni ile
doruyu bulursun. 215[215]
Bu yet Hakknda Tamamlayc Aklama
Kmil Tevecch
Kukusuz ki, varlnda senin iin bir dayanak/mstened vardr ve bu, zellikle
kendisine istinadn asndan olmak zere, senden daha deerlidir; nk ilk
mertebe, fail ve mstani, ikinci mertebe ise, fakr/ihtiya ve infial/edilgenlik
zelliine sahiptir.
Bu dayanana ynelilerinin en ereflisi; ona doru yry-n/seyr ve
kendisine yaknlamak, ondan ilim veya mahede veya mekn ve temkin
ynnden pay elde etmek niyetiyle ona tevecch ediin asndan en erefli

hlin, onu kalbinle amalamandr.
Kalb, sendeki en erefli ve btn organlarnn tabi olduu organdr.
Senin, bu asla dnk ibu tevecchn, belirli bir nisbet veya ilmi veya uhd
veya itikad herhangi bir itibar asndan deil, mcmel ve mutlak bir
tevecchle gerekleir. Zikredilen itibarlar, "cem" veya "fark" veya her ikisinin
suretiyle birlikte, tenzih ve tebih veya bunlara tabi benzer eyler gibi nefy ve
ispatn feri olan itibarlardan herhangi bir eyin nefyini v eya ispatn gerektirler. Bir
tek nisbet, bunun dndadr; bu nispet olmakszn, hibir seyir, tevecch, mit ve
talep geerli deildir. Bu nispet, senin O'na, O'nun da sana taalluk etmesidir.
Baka bir ifdeyle bu tek nispet, senin ilminde veya O'na dair inancnda
taayyn asndan Hakkn seni, senin Hakk taakkul etmendir.
Bu nisbet, dier itibarlar gibi, ortadan kalkarsa, ne slk, ne istinat ve ne de
baka bir ey olabilir. Zannetme ki, bu hl sadece perdeli kimselere nisbetledir,
bilakis bu durum, mahede sahibi arif hakknda da byledir. nk arif, marifet
ve mahedenin son derecesine ulasa bile, kendisiyle birlikte bir tek itibar kalr.
Bu itibar, "ayn/haric" olarak deil, ilmi olarak taaddd korur. Eer, bu tek itibar
olmasa idi, ne ahidin ve ne de mehdun/Hak mertebesi sabit olur; ne uhud,
ne seyir, ne talep, ne balang, ne biti, ne yol, ne ihtiya, ne tahsil, ne umut,
ne vuslat, ne aklama, ne rt, ne de ird eden, ne sapk, ne hidyet eden ve
ne de baka herhangi bir ey mevcut olurdu.
Arif bazen bu kalan nispeti Hakkn gzyle grr. Arifin bu nispeti Hakkn gzyle
grmesi, kendi asndan veya kendi gzyle veya kendi mertebesine gre
deil, Hak asndandr. Bylece arif, geride kalan bu nisbeti grmenin, tevhidin
tecridine zarar vermedii hkmn verir. Bazen, mahedenin egemenliinin
gl olmasndan dolay bu nispeti gremez veya tecellnin gc, o nispeti
idrkini engeller. Fakat arifin o nispeti idrk edemeyii, gerekte, onun
bulunmasna mni deildir. nk herhangi bir eyi bilmemek, o eyin
olmamasn gerektirmez.6
Bu durum sabit olup, insann Haktan farkl ve ona muhta oluunu gerektiren
nisbetin -ki, isterse bu nispet, sadece taayyn ile insann Haktan farkllamasnn
taakkul nispeti farz edilsin- zorunlu oluu bilindikten sonra, kul, btn himmetini
Hakta toplamaldr/cem-i himmet. Ayrca, Hakka dnk tevecchn, zanlarm,
inanlarn, ilimlerin, mahedelerin veya Haktan kendisine veya bakasna
tecell eden veya dier insanlarn
6 Burada Konev, sln nihayetini betimlerken vahdet -i vcd mensuplarna
yneltilen bir eletiriyi zmnen ok ak bir siupla rtmektedir: Acaba,
vcdun bir olduunu sylemek, mutlak anlamda her eyin Tanr olduu kaba
bir panteizm olarak m grlmeiidir? Konev, burada ak bir ekilde bunu
reddetmektedir. Konev'nin grleri sadece burada zikrettikleriyle snrl deildir,
zellikle Miftahu'I -gayb'-da iik tahkik kaidesi olarak zikrettii grleri zten
bunun esasm ve erevesini belirmektedir. Buna gre, hakikatler sabittir ve her
ey zt gerei iktiz ettii eyleri iktiz ederler.
mahrum braklp, sadece kendisine tahsis edilen eylerden temizlemelidir.
Kul, tevecchn zikredilen tarzda halis kldktan sonra, btnnda dier vcd-
ilh, esma, kevn ve imkn mertebelerin itibarlarm taakkulden yz evirmekle,
O'nun mertebesine ynelmelidir/mukabele. Bu yz evirme, btn bu
zikredilenlerin herhangi birisinin tesirinde kalmadan ve ona balanmadan hr
kalarak dua eden bir kimsenin yz evirmesidir; sadece, Hakkn "ayn" asndan
deil, hakikati asndan insan ile Hak arasnda bulunan bu belirli nispet bunlarn
dndadr. Bu durumda insan, Hakkn erefinin kendi zerinde sabit olmas,, onu
ve onda bulunan eyleri ihata etmesi ynnden O'na tevecch etmi olur.
Bu tevecch, Hakkn kendisine dair ilminin en kmil, en ulv ve onlara nispetle ilk
ve en layk/evla mertebelerinde kendisini bildii tarz zere, isim ve sfat lardan
mnezzeh, "heyulan" vasftaki bir tevecchtr. Hakkn kendisine dair bu bilgisi,
daha nce de belirttiimiz gibi, herhangi bir kayt, tlak, tenzih, tebih veya
bunlarn nefyi ya da Bunlarn birleiminde mnhasr deildir. Kulun bu
tevecch, bu tecellden de halis olmu ve en byk tecellleri bile kabul eden
temiz bir kalb ile gerekleir.
nsann, bu halis ve tecellye tevik eden tevecch, onun ilminin ve irdesinin
btn ilgilerini ortadan kaldrr. Binaenaleyh, zikredilen bu tevecchn dnda
herhangi bir malm veya irde edilen ey veya hl veya sfat geride kalmaz;
bu t evecch, kll ve her eit taayynden mnezzehtir.
lh veya kevn herhangi bir ey taayyn ederse, insan ona baldr ve -kendi
asndan deil- onun asndan ona tabidir; yle ki, ne zaman bundan yz
evirse, zikredilen mutlak-heyu-ln zellikle nceki tam boluk/fera hline
dnm olur. Hat ta insan, kendisi iin taayyn eden eye tabi olduu vakit, insa-
nn kendi varlk nshasndan o eye mukabil ve benzer bir ey/emr de taayyn
eder. Buna gre bu eyin/emr, insandan taayyn eden eye nispeti, taayynn
taayyn edene/mteayyin nispeti gibidir.
Buna gre, taayyne akland gibi kendi benzeri bir taayyn ile mukabele
edildiinde, uygun karlk ve tam adalet zuhr eder; insandan taayyn eden
eyin dnda kalan ztna a eyler ise, mutlakl zere bakidirler. Bu eyler
hakknda, her hangi bir sfat veya isim veya keyfiyet veya almet veya taayyn
veya resim yoktur. Nitekim ayn durum Hak iin sz konusudur; nk Hakkn
ztndan, ulhiyet alanna -ki ulhiyet Hakkn mertebesidir- nisbete, ancak
varlklarn/a'yn istidatlarnn davet ettikleri eyler zuhur edebilir. Sz konusu
a'yn, Haktan yaylan Vcd/Vcd- mnbsit ile vasflanmlardr.
Hak, bu a'ynin gerektirip Hakkn onlara gre ve kendileriyle taayyn ettii
eylerin dnda, Ztna has gayb mutlakl zere bakidir; bu mutlaklik, herhangi
bir sfat veya hkm veya hl veya mertebe veya resim ile snrlanmaktan
mnezzehtir.
Bunu anla! Ve Rabbinden O'nun sureti zere olabilmen ve suretiyle zuhur
edebilmen iin bu makam sana hal olarak nasip etmesini talep et!
Allah'a seyr eden sliklerin ve srt - mstakim zere yryenlerin intikal ettikleri
btn hller, zikredilen bu mutlak hlin hkmdr. Slikler, "tesir" veya "teessr"
olarak, bu hllerde bir halden bir hle ve bir hkmden baka bir hkme intikal
ederler; nitekim, farkl ve eitli renkler, kendilerinin asl olan mutlak klli renge
racidirler.
u halde, misl sadedinde zikrettiimiz bu mutlak rengin kendi hakikatine
mahsus kemle doru seyri, onun eitlenmesi, detaylamas, meydana
gelmesi ve ulamas ynnden renklerdir; btn bunlarn kemli ise, birleerek
ve birbirlerine kavuarak tekrar asl renge dnmeleridir.
aret ettiim hususa dikkat et ve bunu daha nceki benzerlerine ekle! Bu
durumda nihai srlan ve zel srt - mstakim zere yrmenin keyfiyetini
renirsin; bu, en st nihayet mertebesiyle bitiiktir. Buras, saadetlerin kayna,
ilh isimlerin ve sfat larn k yeridir.
Allah, doruyu syler ve dilediklerini srt - mstakimine ulatrr. 216[216]
Kendilerine Nimet Verdiklerinin Yoluna, Dallette Olanlarn Ve Kzdklarnn

Yoluna Deil." (Fatiha, 6)
Bu yette, umm ve zel nimet aklanmas, gazap ve dalletin mnlar; bu

zelliklerin erbabnn mertebeleri bulunmaktadr. ncelikle, bu yetin zahirnin
artrd mnlarla balayacaz. Bunun ardndan, adetimiz zere, -Allah'n
izniyle- yetin zahirinden btna ve onun tesine geeceiz.
ilinmelidir ki: "Kendilerine nimet verdiklerinin yolu", gnlleri acziyete drmek
babndan, zikredilen srt - mstakimi tarif etmektedir. "Srat" kelimesini, dilbilgisi
gereince yeterli lde aklamtk, bu aklamalar burada tekrar etmemize
gerek yoktur. "Onlar ki/Ellezne" ifdesi hakknda Allah'n takdir ettii
aklamalar yapacaz.
yle deriz: Cmle, nekredir. Marife bir cmle, nekre bir cmleyle ancak "Ellezi"
ve bunun gibi ism-i mevsuller vastasyla tav sif edilebilir. "Ellezi" kelimesinin asl,
"Elleziyyu"dur; sk kullanm ve tedavl dolaysyla kelimenin "Yadsnn eddesi hazf
edilmi, sonra aama aama dier "Ya" da hazf edilmi, "Ellezi" hline gelmitir.
Sonra kesre hazf olmu, "Ellez" olmutur. Bazlar ise, "Za" harfini de hazfetmi,
geriye sadece fiilin kendisi olan eddeli "Lam" harfi kalmtr. Dier "Lam" ise,
marifelik bildiren "Lam"dr. Mesela, "Zeyd ellezi kame/Zeyd ki, o kalkt" veya "el-
Kim" denildiinde, anlam ayndr. Buna gre "el-Kim" kelimesindeki "Lam",
"Ellezi" ism-i mevsulunn yerini almaktadr.
"Ellezne" kelimesindeki "Ya" ve "Nun" harfleri, oul taks deillerdir, aksine
bunlar, delleti arttrmak iindir. yle ki, "oul" veya "tekil" bylece nitelenen
eyde eit olduu sabittir. Ayrca, "Ellezne" kelimesindeki "Ya" ve "Nun" harfleri,
oulluk ifde etmi olsalard, bu gibi durumlarda adet olduu zere, bu
kelimede hazf edilmi olan asl "Ya" harfi oul yaplrken iade edilirdi; ayrca
kelime, mebni deil, murab olurdu. Kukusuz ki "Ellezne" kelimesi, mebndir. u
halde bu da, bizim ifde ettiimiz grn doru olduuna dellet eder.
Bu yetin ksmlar ise, manev-Rabban suallere verilmi cevaplar gibidir.
Adeta, kul "Bizi srt'a ulatr" dediinde, rubbiyet lisan yle der:
-"Hangi srt'/yol istiyorsun? nk sratlar pek oktur ve hepsi de bana aittir.
Bunun zerine ubudiyet lisan yle der:
-"Bunlarn iinden "mstakim" olan srat istiyorum."
Rubbiyet lisan ise, yle cevap verir:
-Btn yollar/sratlar mstakimdir. nk ben, btn yollarn gayesiyim. Btn
yollarda yryen kimseler, nihayette bana ulaacaklardr. O halde, sen
talebinde bunlardan hangisini istiyorsun?"
Bunun zerine ubudiyet lisan yle der:
-Btn bunlarn arasndan kendilerine nimet verdiklerinin yolunu istiyorum."
Rubbiyet lisan, yle der:
-Ben, kime nimet vermedim ki? Varlkta, benim rahmetimin kuatmad ve
nimetimin kapsamad bir ey var mdr?"
Ubudiyet lisan yle karlk verir:
-Bildim ki, senin rahmetin kuatc ve tamdr; nimetin, her eye ulamakta ve her
eyi mildir. Fakat ben, sadece ve sadece zahir ve btn nimetlerini verdiin
kimselerin yolunu talep ediyorum; onlara verdiin nimet, gazb ve gazabn
skntsndan, dallet ve onun aibesinden temizdir. nk, nimet hidyet ni-
metleriyle evrelenmi olarak bana gnderilmedii srece, gaz-bm
belalarndan salim olmak, beni tatmin etmez. Bu nimet, l-lerdeki aknlk
skntsndan ve de kuku, phe ve ifsat vartalarndan halis olmaldr. Yoksa, ayn
anda btnm skuna engel kukularn hcumlaryla ve zan ve phelerin
talamalaryla yaral iken, zahirimin nimetlendirilmesinde ne fayda vardr ki?"
u ha]de, akm kimsenin yarndan umduu eyleri brak ki, bu durumda Hz.
Peygamberin Rabbinden haber verdii ey tahakkuk eder. Hz. Peygamber,
Allah tellanm yle buyurduunu bildirmitir: "Bunlar kuluma aittir. Kulum, her
istediini elde edecektir."
u halde nasl istenileceini bilirsen, Allah'm ihsanndan umulacak eyleri de
elde edersin! 217[217]
Nimetin Sureti, Ruh ve Srr
Bilinmelidir ki: Nimetin, iaret ettiimiz aslnn bir sureti, bir ruhu ve bir de srr vardr.
Binaenaleyh nimetin asimin sureti, islm ve boyun emek; ruhu imn ve ihsan;
srr ise, tevhit ve kesin imndr.
Buna gre slm'n hkm, dnyann zahirine; mann hkm dnyann ve zahir
yaratln btnna taalluk eder. hsan ise, "Berzah" mertebesi ve o aleme ait
yaratlla ilgilidir. Nitekim Cebrail'in, "hsan nedir?" diye sorduunda Hz.
Peygamber'in verdii "Allah' grr gibi ibdet etmendir" cevabnda buna iaret
edilmitir. te bu, berzah alemine ait "mahede" ve "istihdar"dr.
Tevhidin ve yaknn srr ise, hirete mahsustur.
Bu veciz ve deerli kelimelere sdrdm srlara dikkat edersen, bunlarda pek
ok ey bulunduunu renirsin!
Allah, mriddir.
Ayrca Hak, kendisinden bu yette istenilen nimeti verdiimselere u yetiyle
dikkat ekmitir: "Allah'a ve resulne itaat eden kimse, Allah'n kendilerine nimet
verdii nebiler, sd-dklar, ehidler ve salihler ile beraberdir." (Nisa, 69).
Bunun ardndan ise, yle buyurur: "Bu Allah'n fazldr. Allah alim olarak kafidir."
u halde bu drt mertebe, altnda bulunan sairlerin mertebelerinin tr ve cinsleri
gibidir. "Salah" ise, sonuncu trdr.
Sonra: Hak, burada zetle ifde ettii eyleri, baka bir yerde genie
aklamtr. Burada, peygamberini dostu Halil brahim'den balayarak isimlerini
sayd bu taifenin kmillerine uymaya tevik amacyla Hz. brahim'i zikrettikten
sonra yle buyurmutur: "Ona shak' ve Yakub'u verdik. Her birisine hidyet
ettik. Daha nce de Nuh'a hidyet etmitik. Onun zrri-yetinden ise, Davud,
Sleyman, Yusuf, Musa ve Harun'a hidyet ettik, ite, ihsan sahiplerini bu ekilde
dllendiririz." (Enam, 84) Baka bir yette ise yle buyurmaktadr: "Zekeriya,
Yahya, sa ve lyas. Hepsi de salihlerden idiler." (Enam, 85) Sonra yle
buyurmutur: "smail, Elyesaa, Yunus, Lut: Bunlarn hepsini de alemlerden stn
kldk." (Enam, 86).
Sonra da bunlar birletirici ve kuatc bir ksm zikrederek yle buyurmutur:
"Onlarn atalarndan, zrriyetlerinden-ve kardelerinden setiimiz kimseler
vardr ve onlan sirt - mstakime hidyet ettik." ((Enam, 87) Ardndan da yle
buyurmutur: "te bu, Allah'n hidyetidir. Kullarndan dilediini onunla hidyete
ulatrr. ayet irk koarlarsa, iledikleri amelleri silinir." (Enam, 88) Sonra yle
buyurmutur: "Onlar, kendilerine kitap, hkm ve nbvvet verdiimiz
kimselerdir." (Enam, 89) Sonra, yle buyurmutur: "te onlar, Allah'n hidyet
ettii kimselerdir. Onlarn rehberliine uy.!" (Enam, 90)
Hak, sz konusu nebileri burada yete taksim etmi, birinci taifeyi "ihsan",
ikincisini "salah", ncsn de hepsinin mterek olduu genel zellikle
nitelemitir. Bunun yegane sebebi, nbvvette ortak olmakla birlikte bu
peygamberlerin eit li tabakalarda bulunduklarna iarettir. Bunun ardndan
Hak, drdnc tabakay, bu ve teki tabakalarn hkmlerinin bir bileimi
yapmtr.
Artk, sen de hlini derleyip, daha nce dikkatini ektiimiz hususlar
hatrlamalsn! "te onlar resullerdir, bir ksmn bir ksmna stn kldk" (Bakara,
253) yetini aklnda tut . Bununla birlikte resuller, herhangi bir ayrmn
bulunmad rislette mterektirler. Allah teala yle buyurmaktadr: "Resullerin-
den hibirisini ayrt etmeyiz." (Bakara, 285)
Yukarda zikredilen drt mertebeye dikkat et ki, bunlar, nbvvet, sddkhk,
ehdet ve salahtr. Bu durumda, Allah'n izni ile, Kur'an'm iaret ve srlarnn pek
ounu renirsin. Binaenaleyh bu yetler, yetle kast edilen anlam asndan
"Bizi si-rt - mstakime ulatr, kendilerine nimet verdiklerinin yoluna" (Fatiha, 7)
yetini aklamaktadrlar.
"Kendilerine gazb edilenler", eriatn bildirdiine gre Yahudiler, "dallettekiler"
ise, Hristiyanlardr. Hz. Peygamber, Kur'an'daki muhtemel herhangi bir ifdeyi
belirlediinde, bu durumda hibir ekilde baka bir yoruma gidilemez, bunu
bylece bilmek gerekir.
Allah, bu yetin zahiriyle ilgili olarak Nahiv meseleleri ve Kur'an'daki dn
srlarndan bir ksmn aklamay nasip etmitir. Bunun yanmda, anszn gelip,
gizlenmesi ve engellenmesi mmkn olmayan yetin ierdii baz nemli srlar
zikretmeyi de nasip etmitir. imdi ise, yet hakknda "btm" diliyle aklamalara
balayacaz; geri, "srat" hakknda daha nce yaptmz aklamalarla
yetineceiz. yle deriz:
Bilinmelidir ki: Haktan kullarna ulaan nimetler, iki trldr: zat ve esma nimetler.
Zt nimetler, eyann Haktan, hakikatleri asndan talep ettikleri eylerdir. Eya,
bunlar gayb mertebesindeki kll istidatlarnn lisanlanyla talep ederler ki,
bunlar, ztlarn lisanlardr. Bu taleplere hemen icabet edilir, bunlarn
geciktirilmesi ve rtlmesi sz konusu deildir. Aksine, istenilen eydeki talep gibi,
bu da zat bir icabettir.
Bu nimetler, asl asndan, tek nimettir; bunlarn oalmas, her hakikat in
mertebesinde ve ona gre nitelik kazanmas ve eitlenmesi asndandr.
Esma nimetler ise, eitli ksmlara ayrlr: Bunlarn bir ksm, nimet meydana
getiren nimetlerdir. Bu ksma rnek olarak, bedene ait uzuvlar, melekeleri ve
aralar verebiliriz; manev ve mahsus zellik ve hller de bu ksma girerler. Btn
bunlar, cz varlk istidatlarnn suretleridir. u halde insann muhta ve kemle
erme ihtiyacnda olmasna nispetle, bunlarn her birisi ve bu kemli salamaya
neden olan sebepler, nimet veya nimet lerdir. Bunlarn hepsi, Hakkn ztma
mahsus inayeti ve gayb mertebesindeki kl istidat ile, kmiller hakknda onlarm
"keml" ile tahakkuk etmelerini; dierlerine nispetle ise, kendilerine layk ve ehil
olduklar kemli meydana getirirler.
Bahsettiim bu emir ve makamla ilgili olarak bunu pekitiren ey, Haktan el-Hd
ismi asndan ulaan "tevfik" nimetidir. Bu nimet iki ksmdr: Birincisi, ilme
mahsustur; insann btn, ruhu ve ruhan amelleri buna aittir. kinci ksm ise,
amelle ilgilidir; insann zahiri ve zahirinin ]evzm da buna aittir.
Buna gre ilme ve btm ibdete mahsus tevfik nimeti, kutsi mahedeleri,
mukaddes ve ulv hlleri, ruhan lezzetleri, Hakkn ihsanndan kaynaklanan
mlahazalar, imna ait nurlar, rabbani riyasetleri, insan aciz brakan
kukulardan ve saptrc phelerden kurtulmann ve salim olmann lezzetini
meydana getirir.
nk kukular, doru yolu arayan kimseyi yanlttnda, eitli grler,
hevesler, deiik ve farkl inanlar onu ektiinde, o kimse, en iddetli ruhani
azaba maruz kalr, eytandan kaynaklanan hayal arzu ve kuruntularn
egemenlii altmda yok olur gider. Bu farkl inanlar, kararllk ve ciddiyet iinde
Hakka ynelmi kimselerin azimlerini paralar, tefekkr sahiplerinin ve
tereddde denlerin kalplerini kukulara drr.
u halde, byle bir kimse iin ve ona nispetle kesin ilme dayanan bir "nur"dan
daha byk hi bir nimet olamaz; bu nr, o kimseye iin gereini gsterir, bu
ktln iine dmekten onu kurtarr. te bu, hibir afiyetin benzeyeni ey
ecei ruhan bir afiyett ir. nk, zellikle hastaln akabinde geleni olmak
zere, cisman afiyette insan hakkm takdir edemeyecei bir tat bulur.
Peki, ruhan afiyetin deeri hi takdir edilebilir mi?
Ruhan afiyet, cisman afiyete nispetle daha stn, daha sabit, daha srekli ve
asl ve hakik itidale daha yakn ve daha gldr; gayb ve ehdet aleminde
saadete, ancak ruhan afiyet ile ulalr.
Amele ve insann zahirine ait nimetlerin dier ksm ise, cennet mertebelerini,
cisman lezzetleri, nefsn-tabi fayda ve rahat lar dnyada kark, hirette ise
saf olarak meydana getir. Nitekim Hak teala, u yetiyle buna iaret etmitir: "De
ki: Kullar iin kard zinet ve nzklar yasaklayan kimdir? De ki: Onlar dnya
haytnda imn sahiplerine aittir. Ahirette ise halis olarak onlara aittir." (Araf, 32)
Yani bu nimetler, dnya haytnda elemler, skntlar ve hastalklarla karm
olarak imn sahiplerine aittirler; hirette ise phelerden arnm, temiz ve saf
olarak onlara ait olacaklardr.
Bunun iin Hak, kullarm irat etmi ve onlara, kendilerini s-rt - mstakime
ulatrmasn Hak'tan talep etmelerini bildirmitir. Srt - mstakim, gazb
skntsndan ve dallet mihnetinden arnm nimetin verildii kimselerin yoludur.
u halde bu kimselerin makamlarnn lisan yle der: "Ey Rabbmz! Senin mil
ve umm olan ilk rahmnlm bizlerin yaratln gerektirmitir. lk rahmliin ise,
bu vcd zellikleri bize tahsis etmitir. -Onlar, bununla Besmele'de bulunan "er-
Rahmn ve er-Rahm" isimlerini kast etmektedirler.- Bu zellikler, bizim her
birimize mahsustur; bunlarn hepsi, senin Ztna mahsus nimetin ve ihsanndan
kaynaklanan rahmetinden gelir."
"kinci rahmnhn ise -ki bu rahmeti, kereminden dolay kendine vcib
klmsmdr-, el-Hd isminin hkmnn umumlii cihetinden biz mminler
topluluunu kuatmtr. Nitekim buna yle iaret etmektesin: "Rabbmz, kendi
nefsi zerine rahmeti yazmtr." (Enam, 54)
Eer, imn, emrine boyun emek, hkmne teslim olmak, tevhidini ikrar etmek
nimetiyle bizleri kuat rsan, her birimiz seni zikretmek, sana vgde bulunmak,
seni tazim etmek, sana tevekkl etmek ve senin rabhm kabul ettikten sonra
sadece sana ibdet etmeye yneliriz; ayrca, acizlik zelliini ve varlk nok-
sanln izhr etmek suretiyle senden yardm talep ederiz."
"Sonra, ikinci rahmliini el-Hd isminin zel bir hkmyle bize tahsis ettin; bu,
hidyet ve slk tarzlarnn en erefli olanlarn, en doru, mutedil ve salim yol
zere talep etmeyi gerektirmektedir. Biz de, sevdiin kmil kullarna bah ettiin
nimetlerle nasiplenmeyi ve onlar elde etmeyi istilzam ettii iin bunu senden
talep ettik. Bu nimeti, kendileriyle birlikte yollarn en dzgn ve dorusu, en
yakn ve salim olan zerinde yrdnde kmil kullarna bah etmitin.
Bylece onlar, yrrken kullandklar asalarn, sende fn olmalar hasebiyle
atmlar, seni bilip, mahede ettikten sonra ihsannn bolluunu, nimet lerinin en
ereflisini, karm kusurundan ve tkenme telandan halis saf ikramlarn elde
etmilerdir. Karm/meze kusuru ve tkenme tela, fesat ehline verilmi
nimetlerin zelliidir. Onlar, zahir olarak kendilerine gazap edilenler, btn olarak
ise doru yoldan sapanlardr."
"Ey Rabbimiz! Bizim duamz kabul eyle, resullerine vaat et tiin eyleri bizlere de
bah eyle! Kyamet gnnde bizleri mahzun eyleme! Kukusuz ki sen, vaadinden
caymazsm." 218[218]
Hidyet Hakknda Had ve Matla' Diliyle Tamamlayc Aklama
Bilinmelidir ki: Temyiz/ayrm ilme, tevhit/birletirme ise vcda aittir. Bu demek

