T.C.

Radyo ve Televizyon st Kurulu

GRSEL TSEL MEDYADA FADE HRRYET

VE
SINIRLANDIRILMASI

UZMANLIK TEZ

Pnar YILMAZ

ANKARA
EKM 2011
 T.C.

Radyo ve Televizyon st Kurulu

GRSEL TSEL MEDYADA FADE HRRYET

VE
SINIRLANDIRILMASI

UZMANLIK TEZ

Pnar YILMAZ

DANIMAN
zleme ve Deerlendirme Dairesi Bakan
Nurullah ZTRK

ANKARA
EKM 2011
Radyo ve Televizyon st Kurulu Bakanlna,

Bu alma, Tez Deerlendirme Komisyonu tarafndan oy birlii/oy okluu

ile Uzmanlk Tezi olarak kabul edilmitir.

Ad Soyad mza

Bakan: Prof. Dr. Davut Dursun

ye: Arslan Narin

ye: Nurullah ztrk

ONAY

26/09/2011

st Kurul Bakan
 TEZ TESLM TUTANAI VE DORULUK BEYANI

Radyo ve Televizyon st Kurulunda grev yapan Uzman Yardmcs olarak,

Radyo ve televizyon st Kurulu Uzman Yardmcl Giri ve Yeterlilik Snavlar ile
Uzmanla Atanma, Yetitirilme, Grev, Yetki ve alma Usul ve Esaslar
Hakknda Ynetmeliin 19. maddesinin 4. fkrasna istinaden kartlan Radyo ve
Televizyon st Kurulu Tez Hazrlama Ynergesine uygun olarak hazrlam
olduum uzmanlk tezi iliikte sunulmutur.
Bu uzmanlk tezindeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etik davran
ilkelerine uygun olarak toplayp sunduumu; ayrca, bu kural ve ilkelerin gerei
olarak, almada bana ait olmayan tm veri, dnce ve sonular andm ve
kaynan gsterdiimi beyan ederim.
Bilgilerinizi ve gereini arz ederim.

../10/2011
Pnar YILMAZ
st Kurul Uzman Yardmcs

Uzmanlk Tezinin Ad: Grsel itsel Medyada fade Hrriyeti ve Snrlandrlmas

EK:
Tez (3 adet)

Tezi Teslim Alan

/ / 2011
Daire Bakan
 TEEKKR

Tez almas boyunca almann btnlnn oluturularak dzenli ve kapsaml olmas

iin yetkin bilgi ve tecrbeleri ile yol gsteren tez danmanm zleme ve Deerlendirme
Dairesi Bakan Sayn Nurullah ZTRKe,

Savunma ncesi destekleyici katklar, olumlu grleri ve deerli paylamlarndan dolay

Basn ve Halkla likiler Maviri Vekili Sayn Neriman SARAOLUna,

Tezin dzenlenme ve teslim edilme aamalarnda kayglarm gideren, gerekli dzenlemeleri

yaparak tezi teslim eden uzman yardmcs arkadalarm Sayn Deniz MENe, Sayn Didem
GNGR FIRATa ve Asl SOYDANa ve scack sevgilerini esirgemeyen btn uzman
yardmcs arkadalarma,

Ve nihayet, anne ve babama ve bana varl ile mutluluk veren kardeim Dr. Gne
YILMAZa teekkr ederim.
 NDEKLER

NDEKLER ................................................................................................... i
KISALTMALAR LSTES................................................................................. v
GR .................................................................................................................. 1

BRNC BLM
FADE HRRYET: KAVRAMSAL EREVE VE TEMEL METNLER

1.1. fade Kavram............................................................................................... 9

1.2. fade Hrriyetinin Boyutlar ......................................................................... 10
1.2.1. Bilgi Edinme ve Dnme Hrriyeti .................................................. 11
1.2.2. Bir Gre Sahip Olma Hrriyeti ....................................................... 12
1.2.3. Dnceyi Aklama Hrriyeti ........................................................... 13
1.3. fade Hrriyetinin nemi ............................................................................. 14
1.4.Ulusal ve Uluslararas eitli Belgelerde fade Hrriyeti............................. 17
1.4.1. Trk Anayasalarnda fade Hrriyeti .............................................. 17
1.4.1.1. 1876 Kanun-i Esasi ................................................................ 17
1.4.1.2. 1921 ve 1924 Anayasalar ...................................................... 18
1.4.1.3. 1961 Anayasas ...................................................................... 19
1.4.1.4. 1982 Anayasas.... 20
1.4.2. Uluslararas Belgelerde fade Hrriyeti... 25
1.4.2.1. Virginia Haklar Bildirgesi ...................................................... 25
1.4.2.2. Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirgesi ........................... 26
1.4.2.3. Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Beyannamesi ..... 27
1.4.2.4. Avrupa Konseyi nsan Haklarn ve Ana Hrriyetlerini
Koruma Szlemesi............................................................................. 28
1.4.2.5. Birlemi Milletler ocuk Haklar Szlemesi ...................... 30
1.4.2.6. Avrupa Birlii Snr tesi Szlemesi ................................... 32

i
 KNC BLM
KTLE LETM HRRYET

2.1. letiim ve Kitle letiimi Kavram .............................................................. 33

2.2. Kitle letiim Aralar .................................................................................. 35
2.3. Kitle letiim Hrriyeti ................................................................................. 37
2.3.1. Kavram ............................................................................................... 37
2.3.2. letiim Hrriyetinin Unsurlar ............................................................ 39
2.3.2.1. Haber ve Dncelere Serbeste Ulama Hakk .................... 39
2.3.2.2. Haber ve Dnceleri Serbeste Aklayabilme Hakk ......... 40
2.3.2.3. Haber ve Dnceleri Serbeste Yayabilme Hakk ............... 40
2.4. Uluslararas Belgelerde letiim zgrl ................................................. 41
2.5. Trk Hukukunda Kitle letiim zgrl .................................................. 42
2.6. Kitle letiim Arac Olarak Radyo ve Televizyon........................................ 47
2.6.1. Radyo ve Televizyon Yaynclnn Tarihesi................................. 47
2.6.2. Trkiye de Radyo ve Televizyon Yaynclnn Tarihesi ............. 50

NC BLM
FADE HRRYETNN SINIRLANDIRILMASI

3.1. Grsel itsel Medyada fade Hrriyeti ........................................................ 55

3.1.1. fade Hrriyeti ve Grsel itsel letiim Hrriyeti ........................... 55
3.1.2. Grsel itsel letiim Hrriyetinin Boyutlar ................................... 56
3.1.2.1. Grsel itsel Kuruluu letme zgrl .......................... 57
3.1.2.2. Programn eriine likin zgrlk .................................. 62
3.1.2.3. Grsel itsel Hizmetlerden Yararlanma zgrl ............ 67
3.2. Avrupa nsan Haklar Szlemesinde fade Hrriyetine Mdahale ............. 68
3.2.1. Genel Olarak ...................................................................................... 68
3.2.2. fade Hrriyetine Mdahalede Somut ve Yakn Tehlike Kriteri ....... 71

