STANBUL TCARET ODASI YAYIN NO: 1997-12

TRKYE'DE SEKER VE EKERPANCARI

RETMNDE MEVCUT DURUM

Sorunlar ve zm nerileri

istanbul, Mart 1997

LEBB YALKIN YAYIMLARI VE BASIM LER A..
TEL: (0212) 279 67 50
ALIMAYI HAZIRLAYANLAR
Dr.Cengiz ERSUN
Genel Sekreter Yardmcs

Hilal MFTOLU
Ett ve Aratrma ubesi efi

H.Tlay GZEL
Ett ve Aratrma ubesi Aratrma Raportr

ARATIRMAYA KATKISI BULUNANLAR

Seluk Tayfun OK
Ett ve Aratrma ubesi Mdr

Muhsin AKGR
Ett ve Aratrma ubesi Aratrma Raportr

AKADEMK DANIMAN
Prof. Dr. Celal ER
Ankara niversitesi, Ziraat Fakltesi
Tarla Bitkileri Blm Bakan
 NDEKLER

NSZ IX
D N D E N B U G N E T R K Y E ' D E EKER SANAY XI
1 . GR 1
1.1. Ama 1
1.2. Yntem ve Kapsam 1
2 . T R K Y E ' D E E K E R SANAY'NN GELM 3
2 . 1 . eker Sanayi'nin Douu 3
2.2. eker retimi 3
2.3. Kurumsal Dzenlemeler: Trkiye eker Fabrikalar A..
(TRKEKER) 5
2.4. Yasal Dzenlemeler 7
2.4.1. Pancar retimi ve reticisi le lgili Dzenlemeler 8
2.4.2. eker Sat Fiyatnn Tespiti 9
2.4.3. D Ticaret Dzenlemeleri 9
3 . T R K Y E ' D E EKERPANCARI ZRAATNN G E L M 10
3 . 1 . retim ve Ekim Blgeleri 10
3.2. ekerpancar Ziraatinin Yapl 12
3.3. retici rgtlenmesi: PANKOBRLK 13
3.4. ekerpancar Ziraatinin Fiziksel Karakteristikleri 14
3.4.1. klim ve Toprak stekleri 15
3.4.2. Yetitirme Teknikleri 17
3.4.3. Hasat ve Tesellm 20
3.5. ekerpancar retimine Alternatif rnlerin Blgeler
tibariyle Deerlendirilmesi 21
3.6. ekerpancar retini Maliyeti 22
3.7. eker malatnn Teknik Sreci ve eker Maliyeti 24
4 . T R K Y E ' D E EKERPANCARI TARIMININ V E E K E R
R E T M N N LKE E K O N O M S N E KATKISI 26

4 . 1 . ekerpancar Tanmnn lke Ekonomisine Katks 26

4.1.1. stihdam 26
4.1.2. Hayvancla Katks ve Besi Projesi 27
 4.1.3. retime Katks 28
4.1.4. Dier 28
4.2. Seller retiminin lke Ekonomisine Katks 29
4.2.1. retime Katks 29
4.2.2. eker Sektrnn Dier Sektrlerle likisi ve
Yan rn Deeri 30

5 . AVRUPA BRL ORTAK TARM POLTKASI V E

E K E R REJV 31

5 . 1 . Avrupa Birlii Ortak Tanm Politikas 31

5.1.1. Ortak Piyasa Dzeni (Ortak Tarmsal Pazar) 32
5.1.2. Topluluk Tercihi 34
5.1.3. Ortak Finansman 35
5.2. Avrupa Birlii eker Rejimi 36
5.2.1. retim Kolalan 38
5.2.2. reticilerin Ortak Mali Sorumluluktan 41
5.2.3. Fiyat Politikas 41
5.2.3.1. ekerpancan Fiyatlan 41
5.2.3.2. eker Fiyatlar 42
5.2.4. D Ticaret Dzenlemeleri 43
5.2.4.1. hracat 43
5.2.4.2. thalat 45
5.3. Gmrk Birlii Srecinde Trkiye eker Sektr 45

6 . DNYADA EKER DURUMU 47

6 . 1 . Tarihe 47
6.2. retim 47
6.3. Tketim 48
6.4. Dnya eker Fiyatlan 50

7 . G E N E L DEERLENDRVIE 52

7 . 1 . reticiler 52
7.2. Aratrma Kapsamndaki retim Blgelerin
Deerlendirilmesi 54
7.2.1. Marmara Blgesi 55
 7.2.1.1. Alpullu 55
7.2.1.2. Adapazar 57
7.2.1.3. Sonu 58
7.2.2. Karadeniz ve Ortadou Blgesi 59
7.2.2.1. Turhal 59
7.2.2.2. aramba 61
7.2.2.3. Sonu 63
7.2.3. Kuzeydou Anadolu 63
7.2.3.1. Erzurum 65
7.2.3.2. Kars 66
7.2.3.3. Ar 67
7.2.3.4. dr 68
7.2.3.5. Sonu 69

8 . SORUNLAR V E Z M NERLER 71

8 . 1 . ekerpancar retiminde Yaanan Sorunlar ve

zm nerileri 71
8.2. eker malatnda Yaanan Sorunlar ve zm nerileri 79
8.3. zelletirmeye likin neriler 81

KAYNAKA 85

SAHA ALIMALARINDA Y Z Y Z E G R M E YAPILAN

Y E T K L K V E KURULULAR 87
 TABLO VE EKLLER LSTES

TABLO 1: TRKYE'DE EKER FABRKALARININ LETMEYE AILI

TARHLER, GNLK KAPASTELER VE RETMLER 5

TABLO 2: TRKYE'DE EKERPANCARI ZRAATNN GELM 10

TABLO 3: 1996 YILI EKERPANCARI FT MASRAFLARI 23

TABLO 4: EKER MALYET UNSURLARI VE ORANLARI 25

TABLO 5: AVRUPA BRL EKER REJM KAPSAMINDAK RNLER 37

TABLO 6: AVRUPA BRL'NDE 1995/96-2000/2001 DNEM N

BELRLENEN EKER RETM KOTALARI 40

TABLO 7: AVRUPA BRL EKERPANCARI, EKER VE MELAS FYATLARI . 44

TABLO 8: DNYA BEYAZ EKER RETM . 48

TABLO 9: KITALAR TBARYLE BEYAZ EKER RETM 48

TABLO 10: DNYA EKER TKETM 49

TABLO 11: AT LKELER LE KOMU LKELERN EKER TKETMLER . . . . 50

TABLO 12: ORTALAMA BEYAZ EKER FYATLARI 51

EKL 1: EKERPANCARI RETM BLGELERNN TRKYE TOPLAM

EKERPANCARI RETM ERSNDEK YZDE PAYLARI 11
 NSZ

Trkiye'nin ekonomil< sorunlarna ilikin zm nerilerinin ancak kamu, zel, ticari

ve sivil kesimin ibirlii ile gerekletirilmesinin daha faydal olacann bilincinde olan
Odamz, geen yl eker ithalat ile younluk kazanan tarmsal politikalara ve uygula
malara ilikin polemikler erevesinde eker sektrnde yaanan sorunlara ilgisiz kal
mayarak eker ithalatnn ulusal ekonomi zerindeki olumsuz etkisinin yanra retici ve
sanayici asndan dezavantajlar dikkate alnarak retimde istikrarszln ve ithalatn
nedenlerini aratrmtn
Mevcut alma, konuya tarafsz bir bak asyla yaklap sorunun geni kapsaml
olarak irdelenmesi mantndan hareket edilerek on iki retim ve imalat biriminde eker
pancar reticileri. eker Fabrikalan, Pancar Ekicileri Kooperatifleri, Ziraat Odalar, l\/la-
kina Fabrikas, TRKEKER, PANKOBRLK ve zelletirme daresi yetkilileri ile yap
lan grmeler erevesinde srdrlm; alma srasnda kamu iletmelerinin yan-
sra zelletirilen fabrika uygulamalan da bir kyaslamaya imkan vermesi asndan bir
likte incelenmitir

lgili almada sektrde yaanan sorunlarn Trkiye'de tarmsal destekleme, retim

ve fiyatlamaya ilikin politikalarn bir izdm olduu gzlemlenerek sektrn istikrara
kavuturulmas, retimde devamlln salanmas, fiyatlamaya bal olarak bir sonraki
dnem retimdeki dalgalanmalarn engellenmesi, destekleme sisteminin retimde verim
ve kaliteye bal olarak belirlenmesine ilikin nerilerimiz dier tarmsal rnler iin de
bir rnek tekil edecektir Bu alma dier yandan, arazi dzenlemesinden destek sis
temine ve fiyatlamaya kadar tarmsal politikalarda hem lke kaynaklarnn etkin kullanl
masn hem de Avrupa Birlii'ne entegrasyon srecinde Birliin tarm politikalarna uyum
asndan tarmsal reformlarn ivedi olarak gerekletirilmesi gerekliliini de ortaya koy
maktadr
alma ayrca 1930'lu yllarda balayan ve 1960'l yllarda sanayileme arlkl kal
knma politikalar ile ivme kazanan eker sanayi yatrmlarnn gerekletirildikleri d
nemden gnmze bir deerlendirmeye tabi tutularak sektrn yeniden yaplandrlma
sna ynelik nlemlerin belirlenmesi; retim blgelerinin zirai ve iktisadi yaplar ile re
ticilerin karlan gznne alnarak zelletirmenin ne ekilde gerekletirilmesi gerek
tiine ilikin neriler asndan da nem kazanmaktadr

"Trkiye'de eker ve ekerpancan retiminde Mevcut Durum: Sorunlar ve zm

nerileri" adl bu almann bata karar alclar olmak zere ilgili kii ve kurumlara yar
dmc olmas ve bugne kadar sregelen tartmalara bir k tutmas dileiyle, aratr
maya katks bulunan tm kii ve kurululara ve Odamz aratrma ekibine teekkr
ederim.
Prof.Dr.smail zaslan
Genel Sekreter
 D N D E N B U G N E T R K Y E ' D E E K E R SANAY

lk e k e r Fabrikas K u r m a Giriimi

lkemizde bu alandaki ilk giriimler Uak'ta iftilik yapan Molla mer o

lu Nuri Bey (eker) nclnde 1923 ylnda kurulan "Uak Terakki Ziraat A.."
aracl ile gerekletirilmi; irket ortaklarnn nakdi katlmndan ok buday, ar
pa, koyun, tavuk vb. tanmsal rnler karl katlm paylannn piyasada satn
dan salanan nakdi finansman ile 600.000 TL sermayeye ulaan irket bu alan
da almalara balamtr. 6.11.1925 ylnda temelleri atlan fabrika, ekoslovak
ya Makina Fabrikas tarafndan gerekli makinalan temin edilerek 500 ton/gn re
tim kapasitesi ile 10.12.1926 tarihinde iletmeye almtr.

lk e k e r r e t i m i

lkemizde ilk temelleri atlan eker fabrikas Uak eker Fabrikas iken ilk
eker retimini Alpullu eker Fabrikas gerekletirmitir. "stanbul ve Trakya Trk
eker Fabrikas A.." ad altnda Trkiye Bankas, TC.Ziraat Bankas, Trakya
lleri zel dareleri ve zel ahslarn 500.000 T L sermaye ile kurduklan irket ta
rafndan Almanya'daki R.VVolf firmas makina fabrikasna kurdurulan Alpullu e
ker Fabrikas'nn temelleri 26.11.1925 tarihinde atlm ve 26.11.1926 tarihinde
500 ton/gn kapasite ile ilk eker retimini gerekletirmitir.

l k e m i z d e k i e k e r Fabrikalar

lkemizde 23' devlete ait (TRKEKER'e bal), 2'si bal ortaklk,

ise zel olmak zere toplam 28 adet eker fabrikas bulunmaktadr. Devlete ait
fabrikalar, Alpullu, Uak, Eskiehir, Turhal, Burdur, Kayseri, Susurluk, Elbistan,
Elaz, Erzincan, Erzurum, Malatya, Ankara, Kastamonu, Afyon, Ilgn, Mu, Bor,
aramba, Erci, Ereli, orum ve Kars eker Fabrikalardr. Tedvir yetkisinin
TRKEKER'e ait olduu bal ortaklklar ise Adapazar ve Ktahya eker Fab
rikalardr. zelletirilenler ise Amasya, Konya ve Kayseri eker Fabrikalardr.

28 eker Fabrikasndan en eski olan Uak eker Fabrikas iken en yeni

olan Kars eker Fabrikasdr.
Yatrm D e v a m E d e n e k e r Fabrikalar

Toplam proje tutan 1996 yl fiyatlar ile 26 trilyon 350 milyar 103 milyon TL
olan ve yatrm programnda yeralan fabrikalar Yozgat, Krehir, Sivas ve Aksaray
eker Fabrikalandr. Bunlardan 6.000 ton ile kurulacak olan Aksaray eker Fab-
hkas'nn dnda dier fabrikann 3.000 ton le kurulmas kararlatrlmtr. Bu
projelerin tamamlanmas ile 267 bin tonluk ilave eker retiminin gereklemesi
beklenmektedir.

e k e r S a n a y i n i n T e e k k l n e likin lk Yasal D z e n l e m e l e r

Cumhuriyetin ilan ile birlikte balayan eker sanayi yatnmlarma ilikin ola
rak ilk yasal dzenleme, 5 Nisan 1925 tarihli ve 601 no'lu kanun ile yrrle gi
ren "eker Fabrikalarna Baholunan mtiyaz ve Muafiyet Kanunu" ile gerekle
tirilmi ve bu kanun kapsamnda eker fabrikas kuracak olan teekkllere devlet
arazisinden parasz arsa verilmesi veya elverili zel kesime ait arazilerin istim
laki ile pancar tanmnn on yl sre ile vergiden muaf tutulmas ngrlmtr. 25
Ocak 1926 tarihinde kartlan "eker nhisar Kanunu" ile eker ithalat tekel alt
na alnmtr. Mevcut durumda eker retimi, ithalat ve ihracat 22 Haziran 1956
tarih ve 6747 sayl eker Kanunu hkmlerine gre yaplmaktadr.

e k e r S a n a y i n i n likili O l d u u Dier Sanayi Dallar

lenen 1 ton pancann %4' orannda elde edilen melas (ekerpancan ve

ya ekerkam ezmesinden billurlaan eker alndktan sonra kalan ekerli sv)
gda sanayinde ekmek mayas retiminde ve baz tahll yiyeceklere kartrlarak,
dorudan yem olarak veya yem sanayinin girdisi olarak, alkol retiminde, gbre
sanayinde, kimya ve petro-kimya sanayinde, ila sanayinde, parfmeri sanayin
de, yap malzemelerinde eitli kullanm alanna sahiptir.

lk H a m e k e r d e n Kristal e k e r r e t i m i n i G e r e k l e t i r e n F a b r i k a

Bu alanda ncl 1996/97 kampanya dneminde 70.700 ton ham eker

ileyerek 60.100 ton kristal eker reten aramba eker Fabrikas gerekletir
mitir. Adapazar ve Susurluk eker Fabrikalarnda d a ham eker ileme tesisle
rinin faaliyete geirilmesine ilikin almalar devam etmektedir.

T R K E K E R ' e Bal F a b r i k a l a r d a n
En y k s e k v e E n D k Kapasiteli O l a n l a r

En yksek kapasiteye sahip olan 7.000 ton ileTurhal eker Fabrikas olup
1996/97 kampanya dneminde 122.830 ton eker retiminde bulunmutur. En
dk kapasiteli olanlar ise 1.500 ton/gn kapasiteli Uak, Ktahya, Elaz, Er
zincan, Erci ve Kars eker Fabrikalar olup 1996/97 kampanya dnemini sra
syla 30.540 ton, 33.330 ton, 25.005 ton, 38.311 ton ve 13.700 ton eker retimi
ile kapatmlardr.
 T R K E K E R ' e Bal F a b r i k a l a r d a n 1 9 9 6 / 9 7 K a m p a n y a D n e m i n d e
En Yksek retimde Bulunan

6.000 ton kapasiteye sahip Eskiehir eker Fabrikas, 130.500 ton retim
ile 1996/97 kampanya dnemini en yksek retim dzeyi ile kapatmtr.

zelletirilen eker Fabrikalarndan En Yksek Kapasiteli ve

1 9 9 6 / 9 7 Kampanya Dneminde En Yksek retimi Gerekletiren

7.500 ton ile Konya eker Fabrikas, 1996/97 kampanya dneminde

170.700 ton retim ile en fazla retimi gerekletirmitir.

1 9 2 6 - 1 9 9 7 D n e m i n d e En Fazla E k i m i n , E n Fazla e k e r r e t i m i n i n
v e r n V e r i m i n i n G e r e k l e t i i Yl

* Bu dnemde en fazla ekim 4.232.347 dekar ile 1993 ylnda gerekleti

rilmitir. 1996 yl iin bu rakam 4.222.217 dekar olarak gereklemitir.

* En fazla eker retimi 1.887.880 ton ile 1991/92 kampanya dneminde

gereklemitir. 1996/97 kampanya dnemi iin bu rakam 1.843.641 ton olarak
gereklemitir.

* En fazla verime ortalama 3.868 ton/dekar ile 1991 ylnda ulalmtr. Bu

ylki ortalama verim ise 3.600 ton/dekar'dr.

l k e m i z d e e k e r p a n c a r r e t i m i n i n E n Y k s e k O l d u u Blge

lkemizde ekerpancar retiminin %64' Orta Anadolu Blgesinde ger

ekletirilmekte olup bu blge ierisinde retimin en fazla olduu kesim ise top
lam retimin %30'nu karlayan gney kesimidir.

T R K E K E R ' e Bal r e t i m Blgeleri e r i s i n d e E n Fazla

e k e r p a n c a r V e r i m i n e sahip 5 r e t i m Birimi

1995 yl verilerine gre hektar bana en fazla ekerpancar retimini ger

ekletiren birimler u ekildedir:

Susurluk 44.1 ton/ha

aramba 43.5 ton/ha
Eskiehir 43.0 ton/ha
Elbistan 42.7 ton/ha
Burdur 40.5 ton/ha
 z e l l e t i r i l e n e k e r Fabrikalar r e t i m Blgeleri e r i s i n d e E n Fazla
e k e r p a n c a r V e r i m i n e sahip r e t i m Birimi

1995 yl verilerine gre en fazla verim Konya merkez ve civar retim bl

gesinde gereklemi olup hektar bana 43.9 ton ekerpancan elde edilmitir.
Ayn yl Amasya ve Kayseri eker Fabrikalar retim blgesinde ise ekerpanca
r verimi srasyla 40.5 ve 37.3 hektar/ton olarak gereklemitir.

e k e r r e t i m i n i n T r k i y e Ekonomisi e r i s i n d e k i Yeri

* Trkiye'de retilen ekerin i fiyatlarla deeri yaklak 1 milyar 300 milyon

dolar olup bu rakar^ buday ve ayiei retiminden elde edilen rn deerinin
yaklak 3 katdr.

* eker retimi tanma dayal sanayiler ierisinde ttnden sonra en byk

katma deeri yaratmakta olup GSMH'ya katks yaklak 550-600 milyon dolar ci
varndadr. Bu miktar imalat sanayinde yaratlan katma deerin %2'sine karlk
gelmektedir.

* ekerpancar tarm alternatif rnlerden budaya kyasla 13 kat, ayie

ine kyasla 5 kat daha fazla istihdam imkan salamaktadr.

* iftinin teslim ettii rnn %25'i orannda bedelsiz olarak verilen ya

pancar posas (kspe), hayvan yemi olarak kullanlabilmekte olup deeri ayn
alandan elde edilecek samann tmne veya ekerpancar ekim alannn iki ka
tndan elde edilecek ota e deerdir.

T r k i y e ' n i n D n y a e k e r r e t i m i e r i s i n d e k i Pay

2 milyon tona yakn retim ile Dnya eker retiminin yaklak %10'nu kar
layan Trkiye, 1995/96 kampanya deerlerine gre pancar ekeri reten Avru
pa lkeleri ierisinde 7. srada; Dnya lkeleri arasnda ise 8. srada yer almak
tadr.

T r k i y e ' n i n D n y a e k e r T k e t i m i erisindeki Pay

1995 yl verilerine Dnyada kii bana ortalama 22 kg. eker dmekte

dir. Kii bana en fazla eker tketiminin bat ve kuzey yanmkresi lkelerinde
grld dnyada Trkiye kii bana 30 kg. eker tketimi ile 1995/96 kampan
ya dnemi baz alndnda komu lkeler arasnda 2. srada; AT lkeleri arasn
da ise 4. srada yer almaktadr.
 1 . GR

1.1. Ama

Tm dnyada olduu gibi lkemizde de stratejik bir rn olarak kabul edi

len ekerin retim politikas mevcut talebin yine yurtii retimle karlanmas ol
makla birlikte son yllarda ekerpancar retiminde yaanan de paralel ola
rak eker ithalatna gidilmi; bu durum ana girdinin retimine bal olarak eker
retiminde yaanan sorunlarn tespit edilmesine ynelik mevcut almann te
mellerini oluturmutur.

Trkiye'nin son yllarda tanmsal politikalara ilikin yanl uygulamalan, ta-

nmsal yapnn retime ynelik destek sisteminden girdi teminine ve arazi dzen
lemelerine ilikin geni bir alanda reformasyona gidilmesi gereklilii gznne
alnarak lkemizde ekerpancan ve eker tarmnn nasl istikrara kavuturulaca
na ilikin politikalarn belirlenmesi dorultusunda bu alma balatlmtr.
Mevcut alma srasnda sektr, tarafsz ve geni bir bak asyla incelenerek
tespit edilen sorunlara ilikin zm nerilerimiz, sektrdeki yetkililer ile karlkl
olarak mtalaa edilmitir.

1.2- Y n t e m v e K a p s a m

Aratrma, iki safhada tamamlanmtr. lk safhada Trkiye eker Fabrika

lan A.. (TRKEKER), Snrl Sorumlu Pancar Ekicileri Kooperatifleri Birlii
(PANKOBRLK) ve zelletirme daresi yetkilileri ile grlerek eker sanayinin
ve ekerpancan retiminin Trkiye'deki geliimi, retim ve pazarlamaya ilikin so
runlar, yasal dzenlemeler, eker sanayinin uluslararas rekabet gc ve Avrupa
Birlii ile Gmrk Birlii srecinde Topluluun ortak tanm politikasna uyumu ve
zelletirme konulannda bilgi edinilmi; gerekli dokmanlar ve istatistiki veriler
toplanarak masaba almalarna geilmitir.

Masaba almalar srasnda eker ve ekerpancan retim miktarlan ve

retimin blgelere gre dalm belirlenmi; ekim blgelerinin iklim zellikleri,
kalknma dzeyleri ve iktisadi faaliyetlerin hacmi belirlenerek saha almalar
kapsamna alnacak blgeler ve fabrikalar belirlenmitir. Devlete ait fabrikalar ile
bir kyaslama yaplmasna imkan vermesi asndan zelletirilen fabrikalar da
saha almalanna dahil edilmitir.

Saha almalar srasnda ilk aamada stanbul'daki ekerli mamul reti-

ileri ile grlerek yerli ekerin kalitesi ve ekerin i piyasadan teminine ilikin
yaadklar sorunlar belirlenmeye allm; eker ithalatnn kendileri asndan
ne kadar gerekli olduu ve rn kalitesi ile maliyetine etkileri tartlmtr.

Marmara, Karadeniz, Orta Anadolu ve Dou Anadolu Blgelerini ieren sa

ha almalar srasnda Alpullu, Adapazar, Ankara, Konya, Kayseri, Turhal,
Amasya, aramba, Erzurum, dr, Ar ve Kars'da grmeler yaplmtr. Sz-
konusu aratrmalar srasnda eker Fabrikas, Makina Fabrikas, Pancar Koope
ratifi, Ziraat Odas yetkilileri, Pancar Blge efleri ve reticiler ile grlmtr.
Saha almalar, fabrikalarn kurulu amalar ve yerleri dikkate alnarak eker
pancar ziraatinin blge halk iin ne derece vazgeilmez bir rn olduunun ye
rinde tespit edilmesi, zm nerilerinin aratrma kapsamndaki blgelerin ikti
sadi faaliyetleri ve gelime dzeyleri dikkate alnarak belirlenmesi asndan
nem kazanmaktadr.

Saha aratrmalar kapsamnda fabrikalann retim kapasiteleri ve kapasite

kullanm oranlar, Trkiye toplam eker retimi ierisindeki paylar, retim tekno
lojisi ve rn kalitesi, retim maliyeti ve iletme masraflan, Avrupa lkelerindeki
durum dikkate alnarak incelenmi; pancar retiminde yaanan sorunlar ve re
timdeki d nedenleri, iftiler ile yaplan grmelerde tespit edilmi; retim
blgeleri, dekar bana pancar verimi ve eker varl, alternatif rnlerin iftiye
saladklar net kazan itibariyle deerlendirilerek pancar retiminde verimi art
rc hususlann neler olaca tespit edilmitir.

Masaba ve saha almalar altnda retimde istikrann salanmas,

verimin ve karlln artnimas, sektrn uluslararas rekabete alarak ihracat
kapasitesinin gelitirilmesi ve zel sektr yatnmlannn artnimasnn sektrn
gelimesine ivme kazandraca dikkate alnarak en uygun zelletirme yntemi
nin ve mevzuata ilikin dzenlemelerin ne olabilecei hususlannda neriler geti
rilmitir.
 2 . T R K Y E ' D E E K E R SANAY'NN G E L M

Bu blmde ilk olarak eker sanayinin lkemizde douu ve retimde ya

anan gelimeler anlatlmakta; retici rgtlenmesi ve yasal dzenlemeler husu
sunda bilgi verilmektedir.

2 . 1 . eker Sanayi'nin Douu

lkemizde eker fabrikas kurma giriimleri 1840 tarihine kadar uzanmak

tadr. Bu alanda ncl 1925 ylnda Uak't Molla mer olu Nuri Bey yapm;
6.12.1925 tarihinde Uak'ta temelleri atlan fabrika, 17.12.1926 tarihinde iletme
ye almtr.Temeli atlan ikinci fabrika ise 11 ay gibi ksa srede inaas tamam
lanan ve 26.11.1926 tarihinde Uak eker Fabrikas'ndan nce iletmeye ala
rak ilk eker retimini gerekletiren Alpullu eker Fabrikasdr. 1933 ve 1934 yl-
lannda Eskiehir ve Turhal eker Fabrikalar iletmeye almtr.

1950'li yllarda hakim olan sanayileme arlkl kalknma politikalar ere

vesinde eker fabrikalarnn kuruluu nem kazanm, eker sanayinin lkenin
sosyo-ekonomik kalknmasna katks dikkate alnarak eker fabrikas kurma giri
imleri hz kazanmtr. 1951-64 yllar arasnda pancar tanmnda yaanan arta
paralel olarak eker fabrikas says 4'den 17'e km ve Adapazan, Amasya,
Konya, Ktahya, Burdur, Susurluk, Kayseri, Erzincan, Erzurum, Elaz, Malatya,
Ankara ve Kastomonu fabrikalan faaliyete gemitir. 1977 ylndan sonra ise Af
yon, Mu, Ilgn, Bor, Ar, Elbistan, Erci, Ereli, aramba, orum ve Kars e
ker Fabrikalar kurulmutur. Yozgat, Krehir, Sivas, Aksaray fabrikalarna ilikin
yatrmlar ise devam etmektedir. ankr, Hakkari, Yksekova, Karaman ve an
lurfa eker fabrikalar ett ve proje kapsamna alnm olup zbekistan'da da
TRKEKER tarafndan eker fabrikas kurulu almalar devam etmektedir.

1996 yl fiyatlan ile yatnm devam eden Yozgat, Krehir, Sivas ve Aksa
ray eker fabrikalarnn toplam proje tutar 27 trilyon 735 milyar 864 milyon TL'dir.
Bu projelerin tamamlanmas ile birlikte toplam 267 bin tonluk ilave eker retimi
nin gerekleecei tahmin edilmektedir.

2 . 2 . eker retimi

1936 ylndan gnmze lkemizde eker retimi artan nfusun ihtiyacna

paralel olarak hzl bir gelime gstermitir. Nitekim 1936 ylnda 409.892 ton pan
car ilenerek 65.886 ton eker elde edilmi iken 1966 ylnda ilenen pancar ve
retilen eker miktan 1936 ylna kyasla yaklak 10 kat art gstererek
4.422.085 ton pancardan 644.843 ton eker elde edilmitir. 1996/97 kampanya
dneminde ise zelletirilen ve Trkiye eker Fabrikalar A.. kapsamndaki fab
rikalar toplam itibaryla 13.645.000 ton pancardan 1.843.641 ton eker elde edil
mitir.*

Trkiye'deki eker fabrikalannn iletmeye al tarihleri, kurulduklar tarih

ten gnmze gnlk pancar ileme kapasiteleri ve eker retimleri Tablo Tde
verilmektedir.

eker Fabrikalannn yaklak 3.5 ay sren kampanya dnemi dndaki atl

kapasitelerinin deerlendirilerek faaliyet srelerinin yl bazna yaylmas, herhangi
bir arz yetersizlii durumunda eker ann kapatlarak eker ithalatna baml
ln giderilmesi ve retim fazlasnn ihra edilmesi amalar dorultusunda yurtd
ndan ham eker ithal edilerek rafine edilmesi ilemine geilmitir. Bu dorultuda
aramba eker Fabrikasnda 1996 ylnda 70.700 ton ham eker rafine edilerek
60.100 ton beyaz eker retilmitir. Adapazar ve Susurluk Fabrikalarnn da gn
de 500 ton ham eker rafine etmesine ynelik almalar srdrlmektedir.

eker retimi srasnda elde edilen yan rnler de snai girdi olarak nem
li bir gelir kayna salamaktadr. Ortalama olarak 7-8 kg. pancardan 1 kg. eker
elde edilmekte ve pancardaki eker deerini belirleyen polar orannn %16 olma
s halinde mevcut ekerin %13' kadar beyaz eker elde edilmektedir. Geri kalan
eker ise melasa gemektedir. Baka bir ifadeyle, ilenen pancarn %5'i melas
olarak elde edilmekte olup melasn %50'si ekerden olumaktadr. Bata yem,
kimya ve alkol sanayinde kullanlan melas, yurtiinde nemli bir talep hacmine
sahip olup fazlas ihra edilebilmektedir. lkemizde eker retimi ile birlikte alkol
retimi de gerekletirilmekte, devlete ait 4 fabrikada (Erzurum, Eskiehir, Malat
ya ve Turhal) Tekel ile yaplan protokole gre yllk alkol retimi planlanmaktadr.
1995 ylnda bu fabrikalarda 94.300 ton melas ilenerek 28.282 bin litre alkol re
tilmitir.