deildir ki, ilim, temeyyz etmemi olduu halde malma/bilinen ey temyiz
zellii kazandrr; bilakis bunun anlam, malmun idrklerden gizli olan
temeyyzn ortaya kartr demektir. nk ilim nurdur, nurun zellii ise,
"kef/ortaya kartmak"tr.
Binaenaleyh nr, gerekte sabit olan ayrlklar ortaya kartr. Varln/vcd
tevhidi, burada, ezelde "Muvahhad/Hak"m ilminde temeyyz eden hakikatlerin
zerine yaylmasndan ibarettir; bylece Vcd, o hakikatlerin okluunu
birletirir: nk vcd, hepsinin arasndaki mterek ldr ve bundan dolay
da bu hakikatlerden her birisine, kendi basit ve bir olan ztyla mnasiptir.
Bu anlalnca, bilinmelidir ki: Hidyet, ilmin hkmlerinden birisidir. nk
hidyetin zellii, sadece dzgn eriden, doruyu yanltan, zararly
faydaldan, bir menfaat temini veya zarar ortadan kaldrmak iin istenilen iki
eyden veya iki vesileden ncelikli ve acil olan ayrt etmekten ibarettir. Bu
vesilelerden birisi, belirlenmi gayeler ve talep esnasnda talep sahibinde ortaya
km veya kendisin grmedii ve karm olduu amalara nispetle tercih
edilir.
Hidyete mensup iaret edilen bu belirleme, daha nce de akland zere,
bir eit temyizdir. u halde "Sirt - msta-km'e bizi ulatr" ifadesiyle birlikte
zikredilen nimet ve bunun ardndan "Kendilerine nimet verdiklerinin yoluna"
ifdesine tabi olan tarif, itidal ve isabet nimeti ve bunlarn neticesidir.
Nitekim daha nce bunu aklamtk ve Allah nasip ederse daha sonra bu
aklamalarmz tamamlayacaz.
sabet, ilmin rn olduu gibi, farkl tarzlarna gre hata da cehaletin rndr;
u halde burada asl olan ilimdir. Fakat, herhangi bir eye izafe kaydndan
mutlak ve mcerret hviyeti asmdan ilim hakknda hibir hkm verilemez.
lmin, genel anlamda izafesi ynnden ise, bir takm hkmler ilme eklenir. Bu
hkmler, iki hkmde snrldr.
Bunlardan birisi, ilmin Hakka izafesi ynnden kendisi iin sabit olan hkmlerdir.
Hakka izafe edilmesi asndan ilmin, kdem, ihata vb. gibi eitli vasflar vardr.
kincisi ise, ilmin mmkn varlklara izafesi ynnden kendisi iin sabit olan
hkmlerdir.
Buna gre Hakkn ilmi cihetinden mmknlere mahsus kl-l nimet, Hakkn
kulunun lehine olan eyleri mutlak anlamda tercih etmesidir. Hak, kulun
kendisiyle bezendii btn hllerde veya yerletii veya urad btn
makamlarda veya nefsinin kendisiyle zuhur ettii her ne'et veya bu ne'etin
taayyn ettii her mertebe/mevtin, onunla snrlanmas asndan kendisini
kuatan ve dairesi iine girmi olduu her zaman ve meknda yerleen bir varlk
olmas hasebiyle yerletii her meknda kulu iin en hayrl olan semitir.
Btn bunlarn ilki ve balangc, ilh irdenin mevcudun Hakkn ilminde ezelde
sabit olan semiliini/tahsis" izhrna taalluk etmesinden kaynaklanmaktadr.
Bunun ardndan ise, ilh kudret hkmnn, kendisini vcd tabakalarda ibraz
etmek iin ona bitimesi, ilh ve kevn mertebelerde onu yrt -mesidir. Onun,
urad her alem ve mertebede bir sureti vardr. Bu suret, bu alem ve mertebe
asndan kendisine mnasiptir. Ayrca, uram olduu bu alem ve
mertebelere gre kendisine
zg bir hli, bunlardan ald ve nimetler arasnda saylan bir emaneti vardr.
Mevcudun zt ve esna nimetlerden olan pay ise, onlarn istidatlarna gre
deiir. Ayrca bu pay, kendisinin gzel yaratl, tesviye, tadilden olan pay ve
de suretinin ekillendirilmesi esnasnda hi bir sebebe bal olmayan zt
muhabbet dolaysyla kendisine gsterilen ihtimama gre deiir.
u halde, Hakkn tesviye ve tadilini dorudan yapp, iki mukaddes elini onun iin
bir araya getirdii, sonra da nefesi ile ona kendi ruhundan fledii -ki bu fleme,
onun btn isimleri bilmesini, btn meleklerin kendisine secde etmesini ve
kainatta kendisi adna niyabet mertebesine onu yerletirmesini gerektirmitir-
kimse ile, sadece bir eli veya diledii bir ey vastas ile yaratt kimse arasnda
ne kadar da fark vardr!
Hakkn bir eliyle veya herhangi bir vast ayla yaratt varlk, kendisine naib olarak
seilen varln kabul ettii tesviye ve tadil/dzgn yaratma hkmlerini kabul
etmemitir. Bu varla ruh fleyen melek, Hakkn izniyle fler. Nitekim bu konu
eriatta Peygamber efendimiz tarafndan ylece belirtilmitir: "Herhangi
birinizin yaratl annesinin karnnda krk gn 'nutfe' olarak gerekleir. Sonra krk
gn 'alaka', sonra krk gn 'mudga' olarak bulunur. Sonra ona melek gnderilir
ve kendisine ruh flemesi emr edilir. Melek, ona ruh fler ve der ki: 'Ya Rabbi! Bu
erkek mi olacak, dii mi? aki mi olacak, sa-id mi? Rzk ne kadardr? Eceli ne
kadardr? Ameli nedir?' Bunun zerine Hak yazdrr, melek de yazar."
Bu durumdaki varlk ile u yette belirtilen varlk arasnda ne kadar da fark vardr!
"Onu tesviye ettiimde ve kendisine ruhumdan flediimde ona secdeye
kapannz." (Hicr, 29) Bunlarn arasnda ne byk fark vardr!
Burada Hak, herhangi bir ihtimali ortadan kaldran tekil birinci ahs zamiriyle ruh
fleme iini bizzat kendisine izafe etmitir. Bu nedenle, kendisine secde etmeyi
kabul etmeyen kibirli cezalandrlm, Hak onu lanetlemi ve hsrana uratmtr.
Ona yle demitir: "ki elim ile yarattma seni secde etmekten ne men
etmitir?" (Sad, 75).
Hz. Peygamber, pek ok ifadesiyle bu durumu tekit etmitir. Bunlardan birisi
udur: "Allah Adem'i kendi sureti zerine yaratmtr." Baka bir rivayette ise,
"Allah Adem'i Rahmn'm sureti zerine yaratmtr" buyurmaktadr. Zayf akl
sahiplerinin ve eriatn ve hakikatin srlarn bilmeyen kimselerin meyledecei
ihtimalleri ortadan kaldran sahih bir hadiste ise Hz. Peygamber, bir sava
esnasnda sahabelerine yle tavsiyede bulunmutur: "Kurban keserken, kesim
iini gzelce yapn. Birisini ldrdnzde, gzelce ldrnz. nsann yzne
vurmaktan saknnz, nk Allah, Adem'i kendi sureti zerine yaratmtr." 219[219]
Bir ve ki El le Yaratma
Hz. Peygamber, bu anlamdaki bir hadisinde yle buyurmutur: "Allah hilafeti

iin birisini yarataca zaman, iki eli ile alnn mesheder." Bylece Hz.
Peygamber, Hakkn ona kar olan zel ilgisine ve onun zelliine dikkat
ekmitir. Baka bir sahih hadiste ise yle buyurmutur: "Hakkn dorudan ya-
ratt eyler drttr:" Ardndan, bunlar aklayarak yle buyurmutur: "Allah,
Cennet-i Adn'i kendi eliyle yaratmtr; Tevrat' kendi eliyle yazm, Tuba aacn
kendi eliyle dikmitir. Allah, Adem'i ise iki eli ile yaratmtr." Baka bir hadiste ise,
"nsan yaratlan en acaib varlktr" buyurmutur. 220[220]
nsan tidal Noktasndan Nasl Sapmtr?
nsan, ilh irdenin onu ilh ilimde sabit olmas nispeti itibaryla deil,
zhirlik nispeti asndan ilim mertebesinden kartp, ilh kudrete teslim
edinceye; bunun ardndan, Akl- Evvel'den ibaret olan Kalem-i al makamnda;
sonra Nefs-Lev-h makamda; sonra cisimlerde hkmnn zuhuru itibaryla Ta-
biat mertebesinde; sonra cihetleri belirleyen Ar'da; sonra Rahim isminin istiva
ettii kerim "Krsf'de; sonra yedi semada; sonra unsurlarda; sonra
mvelledatta/cemadat -nebatat -hayva-nat tayin edip, "cem" suretinin
zelliiyle istikrara kavuuncaya kadar btn yaratl/istd' mertebelerinde
bulunmaya/mbair devam eder. nsann "cem" suretinin zelliiyle istikrara
kavumas, btn yaratl mertebelerinin hkmlerinin hakkn ifa ettikten sonra
gerekleir. Bu mbaeret, ilm icap ile zat muhabbete tabi inayet ve meiyete
tabidir.
Bylelikle, insana ya tam oiarak ihtimam gsterilir veya fazla bir deer verilmez.
Nitekim Hz. Peygamber, her iki duruma da dikkat ekmitir: Hz. Peygamber, Sa'd
b. Muaz"m cenazesinde yle demitir: "Rahmn'm Ar' Saad b. Muaz'm
lmyle tit remitir." Baka bir hadisinde ise, lmn iyi insanlar, ardndan onlara
benzeyenleri ortadan kaldrdn belirtikten sonra, bir gurup hakknda yle
demitir: "Ta ki, hurma veya ekin posas gibi bir topluluk geride kalr. Allah, onlara
deer vermez."
lmnden dolay Rahmn'm Ar'mn titredii kimse nerede, Allah'n
kendilerine hi bir deer vermedii kimseler nerede!
u halde, iin sonucunda durum naslsa, balangta da yledir, hatta sonu,
balangcn ayndr.
Tekrar, konumuza dnp, aklama sadedinde olduumuz meseleyi
tamamlamak iin yle deriz:
nsan, urad btn alem ve hazretlerde/mertebe bekler. Bu alemin ve
mertebenin mensuplar, ona ihtimam gsterir, kendisine hizmet ve yardmda
bulunmaya, ncelikle kendisini iyi karlamaya, ikinci olarak da onun adn
yaymaya/mayaa byk zen gsterirler. Bu durum, bu alem mensuplarnn
insanda idrk ettikleri inayet almetine ve hususiyet izine gredir.
nsan, uram olduu btn ulv alemler dolaysyla, bir engele veya manev
sapmaya maruz kalr. Bunun nedeni, bu mertebeler sayesinde hkmnn
kendisine ulat ruhlarn ve feleklerin baz kuvvetlerinin dier zelliklerine
basknldr. Bylece insan, itidal hkmnn gerektirdii durumdan sapar veya
uzaklar. Bu itidal, cem zelliinde, vasat ve rabbani itidaldir ve Hakkn naibi
olarak seilmi kimsenin zelliidir. nsan, bu ekilde dier mertebeleri geer.
nsan zellikle maden mertebesinden nebatlar mertebesine girmesi olmak
zere, mvelledat/cemadat -nebatat -hayvanat alemine girdiinde, ayet
inayet kendisine elik etmezse, Hak iyi yardm, gzetmesi ve riyet ve
korumasyla onunla beraber olmazsa, onun hakknda korkulur; bu durumda o,
pek ok afetle kar karyadr, nk insan, nebat alemine girdiinden sonra
korunmaz ve kendisine zen gsterilmez ise, her eyi iermesinden kaynaklanan
bir takm mnsebetler sayesinde kt bitkilere ekilir; bu bitkileri, hayvan bile
yemez veya ebeveynden herhangi birisinin o bitkiyi yemesi mmkn olmaz. Bu
kt bitki fasit olur ve ondan unsurlar alemine kar. Baka bir sefer girmesine
yardm edilip, izin verilinceye kadar unsurlar aleminde akn ve aciz bir halde
kalr.
Sonra, yenilebilir ve besleyici bir bitkiye girdikten ve onunla birletikten sonra,
ona unsurlardan iddetli bir souk veya ar bir scak veya fazlaca rutubet veya
fazla slaklk gibi herhangi bir afet arz olabilir. Bylece bu afet, onu telef eder ve
tekrar bir girie balamak iin kar. te bylece, Allah'n takdir edip, diledii
kadar defalarca srebilir.
Sonra insan, Hakkn koruma ve riyetiyle veya muhtalnn gerektirdii baka
bir nimet ile zikrettiimiz eylerde selmet elde ettii oranda, herhangi bir
bitkinin suretinde kemle erebiir. Fakat, bir hayvan onu yer ve anne baba o
hayvan her- . hangi bir engel dolaysyla yeme imkan bulamaz; veya bir en-
ge], bu bitkiyi alp yemeye engel olabilir. Bunun nedeni ise, bu bitkinin Allah'n
ilminde o kiinin anne babas olmas takdir edilen kimselerin rzk olmamasdr.
Btn bu zikrettiklerimiz bir araya gelir de, ilh ilimde o kiinin anne babas
olmalar takdir edilen kimseler o bitkiyi yerer ve bu bitki nce mide suyuna,
sonra kana, sonra meniye dn-se bile, bazen meniden olumasn
gerektirecek tarzn dnda ortaya kabilir; u halde o, anne ve babaya
ulatktan sonra da, koruma, gzetme gibi ilh nimetlere muhtatr.
nsan, rahimde taayyn ettiinde ise, bulunduu mertebeleri gemi, rahimde
yerlemi, -Cumhur'un eriat ynnden bildi-1 tarza ve hem de zahir hikmete
gre- orada takdir edilmi olur. "U kez de o, baka bir orumaya, yardma ve
gzetmeye ihtiya "uyar ki, bu sayede iyi beslenip rahimden ayrlmas, uygun
ve mnasip bir vakitte gerekleebilir. nk, meninin rahme dmesi ve de
ocuun anneden ayrlmas esnasnda zaman ve mekn hkmnn zahir ve
btm olarak insann meydana geliinde byk bir katks vardr.
Bu balamda, meninin rahme dmesiyle ilgili zaman ve mekn hkmleri,
insann btm hllerinin pek ouna ahitlik eder; doum haliyle ilgili zaman ve
mekan hkmleri ise, insann zahir hllerinin byk ounluuna ahittir. Hakkn
kat ma ve insann ulamak isteyip, kendisiyle kemle ermek istedii eye dair
sle balangcnn srr, zahir ve btn birletiren emre iarettir.
in z udur: Zikrettiimiz btn bu mertebelerde insan, takdir edilen yaratl
asndan, zetle deindiimiz ve akllarn kendi balarna idrk
edemeyecekleri bir takm afetlerle kar-1 karyadr. nsann takdir edilmi
yaratlna, Hz. Peygamber "Allah, ruhlar cesetlerden* binlerce sene nce
yaratmtr" ve
Allah, Adem'in srtn svazlam, bylece onun zrriyetini de tohumlar gibi izhr
etmitir" hdisleriyle iaret ettii gibi, biz de, "Eyann suretlerinin, ilh Kalem'in
yazmasyla Levh-i mahfuzdaki taayynleri, onlarn ruhan ve cismani taayynle-
rinden ncedir" ifdemizle bu yaratla iaret etmitik.
u halde, Hakkn gaybmdan haric/ayn varlk alanna sudur ediinden itibaren
seyri ahadiyet zelliinde olan ve hakkat ve rhnyeti ynnden herhangi bir
alemde veya bir mertebede/hazret engellenmeyip, zerinden perde
kaldrldnda geei btn mertebeleri hatrlayan kimse ile perdelerinin
kesifle-rnesine ve oalmasna, bunun yan sra sknt ve afetler iinde
dolamasna neden olan sz konusu mertebelere girii ve k engellenen ve
tekrarlanan kimseyle karlatrlabilir mi? nceki kiinin kat ettii mertebeleri
hatrlamas balamnda, "Elest" nskn hatrlayp hatrlamad kendisine
sorulduunda,
Sanki o, imdi de kdamdadr" diye cevap verir, bazlar ise bundan daha fazla
eyler syleyebilir.
Allah, ikinci ahsn durumuna dmekten bizleri korsun!
yle deriz ki: nsann doumundan, hatta rahimde yerletii andan Rabbinin
bilgisiyle ve mhedesiyle tahakkuk edip, rt ve ibdet vesilelerini tam olarak
elde edinceye kadar; hatta ilh mjdeyle son nefesini/hsn-i hatime verinceye
veya baz kullara nispetle de Allah'n diledii herhangi bir vakte kadar maruz
kald sknt ve elemler, akll kimselere hi bir zarar veremez. Bu sknt ve
elemler, baz kullar iin ise Cennete girinceye kadar devam eder.
Nitekim yle bir ifde rivayet edilmitir. "Srat kprsn geinceye kadar emin
olma.!"
Btn hallerde, makamlarda, zamanlarda, mekanlarda, ura-nan/istda'
alemlerde ya da Allah'n insann topraktan, balktan, meniden, sonra kandan,
sonra et parasndan sonra kemik ve etten yaratl sresince zikretmi olduu
istikrar aamalarnda Allah'n insan zerinde pek ok nimeti vardr; sz konusu
mertebeler, dnyev yaratla, sonra berzah alemine, sonra har, sonra cennet
yaratlna kadar varr. Nitekim, bu nimetlerin zamanl olanlarn aklamtk.
Buna gre, zamanl nimetler, insann brnd/telebbs her hal ve yaratln
levazm olan eylerdir. nsan, sonra bu hal ve yaratltan/ne'et urad
alemlerde, mertebelerde ve aamalarda soyutlanr.
Zamanl olmayan srekli nimetler arasnda unlar zikredebiliriz: Koruma nimeti,
inayet nimeti, riyet nimeti, zat amelleri kabul nimeti; zt mahedenin gerei
olan sahh marifet nimeti; honutluk ve kabul nimeti; deitirme, telafi ve ina
nimeti; tecellyle hallenmek nimeti; her anda halk- cedidi/yeniden yaratma
gstermek nimeti; btn bunlarda ve baka eylere gzelce elik etme nimeti;
insann ztnda, zelliklerinde ve levazmnda ve de ehli klnd keml
mertebesine ulamak iin muhta olduu eyde yardm nimeti; teyfik ve
hidyet nimeti -ki bunlar, dosta yakn, dmann haliyle eliir-; afiyet nimeti ve
btn ilerde uygun sebepleri hazrlama nimeti.
En ulv ve en erefli nimet, ardnda hi bir perdenin bulunmad Hakkn ztn
mahede etmek nimetidir; bu mahedeyle birlikte Hakka dair tam marifet ve
en yetkin tarzda bir "huzur" bulunmaldr ki, bununla Hak dnyada, hirette ve
berzahta kmil kullarndan raz olduu gibi, onlar da Haktan raz olmulardr.
Buna gre, "Nimet verdiklerinin yoluna" yetinin belirttiimiz hususu anlayan
kimseye gre anlam, iaret ettiimiz husustur.
lh nimetlere mazhr olan ilk varlk, Kalem-i a'la'dr. Ka-lem-i al, tedvin ve
tasvir aleminin ilkidir. Geri "muheyye-mn", mertebe asndan daha
stndrler, fakat onlarn kendileri hakknda herhangi bir uurlar olmad bir
yana, nimet ve lezzete dair uurlar yoktur.
Varlklarn bu nimete son mazhr olan, sa b. Meryem'dir. nk Hz. sa,
kendisinden sonra kyamete kadar "halife tu lah" gelmeyecek kimsedir. Hz.
sa'nn ve kendisi ile olan mminlerin yeryznden gmesinden sonra ne bir
veli, ne de bir kmil mmin yeryznde kalmaz. Nitekim, Hz. Peygamber unu
haber vermitir: "Kyamet yeryznde 'Allah, Allah' diyen bir mmin bulunduka
kopmaz. Kyamet, ancak kt insanlar zerine kopar."
Burada akladmz meseleyi anlayan kimsenin ''Nimet verdiklerinin yoluna"
yetini okurken, Kalem-i al, Hz. sa ve bunlarn arasnda bulunup, saydmz ve
zetle iaret ve ima ettiimiz ilh nimetlere nail olan kimseleri aklna getirmesi
gerekir. Bu durumda o, ilh nimetlerden hibirisini karmaz. nk ilh
nimetlerin mensuplar, zikredilen ksmlarda ve bunlarn arasnda bulunan
kimselerle snrldr. Bu kii, zellikle de, peygamberinin diliyle Allah'n "te bunlar
kulum iindir, kuluma diledii verilecektir" ifdesini aklnda tutup, tam imnyla
Rabbm tasdik ederse bu durumda Hak, ona zel keremiyle ve daha nce de
belirtildii gibi kulun kendisine dair inancna gre muamele eder; kul, Rabbnn
kendisinden verdii haberde, duaya icabet edeceine dair vaadinde, kulunun
kendisine dair zann zerinde olduu hususunda Rabbm tasdik eder.
Binaenaleyh Hak, sz ve vaadi doru olan, cmert ve ihsan sahibidir. 221[221]
Gazabn Mertebeleri
Bilinmelidir ki: Nimet ve azap, rz ve gazabn neticesidir; bunlardan her birisinin

mertebesi vardr. Daha nce de, belirttiimiz gibi, btn sfat lar da bu
ekildedir.
Gazabn ilk derecesi, mahrumiyeti ve ilm yardmn kesilmesini gerektirir; ilm
yardmn kesilmesi, cehaletin, arzunun, nefsin, eytann ve de insana egemen
olan kt huy ve hllerin tasallutuna neden olur. Fakat btn bunlar, Allah
kat nda belirli bir vakit ile snrldrlar, dnyada ise hayt sait olarak sona eren
kimselerin son nefesinden nceki nefesine kadar srer. Nitekim bu durum, eriat
ve tahkik ynnden sabittir; ister bu zikrettiimiz eylerin saltanat btn olsun,
isterse de zahir olsun, durum ayndr.
kinci mertebe ise, zikredilen hkmn burada btn, hirette ise bir mddet
zahir olarak sirayet etmesini gerektirir; ya da bu hkm, cehenneme girme ve
efaat kapsnn alma vaktine kadar uzanr. Sz konusu hkm, efaatilerin
efaatlerinin hkmnn bitip, Erhamu'r-rahmn'in/Merhametlilerin en merha-
metlisi hkmnn zuhur etmesiyle sona erer.
Bu mertebede baka bir hl daha vardr ki, b hal, gazabn zahirinin burada
sadece zahirde sirayet etmesini gerektirir; peygamber ve ehlullah'a skntlarn
gnderilmesinin kayna, bu eit gazaptr. Bu durum, bu yaratln hkmnn
sona ermesiyle nihayete erer. Nitekim Hz. Peygamber, lm yatanda Hz.
Fatma'ya yle demitir: "Artk bugnden sonra babana hibir sknt yoktur." Bu
hkmde rahmet, gizlidir ve ncesinde bu rahmetin zahiri azaptr.
Bu eit azap, temizlenmeye ve ancak -esaslarna dikkat ekilen- bu skntlar
sayesinde ulalabilecei takdir edilmi nimetlere ykselmeye neden olur.
Bunun zerinde ise, ok nemli ve deerli bir sr vardr ki, bu srr zevk yoluyla
bilen kimse tanmyorum; Allah'n izni ile, bu srr belirteceim:
yle ki: Ehlullahtan olan nebiler, velilerin kmilleri ve baz keml zelliklerinde
onlara ortak olan kimseler, dier insanlardan ncelikle dairenin genilii, ruhun
cevherliinin temizlii/safa ve istiap ile -ki istiap, kuatchn bir gereidir- ayrlr-
lar. Nitekim, ahadiyet -i cem mertebesinin srr ve bunun insana tahsis edilmesi
meselesinde buna iaret etmitim; ki insan, iki mertebenin berzah ve aynasdr.
Hakkn mertebesi/hazret, btn isim ve sfat lar kapsar, hat ta o, btn nisbet ve
izafetlerin kaynadr. Gazb da, ana sfat lardan birisidir. Sfat lar arasnda
gerekleen ilk deerli komuluk, gazb ve rahmet arasnda gereklemitir.
Binaenaleyh, btn olarak Hakkn mertebesinin suretiyle zuhur edip, zt o
mertebe iin kmil bir ayna hline gelen kimsede, bu mertebenin ve imkn
mertebesinin iermi olduu her eyin tam olarak zuhur etmesi gerekir. Bu
mertebenin ierdii eylerin en nemlilerinden birisi de, zikrettiimiz ey, yani
gazap sfat dr.
Binaenaleyh vaka, malm olduu tarzda gereklemitir. Eer rahmet gazab
gememi olsayd, durum daha iddetli olurdu. Buna gre, sz konusu kmillerin
rahmet, nimet, azamet ve cellden olan nasipleri, dier insanlardan
kyaslanamayacak derecede fazla olduu gibi, dier sfat larda da durum
byledir; fakat bu ikinci ksm, sadece dnya haytnda geerlidir. nk bu
alem, noksanlk ve elemleri vb. gerektiren "imkn" mertebesinin hkmleriyle
zuhur ermitir.
Keml mertebesine ulatktan sonra bu alemden intikal esnasnda rahmetin
gazaba basknl, ondan nce gelii ve de kuatc ve birletirici bu alem
vastasyla kazanlan kemlin neticesi ortaya kar. Bu kmillerden aa
mertebelerde bulunan insanlarn hkm ise, kmillerin mertebelerine yaknlklar
ve uzaklklarna gre deiir.
Hz. Peygamber, buna dikkat ekmi ve yle buyurmutur: "Biz nebiler topluluu
dnyada insanlarn en ok belaya u-rayanlaryzdir." Bu hadiste, sonra nebilere
benzeyenler, sonra onlara benzeyenler ifdesi de yer almaktadr.
Baka bir rivayet zinciriyle gelen hadiste ise, dnyada bela asndan insanlarn
en iddetlisi nebiler, sonra veliler, sonra sa-lihler, sonra onlara benzeyenlerdir
buyrulmaktadr.
Nimet ve saadet tarafnda da durum bu ekildedir. "Alemlere rahmet" diye
gnderilen kimse, gazabn hkmranlndan dolay azabn umumliini
gerektiren iddetli vakitlerde kendisini halkn zayflar iin feda etmitir. Ayrca,
Hz. Peygamber, Ksf namaznda iken Cehennemi grdnde bu srra bu zev -
kin mensubu kimselerin dikkatini ekmitir.
Hz. Peygamber, Cehennemi grdnde, elbisesi ve eliyle yzn Cehennem
ateinden korumaya alm, bulunduu mekandan geriye gelmi ve yakarla
yle demitir: "Allah'm! Ben onlarn iinde iken, onlara azap etmeyeceini vaat
etmemi miydin? Etmemi miydin? Etmemi miydin?" Hz. Peygamber,
Cehennem kendisinden perdeleninceye kadar bu niyzma devam etmitir; bu
ifadesiyle de, "Allah, sen onlarn iinde iken, onlara azap etmeyecektir; onlar
tvbe ettikleri srece, Allah onlara azap etmeyecektir" (Enfal, 33) yetini kast
etmitir.
Gazabn nc mertebesi ise, zel bir guruba nispetle, teyit ve hkmnn
kyamet gn kemle ulamasn gerektirir. Nitekim, Hz. Peygamberin bize u
ifadesiyle aktard kadaryla, peygamberler bundan sz etmilerdir: "Allah
bugn daha nce hi kzmad ekilde gazb etmitir ve bundan sonra da bu
ekilde gazb etmeyecektir."
Ben de, bu gazabn kemlini bir mjdeyi gerektirecek ekilde mahede ettim;
insanlar bu mjdeyi bilselerdi, hi kimse Allah'n rahmetinden mit kesmezdi.
ayet, insanlarn peygamberlere mracaat edip, ardndan btn
peygamberlerin Hz. Peygambere bavurmasnn srrn; Hz. Peygamber'in efaat
kapsn amasnn srrn; Rabbimizin geliinin srrn; "el-Cebbar, ayan
Cehennem'in zerine koyar ve onun unsurlar birbirlerine snp, 'yeter, yeter'
derler' " ifdesinin srrn; drt secdenin srrn; her defada ateten neyin ktn;
bu geli ve gidiin mhiyetini; Hz. Peygamber'in Cehen-nem'de kalan son kiiyi
de efaatiyle kartmas iin kendisine geldiinde Cehennem'in bekisi Mlik'in
ona "Ey Muhammedi Rabbmm gazabna hi bir ey brakmadn" deyii; Allah
Teala'nm "Melekler efaat etmitir, peygamberler efaat etmilerdir, mminler
de efaat etmilerdir, geride sadece Erham'r-ra-himn/merhametlilerin en
merhametlisi kalmtr" deyiinin srrn; Allah Teala'nm Hz. Peygamber'in
"Allah'tan baka ilah yoktur" diyen kimselere efaat ettii vakit "Bu sana ait
deildir" -ki bu, yukarda aktarlan "Melekler efaat etmitir..." hadisinde
zikredilmitir- demesinin srrn vb. ksaca zikredilip, remizle iaret edilen srlan
aklamak ve fa etmek caiz olsayd, hi kukusuz, akllar ve lbleri hayrete
dren gerekler ortaya kard; fakat mesele, halin mtercimi bir insann
syledii gibidir:
Bilinen her eyin aklanmas doru deildir
stediin her ceylan pnarndan da susuzluunu gideremezsin
Bilinmelidir ki: lh gazabn hkm, sol tutuun/kabza222[222] mertebesinin kemle
ermesidir, nk Hakkn her iki mukaddes eli de mbarek sa el olsa bile,
bunlardan her birisinin dierinden farkl bir hkm vardr. Buna gre, "yeryz
btn ile kyamet gnnde onun kabzasdr ve gkler de sa eliyle
drlmtr." (Zmer, 67).
Genel anlamda saitlerin mensup olduu birinci el, belirtildii gibi, rahmet ve
mjdenin sahibidir; dier el ise, kahr, gazb ve bunlarn levazmnn sahibidir. Bu
iki elden her birisinin bir saltanat ve yetkisi v ardr ki, bunun hkm, imkn
lsnde kulluun artlarn yerine getirip, rubbiyetin haklarn ifa eden
saitlerde; iaret ettiimiz itidal yollarndan sapan, azgn ve asi akilerde ortaya
kar. Bu akiler, ulhiyetin haklarnda ifrata kamlar ve sahip olmadklar eyleri
kendi vehimlerine gre nefislerine izafe etmilerdir.
Onlarn bu hkmlerden nihai paylar, gerek insn- kmil'in suretine benzeyen
beeri suretin zahirinin tavassutu vastasyla kendilerine ulaan eydir; ayrca bu
pay, birle tiricilik nispetinin efaati ve de bu dnyada hkm zuhur eden
rahmetin ummli-iyle gerekleen mterek miktara gre kendilerine ular.
Nitekim, daha nce bunlarn srlarn aklamtk, onlar hatrlaynz!
Binaenaleyh, bu akiler, iin mhiyetini bilemeyince aklanmlar, iddiada
bulunmular, cret gstermiler, irk komular ve gerek anlamda ulhiyeti,
ulhiyet hkmlerinin ksmen gzkt somut bir surete izafe etme hatasn
ilemilerdir. Hi kukusuz ki onlar, bu eylemleriyle ilh gazabn hkmlerinin
kendilerine ulamasna ve onun oklarnn hedefi haline gelmelerine zemin
hazrlamlardr. Bu nedenle Hak, el-Hakem ve el-Adl isimleri asndan,
ulhiyetinin hakkn onlardan talep edip, ulhiyetin haklaryla onlarn arasnda
hakemlik yapar; neticede de, ulhiyetin haklarn ihlal eden, onun srrn
bilemeyip, kadrini takdir edemeyene insanlara ulhiyeti adna gazap eder.
Eer ilh rahmet gazab gememi ve zt-imtinan rahmet ile gazaba baskn
gelmemi olsayd, zikredilen durumdaki kiinin cezas geciktirilmezdi; sz konusu
zt-imtinn rahmet, iki eli birletiren yne mahsustur.
Bununla birlikte, babamz Adem'in Hakka muhalefetinin zmnnda olsa bile,
ulhiyet hkmlerine hakszlk/cevr etmekten btnyle salim olan hi kimse de
yoktur. nk o esnada Adem'den farkl olmadmz iin, o, bizim ile birlikte
gnah ilemi ve bunun neticesinde pimanlk duymutur; ayn ekilde,
Rabbinden kelimeler telakki edip, cevherliinin ve kuatch-nm kemli
sayesinde stn makamna geri dnmtr.
u halde her insann Adem'in eyleminden bir pay vardr; herkes bu gnahn
neticesini -kendisine itina gsterilirse- bu dnyada sknt ve kederlerle, hirette
ise "Sizden her biriniz ona varacaktr" (Meryem, 71) yetinin hkmyle
grecektir; kendisine itina gsterilmeyen kimsenin durumu ise, daha nce
belirttiimiz gibidir.
Zulm ve hakszln yaygnlna Hak, u yeti ile iaret et mitir: "Eer Allah
insanlar iledikleri amellerle cezalandr-sayd, yeryznde hibir canl
222 [222] "Hakkn iki tutuu/kabza vardr" hadisine telmih yapmaktadr.

