Kompanzasyon Nedir?

Teknik olarak: dealde voltaj ile akm arasnda, idealde faz fark olmaz. Endktif veya kapasitif yklerin meydana getirdii etki sonucunda, akm sinyalinin, voltaj sinyaline
gre maximum 90 lik faz kayar. Endktif, kapasitif etki sonucunda meydana gelen voltaj ve akm sinyali arasndaki faz kaymasn dzelterek, ideale yakn
(0derecede) sabit tutmaya yarayan ileme kompanzasyon denir.
Pratikte ise: Elektrik sisteminde, bobin, elektrik motoru vb, mknatslanma etkisi ileelektrik enerjisini yine elektrik enerjisine veya farkl bir enerjiye eviren cihazlarn, bu
mknatslanma etkisi ile ekil 1 grlebilecei gibi faz akmn geri kaydrmasndan (endktif g meydana getirmesinden) dolay, ebeke stnde yaratm olduklar
endktif reaktif gc dengeleme ve fazn akmn olmas gereken konuma geri ekme ilemine kompanzasyon denir.
Kompanzasyonu salanm olan bir sistemin akm gerilim grafii de aada ekil 2deki gibidir.

ekil 1 ekil 2
Kompanzasyon Niin Gereklidir?
Elektrik enerjisinin santralden en kk alcya kadar datm yaplrken, santralle tketici arasnda iletimin az kaypla olmas gerekir. Teknolojinin gelimesiyle,
gnmzde evlerde bulunan amar makinas, buzdolab, klima vb. gibi stma, havalandrma ve soutma cihazlar, elektrik enerjisi ihtiyacn her geen gn daha
arttrmakta ve enerji retiminin pahal olmasna sebeptir. Bundan dolayl bu durum ebekede tanan elektrik enerjisinin kaliteli, fiyatlarnn ucuz ve hakiki i gren aktif
enerji olmasn zorunlu klmaktadr.
Kompanzasyonun tanmnda belirtildii gibi, eer ebekeye bal bir alc, bir elektrik motoru, bir trafo, bir floresant lamba ise bunlar manyetik alanlarnn salanmas iin
bal olduklar ebekeden endktif reaktif g ekerler.
Motorlar ebekeye ya reaktif g verir ya da ebekeden reaktif g alrlar. Santralde retilen bir enerji, aktif ve reaktif akm ad altnda en kk alcya kadar beraberce
almakta, i yapmayan ve sadece motorda manyetik alan meydana getirmeye yarayan endktif reaktif g, trafolarda,havai hatlarda, alterlerde, iletim hatlarnda, kablo
ve tablolarda gereksiz yere kayplara neden olmaktadr. Bu kayplar yok edilirse transformatr daha fazla motoru besleyecek bir kapasiteye sahip olacak, devre ac
kapayc alterler (disjonktrler) byk seilmeyecek, tesiste kullanlan kablo kesiti klecektir.
Bu durumda az bir yatrmla fabrika ve atlyeye enerji verme imkn elde edilecektir. Elektrik iletmesi tarafndan uygulanan tarifeler ynnden de her dnem daha az
elektrik enerjisi demesi yaplacaktr.
Grld zere reaktif akmn santralden alcya kadar tanmas, byk ekonomik kayp grnmektedir. te bu reaktif enerjinin santral yerine, motora en yakn bir
yerden kondansatr tesisleri veya ar uyartml senkron motorlar ile azaltlmas ve bylece tesisin ayn ii, daha az akmla karlamas mmkndr. Genellikle enerji
datm ebekelerinde gereksiz yere tanan bu enerji, tanan aktif enerjinin % 75 ile %100 arasnda olduu belirlenmitir.
Tesiste harcanan reaktif enerjinin azaltlmas amac ile yaplan kondansatr veya senkron motor tesislere kompansatr, bu ilemin yapld tesislere de kompanze
edilmi tesisler, ksaca kompanzasyon denir. Reaktif g kompanzasyonu iin senkron motor yerine daha ekonomik olan kondansatrler kullanlr.
ebekenin reaktif gten zarar grmemesi ve verimin dmemesi iin endktif sistemin giri ksmna bir kompanzasyon hesab yaplarak kondansatr balanr. Direk
ebekeye endktif reaktif g vermeden, kompanzasyon kondansatrlerinde depolanr.
Reaktif g, ihtiyacna cevap verebilmek iin belirli yerde retilmelidir. Aktif gten tamamen faydalanmak iin reaktif g tketim merkezlerinde retilir. Tketicilerin
ebekeden ektii endktif gcn, kapasitif g ekerek orantlanmasna kompanzasyon, bu oranty da ihtiya dorultusunda ayarlama ileminede kompanzasyon
sistemi ad verilir. Kaliteli ve ucuz elektrik enerjisi tketimine sahip olmak ve kullanlan tketimde enerji verimliliini arttrmak iin kompanzasyon retimi yaplmakta
ve kompanzasyon sistemleri kullanlmaktadr.
Kompanzasyon sistemi: Elektrodinamik sistemde alan, elektrik motorlar ve transformatr gibi aletler ebekeden mknatslanma akm eker. Mknatslanmaakm,
endktif karakterli bir akm olup manyetik alann olumas srasnda ebekeden ekilir, manyetik alan ortadan kalktnda ebekeye yeniden verilir. Bu mknatslanma
akmna reaktif akm denir.
Kompanzasyon Yaplmazsa Neler Olur?
Reaktif gler kompanze edilmez ise,
ebekede g kayplarna neden olur,
retim ve datm sisteminin kapasitesini azaltr,
Gerilim dmesinin, tanan gc snrlad datm hatlarnda, enerji tama kapasitesinin dmesine sebep olur.
Bu sebeple, ar yklenmeler ve gerilim dmelerinin nlenmesi iin, kompanzasyon gereklidir. ebekeden en verimli ekilde faydalanlabilmesi iin, reaktif yklerin
meydana geldii noktada kompanze edilmesi ve giderilmesi zorunludur.
Bu sebeple, kompanzasyon panosu kurmak ile ykml aboneler, Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu karar ile belirtilmi snrlar ierisinde kompanze edilmi ekilde
elektrik tketmek zorundadrlar. Aksi halde aboneler, ceza demek zorunda kalrlar.
Kompanzasyonun Faydalar
G kat saysnn dzeltilmesi hem elektrik enerjisini retenler hem de tketenler bakmndan ok yararldr. Bu sebeple kompanzasyon sisteminin orta ve byk boy
iletmelerde, iletme sahibi tarafndan yaplmas zorunlu hle getirilmitir. Kompanzasyon yaplan tesiste elde edilen avantajlar:
retici Asndan;
letkenler daha az akm tayacandan ince kesitte seilir.
Ayn iletim hattndan daha fazla aktif enerji iletileceinden retim, iletim ve datm tesislerinde kapasite verim ykselir.
Enerjinin retim ve sat maliyeti azalr.
Alternatr ve transformatrlerin gc daha kk tutulur.
Datm hatlarnda kayplar ve gerilim dm azalr.
Tketici Asndan;
letkenler daha ince kesitte seilir.
Besleme transformatr, kumanda, kontrol ve koruma elemanlar daha kk deerlerde seilir.
Besleme transformatrnn ve tesisin kapasitesi ile verimi ykselir.
 Kayplar ve gerilim dm azalr.
ebekeden daha az reaktif enerji ekilir.
Harcanan enerji azalacandan enerji creti de azalr.
letmelerde kullanlan cihazlarn devaml olarak reaktif enerjiye ihtiyalar vardr. Her tketicinin kendisine ait kompanzasyonu bulunur. Bundan dolay kompanzasyon
eitleri vardr.
Kompanzasyon Neden Yaplmaldr?
Reaktif enerjinin kompanze edilmesi, ebeke tama kapasitesini arttrmasndan ve enerjinin israfn nlemesinden dolay lke ekonomisi iin ekonomisi iin
kompanzasyon ok nemlidir. Enerji Piyasas Dzenleme Kurumunun kararna gre Karar No:284/2 Karar Tarihi: 8/1/2004 olarak kompanzasyon zorunlu tutulmutur.
(Bu kurul karar 15/01/2004 tarih ve 25347 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir.)
Gerekli artlara haiz olan iletmeler kompanzasyon panosu kurmak ve iletmek zorunluluundadr. Kompanzasyon panosu yapma ve iletme zorunluluundaki bu
iletmelerin harcadklar endktif enerji, aktif enerjinin en fazla %33; kapasitif enerji de aktif enerjinin en fazla %20si kadar olabilir. Kurulu gc 9 kW ve zerinde olan
elektrik tketicileri, kompanzasyon panosu kurmak ve reaktif g degerlerini belirlenen snrlar iinde tutmakla ykmldr. Aksi taktirde elektrik faturalarna reaktif ceza
bedeli eklenir.
Elektrik harcamasnda elektrik kompanzasyon panosu balant emas nemlidir. Kompanzasyon firmalar tarafndan kurulacak bir iletmede bunlara dikkat edilmelidir.