3.2.3. Avrupa nsan Haklar Szlemesinde

ii
 fade Hrriyetine Mdahale Koullar .......................................................... 73
3.2.3.1. Mdahalenin Kanunla Belirlenmi Olmas ........................... 74
3.2.3.2. Mdahalenin Meru Bir Amala Yaplmas ......................... 76
3.2.3.2.1. Ulusal Gvenlik ve Kamu Dzeninin
Korunmas ............................................................................. 78
3.2.3.2.2. Kamu Gvenlii, Toprak Btnl ve
Suun nlenmesi .................................................................. 84
3.2.3.2.3. Genel Ahlakn Korunmas .................................... 84
3.2.3.2.4. Bakalarnn hreti ve Haklarnn Korunmas .... 89
3.2.3.2.5. Yarg Gcnn Otorite ve
Tarafszlnn Korunmas .................................................... 98
3.2.3.3. Mdahalenin Demokratik Bir Toplumda
Gerekli Olmas ...................................................................... 100
3.2.3.3.1 Demokratik Toplum Dzeni Kriteri Esas
Alnarak Denetlenen RTK Kararlar ................. 104
3.2.3.3.2. RTK Yaptrmlarnn Denetiminde AHM
Tarafndan Esas Alnan lkeler ve Hatrlatlan
tihatlar ............................................................... 118
3.3. Trk Hukukunda Grsel itsel letiim Hrriyetinin Snrlandrlmas ...... 122
3.3.1. Genel Olarak ...................................................................................... 122
3.3.2. Grsel itsel letiimi Snrlandrma Rejimi ..................................... 124
3.3.3. Snrlama Makam Olarak Radyo ve Televizyon st Kurulu ............ 127
3.3.3.1. Bamsz dari Otoriteler...................................................... 127
3.3.3.2. Bamsz dari Otorite Olarak Radyo ve Televizyon
st Kurulu ............................................................................ 130
3.3.3.3. Yaymclkta Kamu Yarar Anlay ve Grsel itsel
letiim Hrriyetine Etkisi .................................................... 132
3.3.3.4. RTK n zin Yetkisi ve fade Hrriyeti ........................... 138
3.3.3.5. RTK n Dzenleme Yetkisi ve fade Hrriyeti ............... 141
3.3.3.6. Program Dzenleme Serbestisi ve fade Hrriyeti............... 145
3.3.3.6.1. 3984 Sayl Kanun un 25. Maddesi ve
6112 Sayl Kanunun 7. Maddesi ............................. 145

iii
 3.3.3.6.2. Reklamlarla lgili Snrlamalar .................. 146
3.3.3.6.3. Mali Destek Gren Programlar ................. 148
3.3.3.6.4. Seim Dneminde Yaynlar ...................... 148
3.3.3.6.5. 6112 Sayl Kanun un 15. Maddesi......... 149
3.3.3.6.6. 6112 Sayl Kanun un 16. Maddesi......... 149
3.3.3.6.7. 6112 Sayl Kanunun 17. Maddesi............. 150
3.3.3.7. RTK n Yaptrm Uygulama Yetkisi ve
fade Hrriyeti ....................................................................... 151
3.3.3.7.1. dari Yaptrm ve dari Dzen Kavramlar ............ 151
3.3.3.7.2. Grsel itsel letiim Alanndaki
dari Yaptrmlar ................................................... 152
3.3.3.7.3. RTK n Yaptrm Uygulama Yetkisinin
fade Hrriyeti Asndan Deerlendirilmesi ........ 155

SONU ............................................................................................................... 158

KAYNAKA ...................................................................................................... 163
ZET................................................................................................................... 172
ABSTRACT ........................................................................................................ 174
ZGEM ........................................................................................................ 175

iv
 KISALTMALAR LSTES

ABD : Amerika Birleik Devletleri

a.g.e. : Ad geen eser
a.g.m. : Ad geen makale
a.g.t. : Ad geen tez
AHM : Avrupa nsan Haklar Mahkemesi
AHS : Avrupa nsan Haklar Szlemesi
A.. : Anonim irket
BBC : British Broadcasting Corporation
BK : Basn Kanunu
BM : Birlemi Milletler
ev. : eviren
Der. : Derleyen
HEB : nsan Haklar Evrensel Bildirgesi
T : stanbul Teknik niversitesi
GAP : Gneydou Anadolu Projesi
PTT : Posta Telefon Telgraf
RTK : Radyo Televizyon st Kurulu
s. : Sayfa
ss. : Sayfalar aras
T.C. : Trkiye Cumhuriyeti
TCK : Trk Ceza Kanunu
TRT : Trkiye Radyo Televizyon Kurumu
TV : Televizyon
UNESCO : United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization
(Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr Kurumu)
Vb : ve benzeri
YSK : Yksek Seim Kurulu
yy. : yzyl

v
 GR

nsan; sosyal bir varlk olmann gerei olarak kendi dndaki dnya ile iletiim
halindedir. Bu iletiim sonucu ok eitli bilgi ve kanaatlere vakf olan kii, edindii
verileri zihninde ileyerek muhakeme etmekte ve bylece dnme eylemi
gereklemektedir. Kiinin tamamen i leminde gereklemekte olan dnme
eyleminin, kii tarafndan d dnyaya herhangi bir vasta ile yanstlmas da
dnceyi aklama olarak nitelendirilmektedir. Kiinin sahip olduu dnceyi
herhangi bir baskya maruz kalmadan serbeste aklayabilme hrriyeti, ifade
hrriyeti kavramn oluturan unsur hrriyetten ( Bilgi Edinme ve Dnme
Hrriyeti, Dnce Hrriyeti ve Dnceyi Aklama Hrriyeti ) en nemlisidir.
yle ki, ifade hrriyeti kavram yerine ou zaman dnceyi aklama hrriyeti
kavram kullanlmaktadr.

Temel insan haklarnn en kutsal ve en nemlisi saylan ifade hrriyeti, pek ok

ulusal ve uluslar aras belgede ayrcalkl bir konumda yer almaktadr. Avrupa nsan
Haklar Mahkemesi de ifade hrriyetine verdii nemin bir gstergesi olarak ilk
kararn ifade hrriyeti konusunda vermitir. fade hrriyetine bu denli nem
verilmesinin en nemli gerekesi, hi kukusuz, demokratik rejimin ilerliini
salamas ve bu rejimi dier rejimlerden ak ekilde farkl klmasdr. Birbirinden
farkl dncelerin serbeste davurulmas yoluyla oulcu bir tartma ortam
geliecek, serbest kamuoyu oluacak, dncelerden hangisinin en faydal olduunu
tespit iin her trl dnce tartlacak ve nihayet toplum iin ortak iyi bulunmu
olacaktr. Neticede, demokratik toplum olmann en nemli unsurlarndan birisinin
oulculuk ve oulculuun en nemli gereinin ise ifade hrriyeti olduu
tartmaszdr.

1
 fade hrriyetinin oulcu tartma ortamnn en nemi gerei olmasnn yannda
ayrca, bireyin kiisel geliimini salayc ve onun entelektel dzeyini artrc etkiye
sahip olduu da kabul edilmektedir.

John Stuart Mill, zgrlk stne (On Liberty) adl nl eserinde,

dndn syleme zgrlnn, insanln dnsel mutluluu iin de ok
gerekli olduunu u nedenlere dayanarak ortaya koymaktadr: 1

1- Herhangi bir dnce susmak zorunda braklrsa, bu dnce bizim kesin olarak
bilebileceimiz eylere karn, doru olabilir. Bunu kabul etmemek yanlsamaz olduumuzu
sanmak olur.

2- Susturulan dnce yanl olsa bile, bunda bir para gerek bulunmas olanakldr, pek ok
kez de bulunur ve mademki herhangi bir konuda genel olan ya da baskn olan dnce
nadiren gerein tamam olur ya da hibir zaman olmaz, o halde gerein geriye kalan
ksmnn tamamlanmas olasl ancak kart dncelerin arpmasndadr.

3- Doruluu belirlenmi saylan dnce yalnz doru deil, ayn zamanda gerein btn
bile olsa; ona kuvvetle ve ciddi olarak itiraz edilmesine katlanlmadka ve fiilen itiraz
olunmadka, o dnceyi kabul edenlerin ounca, akla uygun nedenleri ok az anlalarak
ve sezilerek bir nyarg eklinde inanlr.

4- retinin kendi anlam da, kaybolmak, zayflamak ve insan karakteriyle yaam tarz
zerindeki hayat etkisinden yoksun kalmak tehlikesine der: Dogma, btn btn etkisiz,
bouna yer kaplayan, fakat herhangi bir gerek ya da yrekten duyulan bir inancn akl ve
kiisel deney yolundan gelimesini ortadan kaldran, salt biimsel bir aklama halini alr.