* 1996/97 kampanya dnemine ait verilerin devlete ait 25 fabrika (2'si bal ortaklk) ile zelletirilen 3 fab
rika itibariyle dalm u ekildedir:
Devlete ait Fabrikalar zelletirilen Fabrikalar
lenen Pancar 11.025.000 ton 2.620.000 ton
eker retimi 1.492.549 ton 351.092 ton
Melas retimi 500.000 ton 120.000 ton
 T A B L O 1 : T R K Y E ' D E K E K E R FABRKALARININ L E T M E Y E
A I L I T A R H L E R , G N L K PANCAR L E M E KAPASTELER
VE RETMLER

FABRKA ADI LETMEYE KURULUTAK MEVCUT FAALYETE 1995/96 DNEM 1996/97 DNEM
AILI TARH PANCAR KAPASTE GET EKER RETM EKER RETM
LEME (TON/GN) TARHTEK (TON) (TON)
KAPASTES EKER
(TON/GN) RETM (TON)
ALPULLU 26.11.1926 500 4.000 459 26.600 24.500
UAK 10.12.1926 500 1.500 114 17.285 30.540
ESKEHR 20.10.1933 1.000 6.000 12.124 87.428 130.500
TURHAL 19.10.1934 1.000 7.000 9.388 105.270 122.830
ADAPAZAR 24.09.1953 1.800 6.000 6.459 31.000 39.200
AMASYA 08.09.1954 1.800 5.000 17.288 63.700 77.000
KONYA 06.09.1954 1.800 7.500 16.101 131.700 170.700
KTAHYA 04.11.1954 800 1.500 3.110 24.000 33.330
BURDUR 07.09.1955 1.800 4.800 16.158 77.510 92.113
KAYSER 02.10.1955 1.800 3.800 9.723 79.995 84.000
SUSURLUK 07.09.1954 1.800 6.000 11.331 33.600 47.000
ELAZI 01.10.1956 1.500 1.500 3.904 20.120 25.005
ERZNCAN 20.09.1956 1.500 1.500 6.829 23.850 38.311
ERZURUM 24.09.1956 1.800 3.000 2.296 28.925 43.880
MALATYA 01.10.1956 1.200 3.000 2.651 21.390 29.950
ANKARA 15.10.1962 1.200 3.000 5.558 42.500 57.575
KASTAMONU 14.10.1963 1.200 3.000 8.423 31.600 40.150
AFYON 28.12.1977 6.000 6.000 10.005 84.970 127.460
LGIN 28.12.1982 6.000 6.000 13.035 89.900 121.233
MU 21.12.1982 3.000 3.000 2.835 19.300 33.960
ARI 12.10.1984 3.000 3.000 13.590 30.100 34.700
BOR 15.01.1984 3.000 3.000 29.610 54.840 75.760
ELBSTAN 30.11.1985 3.000 3.000 9.246 49.000 65.300
ARAMBA 08.12.1989 3.000 3.000 2.750 20.470 29.800
ER 24.01.1989 1.500 1.500 465 9.150 21.450
EREL 15.03.1989 6.000 6000 31490 91.775 129.027
KARS 30.10.1993 1.500 1.500 946 7.400 13.700
ORUM 04.10.1991 3.000 6.000 31.400 72.130 85.545

Kaynak: Tablo, TRKEEKER ve PANKOBRLK istatistiki verileri esas alnarak derlenmitir.

2.3. Kurumsal Dzenlemeler: Trkiye eker

Fabrikalar A . ( T R K E K E R )

Asli levi, Trkiye'de istikrarl bir eker retim ve sat politikasnn belir
lenmesi olan TRKEKER, 6 Temmuz 1935 tarihinde Uak, Alpullu, Eskiehir ve
Turhal eker Fabrikalannn devralnmasyla 22 milyon TL sermaye ile kurulmu,
tzel kiilie haiz, sorumluluu sermayesi ile snrl bir ktisadi Devlet Teekkl-
dr. lgili olduu Bakanlk, Sanayi ve Ticaret Bakanl olup 233 sayl Kanun Hk
mnde Kararname ve Ana Stats hkmleri ile 6747 sayl eker Kanunu'na g
re faaliyetlerini srdrmektedir.

11.04.1983 tarih ve 60 sayl Kanun Hkmnde Kararnameye (KHK) istina

den dzenlenen Trkiye eker Fabrikalar A.., Trkiye eker Sanayi Kurumu
nun kuruluuna dair 10.10.1983 tarih ve 118 sayl KHK'ye gre faaliyetlerini de
vam ettirmi; daha sonra 118 sayl KHK ile yrrlkten kaldran 19.10.1983 tarih
ve 2929 sayl kanun hkmlerine tabi klnmtr. Bu kanunu yrrlkten kaldran
233 sayl KHK ekinde ktisadi Devlet Teekkl olarak yer alan irket,
28.10.1984 tarihinden itibaren bu nitelie haiz olmutur.

TRKEKER'in kurulu.amac:

() Kalknma planlar ve yllk programlar dorultusunda eker ve yan

rnlerin deerlendirilmesine ynelik kuruculuk ve iletmecilik yap
mak;

(i) retim, yatrm, sat ve d ticaret politikalann belirlemek ve bu ko

nuda master planlar hazrlamak veya hazrlatmak;

(i) Yukarda belirlenen faaliyetleri srasnda verimlilik ve karllk ilkelerini

gzetmek olarak ifade edilmektedir.

Balca faaliyetleri arasnda:

(i) eker retimi;

(ii) ekerpancan ve eker elde edilebilen dier bitki ve tohumlar ile bu

rnlerin mnavebesinin gerektirdii dier rnleri szlemeli olarak
retmek veya rettirmek;

(lii) retirin aamasnda ortaya kacak atk ve yan rnleri (melas, kspe
vb.) deerlendirmek;

(v) eker fabhkalannm kurulmas, iletilmesi, tevsii, modernletirilmesi

ve bakm-onanm iin gerekli makina imalat sanayini ve yan sanayini
kurmak; bu amala kurulmu mevcut tesis ve makinalann atl kapasi
telerini deerlendirmek;

(v) Szlemeli ekerpancar yetitiricilerine tohum, kimyasal gbre, zirai

mcadele ilalan, tarm alet ve makinalan ayni kredi olarak vermek
 veya avans demeleri ile reticiye yardmc olmak; her trl tarmsal
destek, eitim ve AR-GE (Aratrma ve Gelitirme) hizmeti salamak;

(v) Gerektiinde eker ithal etmek veya ettirmek;

(vii) Varolan ziraat tekilat ile Bakanlar Kurulu veya Bakanln yetkili gr
d l ve biimde bitkisel ya ve yal tohumlar retmek, yem re
timini gelitirmek, rgtlemek, damzlk hayvan ve besicilik ile ura
mak ve bunlann rnlerini deerlendirmek;

(vii) ekerpancan ve eker retilebilecek dier bitkilerin tohumlannn tar

m, hayvanclk, eker ve ekerli maddeler teknolojisi faaliyet alanlan
ve ilgili dier konularda aratrma, gelitirme ve eitim almalan
yapmak veya yaptrmak; bu konu ile ilgili messeselere ortak olmak
veya ibirlii yapmak yer almaktadr.

TRKEKER'in idari yaps merkez tekilat, tara tekilat ve bal ortak

lklardan olumaktadr.

Merkez Tekilat: Ynetim Kurulu, Genel Mdr ve Genel Mdr Yardmc-

lan. Tefti Kurulu Bakanl, Hukuk Mavirlii, Savunma Sekreterlii ve Daire
Bakanlklar ile bunlara bal ube Mdrlklerinden oluur.

Tara Tekilat: 25 eker Fabrikas; 5 Makina Fabrikas (Afyon, Ankara, Er

zincan, Eskiehir ve Turhal); 1 Elektromekanik Aygtlar Fabrikas (Ankara); 4 Al
kol Fabrikas (Erzurum, Eskiehir, Malatya, Turhal); 1 Tohum leme Fabrikas; 1
eker Enstits (Ankara); 2 Tarmsal letme ve 1 Alm Satm Blge Mdrl-
'nden (stanbul) olumaktadr.

Bal ortaklklar, 233 sayl KHK'nin 22. maddesine istinaden Yksek Plan
lama Kurulu'nun 14.01.1993 tarih ve 93/T-5 sayl karan ile TRKEKER'in ba
l ortaklna dntrlmesi kararlatnlan Adapazan ve Ktahya eker Fabrika-
landr.

2 . 4 . Yasal D z e n l e m e l e r

Trkiye'de eker retimi, ithalat ve ihracat, 22 Haziran 1956 tarih ve 6747

sayl eker Kanunu hkmlerine gre yrtlmektedir. Kanun, genel hatlar ile
eker fabrikas kurulmas ve altrlmas, gerekli arazinin temini, pancar taban
fiyatnn tespiti ve eker d ticaretine ilikin konulan dzenlemektedir.
 1960, 1984 ve 1985 tarihlerinde olmak zere defa deiiklie urayan
6747 sayl eker Kanunu'nun baz maddeleri ktisadi Devlet Teekklleri ile Ka
mu ktisadi Kurulularnn yeniden yaplanmalarna ilikin yasal dzenlemelerle
yrrlkten kalkm; 1984 ylnda Katma Deer Vergisi'nin (KDV) yrrle gir
mesi ve eker istihlak vergisinin KDV kapsamna alnmas ile kanunun baz mad
delerinin uygulama olana kalmamtr. Mevcut yasann, sektrde zel sektr
yatnmlann snrlayc hkmleri de gznne alndnda eker Kanunu'nun ye
niden dzenlenmesi gereklilii gndeme gelmektedir. Nitekim 7. Be Yllk Kalkn
ma Plannda yer alan Tarmsal Politikalar ile ilgili Yapsal Deiim Projesi ere
vesinde eker Kanunu'nun gnn koullanna gre dzenlenmesi ngrlmtr.

Mevcut durumda, eker retimi, fiyat tespiti ve d ticaretine ilikin yasal

dzenlemeler, 6747 sayl kanun erevesinde belirlenmektedir.

2 . 4 . 1 . P a n c a r r e t i m i v e reticisi ile lgili D z e n l e m e l e r :

T a b a n Fiyat Tespiti

Trkiye'de pancar retimi, her yl retici ile yaplan szlemelerle garanti

altna alnmaktadr. Pancar reticisine sbvansiyonlu gbre, teslim ettii rn kar
lnda bedelsiz ya kspe ve belirli miktarda pancar tohumu verilmektedir. Ay-
nca faizsiz nakdi avanslarla retici desteklenmekte; zirai mcadele ve ekime y
nelik olarak bedelsiz hizmet verilmektedir.

Pancar taban fiyatlar, 6747 sayl eker Kanunu'nun 8. maddesi gerein

ce Bakanlar Kurulu Karar ile tespit edilmektedir. Pancarn reticiden satn aln
masnda pancar fiyat yannda tesellm merkezleri ortalamas olarak tespit edilen
eker varl da gznne alnmaktadr. Buna gre %16 polar eker varl esas
kabul edilmekte; bu orann altndaki ve stndeki polarizasyon derecesine bal
olarak prim denmekte veya eksik deme yaplmaktadr. Ancak polar eker var
l %14'n altna dtnde taban fiyat %14 esas alnarak hesaplanmaktadr.

21 Haziran 1996 tarihli Resmi Gazetede yaynlanan pancar taban fiyatna

ilikin Bakanlar Kurulu Karan, %16 polar eker ieren firesi drlm eker-
pancarnn kg. fiyatn 4.400 T L olarak belirlemitir. Bu karar uyannca polar eker
varl %16'nn altnda olduu takdirde her bir dk deer iin 275 TL eksik de
me yaplmakta; %14'n altndaki polar eker varl iin %14'lk deer baz aln
maktadr. Polar eker varl %16'nn stnde bulunan pancar iin ise her bir po-
larizasyon derecesi fazlallna karlk 275 T L ilave demede bulunulmaktadr.
Bu karar ile baz retim blgelerindeki pancar reticilerini desteklemek amac ile
ilave tevik primi ngrlerek A n , Erci, Erzurum, Kars ve Mu blgelerindeki
ekerpancar reticilerine 1995/96 kampanya dnemi iin pancarn net kilosu ba
na 250 TL pancar retimi tevik primi denmesi kararlatrlmtr.

2 . 4 . 2 . e k e r S a t Fiyatnn Tespiti:

233 sayl KT'ler hakknda Kanun Hkmnde Kararname'nin 35. madde

(1.) fkras uyarnca; teebbs, messese ve bal ortaklklar iletmelerinde ret
tikleri mal ve hizmetlerin fiyatlarn tespit edebilmektedirler. Ancak ayn maddenin
(2.) fkrasnda retilen mal ve hizmetlerin fiyatlannm gerektiinde Bakanlar Kuru-
lu'nca tespit edilecei hkm yer almaktadr. Bu durum devlete ait eker fabrika
larnn sat fiyatn retim maliyetlerini dikkate alarak serbeste tespit etmelerine
engel olmakta; Bakanlar Kurulu mdahalesi ile tespit edilen fiyat ise ou zaman
maliyetin altnda olmaktadr. Bu durumda zarar edilen miktar Hazine tarafndan
karlanmaktadr.

Mevcut karar sadece devlete ait eker fabrikalar iin geerli olmakla birlik
te PANKOBRLK tarafndan satn alnarak zelletirilen eker fabrikalar da reka
bet glerinin snrl olduundan hareket ederek bu fiyata bal kalmakta; daha
farkl bir fiyat uygulamasna gitmemektedirler.

2 . 4 . 3 . D T i c a r e t D z e n l e m e l e r i :

17.01. Gmrk Tarife statistik Pozisyonunda yer alan "Pancar ve Kam

ekeri ve Kimyaca Saf Sakkaroz (kat halde)" ithalat D Ticaret Mstearl'nm
iznine tabidir.

eker hrac ve eker fiyatlannm tespitine ilikin 19.12.1991 tarih ve 21086

sayl Resmi Gazete'de yaynlanarak yrrle giren 18.12.1991 tarihli Bakanlar
Kurulu Karar uyannca, tketim fazlas ekerin TRKEKER'in gerekli grd
miktarda yurtdna ihracna izin verilmektedir. hale ve sat artlannn serbest
e tayini ve nc ahs veya firmalar eliyle ihracatn yaplabilmesi hususlann
da Trkiye eker Fabrikalar A.. grevlendirilmitir.
 3 . TRKYE'DE EKERPANCARI ZRAATNN GELM

Bu blmde ncelikle lkemizde ekerpancar ziraatinin geliimi anlatl

makta; daha sonra ekerpancar ziraatinin nasl gerekletii, retici rgtlenme
si, retime ilikin fiziki karakteristikler, blgeler itibariyle ekerpancarna alternatif
rnler ve ekerpancar retim maliyeti ile buna bal olarak eker retiminin tek
nik sreci ve eker retim maliyeti hakknda bilgi verilmektedir.

3 . 1 . r e t i m v e E k i m Blgeleri

Trkiye'de 1-1.5 asra yakn ekerpancan bilinmekle birlikte dzenli ve ba

arl bir ekilde pancar tanmna ilk olarak Cumhuriyetten sonra 1926 ylnda ba
lanm, zaman ierisinde iftiye ynelik destek sisteminin varl ve fabrika say
sndaki hzl arta paralel bir gelime gstererek zirai faaliyetler ierisinde nem
li bir pay almtr. Mevcut durumda 65 ilde ekerpancan tanm yaplmakta olup
1996 yl itibariyle 6.494 kyde, 420.768 ifti tarafndan ekerpancar retimi
gerekletirilmitir.

1974 ylnda 214.534 hektar olarak gerekleen ekerpancan ekim alan

1993 ylnda 423.227 hektara km; retim ise 7 milyon ton'dan 15.563.198
ton'a ulamtr. 1996 ylnda sadece TRKEKER'e bal fabrikalann retimi
11.600.000 ton olup, bu miktar 341.785 hektar alandan elde edilmitir.

Tablo 2'de Trkiye'de ekerpancan retiminin geliimi 1927 ve 1996 yllan

veri alnarak incelenmektedir.

TABLO 2 : T R K Y E ' D E E K E R P A N C A R I Z R A A T N N G E L M

1927 Byme(kat) 1996

Pancar Eken ifti Says 6.700 63 421.250
Ekim Alan (bin ha) 5 85 423
Pancar Rekoltesi (bin ton) 35 409 14.300 *
Dekar Bana Pancar Verimi (kg) 872 40 3.502 **
Gnlk Pancar leme kap. (ton) 1.000 115 115.000
eker retimi (ton) 5.200 351 1.843.641
Yurtii eker Tketimi 62.700 29 1.800.000 *
Kii Bana eker Tketimi (kg.) 5 6 30
Program
** 1995 yl verileri
Kaynak: TRKEKER, eker, 70 Yl, zel Say, (26 Kasm, 1996), s.20
 Dou Karadeniz, Ege ve Akdeniz Sahil eridi hari Trkiye genelinde eki
mi msait olan ekerpancar, en fazla Orta Anadolu Blgesinin gney kesiminde
yetitirilmekte olup retimin %30'u bu blgeden salanmaktadr. Orta Anado
lu'nun gney kesimini ise srasyla kuzey ve dou kesimleri izlemektedir. ller ie
risinde Konya, Tokat, Eskiehir, Yozgat, Afyon ve Ankara bata gelmektedir. e
kil r d e retim blgelerinin toplam retim ierisindeki % paylar gsterilmektedir.

E K L 1 : EKERPANCARI RETM BLGELERNN TRKYE TOP

LAM EKERPANCARI RETM NDEK % PAYLARI

. n ^ A ^ 1
K.Dogu Anadolu
^^'"^^'^
(10%) (2%)
G.Dou Anadolu

(5%) ^ -^g ^
. . . ^ ^ \ /ML Karadeniz (4%)
Akdeniz ( 9 % ) ^ '

Anadolu'nun
Ege Kuzeyi
(6%) (Ortakuzey)
(20%)
Anadolu'nun
Dousu
(Ortadou)
(14%)

Anadolu'nun
Gneyi
(Ortagney)
(30%)

Kaynak: TRKEKER, 1996

lkemizde ekerpancan tanmn snrlayan en nemli husus ya noksan

l olup incelemeler, sulama yapld takdirde Trkiye'de 4 milyon dekar alanda
pancar yetitiricilii yaplabileceini gstermektedir. Trkiye'de yalar ok yk
sek olan Dou Karadeniz'in ok dar bir sahil eridi ve yaz scaklklar ok yksek
olan Gneydou Anadolu ile pancarn vejetasyon sresi ok ksa olan 2000 met-
renin zerindeki yerler hari hemen her yerde ekerpancar yetitirilebilmektedir.
Rutubet miktan yksek, souk ve kolay snmayan ar orak topraklarn dnda
hemen her eit toprakta ekerpancar tarm yaplabilmektedir. Ayrca pancarn
en ok yetitirildii Orta Anadolu ile Geit Blgelerinde dzenli bir ekim nbeti ile
pancar ekilen sahalar daha da artrlabilir.

Trkiye'de ekerpancar ekim alanlar, toplam orman ve tanm alanlarnn

%0.86'sn, tanm alanlannn %1.49'unu, ilenen tarla alannn %1.73'n olutur
makta; fiilen sulanan alanlann ise %9.81'ini oluturmaktadr.

Trkiye'de pancar ekim alanlarnn ekilen tarla alanlan iindeki pay %2.21
ile dk olmasna karn rn miktan bakmndan ekerpancan tahllardan son
ra 2.srada, birim alandan elde edilen rn miktan bakmndan ise ilk srada yer
almaktadr. Nitekim 1994 yl itibariyle tahl ekilen alan 14.145 hektar iken, hektar
bana verim 1.904 ton olarak gereklemi; retim ise 26.934 ton olarak gerek
lemitir. Ayn yl ekerpancar ekim alan ise 412 bin hektar olarak gereklemi;
hektar bana 30.963 ton verim alnarak 12.757 ton ekerpancan elde edilmitir.

3 . 2 . e k e r p a n c a r Z i r a a t i n i n Yapl

lkemizde ekerpancan tarm 3'l mnavebeye dayal olarak szlemeli

retim eklinde yaplmaktadr. retim planlamas, fabrikalarn ileme kapasitesi
ve bulunduklar blgenin iklim zellikleri dikkate alnarak her bir fabrika iin ekim
i program belirlenerek gerekletirilmektedir. Mevcut programa gre iftilerle
Eyll-Mart aylar arasnda ekerpancan yetitirme szlemesi imzalanr.

ekerpancan ziraatinde eker fabrikalar bnyesinde yer alan Tarm Teki

lat ve bu tekilat oluturan ziraat mhendisleri ile pancar blge efleri, iftiye
ekim, gbreleme, ilalama vb. konularda her trl bilgiyi salamakta; ekim yap
lacak arazilerin mmkn olduunca 3 eit paraya blnmesini salayarak m
navebe dneminde srasyla hangi rnlerin ekilmesinin ekerpancar ziraatine
uygun olaca hususunda reticiyi bilgilendirmektedir.

ekerpancar ziraatinde tarla hazrl ifti tarafndan yaplmakta; ekimde

kullanlan pancar tohum bedelleri fabrikalar ve reticiler arasnda %50 orannda
karlanmaktadr. Kullanlan tohumun byk bir ksm Trkiye eker Fabrikalar
A..'nin itiraklerinden olan Pan Tohum Islah ve retme A.:nce ekim blgeleri
nin toprak ve iklim zellikleri dikkate alnarak szlemeli iftilik yntemi ile yeti-
tirilmektedir. zelletirilen eker fabrikalar, tohum ithalat da yapmaktadrlar. Ge
rekli gbre ise yine toprak zellikleri dikkate alnarak devlet ve zel eker fabrika
lar tarafndan temin edilerek reticilere ayni avans olarak verilmektedir. eker
pancar ekim makinalarnn byk bir ksm fabrikalara ait olmakla birlikte zelle
tirme ile birlikte bu makinalann reticiye satna balanmtr. reticinin byk bir
ksmnn mali gcnn yetersizlii dikkate alnarak apalama, sulama, yakt mas
raf ve hasat iilik masraflarnn bir ksm verilen nakdi avanslarla karlanmakta
dr. Ayni ve nakdi avans bedelleri ise pancar bedelinden mahsup edilmektedir.

3 . 3 . r e t i c i r g t l e n m e s i : PANKOBRLK

lkemizde ekerpancar reticilerinin kooperatifler halinde tekilatlanmas,

eker sanayinin hzla genileme dnemine girdii 1951 ylna rastlamakta olup bu
alanda ilk almalar Trkiye eker Fabrikalar A..'nin nclnde 16.7.1951
tarihinde balatlmtr. iftilerin biraraya gelerek eker fabrikasnn sermayesin
den pay almasnn sanayinin glenmesi asndan nemi dikkate alnarak ilk
olarak Kocaeli itfisi, Kocaeli Pancar Ekicileri Kooperatifi'ni oluturmutur. Daha
sonra 1951 ylnda Adapazan Pancar Ekicileri stihsal Kooperatifi adn alan bu
kurulu, Adapazan eker Fabrikas T.A..'nin 10 milyon TL olan sermayesine 3
milyon T L ile itirak etmitir.

Adapazar Pancar Kooperatifini yine ayn yl kurulan Amasya, Eskiehir,

Turhal Kooperatifleri izlemi; 1952 ylnda Ktahya, Akehir-llgn, Uak, Alpullu,
Konya Kooperatifleri; 1953 ylnda Kayseri, Burdur, sparta, Balkesir, Bursa, Er
zurum, Erzincan Kooperatifleri; 1954 ylnda Elaz, Malatya Kooperatifleri; 1962
ylnda Ankara ve 1969 ylnda Dinar Kooperatifleri kurulmutur.

1972 ylnda 1163 sayl Kooperatifler Kanunu uyannca btn bu koopera

tifler PANKOBRLK ats altnda rgtlenmilerdir. Yeni eker fabhkalannm ku
ruluuna paralel olarak 1980 ylnda Afyon, 1983 ylnda Mu, 1984 ylnda Bor,
1985 ylnda A n , 1986 ylnda Elbistan, 1990 ylnda Samsun, orum ve Ereli,
1991 ylnda Erci Pancar stihsal Kooperatifleri kurulmutur.

PANKOBRLK ve PANKOBRLK'e bal kooperatiflerin kurulu amac ve

balca faaliyet konular unlardr:

(i) Kooperatif orta olan ekerpancan reticilerinin sosyo-ekonomik kal-

knmalann ve kltrel geliimini salamak ve bu amala sosyal tesis
 ve iletmeler kurmak, tanmsal almalan dzenlemek; retimde ve
rimi ve iftinin kazancn artrmaya ynelik nlemler almak, toprak ha
zrl ve ekim konusunda yardmc olmak;

(ii) Ortaklann ilgilendiren tanmsal faaliyetlerin ve kooperatif amalarnn

gelitirilmesi dorultusunda eker Fabrikalannn merkez ve blge te
kilat ile irtibat kurmak ve ibirliine gitmek;

(iv) Ortaklarn temininde zorluklarla karlatklar tarmsal ara ve gere

lere sahip olmak ve bunlarn ortaklar yaranna iletilmesini salamak;

(v) Zirai mcadele almalarnda bulunmak ve bu konuda faaliyet gste

ren dier kurum ve kurulularla iliki kurmak;

(v) PANKOBRLK'e (st birlie) ortak olmak ve st birliin finansmanna

katkda bulunmak.

3 . 4 . e k e r p a n c a r Z i r a a t i n i n Fiziksel
Karakteristikleri

ekerpancar iki yllk bir bitki olup, birinci yl toprak altndaki kkgvdesi ve
toprak stndeki yapraklar meydana gelir. eker, tek yllk veya fabrika pancar
denilen pancardan elde edilir. ekerpancar, ikinci yla kald takdirde toprak s
tndeki ksm geliir; sap, dal ve yapraklar meydana gelerek iek aar ve tohum
(meyve) balar. ekerpancan spanakgiller familyasndan olup hayvan pancarn
dan (seme) slah ile elde edilmitir.

ekerpancan ekildikten sonra birinci yl topran iinde gelierek, kkgv

desi denilen ve besin (eker) deposu olan ksm meydana gelir. Birinci ylki pan
cara "fabrika pancar" veya endstri pancar da denir. ekerpancarnn bykl
ve ekli; toprak zellikleri ile uygulanan yetitirme tekniklerine bal olarak, bir
tanesinin arl 150 gr. ile 15 kg. arasnda deiir. eker sanayi iin en uygun
olan 1/2 kg ile 4-5 kg arasnda olandr.

ekerpancannn kkgvdesi % 13-22 arasnda eker ierir. En az eker

ise, banda ve kuyruundadr. Bunun iin de eker sanayi tesellm srasnda
pancarn ba ksmnn kesilmesini istemekte, pancar kuyruklan ise fabrikaya gi
rite kesilmektedir. Pancann banda ve kuyruunda ekeri tutan, fabrikasyon s
rasnda kristalizasyona engel olan zararl azot (amino azot) birikmesi olduu iin
ba ve kuyruun kesilmesi arttr. Pancarda eker oran yetitirilen eide, yeti
tirme yerinin iklim ve toprak artlar ile uygulanan yetitirme tekniklerine gre de
imektedir. Trkiye'de ortalama olarak 7-8 kg pancardan 1 kg eker elde edil
mektedir.

3 . 4 . 1 . klim v e T o p r a k stekleri

ekerpancar fazla k ve scaklk isteyen bir bitkidir. zellikle Mays, Ha

ziran ve Temmuz aylannda en yksek yaprak alanna sahip olmakta; su ve besin
maddeleri sarfiyat en yksek olmaktadr. ekerpancarnn yetime sresince k
miktannn ve klanma sresinin azl veya okluu eker oluumuna etkide bu
lunan en nemli faktrdr. ekerpancannn byme ve gelime devresinde Mart
ve Kasm aylar arasnda gnlk ortalama scaklklann toplamnn 3000 "C'yi bul
mas gerekmektedir.

Tohumunun imlenebilmesi ve bitkinin hzl bir gelime gsterebilmesi iin

istedii scaklk 15-20 C'dir. Pancar ilk devrelerinde dk scaklklara kar son
derece hassastr. Bu bakmdan, ekim zamanna ok dikkat etmek gerekir. 1 ile
4C arasndaki scaklklar uzunca bir sre devam ettii takdirde, hem gen pan
car filizleri zarar grebilir, hem de dk scaklklar ekerpancannda uyarc bir
etkiye sahip olduu iin daha birinci yl pancar sapa kalkmaya balayabilir. Bu du
rum ekerpancar yetitiricilii iin son derece zararldr. Hasat devresinde pan
car, dk scaklklara ilkbahar mevsimine kyasla daha fazla dayankldr. ok
uzun sre devam etmemek kaydyla sfnn altnda 8-10 C'ye kadar diren gs
teren pancar eitleri gelitirilmitir.

Verimli bir pancar tarm yapabilmek iin yllk yan 600-700 mm arasn
da olmas gereklidir. Dier kltr bitkilerinde olduu gibi, ekerpancan iin de, sa
dece yllk toplam ortalama ya deil, bu yan aylara dal ve zellikle b
yme ve gelime devresine isabet eden miktar ok nemlidir. Pancar, istedii yl
lk toplam yan yansna yaknn, yani 300-350 mm'lik ksmn byme dne
minde; dier yansn da k ve sonbahar mevsimlerinde almaldr. Bu konuda ya
plan aratrmalar, kaliteli ve bol bir pancar rn iin k yalan toplamnn 240
mm.. Nisan yann 40 mm.. Mays ve Haziran yalannn 50 mm., Temmuz
yann 80 mm.. Austos yann 65 mm., Eyll yann 65 mm. ve Ekim ya
nn da 40 mm. olmak zere toplam byme ve gelime devresinin yalar
nn 360 mm. olmas gerektiini ortaya koymaktadr. Trkiye'de pancar yetitirilen
blgelerde bu ekilde bir ya dalna rastlamak hemen hemen mmkn de
ildir. Genellikle btn blgelerimizde (Dou Karadeniz Blgesi hari) yaz ya-
lan yetersizdir. Ancak Adapazar, Susurluk, Havza, Vezirkpr, Takpr, Kasta
monu, Merzifon, Kavak, aramba gibi yrelerimizde de yukardakine benzer bir
ya dalmna rastlanabilmektedir.