Kompanzasyon tesislerinde dikkat edilecek konulardan biriside, harmoniklerin olutuu ebekelerde, trafo ile kondansatrlerin bir seri rezonans devresi
oluturmamasdr. Bu nedenle, trafolarn kaak reaktans ile kondansatrn kapasitif reaktans rezonans frekansndan deiik bir deerde olmaldr.
Tek tek kompanzasyon dearj lambalar iin de yaplabilir. cos yi dzeltmek amacyla lambaya seri ve paralel, kompanzasyon kondansatrleri balanr.
Lambann gcne gre kondansatr gc seilir. Ama alak basnl sodyum buharl lambalarla neon lambalarda akm snrlayc diren olarak, kaak akml
trafolar kullanlr. Balastlar endktf karakterlidir. G katsaylar ortalama 0,3 iken balastlarn, tiplerine gre 0,4 0,6 arasnda deimektedir.
Tek tek kompanzasyonlarn sisteme yararlar olduu kadar zararlar da sz konusudur.
Yararlar kendi iinde kompanze etmesidir.
Zararysa kendi iinde kompanze edilmi ksmn kondansatr arza verdiinde abonelerin endktif cezaya kalmalardr. Dier yandan cihazlarda oluan
arzalarda endktif yk ekemezler.
Sistemden, kapasitif reaktif g sebebiyle kapasitif sayacnn ilerledii grlr. Bu yzden tek tek kompanzasyona periyodik bakm yaplmaldr.
Tek tek kompanzasyon pahaldr. Ayarlamalar iin uygun deildir. Sadece sabit gte srekli alan tketiciler iin ekonomik ve uygundur.
Grup Kompanzasyon

Ayn kontaktr veya alter zerinden devreye girip kan yk gruplarnn kompanzasyonu yapmak iin kullanlr. Tesislerde tek tek
olarak kompanze etmektense, ayn anda ve ayn devre elemanlar (kontaktr ve alter) ana pano stnden alacak motor ve lamba gruplarn kompanze eden
sisteme, grup kompanzasyonu denir. Reaktif g kompanzasyonu sayesinde hatlardaki akm ve gerilim dm azalr. Grup kompanzasyonu ile tesisin masraf daha az
olur. Kondansatrlerin toplu olarak bulunduu pano, kompanzasyon panosudur. Bu panonun iinde reaktif rle de bulunur. stee bal olarak kondansatrler, kademeli
olarak ebekeye balanrlar.
Kondansatrler alp kapanma srasnda oluturabilecek arklara karn kullanlan anahtarlar uygun olmaldr. Anahtar ald zaman hzlca dearj direnci
stnden topraklanmal, gecikmeli sigorta ile ksa devrelere kar kondansatrler koruma altna alnmaldr.
Bu kompanzasyon sisteminde, kondansatrler, toplu durumdaki endktif ykleri devreye sokan sistemlere balanr. rnek verirsek kumanda panosu
ierisindeki motor yada k linyeleri.
Birtakm tketicinin olduu tesiste her tketicinin tek tek kondansatrlerle donatlmas yerine, hepsinin ortaklaa bir kompanzasyon tesisinde daha kolay ve
ekonomik olmas salanr.
Bu tr kompanzasyon tesislerinde, tesisi ksa devreden korumak iin , her bir kondansatr, bir sigorta stnden barayla iletiime geirilir. Baz hallerde
kondansatrler toplu bir motor koruma anahtar yada yksek gerilim g anahtar stnden ebekeye balanr. letmelerin fazla masraftan kurtulmas veya
oluabilecek arzalardan ok etkilenmemesi, grup kompanzasyonu ile mmkndr.
Merkezi Kompanzasyon
Elektrik panosuna bal ok sayda motor ve endktif yk eken alc bulunuyorsa ve bunlar belli belirsiz zamanlarda devreye girip kyorlarsa ekilen yk durumuna
ayarl bir kompanzasyon yaplr. Byle bir kompanzasyon, elle kumandal ve otomatik alma durumlu olur. Tesislerde daha ok merkezi kompanzasyon eidi kullanlr.