brakmazd." (Kehf, 58)
Fakat , alemin suretlerini ihata eden "Ar'ta istiva eden" er-Rahman ismi
ynnden umm rahmetin egemen olmas, Suretin (Rahman'm) efaati, fiilin
asl ve fail ynnden birlii, buna engel olmutur. Bylelikle, el-Hakem ve el-Adl
isimlerinin saltanat, kyamet gnne tehir edilmitir; o gn, ortaya kartma/kef,
ayklama/fasl ve de genel ve ak hkm verme gndr. Orada emir, btn
ile halk/cuhmur iin zuhur eder. Bunun iin Allah yle buyurmutur: "Din
gnnn sahibidir/mlik."
O gn, cezalandrma gndr.
Bu gnn srr udur: el-Hakem ve el-Adl isimlerinin saltanat, dnya aleminde
zuhur etmi olsayd, bu durumda hi kimse bir bakasna hakszlk yapamaz ve
buna yeltenemez, Allah'a ve kullara iftira edemezdi ve insanlar hi kukusuz, tek
bir mmet olurlard. Bu durumda ise, iki kabzann/tutu mertebesi kemle
ermemi, gazb-rahmet, isim ve sfat lar ve onlarn lzmlar arasndaki komuluk
ortaya kmam olurdu; bylelikle ne ho gr, ne af, ne sabr ve ne de gnahn
iyilikle deitirilmesi sz konusu olurdu.
Bu durumda "unlara ve unlara Rabbmn ikramndan mhlet veririz, senin
Rabbmn ikram engellenmi deildir" (sra, 20) yeti ne olacakt? Binaenaleyh
umumi rahmet, her eyi kuatan ikram gerektirir ki, hi phesiz vaka da byle
gereklemitir. Bylelikle hkm/kelime tahakkuk etmi, cezalandrma hell
olmu ve gazabn hkm zuhur etmis sonra da rahmet gazaba galip gelmitir.
Bilinmelidir ki: Kmiller zerine zuhur eden gazabn hkm, bu kabildendir. Bu
gazap, ulhiyet hakkn ifadaki kusur v e onu belirli bir surete snrlamak sebebiyle
gerekleir; ulhiyeti belirli bir surete tahsis etmek ise, onun ihata ve geniliiyle
eliir. Buna gre sz edilen kmiller, ulhiyetin adil ve dengeli baz tezahr -
lerini, onun itidalini ve kemllerinin srlarn kt bir ekilde kabul etmek nedeniyle
meydana gelen sapm ve bozulmu tezahrlerine kar savunurlar; yoksa onlar,
kul olmalar itibaryla kendileri adna kzmazlar. Nitekim, Hz. Peygamber
Efendimiz'd en gelen bir rivayete gre, o hi bir zaman kendisi iin kzmazd;
Allah iin kzdnda ise, hibir ey fkesini dindiremezdi.
Gerekte, sz edilen kmillerin mutlak anlamda fkelenmelerinin nedeni,
daha nce de belirttiimiz gibi, Hakkn ve isim ve sfat larnn tecellghlar
olmalar nedeniyle O'nun gazabnn kendilerinde ortaya km olmasdr; yoksa
onlar, sradan insanlar gibi fkelenmezler. Nitekim eriat da, Ylz. Ebu Bekir'in,
Suheyb, Bilal, Selman ve dier dokuz sahabenin yanlarna uradnda Ebu
Sfyan'a tepki gstermeleri kssasnda bu olguya ahitlik etmitir.
Sz geen sahabeler, Ebu Sfyan'a yle demilerdir:
-Artk Allah'n kllan dmanlarnn boyunlarndan geri alnmaz.
Bunun zerine Ebu Bekir, onlara yle kn i tr:
-Siz bunu Kurey'in-by ve nderi iin sylyorsunuz.
Bu haber, Hz. Peygamber'e ulat vakit yle buyurmutur:
-"Muhtemelen onlar kzdrdn ey Ebu Bekir! Eer onlar kz-drdysan, Rabbm
kzdrm oldun."
Ebu Bekir onlara dnp, yle demitir:
-"Ey kardelerim! Benim iin mafiret dileyiniz." Onlar da:
-Allah seni balasn, kardeimiz" diye karlk vermilerdir. Ebu Bekir:
-Ben sizi kzdrdm m? dediinde: -Hayr! Kzdrmadn" diye karlk vermilerdir.
Burada, Hak kzdnda kzan, raz olduunda raz olan kimselerden sz
etmekteyiz; hatta onlarn gazap ve rzlar, Hakkn gazap ve rzsnn ta
kendisidir.
Sradan insanlarn gazab ise, tabi bir olaydan ve kzan kiinin ama ve mizacna
aykr bir fiilden ortaya kan bir haldir. Ayn ekilde, Ehlullah'm dier ilh sfat lar
ile ilikisi de, sradan insanlarn/cumhur bu sfat larla ilikisi gibi deildir; bu sfat la-
rn onlara nisbet edilmeleri de, sradan insanlara nisbet edilmelerine benzemez.
Hakka, kmillere ve onlardan aa derecede bulunan insan-lara nispet
edilmeleri itibaryla rahmet ve gazb sfat lar arasn-da ince farklar vardr; bu
farklar, fiilin ve failin birliinin srrn, rahmetin ne ge meini n/sebka t srrn ve
sebebini, ayrca geilen ve malup olan gazbm mhiyetini bilen kimse
anlayabilir.
Bu farklarn baz srlarna, misl ve ibare rtlerinin altnda ksmen iaret
edeceim, artk sen de idrkini keskinletirip, himmetini birletirsen -Allah'n izni
ile- maksad idrk edersin.
Bilinmelidir ki: Gazabn z/btn, gazaba ve kzlan e-ye/madub-i aleyh
taalluk eden bir rahmettir. Gazap ise, gazab ve hkmn kzd eye yanstmak
suretiyle, nefsinin saltanatnn tam olarak ortaya kmay sebebiyle hissetmi
olduu darl/dayyik feraha kartr; gazbm nimete ulamas, saltanatnn tam
olarak ortaya kmasna baldr ve lezzeti de onda gerekleir. Sz konusu
saltanatn ortaya kamay ise, ya bir muhalifin/mnazi' varl ya da iin/emr
gldr; bu i-ten/emr, gazbm iktidar iin yetkin bir zemin olmas ya da
sayesinde yaplmak istenilen eye hakkyla karlk verecek uygun bir vasta
olmas ya da emirlerin onun vastasyla ve kendisinde infaz iin uygun bir ara
olmas beklenir.
Gazbm, rnein, bir takm lleri ve yntemleri/snnet vardr; bununla
birlikte, kadir olunsa bile, bunlarn gz ard edilmeleri mmkn deildir. nk,
herhangi bir cz amaca ulamak veya bizzat amalanan iin dnda
dierinden farkl zel bir ii tamamlamak iin bu ller ve yntemler gz ard
edilseydi, bu durum, esasl ve kll bir fesada; ya da, bizzat veya dolayl olarak
amalanan asl iin yok olmasna neden olur-
du. Bu durumda, en uygun olan gzetmek ve en mhimi tercih etmek
gerekmitir. Bylelikle, Varlk ayakta durmu/kim ve her mevcudun durumu
nizma kavumutur.
Bu meselenin aklanmas uzun srer, bu ksa ifdelerimizde akl sahipleri iin
yeterli ve kafi bilgi vardr.
Gazbm muhtab/madub- aleyh ynnden iin srr ise, ksma ayrlr:
temizleme, koruma/vikaye ve tamamlama/tekmil.
Korumaya rnek olarak, kangren olmu insann durumunu
verebiliriz. -Allah'tan buna ve her trl hastala kar afiyet ve salk diliyoruz.-
Kangren insann herhangi bir uzvunda ortaya kp, doktor da hastann babas
veya yakn arkada veya bir dostu olsa, bu durumda doktor, hastay ok sevse
dahi, kangrenli uzuv tedavi edilemeyecek bir durumda ise, onu kesmek
zorundadr. Bylece doktor, grnrde bir eza vermektedir ve fakat ezaya
maruz kalan kiinin ektii skntya da ortaktr. Uzvun istidad imkn vermedii
iin, bu esnada tedavi ile uzvu kesmemek badamaz.
Bu balamda u kutsi hadisi hatrlamalyz: "Mmin kulumun cann kabz ederken
tereddt ettiim gibi hi bir eyde tereddt etmedim. Mmin kulum lm kerih
grr, ben ise onun gelmesini isterim ve bundan da kurtulamaz."
Baba, maslahatn gzetmek iin, oluna kzar; bununla birlikte o, kendi i
dnyasnda kzgn deildir, sadece gazap zelliiyle gzkmtr, ocuk da
babasnn gerekte kzgn olduunu zannetmitir, halbuki durum farkldr.
ocuun babasnn kzgn olduunu zannetmesinin nedeni, genel anlamda
kzgnla dellet eden bir eseri babasnda grm olmasdr, halbuki durum,
gerekte/nefs'1-emr farkldr. Babann kzgn grnmesi, ocuun idrkinin
eksikliinden kaynaklanmtr; baka bir neden ise, ocuun, herhangi bir
retme, zorlama, terbiye ve destekleme olmadan tek bana kendi
maslahatlarn gzetecek durumda olmaydr.
ayet ocuk istenilen kemli tek bana gerekletirme gcnde olsa idi,, baba
o ekilde gzkmezdi ve ocuk da babas hakknda yle bir zanda bulunmazd;
aksine, babas ondan soyutlan-sa bile, gazap zelliiyle zuhur etmesindeki
gayesini anlard.
Gazabn muhatab ynnden ikinci gayesi olan temizlemeyi ise, yle
rneklendirebiliriz: Herhangi bir maslahat iin kurun veya bakr ile karm bir
altn dnelim, alt nn, bunlar olmadan bulunmas mmkn deildir. Nitekim
bu durum, btn madenlerin bulunmasnn art koulduu baz rhn tlsmlarda
byledir; yle ki, bu madenlerden bir tanesi eksik kalsa, maksat gereklemez.
Sonra da, bu madenlerin birlemesinden hedeflenen srenin sona erdiini ve
gayenin gerekletiini veya bunun hkmnn sona erdiini ve de altnn
kendisine karan dier cins madenlerden ayrlacan farz edelim. Bu durumda
atein gl bir atee atlmas gerekir, bylece ate dier madenlerden ayrr,
kendisine ait kemli ortaya kar, bizatihi altn iin talep edilmeyen, altn ile
amalanan bir gayeden dolay talep edilmi ve kendisine bitimi unsurlar
giderilir.
Buna rnek olarak, asl su olan ve tekrar aslna dnen gl suyunu verebiliriz.
Fakat gl suyu, kokusu ve tesirli ve istenilen nitelikleri artm olarak aslna
dnmtr; o, bu zellikleri baka bir cinse bitimekle elde etmitir ki, bunlar,
daha nce suda bulunmuyorlard.
Gdada da durum byledir. nsan onu alr ve kendisine katar. Binaenaleyh,
tabiat ondan gereken eyleri szd vakit, gdadan geride kalan posay atar,
nk onda herhangi bir fayda yoktur. Allah Teala, u yetiyle buna iaret
etmitir: "Ki Allah pisi temizden ayrsn ve pis olan st ste koyup, hepsini bir yn
haline getirsin ve topunu cehenneme koysun. te bunlar, hsran iinde
kalanlardr." (Enfal, 37)
Allah Teala, baka bir balamda ise daha geni ve ak bir ekilde unu
belirtmitir: "Allah gkten bir su indirir de vadiler kendi miktarmca sel oldu; sel de
yzne kan bir kpk yklendi. Bir zinet veya eya yapmak iin atete zerini
krkledikleri madenlerden de onun gibi bir kpk meydana gelir. te Allah hak
ile batl byle arptrr. Fakat kpk atlr gider. nsanlara faydas olan ise, yerde
kalr. te Allah, byle misller verir. Rablernin emirlerine uyanlara daha g zeli
vardr. O'na uymayanlar ise, yeryznde olanlarn tamam ve bunlarn bir kat
da kendilerinin olsa, hepsini kurtulu fidyesi olarak verirlerdi. te onlar! Hesabn
kts onlar iindir; varacaklar yer de cehennemdir; o ne kt yataktr." (Ra'd,
17-18)
Artk bu yetleri dn, bu yetlerde hem gazap kabzasnn ve hem de rz ve
rahmet kabzasnn muhataplar hakknda ok nemli ve yararl ikzlar vardr.
Gayesi tamamlamak/tekmil olan gazaba ise, ktlklerin iyiliklere
evrilmesinden bahsederken u ifdede buna iaret edilmitir: "Daha nce
yaptm hayr karlnda mslman oldum." Ayrca, iki elin hkmn
birletirmek, gazapta gizli bulunan rahmeti ortaya kartmak, kadir olmakla
birlikte tatlnn zevkini karmadaki kahr, dardan bir zorlayc olmadan sabrn
kemlini izhr da, bu kapsama girmektedir.
Bu aklamalarmz anla ve ycel! nk bu ekilde ykse-lirsen -ki imdi dnme
deil ykselme vaktidir- ilimde, alimde ve malmda hkm sahibi olan kader
srrn idrk edersin.
Bu mertebenin zerine kan kimse ise, fiillerde, isimlerde, sfat larda ve hallerdeki
izafetlerin yanllklarn grr.
Bu mertebenin de zerine kan kimse, cemal- mutlak mahede eder; cemal-
mutlak, hi bir irkinin, hatann, deerlinin, noksann, sapmann bulunmad
gzelliktir.
Bu mertebeyi de aarsa, grr ki: Cevr ve adalet, zulm ve hi-lim, yerine
getirilmi haklar, eksiklik, ihmal, ihanet, ciddiyet, tazim, gizlemek, aklama;
btn bunlar, "vech bulut" 223[223] un nuru ile tutumulardr ve ahadiyet
vasfmdaki zt hazretinin alannda yok olmulardr.
Bunun da zerine karsa, artk susar, hi bir ey aklamaz, dilsiz olur,
konuamaz, kr olur, bakamaz, fn olur, ortaya kamaz.
ayet iade edilirse, btn vasflarla zuhur eder. Btn harfleri ihata eden
kapsayc man olur; hi bir ey kendisine g gelmez, hi bir bilgi ve inkr ona
yabanc deildir. 224[224]
Rznn Mertebeleri
Gazap mertebelerini -Allah'n ihsan ile- zikredip, hkmlerini dile getirdikten

sonra, nceki konuyu tamamlamaya dnp, rznn nimetten faydalanmaya
neden olan mertebelerini saymaya balayacaz. Bylelikle, son szmz
rzyla ilgili olacaktr; nk rz, daha sonra aklayacamz gibi, saitlerdeki
hkm ynnden ilh hallerin sonuncusudur.
yle deriz:
Btn nimetleri meydana getiren ve onlardan faydalanmaya neden olan rz
mertebeleri ksmdr: Birinci rznn hkm, Hakkn yaratklarnn iyiliini/salah
dilemesi ynnden onlardan raz olmasdr; Hakkn onlarn iyiliini istemesi,
yaratma fiiliyle onlara ynelmesine/tevecch ve ilh ihsandan olan paylarna
baldr.
kinci ksm rz ise, Hakkn btn mminlerden raz olmasdr.
nc ksm ise, mminlerin sekinlerinden ve de peygamber ve velilerden raz
olmasdr.
Bu rz, iki ksma ayrlr: birisi, zel/has ksm, ikincisi ise, daha zel/ehas ksm.
Buna gre, zel ksm rz, peygamber ve velilere mahsustur. kincisi ise, Allah'n
u yeti ile tespit ettii rzdr: "Setii bir eliden baka; nk onun nnden
223 [223] Konev, "Allah T eala'nn yetmi ksur nurdan perdesi vardr, ayet on lar asa idi her ey yanard" hadisine iaret etmektedir.
ve ardndan gzetleyici dizer." (Cin, 27) Bylece bu rznn, btn peygamber
ve elilere ait olmayan zel bir rz olduunu anladk, nk yetteki
dellet, btn peygamberleri iermemektedir. Bununla birlikte Allah, btn
peygamberlerinden raz olmutur; nk Allah, mminlerden raz olduunu bize
bildirmitir. Buna gre Allah'n veli kullarndan raz olmas daha nceliklidir,
peygamberlerden/nebiler ise hi kukusuz raz olmutur. Peki, resullerden raz
olmamas hi dnlebilir mi?
Bylece, Allah "men/ism-i mevsul" edatn tahsis ettii iin, karineyle burada
szn ettii rznn zel bir rz olduunu anladk; bu rz, hi kukusuz, resullerin
sonuncusu (sav.) hakknda sabit olan rzdr, nk o, hirette saitlerde hkim
olan son ilh sfat tr. Bylelikle, sonuncu peygambere nihai ikramn muhabbet
ve keml olmas daha uygun olmutur.
Rrz'nm Haktan saitler adna gerekleen kll ikramlarn sonuncusu olmas
meselesine gelince: bundaki delil daha nce belirtilen aklamalarda aka
ortaya kmtr: Kukusuz ki Allah, cennette kullarna tecell edip, onlara hitap
ettiinde, ikramda bulunduunda, onlara ltuf gsterdiinde, onlar selamla-
yp, nimetlerini saydnda,, yle sorar:
-Baka ne istiyorsunuz?
Bunun zerine saitler, arzulayacak bir vesile bulamaynca, Allah yle der:
-Sizin adnza tek nimetim kalmtr.
Saitler, hayrete der ve bu son nimetin ne olduunu sorarlar. Bu soruya cevap
olarak Allah, iin sonunda yle der:
-"Bu son nimet sizden raz olmamdr. Binaenaleyh size hi bir zaman
kzmayacam."
Bylelikle saitler, hi kimsenin takdir edemeyecei lde byk bir lezzet ve
rahata kavuurlar. Bunun neticesinde ise, Allah Teala sairlere ynelik nimetlerini
"rz" ile bitirmitir; Hakk grmek bt n nimetlerin ruhu olduu gibi, ayn ekilde
saitle-rin nimetlerinin kemle ermesi de, sz konusu rzya baldr.
Bilinmelidir ki: Nimet, drt ksmdr: Hiss nimet, hayal nimet, rhn nimet,
drdncs ise, insana mahsus olan ve btn bunlarn toplamndan ibaret olan
ksmdr. Bu nimet, zti kemlden dolay ilh needir ki, bunun hkm, zahire,
btna ve zikredilen dier eylere sirayet eder.
Elemlerin mertebeleri de, zikredilen ksmdan ibarettir. Bu ksm, hiss, rhn
ve misli itidalin mukabilinde bulunmaktadrlar. Drdnc rzya mukabil olan
ey ise, her eit elemi, bkknl ve mertebedeki ve tabii cisimlerde
sapmay/inhiraf meydana getiren gazap sfat dr; bu sapma, her mertebede
farkl ekillerde gerekleir.
Genel anlamda nimet mertebelerinin en kmili, daha nce dikkat ektiimiz
ekilde Hakk grmektir; bu, grenin halk, grlenin ise Hak olmas eklinde
gerekleir, bunun yan sra grmeyi temin den de Haktr.225[225] Bu leziz grn
zerinde hi bir nimet tasavvur edilemez.
Bu mahedelerin dnda ise, ya bunlarn altnda olan mertebeler vardr veya
fn klan ve kendisiyle birlikte lezzet bulunmayan nimetler vardr. Hz.
Peygamber, bir duasnda bu duruma iaret etmitir. "Allah'm! Beni daimi, ebed
ve sermedi olarak senin kerim yzne bakmann lezzetiyle nzklandr." Burada
225 [225] Kast edilen, Hakk Hak ile grmektir.