Hava nemi ve rzgrn da pancar yetitiriciliine etkisi fazladr. Pancann iyi

bir ekilde byyp geliebilmesi iin, uygun hava nispi neminin ortalama % 60-
70 arasnda olmas gerekir. Rzgr ise dier iklim faktrlerinin durumuna gre et
kili olur. ok scak havalarda esen serinletici bir rzgar iyi etkide bulunurken, ba
z blgelerde esen scak rzgarlar bitkilerin fazla su kaybetmesine, gen srgn
ve yapraklann kavrulmasna yolaabilir. Gndz scaklnn 30 C'den fazla ve
gece scaklnn 15 C'den az olduu yerlerde pancardaki kuru madde ve buna
bal olarak teekkl eden eker oran azalr. Tohumluk pancar tarm yaplan yer
lerde ieklerin tozlanp dllenebilmesi iin hafif esen rzgarlar faydaldr. idde
ti fazla olan rzgarlar su kaybn ve kuru madde kaybn artrr. ekerpancar ta-
nm yaplan blgelerde dolu yalar ise btn rnler iin olduu kadar eker
pancar iin de olduka zararl olup pancar yapraklarn paralar ve byk l
de verimin azalmasna sebep olur.

ekerpancan yetitiricilii asndan topran fiziki, kimyevi ve biyolojik ya

ps, organik madde ierii, derinlii, topraktaki taban suyu seviyesi, topran su
tutma kabiliyeti ve toprak reaksiyonu son derece nemlidir. ekerpancar, topra
en fazla yoran ve topraktan ok fazla besin maddesi kaldran bitkilerin ban
da gelmektedir. Kalite ve verim bakmndan iyi bir rn alabilmesi iin verimli bir
topraa ihtiya duyulmaktadr. Nitekim lkemizde ekerpancar, derin, tnl, kum
lu, szek, taban suyu seviyesi 1-1.5 metreden yukan kmayan, organik madde
bakmndan zengin ve toprak reaksiyonu hafif alkali (pH-7-7.5) topraklarda ok iyi
yetimektedir.

Trkiye'de pancar tarm yaplan yerlerdeki topraklar, bnye bakmndan s

nrlayc deildir. Fakat topraktaki organik madde (humus) ile kk toprak canl-
lan asndan ve nemli lde bitki besin maddeleri bakmndan noksanlklar g
rlmektedir. Bu gibi blgelerde tedbirler alnarak topraklarmz iyiletirilmelidir.
 3 . 4 . 2 . Y e t i t i r m e Telcnilderi

ekerpancar tanmnda toprak ileme, tarla ve tohum yata hazrlnn

byk bir nemi vardr. Gerek ekilen tohumun toprakta istenilen derinlie dr
lebilmesi, gerekse toprakla temasnn salanmas imlenme iin son derece
nemlidir. Ayrca pancarn atallanmasnn ve istenilen ekilde bymesinin de
toprak ileme ile ok yakndan ilgisinin olduu yaplan aratrmalarla ortaya ko
nulmutur. Toprak iyi ilendii vakit, her yz pancardan 8'i atalland halde, iyi
ilenmedii veya ok yzeysel olarak ilendii takdirde her yz pancardan 54'
atallanmaktadr. Toprak ileme pancannn iriliine, daha dorusu bymesine
de byk etkide bulunmaktadr. Yaplan bir aratrmada toprak ilemenin iyi ya
pld yerde ortalama pancar arl 500-1500 gram olurken iyi yaplmad yer
de pancar arl 75-250 grama kadar dmektedir.

ekerpancan tanmnda ekim nbeti art olup ayn tarlaya her yl st ste
ekim yaplmamal ve ekim nbeti mmkn olduu kadar uzun sreli olmaldr. Ay
n tarlaya her yl pancar ekilirse ekerpancannn verimi azalr, kalitesi bozulur, za
rarllar artar. Trkiye'de uzun bir sre boyunca ekerpancar tarmnda drtl m
navebe sistemi uygulanarak ayn tarlaya drt ylda bir pancar ekilmitir. Bu uygu
lamadan baarl ve verimli sonular alnm olmasna ramen, son yllarda pan
car ve eker retimlerinde d olduu iin l mnavebeye geilmitir. eker
pancar yetitiriciliinde ekim nbeti zerine yaplan aratrmalar, 5-6 ylda bir ay
n tarlaya pancar ekildii vakit en yksek verimin alndn ortaya koymaktadr.
eker irketi, pancar tarm yaplan her ky, hatta mahalleyi bir birim kabul ede
rek orada saha mnavebesi uygulamakta; kyn arazisi e ayrlarak her yl
da bir bu paralardan birine ekim yaplmaktadr.

E k i m N b e t i : Pancar ekim nbetinde hayvan pancar, sofralk pancar, pa

z, ayiei, pancar tohumluu, kolza, kenevir, turp, lahana, hardal, spanak, el
tik ve hatta msr gibi bitkilerin pancardan nce ekilmi olmamas gerekir. Aksi tak
dirde ekerpancar iin son derece zararl olan nematod zararls ortaya kar. e
kerpancan yetitiriciliinde en uygun n bitkiler yonca, fi, nohut, fasulye, bostan
(kavun, karpuz, kabak vb.), mercimek, bezelye gibi baklagil bitkileriyle arpa, bu
day, yulaf, avdar gibi tahllar ve patatestir. Baklagil bitkilerinin kkleri hem topra
n derinliklerine giderek topran yapsn iyiletirir ve zenginletirir, hem de kk
lerinde gelien azot bakterileri ile havann serbest azotunu tespit ederek topra
azot bakmndan takviye eder.
 G b r e l e m e : Pancardan bol rn alabilmek iin, zellikle fakir topraklarda,
yan iyi olduu veya sulama imkan bulunan yerlerde ekerpancann gbrele
mek gerekir. Trkiye topraklar organik made bakmndan fakir olduu iin topra
a hayvan gbresi verilmeli; bu mmkn deilse bata fi, bezelye ve gl gibi
yapra bol, fakat gvdesi ince, toprakta kolay ve abuk ryen baklagil bitkile
riyle yeil gbreleme yaplmal, ancak gbre uygulamalar dorudan doruya
pancara yaplmamaldr. Bunun iin organik tabiatl gbreler pancardan nceki
bitkiye verilmelidir. Ahr gbresi verme imkan varsa, dekara 3-4 ton gbre yeter
lidir. Yeil gbre uygulamas 5-6 ylda bir yaplabilir.

ekerpancan yetitiriciliinde kullanlacak ticari gbrelerin banda ise

azotlu, fosforlu, potasl ve kalsiyumlu gbrelerle baz iz elementler gelmektedir.
Bu gbreler ayr ayr verilebilecekleri gibi birlikte de verilebilirler.

Azotlu gbreler toprakta ksa zamanda ve kolayca bitki tarafndan alnabi

lecek duruma getikleri iin, genellikle ilkbahar toprak ilemesi ile birlikte veya bir
ksm, pancar 6-8 yaprakl olduu zaman, ba gbre olarak verilir. Pancara veri
lecek azotlu gbrelerin banda amonyum slfat, amonyum nitrat, re veya di-
amonyum fosfat gelmektedir. Diamonyum fosfat, fosfor da ierdii iin kompoze
bir gbredir. Azotlu gbre, yeterli ve uygun miktarda verildii takdirde pancarn iyi
gelimesini temin eder; fakat ok fazla miktarda verilirse hem pancann kalitesini
bozar (pancann banda fazla zararl azot toplanmasna sebep olur, bu da eker
fabrikasyonunda ekerin kristalize olmasn engeller), hem de masraflar artrr.

Bitkilerin kk geliimini salayan fosforlu gbreler, toprakta ge eridikleri ve

kolay alnabilir hale getikleri iin sonbahar toprak ilemesi ile veya en ge ilkba
har toprak ilemesi ile topra ilemeden nce, elle veya makina ile topraa ser
pilerek kartnimaldr. Pancar ekilecek topraa dekara 2-13 kg. saf fosfor ver
mek uygun olmaktadr. Verilecek fosfor gbrelerin banda ise sper fosfat, trip-
lesper fosfat ve diamonyum fosfat gelmektedir.

Trkiye topraklannn byk ounluunda potas bakmndan noksanlk

szkonusu deildir. Buna ramen blgeden blgeye deimekle beraber dekara
verilecek 0-10 kg saf potas pancar verimini ve kalitesini artrmaktadr. Potasyum,
bitkilerde su dzeninin ayarlamaktadr. O bakmdan noksanl nemli lde ve
rim dklklerine sebep olmaktadr. Potasyumlu gbreler de elle veya makina
ile sonbahar veya ilkbahar toprak ilemesinden nce serpilerek topraa verilip,
toprak ileme aletleri ile kantnimaldr. En fazla kullanlan potasl gbreler, po
tasyum slfat ve potasyum klorrdr.
 Yaplan gbreleme aratrmalan pancar yetitirilen blgelerimizde kireli
gbrelemeye ihtiya olmadn gstermektedir.

Tanmda iz element dediimiz veya ikinci, nc derecede nemli olan be

sin maddelerinin banda demir, magnezyum, inko, bor, mangan ve molibden gi
bi maddeler gelmektedir. Bitkiler, bu maddelere ok az ihtiya duymakla beraber
noksanlklan ciddi sorunlara neden olmaktadr. Mesela bor noksanl pancarn
banda krmz rkler meydana gelmesine sebep olur.

Tohum: Trkiye'de hangi eit ekerpancarnn hangi blgede yetitirilece

ine eker irketi (zel fabrikalarda Pankobirlik) karar vermektedir. eker irke
ti ile birlikte alan Pan Tohum Islah ve retim Anonim irketi, pancar iftileri
nin ihtiyac olan ekerpancan tohumluunu retmektedir. retilen bu tohumluklar
ekimden nce blgelerin ihtiyac kadar Pancar Blge efliklerine gnderilir. Tr
kiye'de ekilen tohumun % 100'e yakn genetik monogerm ve imlenme oran %
85'in zerindedir. Dekara 400 gram tohum atlmaktadr.

ekerpancan ne kadar erken ekilir ve ne kadar ge hasat edilirse, verimi

de o kadar yksek olmaktadr. ekerpancar ekimi mibzer denilen ve zel olarak
pancar tarm iin gelitirilmi ekim makineleriyle yaplr. Dekara ne kadar tohum
atlaca, blge iin istenilen bitki sklna baldr. Trkiye'de hemen her blge
de, pancar tanmnda, sralar arasnda 40-45 cm mesafe uygulanmaktadr. Tohu
mun toprakta 2 ile 4 cm derinlie drlmesi ve ekildikten sonra hafife bastrl
mas uygundur. Trkiye'nin deiik blgelerinde ekerpancarnn dekardaki bitki
skl farkl olmakla beraber, kurak blgelerimizde 6-7 bin, yal veya sulama
imkan olan yerlerde 5-6 bin bitki bol verim ve yksek kalite iin uygundur.

Trkiye'de, zellikle pancarn sulanarak yetitirildii yerlerde (lkemizde

ekerpancar yetitiriciliinin %90-95'i sulamaya dayal olarak yaplmaktadr) ya
banc ot mcadelesi ok nemlidir ve dikkatle zerinde durulmaldr. Sulu tarm
alanlannda gerek geni yaprakl olsun, gerekse dar yaprakl olsun pek ok eit
ve trden yabanc otlar gelimekte ve mcadele edilmedii takdirde rn bo
maktadr. Pancar tanmnda sulama aralklar ve bir defada verilecek su miktar iyi
tayin edilmelidir. ekerpancanndan bol ve kaliteli mahsul alabilmek iin, blge
den blgeye deimekle beraber bir dnemde ortalama 3-4 defa ve hatta bazen
ok kurak geen mevsimlerde 6 defa sulama yaplabilir. Sulama aralklar 20-25
gn, bir defada verilecek su miktar 50-60 milimetre olduu takdirde iyi neticeler
alnabilmektedir.
 3 . 4 . 3 . Hasat ve Tesellm

lkemizde ekerpancar hasat zaman ekim zamanna bal olarak dei

mekle birlikte normal olarak Ekim ve Kasm aylardr. eker fabrikasnn kampan
yaya balamas ile ilgili olarak hasat zaman bazen Austos sonu veya Eyll ay
banda gerekleebilirken (erken skm); bazen de bu sre Kasm sonu, hatta
Aralk ayna doru (ge skm) uzayabilmektedir. Erken skm iin eker irke
ti ve Pankobirlik erken skm primi vermektedir. Herhangi bir blgede pancarn
ne zaman skleceine Pancar Blge efleri karar vermektedir.

ekerpancar hasada geldii vakit, yaprak gelimesi durmu, dtan ie

doru yapraklar yava yava sararmaya balamtr. Pancar hasad, dikel deni
len zel atal beller tarafndan ya da hasat makineleri ile yaplmaktadr. Pancarn
elle hasad maliyetini ykseltmekte, hatta pancar tanmn krl olmaktan bile
karmaktadr. Bu bakmdan pancar hasadnda makine kullanlmas tavsiye edilir.

Pancar skm makineleri tesviyesi iyi, dz ve geni arazilerde verimli bir

ekilde kullanlabilmektedir. Bu makineler; nce pancar sralannda, skmden
evvel pancann ban kesmekte ve sonra da bir srann ban keserken, ba ke
silmi sray skmektedirler. Sklen pancarlar bir tayc sistemle istenilen yer
de toplanabilmektedir.

Hasat edilen pancar, arabalara yklenerek bal olduu Pancar Kantan'na

teslim edilir. Tartlarak kantara teslim edilen pancar iin, iftilere bir fi verilir.
Pancar balar iyi kesilmi, toprak ve amurlar iyice temizlenmi ise % 5, fakat
gerekli itina gsterilmemise daha yksek oranda fire drlr.

Kantara teslim edilen pancarlar, Tesellm Kantan'nn meydannda kk

veya byk (20-200 ton) silolar (ynlar) yaplarak belli bir mdet bekletilir. Pan
car silolarnn ykseklii 1 -1.5 metreyi gememelidir. Ayrca, silolann altna su gir
memesi iin etrafna drenaj hendei kazlmaldr. Pancar burada bir mddet bek
ledikten sonra, ilgili fabrika tarafndan tatlr. Fabrikaya tanan pancarlar gerek
duyulursa fabrikann meydannda ok daha byk silolara (500-5000 ton) ylr.
Daha sonra pancar tazyikli suyla, su kanallar vastasyla yzdrlerek eker fab
rikasna alnr.
 3.5. ekerpancar retimine Alternatif rnlerin
Blgeler tibariyle D e e r l e n d i r i l m e s i

lkemizde Marmara (Trakya dahil) ve Ege Blgesindeki eker fabrikalar

Adapazar, Afyon, Alpullu, Burdur, Ktahya, Susurluk ve Uak fabrikalardr. Bu
blgede zellikle Adapazar ve Susurluk'ta ekerpancarna alternatif rnler ara
snda bata buday, ayiei, patates ve eitli tarla sebzeleri yeralmaktadr. Af
yon, Alpullu (Trakya), Burdur ve Ktahya fabrikalar bat geit veya Ege blge
sinde bulunan fabrikalar olup, buralarda Adapazar ve Susurluk sahalarnda oldu
u gibi polikltr tarm yapmak szkonusu olmayp ekerpancarna bamllk yk
sektir. Bu yerlerde ekerpancarna alternatif rnler arasnda yeralan tahllar (bu
day) ve ya bitkilerinin (ayiei) kazanlar ise ekerpancarn gememektedir.

Orta Anadolu Blgesindeki eker fabrikalan Ankara, Aksaray, Bor, Eskie

hir, Ereli, Ilgn, Kayseri, Krehir, Konya, Sivas ve Yozgat fabrikalardr. Aksaray,
Krehir, Sivas ve Yozgat eker Fabrikalarnn inaatlar ise devam etmektedir.
Orta Anadolu blgesi, Trkiye'de monokltr tanmn (byk lde nadasl tahl
tarm) hakim olduu bir blgedir. Bu blge gerek ekerpancan retimi gerekse
fabrika says asndan Trkiye'nin en byk blgesi durumundadr. Kazan ve
gelir asndan patates hari ekerpancarna alternatif rn yok gibidir. zellikle,
sulanabilen yerlerde pancarn verimi ve kazanc dier rnlerden ok daha iyidir
Ancak bunun yannda Bor, Ereli, Ilgn, Aksaray Kayseri gibi patates tarmnn
yaygn olduu yerlerde, patates ekerpancar iin alternatif olmaktan daha ziya
de en uygun mnavebe bitkisidir.

Karadeniz Blgesinde bulunan eker fbrikalar Amasya, aramba, o

rum, Kastamonu ve Turhal eker Fabrikalandr. Bu fabrikalarn hemen hepsinde
fakat zellikle de aramba, Amasya, Turhal ve Kastamonu fabrikalarnn bulun
duu yerlerde buday ve dier tahllarn yetitiriciliinden baka yer yer tarla seb
zecilii de yaplmakta ve birim alandan pancara gre daha yksek net gelir ve
kazan temin edilebilmektedir. Bu bakmdan aramba, Amasya ve Turhal ova
larnda polikltr tarm yaplarak, pancarn yerine baz alternatif rnler yetitiril
mektedir. Kastamonu eker Fabrikasnn en nemli ekim sahas Takpr, Boya
bat ve Duraan gibi Blge eflikleridir. Buralarda, ekerpancarna alternatif ola
rak verimi daha yksek sarmsak, kenevir ve eltik gibi rnler yetitirilmektedir.

Dou Anadolu Blgesi eker Fabrikalar Ar, Erzincan, Erzurum, Elaz,

Kars, Malatya, Mu ve Van (Erci) fabrikalardr. Bu fabrikalardan Malatya, Ela-
z, Elbistan ve Erzincan eker Fabrikalar, ekerpancar tanm iin elverili ve
ykseklii fazla olan blgede yeralp bu retim blgelerinde ekerpancarna alter
natif rnler arasnda tarla sebzeleri ve pamuk gibi budayn dndaki baz rn
ler yer almaktadr. Ancak yine de ekerpancannn geliri bu rnlerden daha d
k deildir. Ar, Erzurum, Mu, Van ve Kars Fabrikalan retim blgelerinde ise
ekerpancannn byme devresi ksa ve rakm yksek olup ekerpancarna al
ternatif rnler buday ve yem bitkilerinin dnda patatestir. Ama yine de eker
pancannn geliri, bunlardan daha az deildir. kinci gruptaki pancar yetitirilen
blgeler ise, zellikle Erzurum, Mu, Van, gibi yerlerde vejetasyon sresinin ksa
lndan dolay pancar verimi son derece dk olmaktadr. zellikle erkenci pa
tates ve ayiei eitleri yer yer pancardan daha fazla kr salayabilmektedir.

Alternatif rnlerin varlna ramen, ekerpancar retime ynelik ayni ve

nakdi destek sistemininin varl ve pazarlamaya ilikin bir sorunun olmamas ne
deniyle Trkiye genelinde tercih edilirlii yksek bir rndr.

3 . 6 . e k e r p a n c a r r e t i m Vlaliyeti

ekerpancan tarm Trkiye'de uygulanan ekli ile emek youn retime da

yal olup pancar yetitiren iletmeler daha ziyade kk ve orta lekli iletmeler
dir. Birbirinden uzak paral arazide ekerpancan tanmnn yapld lkemizde
bu durum hem mekanizasyonu engellemekte hem de igc israfna sebep ol
maktadr. Nitekim Trkiye'de pancar yetitiren iftiler ortalama 10 dekarlk alan
da retim yapmaktadr.

ekerpancan tanmnda kullanlan girdiler; bata tohumluk, gbre ve mca

dele masraflan olmak zere sulama, mekanizasyon, kredi temini ve iilik olup
girdi maliyeti pancar bana olduka yksektir. Maliyet yksekliinin birinci sebe
bi girdi fiyatlarnn pahal oluu ise de daha nemli dier bir sebep ise birim alan
dan elde edilen pancar miktannm, yani verimin dkldr.

Toprak ileme, tarla ve tohum yata hazrl, yabanc ot mcadelesi, su

lama, hastalk ve zararllarla mcadelede gsterilecek dikkat ve itina, dekara ve
rimin herhangi bir ilave masraf yaplmakszn % 50 artnlabileceini gstermekte
dir. Bu ise pancar maliyetinin % 50 daha ucuza elde edilmesine, daha dorusu
iftinin % 50 daha fazla kazanmasna imkan verecektir.

1996 yl ekerpancar ifti maliyetleri Tablo gsterilmektedir. Bu du-

ruma gre pancar iftisi bir kg. ekerpancarn 3.385 TL'sna maletmekte ve net
4.774 TL'sna satmaktadr. Yani ekerpancar iftileri, bir kg pancardan ortalama
olarak 1.389 TL kazanmaktadrlar. 1996 ylnda bedeli denen dekara ortalama
pancar verimi 3.340 kg. olduuna gre, bir dekar yerden net ifti geliri yaklak
olarak 4.640.00.-TL olmaktadr. Bir iftinin ortalama 10 dekar arazide pancar ye
titirdii kabul edilirse geliri 46.400.000.-TL demektir.

Bu durum, ekerpancan retim blgelerinde en ok yetitirilen buday ol

mak zere serin iklim tahllar ile bata ayiei olmak zere ya bitkileri ve pa
tates dikkate alndnda, ekerpancan nn patatesten daha az, fakat buday ve
ayieinden daha fazla kazanl olduunu gstermektedir. Ayrca Adapazar,
aramba, Susurluk, nispeten Amasya, Turhal ve Bor eker Fabrikalar gibi tar
la sebzeciliine elverili blgelerde ise sebzecilik pancar retimine kyasla ok
daha karldr.

TABLO 3 : 1 9 9 6 YILI E K E R P A N C A R I F T M A S R A F L A R I
Toplam Masraf
MASRAF ED TL/Dekar indeki
Pay (%)
Tarla Kiras 2.871.490 25.1
Tarla Hazrl ( ve eki gc) 768.913 6.7
Gbreleme ( ve eki gc) 137.882 1.2
Ekim ( ve eki gc) 87.500 0.7
Mcadele ( ve eki gc) 56.611 0.5
Bakm leri (Krapa, tekleme ve 1.625.917 14.2
seyreltme iin i ve eki gc)
Sulama (Kanal ama, ark ama, 1.508.036 13
temizleme, boru deiimi, motopomp
nakli, sulama iilii iin i ve eki gc
ve su creti)
Hasat leri (Skme, bek yapma. 3.251.755 28.5
ba kesme, ykleme, boaltma ve nakliye
iin i gc ve eki gc)
Materyal (Gbre, mcadele, tohum 996.970 8.7
bedeli, mibzer kiras ve dier)
Yan rn Masraflar (Yaprak toplama.
nakli ve kspe iin i ve eki gc) 165.137 1.4
TOPLAM 11.470.211 100
Kaynak: TRKEKER Genel Mdrl, 1997, Ankara.
 3-7. eker malatnn Teknik Sreci ve eker Maliyeti

ekerpancarndan eker retimi ile ekerkamndan eker retimi imalat

bakmndan farkl srelerden gemektedir. Pancarda eker, kk gvdesinde de
po edilmi olup bunun alnmas iin hcrelerin osmatik basncndan yararlanl
maktadr. ekerkamnda ise kylan (paralanm) kam preslenerek ekerli su
(usare) elde edilmektedir. ekerpancanndan eker retiminin gerekletirildii l
kemizde imalat sreci aada zetlenmektedir:

Yetitirme blgelerinden fabrikaya getirilen ekerpancar tartlarak fabrika

harmanna boaltlr (silolanr). Fabrikann gnlk pancar ileme kapasitesine g
re tazyikli su ile kanallara yuvarlanan pancarlar, basnl su ile fabrikaya girer ve
pancar pompalar ile ykama teknelerine pompalanrlar. Burada kuyruklar kesilen
pancarlar, en fazla yzey meydana getirecek ekilde, gen kesitli piramit bak
lar tarafndan kylr; daha sonra pancar kymlan yryen bantlar yardm ile ha
lanma kazanlanna getirilir. Burada scak su ile halanan pancar kymlannn e
keri younluk farkndan ileri gelen osmatik basnl ortama geer ve bylece e
kerli su (u^are) elde edilmi olur. ekeri alnan kylm pancar (posa) fabrika d
na karken, ekerli su (usare) difizrlere geer. Bundan sonran keltme ile
mi yaplarak kire ile sature edilen usare, tephir istasyonuna gelir. Daha sonra
pudra ekeri ile mayalanan eker, vakum altnda piirilerek santrifj edilir. Sout
ma ve kurutma ilemleri yaplan eker, tekrar vakum altnda piirilerek mayalanr
ve santrifj edilir. Bu sre ierisinde bir taraftan melas elde edilirken, kurutma ve
soutma ilemlerinden sonra beyaz eker (kristal eker) elde edilir. Elde edilen
kristal eker ise basit bir ilemle kp ekere dntrlebilir.

Yukarda aklanan teknik sreten geen ekerin maliyetini oluturan en

nemli unsur, hammadde masraflan olup toplam maliyet ierisindeki pay yakla
k % 63'tr. Malzeme masraflan, personel masraflar ve nakliye masraflannn
pay ise 1996 yl iin srasyla % 9.60, % 2.89, % 4.32 olarak tahmin edilmekte
dir.

Tablo 4'de eker irketi'nin 1996 yl iin belirledii kg. eker maliyeti ve
maliyeti oluturan unsurlar gsterilmektedir.

Aadaki tabloda da gsterildii gibi TRKEKER'e bal fabrikalar iin

1996 yl ortalama tahmini eker maliyeti 51.100 TL/kg. iken zelletirilen eker
fabrikalarnda bata personel ve tevsii yatrmlar neticesinde yakt masraflar ol
mak zere girdi maliyetlerinde salanan eitli tasarruflarla retim maliyeti daha
dk gereklemektedir. Nitekim Kayseri eker Fabrikas iin 1995/96 eker
maliyeti ortalama 29,181 TL/kgr. olarak aklanmtr. Ancak mevcut durumda
Trkiye'de eker sat fiyatnn tespitinde TRKEKER'e bal fabrikalarn re
tim maliyeti gznne alnmaktadr.

TABLO 4 : E K E R M A L Y E T U N S U R L A R I V E ORANLARI!

Tutar
Maliyet Unsurlar milyon TL) TL/Kg % Pay
A- Hammadde Masraflar
1. Pancar 54.491.582 36.476.06 63
2. Dier 1.200.000 803.27 1.39
Toplam 55.691.582 37.279.32 64.39
B- Malzeme Masraflar
1. Yaktlar 8.300.000 5.555.93 9.60
2. letme tamir bakm mal. 2.100.000 1.405.72 2.43
3. Ambalaj 850.000 568.98 0.98
Toplam 11.250.000 7.530.62 13.01
C- Personel Masraflar
1. Memur, Sz.ve Y.Hiz. 2.500.000 1.673.47 2.89
2. iler 11.100.000 7.430.22 12.83
Toplam 13.600.000 9.103.69 15.72
D- Muhtelif Masraflar
1. Nakliye Masraflar 3.600.000 2.409.80 4.16
2. Dier Masraflar 3.739.208 2.502.98 4.32
Toplam 7.339.208 4.912.78 8.48
E- Maliyet Unsurlar Toplam 87.880.790 58.826.42 101.6
F- eker Maliyet Tenziler
1. Yan rn ile Kar/Zarar Bakiyesi 11.542.500 7.726.42 13.34
EKER MALYET 76.338.290 51.100.00 88.26
G- Faaliyet ve Finansman Giderleri 244.190 163.46 0.28
1. Aratrma ve Gelitirme Giderleri 1.200.000 803.27 1.39
2. Pazarlama ve Sat Giderleri 2.507.000 1.678.16 2.90
3. Genel Ynetim Giderleri 6.207.330 4.155.12 7.18
4. Finansman Giderleri 10.158.520 6.800.00 11.74
Toplam
eker Sat Maliyeti 86.496.810 57.900.00 100.00

Kaynak: TRKEKER Genel Mdrlk, 1997, Ankara

 4. TRKYE'DE EKERPANCARI TARIMININ VE EKER
R E T M N N L K E E K O N O M S N E KATKISI

Yksek kalorili ve ucuz bir gda olduu iin tm dnyada stratejik bir rn
olan eker ile ilgili olarak lkemizde de yurtii talebin lke ii retimle karlanma
s stratejisi benimsenmitir. 65 il ve 13.800 yerleim biriminde yaklak 420 bin
hektar alanda yaklak 420 bin ailenin geim kaynan oluturan ekerpancar ve
eker retiminin lke ekonomisine katks aada incelenmektedir.

4 . 1 . e k e r p a n c a r Tarmnn l k e E k o n o m i s i n e Katks

Trkiye'nin iklim artlar itibariyla dekar bana besin deeri en yksek bit
ki olan ve besin deeri arpann 2.0, budayn ise 2.5 kat olan ekerpancan tar
m temel gda talebinin karlanmas asndan olduu kadar istihdama ve tanm-
sal retime katks asndan da nem kazanmaktadr.

4 . 1 . 1 . stihdam

Krsal kesimde nemli bir istihdam kayna yaratmas asndan ekerpan

car tarm zellikle devlet destekli bir geim kayna salayarak gn nlenme
si ve blgesel kalknmaya olanak salanmas asndan nem kazanmakta olup
zellikle Dou blgelerimizde iktisadi amacn tesinde sosyal bir politika olarak
uygulanmaktadr.

Nitekim 3.000 ton/gn ileme kapasitesine, 80 gn kampanya sresine sa

hip bir eker fabrikasnn ylda ileyecei 240.000 ton ekerpancan retimi iin
dekar bana pancar veriminin 3 ton olduu dikkate alndnda 8.000 hektarlk
bir ekime ihtiya vardr. 1990 yl ekerpancan maliyet etdlehne gre bir dekar
ekerpancannn tarla hazrlndan kantara teslimine kadar 10 erkek igcne ih
tiya duyulmaktadr. 10 erkek igcnn ise 12.5 kadn veya ocuk igcne eit
olduu varsaylmtr. Bu durumda 8.000 hektar veya 80.000 dnm alann ekimi
iin 800.000 igc iilie ihtiya duyulmaktadr. Yani 10.000 iiye 80 gn s
reli veya 2.190 iiye bir yl sreli istihdam imkan tanmaktadr. Bir eker fabrika-
sndaki daimi ve geici personel toplamnn yllk 600 kii olduu dikkate alnd
nda ekerpancar ve eker retimi ylda toplam 2.790 kiiye istihdam imkan
salamaktadr.
 Dikkat ekici dier bir iusus ise ekerpancar tarmnn alternatif rnler
den budaya kyasla 13 kat, ayieine kyasla 5 kat daha fazla istihdam imkan
yaratmasdr.

4 . 1 . 2 . Hayvancla Katks v e Besi Projesi

eker retimi srasnda elde edilen ya pancar posas, ekerpancarnn

ba ve yaprak ksm ile melasn bir ksm hayvan yemi olarak kullanlabilmekte ve
bu durum tarmsal retimin yansra hayvansal retimin de halkn nemli bir ge
im kaynan oluturan krsal kesime yan bir gelir kayna yaratmas asndan
nem kazanmaktadr. ifti teslim ettii net pancarn %25'i orannda ya kspe
alabilmektedir.

Bu yan rnlerin hayvan yemi olarak deerleri, ayn alandan elde edilecek
samann tmne veya ekerpancan ekim alannn iki kat alandan elde edilen ota
e deerdir.