Merkezi kompanzasyon
Merkezi kompanzasyon sistemi, deiken yk koullarnda otomatik olarak uygunluk salayan, grup kompanzasyonundan daha ok gelien bir sistemdir. Merkezi
kompanzasyon sisteminde, tketicilerin says birden oktur. Ama bunlarn hepsi sabit gte ve devaml devrede bulunmaz. Bundan dolay kondansatr gcn,
deiken kompanzasyona ayarlamak gerekir. Bunun iin, merkezi kompanzasyonda bir ayar dzeni kullanlr. Ayar dzeni sayesinde, dk ve ar kompanzasyona
engel olunur. Baz merkezi kompanzasyon tesisinde g katsaysn devaml kontrol eden bir aletle, ihtiyaca gre kondansatr gruplar devreye girer veya kar.
Bu kompanzasyonlarn hesaplanmas ve projelendirilmesi kolay olur. Kompanzasyonlar tesislere balanmas sorunsuz olup, ksa srede montajlar yaplr. Tesisi
besleyen tek veya paralel alan transformatrler, toplam akm trafosuzerinden kompanze etmek mmkndr. Tesiste kullanlan elektronik regulatrlerin hassasiyet
snr ve alaca endktif-kapasitif blgenin potansiyometreler ile ayarlanabilmeleri sonucu uygun bir kompanzasyon tesisinin kolayca iletmeye girmesi salanr. Bir
tesisin, hangi eit kompanzasyonla donatlmas gerektii i yerinin deiik zamanlarda alnm ykleme erileriyle belirlenmelidir.
Merkezi kompanzasyonda ebekeye paralel balanacak kondansatrler 3-5-7 yada 2-4-6-8-12 gruba ayrlmaktadr. Bu programlar elektronik kompanzasyon rlesi ile
devreye girmektedir. Kademeli reaktif g kontrol rlesi her an cos yi 0,96 da sabitlemek iin otomatik olarak kondansatr gruplarn devreye alr veya
karr. 17.02.2000 tarih ve 23967 sayl resmi gazetede belirtildii gibi iletmelerin cos yi, 0,95 ile 1 arasnda tutmalar zorunludur. Kondansatrler de reaktif g
rlelerinin kademesi gibi blmlere ayrlr. Her kademede, o kademeye ait kondansatr blm, devreye girer.
Kompanzasyon firmalar tarafndan imalat yaplan kompanzasyon eitleri vardr. Bu kompanzasyon fiyatlar eitlerine, gcne, markasna ve her firmaya gre
deikenlik gsterir.
KOMPANZASYON NASIL YAPILIR?
Diren bazl (Resistif) devrelerde olan faz fark, kapasitif devrelerde akm, voltajdan faz ilerde, endktif devrelerde ise akm geride olacak ekilde deiir. Faz farknn
meydana gelmesi, reaktif g meydana gelmesidir. Bir sistemin grnr gc deimez, ancak faz farkna bal olarak grnr gcn bileenleri olan aktif ve reaktif g
deiir.
Aktif g grnr gce eittir ve maksimum i verimi alnr. Devrede ii aktif bileen yapar, reaktif bileen her dngde ebekeden ekilir ve dng bitmeden geri
ebekeye verilir. Saf resistif devrede faz fark olmaz ve aktif g maksimum deerini alr, reaktif g yoktur. Ancak endktif ve kapasitif devrelerde faz farkna gre reaktif
g meydana gelir. Bu da ie evrilebilen aktif gcn azalmasna dolaysyla verimin dmesine ve kullanlamayan bir reaktif g meydana gelmesine sebep olur. te
aktif gcn maksimum duruma getirilip, g faktrnn dzeltilmesi ve verimin en byk halini almas ilemine kompanzasyon denir. Kompanzasyon, ebekeden ekilen
reaktif gc drmek, elektrik kayplarn nlemek amacyla yaplr.
ebekeye bal bir alc, trafo, motor veya floresan lamba ise bu elemanlar, manyetik alanlarn salama iin bal bulunduklar ebekeden endktif reaktif g eker.
yapmayan ve sadece motorda manyetik alan retmeye yarayan endktif reaktif g, iletim hatlarnda, transformatrlerde, alterler ve kablolarda gereksiz yere kayplara
neden olmaktadr. Eer kayplar yok edilirse transformatrler daha ok motoru besleyecek duruma gelecek, kullanlan kablolarnn kesitleri kk olacaktr.
9 kW n zerindeki yerlerde kompanzasyon kullanma art, ynetmeliklerle getirilmitir. Byk ve kk iletmelerde hatta binalarda kompanzasyon kullanmak gerekir.
Kompanzasyon fiyatlar yksek olmasnn nedeni ise sisteme ek bir maliyet getirmektedir. Fakat geen sre ierisinde salad enerji verimlilii ile kendisini amorti
etmekte ve harcanan elektrik enerjisini kara geirmektedir.
Kompanzasyon yaplmazsa; Reaktif gler kompanze edilmedii zaman ebekede g kayplar oluur. Datm ve retim sisteminin kapasitesi azalr, gerilim
dmesinin, tanan gc snrlad datm hatlarnda, enerji tama gcnn dmesine sebep olur.
Ar yklenmelerin ve gerilim dmelerinin nlenmesi ve ebekeden en verimli bir ekilde yararlanlmas iin, reaktif yklerin meydana geldii noktada kompanze etmek
ve giderilmesi zorunludur.
Bundan dolay, kompanzasyon panosu kurmakla ykml aboneler, Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu karar dorultusunda kompanze edilmi biimde elektrii
harcamak zorundadrlar. Karara uymayan aboneler, ceza demek zorunda kalrlar.
Kurumunun belirttii artlar dorultusunda elektrik tketimi yaparlar. Aksi taktirde ceza derler. Elektrik harcamasnda kompanzasyon pano emas nemlidir.
Kompanzasyon firmalar tarafndan kurulacak bir iletmede bunlara dikkat edilmelidir.
Kompanzasyon Nasl Yaplr?
letmelerde motorlar, cihazlar, bobinli aletler ve trafolar endksiyon sistemiyle alr. ebekeden aktif ve reaktif g eker. Bobinlerde manyetik alan meydana gelmesi
iin reaktif gce ihtiya vardr. Oluan reaktif gler trafolarda ek yk meydana getirir. Binen bu yk trafonun tam randmanl olarak almasna mani olur. Trafonun aktif
gc der.
Kompanzasyonda kullanlan malzemeler; besleme kablosu, kesici gibi malzemelerinin seiminin byk olmasn salar. Buna meydan vermemek iin tketicilerin reaktif
g gereksinimlerini karlarken bulunduklar yerin trafosundan karlama yerine senkron motorlar ve kondansatrler gibi reaktif g retelerinden elde etmeleri
istenmektedir. Kondansatrler reaktif g retelerinden mr uzun ve ucuz olandr. Kurulumu ve bakm yaplrken olduka pahal olan senkron motorlar, kullanmda
pek rabet grmemektedir.
Kompanzasyon kondansatrleri, reaktif g kontrol rlesi otomatik devreye sokar. cos ayarn da reaktif g kontrol rlesi ile yapar.
Reaktif g kontrol rlesi kondansatrleri abuk anahtarlama elemanlaryla, devreye koyar. Anlk olarak reaktif g gereksinimini karlar.
Sistemin reaktif g ihtiyacn karlamak iin ana panonun giriine bir kondansatr balayarak devrenin sabit kalmas salanr.
Kompanzasyonlarn yapl ekilleri;
Dinamik faz kaydrclar ( senkron motor)
Senkron Kompansatr
Statik faz kaydrclar (kondansatr)
Dinamik Faz Kaydrclar (Senkron Motor)
Reaktif g retilirken kullanlan dinamik faz kaydrclarda, ar uyarlm senkron motorlar kullanlr. Santrallerden enerji nakil hatlarnn sonunda ve tketim
merkezlerinin banda ebekeye bir senkron motor paralel balanarak, blgenin reaktif g gereksinimi balanan motordan karlanr. ebekeye bal senkron motor ,
ebekeden bota alma kayplarn karlayacak aktif gc eker. ebekeye yeterli reaktif gc verip bir reaktif g reticisi (genaratr) olarak alr. Bunun ayrca
tahrik edilmesi de gerekmez.
Senkron motorlarn uyartm akmlar deitirilerek motor kapasitif veya endktif olarak altrlabilir.
Senkron motorun ebekeden ektii reaktif g miktar da, uyartm akmyla ayarlanabilir. Senkron motorlar, dinamik g kompansatr olarak da kullanlrlar. G
kompansatr olarak kullanlrken senkron motorun, stnde yk yoksa, kaynaktan ekecei aktif g, sadece mekanik kayplar karlamak iin kullanlr. Senkron
motorlarn yatak ve milleri gl yaplr.
Senkron motor, kompanzasyon sistemi kullanlmad taktirde maliyeti yksektir. Maliyet asndan ekonomik olmas iin reaktif g kompanzasyon sistemlerinde
kondansatrler ska kullanlrlar. Statik faz kaydrc kondansatrlerin bakm kolay ve ucuz olduu iin, dinamik faz kaydrc olan senkron motorlar kullanlmazlar.
Senkron Kompansatr
Senkron kompansatrlerin kayplar az olup uyartm donanmlarnn ayar snrlar genitir. Nominal uyarland zaman g katsaylar cos =1dir. Az veya ok
uyarlandklar zaman reaktif enerji retirler veya tketirler. Senkron kompansatrler bir reaktif enerji reticisidir. Hat yksz olduunda, hat sonu geriliminin ykselmesine
mani olmak iin reaktif enerjide ekerler. Bu durumda gerilim reglasyonunu da devaml kontrollerinde bulundururlar.
Statik Faz Kaydrclar (Kondansatr)
Kondansatr iki iletken levha arasndaki yaltkan malzeme ile salanan elektrik enerjisini depolayan devre elemandr. Kondansatrler, statik faz kaydrclar olarak
tanmlanr. Kondansatrlerin bakm masrafnn olmamas, ekonomik olmalar sebebi ile gnmzde reaktif g kompanzasyonunda kullanlmaktadrlar.
Senkron Kompansatrlerle, Statik Kondansatrlerin Karlatrlmas
Kondansatrler yalnzca reaktif enerji retirler. Senkron kompansatrler gerilim reglasyonunu dzenleyerek, reaktif enerji retir ve tketirler.
Kondansatrler yalnzca gerilim dmelerinde etkili olabilir.
Senkron kompansatrler ksa devre akmlarn besler.
Gerilim dk olduu zaman kondansatrlerin reaktif retimleri az olur. Senkron kompansatrlerde artar.
Devre alp kapandnda kondansatrlerde gerilim ve akm darbeleri oluabilir. Senkron kompansatrlerde problem olmaz.
Senkron kompansatrlerin kayplar vasati %2 civarnda olup, kondansatrlerde % 0,5in altna der.
Kk glerde senkron kompansatrler, ekonomik deildir, kondansatrler ekonomiktir.
Senkron kompansatrlerin bakm ve iletme gleri bulunur.
Kondansatrler, ok yer kaplamazlar. Bir yere yerletirilirken problem olmazlar. stenilen gerilimde ve byklkte kullanlabilirler. Kondansatrler ekonomiktir
ve bakm masraflar yoktur. Bundan dolay reaktif g kompanzasyonunda kullanlmaktadrlar.
 Senkron kompansatrlerin kayplar az olup uyartm donanmlarnn ayar snrlar genitir. Nominal uyarland zaman g katsaylar cos =1dir. Az veya
ok uyarlandklar zaman reaktif enerji retirler veya tketirler. Senkron kompansatrler bir reaktif enerji reticisidir. Hat yksz olduunda, hat sonu geriliminin
ykselmesine mani olmak iin reaktif enerjide ekerler. Bu durumda gerilim reglasyonunu da devaml kontrollerinde bulundururlar.
Ar Kompanzasyon
Bireysel kompanzasyonda kondansatr, alcnn ihtiyacna cevap verecek biimde ekilde seilerek, alcya paralel balanr. Beraber devreye girip-ktnda, reaktif g
ihtiyacyla retim birbirini karlar ve g katsaysn istenilen deerde sabit tutmaya alr. Grup kompanzasyon ve merkezi kompanzasyonda byle olmaz. Reaktif g
ihtiyac devaml deiim halindedir. Kompanzasyon kondansatrn gc sabit kald iin, reaktif gce ihtiya arttnda, kompanzasyon kondansatrleri ihtiyac
karlayamaz. Eksilen reaktif gcn tamamlanmas iin ebekeden ihtiyac karlar. Durum byle olunca g katsays (cos) der ve kompanzasyon grevini yerine
getiremez.
Dk ykle alt zaman, paralel bal kondansatr reaktif g ihtiyacn karladktan sonra, reaktif g fazlas oluur ve ebekede reaktif g fazlas meydana gelir.
Bu durumda, iletmenin bal olduu trafoda gerilim ykselir, buna ar kompanzasyon ad verilir. Bu ar kompanzasyonda, alc geriliminde bir art meydana gelir.
eklimizde ar kompanzasyon etkisi fazr diyagram ile gsterilmitir.

Ar kompanzasyon fazr diyagram.