Hz. Peygamber, "senin kerim yzne bakmakla nzklandr" dememitir.
stnlk ve nimet, ilimde bulunur, u halde ilim olmadan sadece grmek,
tatmin etmez.
hakikat e bakan nice kii vardr ki,
Hakikat ona grnr, o da grr, fakat neyi grdn bilemez Bilginlerin u
ifdesini hatrlamak gerekir: Lezzet ve nimet, mlaim oluu ynnden mlaimi
idrk etmekten ibarettir. Buna gre, idrkin bulunmad yerde, ne bir nimetten
ve ne de nimet ten faydalanandan sz edilebilir. nk mal, mevki, itahla
yenen yiyecek, nefis manzara ve benzeri nimetler, idrk sahibine gre
bunlardan her birisindeki keml hkmlerinin idrki ynnden nimet saylrlar ve
bunlardan yararlanmak mmkn olur.
Binaenaleyh, lezzet, ondan faydalanmak ve bunun eitlilii, bu kemle
yaknla ve idrkin ahinliine gre deiir. Buna gre, idrk sahibine mnasip
hkmleri cihetinden keml ne derece gl idrk edilirse, lezzet de o oranda
gerekleir ve idrk sahibi asndan bu ie nimet ismi verilebilir.226[226]
Keml le tahakkuk edip, kemlin hkmlerinin bir memba haline gelen kimse,
nimetlerin de kayna haline gelir. Ayrca o kii, nimetlenenlerin herhangi bir
nimetten faydalanmalarnn sebebi olur; nk o, nimetin kayna ve lezzetin
kendisidir. nk o, her eyin asldr, bylelikle onun hkmyle, bizzat kendinde
toplad sfat ve haller diledii vakit ve diledii eyde zuhur ederler.
Bizzat bu kii ise, lezzet sahiplerinin lezzetlendikleri her eyden lezzet alr, bununla
birlikte ona, hi kimsenin ortak olmad baka bir lezzet de tahsis edilmitir. Bu
zel lezzet, kendi kemlini ve bu esnadaki haline mlaim oluu ynnden
mertebesinin ierdii eyleri ortaya kartmak isteiyle /istida nimete' nail
olmasdr.
Bunu anla, bu, gerekten de ok zor bir meseledir!
Dnya hayatndaki nimette bu hal sahibinin bir alt mertebesinde, tabii istekleri
ve nefsn arzulan Hakkn kendisine dair arzusuna ve ilmine uygun olan kimseler
bulunur; bununla birlikte o, pek ok vaktinde bunu mlahaza eder.
Burada "pek ok vaktinde" dememin nedeni, bu durumun btn hallerde
srmesinin imknsz olmasdr.
Bunun bir benzeri veya ondan biraz aa mertebede ise, irdesinin zihninde
meydana getirdii eyleri his alemine kartma gcne sahip kimseler bulunur;
bu g, onunla zuhur etmede deil, kemlin gereklemesinde arttr.
Bu mertebenin bir nceki mertebenin altnda kabul edilmesinin nedeni, bu
gcn sahibinin baka bir takm ynlerden yorgunlua maruz kalmasdr; ki bu
yorgunluk, zihindekini harice kartma eyleminin ayrlmaz bir artdr.
nsanlarn dnya haytnda en fazla elem ekenleri, Hakkn harite zuhur
etmelerini takdir etmedii ehvani kuruntularn kendisinde oka bulunduu
kimselerdir; bununla birlikte, arzulad pek ok eyde kiinin azmi krlr ve
meakkatli bir hayt srer.
Allah, bu durumdan bizleri korusun! 227[227]
226 [226] Burada Konev, sadece cennette deil, ayn zamanda slklerinde Hak k mahede eden kimselerin Hak karsndakidurumlarnvebu
mahedenin keyfiyetini aklamaktadr. Buna gre, Hakk mahede edenier, Hak e onu mahede etmektedirler.
Beer Rznn Mertebeleri
ilinmelidir ki: nsann hlleri alanndaki nimetleri ve bu nimetlerden

faydalanmaya neden olmas itibaryla rznn mertebesi vardr, nitekim
Hakkn katnda da rznn durumu byledir.
Buna gre, buradaki rz derecelerinin ilki, btn ynnden insann kendi
aklndan ve de aklnn neden olduu amel ve hllerinden raz olmasdr. Bu
genel bir eydir, bunun huss olan ise, mminin syledii u ifdedir: "Allah'tan
Rab olarak razym, din olarak islm'dan ve Hz. Muhammed'den de peygamber
olarak raz oldum."
Bu birinci ksmn ikinci tarzn ise, kulun zahiri ynden Rab-bmdan raz olmas tekil
eder. Kul, Rabbmm kendisi iin belirledii ve hayt boyunca yaad amel ve
hallerin suretleri nedeniyle Taz olmutur; kul bu hal ve amelleri yaarken, hi bir
sknt ve duraksamaya uramaz; yoksa bunun anlam, herhangi bir temenni ve
arzusu kalmadan tatmin bulur ve susar demek deildir, nk bu tarz rz, ikinci
mertebenin hkmlerinden birisidir Burada, meslek ve sanat erbab vb. gibi
insanlarn ounluunun yaad hali kastediyorum.
Rznn ikinci mertebesi ise, imn kuvvetine baldr ve Hakkn mertebesinden
thmeti kaldrmayla ilgilidir. Bu thmet, dnya haytnda rzik ve dier takdir
edilmi olaylar hakknda Hakkn haber verdii ve vaat ettii eylerle ilgilidir; bu
olaylar ile insan yz yze gelecektir ve bunlarn aklanmas Kitap ve snnette
oka tekrarlanmtr ki, bu ifdelerin bir zeti u yet te bulunur: "Yeryznde
veya nefislerinizde gerekleen bir musibet yoktur ki, Biz onu uygulamaya
koymadan nce bir Kitap'ta yazl olmasn. phesiz ki, bu Allah'a gre kolaydr.
unun iin ki: Kaybettiinize zlmeyesiniz ve Allah'n size verdiine de
gvenmeyesiniz." (Hadid, 22-23)
nk: Allah'n insana bizzat insann kendisinden daha merhametli, onun
menfaatlerini daha iyi bilen, onlar insan adna daha iyi gzeten olduunu ve
insann srlarn, inceliklerini grdn bilen; Allah'n kendisine kar iyi tutumunu
ve bakalarm mahrum ettii insann zerindeki saysz nimetini gren kimse,
Allah'tan ve kendisine kar muamelesinden raz olur.
Eer, bu insann tabiat karlat eylerden rahatsz olsa, bu durum, rzya zarar
vermez; burada dikkate alnacak ey, kutsi nefsidir, nk rz, tabiatn bir sfat
deildir.
Bu ikinci mertebenin mensubu olan bir insann en yetkin hli, nefsinde veya
herhangi iteki irdesini bu hal veya meseledeki eriat hkmne tabi klmaktr;
insan, ister kendi ihtiyaryla bir hale burunsun ve isterse de buna zorlanm olsun,
iinde bulunduu her halde kendisiyle kim olan bir irdeye sahiptir. Bu du-
rumda o, eriatn irde ettii ve raz olduu eyden, kendisi iin kendisi ve
bakas hakknda da raz olmutur; nk o, eriatn belirleyip, caiz grdnn
dnda herhangi bir konuda belir bir gaye ve ama tamakszn, eriatn bir
meseledeki zel iradesiyle vasflanmtr.
te bu, rz makamnn mensuplarnn bildii bir haldir. nk byk sfler
arasnda rznn ehli olup, onun hikmetlerini tadan, srlarn bilen ve hlleri ile
bezenen kimseler vardr. Bu konuda, genel-meru ller ve bu zellie sahip
kimseler arasnda bilinen zel kstaslar itibaryla delil ve ahitler, pek oktur,
bunlar aktarmaya gerek duymuyoruz. nk amacmz, aklamak deil,
zetlemek ve deinmektir.
Bu iki mertebeden her birisinin eitli dereceleri ierdii de bilinmelidir. Ayrca,
her derecenin de bir ehli vardr. Her iki mertebe arasnda da, pek ok derece
bulunur, bunlarn da erbab vardr.
Bu kitapta ve baka eserlerimizde bu kabilden zikrettiimiz her hususta durum
ayndr. Biz, efradn cami snrl esaslar zikretmekle yetiniyoruz; bunlardan
meydana gelen detaylardan ise, sarf- nazar ettik, nk zetlemeyi arzuladk.
Eer idrklerde kusur bulunmasa idi, ifde arasnda, maksadn dndaki ilaveler
mesabesinde olan bu tembihlere gerek duymazdm.
Sonra yle deriz: Ubudiyet mertebesinde rznn en yksek mertebesi, kulun
hibir gaye ve belirli bir talep veya mit tamadan Hak ile olmasdr/musahabe.
Ayrca kiinin Hak ile beraberliinin nedeni/illet, onun kemlini bilmesi veya
Hakkn bildirmesi veya onu mahede etmesi olmamaldr. Bilakis bu, sadece
zt bir sohbettir; bunun hibir sebebi ortaya kmaz.
Bu kii, alemde veya nefsinde gerekleen her eyi, adeta kendi murad diye
grr ve kabul eder; bylece her eyden lezzet alr ve her eyi kabul, rz ve
nee ile karlar.
Binaenaleyh, bu hale sahip olan kimse, ebed nimet iindedir; bu kii, zillete
maruz kalmaz, kahr ve gazaba uramaz ki, bu sayede elemler ona ulaabilsin.
Bu makam zor bir makam olduu iin, bunu tadanlar ok azdr.
Bunun da, iki sebebi vardr:
Birincisi, bizatihi bu makamn zorluudur. nk, btn ilerinde Hakka
muvafakat edecek kiinin bulunmas nadirdir. Byle bir kii, Hakkn her yapt
iten adeta kendisi yapyormu gibi veya bu fiil belirli bir ama ile kendisi iin
seilmie" sine veya aklanmas mmkn olmayan baka bir ekilde, mesrur
olmaldr.
kinci sebep ise, bu makam elde etme yolunun bilinmemes-dir. nsan, bir tek
nefes bile herhangi bir eye ynelmi talepten hali deildir ve talep, insann
hakikat inin ayrlmaz bir artdr. Bu durumda insan, talebinin konusu nu sadece
bir ynden belirlenmi mehul bir ey yapar. Bu belirli yn, talebinin konusunun
Hakkn alemde ve nefsinde veya kendi dndaki bir eyde meydana getirmek
istedii bir ey olmasdr. Buna gre kiinin grd, iittii veya kendisinde
bulduu veya bakasnn ona kar iledii her ey, bu bilmedii gayenin ta
kendisi olur. Vuku, onu belirlenmi yapmtr. Bylece kii, talip olmasnn
hakikat ini ifa etmi olmaktadr; o, kendisinden veya kendisinde veya bakasna
veya bakasndan meydana gelen her eyden lezzet duyar.
Eer bu olay, bir deime gerektirirse -ki bu, Hakkn o kiinin deimesini
istemesinden ibarettir-, bu durumda o, gerekleen eyi talep etmektedir ve
deien de, gerekleendir; kii, gerekleen eyde kahra maruz kalm veya
gazaba uram bir halde bulunmaz; aksine o, deimenin yaratcsnda lezzet
ald gibi, deimesinde de lezzet almaktadr.
Bu makama ulamada akladmzn dnda baka bir yol yoktur.
eyh'ten (r.a) sonra bu makama yaklam sadece bir tek eyh grdm. Bu eyh
ile, bir defa Mescid-i Aksa'da, bir defa da baka bir yerde bulutum. Bu eyh,
karlatm eyhlerin en byklerinden birisiydi ve pek ok akl sahibinin kabul
edemeyecei garip hakikatleri ondan rendim. Onun le sohbet ettim ve
bereketinden kendimde ve zevkimde garip srlar mahede ettim. 228[228]
Dallette Olanlarn Yoluna Deil." (Fatiha, 7)
Bu cmlenin tefsiri hakknda zahir, btn ve dier dillerle pek ok srra dikkat
eken nemli nkteler zikrettik. imdi de -Allah'n izni ile- bu srlarn hepsini
zikredeceiz. yle deriz:
Bu yetin zahiriyle ilgili dier srlara gelince: Bu cmle,. "Kendilerine gazap
ettiklerinin yoluna deil" yetine atftr; buna gre buradaki istisna, "la-
ayr/deil" istisna edatna tabidir. Burada aklanmas zorunlu olan ey, dallet
ve mensuplarnn mertebe ve hkmlerinin tespit edilmesidir. ncelikle, konuyu
idrklere yaknlatracak kll ve yararl bir girii takdim etmekle balayacaz,
sonra, tafsile geeceiz:
Bilinmelidir ki: Hakkn kulunu saptrmas/idlal, onu yasaklad eylerden
korumamas, emrettii vazifeleri yerine getirmesini veya yasaklad eylerden
geri durmasn temin edecek hususlarda ona yardm etmeyiidir.
Hakkn kendisine izafe edip, pek ok ak sahibinin tenzih niyetiyle Hakka izafe
edilmesinde hayrete dtkleri saptrma, istihza/alay, mekir/tuzak, hile, aldatma
gibi eyler, ferin aslnn ismiyle isimlendirilmesi kabilinden olan hususlardr. nk,
rnein, kulun aldatmas ve alay etmesi, zikredilen eyi meydana getiren asl v e
ncelikli olandr. "Mekir" ve "istihza" diye isinv -
lendirilip, pek ok kimsenin kemllerini bilmedii vasflar, "Onlarn
vasflandrmalarm cezalandracaz" (Enam, 137) yetinin srr nedeniyle bu
hkm ile taayyn eder ve ortaya karlar.
Dallet Mertebeleri
Sonra bilinmelidir ki: Bundan nce "dallef'in "hayret" demek olduuna ve daha
nce dikkat ektiimiz zellikler gibi onun da mertebesi bulunduuna iaret
etmitik.
Buna gre ilk mertebe, insanlarn genelinden ibaret olan bidayet mensuplarna
mahsustur.
kinci mertebenin hkm ise, keif ve perdeli kimselerden olan "ortadakiler"de
ortaya kar.
nc mertebenin hkm ise, muhakkiklerin byklerine mahsustur.
lk-genel hayretin sebebi, insann bizatihi fakir/muhta ve talip olmasdr;
binaenaleyh insan, belirttiimiz bu zat muhtalndan dolay ald her nefeste
talepten geri durmaz. Bu talep, gerekte/nefs'1-emr, talep sahibinin
gayesinden ibaret olan kemle taalluk etmektedir. Bu talebin, bir takm ferleri
vardr ki, bunlar, bizatihi gaye olmayan baka bir takm eylere taalluk et -
mektedirler. Buna rnek olarak, herhangi bir cz menfaatin elde edilmesi veya
benzeri bir zararn uzaklatrlmas iin vaktin belirlemi olduu yemek ve
ieceklerle ilgili talebi verebiliriz.
Gayeler, himmetlerle, maksatlarla, ekici ve davet edici mnsebetlerle ve
daha nce yeterli lde zikretmi olduumuz hususlarla ortaya karlar.
Binaenaleyh insan, tercih edecei bir yn, arzulayaca bir gaye, balanaca
herhangi bir mezhep veya itikat belirmedii srece, aknlk ve hayret iinde
kalakalr; nk insan, ne-et/yaratl, hli ve iinde bulunduu pek ok durum
cihetinden snrldr. u halde o, istinat edecei, nefsini balayaca Ve ona
gvenecei herhangi bir eye ynelmekten mstani kalamaz.
nsann, ilgilendii sanat, meslek ve meguliyetleri ndeki durumu da byledir. u
halde mnsebet, iitme veya grme yoluyla aina olduu bir takm hkmler
vastasyla kendisini ekerse, insan, kendisine mnasip mertebelere ynelir.
nsann kendisinden ortaya kan amillere/baisler nispetle de durumu byledir;
nk baisler, i konumalardr ve bunlarla hitap edilen kimseyi, bu baisin
dayand asla arrlar. te bu, Hakkn eitli vahiyleri ve de resul ve nebi
gndermesi vastasyla belirledii ekilde ferlerine ayrlan dinlerin, mezheplerin,
yollarn ortaya kmasnn nedenidir; nebi ve resullerin hepsi, gerek anlamda
uyulan kimselerdir.
u halde hayret, daha nce hidyetten sz ederken zikrettiimiz ve -Allah nasip
ederse- tekrar zikredeceimiz gibi, nceliklidir ve hkm geneldir.
Onu, yani bu birinci hayreti izale eden ilk ey, tercih edilen gayenin ortaya
kmas/taayyn, sonra buna ulatracak yolun bilinmesi, sonra eldeki vesilenin
bilinmesi, sonra amacn elde edilmesine vasta olacak eylerin bilinmesi, sonra
engellerin ve bunlarn nasl izale edileceinin bilinmesidir; binaenaleyh bu
hususlar belirginletiinde, bu ilk hayret ortadan kalkar.
Bunun ardndan, zikrettiimiz bu hususlar insan iin belir-ginleip, talebe
giritikten ve gaye ve doru olduunu grd herhangi bir eyi tercih ettikten
sonra insann hali, iki kldr: ya talep ettii bu ey, onu dehete drr; artk,
daha fazlasn talep edebilecei bir imkn kalmaz. Nitekim, genellikle itikat ve
mezhep mensuplarnn durumu byledir. Ya da, insanda belirli bir sahiv/uur
kalr. Bylece, o kimsenin -pek ok kimse gibi belirli bir hl ve zel bir ie ynelmi
olmakla birlikte-, bazen bir eyler aratrd ve inceledii grlr. Belki de, bu
aratrmasnn neticesinde daha nce idrk ettii halden daha yetkin ve elde
etmek istedii veya ettii eyden deerli bir hl bulacaktr.
Bu kimse, kendisini rahatsz eden ve uyaran bir ey bulduunda, ikinci makam
dairesine intikal eder. Bu makamdaki hli de, birinci makamdaki hli gibidir.
yle ki: Bu yeni makamdaki durumu da, iki kldr: ya, elde ettii ve meylettii
her eyde, mutmaindir ve dinginlie kavumutur, daha fazla bir ey pesinde
komaz; ya da, tat min olmasn engelleyen bir eyler onda kalmtr. zellikle de,
bu makamn mensuhu-Oan orta snfta-kilerin, guruplara ayrlm ve hizipler-
eDlnm olduklarm grdnde tatminsizlii artar: Bunlardan her bir gurup,
kendisi ve takipilerinin doru, dierlerinin ise dallette olduklarn dnr.
Bu kii ise, btn bu guruplarn bilgi kaynaklarnn ve dayanaklarnn herhangi bir
esasa dayanmadn, bunlarn inanlarnda ihtimallerin bulunduunu ve bir
takm elikilerin ortaya ktm grr. Bunun neticesinde ise, bu ve benzeri zt
konularda hata veya doru, hak veya batl, sapknlk veya hidyet, iyi veya
kt, zarar veya menfaat kavramlaryla hkm vermenin, nisp ve izaf olduunu
idrk eder. Bylelikle o, hayrete der ve bu itikatlardan hangisinin gerekte
daha doru olduunu, hangi mezhebin, yolun, hlin ve amelin daha uygun ve
yararl olduunu bilemez.
Bu kii, baz itikat ve mezhep mensuplarnn dayandklar herhangi bir makamn
hkm iin sonunda kendisine hkim oluncaya kadar hayrette kalmaya devam
eder. Bylelikle, o makamn srrndan dolay, ona meyleder, onda mutmain olur,
skunete erer. Ya da, ilh inayet sayesinde veya hem inayet ve hem de
talebindeki doruluu, niyetindeki ciddiyeti ve talebinde sarf ettii gayreti ile
bu makamn perdesi yrtlr; bylelikle bu kii, keif ehli hline gelir.
Bu kiinin bu yeni makamn balangcndaki durumu, daha nceki
makmlardaki durumuyla ayndr. yle ki:
Ulv konumalar iittiinde, deerli mahedelere/iyn nail olduunda, Hakkn
kendisine kar iyi muamelesini ve insanlarn pek ounun karm olduu eyleri
elde ettiini grdnde, acaba btn bunlar veya bir ksm onu
tatmin/kleletirirler iii edecek midir? Ya da onda talep ve uurun izi kalabilir mi?
Bylelikle bu kii, durur ve Allah tellanm u yetine bakar: 'Hi bir insan, Allah
ile bir vahiy veya perde ardndan veya kendisine bir eli gnderip, izniyle
dilediklerini vahy etmesi-nr> dnda konuamaz. Muhakkak ki Allah, alim ve
hkimdir." (ura, 51) Ayrca, bu gibi ilh ikzlara ve nebevi ve kmil iaretlere
bakar. u halde, perde ile ulalan veya vastayla beliren her eyde, kukusuz ki,
perde ve vastann bir hkm bulunmaktadr. Buna gre taayyn eden veya
ulalan bu ey, artk asl temizlii ve ulv mutlakl zerinde deildir, bu nedenle
de ona ihtimal sirayet eder; zellikle de vaktin, mertebenin ve iinde bulunduu
makamn srr, muhataba hkim olan hl ve vasfn srr bilindiinde, bu gerek
daha iyi idrk edilir. Btn bunlarn, muhatap iin ortaya kan ve ona ulaan
eyde bir eseri vardr.
Bunun neticesinde ise kii, zellikle Hz. Peygamber'in baz hadislerini
hatrladnda, mutmain olmaz. Bu balamda bir iki rnek olarak, unlar
zikredebiliriz:
Hz. Peygamber, rzgar her grdnde, rengi deiir, eve girip kar,
endielenirdi. Bunun nedenini soran bir sahabeye yle cevap vermitir: "Belki
de bu rzgar, Ad kavminin sylemi olduu gibidir: 'Derken onu vadilerine doru
gelen bir bulut halinde grdklerinde: 'Bu bize yamur yadracak ufukta
beliren bir buluttur' dediler. O ise 'Hayr, o, sizin abuk gelmesini istediiniz eydir;
iinde ackl bir azap bulunan bir rzgardr. Rabbmn emriyle her eyi yerle bir
eder' dedi." (Ahkaf, 24)
Hz. Peygamber, askerlerinin iinde Bedir sava gecesinde, yle demitir:
"Allah'm, bu topluluu helak edersen, yeryznde sana ibdet edecek kimse
kalmaz."
Cebrail, uykusunda Hz. Aie'nin ipek elbiseli suretini getirip, kere "Bu senin
eindir" demitir. ncnn ardndan ise, Hz. Peygamber "Allah, takdir etmise,
o gerekleir" buyurmu ve kesin bir hkm vermemitir.
Bunun yan srra Hz. Peygamber, yle buyurmutur: "Arz bana sunuldu: Ben de,
onun dou ve batlarn grdm. mmetimin mlk, bana sunulan yere kadar
ulaacaktr."
Hz. Peygamber'in hir zamanda gelecek Mehd'nin habercile-ri/talai' olan on
ranl svari hakkndaki ifdesi ve yemini de bu kabildendir: "Allah'a yemin olsun
ki, ben onlarn hepsinin isin1" lerini, babalarnn isimlerini, kabilelerini, airetlerini
ve atlannm renklerini biliyorum." Bylece Hz. Peygamber, herhangi bir ahsn
suretine, ana, ismine, ve nesebine yaratlmadan yaklak alt yz ksur yl nce
muttali olmu,230[230] fakat kesin olarak belirt memi, aksine baka bir eyin
gerekletmesinden korkmutur.
nk Hz. Peygamber, Allah Tela'nm diledii eyleri imha ve diledii eyleri
sabit kldn biliyordu.231[231]
Ayrca, zt mertebesinin hkmn de bilmekteydi; bu mertebenin neyi
gerektirecei ve gaybmn knhnden taayyn edip, izhr edecei eyin ne
olaca da bilinmez. Hakkn, zellikle risletlerinin mazhr-lan ve de isim ve sfat
mertebelerinin hkmlerinin taycs olan kimselerin araclyla bildirdii
haberler hakknda da hkm verilemez. "De ki: Ben tredi bir resul deilim.
Rabbimin bana ve size ne yapacan da bilmiyorum." (Ahkaf, 9)
Bu ifde, Hakkn izhr ettii ve bildirdii eylerde snrl olmadn belirten ilh bir
ikz ve uyandr.
"Beni Rabbim terbiye etmitir, ne gzel de terbiye etmitir!" Kukusuz ki, Hz.
Peygamber, bahsedildii gibidir.
imdi, tekrar orta seviyedeki slk sahibinin hlini ve onun ;j hayretinin
aklanmas konusuna dnyoruz:
iaret edilen insan, zikrettiimiz mertebe, hl ve hayret hu-1 kmlerini atktan
sonra, aklam olduumuz meseleyi dn-\ dnde, kefine ve hlinin
stnlne ramen hayrette kalr. nk o, daha nce de belirttiimiz gibi,
zerinde bulunan kimseleri grr ve anlar ki: elde ettii ey, kmillerin elde
ettikleri mukaddes ikramlarn artklardr. Bunun zerine yle der: ayet, benim
ve benim gibi kimselerin elde ettikleri ey, biztih it minan meydana getirmi
olsayd, bizden daha stn olan kimseler, bu hl sayesinde daha stn ve daha
liyakat li olurlard.
Bylece, grd ve elde ettii eyin kendisini tatmin etmeyii, iinde
bulunduu hlin daha gerekli, daha stn ve fazilet li olduuna dellet eder.
Bunun ardndan, elde ettii eyin deerini bilmekle birlikte, onunla yetinmedii
ve ona meyletmedii grlr. Bu durum, zellikle, genel anlamda bu zevk ve
keifte kendisine elik eden ve ortak olan kimselerin birbirlerinin zevkini
kmsediklerini ve zevklerine kar ktklarn grdnde, daha aikar olur;
buna rnek olarak, Hz. Musa ve Hzr kssasn verebiliriz.
230 [230]
Konev'nin Mehdi'nin mjdecilerinin geli tarihi olarak zikrettii Hicretten alt yz ksur yl sonras, yaklak olarak kendi devrine
tekabl etmektedir. Geri Konev'nin zel bir Mehdi Risalesi vardr, fakat imdilik burada belirteceimiz husus, Konevfnin Mool istilasn bir
kyamet vakti olarak grddr. Muhtemelen Mehdi'nin habercilerinin bu tarihte ortaya ktn kabul etmesi, Mool istilasn Mehdi
ncesinin karanlk ve zalim devresi olarak grmesinden kaynaklanmtr.
Bu balamda, Konev'nin iki ifdesini aktaracaz. Bunlardan birisi, Konev'nin "Vasiyet-name"sinde, talebelerine vasiyet ettii u cmlesidir:
"Kim Mehdj'ye ularsa, ona benim selamm sylesin/'
kinci bir ifdesi ise, bir hadisi yorumlarken zikrettii bir ryasyla ilgilidir. Burada, Konev Moollarn Badat' igal etmelerinden duyduu
derin znty dile getirir: "Badat Moollar tarafndan igal edildii zaman bir sabah uykusu, ryamda Hz. Peygamberi tabutt a
kefenlenmi olarak grdm. nsanlar onu tabuta balyorlard, ba akt, sa neredeyse yere deecekti. Onlara: -"Ne yapyorsunuz"
dediimde:
-"O, lmtr, onu tayp defnetmek istiyoruz" dediler. Kalbimde, Hz. Peygamber'in lmedii hissi dodu. Onlara: -"Yz l bir insann
yzne benzemiyor, durum aydmlanmcaya kadar sabredin" dedim.
Azna ve burnuna yaklatm. Zayf bir nefes aldm grdm. Onlara bardm ve Hz. Peygamberi defnetmelerine mni oldum.
Korku ve dehet iinde uyandm. Daha nceden karlatm saysz tecrbeler vastasyla grdm ryann anlamn kavradm. Bu,slam
aleminde byk bir hdisenin gerekleeceinin sembolyd, Moollarn Badat'a yneldikleri haberi ulanca, onlarn Badat' zaptettiklerini
an-'adrn. Ryam grdm tarihi kaydettim. Olaya ahit olmu eli kalem tutan pek ok kimse, Badat'n ayn tarih te igal edildiinihaber
verdi. Bylece, ryam benim tabir ettiim ekilde ortaya km oldu."
231 [231] Allah dilediini siler ve dilediini olduu gibi brakr. Ana kitap o'nun katmdadir." (Ra'd, 39)
Herkes, Allah ile ve Allah'n retmi olduu eylerle delil getirir. Adalet, sabittir
ve Hak sznde en doru olandr. Herkesin dorudan bir pay vardr; fakat her
ilim sahibinin zerinde de bir ilim sahibi bulunur.232[232]
"Herkese bir hkm ve ilim verdik"
u halde her tmsein zerinde baka bir tmsek vardr; artk sen de durma ve
yr! nk yol, elde edilenin tesinde bulunur. Vaka da, grld gibidir:
"Sa>ah vakti kavim hamd eder."
Vesselam!
Bylece bilinmi oldu ki: Btn yaratlmlar, Hakkn isim ve sfat larnn
mazhrlardr; her ismin ve sfat n da, bir takm tecellleri, ilimleri, hkmleri ve
eserleri vardr. Bunlar, ismin dairesinde ve hkm ve tasarrufunun altnda
bulunan varlklarda zuhur ederler. Daha nce de belirttiimiz gibi, varlklardan
her bir snf, belirli bir isim cihetinden Hakka dayanr ve Haktan bil-si alr; sz
konusu isim, o varln sultandr.
simler, mtekabil ve farkl olup, bunun yan sra bunlarn hkmleri, zevkleri,
eserleri, hlleri de ayn ekilde olunca, -kefi henz kemle ermemi olsa bile-
akl sahibi unu idrk eder: Buradaki farklln sebebi, asldaki ihtilaftr.
Binaenaleyh bunlar, taayynde yaratklara tabidirler, yaratklar ise, hkm ve
halde onlara tabidirler. Her isim, daha nce akladmz gibi, bir adan
msemmnn/Zt ayn, bir adan da ondan farkl ise, isimlerin hkmleri de iki
ynl/z-vecheyn olmaktadr:
u halde, akide mensuplarndan perdeli olanlar zerine ismin msemmdan
farkl olduu yn egemen olmutur.
Snrl zevk mensuplarna ise, ismin msemm ile ayn/ittihat olduu yn egemen
olmutur; bununla birlikte bu ismin mertebesinin gerektirdii temyiz ve tahsis
bakidir.
Bykler ise, zt tecell ve ahadiyet -i cem mertebesinin hkm sayesinde, ihata
ve biri etirme/cem zelliine sahiptirler. u halde onlar, herhangi bir zevk ile
veya itikat ile snrl deillerdir; onlar, btn zevk sahiplerinin zevklerini, btn
itikat sahiplerinin itikatlarn ikrar ederler. Btn bu zevk ve itikatlardaki doruluk
ve nisp hata ynn bilirler. Bu bilgi, zt tecell sayesinde gerekleir; bu tecell,
bir adan btn inanlan eyle-n/rnutekat ayndr, te yandan, muvafk ve
muhalif hkmIerle zuhur eder. Bylece bu insanlarn ilimlerinin ve mahede-
lerinin hkm, btn hl ve makamlara sirayet eder.
Bykler, btn yaratklar arasnda mterek olan iin aslm bilirler.
Vesselam! 233[233]
Son Hayret
Srr, Dereceleri ve Sebepleri
Bilinmelidir ki: nsan, btn bu zikrettiimiz mertebeleri ap Hak onu kendisi iin
seip/istihlas, kutsi ahadiyet -i cem mertebesine uygun hle getirdiinde/istislah,
rendii eylerden birisi, isim ve sfat larn hkmlerinin kllileridir. Bu isim ve sfat -
lar, aleme veya Hakka izafe edilmi ve iki hkm kabul eden isim ve sfat lardr.
232 [232] Hz. Musa'ya hitap eden bir yette "Her ilim sahibinin zerinde bir alim vardr" buyrulmaktadr.
Buna gre, iaret edilen renmeyle mahede ettii eylerden birisi, ilh
kemldir. Bu keml, btn isim, sfat ve hlleri kuatr. Nitekim daha nce buna
iaret ettiimiz gibi, biraz sonra -Allah'n izni ile- bu meseleyi tekrar renecek
veya anlayacaksn.
Bylece, iyilii grlen ve gizli kalan btn sfatlarn Hakka ait olduunu grr;
btn bunlar Hakka racidirler. Bu sfat lar, Hakka ait olmalar ynnden, iyidirler
ve hkmleri de ummdir, hi kimse bunlarn ihatasnn dnda deildir; nk
Hak, ztyla her eyi ihata ettii gibi, ayn ekilde sfat laryla da ihata eder.
Bahsedilen bu zellik, yani hayret, sz konusu ilh sfat lardan birisidir. Hakikat ,
nbvvet diliyle ilh mertebede bu hayretin aslna Hakkn u ifadesiyle dikkat
ekmitir: "Mmin kulumun ruhunu kabz ederken tereddt ettiim gibi hi bir
eyde tereddt etmedim." Bu kutsi hadisi daha nce de zikretmitim. Bylece
Hak, bize pek ok teredddnn bulunduunu, bunlarn en glsnn ise,
mmin kulunun cann alrken duyduu tereddt olduunu bildirmitir.
Bundan dolay "saptrma/idlal", "Dilediini saptrr ve dilediine hidyet eder"
yetiyle Hakka izafe edilmi ve Hak bununla isimlendirilmitir.
Bu ve benzeri eylerin genel hikmetini yle aklayabiliriz:
Daha nce ifde ettiimiz gibi hidyet, dallet ve benzen mtekabil sfat lar,
nisp ve izaf olarak sabittirler. Buna gr,e her sapkn gurup, muhalif frkaya
nispetle sapkndr. u halde dallet hkm, herkese bu nisp ynden
verilmektedir.
nsanlarn pek ok ey hakkndaki hkmleri ise, zanlarma ve tasavvurlarna
baldr; halbuki onlar, "Zan dorudan bir ey ifde etmez" (Yunus, 36) hkmn
de bilirler, zellikle de Allah'a dair zan, hi bir bilgi ifde etmez. nk Hakk
ihata mmkn olmad iin, her hkm sahibinin Allah hakkndaki nihai hkm,
Haktan kendisine gre ortaya kan ey olmutur; bu taayyn eden ey de, o
kimseye gre taayyn etmitir, yoksa bizatihi Hakka gre deildir.
Haktan taayyn etmemi ey/gayr- mteavyin ise, taayyn eden
eyden/mteayyin daha byk ve ulvdir; nk snrszn/mutlak snrlya
/mukayyet nispeti, sonsuzun sonluya nispeti gibidir. Hatta, Haktan idrklerimize
taayyn eden ey ile, Hakkn zerinde bulunmu olduu genilik, izzet, azamet
ve mutlaklk hi bir ekilde kyaslanamaz.
Sonra: Haktan taayyn eden ey, bu taayyn kabul eden kimsenin hline,
istidadnn ve mertebesinin hkmne gre taayyn ettiine gre, u bilinir ki:
Hakkn srrndan bilinen miktar, kendiliinde bulunmu olduu hale veya Hakkn
kendisini bilmesine nispetle bilinmi deildir; aksine bu ey, onu bilenin istidadna
ve durumuna gre bilinmitir.
Maksad karlamaya yeterli ve hakikatin bulunduu hl zere istidat sahibinde
zuhurunu gerekli klacak herhangi bir istidat bulunmad iin, bu durumda, hi
bir ilim olamaz; ayet herhangi bir ilim yok ise, asla hidyet de olamaz. Bu
noktada herhangi bir hidyetin varlndan sz edilirse, bu, ancak nisp ve izaf
var olabilir.
Nitekim yaratklarn en kmili Hz. Peygamber'e Rabbm grp grmedii
sorulduunda "Nrn olarak onu grdm" buvurmutur. Bylece de, acizlik ve
eksiklie iaret etmitir. Bir duasnda ise, yle demitir: "Ben sana layk olan
vgy ifadan acizim." Yani, ben sende bulunan her eye ulaamam. Bylece
Hz. Peygamber, Hakkn bt n ilerine muttali olmadaki acizliini itiraf
etmitirAllah teala bu konuda yle uyurmufr:""Hah, kendisinden sizi
sakndrr." (Ali mran, 30); "Size ilimden ok az bir ey verilmitir." (Isra, 85) Az olan
ilmin durumu bu ise, btn akl sahiplerine gre, ilim kabul edilmeyen eyin
durumu ne olabilir ki? Bundan dolay insanlar, Allah'n zt hakkndaki bilgiyle
uramaktan engellenmi, zellikle de son nefeslerinde olmak zere Hakka kar
hsn zan beslemeleri tavsiye edilmitir.
Herhangi bir varln hakikatine en yakn ey, o eyin ruhudur. Hz. sa ve Hakka
yaknla mazhr olan kmiller, Allah'n ve resullerinin bildirdii zere, Allah'n
ruhudurlar; bununla birlikte Hz. sa, "Sen benim nefsimde olan bilirsin ve ben se-
nin nefsindekini bilemem. nk sen, gayblan ok iyi bilirsin" (Maide, 116)
demitir. Hl byle iken, bu ve deindiimiz veya ok ak olduu iin
zikretmeden getiimiz benzeri pek ok delilden, Hakkn nefsinde bulunan
eylere muttali olmann imknszln rendik.
u halde, Hakka dair elde ettiimiz bilgi, Hakkn kendisi hakknda bize verdii
bilgiden bizim onu taklidimizle elde edilmitir; ayn ekilde zahir veya btn
herhangi bir kuvvetimizle veya her ikisiyle birlikte mahede ettiimiz eylerde
ise, biz, sadece ve sadece kuvvet ve hislerimizi taklit ederiz.
in nihayeti, Hakkm bizim iitmemiz, grmemiz ve aklmz olmasdr; aslnda bu
da, maksadn gereklemesini salamaz. nk Hakkn bizimle birlikte olmas
ve bizim vasflarmzn yerini alp, bizimle kim olmas, daha nce akladmz
gibi O'na gre deil, bize gredir. Aksi halde, Hakkn kulun iitmesi/ grmesi ve
akl olmas, Hakkn zerinde bulunduu tarzda meydana gelmesi ve zahir olmas
gerekirdi; bylelikle kul, Hakkn grm ve iitmi olduu her eyi grm ve iitmi
olaca gibi, ayn zamanda Hakkn aklettii her eyi de, Hak gibi, akle-debili
gerekirdi.
Bunlarn arasnda hatta btn bunlardan daha nemli olan ise, Hakkn ztn
kendiliinde bulunduu tarz zere akletmesi, ayn ekilde onu grmesi, kelmn
iitmesi, bakalarnn kelmn da ayn ekilde iitmesidir. Bu ise, zikrettiimiz
mertebeye ulap, en ulv mertebeler ve en erefli derecelerle tahakkuk eden
kimselerde bile gereklememi bir haldir. u halde, bunlarn aasmdaki
mertebelerde bulunan kimseler iin byle bir halin gereklemesi mmkn
olabilir mi?
O halde, herkesin Allah'a ve O'nun dilediklerine dair hayret ten bir nasibi vardr.
Bu balamda, sadece Allah'n bilmi olduu be bilinmeze dair u yeti hatrla!
"Onlar Allah'tan bakas bilemez/' (Enam, 59); "De ki: Gklerde ve yerde olan
Allah bilir." (H-curat, 16); "ayet ben gayb bilmi olsaydm, daha fazla hayr
ilerdim." (Araf, 188); "ayet Allah dileseydi, onlarn hepsini hidyette toplard.
Artk sen de cahillerden olma." (Enam, 35); "De ki: Bana ve size ne yaplacan
bilmem. Ben sadece bana vahy edilen eye tabi olurum." (Ahkaf, 9).
Bu gibi, pek ok yeti hatrlaynz.
Allah doruyu syler ve dilediklerini srt - mstakime ulatrr. 234[234]
Ehullahn Byklerine Mahsus Son Hayretin Sebepleri
"Matla"n zerindeki Lisan ile Bunlarn Aklanmas
Bilinmelidir ki: Daha nce insann bizatihi muhta olduunu, farknda olduu
veya almad ynlerden daima Rabbinden bir eyler talep ettiini ve ona
ynelmi olduunu belirtmitik; zellikle, Allah yolunun mensuplar, byledir,
nk onlar, zt, fiil ve hl ile Haktan talep ederler.
u halde bunlardan birisine, herhangi bir cihetle snrlanm zahir bir viche/kble
veya znde makul olan btn bir kble belirdiinde; ya da Hakk talebi -ayet
Hak taliplerinden olduunu iddia ediyorsa- herhangi bir alimin ilmine veya bir
kimsenin itikadna veya birisinin mahedesine gre; veya belirli bir itibar veya
belirli veya belirsiz bir durum asndan snrlanm-sa, bu kimse, nefsinin gayesini
bildii ve "fetih"te gr sahibi kimselerden birisidir. Ayrca bu kii, dikkat ekilen
hayretin [hkm kendisinde zayflad kimselerden birisidir; ya da sz [konusu
hayret, bu kiinin benimsedii veya terk ettii veya setii veya tercih ett ii
ynden neredeyse yok olmutur.
"Alem" olmas itibaryla alemde, hatta btn hayrlarn kayna ve amalarn
elde edilmesinin sebebi olmas ynyle Hakkn katnda bile herhangi bir arzusu
kalmayan kiinin hali, Hak-ka/es-sefer ilellah, Hakta/es-sefer fillah ve Haktan/cs-
sefer mi-nellah olan seferleri birletirir. Bu kii, isim ve sfat larn mertebelerini,
bunlara izafe edilen hkm, eser ve tecellleri ve bunlarm levazm olan nispet
ve izafetleri aar. Bylelikle Hak, kendisine ilimlere, idrklere, akidelere,
mahedelere, haberlere, vasflara ve zikrettiimiz dier eylere gre herhangi
bir manev veya zahir ve btn ynnden mahsus bir cihette taayyn etmez.
nk o, Hakkn izzet ve cellinin farkndadr ve Hakkn btn bunlarda veya
bunlarn herhangi birisinde snrl olmayacan da bilir; ayrca, onun himmeti,
daha nce zikredilen makam sahiplerinin durduklar herhangi bir mertebede
kalmaz ve o mertebede tatmin olmaz -geri sz edilen insanlar da, Hak ze-
redirler ve Hak iin, Hakta ve Hak ile vakf olmulardr.- Bu kii ise, asl-ulv ftrat
sayesinde hi bir tereddde kaplmadan varlnda kendisinin bir dayana
olduunu bilir ve bunun kendisi olmadn da idrk eder; kalbiyle ve bedeniyle,
ona paralel ve karsnda olarak bu asla ynelir. Bu ynelme, kiide bulunan en
ulv unsur/ecelM ma fih ile hatta kiinin btn varl-yla/bi-kllyetih gerekleir.
Rabbma tevecch esnasndaki huzuru ise, Rabbmn kendisini bakasnda bildii
tarza gre deil, kendisini kendisinde bildii tarza gredir.
te bu kiinin hli, Hakka/es-sefer ilelah, Hakta/es-sefer fil-lah ve Haktan/es-
sefer minellah olan seferleri birletirir; nk o, ne nefsi iin, ne nefsi ile, ne de
nefsinde veya Allah tarafndan verilmi ilimlerine veya mrekkep-basit ilimlerine
gre sefer et mektedir.
Bu hl, son hayret mensuplarnn ilk hlidir. Ehlullahm bykleri, bu hli temenni
ederler ve bunu aamazlar; aksine, dnya da hirette ve berzah aleminde
srekli bu halde ykselirler. Onlarn, zahirde veya btnda belirlenmi zel bir
kbleleri yoktur, nk, kendisiyle zahir ve btnlarnda snrl kalp, bylelikle
baka taleplerden ayrlmalarna neden olacak Hakkn herhangi bir
mertebesi/rtbe onlarda taayyn etmi deildir; aksine, Hak kendilerini btn
gizli ve ak cihetlerden kuatm olduunu onlara bildirmi, kendilerine
kendisinden tecell etmitir. Bu tecell, herhangi bir eyde veya cihette veya
isimde veya mertebede deildir. Bylelikle onlar, O'nu mahede etmekle,
llere dmler, bunun neticesinde ise, Hakka dair hayretleri, Haktan, Hak ile
ve Hakta gereklemitir. 235[235]
"Hayret" Konusuna Tamamlayc Aklama
Bu ek, bir ncekinden daha mhim, meselenin ferini ve asln daha iyi aklar:
Bilinmelidir ki:
Mutlak vcd/Vcd- Malz, mhiyeti asndan, grlemez, taayyn etmez ve
herhangi bir renkle boyanmaz. Mmknlerin a'yn ise -ister isimlerin ayn
olduklar sylensin, ister isimlerden baka olduklar ileri srlsn- mcerret a'yn
olmalar itibaryla herhangi bir idrkin konusu olmazlar, sadece zihinde tasavvur
edilebilirler. Bunlarn zihindeki taayynleri ise, arzdir, nk bu taayyn, onlarn
Hakkn ilmindeki ezel taayynleri deildir. Mmkn hakikatlerin Hakkn ilmindeki
taayynleri ise, Hakkn sabitlii gibi, ezel ve ebeddir, zihn taayyn ise, tasavvur
sahibinin zihnine arz olmutur.
Bu ikinci taayynn nihayeti ise, andrma/muhakat ynnden dierine
benzemesidir; benzerlik de, benzetmeyi yapann tasavvuruna, onun gcne ve
zihnine tabidir; yoksa bu, tasavvur edilen hakikatlerin Hakkn nefsindeki
taayynlerine nispetle mhiyetleri zere bulunduklar hle gre deildir. u
halde hi bir yaratk, mhiyetleri zere mmkn hakkatleri/a'yn idrk edemez;
hi kimse, Vcdu veya Hakkn ztn nispet ve izafetlerin hkmlerinden
mcerret olmalar ynnden idrk edemez.
Ortada, bir veya iki idrk sahibine/mdrik ait ve bir veya birden fazla idrk
objesine taalluk eden bir idrkin veya idrklerin bulunduunda herhangi bir
kukumuz yoktur. u halde, idrk edilen ey nedir? Onu kim idrk etmektedir?
Daha nce akladmz ve belirttiimiz zere, mhiyeti zere idrki mmkn
olmayandan baka bir ey yoktur.
ayet idrkin konusu, nispetler ise -ki bu idrk, onlarn ma-dum eyler olmalar
asndandr- bunlar idrk eden kimsenin ve bunlarla idrk ettii eyin kendileri
gibi madum bir ey olmas gerekir. nk bir ey, baka bir eyi kendisinden farkl
oluu ynnden idrk edemez ve bu adan o eyde messir olamaz.
Bu durum, kmillere gre, tereddtsz bir olgudur ve bunu savunmaya gerek
yoktur. Daha nce de belirtildii zere, sadece bir Vcd vardr ve bundan,
kendisine izafe edilip, isim, sfat ve h diye isimlendirilen eyler ortaya kar.
Btn bunlar ise, basit mnlardr, kendilikleriyle kim deillerdir. Bunlarm
hkmleri de, sadece Vcd ile zuhur edebilir. Vcd ise, arttr, messir
deildir. Vcd byle olmakla birlikte, kendiliiyle taayyn etmez ki, idrk
edilebilsin; ayet Vcd taayyn etmi olsayd, onu idrk eden kimse, bu
durumda Vcd'dan baka ve sadece Vcd ile varl olan bir ey olurdu.
Vcd ise, bizatihi taayyn etmemitir/gayr- mteayyin, aksine, Vcd'un
kendisiyle zuhur ettii ve onun aynas olacak bir eyin bulunmas gerekir.
Onun, yani Vcd'un vazifesi, sadece izhr etmekten ibaret tir. zhar, nr olmas
asndan Vcd'a mahsustur, nr ise, idrki mmkn klar, fakat kendisi idrk
edilmez. u halde o, tek bana zuhur edemez, nerede kald ki izhr edebilsin?
nk izhr, nr ile kendisini kabul edip, zuhruyla ortaya kan ey arasnda