Dekar bana pancar veriminin 3.5 ton olduu ve dekar bana elde edilen
ba ve yaprak, ya pancar posas ve melasn elde edilen ekerpancannn sra
syla %30'u, %40' ve %4' orannda olduu dikkate alndnda elde edilen bu
yan rnlerin et oluum deerleri srasyla 21 kg., 20 kg., ve 10 kg. olarak ger
eklemektedir.

ekerpancanndan elde edilen yan rnlerin hayvan yemi olarak kullanla

bilmesi, TRKEKER tarafndan balatlan besi projesinin de dayanan olu
turmutur.

18.1.1969 tarih ve 6/11279 tarihli Bakanlar Kurulu karan ile "Trkiye'de

Hayvancln Gelitirilmesi ve Islah Projesi"nin bir parasn oluturan Sr Be
si Projesi'ni idame ettirme grevi TRKEKER'e verilmi; bu kapsamda pancar
blge efliklerinin yansra besi blge eflikleri kurulmu; Dnya Bankasnn fi
nansman ile faizsiz hayvan satmalm ve yem kredisi tahsis edilerek besicilik te
vik edilmeye allmtr. Maksimum hayvan saysnn 40 ile snrlandnid bu
projede ylda 200.000 baa yakn hayvan beslenmi; aylk besi sresini ta
mamlayan hayvann Et-Balk Kurumu tarafndan satn alnarak pazar sorunun da
zmlendii bu proje ile iftiler hem ekerpancarndan elde edilen yan rnle
ri kullanarak girdi maliyetlerinde tasarruf salamlar hem de ek gelir olanana
kavumulardr. Bu projenin lke ekonomisine en byk katks, iftinin entansif
 hayvanclk konusunda bilgi sahibi olmasna imkan vererek ortalama karkas ar
lnn balangta 110 kg/ba iken 160 kg/baa kmasdr.

Ancak bu proje besi bedellerinin zamannda denmemesi ve hayvan temin

ve yem kredilerinin yetersiz kalarak iftinin byk kayplara uramas neticesin
de 80'li yllann sonunda bir duraklamaya girmi; 1972 ylnda besi yapan ky ade
di 585, ifti says 5.107 iken bu rakamlar 1992 ylnda srasyla 183 ky ve
1.293 ifti olarak gereklemitir.

4 . 1 . 3 . r e t i m e Katks

Trkiye'de ekili toplam alann %2.21'ini oluturan ekerpancan, retildii

alann 3.2 kat orannda bir rn art salamaktadr. Bu oran tahllarda 0.53,
baklagillerde ise 1.19'dur. Baka bir ifadeyle ekerpancar tahllardan 6 kat, bak
lagillerden 2.7 kat, ayieinden 3.5 kat daha fazla rn art salamaktadr.

Patates, soan, sarmsak, msr, domates ve ayiei tanmnn youn ola

rak yapld Adapazar, Amasya, Kastamonu, Susurluk fabrika blgeleri dnda
ki dier Orta ve Dou blgelerimizdeki fabrikalarda ekerpancar dndaki ana
rnn buday olduu dikkate alnarak pancar ile alternatif rnlerden ayiei
ve budayn 1994 retici fiyatlan ile kii bana Gayri Safi Milli Hasla'ya katks
(GSMH) srasyla 1.384.615.- T L 399.659.- T L ve 219.770.- T L olarak gerek
lemitir.

4 . 1 . 4 . Dier

(O ekerpancar tarm srasnda dekar bana 20 kg. azotlu, 15 kg. fos

fatl, 5 kg. potasl olmak zere toplam 40 kg. gbre kullanld dikkate
alndnda lkemizde retilen gbrenin yaklak %10'u ekerpancan
tarmnda kullanlmaktadr.

() lkemizde ylda yaklak 14 milyon ton ekerpancar ve 1.8 milyon ton

eker retimi ile gerek rnn tarladan fabrikaya teslimi, gerekse nihai
rnn tketiciye ulatnimas srasnda ve eker retimi iin gerekli
kmr, kireta gibi girdilerin fabrikaya getirilmesi asndan yaklak
17.3 milyon tonluk bir tama hacmi ile tamaclk sektrne nemli bir
i hacmi salanmaktadr.
 ()ekerpancar tarm, teknoloji youn bir retim metodu olmas asn
dan imalat sanayinin geliimine, alternatif rnlere kyasla daha fazla
katkda bulunmaktadr. Nitekim ekerpancan ziraatnda budaya kyas
la 1.5 kat, ayieine kyasla 1.9 kat daha fazla makina kullanlmakta
dr. retim srasnda tohumun topraa uygun bir ekilde yerletirilmesi
ve mahsuln en az fire ile topraktan kartlmas asndan mekanizas-
yon olduka nem kazanmaktadr.

(iv) ok iyi bir tarla hazrl, dikkatli ekim, uygun gbreleme ve sulama, ta
rmsal ilalama gerektiren ekerpancar tarm entantif retim yntem
lerinden iftinin haberdar olmasn imkan vererek tarm kltrn yk
seltmektedir. Mnavebe ile gerekletiren ekerpancar tarm, iftinin
uygun retim yntemleri itibanyla bilgi artnn yansra gelecek yla iyi
bakml bir tarla brakt iin mnavebe dnemi srasnda yaplacak
retimde verim art salar. Nitekim bu oran tahllarda %20'ye ulaa
bilmektedir.

(v) Ekim sisteminin mnavebeye dayal olmas, ayn zamanda monokltr

zirai yapy polikltre dntrc bir unsurdur.

(vi) ktisadi katknn tesinde ekerpancan tanmmn tm insanlara salad

en nemli fayda ise nemli bir oksijen kayna olmasdr. Ekim yap
lan alana edeer bir ormana kyasla 3 kat daha fazla oksijen yarat
makta ve 1 dekardan 6 kiinin 1 ylda kulland kadar oksijen retil
mektedir.

4 . 2 . e k e r r e t i m i n i n l k e E k o n o m i s i n e Katks

1995 yl itibariyle 1.800.000 ton eker retiminin gerekletii ve yllk kii

bana eker tketiminin yaklak 30 kg. olduu lkemizde eker retimi hem ni
hai rn olarak hem de ekerli mamuller sanayinin ana girdisi olarak istihdam ve
retime katkda bulunmakta, ilikide bulunduu sektrler itibariyle de bir ticaret
hacmi yaratmaktadr.

4 . 2 . 1 . r e t i m e Katks:

1 hektar alandan elde edilen ekerin ortalama 5 ton olduu ve dnya bor-
salarndaki rn deerinin ton bana 400 $ olduu dikkate alndnda hektar ba
na elde edilen ekerin rn deeri 2.000 $'dr. Bu rakam 1 hektar alan bana
retimin 3 ton, ton bana fiyatn 225 $ olduu budayda ise 675 $/ha olarak ger
eklemektedir. 420 bin hektar ekimin ve 2 milyon ton eker retiminin gerekle
tii varsaym altnda ekerpancannn rn deeri 800 milyon $ olarak gerekle
irken 420 bin ha'dan elde edilen 1.260 bin ton budayn rn deeri 283 milyon
$ olarak gereklemektedir.

eker retimi, tarma dayal sanayi ierisinde ttnden sonra en byk kat
ma deeri yaratmaktadr. eker retiminin GSMH'ya katks 1994 yl itibariyle
540 milyon $ olup bu miktar imalat sanayinde yaratlan toplam katma deerin
%2'sine karlk gelmektedir.

1995 yl itibariyle TRKEKER'de alan bana yaratlan katma deer,

kii bana 930 milyon TL. olarak gereklemitir.

4 . 2 . 2 . e k e r S e k t r n n Dier S e k t r l e r l e likisi v e
Yan r n D e e r i :

eker sektrnn ilikide olduu tanm, sanayi ve hizmetler kesimine ilikin

mal ve hizmet arz 1990 yl itibariyle 1 milyar 535 milyon $ iken, dier sektrler
den mal ve hizmet talebi 1 milyar 48 milyon $ olarak gereklemi; baka bir ifa
deyle dier sektrlerle olan ticaret hacmi yaklak 2.6 milyar $ olarak gerekle
mitir.

eker retiminin yan rn olan ve ilenen 1 ton pancann %5'i orannda

elde edilen melas, gda sanayinde ekmek mayas retiminde, yem sanayinde,
kimya sanayinde ve alkol retiminde geni bir kullanm alanna sahip olup yllk
melas retimi yaklak 620 bin tondur.
 5 . AVRUPA BRL ORTAK T A R I M P O L T K A S I V E
EKER REJM

Bu blmde ilk olarak Avrupa Birlii'nde birlik ii tarmsal retimde istikra

rn salanmas ve kendi kendine yeterli bir tanmsal retimin temini, ifilerin ma
kul bir hayat standartna kavuturulmas, tketici fiyatlarnn normal bir dzeyde
tutulmas, tanmsal retimde optimum kaynak kullanmnn ve teknolojik gelime
nin salanmas hedefleri dorultusunda tasarlanan ortak tarm politikas ve ortak
piyasa dzenleri genel zellikleri ile incelenmektedir. kinci blmde Ortak Tarm
Politikasnn eker sektrne ilikin dzenlemeler retim, fiyatlama, d ticaret ve
destek mekanizmalar kapsamnda incelenmekte; nc blmde Trkiye e
ker sektrnn Avrupa Birlii'ne uyum sreci irdelenmektedir.

5 . 1 . A v r u p a Birlii v e O r t a k Tarm Politikas

Avrupa Ekonomik Topluluu'nun kurucu anlamas olan Gmrk Birlii'nin

kurulmasn amalayan 25 Mart 1957 tarihinde imzalanan Roma Anlamas n
cesinde sanayi sektrnn temel girdileri arasnda yer alan kmr ve elik rn
lerinin serbest ticaretine ilikin ortak pazar kurulmasna ynelik olarak 1951 yln
da Avrupa Kmr ve elik Topluluu kurulmutur. Sanayi sektrnn yansra
1950'li yllarda 65 milyon hektar tanm arazisi ve 18 milyon tanmsal igcne sa
hip alt yeli toplulukta tanm politikalarnn olduka nem kazand grlmekte
dir. Sava sonras karlalan gda teminine ilikin skntlar, tanmsal retimde
topluluun kendi kendine yeterli olmasnn nemini ortaya karm ve bu geli
melerin altnda Roma Anlamasnn 39. maddesinde tanm ve tanm rnleri
ticaretini de kapsayacak ekilde ortak tarm politikasnn temel ilkeleri ortaya atl
mtr. Anlamada tanmsal rnlerin ye lkeler arasnda serbest dolamnn te
minine ynelik ortak pazar yaratlmasna ilikin ilkelerin varlna ramen Toplu
luk ierisinde tanmsal yapnn farkll ve hkmet mdahaleleri, gei dnemi
sresince ortak rekabet ilkelerinin belirlenmesini ve ortak piyasa dzeninin kurul
masn gerektirmitir. Nitekim bu dorultuda Anlamann 39. maddesinde ortak
piyasann oluturulmasna ilikin olarak fiyat, d ticaret, sbvansiyonlar ve mali
finansman konularnda dzenlemeler yaplmtr.

Ortak tanm politikasnn dayand temel ilke unlardr: Ortak Piyasa

Dzeni; Topluluk Tercihi ve Ortak Mali Sorumluluk ilkeleridir.
 5 . 1 . 1 . O r t a k Piyasa D z e n i (Ortak Tarmsal Pazar):

14 Ocak 1962 tarihinde birok tanmsal rnler zerinde her bir tanm r
n iin ortak tanm politikalarn yrtcek bir ara olan ve ortak fiyat sistemine da
yanan ortak piyasa dzenine ilikin olarak Avrupa Konseyi tarafndan anlamaya
varlm; ye lkeler arasnda ortaya kan politik sorunlar nedeniyle 11 Mays
1966 tarihine kadar ortak piyasa dzeni tam olarak uygulamaya konulamamtr.
Ortak piyasa dzenleri, ye lkeler arasnda tarm rnleri ticaretine konulan tm
engellerin kaldnimasn; d ticaret iin ortak snr dzenlemeleri yaplmasn; or
tak rekabet kurallarnn uygulanmasn; istikrarl dviz kurlarn; idari alanda, in
san ve hayvan sal konulannda ilgili kural ve mevzuatn yaknlatnimasn ge
rektirir.

Ortak piyasa dzenleri eitli piyasa destekleme mekanizmalann kullana

rak i pazann korunmasna ynelik drt temel kategoriye aynimaktadr: Bunlar
dan;

(i) Hedef fiyat ve Mdahale fiyat: Birlik ierisindeki reticileri koruyucu

ve retimi dzenleyici nitelik tayan bu tr fiyatlar tarmsal retimin yak
lak %70'ini kapsamaktadr.

reticilere salanmas arzu edilen gelir seviyesini belirleyen ve birlik ieri

sinde normal olarak kabul edilen hedef fiyat, tketiciyi ar fiyat artlarndan ko
rumay amalamaktadr. Hedef fiyat dzeyi, komisyon tarafndan ekim dnemin
den bir yl nce akland iin reticiler rnlerini hangi fiyattan satacaklarn ve
ne kazanacaklarn nceden bilmektedirler. Hedef fiyat tavan fiyat niteliinde olup
Birlik'te en pahal retim yapan reticilerin maliyetleri dikkate alnarak hesaplan
d iin genellikle serbest dnya fiyatlannn ok zerindedir. Bu tr fiyat, tahl, e
ker, st, zeytinya, lahana cinsi sebze ve ayiei tohumuna uygulanr. Piyasa
fiyatnn yetersiz arz nedeniyle hedef fiyat gemesi halinde ithalata gidilerek ithal
rnlerin i piyasada yarataca rekabet ortamnn piyasa fiyatn hedef fiyat d
zeyine getirmesi salanabilir.

Hedef fiyat farkl tanmsal rnler iin deiik isimler almaktadr. rnein s
r, dana eti ve arap iin hedef fiyat rehber fiyat olarak adlandnimakta; ttnde
ise norm fiyat adn almaktadr.

Mdahale fiyat ise taban fiyat niteliindedir. Birlikteki reticileri fiyat d

melerine kar korumak iin konmu olup tanmsal rnn Birlik ierisinde satla-
bilecei asgari fiyat dzeyini ifade eder. Genelde hedef fiyatn ortalama %9 altn
da belirlenir. Bu tr fiyat tahl, eker, tereya, sttozu, baz talyan peynirleri, zey
tinya, lahana cinsi sebzeler, ayiei tohumu, dana ve sr eti ve ttn iin be
lirlenmektedir.

Ortak piyasa dzeni ierisinde yer alan bir rnn fiyat mdahale snrnn
altna dt zaman ye lkelerin ilgili destekleme kurulular piyasaya girerek
alm yapar; rn fiyatnn mdahale fiyatnn stne kmas durumunda ise stok
lardan piyasaya rn sunarak fiyatlann daha fazla ykselmesini nler.

(ii) Da Kar Koruma: Sadece ithalata ilikin koruma mekanizmas ge

litirilmi olup i fiyatlar arz ve talebe gre belirlenmektedir. Da kar
koruma nlemleri rnlere gre farkllk gstermekte olup eik fiyat,
prelevman, ortak gmrk tarifesi vb. ekilde uygulanabilmektedir. Bu
uygulama Birlik tanmsal retiminin yaklak %21'ini kapsayan tahllar,
sofralk arap dndaki araplar, meyve ve sebzeler, yumurta ve k
mes hayvanlar iin ngrlmtr.

Eik fiyat, Birlie giren tanmsal rnlerin fiyatlarn, Avrupa Birlii ierisin
de en yksek maliyetle retim yapan blge veya reticilerin fiyat dzeyine kar
tan en dk ithal fiyatdr. Baka bir ifadeyle ithal tarm rnlerinin Birlie girme
sine izin verilen asgari fiyattr. Eik fiyat, ithal tarm rnlerinin Birlik ierisinde en
yksek maliyetle retim yapan blgeye gnderilmesi iin gerekli nakliye ve da
tm giderlerinin hedef fiyattan dlmesi ile bulunur. Bu dzenleme kapsamnda
yer alan rnler tahllar, eker, st rnleri ve zeytinyadr.

Prelevman veya telafi edici vergi, normal gmrk vergilerine ek olarak tah
sil edilmekte olup eik fiyat ile dnyada o rn iin en ucuz CF fiyat arasndaki
fark kadardr. Deien dnya fiyatlanna bal olarak Komisyon tarafndan gnlk
olarak belirlenir; Birliin btn gmrk giri kaplannda ithalatdan tahsil edilerek
Avrupa Tarmsal Ynverme ve Garanti Fonu (FEOGA) btesine aktanlr. Dnya
CF fiyatlannn Birlik fiyatlan zerine kmas halinde Birlik reticilerinin ihracata
ynelmesini ve i piyasada arz darlnn fiyatlan artrmasn nlemeye ynelik
olarak, ihracatdan dnya CF fiyat ile Birlik fiyat arasndaki fark kadar vergi al
nr.

() rnlere Ek Yardm: Avrupa Birlii dndan yksek fiyatla ithal edilen

baz tarmsal rnlere yaplan sbvansiyonlar, tketicilerin bu rnleri
ucuz fiyatla almasna imkan vererek bunlan reten lkelere de asgari
 bir gelir salamaktadr. Burada reiticilere dorudan finansal yardm
szkonusudur. Bu ekilde sbvansiyon kapsamna giren sert buday,
zeytinya, baz yal tohumlar, koyun eti ve ttn gibi rnler, toplam
retimin yaklak %2.5'i kadardr.

(iv) Gtr Yardm: Pamuk tohumu, keten ve kenevir, erbeti otu, ipek
bcei, tohumlar, kurutulmu yemler gibi rnler iin hektar bana ve
ya retim miktan zerinden yaplan gtr yardmlar topluluk retiminin
yaklak %0.5'ini kapsamaktadr.

Ortak piyasa dzeni erevesinde retim fazlas olduu durumlarda ihra

catnn tevikine gidilmektedir. Birliin izledii ortak tarm politikas neticesinde
tarmsal rn fiyatlarn yksek tutularak (hernekadar kota sistemi ile retim faz
lalklar nlenmeye allsa da) retim fazlalklan ortaya kabilmektedir. Bu du
rumda birlik talebini aan bu fazlalklarn dnya fiyatlanndan ihra edilmesi duru
munda dnya fiyatlannn Birlik fiyatlannn altnda olmas sonucu ortaya kan za
rar FEOGA tarafndan ihracatya restitsyon ad altnda prim olarak denmekte
dir. hracat iadeleri (restitsyon) dnya fiyatlarndaki dalgalanmalar gznne al
narak genellikle haftalk veya iki haftada bir hesaplanmaktadr.

Avrupa Birlii'nde ortak piyasa dzeni erevesinde ortak fiyatlar ve reti

ci yardmlar k ekimlerinden nce belirlenerek reticinin mevsim sonunda elde
edecei gelir nceden belirlenemekte ve retim-tketim dengesini salayc re
tim programlanmas yaplabilmektedir. Ortak fiyatlar kampanya sresince artnla-
bilmektedir; ancak bu fiyatlann genellikle dnya fiyatlarnn zerinde olmas ret-
ciler asndan nem kazanmakla birlikte fazla retime ve stoklara neden olabil
mekte ve bu rnlerin dnya fiyatlarnn zerinden ihracat ok zor olabilmekte
dir. Bu durumun engellenmesi amacyla retim kotalan belirlenmekte, belirlenen
miktann zerindeki retimler iin fiyat garantisi verilmemekte ve depolama gider
lerinin bir ksm reticiler kanalyla finanse edilmektedir.

5 . 1 . 2 . Topluluk Tercihi:

Topluluk Tercihi, Avrupa Birlii'nin kendi tanmsal retimine ncelik vermek

ve dnya pazarlarndan yaplacak ucuz ithal rnlerin rekabetinden kendi retici
lerinin korunmasna ilikin politika uygulamasn ifade etmektedir. Bunun iin re
ticiler deien gmrk vergileri ve fonlar ile dalgal bir ekilde seyreden dnya fi-
yatlarna kar eik fiyat, prelevman ve gsterge fiyat ile korunur. Bu erevede
ncelikle topluluk talebinin yine i retimle karlanmas ancak retimin yetersiz
olmas durumunda ithalata bavurulmas kararlatnimtr.

5.1.3. Ortak Finansman:

Tanm alannda ortak bir politika izlenmesi ve gerekli mekanizmalarn olu

turulmas iin yaplan harcamalarn finansmanna ynelik olarak 1962 ylnda Av
rupa Tarmsal Ynverme ve Garanti Fonu (FEOGA) oluturulmutur. FEOGA,
Birlik btesinin de nemli bir kayna olup bte harcamalannn yaklak olarak
te ikisini karlamaktadr.

Fonun gelir kaynaklan: Ortak piyasa dzeni kapsamna giren tanm rnle
ri ithalatndan alnan vergilerden; ortak piyasa dzeni iindeki eker vergilerin
den; st reticilerinin dedikleri katk paylarndan; retim kotas zerindeki re
timlerden alnan ek vergi ve tahllardan alnan karlkl sorumluluk vergisinden
olumaktadr.

FEOGA, ynverme ve garanti olmak zere iki blmden olumaktadr.

Ynverme Blm, Avrupa Birlii'nde blgesel ekonomik kalknmann ve

istihrdamn teviki, evrenin korunmas, yeni enerji kaynaklan ve altyapnn geli
tirilmesi; tarm, balklk vb. sektrlerin uyumunun salanmasna ynelik olarak
Birlik ierisinde yrtlen proje ve uygulamalar finanse etmektedir. Ynlendirme
blm tarafndan finanse edilen projeler arasnda yeralan sosyal ve altyap ted
birleri ile ilgili olanlar yapsal harcamalann yaklak %14'n; az gelimi blge
ler ile ilgili projeler, harcamalann %24'n oluturmaktadr. Dier projeler ise ba
lca tarmsal altyapya ve tanmsal piyasa dzenlemelerine ilikin tedbirleri ier
mektedir.

Garanti Blm ise ortak piyasa dzeni iindeki harcamalan kapsamakta

dr. Bu erevede, asgari fiyat garantileri, ihracat sbvansiyonlar, destekleme gi
derleri, retici yardmlar, belli rnlerin piyasadan ekilmesi ve retimlerinin azal
tlmas amacyla yaplan yardmlar, depolama yardmlan bu blm tarafndan kar
lanmaktadr. Bu blm. Birlik btesinin yaklak te ikisine karlk gelmekte
dir.
 5 . 2 . A v r u p a Birlii e k e r Rejimi

Avrupa Birlii'nde eker sektrne ilikin uygulamalar ortak piyasa dzeni

erevesinde 1 Temmuz 1968 ylmda ilemeye balam olup pancar, eker ka
m, kspe, melas, izoglikoz ve ikinci derecede ilenmi rnlerini iermektedir.
(eker rejimi kapsamnda bulunan rnler Tablo 5 d e verilmektedir). eker reji
minin erevesi Avrupa Topluluu'nu kuran Roma Anlamas ile belirlenmi olup
rejimin tmyle terkedilmesi ancak anlamada deiiklik yaplmas ile mmkn
dr. eker rejimin uygulamasna ilikin fiyat ayarlamalar, mali sorumluluklarn
paylam vb. hususlarda ekilsel deiiklikler ise Konsey Reglasyonlan ile ger
ekletirilmektedir.

Avrupa Birlii'nde eker rejimine ilikin dzenlemelerin ve eker retiminin

korunmasnn temel nedeni, dk dnya eker fiyatlar karsnda Birlik retici
lerinin korunmasdr. Dnya eker retiminin yaklak %65'i kamtan retilmekte
olup, kamtan eker retim maliyetinin pancar ekerine kyasla dk olmas,
pancar eker reticilerinin dnya fiyatlar karsnda rekabetini engellemektedir.
Avrupa Birlii, ucuz fiyatlardan eker ithali yerine ekeri stratejik bir rn olarak
kabul edip retim ve fiyatlamaya ilikin destek mekanizmalar ile koruma ynte
mine gitmitir.

Avrupa Birlii'nde ekere ilikin dzenlemeler, normal Birlik destek rejimle

rinden drt temel esasta aynimaktadr:

(i) Hububat rejiminde olduu gibi hedef ve mdahale fiyatlarnn varlna

ramen mdahale almlar iftlik rnlerine (ekerkam ve ekerpan
carna) deil ancak ilenmi ham ya da beyaz ekere uygulanmaktadr.

(ii) Destek mekanizmas kota erevesindeki retim miktarlar ile snrldr.

(ili) Atl retimin yok edilmesi maliyeti bteden karlanmakta olup bu gi

derler ekerpancar ve eker reticilerinden tahsil edilen vergiler ile fi
nanse edilmektedir. Fazlalklann yokedilmesi maliyetinin reticiler ka
nalyla finanse edilmesi uygulamas Ortak piyasa dzeni kapsamnda
yer alan rnlerden en fazla ekerde uygulanmaktadr.

(iv) Bata Avrupa Birlii'ne Lome Konvensiyonu ile bal olan Afrika, Kara-
yip ve Pasifik lkeleri olmak zere Birlik pazarna nc bir lke eke
ri girebilmektedir.

Ortak tanm politikasnn Topluluk Tercihi ve Ortak Finansman ilkeleri eker

rejimini dzenleyen mekanizmalarn iki temel unsurudur. Bunlardan topluluk ter
cihi ilkesi Avrupa Birlii'nde retilen ekerin i pazarda tercih edilirliini artracak
fiyatlandrma ve Birlik reticisini koruma mekanizmalarn iermektedir. Mali Da
yanma ilkesi ise pancar ve eker retimi ile ticaretinden doan maliyet ve gider
ler ile gelirlerin ortak paylam esasna dayanmaktadr.

TABLO 5: AVRUPA BRL E K E R R E J M K A P S A M I N D A K R N L E R

CN Kodu M a d d e Tanm

(a) 1701 Kam veya pancar ekeri, kat halde kimyaca

saf sakkaroz.
(b) 1212 91 eker Pancar
1212 92 00 eker Kam
(c) 1703 eker Rafinasyonu sonucu oluan melas
(d) 1702 20 Akaaa ekeri ve Akaaa urubu
170260 90 Kat haldeki dier ekerler ve eker uruplar,
170290 90 ilave renk veya aroma iermeyen; laktoz, glkoz,
maltodekstrin ve izoglkoz hari
1702 90 60 Suni bal, doal bal ile kartnim olsun veya
olmasn.
1702 90 71 Karamel, kuru halde arlka %50 veya daha fazla
sakkaroz ieren.
2106 90 59 Aromandrlm veya renklendirilmi eker uruplar,
izoglkoz, laktoz, glkoz ve maltodekstrin
uruplanndan baka
(e) 2303 20 Pancar kspesi, bagas ve eker retiminin dier
atklar
(f) 1702 30 10
1702 40 10
1702 60 10 zoglkoz
1702 90 30
(g) 2106 90 30 AromalandnIm veya renklendirilmi izoglkoz
uruplan
(h) ex 1702 60 90 10
ex 1702 90 90 10 nsulin urup

Kaynak: Kota Sistemi ve AB eker Rejimi, Trkiye eker Fabrikalar Genel Mdrl: Ankara, ubat
1996 (Tablo AT 1785/81No'lu Reglasyon kapsamnda dzenlenmitir).
 1995 Nisan aynda Konsey tarafndan 1995/96 ylndan itibaren geerli ol
mak zere eker iin ortak pazar dzeninde birtakm deiiklikler yaplmas ka-
rarlatnlmtr. Bu kapsamda:

(i) Uruguay Round Tarm Anlamas erevesinde stlenilen taahhtlere

uyum erevesinde A ve B kotalar baznda baz katsaylar uygulana
rak yeni bir indirim sisteminin oluturulmas;

() 2000/2001 dnemine kadar mevcut kotalarn muhafaza edilmesi ve bu

dnem iin sektrn kendi finansman programnn korunmas;

() Asya, Pasifik ve Karayip lkeleri ve/veya dier ham eker reten lke
ler ile yaplacak anlamalar dorultusunda Birlik ierisinde eker rafine
rilerinin bulunduu tm limanlar iin arz gvenliinin teminat altna aln
mas dorultusunda ham eker tercihli ithalat sisteminin gelitirilmesi
kararlatrlmtr.

Avrupa Birlii 1996 yl Btesinde, FEOGA Garanti Blmnden eker iin

ayrlan finansal kaynak tutar 1 milyar 942 milyon ECU olup bu miktar 1995 yl
btesine gre %8.6 art gstermitir.

eker rejimi destek sistemi ierisinde yer alan retim, fiyat ve d ticaret uy-
gulamalanna ilikin dzenlemeler aada genel hatlan ile aklanmaktadr.

5 . 2 . 1 . retim Kotalar:

1960'l yllarda, eker retiminin i tketimi karlamamas zerine, i tke

tim ihtiyac ve ihtiyat pay kadar ekerin fiyat ve alm garantisi yolu ile retiminin
tevik edilmesi gerekli grlm ve ilk kez 1968 ylnda ekerde kota uygulama
sna geilmitir. retimin tketimi at 1980'li yllardan itibaren kota sistemi ile
ihtiya fazlas eker retiminin fiyat ve alm garantisi dnda tutulmas yolu ile
ar retimin dzenlenmesi mmkn hale gelmitir.

Prensip olarak kotalar her be ylda bir yeniden gzden geirilmekle birlik
te uygulamada bu ilem bir dzene balanm deildir. Belirlenen kotalar fabrika
lar ve.iftiler arasnda paylatrlmakta olup retim kotalannn daha ileriki yllar
da mstakil eker irketlerine tahsisi uygulamas da szkonusu olabilecektir.

Mevcut durumda ise eker retim.kotalar alt yllk bir dnem iin belirlen
mitir. Aada temel eker ynetmelii kapsamnda kota dzenlemeleri belirtil
mektedir.
 Temel eker Ynetmelii No: Kota Dnemi Kota Says
1009/67 1968/69-1974/75 Birinci
3330/74 1975/76-1980/81 kinci
1785/81 1981/82-1985/86 nc
1785/81 (1986'da deiiklik yaplmtr) 1986/87-1990/91 Drdnc
1785/81 (1991'de deiiklik yaplmtr) 1991/92-1992/93 Beinci
1785/81 (1993'te deiiklik yaplmtr) 1993/94 Beinci
1785/81 (1993'te deiiklik yaplmtr) 1994/95 Beinci
1785/81 (1995'te deiiklik yaplmtr) 1995/96-2000/2001 Altnc

Mevcut eker ynetmelii, daha nceki iki ynetmelikten farkllk gster

mekte olup mevcut eker rejiminin tatlandnclan da iermesi dorultusunda izog-
lkoz ile insulin dzenlemelerini iermektedir. Ortak Tarm Politikas kapsamna
izoglkozun alnmas 1111/77 no'lu farkl bir temel dzenleme ile gerekletiril
mi; 1994 Temmuz aynda ise insulin, dzenlemeler kapsamna alnmtr.

eker ve izoglkoz iin belirlenen kotalar en son 1980/81 dneminde ger

ekletirilen gzden geirme srecinde deiiklie uram; bu tarihten itibaren
kotalann sabit tutulmas kararlatnimtr. Sonu olarak 1995/96-2000/2001 d
nemi iin belirlenen altnc kota uygulamas 1981/82 dneminde belirlenen oran-
lann bir devam niteliindedir. Tablo 6'da eker iin belirlenen retim kota dzey
leri gsterilmektedir.