I1 Yk akm
Ic Kondansatr akm
I2 ebeke akm
U1 Besleme gerilimi
U2 Tketici gerilimi
R Hat ve trafo direnci
X Hat ve trafo reaktans
DU Tketici gerilim yklenmesi
Ar kompanzasyon, genellikle yksek g katsays ile almakta olan tesislerde meydana gelir.
Ar kompanzasyonda U gerilimi , kondansatr gcyle transformatr oranna baldr. Gerilim artnn yzde cinsinden deeri , yaklak olarak;
( % ) = U/U = Ux/100 . Qc/ S
forml ile hesaplanr. Burada Qc , kVAR cinsinden kondansatr gc , St , kVA cinsinden transformatr gc ve Ux , yzde cinsinden kondansatr yerine bal olarak
transformatr akmna indirgenmi reaktans zerindeki gerilim dmdr.
Ar kompanzasyon sonucunda gerilim art byk boyutlara kar. Tesisler bundan byk zarar grr. Bunu nlemek iin, kondansatr bataryasnn ebekeye reaktif
akm verilmeyecek ekilde ayarlanmas lazmdr. Bundan dolay kompanzasyon iin kullanlan kondansatrlerin, farkl saylarda gruplandrlarak, ihtiyaca gre devreye
girip karlmas uygun grlr.
Byk tesislerde, kompanzasyonu uygun bir ekilde yapmak iin, bir sistem kurulur. Otomatik olarak, hassas ve gvenilir bir ekilde ayar yaplm olur.
Reaktif Ceza
Kapasatif veya reaktif cezalar, tesislerin kompanzasyon panolarna gerekli bakmn yaplmamasndan ve en nemlisi tesis bydke kompanzasyon panosunun kk
kalmasndan dolay olumaktadr. zm ise, kompanzasyon panosunun yeniden ekillenmesidir. Dalgal akmla beslenen bir sistem devreden akm eker. elektrikli
stma aygtn alternatif akmla beslediimiz de sinsoidal olarak ykselen gerilimle e zamanl olarak sistemden ekilen akmda ayn oranda artar. Yk rezistif olduu
iin sistemin ektii akm gerilimle ayn fazda olur.
Istc yerine bir elektrik motoru baladmzda gerilim yksek olduu anda akm yksek deerde olmayacak, akm daha yava olarak ykselecektir. Bu da devredeki
gerilim ile akm ayn fazda olmayacaktr. Bylece elektrik sayac harcanan enerji miktarn doru kaydedemeyecektir. Bundan dolay endktif (motor) yada kapasitif
(floresan lamba) ykle ebekeden g ekiliyorsa datm irketi reaktif g bedeli talep eder.
TRSTRL KOMPANZASYON
Tristrl hzl kompanzasyon sistemleri ani olarak devreye girip kan ve devrede kalma sreleri ksa olan yklerin reaktif g kompanzasyonu iin kullanlr.
Klasik reaktif g kompanzasyonu ynteminde zellikle ani devreye girme ve kmalarda kontaktrler devreye girdii anda kondansatrlerde ani bir balang akm
meydana gelir. Devreye girip kma sklatka ani balang akm etkisiyle kondansatr iinde delinmeler meydana gelir. Bu arklar kondansatrn abuk ypranmasna
sebep olur. Bu arklar kondansatrler zerinde geici ar yk meydana getirerek kondansatrn mrnn ksa olmasna yol aar.
Tristrl hzl kompanzasyon sistemlerinde anahtarlama eleman olarak klasik kompanzasyon da kullanlan kontaktr yerine kompanzasyona zel tristr modl
kullanlr. Tristr kullanlarak dorudan balantda kondansatrlerin 10 ms iinde devreye girmesi salanmakla birlikte ayn zamanda meydana gelen ani balang
akm da engellenir. Bu ekilde tristrl kompanzasyon gruptan sadece nominal kondansatr akm akar. Bu yntemle problemsiz olarak ani deien ksa sreli ykler
de kompanze edilebilir. Ayrca merkezi kompanzasyon ile 40- 200 ms arasnda hzl kompanzasyon yaplabilir, reaktif g bedeli denmez
Tristrl kompanzasyon sisteminin kullanmda ki avantajlar;
Isl kayplar azalr, azalan kayplardan tasarruf salanr.
Kontaktr olmadndan bakm maliyeti yoktur.
Hassas, hzl ve doru kompanzasyon yaplabilir, reaktif g bedeli denmez.
Kondansatrlerin mr uzar.
Punto ve ark kayna gerektiren imalatlarda rn kalitesi artar.
 Sistem modler olduu iin istenildii kadar kompanzasyonun gc arttrlabilir.
Statik Tristrl Kompanzasyon

Tristr sembol
Reaktif g deiimlerinin hzl olduu hallerde statik kompanzasyon sistemi kullanlr. Hzl oluumu engellenir. Bakm gerektirmeyen bir sistemdir. Statik (tristr
anahtarlamal) kompanzasyon sistemlerinin almas; bara gerilimiyle kondansatr geriliminin sfr noktasnda kondansatr bankalarn devreye alr ve akmn sfr
noktasnda devreden kararak alr.
Statik kompanzasyon sisteminde yar iletken bir anahtarlama eleman olan tristrler kullanlmaktadr. Yan taraftaki eklimizde tristr sembol grlmektedir. Tristrlerin,
g elektronii devrelerinde kullanldnda hzl ama ve kapama zellikleri vardr. Saniyede 25.000 kez ama kapama yapan tristrler vardr. Drt katl bir yar
iletkenden oluan tristrler (P-N-P-N) kap (gate) ucu ile iletken yaplabilirler. Tristr kompanzasyon firmalar tarafndan 2400 Volt ve 3300 Ampere kadar alan tristr
imalat yaplmtr. Tristr fiyatlar da volt ve amper deerine gre deiir.
Tristrl kompanzasyonlar okullar, belediyeler, marketler, benzin istasyonlar, oteller, kaynak makinas ve monofaze arlkl g kullanan, btn iyerlerinde
kullanlmaktadr.
Statik tristrl kompanzasyon sistemlerinin kullanm amacna gre yararlar;
Sk aralklarla devreye girer ve karlar, bu devreye girme ve kma sreleri ortalama 20 ms kadardr.
Yk deiimlerine hzl bir ekilde yant verirler.
Statik tristrl kompanzasyon sistemi modler olduu iin istenilen miktarda tristrler devreye parelel balanarak kompanzasyon g arttrm yaplr.
Kontaktr olmadndan bakm masraflar yoktur, gerilim ukurlar ve gei akmlar meydana getirmezler.
Kademeye almak iin kondansatrlerin dearjn beklemez.
Kademe gcn istenirse snrsz arttrma imkan vardr.
alrken grltszdr ve ark meydana getirmez.
Fazlar bir bir ve sfr gei srasnda tetikleme yapar.
Punto ve ark kaynaklar olmas gereken imalatlarda rnn kalitesi deer kazanr.
Devre elemanlarnda (kondansatr, reaktr) uzun mr.
Her trl rle, PLC veya PC ile alabilir.
Statik kompanzasyon sistemlerinin kullanlm alanlar; punto kaynaklar, ark kaynaklar, presler, vinler vs yklerdir.
Kontaktrl ile Tristrl Kompanzasyon Arasndaki Fark
Tristrl kompanzasyon kontaktrleri reaktif g ihtiyacnn ok hzl deitii, akm-gerilim dalgalanmalarnn istenmedii, reaktif g kompanzasyon sistemlerinde
anahtarlama eleman olarak kullanlr. Tristrl kompanzasyon kontaktr markalarndan bazlar mikroilemci tabanl kontrol modl sayesinde gerilimin tam sfr gei
noktasnda anahtarlama yaparak, dalgalanmalar engeller, bu sayede CNC/PLC ve bilgisayarlar gibi hassas cihazlarn da bulunduu tesislerin, reaktif g
kompanzasyonunun anahtarlamasndan kaynaklanabilecek, problemlerini ortadan kaldrr. Tristrl kompanzasyon kontaktrleri , punto kaynak makinalar, vinler ve ark
ocaklar gibi reaktif g ihtiyac hzl ve geni bir aralkta deien yklerin reaktif g kompanzasyonunda etkindir. Tristrl kompanzasyon kontaktrleri, elektromekanik
kontaktrlere gre baz stnlklere sahiptir.
a) Kontaktrl Kompanzasyon
Yk devreye girdii zaman cosnin set deerinde tutabilmek iin 2-8 saniye gibi bir zaman gereklidir.
Devreye giri k yava olduundan reaktif snr deerlerini istenilen snrda tutmas mmkn deildir.
Reaktif deerleri istenilen snrda tutamad iin, devreye hzl giren aletleri tanmaz.
Kondansatrler devreye girerken kontaktrn kontaklar arasnda sparklar (ark) meydana gelir, bu da kontaklarn bozulmas ve kontaktrn grltl
almasdr. Bundan dolay, kontaktrler de meydana gelen arklar kondansatrlerin kullanlma srelerini ksaltr.
Kontrol ve bakma ihtiyalar vardr.
b) Dinamik Kompanzasyon (Tristr Atelemeli)
Yk devreye girdii zaman cosyi srekli set deerinde tutar. lemi 20 ms iinde yapar.
Devreye hzl girip ktndan reaktif snr deerleri max. %1 %5 arasnda tutarak tasarruf salar.
Kondansatrleri devreye 0 gei noktasnda alr. Sessiz alr ve spark yapmaz.
Kondansatrleri devreye 0 gei noktasnda ald iin kondansatrler ypranmaz ve mrleri birka sene uzar.
Dinamik kompanzasyon bakm istemez.