gerekleen birlemeye/itima baldr; bu ey, bir sebepten dolay itigal veya
benzerlik/muhazat ve intiba/yansma diye ifde edilir.
Binaenaleyh zuhur, bu durumda, "cem' /birleme" nispetine baldr, cem' ise,
bir nispet veya baka bir ifdeyle bir hldir. u halde, kendi bana kim,
mstakil ve sabit olmayan bir eyden, kendisiyle kim bir ey nasl meydana
gelebilir de, onun hakkm-da sabitlik hkm verilir?
Nasl olur da, balangta kendisiyle kim olmayan bir ey, ikinci durumda
kendisiyle kim bir eye blnp, grlr hle gelir; veya kendisiyle ve
bakasyla kim bir eye blnp, bylece "gren" diye isimlendirilir; veya
kendisiyle kim olmayan eye blnebilir. Buradaki durum da, nceki durum
gibidir.
Vcd, zikredilen btn bu ksmlarn aynsdr. Bylece o, grr-grlmez,
blnr-blnmez, bamszdr-deildir, birleir, bununla birlikte oalmaz ve
bakalamaz; ayn'min/hakkat varl olmayan okluk/cem' ile zuhur eder,
bununla birlikte kendisiliiyle zuhuru imknszdr, ayrca cem', Vcd'un zti bir
sfat dr. u halde cem', tek hldir; bunun hkmyle gerekleen
birlemeler/ietimaat ise, bir tek hakikatin eitli hllerdir.
Vahdet/birlik, ancak mukbiliyle tasavvur edilebilir; vahdetin mukabili ise,
okluun/kesret mnsdr. Kesret ise yoktur, nk ortada sadece trlerine
ayrlm/mtenevvi' bir tek ey vardr. u halde, cem'/okluk ve vahdet/birlik
nerede kalmtr; bunlar, takdir olarak bulunurlar. nk idrk edilen
ey/mdrek, ancak ok olandr/kesir 236[236] ; farkll talep esnasnda okluktan
ayrlan-ey/mmeyyez ey ve onun hakknda verilen hkm eerekte deil,
farazi olarak ve baz zihinlerde so-mutlamaatibaryla sabittir.
Acaba bu ey, bu faraziye ve ahstan sarf- nazar edersek, gerekte takdir
edildii gibi midir, deil midir, ya da, hakknda nceden verilen hkm gibi
midir, deil midir? Bu baka bir meseledir. Hatta, gerekte o ey, kesinlikle takdir
edildii gibi deildir; nk btn bu hkmler, geicidir, mahkm-i aley-h'in
bizatihi gerektirdii ey ise, ezel olarak sabittir, bunun nedeni de, baka bir ey
deil, bizzat kendisidir.237[237]
Btn bu hkmler ve hller sabittir; bunlar, idrk ve hislerine nispetle btn
idrk sahiplerinin idrkine mnasiptirler.238[238]
u halde bir ey, mhiyeti zere bulunduu durumda, asla idrk edilemez ve
ona ulalamaz.
Sonra yle deriz: "Alim/bilen" diye isimlendirilen ey, Hak iin bir mazruf deildir:
nk byle br ey imknszdr.
Alim, Hak iin bir zarf da olamaz: nk "Allah var idi ve O'nunla beraber baka
bir ey yoktu."
Alim, mutlak anlamda yok olan, sonra da varlk hline gelmi bir ey de deildir:
236 [236] nk her ynden bir ve basitolan, idrkin konusu olamaz. Konevf ye gre, bir ve basit olan idrkin konusu olamayaca gibi, bir ve
basit olandan, bu itibarla herhangi bir rn ve netice de ortaya kmaz.
237 [237]
Konev, tekrar "Tahkik" kaidelerinin ilki olarak zikrettii ve btn sitemin esasn tekil eden hkmlerin sreklilii meselesine
dnmektedir. Buna gre, herhangi bir ey, li-ztih bir zellie sahip ise, veya bir hkm gerektiriyorsa, zt devam ettii srece o eyi
gerektirmeye devam eder.
Herhangi bir art veya daha fazla artla o hkm gerektiriyorsa, o artlar devam ettii srece o hkm gerektirecektir. Bunu Konev,
hakikatlerin ve hkmlerinin sreklilii diye isimlendirir (Miftah'l-gayb.).
238 [238] Hkmler ile idrk vastalar arasndaki bu mnsebetler, idrki mmkn klmaktadr. nk, arada mnsebet olmad srece bir
eyin baka bir eyi idrk etmesi mmkn deildir (Konevf, Miftah'l-gmjb'da bir ke olarak bunu zikreder.).
nk byle olsayd, hakikatlerin dnmesi gerekirdi ki, bu, imknszdr.
u halde, idrk eden ve idrk edilen kimdir? Btn bu zikret tiklerimize gre alim
kimdir, Hak kimdir? Alim, ilim ve malm kimdir?
Nispetler, daha nce belirttiimiz gibi, madum eyler-dir/umr- ademiyye,
bunlarn, sadece zihinlerde varlklar vardr. Zihinler ve sahipleri ise, yok idiler,
sonradan var olmulardr. Her ey nispetlerden var olmusa, daha nce de
belirtildii gibi, bu durumda mevcut madumdan zuhur etmi olmaldr;
Vcd'dan zahir olmu iseler, Vcd'dan vcdu olmayan bir eyin zuhur
etmesi mmkn deildir. Ayrca daha nce de belirttiimiz gibi, srf "vcd"
olmas ynnden Vcd'un herhangi bir eseri de yoktur: nk o, birdir/vahid,
mutlak anlamda bir olan ise, herhangi bir eyi meydana getiremez. Vcd,
kendisine zt olan eye de mnasip deildir, dolaysyla kendisine zt olan bir ey,
onunla irtibatl da olamaz. Vcdu olmayan ey ise, Vcd'un zdddr. u halde
durum nasl olacak?
Vcd'dan, vcdun ayn da, zahir olamaz: nk bu/elde-kinin
retilmesinden ibaret olur/tahsil'1-hasl. ayet Vcd'dan vcdun ayn, fakat
mevcut olandan farkl bir tarzda zahir olsa, bu durumda Vcd'un dnda
zorlayc bir nedenin bulunmas gerekirdi: nk, bu farklln nedeni Vcd'un
kendisi ise, ezel ve ebed olarak onunla birlikte olmas gerekir. Bunun
nedeninin/mucib baka bir vcdun olmas da mmkn deildir: nk bu
durumda daha nce aklam olduumuz bir takm fasit durumlar ortaya
kard. Ayrca, bu zorlayc nedenin madum bir nispet olmas da mmkn
deildir: nk bu, madunum vcdda tesirini gerektirirdi.
Ayrca bu, zuhur eden her eyin ya vcdu olmayan bir eye veya bir araya
gelmeleri artyla vcd ve nispete istinat et mesini gerektirirdi. Vcd ve
nispetin birlemesi geici ise, bundan saysz zararlar doard: nk bunlarn
birlemesini gerektiren ey, ya bunlardan birisi veya her ikisi veya nc bir
eydir.
ayet bu birlemeyi gerektiren ey Vcd ise, zorunlu olarak, balangta bunu
gerektirmedii halde daha sonra madum nispetle birlemesini gerektiren bir
ynn Vcd'da bulunmas gerekirdi; bunda ise, gereklemesi imknsz
durumlar vardr ki, bunlar tekrarlamaya gerek yoktur.
Bu birlerrteyi gerektiren ey "nispet" ise, varl/vcd olmayan bir eyin, varlkta
bir eser ve hkm meydana getirmesi ve btn mevcutlarn zuhurunun sebebi
olmas gibi bir takm imknsz eyler sz konusu olurdu; bununla birlikte bizatihi
birlemenin varl yoktur, aksine o, daha nce de ifde ettiimiz gibi, nispettir.
ayet, bu birlemenin nedeni her ikisinin dnda nc bir durum/emir olursa,
soru tekrarlanr: nk bu nc ey, ya bir v cd veya nispettir; bundan ise,
daha nce ifde ettiimiz snular meydana gelirdi.
Durum, zikredilen bu tarzn dnda deildir. u halde mesele nasl izah
edilecektir? Bunun neticesinde ise, "hayret" or-taya kar.
ilh haberlere ba vurursak, bunlardaki izah da, daha nce akland gibidir:
nk ilh haberlerin de, idrk vastalarna tabi olmas gerekir; idrk vastalar
ise, mevsufa tabi vasflardr. Mevsuf ise, henz mhiyeti ortaya km bir ey
deildir. u halde, kendisine tabi olan ve ondan kan ey hakknda ne diye-
biliriz ki?
Btn bunlara ramen, idrkler, zuhurlarnn eitlenmesi ynnden oalm
idrk nesneleri veya farkl idrk objeleri zerinde hkm sahibidirler ve onlara
iliirler. Bu balamda, bir lezzet vardr ki, bu lezzet, mlaim olan eyin idrk
edilmesinin ifadesidir; bir elem vardr ki, o da, mlaim olmayan eyin ifadesidir;
ayrca karanlk, nr, hzn, mutluluk vardr. Binaenaleyh btn bunlar,
mevcuttur; halbuki burada ne kl vardr, ne cz vardr ve ne de zaman-mekan
vardr. Peki, bu durumda ilim nedir? Mhiyeti, hviyeti ve nitelii nedir?
Zannetme ki, bu babtaki hayretin sebebi idrkteki bir eksikliktir; ya da bunun
sebebi, buradaki akha/cela ve istidaya engel bir eksikliktir: aksine bu hayret,
marifete, mahedeye, btn varlklarn srrn grmeye ve vcdun
birliini/ahadiyye-t'1-vcd gerek anlamda idrke/ttla tam olarak
ulatktan sonra hkm ortaya kan bir hayrettir.
Fakat , snrlanan kimse, darlndan dolay durur ve slk edemez/sa re.
Bu kimse, mahede ettii eyin hkm altnda ezilir, bylelikle saptr /inhiraf ve
aakalr/mare
Genileyen kimse ise, kuatr ve kef eder
Bylelikle ihata eder, devr eder ve hayrete der.
Hayret etmezse, aksine yrr ve hareket ederse, aar ve yrmez.
Bu kii, Rabbnm ztnn gaybm vatan edinir; Hak ile ve Hak'ta fn olduktan
sonra, Hakkn ileriyle/un ve Hakka gre halden hale girer/tenevvu'.
Buras ne gzel var yeridir!
Buras, seyir makamdr.
Ey dnen kii! Belki de, az nce hayretin srr hakkndaki aklamam
yadrgam olabilirsin! nk senin anlayn, bunun srrn idrk edemez. Bu
konuda da, ben deilim ama, sen mazursun: Ben, bu gibi eyleri sana
anlatyorum ve senden ve insanlardan bunlar anlamasn, karmak ifdelerin
arasndan maksad szmesini bekliyorum!
u var ki: Ben, Rabbimin tasarruflarnn bir arac ve O'nun iin bir aynaym.
Binaenaleyh o, benimle zuhur eder ve diledii ilerini izhr eder, diledii
burhanlarn aklar.
Binaenaleyh ben de, ilh irde altnda ezilmiim, hr deilim, mecburum. te
imdi, bir rnekle bu mbarek mertebeden senin ve senin gibi kimselerin
seviyesine iniyorum! Kulan bana ver, akln ve idrkini bana younlatr.
Allah, mriddir.
Bilinmelidir ki: Bu kelm dnen kimse -ister kelmclarm
grlerini benimseyen, isterse de szde aklclarn/en-Nazza-r'1-mtefelsifn
grlerini benimseyenlerden olsun- u konuda hi bir tereddt tamaz: inde
bulunduu cisimler aleminde idrk ettii her ey, cevher-arazdan veya heyula-
sretten oluur. Buna gre cevher, ancak araz ile zuhur eder; araz ise, cev herle
var olabir^Aym ekilde, heyula suret ile mevcut olabildii gibi, suret de,
heyiav ile zuhur edebilir. Ortada taayyn eden cismin makuUuu, herhangi bir
mndan ibarettir: bunda, boyutun farz edilmesi mmkndr; bu boyut,
uzam/t ul, genilik/araz ve d erinliktir/umk.
Mcerret heyula, ehl-i nazara gre, aklen blnme kabul et mez; suret de
yledir. Bununla birlikte suret heyulaya girmekle, her ikisi birden cisim hline
gelirler ve blnme kabul ederler. bylece li-ztih blnmeyi kabul etmeyen
bir ey, blnmtr; bununla birlikte, sadece birleme meydana gelmitir, bu
ise, u nispetler gibi sadece bir nispettir.
Bir takm eylerin kendisinden meydana geldii Tabiat rn-cerret bir mndan
ibarettir; bu mn, drt hakikati iermektedir: bunlar, hararet/scaklk,
bumdet/soukluk, rutubet/yalk ve yabusettir/kuruluk. Tabiat, ztyla bu drt
eye de uygundur/mnasip; hatta Tabiat, birbirlerine zt olsalar bile, bu drt
eyin ayndr. Bununla birlikte o, yani Tabiat, mhiyeti ynnden zikredilen drt
unsuru ieren bir mn olmakla birlikte, bu ve ifde edilen her ey, mcerret
mnlardr: bunlardan herhangi bir eyin tek basma zuhur etmesi ve vcd
olmakszn idrk edilmesi mmkn deildir. nk btn bunlarn varl da, srf
vcd oluu ynnden kendiliiyle taayyn etmez ve mhiyeti ynnden/min-
hays hve zuhur etmez ki, idrk edilebilsin.
u halde, bu mnlarn bir araya gelmesi, bunlarn zuhur et mesinin ve idrk
edilmelerini gerektirir. Bir araya gelme/icti-ma', kendiliinde herhangi bir varl
olmayan bir nispet veya hldir.
Acaba, idrkin taalluk ettii baka bir ey var mdr? Bu eyin mhiyeti nedir?
Keyfiyeti nedir?
te bu suretin -ki, idrk ettiin her eyi onun cihetinden idrk edebilirsin-
zikredilen ve zellikleri belirtilen esaslardan/usul meydana gelmitir. Bunlarn en
nemlisi ise, Tabiattr.
u halde suretler, Tabiat'tan zuhur etmilerdir.
Tabiattan zuhur eden eyleri incelediinde, hi bir eyin Ta-bat zerinde zait
olmadn grrsn. Her ne kadar zuhur eden ey, tabiattan farkl bir ey deilse
de, tabiat, kllliinin makulluu ynnden zuhur eden eyin ayn deildir.
Tabiat, kendisinden ortaya kan eyle artmaz, eksilmez ve farklla-maz: ortada
baka bir ey yoktur ki, ondan tabiat farkllasm, nk tabiattan zuhur eden
ey, onun herhangi bir parasdr, ondan baka deildir.
Bu, son derece ak bir gerektir.
Bedenini/suret idare ettiini zannettiin ruhuna gelince: "ruh" diye isimlendirilen
her eye dair konuma daha geni ve daha uzundur; ruhun srr da7 daha kapal
ve daha problemlidir.
Rabbmn mhiyetinden soru sorma! Kukusuz ki, bu konuda soru sormak,
yasaklanm ve bunun imknsz olduu belirt ilmitir.
Artk uzatma, yr ve yrmede kullandn asan at! "Akamdan sonra ayp
kalmaz."
Allah'a yemin olsun ki! Dikkatini ektiim hususta kendine eki dzen verir, daha
nce ifde edilen eyleri aklnda tutar ve bu ve daha bunu takip eden
blmleri de onlara eklersen, son derece garip gerekleri grr, akl sahiplerini
artan srlarr renirsin. 239[239]
BLM V
KLL FATHA'LARIN SONUNCUSU
Cevamiu'l-Hikem/ Bu Sureye Ait Btn Hikmetler
Bu ksm, kitabn son blmdr. Allah, nurunu tamamlayacaktr. 240[240]