Bu denli nem ve deer atfedilen ifade hrriyetinin en temel ve deerli insan

hakk olarak nitelendirilmesi elbette kolay olmamtr. nsanlar tarih boyu,
dncelerini herhangi bir baskya maruz kalmadan, knanmadan, hor grlmeden,
serbeste dile getirmek yolunda uzun ve etin uralar vermilerdir. Millin belirttii
gibi; zgrlkle otorite arasndaki mcadele tarihin bizlerce bilinen en eski
alarnda, zellikle eski Yunanistan, Roma ve ngiltere tarihlerinde en gze arpan
zelliktir.2 nsanlk tarihinin ilk dnce sulusu olarak lm cezasna mahkm
edilen Sokrates de, hrriyetin toplumun geliimi iin hayati niteliini Toplum
hayatnda hem hr kurumlara sahip olmak ve ayn zamanda sz hrriyetini ortadan

1
John Stuart Mill, zgrlk stne, Belge Yaynlar, stanbul, 2000, s.73.
2
A.g.e., s.17.

2
kaldrmak gnei evrenden karmaktan daha zordur. 3 szleri ile vurgulamtr.
Atinal ( usta siyasetileri temsil eden Anytos, hatipleri temsil eden Lykon ve airleri
temsil eden Meletos ) tarafndan, ehrin tanrlarna inanmayp yeni tanrlara inand,
genleri batan kard gerekesiyle sulanan Sokrates, Beyzler Meclisinde
yarglanmakta iken, bu sulamalarn filozoflara kar yneltilen klasik sulamalar
olduunu dile getirmitir. Sokrates bilge bir filozof olmas nedeniyle her gittii yerde
genlerin ilgisini ekmekte ve genler Sokrates ile eitli konular hakknda
tartmaktadrlar. Bu tartmalarda, hem Sokrates hem de genler dncelerini dile
getirmektedir. En iyiyi ve en faydaly bulmak iin Sokrates soru cevap yoluyla
genlerle sohbet etmekte ve ald cevaplara gre genlerin tezlerini rtmeye
almaktadr. nl savunmasnda, bir daha insanlar sorguya ekmeyecei ve
filozofluk etmeyeceine dair sz vermesi artyla affedileceinin vaat edilmesi
halinde bile, bir deil bin kere lmesi gerekse de yolunu asla deitirmeyeceini
vurgulamaktadr. Beyzler Meclisi tarafndan 220 oya kar 281 oyla lm cezasna
mahkm edilen Sokrates, cezasnn aklanmas sonrasnda mahkemeye kar yapt
konumada zerinde dnlmeyen ve sorgulanmayan bir hayatn yaanmaya deer
bir hayat olmadn dile getirmitir4.

Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnda ifade hrriyeti; Dnce Ve Kanaat

Hrriyeti balkl 25. madde ve Dnceyi Aklama ve Yayma Hrriyeti balkl
26. maddede dzenlenmitir. Hem Dnce ve Kanaat Hrriyeti, hem de
Dnceyi Aklama ve Yayma Hrriyeti kiiye sk skya bal haklardandr,
devredilemez ve kiinin rzas ile dahi vazgeilemez. Bununla birlikte; Dnce ve
Kanaat Hrriyeti hibir snrlandrma nedenine konu olamazken, Dnceyi
Aklama ve Yayma Hrriyeti 26. maddenin 2. fkrasnda ele alnan nedenlerle
snrlanabilmektedir. Doktrinde; dnme eyleminin zaten kiinin i leminde kalan
bir faaliyet olmas ve bu nitelii dolaysyla snrlandrma ilemine konu
olamayaca, dnmenin rn olan dncenin de dile getirilmedii zaman yine
kiinin i leminde kalarak topluma ve insanla hibir faydasnn bulunmayaca

3
Platon, Sokratesin Savunmas, (eviren: Annamaria Aslanolu), Altn Kitaplar, stanbul, 2005,
s.42.
4
A.g.e., s.25.

3
kabul edilmekte ve bu gerekelerle Anayasal dzenlemede ve Anayasa Mahkemesi
kararlarnda dncenin dnceyi aklamadan ayr tutulmas eletirilmektedir.

fade hrriyeti; temel insan haklarnn en kutsal olmasnn yannda, Anayasada

dzenlenen pek ok hak bakmndan da kaynak hak niteliindedir. Haberleme
hrriyeti, bilim ve sanat hrriyeti, din ve vicdan hrriyeti ve basn hrriyetinin
temelinde ifade hrriyeti bulunmaktadr. fade hrriyeti kitle iletiim hrriyetinin de
temelidir. Kitle iletiim hrriyeti; haber, dnce ve kanlarn basn, radyo-
televizyon, sinema ve internet gibi kitle haberleme aralar ile serbeste alnmas ve
yaynlanmas eklinde tanmlanabilir 5. Kitle iletiim hrriyeti; dnce, kan veya
haber hangi vasta ile iletiliyorsa o vastann hrriyeti eklinde alt hrriyet kollarna
ayrlmaktadr. rnein, dnce, kan veya haber radyo-televizyon yoluyla
aktarlyorsa grsel-iitsel iletiim hrriyeti, yazl basn yoluyla aktarlyorsa basn
hrriyeti sz konusu olacaktr. Doal olarak, bu hrriyetlerin n koulu ve kayna
ifade hrriyetidir.

fade hrriyeti klasik anlam ile bireysel zellik tamaktadr. Bununla birlikte
egemen anlayta, kitle iletiim aralar yoluyla kullanlan ifade hrriyeti kolektif hak
olarak tanmlanmakta ve zellikle de grsel iitsel kurululara ynelik yasal ve
uluslararas dzenlemelerin temelinde bu anlay yer almaktadr.

Kolektif ifade hrriyeti anlaynda, grsel iitsel iletiim bir kolektif ifade
eididir. fade, bireysel bir faaliyet olmaktan kmakta ve kolektif bir zellik
kazanmaktadr. Kolektif ifade faaliyeti; kitleleri bilgilendirmekte, dncelere yn
vermekte ve kamuoyu oluturmaktadr. Bu zellii sebebiyle grsel iitsel iletiimin,
bireysel ifade hrriyeti gibi ele alnmamas ve kendine zg snrlandrmalara tabi
tutulmas gerekmektedir. Grsel iitsel alana girite izin rejiminin ngrlm olmas
bu snrlandrmalardan en belirgin olandr.

5
Kayhan el, Yener nver, Kitle Haberleme Hukuku, Beta Yaynclk, stanbul, 2009, s.24.

4
 Grsel iitsel iletiim yukarda da aklanm olduu gibi kendi doasna zg
birtakm snrlandrmalara ve ilkelere tabi tutulmu olmas nedeniyle, ifade
hrriyetinin klasik gerekleri bu alanda farkllamaktadr. Bireysel ifade hrriyeti
alanna devletin mdahale etmemesi anlay benimsenmiken (ifade hrriyetinin
negatif nitelii), grsel iitsel iletiim alannda devletin mdahalesi kabul edilmekte
ve hatta devletin bu alanda gelitirici ve tevik edici bir takm nlemler almas
benimsenmektedir. nlemler alnmasnn amac, kitlelerin doru bilgi almasn temin
etmek, oulcu tartma ortamnn salkl olarak oluumunu salamak ve bu yolla
demokrasinin geliimine katkda bulunmaktr.

Grsel iitsel alanda ifade hrriyetinin alann nitelii gerei snrl olduu kabul
edilmektedir. Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 10. maddesinin 1. fkrasnda ve
Anayasann 26. maddesinin 1. fkrasnda belirtilen esaslarn, yayn izni ile
badaaca yine ayn fkralarda belirtilmitir. Ancak, Anayasann 26. maddesinin 2.
fkrasnda ve AHSnin 10. maddesinin 2. fkrasnda saylan snrlama nedenlerinin
yayn izni verilmesinde de idare tarafndan gzetilecei ve bunlar gereke
gsterilerek izin verilemeyebilecei kabul edilmelidir.

lkemizde grsel iitsel iletiim alann dzenleme yetkisi; bamsz bir idari
otorite olan Radyo ve Televizyon st Kuruluna aittir. RTK, Anayasann 133.
maddesine 5370 sayl Kanunla eklenen ek fkra ile anayasal kurum niteliine
kavumutur. 6112 Sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda
Kanunda belirlenen yetkiler dorultusunda yaync kurululara yayn izni verme,
kurulular denetleme ve belirtilen ykmllklere aykrlk hallerinde yaptrm
uygulama yetkisine sahip olan RTKn bu kararlar yargsal denetime tabidir.