G KATSAYISI LME
Alternatif akm devrelerinde, devreye uygulanan ebeke gerilimi ile devre akm arasndaki as, devrede bulunan omik, endktif ve kapasitif direnlere bal olarak
deiir. Devre yknn kk olan g kat saysnn byk bir deere ykseltilmesi iin yaplan ilemlerin hepsine, g kat saysnn dzeltilmesi ya da kompanzasyon
ad verilir.
G Katsays
G katsays nedir? Bir alternatif akm devresindeki aktif ( P ) gcn, grnr ( S ) gce oranna devrenin g kat kays ad verilir.
P= U x I x Cos P/S = W /VA = COS
S= U x I
Alternatif akm devrelerinde g lmelerinde, devre endktif veya kapasitif ise bu devrelerde akm ile gerilim arasnda faz fark vardr. Bu fark a ile gsterilir. Bu fark
a ile gsterilip bu ann kosinsne g kat saysn veya g faktrn verir.
Omik, Kapasitif, Endktif Devrelerde Akm, Gerilim ve G Vektrler
Omik Devre
 Omik devre
eklimizde omik devrede alc ularna uygulanan gerilimin ve diren stnden geen akmn dalga ekli ve vektr diyagram grlmektedir. Alternatif bir gerilim, diren
ularna uyguland zaman direncin ularndaki gerilim dorultusunda diren stnden geen akm artar, diren ularndaki gerilim deeri azaldka bunun paralelinde
akm azalr.
Bu durum ekildeki gibi gerilimin maksimum olduu yerde akmda maksimum, gerilimin sfr olduu yerde akmda sfr olmaktadr. Bu sebeple akmla gerilim ayn
fazdadr. Diren eleman akmla gerilim arasnda bir faz fark meydana getirmemektedir. Vektr gsteriminde I akmn etkin deeri, U ise gerilimin etkin deerini
gstermektedir.
Kapasitif Devre
Kapasitif devrede akmla gerilim arasnda genellikle 90 faz fark meydana gelir. Akm gerilimden 90 ileri fazdadr. Herhangi bir andaki kondansatrn ektii g, o
anda akm ile EMKnin arpmna eittir. Vektr dn yn saat ibresinin tersi ynndedir. ekile baknz.

Kapasitif devre
Endktif Devre
Saf bir zindkleme bobininden geen akm, uygulanan EMKden 90 geridedir. Herhangi bir andaki g, o andaki akm ile EMKnin arpmna eittir. P= e . i ekilde
grld gibi deiik anlardaki akm ve gerilim eerlerini arparak bulunan ani gleri iaretlemek sureti ile gcn deiim erisi izilebilir.

Endktif devre
G Katsays lme
letmelerde aktif enerji dnda ekilen reaktif enerji reaktif sayalar yardm ile llp creti (TEDA) elektrik datm ve sat yapan firma tarafndan alnr. Reaktif
g yararlanlmayan g olup bu gcn azaltlmas mmkndr. G kaybnn nlenebilmesi iin g faktr llmelidir. G kat says direkt ( kosinsfimetre ile)
veya endirekt ( A- V- W ile ) yntemlerle llebilir. Direkt len aletlere kosinsfimetre veya g faktr metre ad verilir.
G katsays iki yntemle llr:
Ampermetre, Voltmetre ve Wattmetre Yardm ile G Katsaysn lme
Kosinsfimetre ile G Katsaysn lme

Bir fazl devrelerde kosinsfimetre ile g katsaysnn llmesi

Aktif Saya ve Reaktif Saya Okumalarndan G Katsaysnn Hesaplanmas
G faktr saya okuma ile belirlenir. Normal alma artlarnda ve mmkn olan en uzun zaman aralnda aktif enerji sayac (kWh) ve reaktif enerji sayacnn
(kVARh) gsterdii deerler i gnnn banda ve sonunda alnr. Bu durumda:
Ea = Le Li bants ile alma saatlerindeki aktif enerji tketimi belirlenir.
Buradaki:
Ea: alma saatlerinde aktif enerji tketimini
Le: gnnn sonunda okunan enerjiyi
Li: gnnn bandaki okunan enerjiyi gstermektedir.
Er =Lf Li bants ile de alma saatlerinde ekilen reaktif enerji belirlenir.
Burada da:
Er: alma saatlerinde ekilen reaktif enerjiyi
Lf: gnnn sonunda okunan enerjiyi
Li: gnnn banda okunan enerjiyi gstermektedir.
Ea ve Er deerlerinden g faktr

Bants ile hesaplanabilir. Le ve Li arasndaki zaman aral ve cos ile reaktif g hesaplama yaplr.

Ampermetre, Voltmetre ve Wattmetre Yntemi ile lme

Ampermetre voltmetre ve wattmetre ile g katsays lme

1 fazl ve 3 fazl devrelerde ampermetre, voltmetre ve wattmetre ile lme yntemi uygulanr.
Bir Fazl Devrelerde G Katsays lme
Aktif g; alcnn stnde ie dnen yararl gtr. Aktif g P= U. I . cos formlyle hesaplanr.
Buna gre aadaki deneyde P (Aktif g) U (Gerilim) I(Akm) deerleri deneyde alnan deerler, yerine konulduunda:
cos = P / U . I Forml ile cos (g katsays) hesaplanr.
Fazl Devrelerde G Katsays lme
fazl devrelerde iki yntem ile g kat says bulunur. Dengeli ve dengesiz ykler ( almalar) iin u formller ile bulunabilir. Wattmetreden okunan deerlere gre g
hesaplama yaplr.
Dengeli ykler iin
P Toplam = 3 . P1 formlyle P deerini buluruz. Sonra cos = P / U . I formlyle g katsays bulunur.

3 fazl dengeli yklerde ampermetre voltmetre ve wattmetrenin yardm ile g katsaysnn

bulunmas
Dengesiz ykler iin
3 fazl dengesiz devrelerde, her faza 1 tane wattmetre balanr ve 3 wattmetrenin gsterdii deerler toplanarak devrenin gc bulunur.
PToplam = P1 + P2 + P3 forml ile P deeri bulunur.
Sonra; cos = P / U . I formlyle g katsays bulunur.
Kosinsfimetre ile lme
G kat saysnn deerinin llmesi ile alakal yukarda yaplan yntemler,iletmecilerler tarafndan tercih edilmeyen yntemlerdir. G saysnn deeri direkt
(dorudan) llmelidir. Dorudan g kat saysn len cihazlara kosinsfimetre ad verilir.
Dier yntemlerin fiyatlar pahal olduundan g lm iin uygun bir yntem deildir.
Bir Fazl Kosinsfimetre Yaps
Bir fazl kosinsfimetreler elektrodinamik wattmetrelerde olduu gibi sabit olan akm bobini iine manyetik eksenleri birbirine gre dik olan iki gerilim bobini apraz olarak
hareket edecek biimde yerletirilir.
Gerilim bobinlerinden bir tanesine omik diren, dierine de endktif reaktans seri olarak balanr. ki bobinin sipir saylar ve tel aplar ayndr. Omik diren bal
bobinden geen akm ile gerilim ayn fazda, endktif reaktansla seri bal bobinden geen akm gerilimden 90 geridedir.
Diren ve bobin yardm ile iki apraz bobinin akmlar ile gerilimleri arasndaki faz fark 90 yaplm olur. Aadaki ekildeki gibi.
 Bir fazl kosinsfietrenin i yaps
Devreye omik yk bal iken ( g kat says 1 ): Akm bobininden geen akm, gerilim ile ayn fazda olur. 1 nolu gerilim bobininden geen akm, akm
bobininden geen akmla ayn fazdadr. 2 nolu gerilim bobininden geen akm bunlardan 90 geridedir. Dndrme kuvveti bu iki akmn oluturduu bileke
alanlar tarafndan meydana gelir. Oluan bu kuvvet, yalnzca 1 nolu gerilim bobinini etkiler ve bu bobinin eksenini akm eksenine 90 oluncaya kadar apraz
bobini dndrr ve ibre skala stndeki 1 saysn gsterir. Omik yk durumunda 2 nolu bobine etki eden kuvvet yoktur. Zira omik ykte geen akmda omiktir.
Omik akmn endktif ve kapasitif bileeni de yoktur.
Devre tam endktif iken (g kat says sfr): Akm bobinlerinden geen akm ayn fazda, 1 nolu gerilim bobininden geen akm bunlardan 90 ileridedir.
Bu durumda 2 nolu bobin akm bobini eksenine dik olana kadar dner ve ibre sfr gsterir. Yani cos = 0dr.
Devre tam kapasitif iken (G kat says sfr): Endktif ykn tersi olup 1 nolu gerilim bobini 180 dner ve gsterge bu kez kapasitif yndeki sfr
gsterir.
G kat says 0 ile 1 arasnda ise: Gerilim bobinleri ve akm bobinleri arasndaki faz fark g kat saysn verecek biimdedir. Skalann sa taraf endktif
yk, sol taraf kapasitif yk durumunu gsterir.
Hareketli gerilim bobinleri arasnda 120 faz farkl olarak yerletirilir. Gerilim bobinleri akm bobininin baland fazn dndaki dier iki faza balanr. Sabit bobinler hat
akmn tar.
Cihaz 3 fazl bir yke balanrsa ibre, ykn g faktrn skala stnde gsterir. 3 fazl kosinsfimetrenin akm bobinleri yke seri balanr. Gerilim bobinlerinin birer
ular da br fazlara balanr. ( Aadaki ekle baknz.). lmler dorudan g faktrn verir.

3 fazl bobinli kosinsfimetrenin i yaps

Kosinsfimetre eitleri
Kosinsfimetreler, faz biimine gre bir fazl ve 3 fazl olmak zere iki eit retilir. malat biimine gre analog ve dijital olarak retilir.
Kosinsfimetre Devreye Balantlar
Bir fazl ve 3 fazl dijital kosinsfimetre balant emasnda grld zere iletmeye uygun bir akm trafosu ile ebekeye balanr. Balant yaplrken besleme
geriliminin akm trafosunun baland fazdan alnmasna dikkat edilmelidir (Un: Besleme gerilimidir)

Bir fazl ve 3 fazl dijital kosinsfimetrenin sisteme balanmas

Kosinsfimetre Balanrken Dikkat Edilecek Hususlar:
Kosinsfimetrelerin akm bobinleri seri, gerilim bobinleri paralel balanr.
Gerilim bobinleri alma (etiket) deerlerine dikkat edilir.
Kosinsfimetre akm trafosu alacaksa buna dikkat edilmeli, akm trafosunun sekonder ucunun bir tanesi kesinlikle topraklanmaldr. Bunun nedeni akm
trafosu sekonder taraf ak devre brakldnda meydana gelebilecek yksek gerilimi topraa vermek iindir.
Frekansmetre; Devrelerin frekansn len cihaza frekansmetre denir. Frekansmetreler analog, dijital, dilli ( titreimli) olmak zere trleri mevcuttur.