Avrupa Birlii'nde eker iin belirlenen A ve B kotas ile C ekerine ilikin

temel aklamalar u ekildedir:

(i) A Kotas: Avrupa Birlii'nin tketimine karlk gelen miktar olup alm
garanti edilen asgari eker miktandr. Buna temel kontenjan da denil
mektedir.

(ii) B Kotas: Pancar retiminin temel kontenjannn zerine kt durum

larda fiyat ve alm garantisinin verildii ek bir kontenjan olup ihtiyat pa
y olarak belirlenir.

(iii)C ekeri: A ve B kotalarnn dnda retilen ilave eker olup Avrupa

Birlii'ne pazarlanamamakta ve destekleme almlar kapsamna girme
mektedir. Bu miktar, reticinin kendi sorumluluunda nc lkelere
ihra edilir. Birlik tarafndan fiyat ve pazarlama garantisine sahip deil
dir.
 eker retim kotalar Birlik ierisindeki lkeler arasnda transfer edilebilir
ken ye lkeler kendi aralarnda kota transferini gerekletiremezler. Hatta bir l
kenin kendi ierisinde bireysel kota transferine ilikin de snrlamalar mevcut olup
tahsis edilen kotalar %10'dan daha fazla drlemez. Ancak bu kstlamalar,
fabrikalar aras birlemelerde veya fabrikalarn kapanmas durumunda uygulana
maz.

Birlik ierisindeki retim dzenlemeleri ekerpancar reticileri temsilcileri

ile eker imalatlar arasnda satnalma, teslim ve deme artlann ieren sz
lemeler ile gerekletirilmektedir.

Kota sisteminin balca avantajlan: retimde istikran salamas; tketici fi

yatlarnn istikrarl olmasna imkan vererek dnya fiyatlanndan etkilenmesini en
gellemesi; eker ve ekerpancar reticisinin dnya piyasalanndaki dalgalanma
lardan bamsz bir kazan elde etmesine imkan vermesi; rn fiyatlannn bir yl
nceden belirlenmesine imkan vererek reticinin rn iin alaca tutarn nce
den bilmesine olanak vermesi ve dnml bir fiyat sisteminin varl ile fiyatlar
ykseldiinde reticinin ana kotasn artrmasna, dtnde ise eker iin orta
lama fiyat almasna imkan vermesidir.

TABLO 6: AVRUPA B R L ' N D E 1 9 9 5 / 9 6 - 2 0 0 0 / 2 0 0 1 D N E M N

B E L R L E N E N E K E R R E T M KOTALAR (Ton B e y a z e k e r )

LKE A KOTASI B KOTASI MAKSMUM KOTA

BELIKA-LUKSEMBURG 680,000.0 146,000.0 826,000.0
AVUSTURYA 316,529.0 73,881.3 390,410.0
DANMARKA 328,000.0 96,629.3 424,629.3
FRANSA 2,996,000.0 759,232.8 3,801,832.8
ALMANYA 2,637,703.0 811,609.9 3,449,312.9
YUNANSTAN 290,000.0 29,000.0 319,000.0
FNLANDYA 133,433.0 13,343.0 146,776.0
RLANDA 182,000.0 18,200.0 200,200.0
TALYA 1,320,000.0 248,250.0 1,568,250.0
HOLLANDA 690,000.0 182,000.0 872,000.0
PORTEKZ 72,737.3 7,272.7 80,000.0
SPANYA 960,000.0 40,000.0 1,000,000.0
SVE 336,364.0 33,636.0 370,000.0
NGLTERE 1,040,000.0 104,000.0 1,144,000.0
TOPLAM 11,982,756.3 2,609,654.7 14,592,411.0
Kaynak: CAP (Common Agricultural Policy) Monitor, Agra Europe Ltd., 1996.
 5 . 2 . 2 . reticilerin Ortak Mali Sorumluluklar:

reticiler i tketimi aan fazlalklarn bir ksmnn elden kartlmasna ait

giderleri karlamakla ykmldr. Bu dorultuda Mali Dayanma ilkesi ereve
sinde A ve B kotas ekeri retimi iin pancar ve eker reticisinden net mdaha
le fiyat zerinden retim vergisi kesilmektedir. Bu vergi, A ekerinde net mda
hale fiyatnn enok %2'si; B ekerinde ise enok %39.5'i kadardr. Elde edilen
vergi geliri, A ve B kotas ekeri iin gerekletirilecek ihracat iadesinde kullanl
maktadr. Bu vergi oranlannn retimdeki fazlalklarn elden kartlmas iin ye
terli olmamas halinde komisyon tarafndan reticilerce karlanacak ilave bir ver
gi oran tespit edilir. retim vergisinin yaklak %60' pancar reticisi; %40' eker
reticisi tarafndan denir.

reticiden tketiciye sabit bir fiyattan srekli bir eker akn temin etmek,
baka bir ifadeyle talep ile paralel eker arzn salayabilmek iin eker stoklama
bedelleri her ay sabit bir oran zerinden reticiye geri denir.

5 . 2 . 3 . Fiyat Politikas:

Pancar ve eker fiyatlar Konsey tarafndan her yl tespit edilir. eker pan
car iin temel fiyat ve asgari fiyat; eker iin ise hedef fiyat, mdahale fiyat ve
eik fiyat tespit edilmektedir. Bunlardan eik fiyat 1 Temmuz 1995 tarihinde yrr
lkten kaldrlmtr. Aada bu fiyatllann nasl belirlendii aklanmaktadr.

5 . 2 . 3 . 1 . e k e r p a n c a r Fiyatlar

(i) Pancar Temel Fiyat: Birlik ierisindeki retici fiyatlarnn ortalamasna

karlk gelir. ekerpancar temel fiyat, beyaz eker destekleme fiyat
na, ileme giderleri, pancardan elde edilen verim, teebbslerin melas
satndan elde ettikleri gelir ve tesellm masraflan (pancarn fabrikaya
teslimi iin yaplan nakliye masraflar) dikkate alnarak tespit edilir.

(ii) Asgari Fiyat: Her yl A ve B kotas kapsamndaki ekerpancan iin tes

pit edilir. A pancarna ait asgari fiyat, pancar temel fiyatnn %98'i ola
rak; B pancarna ait asgari fiyat ise pancar temel fiyatnn %68'i olarak
hesaplanr. Ancak B pancan iin belirlenen %68'lik oran %39.5'e ka
dar debilmektedir.
 A kotas ekeri iin pancar bedeli %16 polar eker baz alnarak denmek
tedir. %16'nm altndaki ve stndeki polar eker varl iin cezai bir kesinti veya
prim demesi yaplmaktadr. Genel kural bu olmakla birlikte istisnai uygulamalar
da mevcuttur. rnein Fransa'da yksek digestion'da, teknolojik deerler ve s
nrlamalar nedeniyle pancardaki ekerin tm alnamadndan digestion ykse
liine paralel olarak fiyat art uygulanmamaktadr.

5 . 2 . 3 . 2 . e k e r Fiyatlar:

(i) Gsterge (Hedef) Fiyat: Beyaz eker iin gsterge fiyat 1 Austos ta
rihinden nce ve gelecek kampanya sresince uygulanmak zere re
ticinin hakl bir gelir salamas ve piyasa arz-talep dengesinin salan
mas amacyla belirlenir. Gsterge fiyat, eik fiyatn tesbit edilmesinde
de kullanlr. Bu fiyat, mdahale fiyatnn uyguland standart kaliteye
sahip, ambalajsz, fabrika teslimi, alc tarafndan seilen ulatrma va
stasna yklnen eker iin tespit edilir ve destekleme fiyatndan %5
daha yksektir.

(ii) IVldahale (Destekleme) Fiyat: Standart kalitede beyaz eker iin he

def fiyatn %95'i orannda tespit edilir ve bu kaliteden farkl rnler iin
fiyat artnmna veya indirimine gidilmektedir. Mdahale almlan iin mi
nimum garanti fiyat niteliindedir. Her yl retimi talebini karlayan ve
ya karlamayan blgeler iin saptanmakta; retim fazlas olan blge
lerde fiyatn artrlmas suretiyle ekerin fazla veren blgelerden ak
veren blgelere ak tevik edilmektedir.

Mdahale fiyatnn amac, piyasadaki beyaz eker fiyatlannm belirli bir d

zeyin altna inmesini engellemektir. Her ye devletin grevlendirecei destekle
me kuruluu. Birlik ierisinde retilmi pancardan elde edilen beyaz ya da ham
ekeri, satc ile alc arasnda nceden yaplm bir stoklama szlemesi bulun
mas kaydyla ticaret kampanyas boyunca satn alr. Destekleme kurulular ise
satnaldklan ekeri ancak destekleme fiyatnn zerinden bir fiyatla satabilirler.

Destekleme kurululannn bir bask altnda altnda kalmamasna ynelik

olarak Birlik ierisinde stoklama rejimi uygulanmaktadr. Bu uygulamasnn ama
c, arzn ayarlanmas yolu ile piyasa fiyatlarnn dzenli bir ekilde olumasn ve
bylece destekleme kurululannn bir bask altnda kalmamasn salamaktr.
 () Eilc Fiyat: Her yl beyaz eker, ham eker ve melas iin tespit edilen;
nc lke kaynakl ithalatn hedef fiyatn drmesini engellemek
amacyla, Birliin en ok retim fazlas bulunan blgesinde retilen e
kerin, en fazla ak veren blgesine gtrlmesi iin gereken nakliye
masraflanna, depolama vergisi ve hedef fiyatn eklenmesiyle belirlenen
eik fiyat uygulamas 1 Temmuz 1995 tarihinde kaldnimtr.

Tablo 7'de ekerpancar, eker ve melas iin belirlenen fiyatlar gsteril

mektedir.

5 . 2 . 4 . D T i c a r e t D z e n l e m e l e r i :

Avrupa Birlii'nde, Birlik ii retimin korunmasna ilikin olarak ekerin d

pazarlarda ithalatna kar yksek koruma oranlan uygulanmakta; retim fazlas
nn pazarlanmasna ilikin olarak da ihracatta destekleme politikas uygulanmak
tadr.

5 . 2 . 4 . 1 . hracat

A ve B kotalar kapsamnda retilen ve i piyasada tketilmeyen ekerin ih

racatnn tevikine ynelik olarak, dk dnya fiyatlar ile Avrupa Birlii'ndeki fi
yat arasndaki farkn, ihracat iadesi (restitsyon) olarak denmesi ngrlmtr.

27.10.1995 tarihi itibariyle Avrupa Birlii'nde ton bana 611.45 US$ ihracat
iadesi denmitir.

GATT Uruguay Round Grmeleri erevesinde Avrupa Birlii'nin, des

teklenen ihracat miktarn %21 orannda; ihracata ynelik desteklerin ise %36
orannda azaltmas kararlatrlmtr.
 TABLO 7: AVRUPA BRL E K E R P A N C A R I , E K E R V E VIELAS
FYATLARI ( 1 9 9 3 - 9 4 D N E M , E C U C N S N D E N )

STANDART KALTEDE BEYAZ EKER

(2. Kalitede, Ambalajsz, Fabrika k, Alc tarafndan belirlenmi vastaya
yklenmi olarak)
1. HEDEF FYAT, 100 kgr. iin : ECU 58,57
(Depolama Vergisi Dahil, ECU 3.50)
2. MDAHALE FYATI, 100 kgr. iin
(Depolama Vergisi Dahil, ECU 2.50)
ALMANYA, BELKA, DANMARKA, : ECU 55.83
FRANSA, YUNANSTAN
NGLTERE, RLANDA, PORTEKZ : ECU 57.04
TALYA : ECU 57.77
SPANYA : ECU 57.23
3. CF FYAT, 100 kgr. iin : ECU 19.75

EKER PANCARI
1. TEMEL FYAT 1 ton pancar iin
ALMANYA, FRANSA, BELKA, DANMARKA,
YUNANSTAN ECU 39.48
NGLTERE, RLANDA, PORTEKZ ECU 41.05
TALYA ECU 42.00
SPANYA ECU 41.30
2. ASGAR FYAT, 1 ton pancar iin
(A Kotas ekeri iin retilen pancar)
ALMANYA, FRANSA, BELKA, DANMARKA,
YUNANSTAN ECU 38.69
NGLTERE, RLANDA, PORTEKZ ECU 40.26
TALYA ECU 41.21
SPANYA ECU 40.51
3. ASGAR FYAT, 1 ton pancar iin
(B Kotas ekeri iin retilen pancar)
ALMANYA, FRANSA, BELKA, DANMARKA, YUNANSTAN ECU 23.89
NGLTERE, RLANDA, PORTEKZ ECU 25.46
TALYA ECU 26.41
SPANYA ECU 25.71
MELAS (STANDART KALTE)
1. CF FYAT (1.7.1993 itibariyle) : ECU 6.60

Kaynak: Kota Sistemi ve AB eker Rejimi, Trkiye eker Fabrikalar Genel Mdrl: Ankara,
ubat 1996.
 5 . 2 . 4 . 2 . thalat

GATT Uruguay Round Tarm Anlamasnn yrrle girdii 1.07.1995 ta

rihine kadar deiken nitelikteki CF fiyat ile eik fiyat arasndaki fark kadar itha
lat vergisi (prelevman) uygulanmakta idi. 26.06.1995 tarihi itibanyla Birlik ierisin
de ton bana 582.29 US$ prelevman alnmtr.

Ancak GATT Uruguay Round Tanm Anlamasnn yrrle girdii 1 Tem

muz 1995 tarihinden itibaren nc lkelerden yaplan ithalata uygulanan dei
ken vergiler sabit vergilere dntrlm ve sabit vergilerin 1995-2000 dne
mindeki 6 yllk sre ierisinde %20 orannda indirilmesi kararlatnlarak ilk indi
rim 1 Temmuz 1995 tarihinde gerekletirilmitir.

Mevcut uygulamalar dorultusunda 1 Temmuz 1995 tarihi itibanyla beyaz

ekerin ton bana eik fiyat 641.60 sterlin iken yeni sistemde 716.61 sterlin ola
rak belirlenmitir. Burada dikkat ekici husus, sabit vergi uygulamas dorultusun
da Avrupa Birlii'nin ithalat vergilerini artrmasdr.

5 . 3 . G m r k Birlii S r e c i n d e T r k i y e e k e r S e k t r

T r k i y e v e A v r u p a Birlii e k e r R e j i m i n e likin U y g u l a m a
Farkllklar:

Avrupa Birlii'nde maksimum kota dndaki ekerin fiyat ve alm garantisi

olmadndan pancar reticisi fazla retimi dk fiyattan eker imalatsna ver
me riski ile kar karya olduu iin fazla retim bir nevi cezalandrlmakta; tale
bi karlayacak retim miktar ise kota dzenlemeleri ile teminat altna alnmakta
dr. Trkiye'de retime ilikin bir kota dzenlemesi olmayp ekim miktar ifti ta
ahhtleri ile belirlenmekte, ancak taahht edilen alann altnda fiili ekim yaplabil
dii iin retim talebin altnda olabilmekte veya retilen tm pancar iin fiyat ve
alm garantisi olduu iin sistem fazla retime de imkan vermektedir. Kota siste
mi, retimin istikrara kavuturularak speklatif beklentilerin ve ithalata bamll
n nlenmesi asndan da nemlidir. Trkiye'deki pancar ve eker fiyatlan ise
Bakanlar Kurulu tarafndan tespit edilmekte olup pancar fiyat ou zaman reti
ciye yeterli bir gelir salayamamakta; sat fiyatlar ise piyasa dengesini yanst
mamaktadr. Avrupa Birlii'ndeki sistem hem reticiye makul bir gelir olana sa
lamakta hem de nc lke meneli ekerin Birlik iindeki olumsuz etkisini en
gellemektedir.
 G m r k Birlii'nin T r k i y e e k e r S e k t r n e Etkisi:

6 Mart 1995 tarihinde Trkiye ile Avrupa Birlii arasnda imzalanan Ortak
lk Konseyi Karar Trkiye'de ya da Birlik ierisinde retilen veya nc lke kay
nakl olan tarm rnleri dnda, sanayi rnlerini kapsamaktadr. Bu durumda
eker, Ortak Tarm Politikas ile belirlenen temel tanm rnleri arasnda yer ald
ndan Gmrk Birlii srecinde serbest dolama girmeyecektir. Ancak ekerin
girdi olarak kullanld ilenmi tanm rnleri, yani ekerli mamuller iin ticari
mevzuat uyumu ngrlmektedir. Bu rnlerin karlkl ticaretinde tarm ve sana
yi payndan tanm paynn korunmas sanayi pay zerinden gmrk vergisinin ve
dier ithalat kstlamalannn ise kaldrlmas szkonusudur. Trkiye'nin ekerli
mamulleri ierisinde retim miktarnn kakaolu rnlere gre fazla olmas ve muh-
teviyatndaki eker orannn ykseklii nedeniyle Gmrk Birlii srecinde sana
yi pay zerinden salanacak muafiyetler ile ekerli mamul ihracatnn artmas
beklenmektedir.

Avrupa Birlii'ne tam yelik durumunda tarm rnlerinin de serbest dola

ma girmesi durumunda ekerli mamuller ile birlikte eker de Birlik ierisinde ser
best ticarete konu olacaktr. Tam yeliin gereklemesi ile birlikte Ortak Tarm
Politikasnn ilerlik kazanmasna bal olarak retimde kota uygulamas ve pan
car ve eker fiyatlarnn ykselmesi szkonusu olabilecektir.

Avrupa Birlii'nde i pazar, deien dnya fiyatlarna gre belirlenen dei

ken nitelikteki vergi (prelevman) ile korunurken Trkiye'de d ticaret koruma sis
temi esnek olmayp sabit oranda gmrk vergisi ve Toplu Konut Fonu kesintisi
eklindedir. Koruma oranlarnn Birlik dzenelemelerine yaknlatrlmas, Gm
rk Birlii srecinde ilenmi tanm rnleri ticaretinde Trkiye'nin Avrupa Birlii
lkeleri karsnda dezavantajl duruma dmemesi asndan nem kazanacak
tr.
 6. DNYADA EKER D U R U M U

6 . 1 - Tarihe

eker ilk olarak bata Hindistan olmak zere Gneydou Asya'da ekerka
mndan elde edilmi, Batllar onu Byk skender'in Hindistan seferi srasnda
(M.. 4. YY) renerek Avrupa'ya getirmilerdir. Daha sonraki dnemlerde slami
yet ile birlikte eker btn dnyaya yaylmtr. Batllann Dou ile temaslannda;
Marko Polo'nun Dnya seyahati, mit Burnu'ndan deniz yolu ile Hindistan'a ula
lmas gibi olaylar ekerin btn dnyaya yaylmas konusunda etkili olmutur.
Amerika'nn ekerkam ile tanmas Christopher Colombus ile olmutur. ngil
tere, spanya, Hollanda ve Belika gibi denizci milletler uzun yllar dnya eker
kam ticaretini ellerinde tutmular ve bu yzden Fransa ve Almanya gibi KtaAv-
rupas lkeleriyle eker savalar yapmlardr. Avrupa'da yetien ve eker elde
edilebilen bitki zerine almalar ise 1747 ylnda Almanya'da Marggraf tarafn
dan sonulandrlarak kam ve bal ekerinin ayns olan sakkaroz'un pancarda
da bulunduu ispat edilmi; Marggraf'n rencisi Achard ise bu almalara de
vam ederek fabrikasyon ile eker elde edilebileceini ortaya koymutur.

6.2. retim

Dnyada yaklak 120 lkede retilen ekerin %65-70'i ekerkamndan,

%30-35'i ise ekerpancarndan salanmaktadr. Dnyada her yl yaklak 8-9 mil
yon hektar alanda yaplan ekerpancan tanmndan 250-300 milyon ton rn el
de edilmekte; 17-18 milyon hektar olarak yetitirilen ekerkamndan ise 1.000-
1.100 milyon ton rn elde edilmektedir. retiminin byk bir ksmn ieren ve
retim maliyeti asndan ekerpancarna kyasla daha dk olan ekerkam,
dnya eker fiyatlannn olumasnda arz ve talep koullar ile birlikte nemli bir
rol oynamaktadr. Dnya eker retimini etkileyen en nemli faktrlerin banda
ise ekim alanlan ve rekolte gelmektedir.

1995/96 dneminde dnya eker retimi 115 milyon 495 bin ton olarak ger
eklemiken 1996/97 dneminde bu rakamn 114 milyon 37 bin ton olarak ger
eklemesi beklenmektedir. Tablo 8ye Tablo ffa beyaz eker retiminin yllar
ve ktalar itibariyle dalm gsterilmektedir.
 TABLO 8 : DNYA BEYAZ E K E R R E T M
(Eyil-Austos, Bin Ton)

DNYA EKER DNYA EKER TOPLAM

KAMPANYA KESME RETM NDEK PANCAR RETM NDEK
DNEM EKER PAYI (%) EKER PAYI (%)
1992/93 67.220 65 35.909 35 103.129
1993/94 65.166 64 36.328 36 101.429
1994/95 74.451 70 32.271 30 106.722
1995/96 80.800 70 34.695 30 115.495
1996/97* 80.000 70 34.037 30 114.037
* Tahmini

Kaynak:TRKEKER ve EO. UchVs World Sugar Statistics 1994-1995 and Sugar

Report 1987/88-1996/97.

TABLO 9 : KITALAR TBARYLE BEYAZ E K E R R E T M

(Eyll-Austos, Bin Ton)

KITALAR 1995/96* 1996/97*

BATI AVRUPA 17.340 17.970
DOU AVRUPA 8.908 8.481
AFRKA 7.555 7.995
KUZEY.ORTA AMERKA 18.516 18.651
GNEY AMERKA 19.598 17.718
OKYANUSYA 37.987 37.673
TOPLAM 5.561 5.534

* Tahmini

Kaynak: TRKEKER ve F.O. Licht's International Sugar and Sweetener Report,

1987/88-1996/97.

6.3. Tketim

Dnya toplam eker tketimi yaklak yllk 100 milyon ton'un zerinde olup
retilen ekerin %60' gelimekte olan lkeler tarafndan %40' ise gelimi lke
ler tarafndan tketilmektedir. Son yllarda dnya eker tketim miktarnda nfus
artna gre bir azalma yaanmaktadr. Dnya eker tketimi art hzn etkile
yen balca hususlar arasnda eker retimi, eker arz, dnya fiyatlar, nfus ar
t hz, tketici geliri ve tercihlerindeki deimeler ve ekeri ikame edici madde
lerin (tatlandnclar) arz durumu yer almaktadr.
 Tablo Iffda son be yllk dnemde dnya eker tketim miktar gsteril
mekte olup istatistiki veriler bu dnem zarfnda eker tketiminin ortalama yllk
art hznn %0.96 dolaylarnda olduunu gstermektedir. Bu ise tketim trendi
nin deitiinin ve sakkarozun yerine tatlandrclarn tercih edilirliinin giderek
arttn gstermektedir. Son be ylda eker tketiminde Bat Avrupa lkelerinde
belirgin bir farkllk olmamakla birlikte Dou Avrupa lkelerinde azalma; Asya, G
ney Amerika ve Okyanusya lkelerinde ise art olmutur.

TABLO 1 0 : DNYA E K E R T K E T M
(Eyll-Austos 1 . 0 0 0 milyon t o n H a m D e e r )

KITALAR 1991/92 1992/93 1993/94 1994/95 1995/96

BATI AVRUPA 17.092 16.925 16.671 16.875 17.074
DOU AVRUPA 15.404 14.667 14.845 14.187 14.023
AVRUPA TOPLAM 32.496 31.592 31.516 31.062 31.097

AFRKA 9.324 9.346 9.468 9.324 9.552

KUZEY VE ORTA AMERKA 16.265 16.644 16.712 16.637 19.964
GNEY AMERKA 12.745 12.708 13.092 13.512 13.776

ASYA 39.070 40.195 40.458 42.306 43.775

OKYANUSYA 1.135 1.077 1.166 1.259 1.232
DNYA EKER TKETM 111.035 111.562 112.412 14.100 116.396
TOPLAMI

Kaynak: PANKOBRLK Faaliyet Raporu, 1995, Ankara.

Trkiye'nin eker tketiminin Avrupa Topluluu yesi lkeler ile komu l

kelerin tketim rakamlan ile bir kyaslamas Tablo deki veriler baz alnarak ya
plabilir. Tablodan da anlalaca gibi 1995/96 dnemi veri alndnda eker t
ketiminde Trkiye komu lkeler arasnda 2. srada Avrupa Topluluu yeleri ara
snda ise 4. srada yer almaktadr.
 TABLO 1 1 : AT L K E L E R LE K O M U L K E L E R N
EKER TKETMLER
( 1 . 0 0 0 milyon t o n H a m D e e r )

LKELER 1994/95 1995/96

NGLTERE 2.402 2.413

B.ALMANYA 2.995 2.989
FRANSA 2.149 2.174
TALYA 1.696 1.717
SPANYA 1.289 1.293
HOLLANDA 636 641
BELKA-LKSEMBURG 489 489
PORTEKZ 337 342
YUNANSTAN 345 348
DANMARKA 252 261
RLANDA 147 147
TRKYE 1.848 1.957
BULGARSTAN 283 283
RUSYA 4.837 4.837
UKRAYNA 2.174 2.228
RAN 1.630 1.685
IRAK 391 408
SURYE 467 543
ROMANYA 543 543

Kaynak: PANKOBRLK Faaliyet Raporu, 1995, Ankara.

6 . 4 . D n y a e k e r Fiyatlar

Genel olarak dier temel mallara kyasla daha byk bir istikrarszlk gs
teren dnya eker fiyatlarnda istikrar etkileyen balca faktrler arasnda retim
ve hasat arasndaki srenin uzunluu, eker iin serbest piyasann snrll, uy
gulanan ulusal koruma yntemleri yer almaktadr. Tm dnyada, tercihli ticaret
kapsam dnda olmayan ekerin alnp.satld balca iki eker borsas bulun
maktadr. Bunlar New York Ham eker Borsas ile Londra Beyaz eker Borsas
olup Paris Beyaz eker Borsas byk lde Londra Borsasna baldr. Dier
borsalar ise dnya fiyatlarn etkileyecek lde deildir. Tablo 12'de son alt yl
lk dnemde her iki borsadaki ortalama eker fiyatlar verilmektedir.
 TABLO 1 2 : O R T A L A M A BEYAZ E K E R FYATLARI
(FOB A v r u p a L i m a n l a r , $/Ton)

YILLAR LONDRA BORSASI PARS BORSASI

1991 295.71 296.47
1992 273.18 274.77
1993 282.03 282.94
1994 345.98 346.57
1995 396.64 396.65
1996* 378 378

* 10 Aylk ortalama veri

Kaynak: PANKOBRLK Faaliyet Raporu, 1995 ve TRKEKER Ankara.

 7. GENEL DEERLENDRME

Bu blmde Marmara, Orta Anadolu, Karadeniz ve Dou Anadolu Blgele

rimiz itibaryla Trkiye genelinde belirli fabrika merkezleri rnek seilerek gerek
letirilen saha almalanna ilikin aratrma bulgulan, fabrika yetkilileri ve reti
ciler ile yaplan grmeler srasnda elde edinilen izlenimler aratrma blgeleri
nin genel zellikleri de dikkate alnarak genel bir deerlendirmeye tabi tutulmu
tur. almann zet bulgulann tekil eden bu blm, sonu ve nerilerin yer al
d 8. blmn de giriini tekil etmektedir.

7 . 1 . reticiler

reticiler ile yaplan grmelerde temel ikayet noktalar blgeler itibary

la toprak ve iklim zelliklerine bal olarak birtakm farkllklar arzetmekle birlikte
genel olarak u hususlara ilikindir:

(i) Taban fiyat dzeyinin retim maliyetini karlamamas;

(ii) Taban fiyatn ge aklanmas ile birlikte ekerpancan retim maliyeti

ve getiriinin alternatif rnlerle bir kyaslamaya imkan tanmamas;

() Avans bedelleri dldkten sonra geri kalan rn bedellerinin Ocak

ay sonuna kadar denmemesi ve demelerin Mart ay sonuna kadar
uzamas ile birlikte kazanlann enflasyon karsnda erimesi;

(iv) Tohum ve gbrenin toprak zelliklerine uygun olmamas ve kantiteyi

artnc nitelik tamamas.

Ayni ve nakdi avans demeleri ile devlet tarafndan reticilere ynelik ge

ni bir destek sisteminin olduu ekerpancan tanmnda hemen hemen ekerpan
car rn bedellerinin %40' tohum, gbre ve eker eklinde verilen ayni avanslar
ve tarla hazrl, sulama, apalama ve skm iin verilen nakdi avanslar ile tah
sil edilmektedir. Sistem, retim srecinin ilk aamasnda iftinin finansman ye
tersizlii sorunu ile karlamasna imkan vermedii ve szlemeli retim ile bir
likte elde edilen rnn pazarlanamamas sorununu yaratmad iin ifti ince
leme kapsamndaki tm retim blgelerinde ekerpancar retimini tarmsal faali
yetlerinin ana unsuru olarak belirtmektedir.

Mnavebeli ekim sistemine dayal ekerpancar tanm, retim blgelerinde

monokltr zirai yapdan polikltre geite ve gerek devlete bal fabrikalarda
eker irketine bal olarak alan pancar blge efleri ve ziraat mhendisleri
gerekse zelletirilen fabrika retim blgelerinde benzer uygulama ile retim s
recinin her aamasnda uzman kadronun denetimi altnda bilinli retime imkan
salayarak reticinin tanm kltrn artrmas, rendii gbreleme ve sulama
tekniklerini dier rnlere de uygulamas asndan nemlidir.

Ancak retici, rn bedelini elcimden bir yl sonra talisil ettii iin

ou zaman yl banda belirlenen fiyat enflasyona yenik dmekte; elde
edilen brt gelir bir sonraki retim ylnn retim masraflarn ou z a m a n
karlayamamaktadr. reticiler, demelerin Ocak ayn getii takdirde bu
d u r u m d a n madur olduklarn ifade etmektedirler.