Mlga 3984 Sayl Kanunun 4. maddesinin 1. fkras ile zel yaynclara kamu
hizmeti anlayn gzeterek yayn yapmalar ykmll getirilmitir. Grsel
iitsel faaliyetin kamu hizmeti anlay gzetilerek yaplmas, alanla ilgili mevzuatn

5
btnne kamu yarar anlaynn hkim olmas ve ifade hrriyetinin kamu yarar
dorultusunda snrlandrlabilecei anlamna gelmektedir. 6112 Sayl Kanunun
Yayn Hizmetleri lkeleri balkl 8. maddesinin 1. fkrasna gre ise Medya
hizmet salayclar, yayn hizmetlerini kamusal sorumluluk anlayyla bu fkrada yer
alan ilkelere uygun olarak sunarlar hkm yer almaktadr. 3984 Sayl Kanundan
farkl olarak 6112 Sayl Kanunda yaynclk faaliyeti kamu hizmeti olarak ele
alnmam ve ifade hrriyeti bal bana bir deer olarak kabul edilmi ve fakat
radyo ve televizyonun toplumsal etkileri de gz ard edilmeyerek yaynclk
faaliyetinin kamusal sorumluluk anlayna uygun ekilde yaplmas kabul edilmitir.

6112 Sayl Kanunun 1. maddesi Bu kanunun amac; radyo, televizyon ve

istee bal yayn hizmetlerinin dzenlenmesi ve denetlenmesi, ifade ve haber alma
zgrlnn salanmas, medya hizmet salayclarnn idari, mali ve teknik
yaplar ve ykmllkleri ile Radyo ve Televizyon st Kurulunun kuruluu,
tekilat, grev, yetki ve sorumluluklarna ilikin usul ve esaslar belirlemektir.
hkmn ihtiva etmektedir. 6112 Sayl Kanunun amalar arasnda ifade
hrriyetinin salanmasnn kabul edilmi olmas olduka nemlidir. Kanunda, ifade
hrriyeti bal bana bir deer olarak ele alnmtr. Bylece, Radyo ve Televizyon
st Kurulunun grevlerini yerine getirdii srada, ifade hrriyetini salama
amacnn esas alnmas ve mdahaleci nlemlerin istisnai olarak uygulanmas
anlaynn benimsendii sylenebilir. Dikkate deer bir konu da; ifade hrriyeti ile
birlikte haber alma zgrlnn salanmasnn kanunun amalar arasnda saylm
olmasdr. Haber alma hrriyeti, ifade hrriyetinin kitle iletiimi alannda grnm
olan kitle iletiim hrriyetinin unsurundan birisidir. Anayasann 28. maddesinin
2. fkrasnda Devlet, basn ve haber alma hrriyetini salayc tedbirleri alr.
hkm ile devlet iletiim hrriyetini gerekletirmek konusunda ykml
tutulmutur. Radyo ve Televizyon st Kurulu da bu ykmlln gereklerini
radyo ve televizyon asndan anayasal dzenlemeye paralel ekilde 6112 sayl
Kanunun 1. maddesi uyarnca yerine getirecektir. Haber alma hrriyetinin
salanmasnn ama olarak kabul edilmesi ile ifade hrriyetinin grsel iitsel alanda
kolektif hak grnmnde olduu sonucu karlabilir. 6112 Sayl Kanunun 17.

6
maddesinde dzenlenmi olan Kamunun nemli Olaylara Eriimi balkl madde
de haber alma hakknn salanmas niteliindedir.

Grsel-iitsel iletiim hrriyetinin snrlanmasnda ulusal mevzuatn yan sra,

Avrupa nsan Haklar Mahkemesi tarafndan alnan ilkelerin ve mahkemenin
oluturduu itihatlarn da dikkate alnmas gerekmektedir. Ulusal mevzuat,
oluturulan bu itihatlar ve ilkelerin rehberliinde uygulanmaldr. Radyo ve
Televizyon st Kurulu tarafndan eitli yayn kurulularna uygulanan yaptrmlarn
Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 10. maddesine aykr olduu gerekesiyle
yaplan bavurularda, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi tarafndan gelitirilmi
itihat ve ilkeler mevcut olup bunlara tezin ilgili blmnde deinilmitir.

Bu tezde grsel iitsel medyada ifade hrriyeti ve snrlandrlmas incelenmitir.

Tezin ilk blmnde klasik anlamda ifade hrriyetinin teorik boyutuna

deinilmitir. fade hrriyetinin bnyesinde barndrd unsur hrriyet
aklanm, ifade hrriyetine atfedilen neme, ifade hrriyetinin eitli belgelerde
dzenlenme rneklerine yer verilmitir.

Tezin ikinci blmnde, kitle iletiim hrriyetinin boyutlar, ulusal ve

uluslararas belgelerde dzenleni ekli incelenmitir. Grsel-iitsel iletiim
hrriyetinin kitle iletiim hrriyeti kapsamnda yer almas nedeniyle kitle iletiim
hrriyeti inceleme konusu yaplmtr.

Grsel iitsel medyada ifade hrriyeti ve snrlandrlmas adl nc ve son

blm alt blmden olumaktadr. Grsel itsel Medyada fade Hrriyeti
balkl ilk blm altnda, grsel iitsel iletiim hrriyetinin boyutlarna

7
deinilmitir. Avrupa nsan Haklar Szlemesinde fade Hrriyetine Mdahale
adl ikinci blm altnda, ifade hrriyetine yaplan mdahalelerin meru saylmas
iin Avrupa nsan Haklar Mahkemesi tarafndan ngrlen artlara ve bu artlarn
her birinin uygulanma rneklerine AHM kararlarndan rnekler verilmek suretiyle
deinilmitir. Bu ksmda, sadece grsel iitsel iletiime ynelik mdahalelerle ilgili
mahkeme kararlarna yer verilmesi ile yetinilmeyerek, nitelik itibariyle bu alana
tatbik edilebilecek ilkeler ieren mahkeme kararlarna yer verilmitir. Radyo ve
Televizyon st Kurulu tarafndan radyo televizyon kurulularna uygulanan
yaptrmlardan AHM huzuruna tanm olan kararlara da deinilmi ve ayrca bu
kararlarda zikredilen ilke ve itihatlar derlenmitir. Trk Hukukunda Grsel itsel
Medyann Snrlandrlmas balkl nc blmde ise, Radyo ve Televizyon st
Kurulu incelenmi ve Trk hukukunda grsel iitsel medyay snrlandrma rejimi
zerinde durulmutur.

8
 BRNC BLM

FADE HRRYET: KAVRAMSAL EREVE VE TEMEL METNLER

1.1. FADE KAVRAMI

fade hrriyeti kavramndan ne anlaldnn ortaya konabilmesi iin, ifade

szc ile ne kastedildiinin belirtilmesi gerekmektedir. fade kavramnn
temelinde, insann en soylu eylemi olarak grlen dnce vardr. nsanlarn
konulara ve olaylara dair dncelerini, tepkilerini ve duygularn d dnyaya
yanstmalar ifade adn almaktadr. D dnyaya yanstma, hem konuma yoluyla
hem de duygularn mimik ve jestler yoluyla da vurumu olarak belirebilir.

Hangi tr ifadelerin ifade hrriyeti korumasndan faydalanacan nceden

belirlemek ve genel snrlar izmek bir lde mmkn olabilse de, bu durumun
temel insan haklarndan saylan ifade hrriyetinin snrlanmas asndan hakkaniyetli
sonulara ulalabilecei konusunda derin pheler uyandrd bilinmektedir.
zgrlklerin asl, yasaklarn istisna olduu liberal sistemlerde; ifadenin ierii deil
da yanstl ekli zerinden snrlama yoluna gidilmektedir. Ancak bununla
birlikte, bakalarnn n ve hretine zarar veren, kamu dzeni ile genel sal bozan
eylemlerin ve terr eylemlerinin ifade hrriyeti korumasndan faydalanamayaca
yolunda bir anlay bulunmaktadr.