Frekansmetre balants
Frekansmetreler devreye paralel balanr. Frekansmetrenin alma (etiket) deerlerine dikkat edilmelidir.
KOMPANZASYON HESABI
Kompanzasyon hesab yaplrken, sistem zerindeki yklerin karakteristik deerleri bilinmelidir. Kompanzasyon sistemi lmlerinin bilinmemesi, kompanzasyonun
hatal olmasna sebep olabilir. Kompanzasyon eitleri olmasna karn hesaplama ayn forml zerinden hesaplanr.
Kompanzasyon Hesab Nasl Yaplr?
Kompanzasyon hesaplama iki ekilde salanabilmektedir.
Deimeyen reaktif glerde, aktif enerji tketimini salamaktr.
Belli bir miktar tketilen aktif enerjide, reaktif enerji tketimini engellemektir.
Yaplmas gerekenler, belli bir miktar tketilen aktif enerjide, reaktif enerji tketimini engellemektir. nk reaktif oran drmek iin aktif enerji harcamann, ceza
demekten fark kalmayacaktr. nemli olan gerekli enerji verimlilii salanarak enerji harcanmal, harcanrken de reaktif g dengesi salanmaldr.
G ve G Katsays
Aktif G(P)
Aktif g nedir? Gcn her an farkl deer ald hallerde i gren, yararl olan gcn ortalama deerine alternatif akmda aktif g (etkin g) ad verilir. Alternatif
akmda g denildii zaman anlatlmak istenen aktif gtr. Birimi wattr.
P=U . I . Cos
Aktif g U gerilim vektr ile I . Cos akm vektrnn arpmna eittir. Akmn da iki vektr olduu unutulmamaldr.
Ia = I . Cos bileen faydal akm, Ir = I . Sin ise reaktif i yapmayan bileendir.
Omik (Saf Diren) devrelerde Cos =1 dir. Bundan dolay omik devrelerde aktif g vardr ve P = U . I dr. Endktif ve kapasitif devrelerde Cos = O dr. Endktif ve
kapasitif devrelerde aktif g P=Odr.
Reaktif G ()
Reaktif g nedir? Devrede ortalama deeri sfr olan gce reaktif g ad verilir. Ortalama deeri sfr olduu iin yararl bir i grmez. Alc, eyrek periyotta sistemden
enerji alr ikinci eyrek periyotta ise ald gc yeniden ebekeye geri verir.

Sinsiodial sinyal
Bir periyotluk sinsoidal sinyal
1. blgede sistemden g alnr.
2. blgeden alnan g sisteme geri verilir.
Ksaca U . I Sin arpmna reaktif g ad verilir. Q harfi ile gsterilir. Birimi VARdr.
VAR: Volt-Amper-Reaktif
Omik devrelerde = O olduun iin Sin = O dr. Bu devrelerde reaktif g (sfr) O dr.
Endktif devrelerde = / 2 olduu iin reaktif g > 0dr.
Kapasitif devrelerde = /2 olduu iin reaktif g <0 dr.
Reaktif G Hesab
Reaktif g hesaplamas;
=S*Sin
Reaktif G , fazn grnen gc ile Sin (Reaktif G arpan) arpmna eittir. Grnen g yerine akm ile gerilim arpmn alrsak aktif g,
=I*U*Sin
Reaktif g, fazn akm, gerilim ve Sin (Reaktif G arpan) arpmna eittir. Sins deeri, Cosins ve Tanjant deerlerinin arpmna eit olduu dnlrse,
=I*U*Cos*Tan
Eer sadece aktif ve grnen g deerleri elde edilebiliyorsa reaktif g,
*=S*S P*P formlyle de hesaplanabilir.
Sonu olarak bir ekilde lm alnm olan akm, voltaj, cos, sin, tan, S, P deerlerinden (reaktif g) elde edilir. Her fazn reaktif gc ayr ayr bulunmal ve bu
yklerin hangi durumlarda meydana geldii mutlaka tespit edilmelidir. Toplam reaktif g deeri de 3 fazn reaktif glerinin toplamna eit olur.
toplam=r+s+t
G lme yaplrken sistemde kondansatr bulunmamaldr. Sistemde bir reaktif g kontrol rlesi alrken, normalde sisteme kondansatr girer veya kar. Bu
durumda, sistemin ektii reaktif g deerlerini bulmak olanaksz olabilir.
Grnr G (S)
Aktif gc direnler, reaktif gleri, endktif ve kapasatif devreler ekerler. Eer bir devrede hem diren hemde reaktanslar varsa bu devrede hem aktif hemde reaktif
g beraber ekilir. Bu devrelerde g, akm ve gerilimin arpmna eittir. Bu gce grnen yada grnr g denilmektedir.
S=U.I Birimi Volt Amper (VA)dir.
S = Grnr g (VA)
U= Gerilim (volt)
I = Akm (Amper)
G geni
Ortalama (aktif), reaktif ve grnr gler arasndaki geometrik banty gsteren gene g geni ad verilir. Bilindii zere, endktif bir devrenin ularna bir
gerilim uyguland zaman devre, geriliminden geri fazda bir akm eker.

Endktif devrede akm ve gerilim Endktif devrede g geni

Kapasitif devreler de ise devrenin ularna gerilim uyguland zaman, devre geriliminin ileri fazda bir akm eker.
 Kapasitif devrede akm ve gerilim Kapasitif devrede g geni
genden de anlald gibi S = P + Q dir.
G Katsays
G katsays nedir? Gerilimle,I akm arasndaki ann (zaman as) kosnsne g faktr (Cos) denir.

Akm gerilim arasndaki a (Cos)

Baz alarn sins ve cosins deerleri. Tabloda grld gibi a bydke (Cos) deeri klr. A kldke cos deeri byr.

Kompanzasyon Kondansatr Hesab

Kompanzasyon hesaplama program ile hesaplama yntemleri;
Tablolardan faydalanarak gerekli kondansatr gcn hesaplayabiliriz. Sistemin aktif gcnn bilinmesi yeterlidir.
Tesiste aktif ve reaktif sayalar varsa kondansatr gcnn hesaplanmas,
Tesiste aktif saya, ampermetre, voltmetre varsa kondansatr gcnn hesaplanmas,
Tesiste ampermetre, wattmetre, voltmetre varsa kondansatr gcnn hesaplanmas.
G Hesab
Kompanzasyon sistemi kurulmas sonucu, devreye balanan kondansatrlerin akm, devreden ekilen akmn reaktif bileenini azaltaca iin ay kltr. Bu
durumda da Cos deeri byr.

Kapasitif akm ile cos asnn klmesi

P= U.I. cos (W) Aktif G
Q= U.I. sin (VAR) Reaktif G
S= U.I (VA) Grnr G
rnein: 120 Volt 50 Hzlik kaynaktan 8 Amper ve 720 Watt eken motorun,
1. Grnr gcn,
2. G katsaysn,
3. Faz asn,
4. Kr gcn (reaktif gcn) hesaplayalm
zm:
1. S= U . I = 120 . 8 = 960 VA (Grnr gc).
2. P= 720 P = U . I . cos W (Aktif g) cos = 720/120 . 8 = 0,75 (g katsays).
3. cos=0,75 ise = 41,4 sin = 41,4= 0,66 (faz as).
4. Q = U . I . sin(Reaktif g) = 120 . 8 . 0,66 = 633,6 (kr g veya reaktif g).
rnein: Gerilimi 220 volt olan bir fazl alternatre g kat says 0,90 olan bir yk balandnda ekilen akm 50,5 amper olmaktadr. Ykn aktif, reaktif ve
grnr glerini bulalm. cos deeri 0.90 olan ann sin deeri 0.43tr.
zm :
1. S = U . I =220 . 50,5 =11110 VA
2. Q = U . I . sin = 220 . 50,5 . 0,43 = 4777,3 VAR
3. P = U . I . cos = 10000
rnein: Gc 10 kw ve gerilimi 220 V olan bir fazl alternatr g kat says 0,90 olan bir yk balandnda ekilen akm,
zm:
I = P/ U .cos = 10.000/ 220 . o,9 = 50,5 Amper olur.
Toplam yk zerinden kompanzasyon kondansatrleri gc hesaplama en sk kullanlan bir yntemdir.
rnek: Bir tesisin aktif gc 50 kW, cos=0,65 dan 0,90a ykseltilmek isteniyor. Bunun iin gerekli olan kondansatr seelim.
P= 50.000 W
Cos1=0,65 1=49,5
Cos2=0,90 2=25
Qc=P. (tan1- tan2)
Qc=50. (1.17-0,46)
Qc =35,5 kVAR kompanzasyon kondansatr hesab bulunur.