TRKEKER'e ait fabrikalar iin hazrlanan ekerpancar Yetitirme Sz

lemesine gre pancar bedel demelerine, fabrikalarn tessellmnn bitiminden
en erken 2 ay ierisinde (genel olarak Ocak ayndan itibaren) balanarak 30 Ni-
san'a kadar demeler tamamlanmakta; bu tarihe kadar demelerinin yaplmama
s halinde ise iftinin bakiye pancar bedeli alacana her geen sre iin T.C.Zi-
raat Bankas'nm zirai kredilere uygulad faiz oran tahakkuk ettirilmektedir.Yine
zelletirilen Amasya, Konya ve Kayseri eker Fabrikalar tarafndan hazrlanan
ekerpancar yetitirme szlemesi de bedel demeleri asndan TRKEKER
ile benzer uygulamaya sahiptir. Bu szlemeye gre mahsuln teslimi nihayetin
de demeler o yln en ge ubat-Mart ay sonunda bitirilir ve geciken her ay iin
T.C.Ziraat Bankasnn o yl vadesi gemi ticari kredi alacaklanna uygulad
usulde faiz tahakkuk ettirilir. Bu oran yllk %40-45 arasnda olup enflasyonun al
tnda kald iin reticinin maduriyetini gidermemektedir. Bununla birlikte reti
ciler, avans demelerinin kaldrlmasn, bunun yerine rn bedellerinin te
sellm srasnda denmesi nerisini ise genel olarak kabul etmemilerdir.

Taban fiyatn makul bir dzeyde belirlenmesi, Trkiye genelinde orta

lama 10 dekarlk arazide retim yapan, gelir dzeyi dk olan ve zellikle
zengin bir tarmsal yapnn olmamas nedeniyle ekerpancar tarmna ba
lln fazla olduu Dou blgemizde iftiye zaruri ve sosyal ihtiyalarn
karlayabilecek makul bir gelir salamas asndan nem kazanmaktadr.

Taban fiyata ilikin memnuniyetsizlik, reticinin baka rnlere kay

masna ve o rnler itibaryla fazlalklarn olumasna neden olmaktadr. r
nein 1994 ylnda Amasya'da an soan ekimi olmu ve talebin de olmamas
nedeniyle tonlarca rn bozulmaya terkedilmitir. Taban fiyatn makul bir dzey-
de belirlenmesi ekerpancar retiminin yllar itibaryla istikrara kavuturulmas ve
eker asndan da bamlln azaltlmas asndan nemlidir.

Toprak zellliklerine uygun tohum ve gbre kullanlmadn ifade

eden retici TRKEKER'in toprak analizi yaparak blgeler itibaryla farkl
tohum uygulamasndan haberdar deildir. Ayn ikayetlerin zelletirilen baz
fabrika blgelerinde de dile getirildii dikkate alndnda reticinin bu konuda bi
linlendirilmesi gerekmektedir. Uygulamaya ilikin bilgi eksikliinden kaynaklanan
ikayetlerden bir dieri ise toprak zelliklerine uygun gbre verilmediidir. Ancak
yaplan grmelerde, retim blgelerindeki toprak zellikleri dikkate alnarak ve
rilen gbrelerin, retici tarafndan uygun miktar ve zamanda kullanlmad takdir
de topra oraklatrc bir nitelik tad konusunda da bilgi sahibi olmad gz
lemlenmitir.

reticinin ikayetlerine ramen, zellikle zirai faaliyetlerin iktisadi fa

aliyetler ierisinde nemli bir pay ald retim blgelerinde ekerpancar
tarm, retime ynelik geni bir destek mekanizmasnn mevcudiyetine pa
ralel olarak vazgeilmez rnlerin banda gelmektedir. Mevcut destek siste
mi, zellikle finansal gc yetersiz olan reticiler asndan nemlidir; ancak re
tici genel olarak tarlasnn ilalanmasndan kuyu amna kadar hereyi devletten
beklemektedir. retimde destek sisteminin bireysel motivasyonu artrc ve bu
dorultuda retimde verimi dikkate alacak ekilde dzenlenmesi daha yararl ola
caktr.

7 . 2 . A r a t r m a K a p s a m n d a k i r e t i m Blgelerinin
Deerlendirilmesi

Bu blmde, retim blgeleri, tm fabrikalann incelenmesi olana olmad

iin belli fabrikalar rnekleme kapsamna alnarak bir deerlendirmeye tabi tu
tulmutur. Mevcut incelemeler srasnda zel ve devlete ait uygulamalarn bera
ber incelenmesi ve farkllklarn belirlenmesi amacyla her iki tr fabrika da ara
trma kapsamna dahil edilmi; ancak bu blmde, zelletirme ncesinde devle
te ait fabrikalann bulunduklar blge zellikleri itibariyle retim kapasitelerinin de
erlendirilmesinin ileriki almalara da bir dayanak oluturmas amac ile sade
ce devlete ait fabrikalar incelenmitir.

retim blgelerinin tasnifi srasnda Devlet statistik Enstits'nun "Tarm-

sal retim Blgeleri" ayrm esas alnarak Marmara, Karadeniz, Ortakuzey, Orta
dou ve Kuzeydou Anadolu eklinde bir ayrma gidilmitir.***

7 . 2 . 1 . M a r m a r a Blgesi

Trkiye'de toplam pancar retiminin %10'nu oluturan Marmara blgesin

deki incelemelerimiz, Alpullu ve Adapazan eker fabrikalan esas alnarak gerek
letirilmitir.

7 . 2 . 1 . 1 . Alpullu

Alpullu eker fabrikas, lkemizde ilk kez 26 Kasm 1926 tarihinde eker
retimini gerekletiren fabrika olmas asndan nem kazanmaktadr. Fabrika
nn lkemizde eker sanayinin gelimesi asndan rnek tekil ettii dier bir hu
sus ise 1933-34 yl kampanya dneminde 1.000 ton/gn ileme kapasitesi ile
318.324 ton pancar ileyerek 22.962 ton kristal, 15.133 ton kp eker olmak ze
re toplam 38.095 ton eker reterek dnya eker fabrikalar arasnda bir rekor kr
m olmasdr.

Mevcut durumda ise fabrika eker retimi asndan bir hayli gendedir. Ni
tekim 4.000 ton/gn pancar ileme kapasitesine ramen 1995/96 dneminde
%93 kapasite kullanm oran ile 250.000 ton pancar ilenerek 26.600 ton eker
elde edilmi; 1996/97 dneminde ise %94 kapasite kullanm oran ile 275.000 ton
ekerpancan ilenerek 24.500 ton eker retilmitir. Alpullu eker fabrikasnn
1930'lu yllardan gnmze retimindeki dme Trkiye'deki fabrika saysndaki
arta atfedilebilecei gibi esas nedenlerden biri blgede ekerpancan tarmnn
giderek dmesidir. Toplam 15 yerleim birimininde ekimin gerekletii Alpullu
ve civarnda pancar eken ifti says 1995 ylnda 26.102 iken, Trkiye genelin
de 1996 yl itibaryla ekerpancan eken ifti saysnda art yaanrken Alpul-
lu'da 1996 yl itibanyla ekim yapan ifti says derek 14.748 olarak gerekle
mitir.

*** retim Blgelerinden Marmara Blgesi Bursa, Edirne, stanbul, Krklareli, Kocaeli, Sakarya ve
Tekirda illlerini; Karadeniz Blgesi Giresun, Gmhane, Kastamonu, Ordu, Rize, Samsun, Sinop,
Trabzon, Zonguldak, Bayburt ve Bartn illerini; Ortakuzey Blgesi Ankara, Bilecik, Bolu, ankr,
orum, Eskiehir, Krehir, Ktahya, Uak, Yozgat, Knrkkale illerini; Ortadou Blgesi Adyaman,
Amasya, Elaz, Malatya, Sivas, Tokat ve Tunceli illerini; Kuzeydou Anadolu Blgesi ise Ar,
Artvin, Erzincan, Erzurum, Kars, Ardaan, dr illerini kapsamaktadr.
 Alpullu eker fabrikasnn Trkiye'nin toplam eker retimindeki pay
1993/94 dneminde %3.2 iken 1995/96 dneminde %1.8 olarak gereklemitir.
Fabrikann Adapazar, Alpullu ve Susurluk olmak zere toplam blge eker re
timi iindeki pay 93/94 ve 95/96 kampanya dnemleri itibaryla %29'dur.

Fabrikann dier tesisleri arasnda ispirto fabrikas ile kuru kspe tesisi de
bulunmaktayd. Ancak 1972 ylnda 2.000 ton/gn kapasite ile kurulan kuru ks
pe tesisinin faaliyetlerine, 1991 ylndan itibaren retilen ya kspenin itfi tke
timini ancak karlamasndan dolay son verilmitir. 1928 ylnda 72 hekto lit
re/gn kapasite ile kurulan ispirto eker fabrikasnn tesisleri ise 1938 ylnda Es
kiehir'e nakledilmitir.

Gelir dzeyi yksek olan blgede iktisadi faaliyetler ierisinde snai faaliyet
lerin pay giderek artmakta; zirai faaliyetler ierisinde ise pancar retiminde yaa
nan hastalk ve verim dklne bal olarak alternatif rnlere kay olabil
mektedir. 1995 ylnda Alpullu'da ekerpancan ve ekerpancanna alternatif rn
lerin iftiye saladklar net kazan u ekildedir:

ekerpancar : 2.791.277 TUdekar

Buday (susuz) : 1.065.089 TL/dekar
Ayiei : 1.739.199 TL/dekar
Arpa (susuz) : 1.377.059 TUdekar
Domates : 11.082.000 TL/dekar *
eltik : 3.744.334 TL/dekar

Alpullu, ekim blgesi olarak deniz iklim zelliine sahip bir blgede yer al
maktadr. Bu tip iklim yapsna sahip retim birimleri, pancar ziraati asndan ol
duka uygun olup sulamaya gerek kalmadan pancann yetimesine ve uzun bir
vejetasyon sresine imkan vermektedir. Ancak yksek seyreden gece scaklkla-
n pancar verimi ynnden olumlu, eker varl asndan ise olumsuzdur.**** Ni
tekim 1994 ve 1995 yllannda polarizasyon %15.30 ve %15.70 oranlannda ger
eklemitir. Dk polar orannn iftiye yansmas ise %16 polar eker iin tes
pit edilen 4.400 T L taban fiyatn altnda deme yaplmasdr.

**** 16 derecenin stndeki gece scaklklar, gerek pancarn ana geliiminin balad yaz aylarnda
gerekse kkteki eker birikiminin balad olgunlama ve hasat dnemini ieren sonbahar aylarnda
bitkilerin eker solunumunu ve eker tketimini an hzlandrarak eker varlnn (polar orannn)
dmesine neden olur.
 Yksek yaz sonu ve sonbahar yalannn hakim olduu deniz iklim blge
lerinde yaanan dier bir sorun, pancarm olgunlama ve hasat dneminde yeni
yapraklar vererek eker kaybetmesine neden olan cercospora hastaldr. 1995
ylnda Alpullu'da 11.350 hektar alanda cercospora mcadelesi yaplmtr.

Alpullu'da pancar verimini etkileyen dier bir husus, an yalar dolay

syla ekimin ge yaplmas ve buna bal olarak ekerpancarnn vejetasyon s
resinin ksalarak verimin ve polar eker varlnn dmesidir. 1994/95 dnemin
de ekimin %98'i Mart aynda gereklemiken 1995/96 retim dneminde ekimin
%91'i Mays aynda yaplmtr. Buna bal olarak dekar bana pancar verimin-
deki d, 1993, 1994 ve 1995 yllar itibariyle srasyla 4.447 ton, 3.702 ton ve
3.267 ton olarak gereklemitir. 1996 yl iin dekar bana pancar veriminin 3.7
ton olmas beklenmektedir. Normal artlarda ise bu deer 6-7 ton civanndadr.

7.2.1.2. Adapazar

Adapazar eker Fabrikas 1953 ylnda A.. olarak kurulmutur. Sermaye

sinin %50.42'si Trkiye eker Fabrikalar A..'ne ait olduundan 233 sayl
KHK'ye gre 30.11.1993 tarih ve 3426 sayl Ticaret Sicili Gazetesinde yaynlana
rak 1.1.1994 tarihinde Bal Ortaklk eklinde tekilatlanmtr. Tedvir yetkisinin
Trkiye eker Fabrikalar A.'ye ait olduu fabrikada sermaye komposizyonu u
ekildedir:

T e k e r Fab. A.. % 50.42

Amasya eker Fab. A.. % 5.02
ekerbank T A . . % 10.03
Pancar Ekicileri Koop. % 34.50
ahslar % 0.03

Adapazar eker Fabrikas'nn Trkiye'nin toplam eker retimindeki pay

1991/92 dneminde %3.5; 1993/94 dneminde % 3.9; 1995/96 dneminde ise
%2.2 olarak gereklemitir. Fabrikann blge toplam eker retimindeki pay ise
1993/94 ve 1994/95 dnemlerinde yaklak olarak %34 olarak gereklemitir.

Yal iklim zelliinin pancar verimi ve randmann drc etkisi Ada

pazar merkez ve civar retim blgelerinde de geerlidir. Adapazan'nda 1995 y
lnda 34.639.5 hektar alanda zirai mcadele yaplmtr. Dekar bana ekerpan
car verimi 1994 ve 1995 yllannda srasyla 4.200 ton ve 3.800 ton olarak ger-
eklemitir. 1996 yl iin dekar bana verimin 4.000 ton olarak gereklemesi
tahmin edilmektedir. Polar eker varl ise 1994,1995 ve 1996 yllannda srasy
la %14.74, %13.67 ve %13.59 olarak gereklemitir. Blgede randman d
rc dier bir husus ise azotlu gbrenin an kullanmdr.

1994 ylnda 121.071 dekar alanda ekerpancan ekimi yaplmken bu ra

kam 1995 ylnda 81.800 dekara dm; 1996 ylnda 100.724 dekar'a km
tr. 1994/95, 1995/96 ve 1996/97 yllannda eker retimi srasyla 63.300 ton,
30.787 ton ve 39.200 ton olarak gereklemitir. Pancar retimindeki de
bal olarak 1995 ylnda 300.000 ton pancar Eskiehir'den nakledilmitir. Bu d
nemde 6.000 ton/gn ileme kapasitesine sahip olan fabrika, mevcut kapasitesi
nin %94'n kullanmtr. 1996/97 dneminde kapasite kullanm oran ise %114
olarak gereklemitir.

Ham ekerin ilenmesine ynelik dzenlemelerin tamamland Adapazan

eker Fabrikas, ham eker ilemesine getii takdirde faaliyet ve retim kapasi
tesi art gsterecektir.

Tanmsal retim asndan olduka zengin olan Adapazan'nda 1995 yln

da, ekerpancar ve ekerpancarna alternatif rnlerin iftiye salad net ka
zan u ekildedir:

ekerpancar 2.182.814 TL/dekar

Buday (susuz) 706.059 TUdekar
Ayiei 2.046.400 TL/dekar
Ttn 21.126.027 TL/dekar
Patates 8.287.900 TL/dekar
Domates 5.606.053 TL/dekar

7.2.1.3. Sonu

Gerek Alpullu, gerekse Adapazar rnek alnarak yaplan incelemeler,

gelir dzeyi yksek olan ve iktisadi faaliyetler ierisinde snai faaliyetlerin
gittike nem kazand, zirai faaliyetlerin ise ok eitlilik gsterdii blge
de ekerpancar tarmnn blge halk iin vazgeilemez bir geim kayna
olmadn'ortaya koymaktadr.

Aratrma kapsamnda tartma konusu sorulardan biri de zelletirme kar

snda Alpullu eker Fabrikasnn ne olacadr. Fabrikann ileme kapasitesi
ve randman deerlerinin dk olmasna paralel olarak eker retim mik
tarnn dk olmas; retim maliyetlerinin ykseklii ve Alpullu merkez ve
civarnda pancar retimine ynelik talebin giderek dt dikkate alnd
nda bu fabrikann zelletirme kapsamna alnd takdirde gerek deeri
zerinden deil de arsa bedeli zerinden alc bulmas ve asli amac dn
da altrlmas olaslklar gndeme gelebilir. Byle bir olasla kar fabri
kann zelletirilmeye almadan nce kapatlmas hem iindeki makina ve ekip
mann baka retim merkezleri itibanyla deerlendirilmesi hem de yksek mali
yetle alan fabrikann kapatlarak bu fabrikadan doan zararn dier fabrikalar
itibaryla TRKEKER'in toplam karllndaki dn nlenmesi asndan
nem kazanmaktadr.

Bu fabrikann kapatlmas karsnda blgede ekerpancar ve eker reti

minde yaanacak d, Adapazan ve Susurluk eker Fabhkalannm ileme ka
pasiteleri ve faaliyet sreleri artnlarak telafi edilebilir. Adapazar ve Susurluk Fab-
rikalannda ham eker retimi tesislerinin tamamlanarak devreye girmesi ile birlik
te eker retiminde yaanacak ani bir d, ham ekerin ilenmesi ile giderile
bilecektir.

7 . 2 . 2 . K a r a d e n i z v e O r t a d o u Blgesi

Trkiye toplam ekerpancar retiminin %18'ini oluturan blgedeki incele

melerimiz Turhal, Amasya ve aramba eker Fabrikalar nezdinde gerekleti
rilmitir.

7 . 2 . 2 . 1 . Turhal

7.10.1933 tarihinde temelleri atlan ve 19.10.1934 tarihinde iletmeye a

lan Turhal eker Fabrikas'nda faaliyete getii ylda 1.000 ton/gn pancar ile
me kapasitesi ile 62.610 ton pancar ilenerek 9.388 ton eker retilmi; 1995/96
kampanya dneminde 7.435 ton gnlk pancar ileme kapasitesi ile 684.000 ton
pancar ilenerek 104.554' kristal, 716 tonu kp eker olmak zere toplam
105.270 ton eker retilmitir. Bu dnemde fabrikann kapasite kullanm oran
%106 olarak gereklemitir. Kurulduu tarihten gnmze fabrikann retim ka
pasitesi %500 artarak retilen eker 12 katna kmtr. 1996/97 kampanya d
neminde ise yine mevcut kapasitenin zerinde allarak 900.000 ton pancardan
 122.830 ton eker retilmitir. Alkol tesislerinde ise 8.000.000 litre alkol retimi
planlanmtr.

Trkiye'nin en byk eker fabrikalarndan biri olan Turhal eker Fabrika

s'nn 1995/96 retim dneminde Trkiye'nin toplam eker retimindeki pay
%8'dir. Fabrikann blge toplam eker retimi iindeki pay ise (Amasya, aram
ba, Kastamonu, Turhal, Malatya ve Elaz eker Fabrikalar toplam olarak)
1995/96 dneminde yaklak %40'dr.

1995 ylnda 10 milyar TL'si tevsi ve modernizasyona; 90 milyar TL'si ise

ehir iinde kalan fabrikann evreyi kirletmesinin nlenmesine ilikin olmak ze
re toplam 100 milyar TL'lik bir yatnm harcamas yaplmtr.

Fabrikann randmann artnc dier bir uygulama ise ykleme ve boalt

ma srasnda ortaya kan kayplarn nlenmesi, silo firelerinin azaltlmas ve fab
rikann %100 kapasite ile almasn temine ynelik olarak 1988 ylnda tara
kantarlarna bal iftilerin rnlerini dorudan fabrika merkezine teslim etmele
rine ynelik bir uygulama balatlmasdr. Konu ile ilgili almalar neticesinde
1995 ylnda 28.000 ton pancar fabrika merkezine alnmtr. Byle bir uygulama,
fabrika asndan olduu kadar ifti asndan da nem kazanmaktadr. Fabrika
merkezinde yer alan analiz laboratuvar, ifti baznda polar lmne imkan ta
nmakta; tesellm merkezlerinde kantar ortalamas alnarak yaplan hesaplama
larda yksek polarl pancar teslim eden reticinin kayb engellenmi olmaktadr.
Ancak bu uygulama fabrika merkezindeki fire tespit aletinin yetersiz kalmas ne
deniyle tam olarak baarya ulaamamaktadr. Fabrikann ehrin iinde olmas ve
youn trafik aknn beklemeye imkan vermemesi ifti iin nemli bir sorun olu
turmaktadr. lm aleti saysnn artnimas ve uygun silolama ile daha fazla re
ticinin rnn dorudan fabrikaya getirmesi tevik edilebilir.

klim zellii asndan Turhal geit iklim blgesinde yer almaktadr. Bu ik

lim blgesinde gndz scaklklar ok yksek olup vejetasyon sresi ekim alan-
lannn byk bir ksmnda yeterlidir. Yeterli derecede sulama da yapld takdir
de blgede yksek pancar verimine ve polar varlna ulalabilmektedir; ancak
cercospora hastalna bal olarak verim dmektedir. 1995 ylnda Turhal'da
2.877,6 hektar alanda zirai mcadele yaplmtr. Hastaln da etkisiyle dekar ba
na pancar verimi, normalde dekar bana 6-7 ton olan blge ortalamasnn al
tnda olup 1994 ve 1995 yllarnda 2.4 ton ve 3.6 ton olarak gereklemitir. 1996
ylnda ise bu rakam 3.3 ton olarak tahmin edilmektedir. Verim dk olmakla bir-
likte 570 m. rakma sahip olan Turhal'da ykselti ve geit iklim zellii yksek po
lar eker oranna imkan tanmakta olup polar oran ortalama olarak %16-17 civa-
nnda gereklemektedir.

1994 ylnda 35.189 ifti tarafndan 250.000 dekar taahht edilmi; 1995
ylnda ise 27.226 ifti tarafndan 189.500 dekar taahht edilmitir.1995 yl ekim
i program 250.000 dekar olarak tespit edilmekle birlikte 189.500 dekar taahht
alnm; ancak ekerpancan taban fiyatn dk olmas ve rakip rn fiyatlannn
daha yksek olmas nedeniyle 181.370 dekar alanda pancar ekimi gerekletiril
mitir. 1996 ylnda ise taban fiyatn erken aklanmasna bal olarak 230.000
dekarlk i programna karlk 245.000 dekar taahht alnarak 237.850 dekar
pancar ekimi yaplmtr.

Turhal'da 1995 yl itibariyle ekerpancar ve ekerpancanna alternatif

rnlerin iftiye saladklan kazan u ekildedir:

ekerpancar 5.700.431 TL/dekar

Buday (sulu) 1.736.718 TL/dekar
Buday (susuz) 1.159.917 TL/dekar
Arpa (susuz) 944.331 TUdekar
Nohut 4.302.912 TL/dekar
Mercimek 494.000 TL/dekar
Patates 12.224.093 TL/dekar
Domates 7.336.516 TL/dekar
Soan 3.290.000 TL/dekar
Fasulye 5.982.125 TL/dekar

7.2.2.2. aramba

12.11.1977 tarihinde kurulu almalanna balanan ve 08.12.1989 tarihin

de iletmeye alan fabrikada, faaliyete getii dnemde 3.000 ton/gn pancar i
leme kapasitesi ile 37.500 ton pancar ilenerek 2.750 ton eker retilmitir.
1995/96 kampanya dneminde ise yine 3.000 ton gnlk ileme kapasitesine sa
hip olan fabrikada %94 kapasite kullanm oran ile 20 bin ton eker retilmitir.
Kurulduu tarihten gnmze, fabrikann retim kapasitesi yaklak 8 kat art
gstermekle birlikte, Trkiye retimi ve blge retimi ierisindeki pay olduka d
ktr. 3.12.1996 tarihi itibariyle 201.600 ton pancardan 21.489 ton eker reti
len fabrikann 1995/96 dneminde Trkiye ve blge toplam eker retimi iinde
ki pay srasyla %1.3 ve %7.7'dir. Bu rakamlar Trkiye retimi ierisinde %8'lik;
blge retimi ierisinde ise %40'lk paya sahip Turhal eker Fabrikas ile kar
latrldnda olduka dk kalmaktadr.

Fabrikann blge retimi ierisindeki paynn dk kalmasnn ana nede

ni, birbirine ok yakn bir mesafe iinde Turhal, Amasya, Kastamonu fabrikalar
nn bulunmasdr. Yozgat/Sorgun ve Sivas fabrikalannn da devreye girmesi ile
fabrikann retim pay daha da debilir. Mevcut durumda aramba eker Fab
rikasna, Turhal eker Fabrikasna bal ziraat blge efliklerinden Erbaa ve Nik
sar'dan ekerpancan gelmektedir. Nitekim Turhal'dan aramba'ya 1995 ylnda
53.000 ton pancar nakledilmitir.

aramba eker Fabrikasnda 1996 ylnda yaklak 70.700 ton ham eker
ilenerek 60.100 ton kristal eker retimi gerekletirilmitir. retimin 12.500 to
nu, ihra kaydyla gmrk vergisinden muaf ithalat yaplmasna bal olarak ihra
edilecek; 50.600 tonu ise yurt iine satlacaktr. Mevcut uygulama, fabrikann re
tim kapasitesinin artmas, iletme ve retim maliyetinin dmesi asndan da
nem kazanmaktadr.

Deniz iklimi ekim blgesinde yer alan aramba'da iklim zellikleri ykek
verimli, fakat dk polarl retime neden olmaktadr. Cercospora hastal ise
verimi drc dier bir unsurdur. 1995 ylnda 9.607,8 hektar alanda zirai m
cadele yaplmtr. 1994 ve 1995 yllannda dekar bana pancar verimi 3.7ve 4.3
ton olarak gereklemitir.

1994 ylnda aramba'da 7.066 ifti tarafndan 4.283 hektar alanda ekim
yaplm; 1995 ylnda ise ekim yapan ifti says ve ekilen alan d gstere
rek srasyla 5.428 ifti ve 3.045 hektar olarak gereklemitir. 1996 ylnda ekim
yaplan alan 5.006 hektar olarak tahmin edilmektedir.

Polikltr yapya sahip olan aramba'da ekerpancan ve alternatif rn

lerin 1995 yl itibariyle iftiye saladklan net gelir u ekildedir:
ekerpancar 3.922.163 TL/dekar
Buday (susuz) 1.493.284 TUdekar
Karpuz 13.865.000 TL/dekar
Domates 10.205.000 TL/dekar
Msr 1.157.890 TUdekar
eltik 5.548.000 TUdekar
Patlcan 9.450.000 TL/dekar
Fasulye 3.858.833 TUdekar
Yeil Biber 1.990.000 TL/dekar
 7.2.2.3. Sonu

Deniz iklim ve geit iklim blgesinde yer alan fabrika retim blgeleri, iklim
zellikleri itibariyle ekerpancar asndan olduu kadar tahllar, meyve ve seb
ze asndan da reticiye geni bir sei imkan tanmakta olup reticinin genel
olarak gelir dzeyinin dk olmad dikkate alndnda taban fiyat dzeyi ve
aklama dnemi iftinin ekerpancan retimine kar duyarlln artran temel
unsurlardr. Ancak bu blgemizde de retimin devlet desteinde gereklemesi
ve sata ilikin bir problem yaanmamas nedeniyle ekerpancan tercih edilirlii
yksek bir rndr.

TRKEKER'e bal 25 fabrika ierisinde en byk eker fabrikas

olan Turhal'da, gnlk 7.000 ton pancar ileme kapasitesi ile gnlk 1.200-
1.400 ton eker retildii; 1995 yl itibariyle fabrikann daha etkin alma
sna ynelik olarak toplam 100 milyar TL'lik yatrm harcamas yapld ve
fabrikann tketim merkezlerine yaknl dikkate alndnda, zelletirme
seenei karsnda fabrikann karl bir ekilde sat yaplabilecektir.

aramba eker Fabrikasnn ileme kapasitesi 3.000 ton/gn olarak

dk olmasna karn ham eker ilenmesine ynelik yatrmlarn byk
lde tamamlanm olduu***** ve 1996 yl itibariyle bu konuda gerekle
tirilen deneme almalarnn baar ile sonuland, fabrikann Samsun li
manna yaknl dolaysyla ihracat ansnn da yksek olduu dikkate aln
dnda, kapasite artna ynelik gerekletirilecek bir yatrm ile optimum
retim kapasitesine de ulatrlmas halinde zelletirme karsnda ans
nn yksek olaca sylenebilir.

7.23. K u z e y d o u A n a d o l u

Toplam eker retiminin %5'ini oluturan blgedeki incelemelerimiz Erzu

rum, Ar, dr ve Kars illerinde gerekletirilmitir. dr'da eker fabrikas olma
makla beraber fabrikann girdi ihtiyacn karlamada temel bir rol oynamas ve
1993 ylnda Kars'da iletmeye alan Kars eker Fabrikasnn yerinin dr olma
s gerektiine ilikin tartmalar dorultusunda dr inceleme kapsamna alnm
tr.
* 1995 ylnda balanp 1998 ylnda tamamlanmas planlanan aramba ham eker ileme tesisi ma
kina ve tehizat teminine ynelik toplam 338.973 milyon TL kaynak ayrlmtr. 1996 ylnda 82.500
milyon TUlik yatrm yaplm olup 1997yl yatnm iin ayrlan kaynak tutar 75.000 milyon TL'dir.
 Kalknmada ncelikli ller Kapsamnda yer alan bu blgede zel sek
tre salanan teviklerin varlna ramen zel sektr yatrmlarnn isteni
len dzeyde olmamas neticesinde iktisadi faaliyetlerin devlet eliyle canlan
drlmasna allmaktadr. Bu anlayn blgedeki bir yansmas ise retimi
olduka zahmetli bir sanayi bitkisi olan ekerpancarnn itfiye ynelik
destek sistemi ile birlikte blgede retiminin teviki ve yksek maliyetli e
ker sanayinin devlet tarafndan tesisidir. ekerpancar ziraati, iktisadi faaliyet
lere canllk kazandrlarak ekerpancan ziraatinin yansra eker fabrikasnn da
yarataca istihdam olanaklar ile halkn geim kaynan kendi mahallinde temin
ederek hem blge iinde krsal kesimden kente hem de blge dna gn n
lenmesi asndan nem kazanmaktadr.

retimin teviki amac ile dier blgelerimizden farkl olarak bu blgemiz

deki ekerpancar reticilerine 1996 yl iin kilo bana 250 TL tevik primi den
mekte ve pancar bedel demeleri 4,650 TL zerinden gereklemektedir. Blge
deki polar varln, iklim zelliinin bir sonucu olarak genelde %16'nin stnde
gerekletii ve dolaysyla ilave fark dendii dikkate alndnda retici daha
avantajl grnmektedir. Ancak reticinin karlln dren bir unsur, bata iklim
zelliklerinin bir neticesi olarak verimin dier blgelere kyasla dekar bana yak
lak 3 ton daha dk gereklemesidir.

Blgede buday, patates, ot ve yonca ekerpancarna alternatif rnler

arasnda yer almakla beraber blge ii pazarlama sisteminin yetersiz olmas ve
reticinin bu konudaki abalarnn finansal ve fiziki altyap eksikliklerine de bal
olarak yeterli derecede olmamas dolaysyla ekerpancar ziraati hakim durum
dadr. retimin devlet destekli olarak ayni ve nakdi avanslarla gerekletirilmesi
ve elde edilen kspenin nemli bir hayvan yemi olmas, blge reticisi asndan
ekerpancarnn tercih edilirliini artran temel sebepler arasndadr.