9
1.2. FADE HRRYETNN BOYUTLARI

Doktrinde ifade hrriyeti kavramn aklamak iin eitli kavramlar

kullanlmaktadr. Dn hrriyeti, Fikir hrriyeti ve Dnce ve tartma
hrriyeti kullanlan kavramlardan bazlardr. Farkl kavramlarn kullanlmasnn
sebebi, ifade hrriyetinin bnyesinde barndrd hrriyetlerden herhangi birisine
daha fazla nem atfedilmesidir. Anayasa Mahkemesi kararlarnda ifade hrriyeti;
dnce ve dnceyi aklama hrriyetinden mteekkil bir hrriyet olarak
tanmlanmaktadr. Anayasa Mahkemesinin, E:1963/16, K:1963/83 dosya numaral ve
08.04.1963 tarihli kararnda bu deerlendirme u ifadelerle aklanmtr 6:

Dnce ve kanaat hrriyeti insanlarn en tabii haklarndandr. Herkes istedii gibi

dnmekte, istedii fikre inanmakta serbesttir. Kiinin i lemi kanunun her eit
mdahalesinin dndadr. Ancak, kiinin i leminde kald srece mutlak ve snrsz olan
dnce ve kanaat hrriyeti, toplum hayatn ilgilendirdii andan itibaren hukukun ve
kanunun sahasna girer ve toplumsal yaamn gerektirdii baz kaytlamalara balanabilir.
nsanlarn toplum halinde yaayabilmeleri ancak toplum hayatnn baz esaslara ve kurallara
balanmas ile mmkndr. Bu zaruret insann i hayat bakmndan mutlak ve snrsz olan
dnce ve kanaat hrriyetinin, sz, yaz, resim vesaire gibi eitli vastalarla aa
vurulurken toplumsal yaayn sreklilii (devam ve bekas) salanmak iin belli esaslara
ve kurallara balanmak suretiyle kaytlanmasn zorunlu klar Bahsi geen kaytlama
vatandan hakknda herhangi bir kanaat beslenmesini men edici mahiyet tamamaktadr.
Esasen kanaat besleme kiinin i lemini ilgilendirdii cihetle kaytlanmaya da tabi
tutulamaz. Bu kanaatin sz, yaz, resim vesaire gibi vastalarla aa vurulmasdr ki baz
kaytlamalara tabi klnmtr.

Anayasa Mahkemesinin ifade hrriyetini deerlendirme eklini eletiren Ersan

lale gre 7, Anayasa mahkemesi dnce aklamalarn dnceden ayran, onlara
ayr bir eylem nitelii kazandran yaklamn ban ekmektedir. Oysa dnce
aklamalar dnceden ayrlamaz. Bu nedenle ifade hrriyeti kavram lal
tarafndan, Dnceleri Aklama zgrl olarak adlandrlmaktadr.

6
Aktaran Ersan lal, Dnceleri Aklama zgrl, Ynsal letiim Aralar ve Anayasa
Mahkemesi Kararlar, Anayasa Yargs Dergisi, Cilt 3, Say:1, 1986, s.64.
7
A.g.e., s.65.

10
 Doktrinde her ne ekilde adlandrlrsa adlandrlsn, ifade hrriyetinin olmazsa
olmaz (sine qua non) unsur hrriyetten oluan bir btn olduunu sylemek
mmkndr 8:

1.2.1. Bilgi Edinme ve Dnme Hrriyeti

Bilgi edinme hrriyeti, kiilerin d dnyadan bilgi almas eklinde

tanmlanabilir. Ancak bu sayededir ki, insanlar dnmeye balarlar. Bu anlamda,
9
bilgi edinme hrriyetinin ifade hrriyetinin ilk aamasn oluturduu
sylenmektedir.

10
Gnmzde, bilgi edinmenin en yaygn yolu, kitle iletiim aralardr .
Kitleler asndan bilgi edinme hakk kapsamnda yer alan hak, yayn yapanlar
asndan da dnceyi aklama hrriyeti kapsamnda yer almaktadr. Kitle iletiim
aralarnn yaplar itibariyle geni kitlelere ulat ve kitleler zerinde daha fazla
etkiye sahip olduu kabul edilmektedir. Bu nedenle, gnmzde, dnceleri
aklama zgrl, ynsal iletiim aralarnda dnceleri aklama zgrl
11
olarak tanmlanmaktadr . Demokratik devlet olmann olmazsa olmaz koulu,
halkn bilgi edinme hrriyetinin en st dzeyde gvence altna almaktr. Devlet, bilgi
edinme hrriyetinin salanmas iin sadece koruyucu nlemlerle yetinmemeli, ayrca
hrriyetin geliimi iin aktif bir tutum ve anlay iinde bulunmaldr. Ancak bu
yolla; kamuoyu ve dnceler oluur, tartlr ve toplum iin en faydal olan tespit
edilebilir.

8
Blent Tanr, Siyasi Dnce Hrriyeti ve 1961 Anayasasndan aktaran Ali Okumu, Avrupa nsan
Haklar Mahkemesi Karalarnda fade Hrriyeti: Trkiye, Gaziosmanpaa niversitesi, Sosyal
Bilimler Enstits, Kamu Ynetimi Anabilim Dal, Yaymlanm Yksek Lisans Tezi, 2006, s.17.
9
A. Okumu, 2006, s.17.
10
A.g.e., s.19.
11
E. lal, 1986, s.61.

11
 Bu amac salamak iin kitle iletiim aralarnn yaynlarna getirilen
kstlamalar ve bu yaynlardan dolay uygulanacak yaptrmlar yasayla
dzenlenmelidir. Ancak bu tr kstlama ve yaptrmlarn sadece yasayla
dzenlenmesi yeterli deildir. Bu tr yaptrmlar ayn zamanda istisnai nitelikte
olmal ve bilgi edinme hrriyetini nemli lde ortadan kaldrmaya ynelik
12
olmamaldr . Yine, bilgi edinme hakknn kullanmna ynelik yasalarla idareye
verilen takdir hakknn dar tutulmas gerektii belirtilmitir 13.

Kiinin bilgi edinme yoluyla d dnyadan ald uyaranlar beyninde ilemesi

ise dnme olarak adlandrlmaktadr.

Dnme hrriyetinin olmad bir yerde yeni fikirlerin ortaya kmas mmkn
olmaz. Byle bir ortamda ifade hrriyeti, kiilerin d dnyadan aldklar bilgi ve
fikirleri, onlara herhangi bir katkda bulunmakszn yeniden d dnyaya aktarmaktan
14
te bir anlam tamayacaktr . Dnme eylemi kiinin kendi i dnyasnda
gerekleen bir eylem olmas sebebiyle, nitelii gerei snrlandrlmaya tabi
tutulamaz.

1.2.2. Bir Gre Sahip Olma Hrriyeti (Dnce Hrriyeti)

fade hrriyetinin kiinin i dnyasnda gerekleen son evresi, dnce

hrriyetidir 15.

Dnce, elle tutulup gzle grlmeyen ancak hissedilen ve hem toplumun hem
de btn insanln hayatna yn veren, geliimini derinden etkileyen ve

12
A. Okumu, 2006, s. 21.
13
A.g.e., s. 8.
14
A.g.e., s.24.
15
A.g.e., s.26.

12
 16
renklendiren, insann en deerli rndr . Dnce; kiinin dnme eylemi ile
yapt muhakeme ve deerlendirmeler sonras varm olduu bir sonu veya yapm
olduu bir tercihtir. Dnce de, dnme eylemi gibi kiinin tamamen i dnyasn
ilgilendirmesi sebebiyle herhangi bir snrlandrmaya tabi tutulamamaktadr. Kiinin
tamamen i dnyasn ilgilendiren dnme ve dnce hrriyeti, doktrinde sert
ekirdekli haklar arasnda mtalaa edilmekte, yani hibir durumda ve koulda
snrlanamayaca kabul edilmektedir.

1.2.3. Dnceyi Aklama Hrriyeti

Dnceyi aklama hrriyeti, kiinin grlerini ve dncelerini serbeste

aklayabilmesidir. fade hrriyetinin tam anlamyla gerekleebilmesi iin
dnceyi aklama hrriyetiyle tamamlanmas gerekir 17.

Dnceyi aklama hrriyeti, ifade hrriyetinin en nemli unsuru olarak

tanmlanmaktadr. Bireylerin dnceleri ne denli deerli olursa olsun, bu dnceler
aklanmadklar ve yaylmadklar srece, toplumun ortak fayda ve iyisinin
bulunmas imknszlaacaktr. Bu anlamda dnce ile dnceyi ifade hrriyetinin
birbirinden ayrlmas baz grlere gre gereksizdir. Bu grlere gre, birey
istedii her eyi dnmekte zaten serbesttir. Dnce zgrl kavram
aldatmacadan18 ibarettir. Aslolan bu dncelerin aklanabilmesi, ifade
edilebilmesidir. fade edilmedii srece kiinin i dnyasnda kalan dncenin
korunmasnda herhangi bir fayda grlmemektedir.