Kompanzasyon Kondansatr Hesab Nasl Yaplr?

Kompanzasyon kondansatr hesab nasl yaplr? Kompanzasyon hesab yapmak iin aadaki tablodan faydalanarak gerekli kondansatr gcn hesaplayabiliriz. Bu
durumda sistemin aktif gcnn bilinmesi gereklidir.
Kompanzasyon k faktr tablosu.
stenilen cos deerine karmak iin k faktr tablosuna gre; kompanzasyon sistemi yaplacak gcn bilinmesi gereklidir. G = 40,03 kW, g katsays = 0,70 den
ve 0,95e karmak istenmektedir. Gerekli kondansatr gcn (Qc) hesaplayalm.
Verilenler;
P = 40,03 kW
cos1 = 0,70 mevcut deer
cos2 = 0,95 kmas istenen
Qc =?
Tablodan cos1 stunundaki 0,70 ile cos2 satrndaki 0,95 kesitii deer aktif g iin k faktr deeri bulunur. Bu deer k = 0,69 olarak bulunur.
Buradan Qc = k.P = 0,69 40,03 = 27,62 KVAr
Uygun grlen kondansatr gc 30 kVArdr.
Kondansatr deerleri 7 kademeli reaktif g kontrol rlesi iin; kademe saysnn ok olmas hedef g faktrne yakn deere ulamay kolaylatrr. Ancak maliyeti
artraca iin, alc saysnn az olduu yerlerde gereinden fazla sayda kademede meydana getirmekten kanlmaldr.
1 kademe 5kVAr
2 kademe 5kVAr
3 kademe 5kVAr
4 kademe 5kVAr
5 kademe 5kVAr
6 kademe 5kVAr
7 kademe yedekler
Bir rnek daha verecek olursak; tesisin g katsaysn cos1 0,70 olarak kabul edelim. cos2 yi ise 0,95e karmak iin kompanzasyon hesab yapalm. Verilenler;
P = 133,5 kW
cos1 = 0,7 mevcut deer
cos2 = 0,95 kmas istenen
Qc =?
Tablodan cos1 stunundaki 0,70 ile cos2 satrndaki 0,95 kesitii deer aktif g iin k faktr deeri bulunur.
Bu deer k = 0,69 bulunur. Buradan Qc = k.P = 0,69 133,5 = 92,11 KVAr Uygun grlen kondansatr gc 95 kVArdr.
Kondansatr basamak deerleri 12 kademeli reaktif g kontrol rlesi iin;
1 kademe 5 kVAr
2 kademe 10 kVAr
3 kademe 10 kVAr
4 kademe 10 kVAr
5 kademe 10 kVAr
6 kademe 10 kVAr
7 kademe 10 kVAr
8 kademe 10 kVAr
9 kademe 10 kVAr
10 kademe 10 kVAr
11 kademe 10 kVAr
12 kademe Yedek

KOMPANZASYON PANOSU NEDR?

Voltaj ile akm arasnda, idealde faz fark olmaz. Endktif ya da kapasitif yklerin oluturduu etki sonucunda, akm sinyalinin, voltaj sinyaline gre maximum 90 lik
faz kayar. Endktif, kapasitif etki sonucunda meydana gelen voltaj ve akm sinyali arasndaki faz kaymasn dzelterek, ideale yakn (0) sabit tutmaya yarayan ileme
kompanze veya kompanzasyon ad verilir.
Kompanzasyon panosu nedir? Bir iletmenin cos ni dzeltmek iin, l aletlerinin, kontaktrlerin, elektrik sigortalarnn ve kondansatrn zerinde yer ald panoya
kompanzasyon panosu denir.
Kompanzasyon panosu ne ie yarar? letmenin g kat saysn dzeltmek iin gerekli cihaz kondansatr ve l aletlerinin zerinde bulunduu panodur. Endktif
ykler (transformatrler, balastlar, elektrik motorlar vs) reaktif g de ekerler. Reaktif gce ihtiya duyulan noktaya en yakn yerde retilmesinde, elektriksisteminin en
iyi koullarda altrlmas iin byk yarar vardr.
Kompanzasyon panosu, boyutlar genel olarak tesislerde ana datm panolaryla beraber montaj yaplr. Kompanzasyon panolar ykseklii 200- 210 cm, derinlii 40
cm den az olmamaldr. Orta gerilim (og) kompanzasyon ve alak gerilim (ag) panolar bu standartlar iine girer. Eni ise tesisin gcnn byklne gre deiir.
Kompanzasyon panosu harici ve dahili olarak montaj yaplr. Harici panolarn st eimli olarak at yaplmal ve havalandrma pancurlar bulunmamaldr. Dahili tip
panoda havalandrma pancurlar olmaldr. Byk panolarda kondansatrlerin havalandrlmas iin aspiratr balanr. Kondansatrlerin konulmas iin yeterli zellikte
raflar olmaldr. Ana datm panosundan bara ile (byk gllerde) yada kablo gei yerleri bulunmaldr. Ana datm panosunda kompanzasyon iin termik manyetik
alter konulmaldr.
Kompanzasyon Panosu Malzemeleri
Kompanzasyon panolarnda, ampermetreler, reaktif g kontrol rlesi (regler),alterler, bakr baralar, kontaktrler, kondansatrler, g kontaktrleri, balant
iletkenleri, elektrik sigortalar, voltmetre komitatr ve voltmetre, ampermetre ya da multimetreler, kosinsfimetre gibi malzemeler kullanlr. Yeni yaplan tesislerde
voltmetre ve komitatr yerine multimetre, kosinsfimetre yerine de kosinsfimetreli reglerler kullanlmaktadr.
Kullanlan bu malzemeler IEC (uluslar aras elektrik komisyonu), TS ( Trk standartlar), VDE ( Alman standart) IEC (uluslararas elektrik komisyonu) normlarna gre
uygun llerde imal edilmelidir. Pano firmalar, kompanzasyon yapm srasnda malzemelerin standart boyutlarna gre montaj yerlerini hazrlayarak sata sunarlar.
Yaplacak kompanzasyon pano fiyatlar kapasitesine gre deimektedir.
Kompanzasyon Panosu Nasl Yaplr?
Pano Montaj lemi
Pano montaj yaplrken; elektrik panosuna yerletirilecek malzemelerin yerleri nceden hazrlanr. Pano malzemelerine montaj yaplacak paralar ( vida,
cvata,vb gibi) beraber satlmaktadr.
Elektrik kumanda panolar alt ve st ksmlarndan meydana gelmitir. st ksmlar raf halinde raylarn zerinde kondansatrlerin yerletirilecei alanlar vardr.
Panonun orta ksmna sigortalar baralar ve kontaktrler yerletirilmektedir. Elektrik panosu kapaklar zerine sinyal lambalar montaj yaplr. Sinyal
lambalarnn elektrik balant ular pano iinden yaplr.
Pano kapann nne kare biiminde alm reaktif g rlesi itilerek yerletirilir. Rlenin cam ksm darda kalr. Vidalama gerektirmez. Rlenin ieride
kalan ksm sktrma vidalar ile saca bask yaplarak balanr. l aletleri, ampermetre, voltmetre, cos metrenin montaj balantlar bu yntemle yaplr.
Elektrik panosu orta blmne ray zerine sra eklinde pano balant emas dorultusunda kontaktrlerin montaj yaplr. Yumuak yaltkan malzeme
kullanlarak kompansazyon panosu emas dorultusunda panonun tabanna yerletirilir. Yan yana gelen kondansatrlerin arasna bu yaltkan malzemelerden
konulur. Kondansatrler altklar sre iinde evreye s yayarlar. Pano iinde oluan bu snn darya atlmas iin havalandrma yaplmaldr.
n tarafta olacak biimde kesici alter kumanda blmne yerletirilir. Bakl sigortalarn altlklar, otomatik sigortalar raylar zerine montaj yaplr. Yerleim
projesine gre pano imalat yaplrken kumandalar n ksmda olacak biimde yerletirilmelidir. Montaj yaplrken baralarn, sigorta altlklarnn, izolatr
eitlerinden olan mesnet izolatrlerinin yerletirme projesine gre malzeme llerinin delikleri delinmelidir. Kesilecek ve delinecek blmler sacn stne
iaretlenerek matkabn ucu kaymasn diye noktalama yaplr.
Malzemeler vidalanrken vida deliklerinin matkap ucu byklnde olmas lazmdr. Pano llerine gre baralar nceden kesilerek delinir ve hazr hale
getirilir. Baralarn bklmesi ile ekil verilirken atlamamasna ve kesitin incelmemesine dikkat edilmelidir. Mesnet izolatrleri yardm ile baralarn pano
gvdesine montaj yaplr. Baralar krmz, sar, kahverengi ve mavi renklere boyanmaldr.
Soket ya da cvata kullanarak kablo balantlarn kondansatrn ularna direk olarak balanr. klar hazr duruma gelir.
Panodan gelen faz sigorta giriine, sigorta kndan geirilerek ana kesici altere balanr.
Pano faz baralarna kesici alter k balanr.
Ana giri sigortasnn ayann birine yada ana alter kna akm trafosu balanr. Kompanzasyon panosu balandktan sonra akm trafosu balanrsa
hata verir. Rle bu halde alamaz.
Tesisin ilk giriine ncelikle akm trafosu, kondansatr balanmadan balanr. Akm trafosundan km olan telleri 2 .1,5 telli kabloyla bir ve iki nolu rle
ularna balamaldr.
R faz akm trafosunun birine balanr. S ve T fazlar dier akm trafolarna balanr.
Proje zerinde istenilen kontaktrlerin bobinlerine reaktif g rlesi klar balanr.
Reaktif g rlesi ve kontaktrlerin ntr hat beslemesi yaplmaldr.
G kontaktrnn kontaklarna baradan faz balanr.
Kondansatrlere balanan kablolar birbirine kartrlmadan kontaktr klarna balanmaldr.
Azami 2,5 mm kare kesitli kablolar kondansatrlerde kullanlmaldr.
Her bir kompanzasyon kondansatrleri iin, her faza bir sigorta kullanlr.
Akm trafolarnn sekonder ularnn birer tanesi mutlaka topraklanmaldr.
Aada kompanzasyon panosu balant emas verilmitir.