Blgede ya miktarnn yetersiz olmas dolaysyla sulamaya dayal

olarak gerekletirilen ekerpancar, barajlarn ve sulama projelerinin dev
reye girmesi ile daha da nem kazanacaktr. Erzurum'da Demirren ve Kuz
guncuk Barajlar'nn; An'da Yazc Baraj'nm; Dou dr Sulama Projesi'nin ve
Kars'da Bayburt Baraj'nm devreye girmesi ile sulama problemi zme kavutu
rulacak ve retim alanlan art gsterecektir. Nitekim Erzurum'da 1996 ylnda
118 bin dekar olan ekerpancan ekim alannn sulama olanaklan ile birlikte 1997
ylnda 140 bin dekar olarak gerekleecei tahmin edilmektedir. Ancak burada
dikkat edilecek bir husus yamurlama sulama yntemi ile barajlardan mak
simum faydann salanmasdr. Nitekim yamurlama sulama yntemi ger
ekletirildii takdirde salma sulama sistemine kyasla verim dekar bana
2.5 ton daha fazla olabilmektedir. Ancak bu konuda ifti, yamurlama sulama
iin gerekli ekipman kendi mali gcyle temin edemediini belirterek kendisine
bu konuda kredi tahsis edilmesini talep etmektedir.

Bu blmde, blgede ekerpancar ziraati ve gelime potansiyeli incelene

cek; eker fabrikas yatnmlannn iktisadi kar gdsnden ok sosyal fayda
amal kurulduklar ve mevcut yatnmlann yre halk asndan nemi dikkate al
narak zelletirmenin blgenin yapsna ne derece uygun olduu hususu irdele
necektir.

7.2.3.1. Erzurum

30.09.1956 tarihinde iletmeye alan fabrikada 1.800 ton/gn ileme ka

pasitesi ile 27.205 ton pancar ilenerek 2.296 ton eker retilmi; 1995/96 kam
panya dnemi itibariyle 3.000 ton/gn ileme kapasitesine sahip fabrikada %102
kapasite kullanm oran ile 197.000 ton pancar ilenmi ve 24.820 ton'u kristal,
4.105 tonu kp eker olmak zere toplam 28.925 ton eker retimi gerekletiril
mitir. Bu dnemde ilenen pancann 41.000 tonu dr'dan getirilmitir. Kuruldu
u tarihten gnmze fabrikann retim kapasitesi yaklak 12 kat art gster
mitir. 1996/97 kampanya dneminde ise %116 kapasite kullanm oran ile eker
retimi 43.880 ton olarak gereklemitir.

eker fabrikasnn yansra gerekletirilen dier bir yatnm ise 1978 yln
da 60.000 litre/gn kapasite ile kurulan ve 1984 ylnda retime geen alkol fab-
rikasdr.

Dou Anadolu sert iklim blgesinde yer alan Erzurum'da iklim zellii itiba
riyle pancarn vejetasyon sresi ok ksa olup bu durum verim ynnden ok
olumsuzdur. Buna karlk olduka dk seyreden gece scaklklan yksek e
ker varlna imkan vermektedir.

Blgede yl ierisinde dekar bana ekerpancar verimi %10 art gs

termi olmasna ramen ortalama olarak 2.5 ton'dur. Polar eker varl ise orta
lama %17 civannda olup pancar verimindeki dn yksek polar varl ile
dengelendii sylenebilir.
 1994 ylnda 8.087,9 hektar alanda ekim yaplm; 1996 ylnda ise ekim
yaplan alan 11.846,8 hektar olarak gereklemitir. Erzurum eker Fabrikas
1995/96 yl itibariyle Trkiye ve blge toplam retimi ierisindeki pay srasyla
%2 ve %43'tr.

Erzurum'da 1995 yl itibariyle ekerpancar ve ekerpancarna alternatif

rnlerin iftiye saladklan net kazan u ekildedir:

ekerpancar 1.138.285 TL/dekar

Buday (sulu) 379.104 TL/dekar
Ayiei 1.102.095 TL/dekar
Yonca 1.731.250 TL/dekar
Patates 12.323.200 TL/dekar
Ot 752.500 TL/dekar

7.2.3.2. Kars

Blgenin en yeni fabrikas olan Kars eker Fabrikas 30.10.1993 tarihinde

1.500 ton/gn ileme kapasitesi ile faaliyete geerek bu dnemde 10.500 ton
pancar ilenmi ve 946 ton eker retilmitir. 1995/96 dnemi itibariyle %89 ka
pasite ile alan fabrikada 7.400 ton eker retilmitir. 1996/97 kampanya dne
minde ise %117 kapasite kullanm oran ile 130.000 ton pancar ilenerek 13.700
ton eker retilmitir. Ancak ilenen pancann 60.000 tonu dr'dan getirilmitir.
retim kapasitesi olduka dk olan fabrikann Trkiye ve blge toplam eker
retimindeki pay srasyla yaklak olarak %0.5 ve %11'dir. Ancak yeni yeni e
kerpancar ile tanan Kars merkez ve civannda, ileride daha fazla alann eker
pancar tarmna tahsis edilecei dikkate alnarak bu rakamn art gsterecei
sylenebilir. Nitekim 1994 ylnda 1.338.7 hektar alanda ekerpancan tanm ya
plrken bu alan 1996 ylnda 2.711.4 hektara kmtr.

Ortalama verim 2-2.5 ton arasnda olup blgenin dier retim birimlerinde
olduu gibi burada da sert iklim koullannn bir neticesi olarak ge ekim, erken
skm yaplmas ve pancann vejetasyon sresinin ksalmasna ve bilgi eksiklii
ne bal olarak ekerpancar verimi dktr.

Kars'da ekerpancar ve alternatif rnlerin 1995 yl itibariyle iftiye sa

lad net kazan u ekildedir:
 ekerpancar 3.535.012 TL/dekar
Buday (sulu) 281.427 TL/dekar
Arpa (susuz) 179.800 TUdekar
Patates 12.861.663 TL/dekar
Ot 965.000 TL/dekar

7 . 2 . 3 . 3 . Ar

12.10.1984 tarihinde faaliyete geen An eker Fabrikas kurulduu tarih

te 3.000 ton/gn pancar ileme kapasitesi ile 120.300 ton pancar ileyerek
13.590 ton eker retimini gerekletirmitir. 1995/96 kampanya dneminde ise
%103 kapasite kullanm oran ile 270.800 ton pancar ilenerek 26.650 ton'u kris
tal, 3.450 ton'u kp eker olmak zere toplam 30.100 ton eker retilmi; fabrika
nn eker retimi kurulduu tarihten gnmze 2.2 kat art gstermitir. 1996/97
dneminde bu rakam 65.300 ton olarak gereklemitir. Fabrikann 1995/96 d
nemi itibariyle Trkiye ve blge toplam eker retimi ierisindeki pay srasyla
yaklak %2 ve %45 civarndadr. Blgenin dier illerinde olduu gibi Ar'da da
ekim yaplan alan art gstererek 1994 ylnda 9.399.1 hektardan 1995 ylnda
10.343 hektara; 1996 ylnda ise 11.314.0 hektara kmtr.

Ekim blgesi ierisinde dr da bulunan An eker Fabrikas 1995 yl iti

bariyle ilenen 270.800 ton pancarn 11.000 ton'unu, 1996 yl itibariyle ise
320.000 ton pancann 15.000 ton'unu dr'dan temin etmitir.

Dou Blgeleri iin daha nce de nemine deindiimiz ve 1991 tarihine

kadar An eker Fabirkas tarafndan idame ettirilen besicilik, st retimi ve ar
clk faaliyetleri personel giderlerinin, ila ve yem fiyatlannn ykseklii nedeniyle
1991 yl sonu itibariyle eker irketi tarafndan durdurulmutur.

Fabrikann eker retim karlln etkileyen nemli bir husus, Trk Cumhu
riyetlerine yardmc olunmasna ilikin hkmet politikas erevesinde Nahvan
Cumhuriyeti'nde pancar retimi yaptnimas ve retilen pancarn An fabrikasn
da ilenerek %9'unun eker olarak Nahvan'a iadesidir. Ancak Nahvan'da eki
len pancann bir ksmnn ran'a satnn kontrol edilememesi nedeniyle fabrika
taahht edilen pancarn daha azn ilemesine ramen taahht edilen miktar
zerinden eker iadesinde bulunmaktadr. Bu erevede 1995 ylnda Nah-
van'dan bedeli denen pancar miktar 11 milyon 353 bin 800 ton olmasna ra-
men 11 milyon ton pancar ilenerek Nahvan'a 1 milyon 21 bin 850 ton eker ve
rilmitir. 1996 ylmda ise 16 milyon ton pancann bedeli denmesine ramen 15
milyon ton pancar ilenerek Nahvan'a 1 milyon 400 bin ton eker verilmitir.
Mevcut uygulama fabrikann retim maliyetini artrarak karlln olumsuz dere
cede etkilemektedir.

dr blgesini de ieren An eker Fabrikas ekim sahalan, hem pamuk

iklimi hem de Dou Anadolu sert kara iklimi zelliklerine sahiptir. dr'da pamuk
iklim zelliinin bir sonucu olarak pancar sulanmakszn yetitirilememekle birlik
te gneli gnlerin uzunluu yksek pancar verimine imkan vermekte; yksek
seyreden gece scaklklar ise dk eker varlna neden olmaktadr. Kara ikli
mi zelliine sahip Ar ve civannda ise ksa sren vejetasyon sresi pancarn
verimi asndan olumsuz; dk seyreden gece scaklklan ise polar asndan
olduka olumludur. Dolaysyla blgede her iki iklim zelliinin etkisiyle dekar ba
na pancar verimi 1995 ve 1996 yllannda srasyla 3.1 ve 3.2 ton olarak gerek
lemitir.

An'da ekerpancan ve ekerpancarna rakip balca rnlerin 1995 yl iti

bariyle iftiye salad net kazan u ekildedir:

ekerpancar 2.693.269 TL/dekar

Buday (sulu) 371.852 TL/dekar
Yonca 1.341.050 Tl_/dekar
Pamuk 4.138.636 TL/dekar
Ot 793.574 TL/dekar

7 . 2 . 3 . 4 . dr

Ar eker fabrikasnn ekim blgesi ierisinde yer alan ve dier iki fabrika
nn da girdi ihtiyacnn nemli bir blmn temin eden dr'da ekerpancan re
timinin arlkl olarak gerekletii dikkate alndnda burada da bir eker fabri
kas kurulmasnn ne derece gerekli olduu hususu incelemelerimiz srasnda
zme kavuturulmaya allmtr.

dr'n A n , Kars ve Erzurum'a kyasla daha lman iklim koullanna sahip

olmas dolaysyla meyve ve sebzecilie ve pamuk gibi dier sanayi bitkileri re
timine uygunluu; Ermenistan, Nahvan ve ran ile olan corafi konumu dolay
syla bu lkelerden dr'a tketim mallanna ynelik artan talep ve pazar potansi-
yeli dikkate alndnda ilin eker sanayinden ok hizmet ve ticaret kesimi arlk
l gelime gsterebilecei ileri srlebilir. dr'da bir eker fabrikas kurulmasna
ynelik olarak yaplacak yatnmn.dier fabrikann retim kapasitelerinin art-
nlmas ve teknolojik adan revizyona gidilerek retim maliyetlerinin azaltlmas
iin kullanlmas, bu fabrikalarn daha fazla eker retmeleri demektir. Bu ise ar
tan talep ile birlikte dr'da ekerpancar ekim alanlannn genilemesini ifade
edecektir.

7.2.3.5. Sonu

Kurulu amac itibaryla sosyal yn ar basan bu fabrikalarn blge

deki iftinin retim ve gelirini artrmada stlendii misyon, maliyet artrc
unsurlar da beraberinde getirmektedir. zelletirme gndeme geldiinde
hem bu fabrikalarn karllk oranlarnn dk olmas hem de ekerpancar
retiminin devletin destei kapsamnda salanan eitli tevikler ile bera
ber idame ettirilmesinin blge halk iin nemi gznne alndnda yk
sek yatrm gerektiren eker sanayine ynelik zel sektr yatrmlar kar
snda blgenin pek avantajl olmad sylenebilir. Blgede daha nce ger
ekletirilen zelletirme deneyiminin olumsuz sonular gznne alna
rak byle bir uygulamaya gidilmesinin hassas dengeleri zedelemesi szko
nusu olabilir.

ekerpancar tarmnn yeni yeni gelimeye balad ve halkn umut

lar ile birlikte ekilen alanlarn ve pancar eken ifti saysnn giderek artt
dikkate alndnda, mevcut zirai ve snai faaliyetin yine devlet desteinde
devam ettirilmesi hem yre halknn blgeye ballnn artrlarak gn
nlenmesi hem de blgede iktisadi faaliyetlere hz kazandrlmas asn
dan nemlidir.

Ancak TRKEKER'e bal dier fabrikalarda olduu gibi bu blgemizde

ki fabrikalann kendi kendini ynetememeleri ve iletme srecinin her aamasn
da Genel Mdrlk kararlanna baml kalmalan faaliyet alanlann snrlamakta
ve karllklarn olumsuz etkilemektedir. Devlet destekli retimin blge retici
si asndan nemi dikkate alndnda hem reticinin karlarnn korunma
s hem de fabrikann yine devletin denetimi altnda faaliyet gstermesi, fa
kat iletme politikas asndan bamsz hareket edebilmesi asndan
zerkletirme en uygun seenek olarak gzkmektedir.
 ekerpancar tarm ile birlilcte 1990'li yllarn bandan itibaren durak
lama ierisinde bulunan besicilik projesinin tekrar devlet eliyle canlandrl
mas, yan rn olarak elde edilen kspenin deerlendirilerek hayvancln
gelitirilmesi ve reticinin ek gelir olanaklarna kavumas asndan oldu
u kadar, fabrikann faaliyet sresinin uzatlarak personel giderlerinde ta
sarruf ile birlikte karllnn artrlmas asndan da nem kazanmaktadr.
Mevcut projenin yeniden faaliyete geirilmesi srecinde blgedeki pancar koope
ratiflerin de fabrikaya destek vermesi ve beraber harekete gemeleri iftinin kar
ll asndan da uygun olacaktr.

Sonu olarak blgede ekerpancar retiminin ve eker sanayinin gelime

potansiyeli, blgenin corafi konumu itibariyle Orta Asya ve Orta Dou lkeleri'ne
ynelik d pazar olanaklan ile birlikte dikkate alndnda, retimde verimlilii ar
tnc ve maliyeti drc nlemlerin birannce alnmas, sosyal ve iktisadi kal
knma hedeflerinin e anl olarak gerekletirilmesi asndan nem kazanmakta
dr.
 8. SORUNLAR VE Z M NERLER

Bu blmde, dnya eker sektrnde yaanan rekabetin ncelikle tarlada

ana girdinin retim srecinde baladmdan hareket edilerek ekerpancar reti
minde yaanan sorunlar, eitli blgelerde reticiler ile yaplan grmeler sra
snda dile getirilen sorunlar erevesinde ele alnmakta; ikinci aamada devletin
arlkl bir paya sahip olduu eker imalat sektrnde retimin devamllna, ve
rimlilii artnc ve maliyeti drc ve uluslararas rekabet gcn artnc nlem
lerin neler olduuna deinilmektedir.

zelletirmeye ilikin nerilere geilmeden nce ilk iki blmde ekerpan

car ve eker retiminde verimi, kaliteyi ve karll artnc nlemler tartlm; bu
bilgilerin altnda sektrde gerekli dzenlemelerin yaplacandan hareket
edilerek nc aamada zelletirmenin sistemin zne en uygun ekilde na
sl gerekletirilecei belirlenmitir.

8.1. ekerpancar retiminde Yaanan Sorunlar ve

z m nerileri

1, Taban Fiyat: eker retiminde yaanan temel sorun, pancar retimin

deki de bal olarak eker retiminin i talebi karlayamamasdr. Bu soru
nun nlenmesi ise ekerpancar retiminde istikrann salanmasna baldr. re
ticiler ile yaplan grmelerde ekimden vazgeilmesinin temel sebebi, taban fi
yatn retim maliyetini karlayacak veya bir gelir brakacak dzeyde belirlenme-
mesi ve ge aklanmas olarak ifade edilmitir.

Taban fiyat dzeyi belirlenirken yllk enflasyon oran, alternatif rnlerin

paritesi ve retim gelirleri gznne alnarak bir belirlemeye gidilmeli ve reticile
rin beklentilerinin de gznne alnmas asndan TRKEKER'in yansra Pan
car Ekicileri Kooperatiflerinin; Ziraat Odalarnn Ticaret Odalar veya Ticaret ve
Sanayi Odalarnn grleri Bakanlar Kurulu'nun taban fiyat belirlemesine ilikin
almalarna dayanak oluturmaldr.

Taban fiyatn ge aklanmas ise reticinin alternatif rnlerden elde ede

cei geliri ekerpancan retiminden elde edecei kazanla bir kyaslamaya im
kan vermedii iin retim srecinde belirsizliklere neden olmakta ve taahht edi
len ekim alanlar ile fiili ekim alanlar arasnda farkllklar olumaktadr. Taban fi
yatn sonbahar tarla hazrlklar balamadan ve ekim szlemeleri imzalanmadan
nce, Austos-Eyll aylar arasnda aklanmas, daha bilinli bir retime ulal
mas ve iftinin tatmin edilmesi asndan nem kazanmaktadr.

Taban fiyatn tespit edilmesine ilikin dier bir neri ise maliyet artlannn
gznne alnabilmesi asndan fiyatn pancar tesellmnn biti tarihinden
sonra Kasm-ubat dneminde aklanmasdr.

Sonu olarak hem maliyet artlarnn taban fiyata yanstlmas hem de re

ticinin ekerpancan retiminin karlln alternatif rnlerle karlatrmasna ola
nak salamas asndan enflasyon oran gznnde tutularak fiyatlamaya gidil
meli, Mart aynda asgari fiyat aklanmal ve daha sonra retim srecinde girdi
maliyetlerindeki art gznne alnarak Austos aynda kesin taban fiyat ak
lanmaldr.

2. Kota Uygulamas: Trkiye'de ekerpancan retiminin istikrara kavutu

rularak eker retiminin dzenlenmesine ynelik olarak kota uygulamasna gidi
lebilir. Bylece belirlenecek A ve B eker retim kotalan ile i tketimi karlaya
cak ve belirli bir miktar stok yaplmasna imkan verecek kadar eker retimi ger
ekletirilecek; lkenin yksek fiyatlardan eker ithalat veya dnya fiyatlar kar
snda retim maliyetimiz asndan rekabet gc dk olan eker ihracats
nn sbvanse edilerek ihracat yapmas nlenecektir.

TRKEKER tarafndan hazrlanan yeni kanun tasansnda yer alan eke

re 5 yllk periyodlar halinde kota uygulamasnda fabrikalann optimal kampanya
sreleri ile son yllk ortalama gnlk pancar ileme kapasiteleri, retim mik
tarlar ve randmanlar gznnde tutularak retime gitmeleri ngrlmektedir.
Bylece yurtii talep kadar retim teminat altna alnacaktr. irketlerin iki yl st
ste kendilerine tahsis edilen kotalardan asgari %10 daha dk retim gerek
letirmeleri halinde nc yl kotalannn tahsis edilen kota ile fiili retim fark ka
dar drlmesi ngrlmektedir.

nerilen sistem, zorunlu hallerin varl halinde kotalar aras eker transfe
rine imkan tanmaktadr. A kotasnn bir ksm pazarlanamad taktirde pazarla-
namayan miktar gelecek yln A kotasna aktarlmakta; bir sonraki yln A kotas
ise aktanlan miktar kadar drlmektedir.

Ancak bu uygulamada dikkat edilecek bir husus, kotalarn ve cezai artla

rn zelletirilen eker fabrikalan iin de geerli olmasdr.

3. Destekleme Sistemi: ekerpancan tarmna ynelik destek sistemi, ve-

hmlilii ve karll dikkate almamakta, gbre tahsisi ve avans demeleri elde edi
len ekerpancan zerinden deil de taahht edilen veya ekim yaplan alan ze
rinden yaplmakta; bu durumda yanl taahhtte bulunarak ekim yaplan alan
fazla gsteren ifti daha fazla ayni ve nakdi destek alabilmektedir. Nitekim mev
cut sistem, iftinin %18'inin avans demelerinin yaklak olarak %173'n alabil
mesine imkan vermektedir. Avans demelerinin elde edilen ekerpancar zerin
den denmesi, iftiyi verim artnc nlemler almaya ve bilinli retime tevik ede
cektir. Ancak burada dikkat edilmesi gereken bir husus pancar polar varl ile
pancar ba arl dengesini salamaktr.

4. Polar Orannn Tesbitl: Belirli bir tarih itibariyle btn aralardan alnan
rn rneklerinin analiz edilerek kantar ortalamas olarak hesaplanan polar eker
varlnn tespiti uygulamasnn ifti bana verim artnc uygulamalar tevik et
medii dikkate alndnda, itfi baznda zararl azot, usare sarfiyat, potasyum
ve sodyum miktan gznne alnarak polar varlnn herbir iftinin teslim ettii
rn zerinden tespit edilmesi ve ekerpancar fiyatnn bu orana gre belirlen
mesine gidilmelidir.

eitli retim blgelerinde yaplan incelemelerde iftinin azotlu gbreyi

ar kullanmas nedeniyle pancann iindeki azot bileimi artarken polar varl
nn %16'nn ok altna dt ifade edilmitir. ifti bana polar varlnn tes
piti ise reticiyi retim srasnda uygun miktarlarda tanmsal girdi kullanmna ve
verim artrc nlemler almaya tevik edecei iin hem tanmsal girdilerde tasarru
fa gidilecek ve retim maliyeti decek hem de ifti daha fazla kazan elde ede
cektir.

5. Avans demeleri: Avans demelerinin zamannda gereklememesi

nedeniyle harcamalann kendi finansal kaynaklarndan yapmak zorunda kaldkla-
nn belirten reticiler Ziraat Bankas'nm kredi teminine ilikin ipotek art vb. uy-
gulamalan dolaysyla da finansman salayamadklann belirtmiler ve avans
demeleri yerine pancar bedelinin rnn fabrikaya teslim edilmesi srasndan
tahsil edilmesini tercih ettiklerini ifade etmilerdir.

Nitekim PANKOBRLK'e ait Kayseri eker Fabrikas A..'nce bu konuda

bir alma balatld belirtilmitir. zel sektr tarafndan balatlan bu uygula
mann TRKEKER'e ait fabrikalara da rnek oluturmas salanabilir. Ancak bu
gerekletirilirken reticinin ihtiyalar ve retim blgelerinin fiziki karakteristikleri
dikkate alnarak fabrikalar nezdinde farkl uygulamalara gidilmesi hususunda es-
neklik salanmaldr. Nitekim zellikle finansal gc yetersiz olan kk lekli
reticiler asndan avans demeleri olduka nem kazanmaktadr.

6. Kooperatiflerin Etkinliinin Artrrlmas: Daha nce TRKEKER'in

bnyesinde olan ve daha sonra TRKEKER'in bnyesinden ayrlarak zerk bir
yapya kavuan PANKOBRLK'in reticilere ynelik hizmetleri de farkllk gster
mektedir. Ancak ifti hala hereyi TRKEKER'den beklemektedir. reticilerin
ortakl ile kurulan Pancar Ekicileri Kooperatifleri iftiye gbre, tarmsal ila ve
tohum temin edilmesinde ve kredi ihtiyacnn karlanmasnda, eitim hizmetinin
verilmesinde eker irketine yardmc olmal ve mevcut faaliyetlerini gelitirmelidir.

7. Besi Projesi: ekerpancar ekiminin yapld blgelerde tanmsal faali

yetlerde eitliliin salanmas ve faaliyet sresinin yl bazna yaylmas, yaklak
aylk bir alma dnemini gerektiren ekerpancan tarmndan arta kalan s
renin deerlendirilmesi ve alternatif kazan olanaklannn yaratlmas asndan
nemlidir.

Bu dorultuda, 18.01.1969 tarihli ve 6/11279 sayl Bakanlar Kurulu Karan

erevesinde TRKEKER tarafndan baar ile gerekletirilen ve 1980'li ylla
nn sonundan itibaren bir duraklama ierisinde bulunan ve eker retiminden el
de edilen yan rnlerin deerlendirilmesine imkan salayan besicilik projesinin
eker irketi'nin nclnde yeniden canlandrlmas zellikle yeterli miktarda
tarmsal araziye sahip olmayan kk tarm iletmelerinin bitkisel retimden arta
kalan iglerinin deerlendirilmesi; 1996 ylnda kn eiine gelen hayvan
cln zellikle Dou Blgelerimizde sosyal amala kurulan fabrikalar tarafndan
yeniden canlandnlarak et ve et rnleri sanayi ile st ve st rnleri sanayinin
geliimine olanak salamas ve snai yapda eitlenmeye gidilmesi asndan
nem kazanmaktadr.

eker fabrikasnda bir kiiye istihdam imkan salanabilmesi iin yaklak

2 milyar TL'lik bir yatnm gerekirken besicilik iin bu rakamn 1.6 milyar TL oldu
u dikkate alndnda, besicilik projesi zellikle Dou Blgelerimizde eker sana
yine kyasla daha dk maliyetli bir yatnm ile istihdam imkan yaratlmas a
sndan nem kazanmaktadr.

Bir dekar ekerpancanndan elde edilen yan rnn 50 kg. et veya 500 kg.
st retimini salayacak hayvansal besin maddesi ierdii dikkate alndnda
besicilik, ekerpancar tanmndan elde edilen ba ve yapraklar ile kspenin de-
endirilmesi asndan da nem kazanmaktadr.
 Bu faaliyetlerin eker fabrikalar tarafndan idame ettirilmesi ise fabrikalann
faaliyet srelerinin ve kazanlarnn artrlmas asndan nemlidir.

8. Ekim Nbeti: Birim alandan elde edilecek ekerpancar ve dolaysyla

eker retiminin artnimas, geliigzel ekim yaplarak topran fiziksel ve kimya
sal zelliklerindeki bozulmann nlenmesi asndan nemlidir. 3 yl mnavebe ile
retimin gerekletirdii ekerpancarnn ekim nbeti 4-5 yla kartlarak retici
hangi rnlerin yetitirilmesinin ekerpancar tarmna uygun olaca hususunda
bilgilendirilmelidir.

rnein ekim nbeti srasnda tarlaya, hayvan pancan, sofralk pancar, pa

z, ayiei, pancar tohumluu, kolza, kenevir, turp, lahana, spanak, eltik gibi
bitkilerin ekilmesi halinde ekerpancar iin son derece zararl olan ve bitkinin k
kn tahrip eden "nematod" zararls ortaya kabilmektedir.

ekerpancan yetitiriciliine en uygun bitkiler yonca, fi, nohut, fasulye,

mercimek, bezelye gibi baklagiller; arpa, yulaf, buday, avdar gibi tahllar ve pa
tatestir. Bu tr bitkilerin kkleri topran derinliklerine nfuz ederek topran yap
sn iyiletirir ve organik maddeler asndan topra zenginletirir.

9. Arazi Dzenlemesi: 1996 yl itibariyle pancar ekili alan 3 milyon 476 bin
dekar iken pancar eken ifti saysnn 420.768 olduu da gznne alnarak
Trkiye genelinde ekerpancan ekim alanlannn miras hukukunun da etkisiyle gi
derek blnmesi neticesinde 10 dekann altnda olmas, retimde mekanizasyo-
nu engelledii iin gerek tohumun tarlaya ekilmesi gerekse rnn skm sra
snda rn kaybna neden olmakta ve igc maliyetini artrmaktadr. Tarmsal i
letmelerin optimal lee yaklatnlmas asndan Gneydou Anadolu Blge-
si'nde sulama projelerinden daha etkin yararlanlmasna ynelik olarak balatlan
arazi toplulatrma almalar ekerpancar ekiminin yaygn olduu dier blge
lerimizde de uygulanmaldr.

10- Tohum Kalitesi: Kendisinin tek tohuma bal klndn ve verilen to

humun verimi drc nitelikte olduunu, toprak yapsna uygun olmadn ifa
de eden retici, TRKEKER'in toprak analizi yaparak blge artlanna uygun to
hum aynm uygulamasndan haberdar deildir. Bu konuda yanl anlalmadan
kaynaklanan ikayetler, irket tarafndan reticinin bilgilendirilmesi ile ortadan kal
dn lacaktr.

Tohum verimliliinin salanmas asndan dikkat edilecek bir husus, ma-

 kina ile tohum ekiminin salanarak tohum kaybnm asgariye indirilmesidir. El ile
yaplan ekimde kayplar da dikkate alnarak birim bana atlan tohum miktar da
ha fazla olmakta, bu ise maliyeti artrmaktadr.

11. ekerpancar Verimi: Dekar bana pancar veriminin artnimas asn

dan yamurlama sulama yntemi uygulanmaldr. Bylece hem suyun etkin kula-
nm salanacak hem de pancar kk bitkisinin zarar grmesi engellenecektir.
Yamurlama sulama sistemi zellikle Erzurum'da Demirren ve Kuzguncuk Ba-
rajlan'nn; An'da Yazc Baraj'nm; Dou dr sulama projesinin; Kars'da Bay
burt Baraj ile Arpaay sulama projesinin devreye girmesi ile nem kazanacaktr.

Aynca yeralt sularndan yararlanlmasna ynelik olarak iftiler kuyu a-

malan hususunda bilinlendirilmelidir.

12. Mekanizasyon: Ekim makinalarnn zelletirilen baz fabrikalar tara

fndan sata kartlm olmas, reticinin makinalamas asndan nemli ol
makla birlikte bu durum finansal gc yetersiz olan retici iin nemli bir sorun
oluturmaktadr. Makinalann reticiye dorudan sat yerine reticiye satn alma
konusunda bir tercih hakk tannmas; makinalann, mali gc yetersiz olan reti
ciler tarafndan belirli bir kira bedeli karlnda kullanmna imkan verilmesi ve
ya kooperatifler tarafndan uzun vadeli ve dk kredili sat olanaklar ile salan
mas alternatifler arasnda yer almaldr.

13. Kredi Temini: zellikle nakdi avans demelerinin gecikmesi dolaysy

la ifinin finansman ihtiyacn karlamas asndan banka kredileri nem ka
zanmaktadr. Ancak kamu ve zel banka kredilerinin nakdi teminat ve ipotek kar
l verilmesi; kk lekli iftilerin ise ou zaman teminat olarak gstere
cekleri bir gayrimenkulleri olmamas dolaysyla bu kredilerden daha ok byk
toprak sahipleri fayda salamaktadr. Kk lekli tanmsal iletme sahiplerinin
de ihtiyalannn karlanmasna ynelik olarak finansal hizmetler yaygnlatnl-
mal, tanm kredilerinin datm sistemi yeniden yaplandnimaldr.