16
Ahmet Gken, Halk Kin ve Dmanla Aka Tahrik Crmnden aktaran A.Okumu, 2006,
s.26.
17
A. Okumu, 2006, s.32-33.
18
Blent Tanr, Siyas Dnce Hrriyeti ve 1961 Trk Anayasasndan aktaran Kemal Gnler,
Teoride ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesi Kararlarnda fade zgrl, Atatrk niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits Kamu Hukuku Anabilim Dal, Yaymlanm Yksek Lisans Tezi, 2006,
s.17.

13
 Daha nce de belirtildii gibi, Anayasa Mahkemesi kararlarnda ve 1982
Anayasasnda ifade hrriyeti; dnce hrriyeti ve dnceyi aklama hrriyeti
olarak ele alnmaktadr.

Ersan lale gre Anayasa Mahkemesi, bu izgiyi oluturmakla Trk Anayasa

Hukukunda amacna uygun kullanm olanaksz, snrl ve etkisiz bir dnceleri
aklama zgrl tanm vermektedir 19.

1.3. FADE HRRYETNN NEM

Kii temel hak ve hrriyetlerinin en nemli ksmn ifade hrriyeti

oluturmaktadr. fade hrriyeti kiinin dokunulmaz, vazgeilemez, rza ile dahi
devredilemez haklar arasnda yer almaktadr. Temel insan haklarndan saylan ifade
hrriyeti, salanmadan dier haklarn varlndan sz edilemez. Anayasada saylan;
basn hrriyeti, haberleme hrriyeti, bilim ve sanat hrriyeti, din ve vicdan hrriyeti
gibi hrriyetlerin temelini ifade hrriyeti oluturmaktadr. Bu anlamda, ifade
hrriyeti, nce asli temel bir hrriyettir ve dier hrriyetlerin ou bu hrriyet
salanmadka var olamaz 20.

Toplumda yeni fikirlerin ortaya kabilmesi iin ifade hrriyetinin gvence

altna alnmas arttr. Yeni fikirlerin varl sayesinde yanllklar ortadan kaldrlr.
Gereklerin bulunmas asndan her dnce ifade edilmeli ve tartlmaldr.
Bundan toplumun grecei sonsuz yararlar vardr. Bu sayede, liberal demokrasilerin
temelini oluturan temel hak ve hrriyetler iinde en ayrcalkl bir konuma sahip
olan ifade hrriyeti, demokratik rejimin ilerliini salar ve bu rejimi dierlerinden
nitelikli bir ekilde farkl klar 21.

19
E. lal, 1986, s.62.
20
Sulhi Dnmezer, Basn ve Hukuku, Sulhi Garan Matbaas, stanbul, 1976, s.27.
21
Adnan Kk, fade Hrriyetinin Unsurlarndan aktaran K. Gnler, 2006, s.20.

14
 Bir kiinin dnceyi aklama zgrl ayn zamanda bakalarnn renme
22
ve bilgilenme zgrlklerinin kaynadr . John Stuart Mill , zgrlk stne
de dnceleri susturarak, kitlelerin bilgi edinme hakknn engellenmesini insan
soyuna yaplm bir ktlk olarak u szlerle dile getirmektedir 23:

Bir dncenin susturulmasndaki asl ktlk, onun insan soyuna, yaayan nesle olduu
gibi gelecek nesillere kar da bir haydutluk olmas; o dnceye taraftar olanlardan daha
da fazla, o dnceye katlmayanlara kar bir soygunculuk olmasdr. Eer dnce
doruysa insanlar yanl olan doru olanla deitirmek olanandan yoksun braklrlar;
eer yanlsa onlar hemen hemen ayn derecede byk bir yarar, yani gerein hakszlkla
arpmas sonucunda onun daha ak olarak anlalmasn ve daha canl bir etki
yaratlmasn, elden karm olurlar.

Yine Mille gre Bomaya kalktmz dncenin yanl bir dnce

olduundan emin olamayz; bundan emin olsak bile, onu bomak gene kt
olurdu.24

fade zgrl kavramna Avrupa nsan Haklar Mahkemesi tarafndan da

byk nem atfedilmektedir. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, ifade zgrlne
(freedom of expression) verdii nemi sembolik olarak gstermek amacyla ilk
kararn ifade zgrl konusunda vermitir. fade zgrl demokratik toplumun
esaslarndan birini oluturduu gibi her bireyin ilerlemesinin temel koullarndan
birini tekil eder 25.

22
K. Gnler, 2006, s.21.
23
J.S.Mill, 2000, s.30.
24
A.g.e., s.30.
25
Necmettin Saygn, nsan Haklar, (http://www.inhak-bb.adalet.gov.tr/aihs/madde10.htm) s.4
(04.11.2010.)

15
 Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, Handyside/ngiltere Davasnn karar
gerekesinde de her trl dncenin ifade edilmesinin demokratik toplumun gerei
olduunu yle belirtmitir 26:

Dnceyi aklama zgrl, bir toplumun ilerlemesi ve kiilerin kendilerini

gelitirmeleri iin nemli ve gerekli haklardan biridir. Bu zgrlk, yalnzca bilgi ve fikir
dzeyinde olan, farkllk oluturmayan ya da saldrgan olmayan dncelere deil, ayn
zamanda saldrgan, devleti ya da nfusun bir kesimini rahatsz edici, oka uratc
dncelere de tannmaldr. oulculuk, hogr ve ak fikirliliin olmad bir yerde,
demokratik toplumdan sz edilemez.

Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, Handyside/ngiltere Davas karar

gerekesinde belirtmi olduu bu esaslarla Demokratik toplumun gerekleri
kavramn somutlatrm ve ifade hrriyeti ile ilgili pek ok davada bu esaslara atfta
bulunmutur. zellikle; Radyo ve Televizyon st Kurulunun radyo ve televizyon
kurulularna uygulam olduu baz yaptrmlarn Avrupa nsan Haklar
Mahkemesine tanmas sonucu, uyumazlklarn tamamnda inceleme demokratik
toplumun gerekleri kavram zerinden yaplarak, oulculuk, ak fikirlilik ve
hogrllk kavramlarna atfta bulunulmutur. Bu kararlara, fade Hrriyetinin
Snrlandrlmas blmnde deinilecektir.

Bununla birlikte, Handyside/ngiltere karar gerekesinde ifade hrriyeti sadece

kolektif bir hak olarak ele alnmamakta, ayn zamanda bireyin kendisini gelitirmesi
asndan da varl gerekli ve nemli bir hak olarak tanmlanmaktadr. Gerekten de
ifade hrriyetinin ar snrlandrmalara tabi tutulmas ve dnce aklamalarnn
keyfi ve ar yaptrmlarla cezalandrlmas, bireyleri dncelerini aklamamaya ve
belli bir zaman sonra dnmemeye sevk edebilecektir. Bylece, demokratik
toplumun gereklerinden olan oulcu tartma ortam olumayacak ve ortak faydann
bulunmas imknszlaacaktr. Bu durumda toplumun gelimesi mmkn
olamayacaktr.
26
Aktaran Ali Bilen, Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesi
tihatlar erevesinde Dnceyi Aklama zgrl, (http://www.danistay.gov.tr/4-
AIHS_ve_AIHM.htm ) ( 04.11.2010.)

16
1.4. ULUSAL VE ULUSLARASI ETL BELGELERDE FADE
HRRYET

1.4.1. Trk Anayasalarnda fade Hrriyeti

1.4.1.1. 1876 Kanun-i Esasi

Osmanl mparatorluunun kntden kurtulmasn meruti monariye

geilmesi halinde mmkn gren Osmanlclk akmnn etkisi ile 1876 ylnda Trk
tarihinin ilk Anayasas, Kanun-u Esasi kabul edilmitir. Kanun-u Esaside ifade
hrriyetine yer verilmemitir. Ancak kii zgrl ve dokunulmazl, din ve ibadet
zgrl, kanun dairesinde ticarette, sanatta ve tarmda ortaklk kurabilme hakk,
dileke hakk, eitim hakk, devlet memuriyetine girebilme hakk, herkesin gc
orannda vergi demesi, mal ve mlk gvenlii konut dokunulmazl, msadere ve
angarya yasa, kanunsuz vergi alnmamas ve kanun dairesinde basn hrriyeti
dzenlenmitir.