Kompanzasyon Pano emas

Kompanzasyon panolarnda kullanlacak malzemelerin prensip emas ya malzeme kutusunda ya da malzemenin stnde ayr bir biimde olmas mecburidir. Regler ve
multimetre akm trafolarnn sekonder ularna tespit edilir. Kondansatrlerin 1 fazl veya 3 fazl olmas durumuna gre kompanzasyon pano emasna balant
yaplmaldr. Kontaktrlerin bobin alma gerilimlerine dikkat edilmelidir. Sigortalar 63 amperden sonra NH sigorta olmak zorundadr.
Kompanzasyon sisteminde balant yaplrken dikkat edilmesi gerekenler;
Kontaktrlerin ve reaktif g rlesinin bobinine uygun besleme voltaj olduuna dikkat edilmelidir.
Kondansatrn kontaktr bobinine bal reaktif g kontrol rlesinin altrp altrmadna dikkat edilmellidir.
lm rlesinin hatal lp lmediini kontrol iin, reaktif g rlesininde ayn faza bal olmas gereklidir.
Baradan yaplan kontaktr girilerine dikkat etmelidir. Kablo balantlarnda mutlaka kablo papucu kullanlmaldr.
Kablo kesitleri, kablo papularna uygun olmaldr. Kablo pensi ile iyice sktrmaldr.
Balant ularnn gevek olup olmadna mutlaka dikkat etmeli, kondansatrlerin gvdeleri topraklanmaldr.
nt Reaktr
nt: Kapasitif reten sistemlerde, endktif reterek sistemi dengeleyen transformatr sarmlardr. Baz durumlarda ebekeden endktif-reaktif g eken nt
reaktrlerin kullanlmas gerekir. letmelerin yk profili farkllk gstermektedir.
nceden sisteme kondansatr balamakla yaplan kompanzasyon yeterliydi. Ama artk iletmelerde kapasitif karakteristikli cihazlarn says devaml artmaktadr.
Bundan dolay doru bir kompanzasyon iin kondansatrler ile birlikte nt reaktrleri de kullanlmaldr.
nt Reaktr Nedir?
nt reaktrler endktif etki meydana getiren cihazlardr. Bu sebeple Endktif Yk Reaktr olarak da adlandrlr. nt reaktrler kapasitif reaktif enerjinin yksek
olduu sistemlerde dengeleme (kompanze) yapmak amac ile kullanlrlar.
Sisteme endktif yk basan reaktrlere nt reaktr denir. nt reaktr yldz bal belirli bir gce sahip transformatrlerdir. nt reaktrlerin arlkl olarak kullanld
tesisler bankalar, radyolink istasyonlar, DC srclerin younluklu olduu tesisler, uzun yeralt kablo hatlar, demiryolu tesisleri vb.
Enerji Sistemlerinde Kapasitif-Reaktif Etki Meydana Gelmesinin Esas Sebepleri ;
nt reaktrler (endktif yk reaktr) genel olarak uzun ve az ykl iletim hat ve kablolarda kapasitif-reaktif enerjinin kompanze edilmesinde
kullanld gibi laboratuvarda endktif-reaktif g yklemesi iin de kullanlr. Bylelikle sisteme daha fazla aktif g ak salanr. nt reaktrler genellikle ana
transformatrlerin tersiyer sarglarna da balanr.
Tersiyer sarg: Transformatrler de bir primer ve iki sekonder sarg bulunursa ikinci sekonder sargya tersiyer sarg denir. Bu sargdaki ama iki ayr transformatr yerine
bir transformatr kullanarak bir primer sargdan farkl iki ayr sekonder gerilim elde etmektir.
Gerilim ayar yk altnda yaplrken enerjinin kesilmemesi ve gerilim ayar iin karlan ayar bobin ularnn ksa devre olmamasna dikkat edilmelidir. Yk altnda gerilim
ayar yapabilmek iin bir ayar sargs (tersiyer sarg), paralel sarglar, koruyucu olarak reaktans bobini veya direnler kullanlr.
ehir merkezlerinin dnda kurulmu radyo baz istasyonlar ve TV-radyo vericileri gibi ok uzun enerji kablolar ile beslenen sistemlerde, yk kapasitesinin dk
olmas sebebi ile besleme kablolarnn meydana getirdii kapasitif etki sistemin ar kompanze edilmesine sebep olmaktadr. Enerji nakil hatlarnda ve
genel enerjidatm sistemlerinde de benzer kapasitif etki meydana getirmektedir. UPS (kesintisiz g kayna) ve benzeri gibi kondansatr ieren elektronik cihazlarn
fazla sayda kullanlmas veya tesise ar kompanzasyon yaplm olmas sonucunda sistemde kapasitif-reaktif enerji art olmaktadr.
Enerji sistemlerinde meydana gelen kapasitif-reaktif enerjinin sebep olduu sorunlar ise unlardr;
Reaktif enerji ceza bedeli denmesine sebep olur,
Enerji sisteminin, sisteme bal bulunan ara-gere ve makinelerin verimini ve mrn azaltr,
Sisteme daha az aktif enerji gc akna sebep olur,
Enerji sisteminde istenmeyen bakm ve onarm masraflarna yol aar.
Bu sorunlar zmlemek iin sisteme paralel olarak nt reaktr balanr. nt reaktrler endktif yk meydana getirerek istenmeyen kapasitif etkiyi snmlendirir (etki
direncini krlmas) ve bylece yukardaki belirtilen sorunlar ortadan kaldrlm olur.
nt reaktrler kompanzasyon sistemlerinin dnda ayrca elektrik test sistemleri ve laboratuvarlar da endktif yk olarak da kullanlr. retici firmalar standart
deerlerde rettii nt reaktrlerini, kompanzasyon yaplacak tesisin ihtiyalar dorultusunda farkl gerilim ve g deerlerinde nt reaktr imalat yapmaktadr. Enerji
sisteminin harmonik bozunumu yksek dzeylerde ise harmonik analiz raporu karlmaldr. Fazlarn reaktif g dengeleri farkl dzeylerde ise herbir fazn reaktif yk
deerleri bildirilmelidir.
nt Reaktr Balant emas

nt reaktrler sisteme her hangi bir noktadan balanabilir. nt reaktrler endktif enerjinin yannda dk miktarlarda yaklak olarak % 3-5 arasnda aktif enerjide
tketirler. Gerek olmadka devre d olmalar en doru olandr. Bu ilemi otomatik olarak yapan reaktif g kontrol rleleri vardr.
nt Reaktr Kullanm Alanlar
nt reaktrler; yksek g ve voltaj sistemlerde ama kapama srasnda meydana gelen geici gerilimlerin ar seviyelere ulamalar ve bunun sonucunda da alt
cihazlarnn zarar grmeleri sebebiyle RC filtreler ile beraber kullanlmaldr.
nt Reaktr Kullanmann Avantajlar
Yksek ksa devre kuvvetlerine kar mekanik dayanmldr.
Snrlanm scaklk ykselmesi zellii ile daha uzun mrldr.
UV ve kirlilik Snf IV olan blgelerde stn koruma zellikleri ile maksimum performans salar.
nt reaktrler bakm gerektirmeyen ekilde dizayn edilmitir.
Reaktr eitleri
Monofaze nt reaktrleri
Trifaze nt endktif yk reaktrleri
Trifaze nt reaktrleri
nt Reaktr Seimi
letmelerin byklne ve yk profiline gre kullanlacak nt reaktr bykl deiir. nt reaktr seimi doru yaplrken iletme doru bir ekilde analiz ve
lmler ile yaplmal, sonra maliyette gz nnde bulundurularak en uygun nt reaktr seimi yaplmaldr.
letmedeki kapasitip ykler (Tasarruflu lamba, UPS ( kesintisiz g kayna) vb gibi) devrede iken, elektrik sayacnn mensnden 8.8.0 endeks alp , bir saat sonra
yeniden endeks alnarak arada kan fark arpm oran ile arplarak sistemde gereksinim duyulan reaktrn gcn vermektedir. nt reaktrlerin sistemden ekecei
akma gre elektrik sigortas ve kontaktr seilmelidir. Farkl gerilim ve g deerlerine gre nt reaktr fiyatlar da deiiklik gsterir.
KAYNAK: elektrikrehberiniz.com