14. Fire Tesbiti: ekerpancan rn bedellerinin teslimi srasnda hem

reticilerin hem de eker fabrikas yetkililerinin ikayette bulunduu temel husus
fire orannn tespitine ilikindir.

reticiler, rnlerini fabrikaya teslim ettikleri takdirde aparat ile daha has
sas bir lm yapldn ve fire orannn, pancar tesellm merkezlerinde arlkl
olarak gz ile yaplan fire tesbitinde belirlenen orann ok stne ktn belir-
terek haksz bir uygulamaya gidildiini ifade etmilerdir. Bu sorunun zm, n
celikli olarak btn pancar tesellm merkezlerinde ayn teknik ile lme gidil
mesi olarak ifade edilebilir. Ancak btn merkezler itibanyla bu teknolojinin uy
gulanmas maliyeti artrc bir unsur olduundan ncelikle fabrika merkezine
yakn reticilerin rnlerini fabrikaya teslim etmesine ynelik zendirici uy-
gulamalann artnlarak toplam 496 olan pancar kantar saysnn azaltlmas; bir
birine yakn kantarlarn bir merkezde toplanmas ve bunlara analiz laboratuvar ile
hassas lm aletlerinin yerletirilmesi daha uygundur.

Fire orannn hasas lm aletleri ile tespit edilmesi fabrikann ta, toprak
gibi yabanc maddelere deme yapmamas asndan da nemlidir. Bu ekilde l
m ise pancar tesellm merkezlerinde gz ile yaplan tespitlerin doru ol
madna ilikin ifti tepkilerini de nleyecektir.

ifti tarafndan rnn fabrikaya tesliminin tevikine ynelik olarak nakliye

cretinin denmesinin yansra birtakm nakdi veya ayni tevikler de salan
maldr. Bu konuda. Kayseri eker Fabrikas tarafndan rnn fabrikaya teslim
eden reticiye teslim ettii pancar bedelinin %20'sinin pein denmesi vb. uy-
gulamalann dier blgeler itibanyla da yaygnlatnimasna gidilebilir.

reticinin ikayette bulunduu dier bir husus ise %5 olarak tespit edilen
ba ve kuyruk firesinin ta ve toprak varl da dikkate alndnda %20'lere kadar
kt ve %5'lik kesintinin fazla olduu gerekesiyle %3'e indirilmesi gerektiidir.
ekerpancan teslimatnn genellikle rnn ba kesilerek yapld dikkate aln
dnda bu orann %3'e indirilmesi ifti iin tevik edici bir uygulama olacaktr.

15. ekerpancar Yetitirme Szlemesi: Halen uygulanmakta olan e

kerpancar yetitirme szlemelerinin yenilenerek zellikle avans demelerinin
tarihine ilikin belirsizliklerin giderilmesi ve iftiyi retimden caydrc hkmlerin
kartlmas yoluna gidilmelidir. Bu erevede reticiler ile yaplacak karlkl g
rmeler neticesinde caydrc nitelik tayan maddeler tespit edilmelidir.

16. Eitim: iftinin teknik konularda ve uygulamaya ilikin bilgi eksikliin

den kaynaklanan ikayetleri. Ziraat Odalan, Pancar Kooperatifleri ve Fabrika yet
kilileri ile yaplan ortak toplantlarda zme kavuturulmaldr.

ikayetlerin byk bir ksm, reticilerin eker irketi'nin veya PANKOBR-

LK'in retim politikalarndan haberdar olmamasndan kaynaklanmaktadr.

Bu erevede daha bilinli bir retime ulalmas asndan iftinin eitim

hizmetlerine hz verilmeli; tarla banda eitim hizmetlerinin yansra yaygn
eitime gidilmeli, konu ile ilgili seminerler ve kurslar hazrlanarak daha fazla ift
inin bu organizasyonlara katlm tevik edilmelidir.

Dier:

17. A n , Kars ve Erzurum eker Fabhkalannm hammadde ihtiyacnn

nemli bir blmn karlayan dr'da ekerpancar reticilehnin ihtiyalannn
karlanmasna ynelik olarak bir Pancar Kooperatifi altnda rgtlenmeleh sa
lanmaldr.

18. ekerpancannn rayl sistemle fabhkaya nakledildii yeherde vagon

larn kimi zamanlar pancar tesellm merkezlehne ge ulamas nedeniyle
yaanan gecikmeler dolaysyla pancann tesellm merkezlehnde bekletilmek
zorunda olunmasnn hem rn kaybna hem de iftinin i kaybna neden olduu
dikkate alnarak ulatrmada yaanan bu sorunun biran nce zme kavuturul
mas gereklidir. zme kavuturulmas gereken dier bir husus ise tamann
gereklemedii gnler zehnden demenin yaplmasnn nlenmesi; rn kayb
dolaysyla maliyette meydana gelen artn TCDD'den tahsil edilmesidir.

19. Genel olarak eker fabhkalannda personel saysndaki fazlalklar

dolaysyla iletme maliyetlehnin ykseklii temel bir sorun olmakla bihikte baz
fabhkalarda yetimi eleman eksikliine bal olarak reticiye yetehi hizmeti
gtrlememektedir. Yeni yeni ekerpancar ile tanan ve retimi olduka zah
metli bir sanayi bitkisi olan ekerpancannn yetitirme tekniklehnin reticilere
retilmesi ou zaman taha banda eitimi gerektirdiinden zellikle tarm uz
man saysndaki eksiklik telafi edilmelidir.
 8 . 2 . e k e r m a l a t n d a Y a a n a n Sorunlar v e z m n e r i l e r i

1, letme lekleri ve Tevsii Yatrmlar: Hedeflenen eker retiminin

gerekletirilmesi iin ncelikle dk kapasite ile alan fabrikalarn retim
kapasiteleri artrlmaldr. Avrupa lkelerinde eker fabhkalannm ortalama gnlk
pancar ileme kapasitesinin 10.000 ton olduu, lkemizde ise bu rakamn yak
lak 4.000 ton olduu dikkate alndnda ekerpancan retim art hedefine uy
gun olarak mevcut kapasitesinin artnimas gereklilii gndeme gelmektedir. By
lece bu fabhkalar optimal lek byklne eherek iletme maliyetlehnde
tasarrufa gidecek ve retim maliyeti asndan uluslararas pazaharda rekabet
gleri artacaktr.

letme byklklehne ilikin bu tespit, yeni kurulan eker fabhkalar iin de

geehidir. Birbihne ok yakn bir corafi alan iehsinde kurulan bu fabhkalann
pancar ileme kapasitelehnin Aksaray dnda (6.000 ton/gn) Sivas, Yozgat ve
Krehir Fabhkalannda 3.000 ton/gn olduu dikkate alndnda birbihehne
uzaklklan yaklak 100-200 km olan bu fabhkalann saysnn azaltlarak daha
yksek kapasiteli tek bir fabhka kurulmas, yatrm maliyetinin azaltlmas asn
dan nemlidir. Nitekim 3.000 ton kapasiteli bir fabhkann kurulu maliyetinin yak
lak 10 thiyon TL olduu, 6.000 tonluk bir fabhka iin ise bu rakamn 13 thiyon
TL olduu dikkate alndnda birbihehne uzakl 224 km olan Yozgat ve
Sivas'da yaklak 20 thiyon TL yatnm gerektiren 3.000 ton/gn kapasiteli iki fab
hka kurulmas yehne bu merkezlerden bihne 6.000 ton/gn kapasiteli bir fabhka
kurulmu olsayd balangta 10 thiyon TL'lik bir tasarruf salanm olacakt.

Trkiye'de mevcut fabhkalann byk bir ounluunun emek youn eski

teknoloji ile altklar dikkate alndnda devlet tarafndan eker sanayine yne
lik yeni yatnmlarda ncelik yaklak 10 thiyon TL tutannda yeni bir eker Fabh-
kas inaas yehne mevcut fabhkalann teknolojik adan yenilenmesine ve kapa
site artnmna ynelik olmaldr. Bylece eker retiminde yaanan kayplar nle
necek ve enerji kullanmnda tasarrufa gidilerek iletme gideheh ve eker retim
maliyeti decektir.

eker fabhkas tesisine ynelik yeni yatnmlann artan nfusa paralel olarak
ileride eker tketiminde yaanacak art dolaysyla gerekli olduu ilen
srlebilir. Ancak inaas devam eden ve 1996 yl fiyatlar ile proje tutar 26 thi
yon 358 milyar 103 milyon TL olan Yozgat, Krehir, Aksaray ve Sivas eker Fab
hkalannm tamamlanmas ile 267 bin ton eker retimi gerekleecektir. Yeni fab
hkalann yarataca ilave eker retimi yansra, mevcut fabhkalann teknolojik
adan yenilenmesi ve kapasite art ile daha fazla eker retecekleri;
Adapazar, Turhal ve Susurluk'da ham eker ienmesine ynelik gerekli yatrm-
lann tamamlanmas ile birlikte ekerli mamul reticilerinin girdi ihtiyacndaki ar
ta da bal olarak yurti eker talebinde meydana gelecek bir artn yine yurtii
retimle karlanabilecei gznne alnmaldr. Sonu olarak orta vadede yeni
eker fabrikas kurulmas yerine modernizasyona ve kapasite artna ynelik
yatrmlara ncelik verilmelidir.

2. Yarm Kalm Tesisler: Yukarda bahsedilen Yozgat, Krehir, Sivas ve

Aksaray eker Fabrikalarnn biran nce tamamlanarak faaliyete geirilmelidir.
rnein Krehir eker Fabrikasnn temelleri 24.01.1990 tarihinde; Yozgat eker
Fabrikasnn temelleri ise 25.07.1990 tarihinde atlm olmasna ramen bu fab
rikalar tamamlanarak iletmeye alamamtr. Yapmlan ayrlan denekler er
evesinde devlet tarafndan gerekletirilen bu fabrikalarn yatrm srelerinin
uzamas, nem ve scaklk fark nedeniyle yanm kalm imalatlarn ve tesislerin
ypranmalarna neden olmakta, bu ise kaynak israfn artrmaktadr. Tahsis edilen
deneklerin ise bu fabrikalarn yarm kalm yatrmlannn tamamlanarak
faaliyete gemelerine imkan vermedii iin mevcut tesisler rayi deeri zerinden
zel sektre satlabilir. Nitekim bu kapsamda Yozgat rneinde olduu gibi fab
rikalann zel sektr tarafndan satnalnarak tamamlanmasna ynelik tekliflerin
ciddi olarak deerlendirilmesi gerekir.

3. Ham eker lenmesi: D faktrlerin de etkisiyle ekerpancar reti

minin yetersiz kalmas ve eker ihtiyacnn lke ii retimle temin edilmemesi
halinde eker ithalatna gitmek yerine ham ekerden kristal eker retimine gidil
melidir. eker ithalat, lkenin artan talebi ile birlikte dnya eker borsasnda fiyat-
lan yukar ekerek yksek fiyatlardan eker temininin yansra gmrk vergisi ve
navlun giderleri dolaysyla olduka maliyetli olabilmektedir. eker ithalatnn
dier bir sakncas ise iyi bir kontrol mekanizmas oluturulmad takdirde devlet
tarafndan belirlenen miktann ok stnde ithalata gidilerek stoklarn ar art
masna ve bir sonraki yl yurtii retim ile birlikte toplam eker miktannda talebin
stnde bir arta neden olabilmektedir. Bu ise yksek stok maliyetlerinin yansra
pazarlamaya ilikin sorunlara ve hatta birsonraki yl yurtii ekerpancan taban
fiyatnda de neden olabilmektedir. Nitekim Trkiye'deki mevcut durum 1995
ylnda gerekletirilen eker ithalatnn bahsedilen izlerini tamaktadr.

Arz ann ham eker ilenerek giderilmesi, hem ak kadar retime gidil
erek stoklann nlenmesi hem de retim maliyetinin dk olmas asndan
nemlidir. Nitekim lkemizde ham ekerden kristal eker retimi ilk olarak 1996
ylnda aramba'da gerekletirilmitir.
 8 . 3 . z e l l e t i r m e y e likin n e r i l e r

1. Trkiye'de eker sektrnn uluslararas rekabet gcnn artrtrlmas

asndan eker sektr zelletirilmelidir. u an Trkiye'deki eker fabrikalann-
dan Konya, Kayseri ve Amasya PANKOBRLK tarafndan satmalnarak zelle
tirilmitir. Adapazar ve Ktahya eker fabrikalar ise bal ortaklk statsndedir.

Mevcut durumda PANKOBRLK tarafndan satn alnan bu fabrikalarn

retim ve sat politikalan asndan TRKEKER ile ayn prosedr izlemesi;
ekerpancar taban fiyat ve sat fiyat asndan devletin aklad oranlar iz
lemeleri, zelletirme ile nemli bir farklla gidilmediinin gstergesidir. PAN-
KOBRLK'in taban fiyat TRKEKER'in belirledii orann daha stnde belir
leyerek reticileri bu fiyat zerinden deme yapmamalannn; maliyetlerindeki
d ise sat fiyatna yanstarak daha dk bir fiyattan rnlerinin satn
yapmamalarnn gerekesi olarak devlet ile rekabet edememe ve fiyat tespiti
asndan eker Kanununa bal olarak hareket etmek zorunda olduklar belirtil
mitir.

KT'lerin rn sat fiyatn serbest olarak belirleyebileceklerini, ancak

Bakanlar Kurulunun da mdahale edebileceini ifade eden 233 sayl KHK,
sadece TRKEKER'e bal eker fabrikalannn rn sat fiyatnn tespitinde
bamsz hareket etmelerini engellemekte; zel eker fabrikalar iinse bir engel
tekil etmemektedir. Dolaysyla zel eker fabrikalan, retim maliyeti itibaryla
edindikleri tasarruflan sat fiyatna yanstarak daha dk bir fiyat belirlemesine
giderek rekabet glerini artrabilirler.

Fiyat ve avans demeleri itibaryla devlet ile rekabet edilememesi ise zel
sektr mant ile uyumamaktadr.

2. Kanuni dzenlemelere ilikin olarak 22.06.1956 tarih ve 6747 sayl e

ker Kanunu'nun zel teebbs atlmlann snrlayan hkmlerinin kaldnimasna
ve Avrupa Birlii'nde sektre ynelik reglasyonlarn gznne alnarak GATT ve
dier uluslararas taahhtlerimize uyum salayacak dzenlemelerin getirilmesine
ynelik olarak TRKEKER tarafndan hazrlanan kanun tasansnn yrrle
girmesine ynelik almalara hz verilmelidir.

3. TRKEKER'e ait fabrikalar zel sektre alrken fabrikalarn kurulu

amalar ve blgelerin fiziki zellikleri de gznne alnmaldr. rnein kurulduk-
lan il ve blgenin kalknmasna katkda bulunmak; yre halkna istihdam olana
salayarak g nlemek amalanyla kurulan, ekonomik karllktan ok sosyal
fayda ilkesi n planda olan Dou Fabrikalarnn faaliyet dnemlerinin byk bir
ksmn zararla kapattklar da gznne alndnda bu fabrikalarn zelletirilme
sinden ok belirli bir sre iinde (rnein 5 yl) zerkletirilmesinin daha uygun ola
ca grndeyiz. Blgede daha nce, Et-Balk Kurumu ve St Endstrisi Kuru
mu itibariyle gerekletirilen zelletirme uygulamalarnn, bu tesislerin kapatla
rak altnimamas dolaysyla baansz olduu ve yre halknn byk bir kayba
urad, hayvancln bu durumdan olumsuz etkilendii dikkate alnarak gemi
in tekerrr etmesi engellenmelidir. Dou Blgelerimizde zelletirmeye ilikin bir
dier uygulama PANKOBRLK tarafndan da teklifin olmas halinde bu fabrikala
rn bal ortaklk statsne getirilerek belirli bir miktarnn rayi deeri zerinden
PANKOBRLK'e devredilmesidir. Byle bir ynetimde fabrikann rol, zerk bir i
letme ve finansman politikas izleyenecei varsaym ile eker imalat ve sat
olurken PANKOBRLK'in rol ekerpancan retimi ve iftiye ynelik destek hiz
metleri olacaktr. Byle bir yntem, eker sanayine reticinin de itirak ederek da
ha bilinli bir retime ynelmeleri asndan da nem kazanacaktr.

Bat ve Orta Anadolu'daki fabrika blgelerinin iktisadi faaliyetler asndan

Dou Blgelerimize kyasla daha zengin bir potansiyele sahip olduu gznne
alnarak ncelikle bu fabrikalar zelletirme kapsamna alnmaldr. Ancak zel
letirildikten sonra bu fabrikann asli amalar dorultusunda almalannn temi
nine ynelik olarak bir dzenlemeye gidilmeli ve zelletirildikten sonra kapatl-
malan nlenmelidir. Bu dorultuda yksek maliyetle ve dk randmanla al
an, retim kapasitesi dk olan ve ekerpancar retiminin ifti iin vazgeil
mez bir rn arzetmedii blgelerdeki fabrikalar kapatlarak TRKEKER'in ve
buna bal fabrikalann karll artnlarak dier fabrikalann gerek deeri zerin
den sat temin edilmelidir. Baka bir ifadeyle zelletirme srecinde ncelikler
nem kazanmakta olup zelletirmeye verimsiz ve zarar eden kurululara deil
verimli ve karl kurulularla balanmaldr.

4. zelletirme ile birlikte yurtii retimde herhangi bir istikrarszln n

lenebilmesi asndan eker retimine kota uygulamas devlete ait fabrikalarn,
bal ortaklklann yansra zelletirilen fabrikalar iin de uygulanmaldr. Devletin
bu bu aamadaki rol ise fabrikalarn retim kapasitesi ve bulunduklar blgenin
retim potansiyelini gznne alarak her bir fabrika iin retim kotas belirlenmesi
olacaktr.
 Sonu olarak gerek zelletirme gerekse zerkletirme srecinde devletin
asli grevi retimde yol gsterici ve denetleyici bir rol almak olmaldr.

5. zelletirme asndan dikkat edilecek dier bir husus ise sektrde re

kabetin artnimas asndan bu fabrikalann deiik kurululara satna gidilme
sidir. Mevcut durumda TRKEKER bnyesindeki fabrikalann byk bir ksmnn
PANKOBRLK tarafndan alnmak istedii dikkate alndnda byle bir zelle
tirme seeneinin eskiye kyasla pek bir farkllk yaratmayacak ve lke ii reka
beti tevik etmeyecektir.

6. TRKEKER'in bnyesinde bulunan be makina fabrikasnn sadece

eker sanayinin deil imento ve toprak sanayi, kuvvet santralleri, demir-elik
sanayi, petrol ve kimya sanayi, kat sanayi, genel makina ve elik konstrksiyon
sanayi olmak zere dier sanayi kollarnn da makina ihtiyacn karlad dik
kate alndnda zelletirme srecinde bu fabrikalara ynelik talebin yksek
olaca sylenebilir. Ancak bu fabrikalar yetimi igcne bal olarak kapa
sitelerinin altnda almakta ve siparilerinin ounu karlayamadklan iin yk
sek maliyet ve dk kar veya zarar ile almaktadrlar. Bu fabrikalardan Ankara
ve Eskiehir yksek kapasiteli kurulduklan; Turhal, Erzincan ve Afyon Makina
Fabrikalarnn daha kk lekli olarak kurulduklar dikkate alndnda ncelik
le bu fabrikalardan Ankara ve Eskiehir'in gerekli tevsii ve igc yatnmlan ile
karl hale getirildikten sonra gerek deeri zerinden satna gidilebilir. Ancak
burada dikkat edilecek bir husus bu fabrikalarn satnn eker fabrikalannn
zelletirilmesinden sonra gerekletirilmesidir.
 KAYNAKA

Aslan, Neet; Nedim, iek vd. Niasta-eker Bitkilerinin Tketim Projeksi

yonlar ve retim Hedefleri, Trkiye Ziraat Mhendislii IV.Teknik Kongresi,
I.Cilt, 9-13 Ocak 1995, TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas: Ankara.

Atakii, .K., Nie Bitkileri Yetitirme ve Islah, ukurova niversitesi Ziraat Fa

kltesi: Adana, 1978.

Anonymous, ekerpancarnda Verim ve Kalitenin Ykseltilmesi, I.Ulusal e

kerpancan retim Sempozyumu, TRKEKER: Ankara, 1987.

Avrupa Birlii'nde Tarife D Engeller ve Bu erevede Trkiye-AB Gmrk

Birlii'nin Deerlendirilmesi, No: 140, ktisadi Kalknma Vakf: stanbul, Eyll
1996.

CAP (Common Agricultural Policy) Monitr, Agro Europe (London) Ltd., 1996.

nar, zer, haz.. eker Sektrne likin Ortak Piyasa Dzeni ile Bu Dze
ne Ynelik Sakncal Uygulamalar ve Ortak Piyasa Dzenine Uyum Sorunu,
ktisadi Kalknma Vakf: stanbul, 1989.

Demirta, Aye, 'Trk ve Avrupa Birlii eker Sektrnn ncelenmesi", Tarm ve

Ky, Say: 108, Mart-Nisan 1996.

En, Oya, haz., Avrupa Ekonomik Topluluu Ortak Tarm Politikasnn Esas
lar ve leyi Mekanizmas, ktisadi Kalknma Vakf: stanbuK Ekim 1995.

Er, Celal, ekerpancar, Tanm Bilgileri Dizisi, Garanti Bankas: stanbul, 1988.

lisulu, K., Niasta eker Bitkileri ve Islah, Yayn No: 960, Ankara niversitesi
Ziraat Fakltesi: Ankara, 1986.

Johnston, T.,ed.; Bilgen, Talat, ev.. ekerpancar retimindeki Gelimeler

Prensipler ve Uygulamalar, Yayn No: 205, TRKEKER: Ankara, 1971.

Karluk, S.Rdvan, Avrupa Birlii ve Trkiye, stanbul Menkul Kymetler Borsa

s: stanbul, 1996.

Kota Sistemi ve Avrupa Birlii eker Rejimi: eker retiminin lke Ekono
misindeki Yeri, (Yaynlanmam Rapor), TRKEKER Genel Mdrlk: Ankara,
ubat 1996.
Oku, Hanife ve Oku, smet, ekerpancar iftisinin El Kitab, Kayseri: Kay
seri eker Fabrikas, 1995.

PANKOBRLK Faaliyet Raporu: 1995, PANKOBRLK: Ankara, 1997.

PANKOBRLK 1994 Yl Faaliyet Raporu, PANKOBRLK:Ankara, 1996.

Seyrekbasan, smail ve nal, Aysn, Avrupa Topluluu Trkiye Topluluk liki

leri, TRKEKER: Ankara, Mays 1996.

eker, 70.Yl, zel Say, 26 Kasm 1996, TRKEKER: Ankara.

eker Kanunu Tasars, TRKEKER Genel Mdrlk: Ankara.

eker Sanayi statistikleri: 1926-1993, TRKEKER: Ankara, Kasm 1994.

ekerpancar Ziraati ve Ekonomideki Yeri, PANKOBRLK: Ankara, Mart 1996.

eker retimi ve Sektrn Tantm, TRKEKER Aratrma Planlama Koor

dinasyon Dairesi Bakanl, TRKEKER: Ankara, Kasm 1996.

iray, A. ekerpancar Tarm, PANKOBRLK: Ankara, 1990.

Tarm Raporu: 1995, TRKEKER: Ankara.

Tarmda Yapsal Uyum, Destekleme ve Uluslararas Piyasalara Entegras

yon, Yayn No: DPT-2409, Yedinci Be Yllk htisas Komisyonu Raporu, DPT: An
kara, 1995.

Tortopolu, A. smet, ekerpancarmda retim ve Kalite ile eker Maliyetini Et

kileyen Faktrler, TRKEKER Genel Mdrlk: Ankara, Ocak 1994.

Tortopolu, A.smet, ekerpancar Tarm, lke Ekonomisine Salad Fay

dalar ve ifti Sorunlarna zm nerileri, Krsal Sanayi Sempozyumu: Teb
liler, 6-8 Nisan 1993, Devlet Planlama Tekilat: Ankara, 1993.

Trkiye eker Sanayi: 1926-1976, Yayn No: 210, TRKEKER: Ankara.

Trkiye eker Fabrikalar A.. 1995 Yl Faaliyet Raporu, TRKEKER: An

kara.

TRKEKER Ankara Makina Fabrikas, TRKEKER: Ankara.

lkemizde Tanmsal Sanayi Sektr, T.C.Ziraat Bankas Genel Mdrl: An

kara, Austos 1996.

Winner, C , Zuckerrbenbau, Frankfurt (Main), Verlagsunion Agrar: Deutschland,

1981.
 S A H A A L M A L A R N D A Y Z Y Z E G R M E YAPLAN
K V E K U R U L U L A R
ADAPAZARI

Zeki Baysal

Adapazar eker Fabrikas Genel Mdr

Ayhan Alian
Adapazar Pancar Ekicileri Kooperatifi
Ynetim Kurulu Bakan
Rstem Pirimolu
Adapazar Pancar Ekicileri Kooperatifi Mdr

Hikmet Karabayr

Adapazar Ziraat Odas Bakan

Adapazar ekerpancan reticileri

ARI

Metin Trker

Ar eker Fabrikas Mdr

Hasan Akbulut
Ar eker Fabrikas Teknik Mdr Yrd.
Fevzi Tetik
Ar eker Fabrikas
dari Mdr Yrd.

Ar ekerpancar reticileri

ALPULLU

Ender Sangl

Alpullu eker Fabrikas Mdr

Feyzi Topal
Tanm l Mdrl, Krklareli Blge eflii
Mdr Yardmcs
Alpullu ekerpancar reticileri
ANKARA

smail Seyrekbasan
Trkiye eker Fabrikalar A..(TRKEKER)
Aratrma Planlama ve Koordinasyon Daire Bakan

Yakup Ay

TRKEKER Bakm Onanm ve Enerji Daire Bakan

Sermin Tabanolu

TRKEKER Kalite ve letme Kontrol Mdr

Hasan Alkan
TRKEKER Mali ler ve Muhasebe Daire Bakan
Kamuran zseyhan
TRKEKER Yayn Tantm Mdr

Gran Oktay

Ankara Makina Fabrikas Mdr

Rza Kozanolu
Pancar Ekicileri Kooperatifleri Birlii (PANKOBRLK)
Genel Mdr Yardmcs
Atilla Ylmaz

PANKOBRLK zel eker irketleri Koordinasyon Mdr

Osman Bostan

PANKOBRLK tirakler Uzman

Cem Kaptan

PANKOBRLK Planlama ve Proje Uzman

Glgn Trkan

zelletirme daresi Bakanl Hazrlk Dairesi Uzman

AMASYA

Sabahattin zkal
Amasya eker Fabrikas Genel Mdr
ismet Oku

Amasya eker Fabrikas Ziraat IVldr

Amasya ekerpancar reticileri

ARAMBA

Ltf alkan

aramba eker Fabrikas Mdr

Mustafa Karagz

aramba eker Fabrikas Ziraat Mdr Yrd.

Tahir Trkmen

aramba eker Fabrikas Teknik Mdr Yrd.

Ahmet Durgun

aramba eker Fabrikas dari Mdr Yrd.

Tekin Ersoy

Muhasebe ve Ticari ler Uzman

aramba ekerpancar reticileri

ERZURUM

Ali enyurt
Erzurum eker Fabrikas Ziraat Mdr
Sleyman Yalndoan

Erzurum eker Fabrikas Muhasebe Mdr

Erzurum ekerpancar reticileri

DIR
Ali Asker Arm
dr Belediye Bakan
Tayyar Oral

dr Ticaret ve Sanayi Odas Bakan

dr ekerpancar reticileri
STANBUL

Aydn Tahinciolu
Kent Gda Maddeleri San. ve Tic. A..
Ticaret Mdr

Hzr Yldnm Kvel

lker Gda San. ve Tic. A..
Uluslararas likiler Koordinatr

M.Semih zay

Mabel ikolata Kakao ve ekerleme San. A..

M. Yaln Aral

Aral Endstri rnler San. ve Tic. A.

Doan Argn

Aral Endstri rnler San. ve Tic. A..

Genel Mdr
Turgut Ziyal
Perfetti Gda San. ve Tic. A..
Ticaret Mdr
Asm Hacolu

Balin ekerleme ve Gda Maddeleri San. ve Tic. A..

Birol Altnkl

Altnkllar Baharatl ve Kimyevi Maddeler Tic. ve San. A..

KARS

Sedat Tunca

Kars eker Fabrikas Mdr

Ahmet Konyar

Kars eker Fabrikas Ziraat Mdr

Kars ekerpancar reticileri

KAYSER

Kadir cal

Kayseri eker Fabrikas A.. Genel Mdr Yrd. (letme)

Harun Yavuz

Kayseri eker Fabrikas A.. Ziraat Genel Mdr Yrd.

Ali Tamer

Kayseri eker Fabrikas A.. Muhasebe Genel Mdr Yrd.

Mehmet Bayrakl

Kayseri Pancar Ekicileri Kooperatifi Ynetim Kurulu Bakan

Torun Eskikk

Kayseri Pancar Ekicileri Kooperatifi Mdr

Emin Ylmaz

Kayseri Ziraat Odas Bakan

Kayseri ekerpancar reticileri

KONYA

Evirgen Gney

Konya eker Fabrikas A.. Genel Mdr

Hac Tufan

Konya Ziraat Odas Bakan

Seyit Koyuncu
Konya eker Fabrikas Ynetim Kurulu Bakan ve
Konya Pancar Ekicileri Kooperatif Bakan
Mehmet stnda

Konya Pancar Ekicileri Kooperatifi Ynetim Kurulu Bakan Vekili

Zafer S.Embel

Konya Pancar Ekicileri Kooperatif Mdr

Konya ekerpancar reticileri

KONYA/EREL

Sezai etinkaya
Ereli eker Fabrikas Mdr

TURHAL

Musa Karaca

Turhal eker Fabrikas Mdr

.Cavit nal
Turhal eker Fabrikas Teknik Mdr Yrd.

Nazm Karatepe
Turhal Ziraat Odas Bakan

Turhal ekerpancar reticileri

 STANBUL TCARET ODASI YAYINLARI (1997)

YAYIN NO, YAYIN ADI

1 Turkey The Land of Business Opportunities
2 Yurtii Endstriyel ve Sektrler Fuarlar Takvimi

3 Calender of Industrial & Trade Fairs in Turkey

4 Uluslararas Kurulular Rehberi

5 rdn lke Etd

6 Tketicinin Korunmas Tedbirleri
7 Avrupa Birlii lkelerinde Vergi Sistemindeki Tevik ve stisnalar
8 1997 ndirimli Oteller Katalogu
9 ICOC Makaleler Bibliyografyas
10 Ukrayna lke Profili, Mevzuat ve Trk Giriimcileri

11 Yurtd Fuarlar Katalogu

STANBUL TCARET ODASI

Ragp Gmpala Cad.

34378 Eminn-stanbul
Tel : 212-511 41 50 (Pbx)
Faks:212-513 15 65
 TOPRAKTAN BEREKET,
SEKERBANKTAN HZMET...

$ EKERBANK