Anayasada ifade zgrlne yer verilmemekle, bu zgrln nemli bir

kullanm arac olan basnn zgrl "kanun dairesinde" kabul edilmekle ve rnein
toplanma, dernek kurma gibi zgrlkler dzenlenmemekle birlikte; kii zgrl
ve dokunulmazl, din ve ibadet zgrl, kanun dairesinde ticarette, sanatta ve
tarmda ortaklk kurabilme hakk, dileke hakk, eitim hakk, devlet memuriyetine
girebilme hakk, herkesin gc orannda vergi demesi, mal ve mlk gvenlii,
konut dokunulmazl, msadere ve angarya yasa, kanunsuz vergi alnamamas,
basn hrriyeti, ikence ve her trl eziyet yasa dzenlenmitir.

Ersan lale gre;

17
 Trk Anayasa Hukukuna dnceleri aklama zgrlnn ve onun uzants olan basn
zgrlnn girmesi daha balangcnda arpk ve ieriksiz bir yapy yanstr. 1876
Anayasasnda matbuat hrriyeti 12. maddede yer alr ama onun asl ieriini oluturmas
gereken fikir hrriyeti Anayasada yoktur. Bu bir unutkanlk deildir. Herkes kaalen ve
kalemen beyan efkrda azadedir hkmn getiren Mithat Paa tasarsnn 46. maddesi
anayasa koyucu tarafndan st izilerek metin d braklmtr.27

1909 ylnda, Kanun- Esaside baz deiiklikler yaplmtr. Kanun- Esasi nin
12. maddesi Matbuat kanun dairesinde serbesttir. cmlesi ile basnn zgr
olduunu bildirirken, 1909 deiiklii ile Hi bir vehile kableltab tefti ve
muayeneye tbi tutulamaz. cmlesi eklenerek sansrn hibir durumda kabul
edilmeyecei hkm getirilmitir.

1.4.1.2. 1921 ve 1924 Anayasalar

21 Ocak 1921 ylnda kabul edilen, yirmi drt maddeden oluan ve Tekilat
Esasiye Kanunu olarak bilinen 1921 Anayasas, yargdan ve temel haklardan hi sz
etmemitir28. Bu durumun en byk sebebi hi kukusuz, olaanst dnemde
yaplan bir anayasa olmas sebebiyle otorite- zgrlk ikileminde otoriteye arlk
vermesidir.

2 Nisan 1924 gn kabul edilen 1924 Anayasas, temel hak ve zgrlkleri

sralamakla ve ksa aklamalarda bulunmakla yetinmi, temel haklarn korunmas
29
konusunda gerek hukuki gvenceler ortaya koymamtr . Bununla birlikte
tarihimizde ilk kez, dnce zgrl 1924 Anayasasnda aka tannmtr. 7.
madde uyarnca Vicdan, dnme, sz, yaym, toplanma, dernek kurma
hrriyetleri Trklerin tabii haklarndandr.30 Bununla birlikte, 77. maddede yer alan
hkm uyarnca, Basn kanun erevesinde serbesttir ve yaymlanmadan nce

27
E.lal, 1986, s.62.
28
Zehra Odyakmaz, mit Kaymak, smail Ercan, Anayasa Hukuku-dare Hukuku, kinci Sayfa
Yaynlar, Ankara, 2008, s.17.
29
A.g.e., s.22.
30
brahim Kabolu, zgrlkler Hukuku, Afa Yaynlar, stanbul, 1998, s.202.

18
 31
denetlenemez, muayene edilemez. 1924 Anayasasnn 68. maddesinde ise
hrriyetin doal haklardan olduu kabul edilmi ve bu nitelikte olan hrriyetin
herkes iin snrnn bakalarnn hrriyetinin snr olduu belirtilmitir 32.

1.4.1.3. 1961 Anayasas

1961 Anayasas, temel hak ve hrriyetlere, 1924 Anayasasna oranla hem daha
geni, hem daha gvenceli bir yer vermitir. Trkiye Cumhuriyetinin niteliklerini
belirten 2nci madde, bu nitelikler arasnda insan haklarna dayanan devlet
olma niteliini de saymaktadr. Bu deyim, hrriyeti (liberal) bir siyasal rejimi ifade
etmektedir 33.

1961 Anayasasnn, bir hrriyetler rejimini gerekletirmek amacyla 1924

Anayasasndan hayli farkl bir dzenleme yntemi izledii gze arpmaktadr. Her
eyden nce, 1924 Anayasasnda ou zaman hrriyetlerin sadece adnn
saylmasyla yetinildii ve bunlarn snrlarnn kanunla izilecei belirtildii halde,
1961 Anayasasnda hrriyetler ok daha ayrntl dzenlenmitir 34.

Dnce zgrl ile ilgili 20. maddede herkesin dnce ve kanaat

zgrlne sahip olduu, dnce ve kanaatlerinin eitli yollardan aklayp
yayabilecei, kimsenin dnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamayaca
belirtilmi ve bu maddede hibir snrlayc kurala yer verilmemitir 35.

Anayasann 11. maddesinde yer verilen genel snrlama sebeplerinin btn

zgrlkler iin geerli olup olmad ve dolaysyla 11. maddenin dnce

31
A.g.e., s.202.
32
Yusuf evki Hakyemez, Militan Demokrasi Anlay, Sekin Yaynlar, Ankara, 2000, s.137.
33
Ergun zbudun, Trk Anayasa Hukuku, Yetkin Yaynlar, Ankara, 2002, s.102.
34
A.g.e., s.43.
35
Y. . Hakyemez, 2000, s.140.

19
zgrlnn snrlanmas iin kullanlabilirlii konusunda doktrinde tartmalar
kmtr.

1971 ylnda yaplan Anayasa deiiklii ile temel hak ve zgrlkler nemli
lde kstlanmtr. 1961 Anayasasnda 1971 ylna kadar zgrlkler konusunda
ana kural serbestlik iken, 1971 deiiklikleri sonrasnda snrllk olmutur 36.

Sonu olarak, 1971 Anayasa deiiklikleri ile bir yandan dnce zgrl de
dhil olmak zere tm hak ve zgrlklerin 11. maddede belirtilen nedenlerle
snrlanmas amalanm, dier taraftan da yine tm hak ve zgrlkler iin geerli
bir ktye kullanm yasa getirilmitir.

1.4.1.4. 1982 Anayasas

Trk Anayasasnn ikinci ksmnda yer verilen Temel Hak Ve devler

kategori halinde dzenlenmi bulunmaktadr. Bu kategorilerden Kiinin Haklar Ve
Hrriyetleri balkl ikinci blmde ifade hrriyeti; Dnce Ve Kanaat Hrriyeti
balkl 25. madde ve Dnceyi Aklama ve Yayma Hrriyeti balkl 26.
maddede dzenlenmitir. Her iki hak da Anayasann dzenlemesine gre; herkesin
kiiliine bal olarak sahip olduu, bakalarna devredilemeyen, rza ile dahi
vazgeilemeyen haklardandr.

Anayasann 25. maddesinde dnce hrriyeti Herkes, dnce ve kanaat

hrriyetine sahiptir. Her ne sebep ve amala olursa olsun kimse dnce ve
kanaatlerini aklamaya zorlanamaz; dnce kanaatleri sebebiyle knanamaz ve
sulanamaz. ifadeleri ile gvenceye alnmtr. Grlecei zere dnce
hrriyetinin; kiilerin serbeste dnebilmesi, kimsenin dnce ve kanaatlerini

36
A.g.e., s.141.

20
aklamaya zorlanamamas ve kimsenin dnce ve kanaatlerinden dolay
yarglanamamas eklinde boyutu vardr. Dnce hrriyeti; fikir ve kanaatlerin
baslm ekilde yaynlanmas sz konusu olduu zaman basn zgrln,
dncelerin sanat yoluyla aklanmas durumunda sanat zgrln, dini
inanlarn aa vurulmas (veya vurulmamas) ile ilgili olduu zaman da din ve
37
vicdan zgrln dorudan ilgilendirmektedir . Bu anlamda sz konusu
zgrlkler, dnce zgrlnn varl ile ilevsellik ve nem kazanmakta, anlan
zgrlklerin temelini dnce ve ifade hrriyeti oluturmaktadr.