Kur'an'a ve Furkan'a Ait lhi Srlar
Bu kapsama giren baka bir blm de, bir hatimedir/sonu. Bu, Hakkn
srlarndan, isimlerinden ve Fatiha'nn srlarnn pek ounu aklar ve izah eder.
Besmeleyle balayarak, surenin sonuna kadar gideceiz, yle deriz:
Bilinmelidir ki: simler, farkl tarzlarna ve anlamlarna ramen, gerekte hllerin
isimleridir. Hl sahibi ise -hal sahibi olmas ve nefsini ve her halde nefsinde
bulunan eyleri o hle gre idrk etmesi ynnden-, okluun/cem'
taayynnn mebdeidir; bu, ahadiyet -i cem makamdr. Nitekim, daha ce
defalarca bu makama dikkatini ekmi ve bunun tesinde hi bir isim, resim,
taayyn, sfat ve hkmn bulunmadn belirtmitim.
Fakat isimlerin bu makamdan taayyn etmeleri, iki ekildedir:
Birinci tarz, bu makamn iermi olduu kesret/okluk hkmlerine gre taayyn
etmeleridir. Bunlar, kevne/olu mensup isimlerdir. Bu nedenle unu belirtmitik:
Kesre t/okluk, alem" ve "siva/baka" olmas zelliiyle alemin zelliidir.
Kesretin ve hkmlerinin ortaya kmas/tecell meselesinde nazar akllar arr,
vahdet/birlik ve onda gizli bulunan iyilii idrk edemezler; bylelikle bunlarn
hkmlerinden herhangi birisini onlarda taayyn etmi Hakka izafe etmekten
korkarlar, kesretin hkmlerini kendilerine nispet ederler ve gerei bilmezler.
Bunun nedeni udur: Bu akllar, gerek vahdeti gremezler; kesret, bu vahdetin
mukabili ve zdd deildir. Aksine, kesretin mukabili ve zdd olduu vahdet,
kendilerine gre ve kendilerinin dnda pek ok perdeliye ve ariflerin
ounluuna gre bilinen "vahdet nispeti"dir. Kesret de, iaret edilen bu
vahdete gre eittir; nk bu vahdet, her ikisinin de, yani vahdet nispetinin ve
kesretin ve de bunlarn hkmlerinin kaynadr; bununla birlikte memba
olmalkla ve benzeri eylerle snrl deildir.
Sonra konumuza dnp deriz ki: Kesretin hkmlerini vahdet leri ynnden
birletiren nispetin makulluu, alemin hakikatidir; Hakkn, bu nispet ynnden
taayyn ise, alemin vcdudur.
Sonra bu vcd, e'nleriyle zuhur ettikten sonra, ncelikle taayyn asndan
ksrna blnmtr: Birincisi, kendisine b-tmlk ve vahdet ynnn baskn
olduu ksm: bu ksma rnek olarak derecelerine gre farkl mertebeleriyle
ruhlar verebiliriz; ikincisi, kesret hkmlerinin hkim ve baskn olduu ksm: buna
rnek olarak da, derecelerine gre farkl mertebeleriyle mrekkep cisimleri
verebiliriz; ncs ise, bunlarn arasnda kalan orta ksmdr.
Sonra: Bu orta ksm, mhnilik ve ilk zuhur mahallinin hkmnn baskm olduu
ksm ile nihayette tafsili zuhurun kemle ulamasyla "okluk/cem"' nispetinin
baskm olduu ksma ayrlr. Birinci ksma rnek olarak Ar ve Krs'yi verebiliriz.
kinci ksma rnek olarak ise, aralarndaki farklla ramen, mvelledat-
selase/cemadat -nebatat -hayvanat verilebilir; bununla birlikte hepsi de,
"ehdet alemi" diye isimlendirilen bir tek ksmn altna gerebilirler: nk
ehdet alemi, hazerat - hams'ten bahsederken kitabn balangcnda zikretmi
olduumuz gibi, ruhlar alemi ve gayb aleminin mukabilidir.
Artk geride, orta ksm kalmtr. Bu ksmdan, bir takm dereceleri kapsayan baz
eyler ortaya kar. Bunlardan her birisinin bir ehli vardr ki, buna rnek olarak,
yedi gk ve drt unsuru verebiliriz.
Son olarak insan, btn bunlarn suretiyle birlik zelliindeki okluk/cem-i ahad
makamnda zuhur etmitir. Bu makam, kendisinden nce hi bir evvellii veya
baka bir eyin taavyn etmedii makamdr; bu makam, Am mertebesinin
sahibidir.
Bu konuda, kitabn giriinde bilgi vermitik, hatrlaynz!
Bu suret sayesinde insan, halife olmutur; bu halifelik, insann gerek anlamda
Hakkn mertebesine paralel olmas/muha-zat, o mertebeye benzerlii/muhakat
ve suretinden zuhur eden eylerin hkm ve birletiricilik ve bunun dndaki
hususlarda btnnda kalan zelliklere mutabk olmas ynnden insana tahsis
edilmitir. nsanda btm kalan halifelik ise, ilk sebeplilik ynnden sabittir; bu da,
insann suretinin ztnn iermi olduu eyleri birletirmesi ve kemle
ulatktan/tahakkuk sonra hilafet mertebesine ycelmek, daha fazla iyilikle bu
makam aslna veya benzerine irca ederek, bu makamdan da kp, nefsinin
suretini ortaya kartmasnda/ta'yn sabittir. Nitekim, bu durumu daha nce gl
suyunun aslna dnmesi meselesinde ve benzeri rneklerde misllendirmitik.
Bu balamda, "Kukusuz ki Allah, emanetleri ehline vermenizi emreder"
mealindeki yeti hatrlaynz! Bu, ahadiyet -i cem makamnn zelliinden
kaynaklanr; bu makam, hilafet ve niyabete ait herhangi belirli bir hal ve zellikle
snrlanmaktan mnezzehtir: nk bu makam, btn hal, makam ve zellikleri
ierir, btn hkm, isim, fiil ve harfleri kabul eder ve kapsar.
Dikkat ediniz, Allah'n dndaki her ey batldr Allah'n vechinin dndaki her ey,
helak olacaktr.
Sonra yle deriz: u halde "mevcudat" diye isimlendirilen eyler, daha nce de
belirtildii gibi, Hakkm e'nlerinin taayynleridir. Bunlar, Haktan sadece -kendisi
taayyn etmemesi ynnden- srf taayyn etmeleri dolaysyla farkl olmulardr.
Onlara nispet edilen vcd, Hakkn e'nlerinin kendi vcduna
rnmesinden/telebbs ibarettir. Bunlarn oalmas ve arkh-lamas ise,
hviyetinin gaybmda gizlenmi zelliklerin-den/hususyyat ibarettir. Bu
zelliklerin hi bir nedeni/mucib yoktur, nk bunlar, yaratlmamtr/gayr-
mecul. Bunlarn oalmalar, zuhurunun eitlenmesiyle zuhur eder. nk
Hakkn btn bunlardaki zuhurlarnn eitlenmesi, bunlarn varlklarn/ayan
izhr eden eydir. Bylelikle bunlar, farkllatklar adan birbirlerini bilirler. Ayrca,
hangi adan bir olup, birbirlerinden ayr olmadklarn ve hangi adan
birbirlerinden farkl olup, "gayr", "siva" diye isimlendirildiklerini bilirler. Baka bir
ifdeyle, bunun nedeni, Hakkn ztnn zelliklerini kendi e'nlerinin her birisinde
mahede etmesidir.
ilh e'nlerdeki bu deimeyi, u ekilde rneklendirebiliriz: -En gzel
misllendirme 'Allah'a aittir.
Bir says, say mertebelerinde deiir/takallub; bylece bir, dier saylarn
varlklarn/a'yn ortaya kartt gibi, bunlar asndan da kendi varlm/ayn
izhr eder. Binaenaleyh bir, sayy icat etmi, say ise, biri tafslletirmitir. u
anlamda ki: Bir'in herhangi bir mertebedeki zuhuru, dier bir mertebedeki
zuhurundan farkldr; Hakla ilgili olduklarnda bunlar, Hakkn kendisinden haber
verdii zere, "c'n" diye isimlendiririz. Hakkn isim, sfat , hl ve hkmlerinin her
bir e'ni asndan olan zuhuru, bu e'nin geniliine ve dier e'nlerden
nceliine baldr.
Herhangi bir idrk vastasyla grlen veya idrk edilen her ey, herhangi bir
e'nine gre zuhur eden Haktr;.bu e'n, Hakkn idrk vastalarna gre zuhur
ederek eitlenmesini ve oalmasn gerektirmitir. Bu idrkler, bu e'nlerin
hkmleridir. Bununla birlikte Hak, nefsinde aha diyet /mutlak birlik sahibidir;
bununla, btn vahdet/birlik ve kesretlerin /okluk, basitliin ve terkibin, zuhurun
ve btnlm kayna olan ahadiyeti kast ediyorum.
Gznn idrk ettii cismin suretinin birliine/ahadiyet bak. Bu cismin suretinin
oalan ksmlarnn, gne ve glge, siyahlk ve beyazlk, youn ve latif, sert ve
yumuak arasndaki ayma mn/sebep gibi, idrk edilmeyen gayb eyler
olduklarn gr! ki ey arasnda bulunup, onlar ayrt eden ve kendisi gzkmedi-
i halde hkm aka grlen her vasta/berzah, gaybtr.
Dikkat ediniz! Berzaha ait bu ksmlar, ilh e'nlerdir. Bunlar, iki ksma ayrlr: tabi
olanlar ve metbu olanlar:
Metbu e'nler, iki ksmdan oluur: hatas tam metbular, tam olmayan metbular.
Buna gre tabi e'nler, alemdeki varlklardr. hatas tam olmayan metbu e'nler
ise, alemin cinsleri, asllar ve rknleridir; baka bir ifdeyle bunlar, tafsili ve tli
isimlerdir.
hatas ve hkm tam olan metbu e'nler, Hakkn isim ve sfat lardr. En ak
Tahkik'e/tahkik-i evdah gre her ey, Hakkm e'ni, e'nlerinin isimleri ve e'n veya
e'nler sahibi olmas ynnden Hakkn isimleridir.
Nitekim, daha nce bunu belirtmitik, artk sen de, kartrma ve hatrla!
u halde Hakkn "vahid/bir" diye isimlendirilmesi, vcd hl ile ilk taayynnn
makulluu itibaryla d ir; bu taayyn, Hakka nispetle gerekleen taayyndr,
yoksa herhangi bir e'ninde veya o e'ne gre zuhurunun taayyn ynnden
Hakka nispet edilen bir taayyn deildir.
Hakkn "zt" diye isimlendirilmesi, herhangi bir hlinde zuhuru itibanyladr; bu hl,
dier hllerin kendisine tabi olmasn gerektirir. Hakkn hlleri, daha nce
belirttiimiz gibi, birbirieri-ne tabi olup, bir ksm hkim ve bir ksm ise mahkum
olsa bile, bunlardan her birisi bir adan hepsine/kl sahiptir, hatta o hepsinin
ayndr.
Hakkn "Allah" diye isimlendirilmesi ise, btn e'nleri zerine hkm sahibi olan
bir e'ninde taayyn etmesi itibanyladr; sz konusu e'nler, bu e'n sayesinde
Hakkm hkmlerini ve eserlerini kabul ederler.
Hakkn "Rahman" diye isimlendirilmesi ise, mutlak V-cd'unun kendi zuhruyla
zahir olan 'enleri zerine yaylma-s/inbisat itibanyladr: nk rahmet, vcdun
ta kendisidir.
Rahman, kendisiyle zuhur eden her eye yaylan "vcd" olmas ynnden
Haktr. Bunun yan sra O, vcdu itibaryla her vakitte ve her mertebe ve hllere
gre, btn hkmleri kemliyle kabul etmesi itibaryla Rahman'dr.
Hakkn "Rahim" diye isimlendirilmesi ise, tahsis ededen ve edilen/muhassis-
muhassas olmas itibanyladr: nk Hak, genel rahmetini her varla tahsis
etmi, bylelikle tahsis ve zuhuru umm olmutur.
e'nlerin birbirlerine ulaan hkmlerine muttali olmasn gerektiren hali
ynnden, "ilim" diye isimlendirilmitir; bu hkmler, daha nce de belirttiimiz
gibi, tabilik-metbuluk, tesir-teessr, birleme-aynma, uyum-ztlk, birlik-ortaklk
ynnden birbirlerine ularlar. Hak, bu ynden ve de nefsini ve her halde ve
hle gre nefsinin iermi olduu eyleri idrk edici olmas itibaryla, kendisini
"alim" diye isimlendirmitir.
Hak, gaiplik ve perdelerden mnezzehlii ve hkm dier e'nlere geen
idrkinin sreklilii itibaryla art mesabesindeki "zti sirayeti" ynnden "hayt"
diye isimlendirilmitir; Hak, bu itibarla "el-Hay/Diri"dr.
Baz e'nlerden, arada sabit olan mnsebet dolaysyla, baka bir takm
e'nlere ulaan meyil, "irde" diye isimlendirilir: sz konusu mnsebet, baz
e'nlerin dierlerine stn olmasn ve "ilim" diye isimlendirilen halde sabit
tahsisin241[241] izhrn ortaya kartr; bunun nedeni ise, baz e'nlerin
dierlerinden nce gelmesidir.
Hak, irde ynnden "mrid" diye isimlendirilir.
Hakkn eserinin bir tertip ile kendi hllerinde zuhur etmesine neden olan hl,
"kudret" diye isimlendirilir; bu tertibi, zikredilen tahsis ve her halden ortaya kan
nispetler gerektirmitir-Hak, kudret ynnden "kadir" diye isimlendirilmitir.
Bylece, Vcd'un emri/durum nizma kavumu ve birbirine balanm, batl
ise, yok olup gitmitir.
ite! Sana yle bir kap atm ki, byk inayete mazhr olmu nadir kimselerden
bakas ona ulaamaz. ayet sen de, bu nimete mazhr olan kimselerden isen,
o kapdan gir! Bu veciz anahtarla, konunun tafsillerini a!
Btnyle Allah'a ait ol. Kim ki, Allah'a ait olur ise, Allah da ona ait olur. 242[242]
Bu Konuda Tamamlayc Aklama
"Cem'l-cem" Diliyle
Bilinmelidir ki: Bir eyin baka bir eye takdim edilmesi ve baz eylerin onunla
balatlmas, nce gelene ve ardmdakinin kayna mesabesindeki eye nem
vermeyi gerektirir.
Buna gre Hakkn, kelmnn banda vgsn/sen zikret mesi, baz hususlara
dellet eder:
Bu durum, ncelikle, senaya gsterilen neme delildir ve onun meziyetini bildirir:
nk sena, niha-kll halden ibaret olan birincil maksada iaret eden bir
anahtardr; nihai hal, her eyin emrinin/i sonunda yerleecei makamdr.
Ayrca bu sen/vg, onlarn Hakka ve "siva/baka" diye isimlendirilen her ey
hakkndaki kmil marifetleri ile ze-zt mahedeleri arasnda gerekleir; bu
zel mahede, zel hidyetin feridir ve sz konusu hidyeti aramaya sevk
eder, bu hidyeti arayanlara da ona ulamay tekeffl eder.
Fakat ona ulamak, kymetli zikir, gzel hamd, ibdet ile Hakka tevecch
ederken tevhidi tecrit etmek/tecrid't -tevhid, acizlii ve eksiklii itiraf etmek ve
kulak vermekle birlikte Hakka dayanmak gibi baz vesileleri tam olarak yerine
getirdikten sonra mmkndr. Btn bunlar, vazifeyi ve rabetin sebeplerini
bilmekle gerekleir; bu rabete "Alemlerin rabbidir, rahim ve rahmandr"
yetinde dikkat ekilmitir; bunun yan sra, "Din gnn sahibi" yetinde
mndemi olan rabetin nedenlerini de bilmek gerekir.
Ayrca: Belirli hidyet almetini tamayan kimseler, gazabn hkmyle
boyanm ve hayret denizlerine ve sahralara derler. Sz konusu hidyetin
241 [241] lahi ilimde yokluu ve varl eit

olan mmkn hakikatlerin haric varla kmalar, ilh irde tarafndan "tercih" edilir.Butercih,
irde sra" ile ortaya kar.
almetinin hkm, hidyet sahibi-nin/mhtedi hallerine, fiillerine, dnya ve
hiretteki ilerine sirayet eder. Bunun neticesinde ise kii, kendisinden nceki k-
millerin ya da kendisi gibi saitlerin Rablerinin katndan nail olduklar nimetlerden
nasiplenir.
Nihai gaye, kmillerin haliyle ilgili olarak, iaret edilen durumdur: nk alemin
yaratlmdaki ilk sebep -Allah'n bildirdii gibi- Hakkn bilinmeyi, kendisine ibdet
edilmesini ve kemlinin grlmesini istemesidir; kemlinin grlmesi/mahede,
Hakkn zuhuru ve vcuduyla gerekleir.
Varlk ve ilim mertebeleri/vcd-ilm, her zamanda bu grevi tamamlamak ve
o devirde alemin nizmn korumak iin belirlenmi ve atanm kmil ile kim olur
ve devam eder; binaenaleyh, bilen kiiye gre, vakann byle gerekletiinde
hi bir kuku yoktur.
Kukusuz semav kitaplarda ve kmillerin diliyle bu konuda pek k ikzlar
tekrarlanmtr.
Bunlardan birisi, Hakkn Tevrat'taki u ifadesidir: "Ey Ademolu! Eyay senin iin
yarattm, seni ise kendim iin yarattm." Bunun bir benzeri, Hz. Musa'ya hitaben
syledii u ifadesidir: "Seni kendim iin setim." Btn kmillere ynelik olarak
da yle sylemitir. "Gklerde ve yerde olan her eyi, kendisinden olmak zere,
size amade klmtr." (Casiye, 13); sz konusu nimetler, defalarca saylmtr.
Basiretli hi bir kimse, bu konuda herhangi bir gr ayrlma dmemitir.
Sena edenin edilene yapt vg, onu tarif ve vgnn yapld ynden
kendisini tandna dair bir iddiay tayp, kesin delil/hccet-i balia de Allah'a
ait olduu iin,Hak, irdesinin dier e'nlerinin kemlini izhra taalluku gibi,
hccetinin cemlini izhr etmek istemitir; istenilen kmil marifet, buna baldr.
nk Hakkn, nefsindeki her eyle birlikte, kendisine dair bilgisinin sbtu, ilmin
kemli ynnden ve thmetin ortadan kalkmas iin bir hccettir; fakat bu
hccet, her mertebede ve o mertebenin mensubu oan veya bu mertebeyle
ve iinde zuhur eden herkeste, bizzat burhan ortaya koyan Hakta zuhur et tii
tarzda, tamamlanncaya kadar "bali/kesinlik" zelliine sahip deildir.
Allah Tela'nm u yetini hatrlaynz: "Bylelikle insanlarn Allah'a kar
resullerden sonra bir hccetleri olmasn." (Nisa, 165)
Hz. Peygamber de yle buyurmutur: "Allah, mazeret sahibi olduu srece hi
kimseyi kyamet gnnde cezalandrmaz." Yani, Allah'n delili, o kimse zerinde
gerekleip, sabit oluncaya kadar Allah kimseyi cezalandrmaz. Bu balamdaki
baka bir ifde de, Hz. Peygamberin u hadisidir: "Kendisine mazeret sunulmasn
Allah kadar hi kimse sevemez. Bundan dolay da resulleri gndermi, kitaplarn
indirmitir."
Kukusuz ki, bu son blmde isimlerin asl ynnden Bes-mele'nin n nemli
srlarn akladm; ardndan da "el-Hamdu lillahi/Hamd Allah'a mahsustur"
ifdesi ve Hakkn kelmnn bununla balamasmdaki srr belirttim.
Hamdin "Allah"'a izafe edilmesinin sebebi, "Allah" isminin kuatc ilk taayyn
mertebesi olmasdr; nitekim-biraz nce buna dikkat ekmitik. Rubbiyetin
"Allah" ismine izafe edilmesinin nedeni ise, ulhiyet mertebesinin gerektirdii
hkmlere, ayrca bunlarn levazm olan heybet ve azametin arlna mu -
hataplar sndrmaktr; bu hkmler, birbirine zt, zahir ve btn hkmlerdir. Bu
zellikler, efkat, gdalandrmak, terbiye etmek, slah ve benzeri eylerle
kularma/merbub kar iyi muamele gerektiren rubbiyet hkmlerinin aksinedir.
zafetteki kapsamn srr ise/alemlerin rabb, itaat ettiklerinde btn yaratklarn
rzklarmm bulunduu kapnn almas, ayn zamanda btn kullarn itaatte
eksik ve kusurlu olduklarmda "Din gnnn meliki" yetinde yer alan mnya
gre korkmalardr; bu yetteki anlam, cezalandrmadan/mcazat ibarettir.
"yyake/ancak sana" yetinin sr ise, daha nce de belirtildii zere, udur:
Balangta sahip olduun ilimler, ikinci halde, iaretlerinin hedefi ve maksaddr;
amalarn bu ilimde ortaya karlar, btn e'nlerin ve irdenin hkmlerinin
tafsilleri onda belirirler. Bylelikle fer, asln suretiyle zuhur etmitir.
Bu ise, ok nemli bir srdr, bunu bildiinde, her eyi renmi olursun.
"yyake nestain/ancak senden yardm dileriz" yetinin srr ise, ilk vecihten farkl
bir ekilde bir ncekine atftr; nitekim daha nce bunu belirtmitik. Ayrca bu
ifde, Besmele'nin "Ba" harfinde mcmel haldeki fakr/ihtiya ve bamll
aklama, Hakka boyun emeyi ve ynelmeyi kabul, btn nemli meselelerde
Hakka tevekkl iermektedir.
"hdina/bizi ulatr" yetinden surenin sonuna kadar olan blm ise, bir taleptir;
bu talebe, zellikle yaratln birinci gayesini tekil eden varlk olmak zere, ferin
aslna benzerlii srr dere edilmitir ki, bunun neticesi, "Bilinmek istedim" ifadesiyle
iaret edilen farkllatrma /temyiz ve tariftir. nk yaratl olmasayd,
yaratlmn/hadis mertebesi kadimin mertebesinden ayrt ayrlamazd; bunun
yan sra, vahdet mertebesi de, pek ok kesret hkmn iermesi itibaryla
mutlak vahdetten ayrlamazd. Bu mutlak vahdeti snrlayacak hi bir hkm,
onu belirleyecek hi bir vasf, onu aklayacak ve izah edecek hi bir lisan
yoktur.
Btn bunlar, kitabn giriinde belirtmitik.
"Madubluk/gazaba uramak" srr ise, surete ait zahir sapmalar, ruhan ve
manev btn sapmalar, yani itidal derecesinden uzaklamaktan ibarettir; bu
sapma, vcdun balangcyla sonu arasnda ortaya kmaktadr ve bunun
nedeni, isim ve var-lklara/a'yn izafe edilen hkm ve hllerin birbirine girme-
si/tedahl, bu hkmlerin bir ksmnn dierlerine baskn gelmesidir. Bu galip
gelme ise, bunlarn terkibini -ki hangi terkip olursa olsun fark etmez- kendisine
mahsus itidalden kartr.
Bidayet/balang ve nihayetlerin/son srrn, Hakkn el-Ev-vel ve el-hir
olduunu; Hakkn e'nlerinin de bidayetler ile nihayetler arasnda ortaya
ktklarn belirtmitim, bunu unutma!
Fatiha, mm'l-kitab, yani kitabn asldr; daha nce, kitabn banda Fatiha
suresinin mertebesini ve onun son ve deerli rnek olduunu belirtmitim. Zt
gayb, la-taayyn ynnden, hi bir hkm, sfat ve ismi olmayan; btn
zhir-btm, ilm-vcd mertebelerdeki taayynlerden nce olan bir hldir. B-
tn ilerin var ve biti yerleri, balangta kendisinden taayyn ettii eydir, Hak
ise, el-Evveldir. ite, bylelikle, gayb mertebesine ait kmil adalet srr, Fatiha
suresinin hayrete iaret eden bir lafzla bitmesini gerektirmitir. Bu hayrete
mazhr olanlar asndan bu hayretin son mertebesi, Zt gaybyla bitiik
olmutur; bu nedenle de bu son mertebe, Ekbir'in nihai mertebesi olmutur.
nk onlarn Allah hakkndaki hayretleri, dier isim ve sfat mertebelerini
atktan sonra, Hakkn ztnn kendi ztndan olan en ulv zelliklerinde/hussyat
gerekleir.
Zt gaybmdan taayyn eden varlk/vcd mertebelerin ilki, "teheyym"
mertebesi olmutur; bu mertebede "mheyyemn" ortaya kmtr/taayyn.
Bunlar, iinde bulunduklar halle, kendilerine, mahede ettikleri ve oka
yaklatklar varla ve de Hakkn dndaki eylere dair uurlarn kaybetmilerdir.
te ayn ekilde, iin sonu, daha nce de akladmz gibi, balangc gibi
olmutur; nk son, balangcn ayndr. Bu nedenle Hak, kullarndan sekinlerin
hllerini, balad halle bitirmitir. Bununla birlikte buradaki son hayret ile
oradaki son hayret mensuplar arasnda ok nemli farklar vardr; bunlar,
sadece Ekbir'den nadir kullar bilebilir.
Bu konuyu, misllendirmi ve ara aklama eklinde izah et mitim, onu
hatrlaynz!
Ayn ekilde Hak, yaratklaryla olan ilerini de, klli ynden hkmyle kullarna
muamele ettii hal ile bitirmitir; sz konusu hal, rzdr: nk rahmet -daha
nce de akladmz gibi vcdun kendisi olduu iin, Hakkn zt vasf rz
olmutur; bu nedenle bu vasfn mukabili de, gazap olmutur. Bylece bu iki vasf
arasnda, Hakkn da zikretmi olduu bir nemli yakm-lk/mcaret meydana
gelmitir. Sonra rahmet, gazab gemi ve Hakkn zt vasf olan rz ile ona
baskn gelmitir: nk Hak, kendisi iin icad/yaratma; te yandan
mmknlerin a'yn hakknda ise, msaade ettii ve rz gsterdii varlk ile
vasflanmalarndan raz olmayd, var olan eyler mevcut olamazd. Hak iin
rznn pek ok mertebesinin olmas, ifde ettiimiz gerei ortadan kaldrmaz.
u halde umm rznn sureti, yaratln ta kendisi ve btn mevcutlara
varln/vcd bah edilmesidir/bezi; bunun ardndan ise vcdun zellikleri,
kendi hkmlerine gre ortaya kmtr. Bunlarn says ise, rahmetlerin says gibi,
yz tanedir.
Hakkn said kullar hakkndaki nihai hkm, kendisinin de belirttii gibi,onlardan
raz olmasdr; bu nedenle onlara asla gazap etmez. Bylelikle kll ynden onlar
tarifi, balangta onlar hakknda katndan taayyn eden halle sona ermitir;
bu, nceden taayyn eden eydi.
Vesselam!
Saidlerin kendileri asndan son hlleri ise, z istemek olan "dua" ile bitmitir;
bu, ayn zamanda onlarn ilk hlleri idi: nk onlarn balangta
bezendikleri/insiba ilk hal, Hakkn kendisiyle kendisine sual etmesinin ve de bu
talebinin, zuhur ve izhrn kemline taalluk hkmdr. Bylelikle bu sualin
hkm, onlarn hakikatlerinde sirayet etmitir: nk onlar, bu esnada, Hakkn
nefsinde resm edilmelerin den /irtisam ibaret olan "ay-nu'1-kurb" mertebesinde
idiler. Bylece onlar, istidat lisanlaryla hakikatleri ynnden yaratl talep
etmiler, bunun neticesinde Hakkn onlara olan icabeti ise, kendilerini yaratmak
olmutur; daha nce yaratln balangcndan bahsederken kitabn banda
bu meseleyi aklamtk.
Bylelikle, onlarn nihai hlleri de talep ile sona ermitir. Bu talep, "Hamd
alemlerin Rabb olan Allah'a mahsustur" kalbyla yaplmtr: nitekim Allah,
"Onlarn son davalar, alemlerin Rabb olan Allah'a hamd olsun demektir"
(Yunus, 10) yetiyle bunu bildirmitir, nk zikredilen ilk sualin amac, Hakkn
kemlinin zuhur etmesidir; bu durumda ise, kukusuz, hamd ortaya kmtr.
Bunun bir rnei, yemek yiyen veya bir ey ien kimseye haindin
emredilmesidir; bunlar, baladklar ii tamamladktan sonra ham ederler.
Hak, nazil olan Kur'an- kerim'i "miras" yetiyle bitirmitir: nk, zellikle dnya
haytnda olmak zere hkm ynnden son isim, el-Vris ismidir. "Kukusuz ki
biz, yeryzne ve zerinde bulunanlara vris oluruz. Sonra bize dneceksiniz."
(Meryem, 40)
Sana, miras hakknda bir rnek vereceim ki, o misl zerinde dnrsen,
gerekten ok mhim byk bir ilme muttali olursun. yle ki:
Gne ve aydnlatc btn cisimlerin nlar, sadece kendilerine kesif bir cisim
mukabele ettiinde yaylrlar. En ak tahkike gre: Ortada kesif Bir cisim
bulunmasa, gneten asla bir k zuhur etmezdi. Inlar, gne ve kesif suret
arasnda ortaya kmaktadrlar: bu kesafet arttnda, nlar yaylr ve ortaya -
kar; bu kesafet azaldnda ise, sz konusu nlar kendisinden yayldklar cisimde
drp kalrlar. Buna gre nn, zerine yayld cisimlerden kazand vasfla
drlmesi, mirasn dnmesi gibidir: Bylelikle, balangta kendisinden kan
nuru, bititii ve -gl suyu rneinde belirtildii gibi- yansd eylerden
kazand zelliklerle gzellii artm olarak tekrar geri dner, bizzat sabit
olmayan ve talep edilmeyen ey, izale olur; sz konusu eyler, zerlerine yaylan
nr ile ve kendilerine sirayet eden emir ile sonradan sabit olmulardr. Allah
Teala, yle buyurmutur: "Hakkn vechi mstesna her ey helak olacaktr.
Hkm O'rta aittir ve O'na dneceksiniz." (Rahman, 26-27).
Kitabn balangcnda unu belirtmitik ki: Zat keml, zail olmasa bile, onun
kemli isimlerin kemliyle zuhur eder. simler ise, ilim ve vcd olarak, a'yn ile
zuhur ederler: ayet a'yn olmasayd, isimlere mahsus mertebenin kemli
ortaya kmazd-Ayn ekilde Hak olmasayd, a'yn hakknda varlk kemli
gereklemezdi. u halde bunlarn hepsi, birbirlerine vristir; bu iki hl, sonuta
vris olunan/mevrs veya balangta benzer/m-temasil iki hldir.243[243]
Btn iler, Allah'a varr.
ki ynden birisindeki durum, daha nce belirttiimiz hususlarla aklanmtr;
dier yndekini ise, tam huzur halinden sonra gerekleen halife
atanma/istihlaf takip eder. Tasarruf, yarat ma ve halifelie atanmada btmlk
zorunludur. Varislik ve zikrettiimiz dier hususlar, btmlk ve zhirlik zerinde
odaklar. Son gaiplik ise -ki bu, Hak'ta tam anlamyla fn ve msteh-lek olmakla
gerekleen kemlin gereklerinden birisidir- halifenin Rabbn kendi yerine halife
ve O'nu tam olarak vekil edinmesini gerektirir.244[244]
Nitekim, daha nce btn bu konulardan bahsedilmiti, hatrlaynz!
Kmillerin dndaki hlifelerin varislikteki hkmleri ise, hilafetteki paylan ve bu
hilafetle ilikilerine gre deiir; hilafetten nasibi olan herkesin -az olsa bile- bir
pay vardr.
Artk, bu konudaki ifdelerimi hatrla ve anla!
Anlatmak istediimiz eyleri tam olarak anlaman, gerekten garip bir
durumdur.
Vesselam!
Bilinmelidir ki: Deniz, nehirlere vris olur; yer, bir ekilde kendisinden kopan
eylere vris olur; ate ve hava da, ilk ikisiyle birlikte /toprak ve su, kendilerinden
meydana gelen eylere vris olurlar. Ulv eyler, kabiliyetlerde ortaya kan cz
243 [243] "Burada Konev, isimlerin ve a'ynm ya da Allah ve kulun vris olduk larm belirtmektedir. Buna gre kul, ncekirnektedebelirtildii
gibi, nurun vrisidir. Hak ise, a'yn'm ortadan kalkmasnn ardndan nurun tekrar kendisine dnmesi ynnden vristir." (Abdlkadir Ata.).
244 [244] Konev'nin burada szn ettii ey, kulun sln tamamlayp, btn tasarruf ve fiillerinden fn olduktan sonraHakkn onun fiilve
hallerinde onun adna yrtmesidir. Bu hal, kurb-i nevafil halidir.
kuvvetlerine vris olurlar. Her ey, kendisinden kan eylere nispetle asalet ve
kll oluuna gre, vris olur. Allah, el-Cami ve Asl olmas itibaryla, miraslara ve
isimlerine ait mirasa nispetle, vrisilerin en hayrlsdr.
Sonra yle deriz:
Kukusuz ki Allah, sfat ibdeti, secde ile bitirmitir; bu secde, maher gnnde
efaat kapsn aarken Hz. Peygamber, efaat izni verilenlerden Hakkn
diledikleri ve -eriatta belirtildii gibi- secde etmelerine izin verilenlerce
yaplacaktr. Bu secdenin ardnda ise, herhangi bir emir ve teklifin bitimedii
sadece zt ibdet vardr.
Hak, Zt'ma mahsus gaybn mertebesinden zahir olmak ve
ynelmek/tevecch zelliiyle btn yaratklarna geliini, iyilerin ktlerden
ayrt edilecei ve amellerin deerlendirilecei kyamet gnnde bulutlar iinde
gelmekle bitirmitir: nk bu geli, hviyetinin gaybnda Am mertebesine ilk
gelii gibidir. Hakkn sz edilen ilk gelii, zahir olmak, izhr etmek ve V-cd'u
kabul eden a'yn kuatc rahmeti ile "sbt" mertebesinde/hazret kalan dier
a'yndan ayrt etmek; bunun yan sra, her bir ay'm kendi istidatlar ve Hakkn
onlara dair ilminin gereine gre hak ettikleri ekilde haklarnda hkm vermek
iindir. Allah yle buyurmutur: "Bugn nefsin, hesap olarak sana kafidir." (sra,
14).
Bunu anla, kukusuz sadece nadir insanlarn kefen bilebildii srlar sana
aklanmtr.
Hak, aziz Kur'an' "inzal" oluu ynnden, makbul ve mer-dutlar/reddedilen ayrt
eden Berae sresiyle bitirmitir; nk tenezzl eden son hkm, temyizdir;
bundan dolay kyamet gn, ayrt etme/fasl gn olmut ur: nk Allah, o
gnde irkini temizden ayrt edecektir: "Ki Allah pisi temizden ayrsn ve pis olan
st ste koyup, hepsini bir yn haline getirsin ve topunu cehenneme koysun.
te bunlar, hsran iinde kalan-Iardr." (Enfal, 37)
Allah, peygamberlii bizim peygamberimiz (sav.) ile bitirdii gibi, eriatlarn
hkmlerini de bizim eriatmz ile bitirmitir. Bizim eriatmzn hkmn ise,
gnein batdan domasyla bitirmitir; bu, beden batsndan/garp hayvan
ruhun doup, ilh ruhun nurunun drlmesine/takallus benzer. nk gnein
genel kevn varlktaki konumu, hayvani ruhun bedenlerimizde* ki konumuna;
nsn- kmil ynnden Kalem-i a'la'nm, bedenimizi/ n e 'et yneten ilh ruh ile
olan ilikisine benzer. Buna gre, gne batdan doduktan sonra hi kimsenin
imn ve ameli kabul edilmeyecei gibi -nitekim Allah teala "Rabbmm mucize-
lerinden bazsnn geldii gn, daha nce imn etmemi yahut imn halinde
hayr kazanmam olan kimseye imn fayda vermez" (Enam, 158) buyurmutur
ve bu yet, peygamberi tarafndan bu ekilde yorumlanmtr-, ayn ekilde
insann ruhunun bedeni ynetmekten yz evirip, hayvani ruhunu terk etmesinin
ardndan da, hi bir amel kabul edilmez. Nitekim Hz. Peygamber (sav.),
"Kukusuz ki Allah, can boaza gelmedii srece kulun tvbesini kabul eder"
buyurmutur.
Allah, bu mmetteki Hz. Peygamberin zahir halifeliini, Hz. Mehdi ile bitirmitir;
genel anlamda Allah'n halifeliini ise, Hz. Meryem olu sa (as.) ile bitirmitir.
Allah, Muhammedi velayeti, zt ve ulhiyet arasnda sabit olan berzhlk
mertebesine ulaan/tahakkuk kimse ile bitirmitir: nk nbvvetin bitmesi,
ubudiyette/kulluk mertebesi yet ki/efendilik sahibi olan ulhiyet mertebesine
mahsustur. Genel velayetin bitmesi ise, meliklik, terbiye, slah ve benzeri eylerle
alemlerin rablmm btn srrnn sahibidir; bu srrm genel var-hk sureti
karsndaki durumu, nefse benzer.
Binaenaleyh, btn bu zikrettiklerimiz, ana mertebelerden ilh mertebenin
suretidir.
Allah, ihtisasa mazhr olmu vris kullarndan kmilleri ise, cem''1-cem
mertebesinin mazhr olan kuluyla bitirmitir; o kul gibi cami'/kuatc bir kimse
yoktur ve kendisinden sonra hi kimse, onun vris olduu eyleri elde
edemeyecektir. Btn hkmleri ieren "ahirlik/sonluk" kemli ona aittir, bu
nedenle de, Efendisinden/Mevla bakas onu bilemez.
Allah, bu kulunun dndaki dier kimseler iin hasl olan tecelllerini ise, zt
tecellsiyle bitirmitir; bu tecellnin zuhur et mesiyle, Allah'a slk edenlerin seyri
de sona ermitir/inhitam.
Allah, bu sln benzeri olan hacc da, makam etrafnda tavaf ile bitirmitir;
bu makam, slk edenlerin kblesidir.
Allah, klli makamlardan her birisine bir biti; o makamn kendisiyle kemle
ulat ve izhr edip, ortaya kard bir sr tahsis etmitir, ayet, konuyu uzatm
olmasaydm, ana makamlar ve bunlarn kimle sona erdiini veya ereceini
aklardm. Fakat, hatrlatmak ve ikz etmek iin bu balamda bir rnek
sundum; bu rnekte, bu zevke ortak olan Ekbir'den akl sahip-leri/lbab iin
yeterli bilgi vardr.
Allah Teala'nm gizlemek istedii bir eyi, izhr etmek mmkn deildir. Nitekim
Allah yle buyurmutur: "Size ilimden ok az ey verilmitir."' (sra, 85).
Allah, doru syler ve doru yola ulatrr. 245[245]
Asl-er ve Kur'an Baz Srlar
Bilinmelidir ki: Hakkn bata bizim eriatmz olmak zere eriatlar diliyle olan
hitab, ncelikle yedi kll ksma ayrlr ki, bunlardan her birisinin altmda baka bir
takm ksmlar bulunur:
Buna gre bu yedi ksmn ilki, hakikatlerden haber verme-yi/inba ierir, ak-gizli
zarar ve faydalan aklar. Bu ilk ksm, iki ksma ayrlr: Birincisi, akllarn
kendilikleriyle hemen veya bir ikz ve hatrlatmadan sonra idrk edebildikleri
ksmdr. kincisi ise, akllarn kendi balarna idrk edemedikleri ksmdr; akllar, bu
ksmdaki bilgileri idrk edebilmede aklayc/kaif ilh bir nura muhtatrlar.
Bu zellikteki bir hakikati zikretmedeki ama, nefisleri ikz etmek, himmetleri bu
bilgilere ulamaya ve elde etmeye tevik ve bu konuda onlara yardm etmektir;
bu ikzn gayesi ise, insanlarn kolaylkla elde ettikleri eylerle tatmin olup, bunlar
nihayet zannedip, bunlarn tesinde baka bir bilginin bulunmadn
dnmemelerini temindir; byle dnrlerse nefisler, duraklar ve daha
fazlasn talepten geri kalrlar.
Bu ksmn ierdii baz bilgiler, bazen bunlar daha anlalmaz ve kapal klan
lafzlarla bildirilebilir; bununla birlikte, kendisinden haber verilen ey bazen
grlen, hazr olan ve farknda mnmayan ve de bu isimle isimlendirilen , bu
vasf ile nitelenen ?ey olduu bilinmeyen bir ey olabilir. Bundaki sr ise, bilgileri-
Ile ulamada rabeti artrmak iin srlarn gizemini korumaktr.
Bunlar talep ederken gereken ciddiyette rehavet gstermemek gerekir; bu
talep, belki de -Allah'n yardm ile- bunlara ve dier srlara muttali olma imkn
verecek, hatta bunlarn bilgisine bal olan saadete ulamay temin edecektir.
nk insanlar unu bilirler/fkh ki:Nefis bu tr bir eyi asln bilmeden fer olarak
renirse/ bu srrn arl nefiste ortadan kalkar ve bundan sonra onu renir.
Belki de nefis, Hakkn sfat larndan tazim zelliiyle dinledii dier srlar ise, eip
bker, bylelikle btnyle o hakikate kar sour ve neticede helak olur; hatta
belki de fetrette kalr ve belki de Allah'n yetlerini/eair kmseyerek ve
yasaklarn hafife alarak geri dner. Bu kiinin durumu, Hak kendisini muttali k-
lncaya kadar ak bir imn ile onlar dinleyen ve hrmetle onlar aklnda tutan
kiiden farkldr; bylelikle imanl kii, bu srlar aslndan renir ve perdeli mminin
onlara gsterdii tazimle nispet edilemeyecek bir hrmeti bu srlara gsterir:
nk bu hrmet, hi zail olmayan ilmin neticesidir, buna karn ilk hrmet ise,
yok olacak bir vehmin rn idi. Bylelikle Sari ve kendisine tabi olup, bilgisinin
kaynanda O'na ortak olan kimse, bu gibi bir srr aklam olsayd, bu bilgileri
kmseyen kimsenin bu aklamalarla akilie dmesine sebebi olurlard;
"alemlere rahmet"246[246] olarak gnderilen bir insan, byle bir davrantan
mnezzehtir.
Zikredilen afetin sahipleri, selimliini yitirmi ftratlarn ve ilk parltlarn/levamih
mensuplardr: onlar, sahh imnn temizlii zerinde kalamamlar ve zti
mahedenin hakikatini ve sarih kefi elde edememilerdir. nk kesin
mahede ehli ve uhud ehli, eyaya hrmet eder/tazim ve onlar Hakkn
eari247[247] , mazhrlar ve isimlerinin suretleri diye grrler; zorlananlar ise,
isimlerin isimlerinin/esma'1-esma mertebesinde dur-mulardr. Onlar, isimlerin
ve bu isimlerle isimlene-nin/msemm hakikatini bilemezler; bylelikle onlarn
hrmet leri/tazim, vehimden kaynaklanan biimsel bir hrmet olur ki, his ve
nefsin idrki bu hrmeti ortadan izale eder.
Bu nedenle Sari (sav.), insanlarn himmetlerini belirttiimiz konulardaki bilgilere
ulamaya tevik iin ve de akl sahiplerinin teblide onun yetkin gcn
renmeleri iin zikrettiimiz hususu dikkate almtr; bu yetkinlik sayesinde o, sz
konusu hakikatleri ne gizlemitir ve ne de ifa etmi, asine onlar tam ibarelerle
dile getirmi, bunlar, aklli-zeka/lb sahiplerine maksad tam olarak aktarabiliri
ilerdir. Ayrca Hz. Peygamber, bu hakikatleri uygun isimlerle isimlendirmitir; bu
isimlendirme, bir yandan tam aklk ve onun getirecei zararlardan korun-
muken, te yandan, sradan insanlarn anlamasn da engellemez. Bylelikle
Hz. Peygamber, bu hakikatleri dile getirirken, nefsi zayf kimse kutsiyet
mertebesine arzu duyup, ykselsin, akll kiinin ise basireti artsn diye, aklk ve
gizlilii birletirmitir.
Allah, ona ve iimizden onun kardelerine ve de doruya irat eden kimselere
en hayrl ekilde mkafatlar versin!
Dier ksm ise, baka bir mesele iin verilmi rnekler /darb- misl kabilinden
olan eylerdir; bunu, Hakkn bildirme-siyle, gnahlardan saknm kimseler bilirler.
Bu da iki ksma ayrlr: birincisi, bizzat verilen rnein de, rnein kendisi iin
verildii i gibi, ncelikli ama olduu ksmdr; bunun nedeni, verilen rnein
246 [246] "Biz seni ancak alemlere rahmet olarak gnderdik."

247 [247] "Kim ki, Allah'n eairine/almetler tazim ederse, bu kalblerin takvasndardr." (Hac, 32)
deeri ve iermi olduu mhim yararlardr. kinci ksm ise, ncelikli gayenin
mislin kendisinden dolay verildii ve o eye dikkat ekilen meselenin olduu
ksmdr; bu ksmdaki rnein iermi olduu faydalar ise, birincil deil, ikincil
olarak amalanmlardr.
Zayf aklllar adna korkmasydm ve ari'nin riyet ettii ve bizim de dikkate
almamz gereken hikmeti gzetmi olmasy-dm, her ksmla ilgili bir Seri mesele
zikreder ve ilh katta o eyin aslna dikkat ekerdim; fakat bir rnek zikrediyoruz
ve akl-11 kii iin bu yeterlidir:
Birincil olarak amalanan/(kast -i evvel ile murad) ey, iki ksma ayrlr: mutlak ve
mukayyet. Buna gre mutlak, ilim ve varlk mertebelerini kemle erdirmekten
meydana gelen kemldir; buna, defalara iaret etmitik. Mukayyet ise, her
zaman ve dnemde o asrn kmilidir; kmilin dndakiler ise, bu ynden, ancak
ikincil olarak amalanmlardr. Bununla birlikte onlar da, baka bir itibar ile
birincil olarak amalanmlardr, ki, bunun nedenine daha nce iaret etmitik.
Bunu, yani birincil amala kast edilen kimseleri, zikrettiimiz konuda ilk muhatap-
lar takip etmektedir: nk onlar, Seri hkmlerin oklarnn ilk hedefleridir; bu
balamda, zellikle de, ari'nin balangta ortaya koymad meru bir
hkmn inmesinin sebebi olanlar zikredebiliriz.
Bunu anlaynz, Allah'n izni ile doruya ularsnz.
Dier ksm ise, alemin maslahat iin amalanan eylerdir; bu maslahat, alemin
ve ehlinin hirette korunmasdr. Bunlara rnek olarak, dnyada, hirette, Allah
kat nda ve Allah'n diledii kimselerin katnda faydal ilim ve amelleri verebiliriz;
bu fayda, kendisinden yararlananlarn bedenlerini ve ruhlarn kapsar. Ayrca,
alemin ve ehlinin korunmasyla ilgili sz konusu maslahat, dnya hayt iin de
geerlidir; bu ksma rnek olarak "Sizin iin ksasta hayt vardr" (Bakara, 179)
hkm, zenginlerden zekat alp, bunlar fakirlere datmak, ruhbanlarla sa-
vamamak verilebilir: nk, ruhbanlarla savamada herhangi bir maslahat
veya cizye almak ve benzeri gibi, nbvvetin srr, yollan ve ondan ortaya kan
yararlar kapsamnda zikredilmi bir fayda yoktur.248[248]
Yedinci ksm ise, btnden ilk-mutlak anlamda amalanan eylerdir ki, bunu
biraz nce belirtmitik; bu ksm, btn ksmlara sirayet eder.
Hz. Peygamber'in mirasyla tahakkuk eden/miras- Mustafa ve Kur'an'm en
byk mm'l-kitap'tan zel zevk ile tenezzl ediini bilen kimse, aziz kitabn
srlarn bilir ve onun klli ksmlarnn zikrettiimiz ksmlarda snrl oluunu anlar.
Ayrca bu kii, grr ki: bu taksimde tam hakikat vardr ve bunda muhataplarn
hali, anlaylar ve de aina olduklar eyler; mevtin, zaman, mekan ve ilk
muhataplarn halinin hikmeti, sidr-i mah-dd249[249] , talh-i memdud250[250] , ma-i
meskb251[251] ve zill- memdd252[252] gibi ilk mertebelerin saygnl iin/hrmet
gzetmitir; sz konusu mertebeler, Kur'an'da ve Snnette defalarca
zikredilmilerdir. mmetin ounluunun, tevik ve benzeri konularda bu gibi
ifdelerin zahirinden bir nasipleri yoktur. Bu ifdenin bir benzeri de, erkeklere ait
248 [248] Burada sadece ksm zikredip, ardndan yedinci ksma gemektedir.
249 [249] "Dalbast kirazlar." (Vaka, 28)
250 [250] "Salkm muzlar iinde." (Vaka, 29)
251 [251] "alayan bir su." (Vaka, 31)
252 [252] "Uzam bir glge." (Vaka, 30)
olan "gm bileziklerle sslenmilerdir"253[253] ifadesidir; bunlar, mmin kiinin
abdestin ulat uzuvlarn sslerler.
Bunu anla ve dn!
imdi de, kll-er ana hkmleri zikredeceiz. yle deriz: Hell iki ksma ayrlr:
Mutlak ve mukayyet hell. Buna gre mutlak hell, varlktr/Vcd: nk varlk,
kendisini kabul eden hi bir eyden asla men edilmemitir. Bir adan mukay-
yet -hell ise, mkellef insann iledii veya fi-hal-sz olarak iinde bulunduu
her trl itir; bu iler, dnya haytnda yasaklanmam, gerek bu haytta ve
gerekse hirette de kendilerinden dolay herhangi bir mesuliyet yoktur.
Haram da iki ksma ayrlr: Mutlak ve mukayyet haram: Mutlak haram, Hakkn
knhn -Hakkn kendisiyle kendisini biknesi veya grmesi gibi- ihata etmektir.
Bir adan mukayyet haram ise, mkellefin halinin deimesiyle Hakkn
hkmnn deimedii her fiildir; bu fiilin gerei, cezalandrma ve yarglamadr.
Bunlara rnek olarak, irk, ana veya olu nikah etmek gibi fiilleri verebiliriz: nk
bu tr fiiller, l etinin haram klnmas gibi, mkellef zaruret halinde
bulunduunda helle dnebilen haramlara benzemezler. Bu ikinci tarz
hkm, mkellefin halinin deimesine gre deiir, dolaysyla bu hkm, bir
durumda tespit edilir, ikinci bir halde ise, baka bir hal ile iptal edilir.
Meru hkmlerin ounun durumu byledir. Bunlarn saylmasna ve meselenin
uzatlmasna gerek yoktur; zikrettiim ksmlarn dnda kalanlar ise, bu ksmlara
nispetle cz ksmlardr.
Mubah da, mutlak ve mukayyet ksmlara ayrlr: Buna gre mutlak mubah,
teneffs etmek, mekana yerlemek ve btn asndan hareket etmek gibi
fiillerdir. Mukayyet mubah ise, su imek ve bedenin mstani kalamayaca
eylerle beslenmek veya insann zorunlu olaratk kendisini koruduu barnmak ve
yerlemek gibi fiillerdir.
Mekruh, hayr ve errin kark bulunduu her iteki basknlktan ibarettir: her iki
yndeki/hayr ve er kuku, herhangi bir sarih nassa dayanmakszn arzu, adet,
aklen beenmekle ortaya kar. Takvada gzetilen kesinlik ve ihtiyat, bundan
saknmay gerektirir; bunun nedeni ise, ounlua nispetle o fiilden umulan gizli
bir zarardr ki, nadir kimseler ise, o eyin zararndan ilh inayet veya ilm "iksir"
sayesinde korunurlar. Bu zellik, gl nefis ve miza sahibi kimselerin zehirli ve
benzeri zararl yiyecekler karsndaki durumlarnda olduu gibi, esas alnmaz.
Ayrca, bu balamda baka bir rnek de zararl gdalar ve benzeri eyleri yiyen
doktordur; doktor, bu zararl gdalarn zararn bir ila ile ve baka bir ey ile
giderdikten sonra onlardan yer.
Akladmz bu meselenin dili, "Muhakkak ki iyilikler ktlkleri giderir" (Hud,
114) yetidir. Ayrca Hz. Peygamberin. "Her ktlkten sonra onu yok eden bir
iyilik yap" hadisi de bu kapsama girmektedir.
Bunu bilmelisin!
Mendup, zararsz ve genellikle faydas umulan ya da baz durumlarda baz
kimseler iin ok faydal olduu mit edilen bir eyle kark olduu iin, gizli veya
az belirli bir faydas olduu zannedilen her itir. Mendup, adeta, mekruhun
zdddr.
Hz. Peygamber, iki durumu da birletiren bir kaideye dikkat ekip, yle
253 [253] "stlerinde ince ipekten ve kaim atlastan yem yeil elbiseler vardr; gm bileziklerle sslenmilerdir. Rableri onlaratertemizbir iki
sunmaktadr." (nsan, 21)
buyurmutur: "Bir adam Allah' gazaplandracak bir kelime syler, bu kelimenin
nereye ulaacan bilmez, bylece o kii o kelimesinden dolay Cehennemde
yetmi kuyuya der. Bir adam da, Allah' raz eden bir kelime syler, onun
nereye varacan bilemez, bylece bu kelimesinden dolay 'illiyyn' derecesine
yazlr/'
Baka bir rivayette ise, "Allah bu kelimesinden dolay o kiiye kendisiyle
karlaaca gnde rzsn farz klar" buyrul-mutur.
Nasih/hkm kaldran ve mensuhun/hkm kalkan srrna gelince: Nasih, hkm
sabit olan ismin hkmdr. Bu ismin saltanat herhangi bir eriatta taayyn
ettiinde, eriat bu ismin hkm devam ettii srece devam eder ve o eriatn
bu ismin dairesinin iermi olduu hakikatleri/a'yan ifdesi, bu ismin hkmnn
srmesine baldr.
Mensuh ise, Haktan belirli bir gurup adna eriatn feleinden daha kk felei
olan herhangi bir ismi ynnden beliren her hkmn ifadesidir; bu ismin hkm
eriatta ortaya kar ve Hak, bu ismin hkmnn, kendisinin ortaya kt eriatn
devrinin ve zamann sona ermesinden nce bitmesini gerektirmitir. Buna gre,
nceki meselede hkm sahibi olan isme mukabil bu ismin saltanat ortaya
kt vakit -ki bununla birlikte bu eriatn kendisine dayand isme dahil olurlar-
nceki ismin hkm sonradan gelen isme katlr; bylece, ge gelen ismin
saltanat ortaya kar ve devri devam ettii sre devam eder.
Nitekim Hak, bunun kaynana peygamberin diliyle dikkat ekmitir: "Benim
rahmetim, gazabma baskndr."
Muhkem ise, bizatihi ak olan eydir; ayrca o, Hakkn "ilah", alemin ise "meluh"
olarak gerektirdii eylerdir.
Mteabih, bir adan Hakka, bir adan ise aleme nispet edilmesi mmkn
olan eylerdir; bu balamdaki hkm, nispet ve izafetlere gre deiir.
Bunu anlaynz, kukusuz ki, ilh mertebelerde meru hkmlerin asllarna
dikkatinizi ektim; Hakkn eriatlarn diliyle ve btn eriatlar zerine ve btn
peygamberlerin zevkine hkim olan bizim eriatmzn diliyle kullarna olan
hitabn size bildirdim.
Artk sen de, dikkatini ektiimin meselenin nemini ve mntesip olduun
peygamberin kadrini idrk et, onun eriatnn haklarn yerine getir: nk
Muhammedi eriatn haklarn tam olarak yerine getirip, Hakkn kendisini o
eriatn edeplerini layk olduklar tarzda gzetmeyi nasip ettii kimseye Hak, b-
tn nceki eriatlarda Hakkn gizlemi olduu srlar aka gsterir; bu kii, bu
srlarla ve ayrca bunlardaki Allah'n emrinin srryla tahakkuk eder. Bylelikle
bunlarla hkm verir, bunlarn diledii hal ve zellikleriyle zuhur eder.
Bununla birlikte, kuatc ve ihata edici Muhammedi eriatn hkmlerinden de
dar kmaz. ayet o eriatn adabndan ykselip, zahir adabndan btn
adabna terakki ederse; bu adabn rhnliine eklenirse ve Hakkm sekin
kullan ve kmil mmin kardeleri arasna katlrsa, onlarn tatt hakikatleri tadar,
eya hakknda ve eyada onlarn verdikleri hkmlerle hkm verir.
te bu, Allah'n fazldr. Allah, onu diledii kullarna verir. Allah, byk ihsan
sahibidir. 254[254]

Sonu
Bu bolm, btn hikmetleri iermektedir ve kitabn sonu olmaya uygundur.

Bilinmelidir ki: Baz eyler vardr ki, onlar, hkmleri, mertebeleri ve sfat lar
ynnden ilmen saylamazlar, mahede edilemezler ve grlemezler. Baz
eyler de vardr ki, grlmeleri, herhangi bir eye taalluklar ve de kendi
e'nleriyle snrlanmay kabul etmeleri ynnden mahede edilir ve grlrler;
sz konusu e'nler, bir itibarla "isimler" ve "mertebeler", baka bir itibarla ise
"sfat lar" diye isimlendirilirler.
Bununla birlikte onu ihata etmek ve hakknda snrlayc hkm vermek mmkn
deildir.
Haktan olan paymz, bu ksmdr. Bu hale tercman olan bir air u msrada ne
gzel sylemitir:
Gzler senin gzelliini gerek zere grmlerdir Akllar ise, onun knhne sahih
anlamda eriememilerdir
Bilinmelidir ki: Farkl e'nleri vb. itibaryla eitli vecihleri lan herhangi bir varl
tam olarak bilmek, bu vecihlerin deeri ve ulvliine gre veya erefin nedeni
olan dereceden uzakla veya vecihlerin, nispetlerin ve tafsili hkmlerin
fazlalna baldr: Bu fazlal yle rneklendirebiliriz: Zeyd'in ilmi, be yne
taalluk eder, buna karn Bekir'in ilmi, o varln on vechi-ne iliir.
Hakikat i mhiyeti asndan kendinde bulunduu/fi-nefs'l-emr hale gre
bilmek ise, Hakk bilmek hari, bu bilmede bilenler arasnda hi bir stnlk,
farkllk ve eitlilik olmaz. Hakk bilmek ise, byle deildir, nk Haktan ilim veya
mahede olarak idrk edilen, Haktan taayyn eden ve a'yana gre snrlanan
eydir; ya da, birbirleri iin zahir olan e'nlerine gre veya Hak bunlarla ve onlara
gre zuhur etmitir ya da bu e'nlerin bir ksm dierlerini ve Hakk da kendi
alarndan idrk etmitir de diyebilirsin.
Bu miktar, liztih taayyn etmeyen ve de liztih hi bir eyin de onda taayyn
etmedii Gayb'tan taayyn eden eydir.
Taayyn, taayyn d olan Gayb'ten srekli devam eder. nk, Hakkm
tecellsini kabul eden ve onu belirleyen/muay-yin mmknlerin bir nihayeti
yoktur. yle de diyebiliriz: Hakkn zuhurunun taayyn ettii ve eitlendii
e'nlerinin bir nihayeti yoktur. Hak, daha nce de belirttiimiz gibi, tecellgha,
onun sfat ve hkmne tabidir.
Bunu anlaynz; bu kelimelerde size bildirdiim hakikatler zerinde dnrseniz,
garip eyleri idrk edersiniz.
Bilinmelidir ki: Allah, bu kitab tamamlamay nasip edince, kulunun kulluk diliyle
Rabbine kret mesi gerekmitir. Bu kitaba, hikmetlerin zleri, latif hakikatler
yazlmtr; bunlardan maksad ancak byk muhakkiklerin yoluna katlanlar
szebilir. Bunun yan sra, bu bilgilerin kaynana, membana, hazinesine ve
kkenine de muttali olmak gerekir.
kr mertebelerinin en stn, O'nun hakikatini ve sadece Hakkm Efendi ve
nimet veren olduunu bilmektir. te ben, u" kr ve krn gereklerine, hkm
btn sfat lara da amil ola' cak ve keml zevkine iaret edecek ekilde dikkat
ekecei; sonra da benimle izhr ettii, rettii, bildirdii ve aklad ey ile
Rabbime tazarru edeceim:
kr, Hakkn sfat larndan birisidir, nk Hak e-ekr'dur; onunla, yani kr ile
tarif ve mukayyet vg ortaya kar.
krn iki sebebi vardr: Birincisi minnet kabilinden balangta ulaan nimet ve
"Size ulaan her nimet Allah'tandr" yetinin srrn dnmekle yaplan kr,
ikincisi ise, sabr karlnda gelen ihsandr. Ayrca bu ihsan, kulu imtihan etmek,
yaratlnn zn srekli maruz kald e'nlerin tesirlerinden ayklamak iin kula
ular. Kulun'Hakka krnn neticesi olan bu ihsan, bu sayede kulun daha fazla
ihsana mazhr olmasn gerektirecek ekilde, onda baka bir kr meydana
getirir. Binaenaleyh, i daima rablk mertebesi ile kulluk mertebesi arasnda
dner durur; bylece, krn hakikati btn hkmlerinin kulun makamnda
zikredilen tarzda gerekleen ayklama ve tereddt ile zuhruyla tamamlanr.
Bunun neticesinde ise, kulun ve zelliklerinin keml hali, ilh keml zelliiyle
zuhur eder.
te, Hakka ve halka nispet ve izafe edilen btn hal ve vasflarda da durum
byledir. Bunlar Hakka ve halka, "cem"' ve "si-va" diye isimlendirilen makamda
ortaklk ve perde makamnda aleme nispetle "ortaklk" diye isimlendirilen tarzda
nispet ve izafe edilirler. nk sfat , rabhk mertebesi ile kevn mertebe arasnda
gider gelir; varlk olarak Hakkm mertebesinden balar, taayyn olarak da kevn
mertebesinde ortaya kar. Sz konusu sfat , temizdir, mukaddestir ve mutlak
anlamda kabul edicidir; balangta alemde "ayn" hkmyle taayyn etmitir.
Bu ise, sadece taayynn kendisidir.
Bu sfat , kevn varlk alanna girdiinde ise, asl temizlii ile kevn hkmlerin
gerektirdii boyanma arasnda bir baskn gelme mcadelesi balar; kevn
hkmler, farkl hakikatleri ynnden kabul-ret, tesir-teessr, smrlama-tlak,
btmlk-zuhr olarak ou boyanmay gerektirirler. Buna gre bu ilh sfat n eseri,
amalanan tecellgh olan beer tavr ve makamda zuhur etmekle kemle
erinceye kadar byle devam eder. nsan da bu sfat ynnden baka bir hal
ve zellik kemli kazanr ve onunla birleip, ilh tavra ykselir. Buras,
ahadiyy'1-cem mertebesidir.
Kemlin srr btn isim, sfat , hal, mazhr, mertebe, zaman, asndan ilh ve
kevn her iki makamda da zuhur edince ve kul iki tavrm hkmyle tahakkuk
edince -ki bu iki tavr, Hakkn mertebesi ynnden tlak/mutlakhk ve kulluk
mertebesi ynnden ise snrlanmadr/takyit - bunun ardndan kul takyitte, Hak
ise, mutlaklkta snrlanr.
te bu durumda, maksat olan birletirici keml, vlen makam/makm-i
mahmd ve de ihsan edilen nimetler zuhur etmi olur.
Allah'm! Sen unu bildirdin ki: Her vg sahibinin vleni vmesi, vleni tarif
etmektir; bu tarif ya, zt veya sfat lar veya halleri veya hepsinin toplam
ynnden yaplm bir tariftir. Bunlarn hepsinin veya bir ksmnn senin celline
layk olduu tarzda ortaya kmas, ancak senin yardmn ile mmkn olabilir:
nk sen, kendini bildiin tarzda, kendinin dndaki kimselere malm deilsin.
Biz, tarif veya baka.herhangi bir konuda isabet etsek, bu durumda, methinin
suretini, vgnn hakikatlerini ve e'nlerinin ve isimlerinin hkmlerini veya
ztnn dilediin hallerini veya beksnn kisvelerini bizde izhr ettiin iin isabet
eden sensin. ayet hata etmisek veya eksik braktysak, bundan dolay da k-
nanmamamz gerekir. nk bizler, kendi zelliimize ve istidatlarmza ve
ilmimizin nihayetine gre unu bildik ki: Senin iin ispat ettiimiz veya senden
nefyettiimiz her ey, sana layk bir kemldir veya sana nispeti uygun bir eydir.
Allah'm! Btn hamdleri ieren ve na'tlardan, hkmlerden ve tasavvurlardan
mnezzeh hamd, kendi adna raz olduun ve bu hamdi yapmasn veya
vastasyla bunu kemle erdirmek istediin kullarndan raz olduun tarzda sana
aittir; bunun kemle erdirilmesi, bizim isabet ettiimiz hkmler ve tariflere go-
redir. Bu hkm ve tarifler, bizim idrk vastalarmzn zahirinde ve bizden sana
izafe edilmilerdir.
Allah'm! Senden gelenleri kabul makamnda bizim adiiruza ikmet etmen
ynnden Senden kabul ettiimiz eyler ynnden hamd, yine sana aittir. in
sonu sana aittir. Tam ede makamnda ve o edebin diliyle, azametinin ve
cellinin gerektirdii hakk ihlal etmemiz ve de senin knhn ihata etmekten
aciz ve eksik olduumuz ve senin srrna muttali olmaktan, senin emrini
renmekten affn dileriz: nk ilim ve benzeri sfat larn bize izafe edilii
ynnden bizler bilmeyiz ve tarif esnasnda hamd ve senaya gcmz yetmez.
Bu hamd, bizimle zuhur eden en yetkin ifadesidir.
ayet, daha istidatl, ihatal ve bilgili olsaydk, bu hal, bizim ile ve bizden zahir
olurdu; nk, senin zuhurunu dilemediin gizli hi bir ey yoktur. in ba ve
sonu, mcmel btm ve zahiri sana aittir. Bundan sonra seni bir eye hasredersek
ve durak-sarsak, bu sonluluk bize aittir, sana deildir; ayrca bu sonluluk, sadece
bizim cihetimizdendir ve bunda alacak bir durum yoktur. nk bizim
bildiimiz udur: Sureti senin ilminde tam olarak zuhur etmi her malmun
hkm, bizde ve senin mertebende zuhur etmelidir. Bunlardan birisi de,
nihayetin mnsnn ve bununla nitelenen herhangi bir eyin sabitliidir. yle ki,
akllar senin cellinden dolay bunu sana nispet etmeye cesaret edemezler.
Halbuki biz, sonlulua ehiliz, nk nc bir kimse yoktur. Bundan dolay da
knama olmaz.
Bizden bakasna nispet edilmesi sahih olmayan bir ey ile zuhur edersek, bunda
da mazuruz; bu bizim mazeretimiz ve ha-limizdir. Bununla birlikte, dilin ulat her
ey, zemmedilir, isim ve zellik ynnden eksiklik ile nitelenir. Btn bunlarla
birlikte, bizler mertebeler, haller ve srlarn dilleriyle itiraf et mekteyiz ve bize
rettiin kadaryla unu bilmekteyiz ki: Kesin hccet, btn mertebe ve
makamlarda senden "baka" kldn kimseye kar sana aittir. nk hi bir ey
yoktur ki, irde ettiin eylerin taayynleriyle tecelllerinin nurlarn yaymak ve
senin zuhurlarnn mertebelerini tamamlamak iin var olmu olmasn; yoksa senin
dnda herhangi birimiz, bir eyin gerek anlamda cz veya kll olarak
kendisine nispet edilmesine hak sahibi olamaz.
Her ey sana ait iken, nasl olur da byle bir ey sahih olabilir? stelik sen, kendi
hallerinin suretlerinde zuhur edensin. Bunlar, senin e'ninin tafsilleri, zt ilminin
geniliinin ve senin gizli srlarnn ihata zelliinin yaylmasdr. Bylelikle senin
cellinin ve cemalinin zerine hkim olan kemlin btn hal ve isimlerin tahsisini;
mutlak e'ninden kendisini ayrt eden zelliiyle beliren her eyi izafe etmeyi,
onu bir resim ile tavsif ve tarifi gerektirmitir. Bylelikle, taaddt ortaya kar ve
zt gaybm-da gizli halde bulunan geniliin zuhur eder. Bu, senin zuhuru nun
eitlenmesi ve yenilenmesine baldr.
Buna gre, e'ninin bir paynn hkm ztnn ahadiyetinin hkmne galip gelirse
-ki bunun nedeni o kiinin sapm olma-sdr-o kii, alimlerden saylsa bile idrk
ettii eyi e'ne, hatta zellie nispet eder, o e'nin isminden ve resminden
gerein dnda bir tanm vehmeder. Bu tanmn hkm, senin o kula ynelik
raz olduu ve olmad imtihanlarnn kisvelerine dner. Nitekim aziz kitabnda
yle buyurmusun: "Sizi iyi ve kt ile imtihan edeceiz, sonra bize
dneceksiniz."
Senin ztnn hkmyle kalp, senin zuhurlarnn renklerinin kendisini tesiri altna
alamad ve ezemedii kimsenin ise, mahede ve marifeti sahih olur. Bunlar,
e'nlerinin eitli hkmleriyle sana aittirler; e'nlerin ise, senin isim ve sfat larndr.
Bu kimse, ortadan herhangi bir tarafa sapmaz, bylece, varlk dairesinin
merkezine ve odana yerleen kimselerden olur.
Allah'm! Senden ilmimizin yettiince unu dileriz: Bizi, bir sraya koyma ve ehl-i
sdk ve iftiraclarla yan yana koyma; aksine, bizim taayyn etmemizi istemisen,
bir emir ve memur kanlmazdr, bu durumda, senin bizim iin taayyn etmen,
kendi taayynne, ayrca kendinden kendin iin setiin tarza ve sana veya
kendisine nispet itibaryla onun taayyn etmesini dilediin kimselere gre olsun.
nk sen bizi bu ie ehil kldn ve bu srra muttali eyledin. Art k, bizi yerletirdiin
her halde bize kefil ol; bu haller, bizim sabit olmamz, herhangi bir eyin bizim
iin sabit olmasm veya bizden onu talep eder. Bylece her trl skntdan
selamet; her beladan azatlk ve kurtulu elde ederiz.
Bizim elimizden tut , her eye kar bize vekil ol! Senin kendi adna bizim iin raz
olduun ilerde bize yardm et. Ayrca bizim de, muhabbetinin en kmil
mertebelerinde ve rznn en
ulv derecelerinde senden tam olarak raz olmamz salayacak eylerde bize
yardm et.
Kitap tamamlanmtr.
Allah hakk syler ve dilediklerini doru yola ulatrr.
Btn i, Allah'a aittir. O, el-Evvel, el-Ahir, ez-Zhir ve el-Btmdr. 255[255]

Fatiha Suresi Tefsiri Sadreddin Konevi PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Fatiha Suresi Tefsiri Sadreddin Konevi PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

z Yaynclk

Sadreddin Konevi ve 'cz'-Beyn Tevi'l-mmi'l-Kurn'

2 [2] Ahmet Renizi Koryrek tercmesi.

Sadreddin Konev'nin gerek Fatiha Suresi Tefsiri'nde ve gerekse dier

3 [3] Sadreddin Konevi, Ftiha Suresi T efsiri, z Yaynclk: 9 -20.

4 [4] 1970, Matbaa-i dar't-telif.

Rahim Ve Rahman Olan Allah'n smi le!

zellikle Allah yolundaki kardelerim/ihvan- ilhyyn, genel anlamda da onlara

6 [6] Sadreddin Konevi, Ftiha Suresi T efsiri, z Yaynclk: 20 -21.

Gaybi Kelmn Rknleri

Vaad Edilen Giri

38 [38] Her varlk, ulhiyet

Ehl-i Nazarda "Fikir Kanunu"

43 [43] Sadreddin Konevi, Ftiha Suresi T efsiri, z Yaynclk: 46 -49.

Marifet Ve Ulv Hakikatlerin Talebeleri

Biliniz ki: lahi bilgilerin/mevrid kendileriyle taayyn edip, belirgin/nteayyin

46 [46] Sadreddin Konevi, Ftiha Suresi T efsiri, z Yaynclk: 49 -53.

Allah'n Hakikatini Niin Bilemeyiz

eriat mensuplar, zevk ve selim akl sahipleri arasnda muhakkik olanlar u

Zevk lmini Tahsil Aralar

54 [54] Sadreddin Konevi, Ftiha Suresi T efsiri, z Yaynclk: 66 -68.

55 [55] Sadreddin Konevi, Ftiha Suresi T efsiri, z Yaynclk: 68 -69.

Hulul Ve ttihad Yoktur

56 [56] Sadreddin Konevi, Ftiha Suresi T efsiri, z Yaynclk: 70-77.

Allah'n lmi Hakiki, Kulun lmi Mecazdr

Sonra yle deriz: Slik, bu perdeli makama ulap, akladmz eylerle

60 [60] Burada Konev'nin dikkat

Baz Tasavvuf Istlahlar

62 [62] Sadreddin Konevi, Ftiha Suresi T efsiri, z Yaynclk: 79 -82.

Tahkik lminin Srlar

Bu durum sabit olunca, bilinmelidir ki:

lim Tarif Edilmez

lim Niin Bazen Tarif Edilir?

63 [63] Sadreddin Konevi, Ftiha Suresi T efsiri, z Yaynclk: 83 -84.

Varlktaki lmin Mhiyeti Nedir?

66 [66] Sadreddin Konevi, Ftiha Suresi T efsiri, z Yaynclk: 86.

67 [67] Sadreddin Konevi, Ftiha Suresi T efsiri, z Yaynclk: 86 -89.

lim Zt Tecelliye Elik Eder

68 [68] Sadreddin Konevi, Ftiha Suresi T efsiri, z Yaynclk: 90 -93.

lmin Hkmleri Ve Nispetleri

lmf drkin Sureti

77 [77] Sadreddin Konevi, Ftiha Suresi T efsiri, z Yaynclk: 100 -102.

Bilgileri fde Aralar

Kelmn baz srlann, hkmlerini, sfat larn ve artlarn imkn lsnde

84 [84] Sadreddin Konevi, Ftiha Suresi T efsiri, z Yaynclk: 102 -109.

Malm olsun ki:

Arapa'daki Alt Terkibin Srr

imdi de, kelma zg alt terkibin srrn aklayacaz: Bu terkipler, Nhivciler

96 [96] Vcd eyann birliini, ilim ise temyizini gerektirir.

Bu kaide, harflerin, kelimelerin, noktalarn, i'rabn, vcdun, imknlarn,

Bu kaide, Hak ile masiva/onun dndakilerarasndaki farkllk mertebelerini ve

102 [102] "Onlardan bazlar hayrlara koar' yetine telmih vardr."

Bu kaide, u konular iermektedir: simlerin srr; isimlerin isimlerinin srr; isimlerin

Balang/Mebde' Ve Yaratln Srr

Daha nce, ilmin ve kelmn srrn, bunlarn mertebelerini ve hkmlerini, ilim ve

Vahdet Ve Kesreti Birlik Ve okluk

ttifak edilen eylerden birisi udur: Allah'n hakikatini, kendisinden baka hi

Vahdet ve kesret hakknda izah etmek istediimiz hususlar belli olmutur.

117 [117] "Cela" ve "istida", taayynn iki derecesini ayrt

Ez-Zhir isminden olan bu btn nisbet, Gayb'tan ayrlmay kabul etmez. nk

120 [120] T ek tek isimlerin tesirlerinden

Besmele" fadesinin Aklamas

Bu erh, neticeleriyle birlikte Besmele'nin mhiyetini aklamaktadr: 123[123]