Dnceyi aklama ve yayma hrriyeti ise, daha nce de belirtildii gibi kiinin
grlerini ve dncelerini serbeste aklayabilmesidir. fade hrriyetinin tam
anlamyla gerekleebilmesi iin dnce ve kanaat hrriyetinin dnceyi aklama
hrriyetiyle tamamlanmas gerekir 38.

Dnceleri aklama zgrl kendiliinden (pers se) deer tayan, salt bir
dnceyi ya da aklamay korumay amalayan bir zgrlk deildir, toplumun
ynetiminde en uygun zmlerin bulunabilmesi iin her dncenin kamuoyuna
yansmasn, halkn katlmn - zetle demokrasiyi salamak temel amacn gden
bir zgrlktr ve bu amacn nemi nedeniyle gnmz uygarlnn ada siyasal
kltrnde tartmasz ana zgrlk olarak kabul edilmitir 39.

Anayasann, Dnceyi Aklama ve Yayma Hrriyeti balkl 26.

maddesinin birinci fkras uyarnca,

Herkes, dnce ve kanaatlerini sz, yaz, resim veya baka yollarla tek bana veya toplu
olarak aklama ve yayma hakkna sahiptir. Bu hrriyet resm makamlarn mdahalesi

37
Mustafa enay Canoru, Trk Anayasa Hukukunda Grselitsel letiim zgrlnn
Nitelii, (www.esosder.org), s.330, ( 07.09. 2010)
38
A. Okumu, 2006, s.32-33.
39
E. lal, 1986, s.66-72.

21
 olmakszn haber veya fikir almak ya da vermek serbestliini de kapsar. Bu fkra hkm,
radyo, televizyon, sinema veya benzeri yollarla yaplan yaymlarn izin sistemine
balanmasna engel deildir.

Bu hkm ile ifadenin herhangi bir yolla (resim, yaz, sz veya baka yollarla)
da vurulabilecei ve resmi makamlarn mdahalesi olmakszn haber ya da fikir
almak ya da vermek serbestsinin dnceyi aklama ve yayma hrriyeti
kapsamnda ele alnaca aklanmtr. fadenin sadece sz, yaz, resim ile deil
ayrca baka yollarla da da vurulabileceine dair anayasal gvence, grsel-iitsel
kurulularnn yaym yolu ile ifadede bulunabilmelerini de kapsamaktadr. Bununla
birlikte; radyo ve televizyon yoluyla yaym yapmann izin sistemine balanabilecei
yolundaki hkm; Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 10. maddesinin 1. fkrasnn
son cmlesinde dzenlenmi olan ve devletlerin radyo ve televizyon iletmelerini
izin rejimine tabi tutabilecei yolundaki hkm ile paralellik arz etmektedir.

Genel olarak ifade hrriyetinin snrlanmasnda ngrlen sistem; dnce

hrriyetinin snrlanamaz ve mutlak olduu, dnceyi aklama ve yayma
hrriyetinin ise belirli snrlamalara tabi tutulmas eklindedir. Dncenin kiinin i
lemini ilgilendiren bir faaliyet olmas sebebiyle herhangi bir snrlandrlmaya tabi
tutulamayaca ve doal olarak snrlandrlamayaca kabul edilmektedir. Bu
nedenle dnce hrriyeti anayasa hukuku doktrininde sert ekirdekli haklar arasnda
mtalaa edilmekte yani hakkn kullanmnn temel haklar iin anayasada ngrlen
snrlandrma durumlarnda dahi snrlandrlamayaca belirtilmektedir. Kiinin i
leminde kald srece mutlak ve snrsz olan dnce ve kanaat hrriyeti; resim,
yaz ve benzeri yollarla da vurularak aklanrsa belli kurallara balanarak
snrlanabilmektedir.

Anayasann 26. maddesinin 2. fkrasnn 2. cmlesine gre,

Dnceyi aklama ve Yayma Hrriyeti, Mill gvenlik, kamu dzeni, kamu gvenlii,
Cumhuriyetin temel nitelikleri ve Devletin lkesi ve milleti ile blnmez btnlnn
korunmas, sularn nlenmesi, sulularn cezalandrlmas, Devlet srr olarak usulnce

22
 belirtilmi bilgilerin aklanmamas, bakalarnn hret veya haklarnn, zel ve aile
hayatlarnn yahut kanunun ngrd meslek srlarnn korunmas veya yarglama grevinin
gereine uygun olarak yerine getirilmesi amalaryla snrlanabilir.

Burada dikkate deer bir husus; 26. maddenin 2. fkrasnda, genel ahlak
kavramna bir snrlama sebebi olarak yer verilmemi olmasdr. Ancak baz
kanunlarda genel ahlak kavram, snrlama sebebi olarak ele alnmaktadr. 6112
sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanunun 8.
maddesinin 1. fkrasnn (f) bendine gre, Radyo, televizyon ve veri yaynlar,
hukukun stnlne, Anayasann genel ilkelerine, temel hak ve zgrlklere, mill
gvenlie ve genel ahlka uygun olarak kamu hizmeti anlay erevesinde yaplr.
Anayasada, genel ahlak snrlama sebebi olarak ele alnmazken 6112 sayl Kanunda
snrlama sebebi olarak saylmasnn nedeni; taraf olduumuz Avrupa nsan Haklar
Szlemesinin 1. maddesinin 2. fkrasnda genel ahlaka snrlama sebebi olarak yer
verilmesi ve Anayasann 90. maddesinin 5. fkrasnda belirtilen Usulne gre
yrrle konulmu milletleraras andlamalar kanun hkmndedir hkm
gereidir.

1982 Anayasasnda 3.10.2001 tarihli 4709 sayl Kanunla yaplan deiiklikle

temel hak ve hrriyetlerin snrlandrlmasnda genel snrlama sebeplerine yer
verilmesinden vazgeilmi, bylece 1961 Anayasasnn ilk eklindekine benzer bir
sisteme dnlmtr. 13nc maddenin yeni metnine gre, Temel hak ve
hrriyetler, zlerine dokunulmakszn yalnzca Anayasann ilgili maddelerinde
belirtilen sebeplere bal olarak ve ancak kanunla snrlanabilir. Bu snrlamalar,
Anayasann szne ve ruhuna, demokratik toplum dzeninin ve laik cumhuriyetin
gereklerine ve lllk ilkesine aykr olamaz.40 Buna gre Dnceyi Aklama
ve Yayma Hrriyeti;

1. Hrriyetin zne dokunulmakszn

40
E. zbudun, 2002, s.102.

23
2. 26. maddede belirlenen zel snrlandrma sebepleri ile

3. Ve ancak kanunla snrlandrlabilir.

Burada hrriyetin z kavramndan anlalmas gereken, bir hak ve hrriyetin

z onun vazgeilmez unsuru, dokunulduu takdirde sz konusu hrriyeti anlamsz
klacak olan asli ekirdeidir 41.

26. maddede saylan sebeplerden baka bir sebep ile ifade hrriyeti
snrlandrlamaz.

Snrlama ise, ancak yasama meclisi tarafndan yaplan bir kanunla yaplabilir.

Nihayet belirtmek gerekir ki, her hak ve hrriyetin, Anayasada belirtilmi

olmasa bile, o hrriyetin niteliinden doan, baka bir deyimle eyann tabiatnda
mevcut olan objektif snrlar vardr. Mesela basn hrriyetinin, kiilerin eref ve
haysiyetine tecavz, dnceleri yayma hrriyetinin su ilemeye kkrtmay
kapsamamas gibi 42.

Temel hak ve hrriyetlere yukarda anlan kriterlere uygun olarak getirilecek

snrlamalar; Anayasann szne ve ruhuna, laik cumhuriyetin ve demokratik toplum
dzeninin gereklerine aykr olmamal ve snrlamada bavurulacak ara amac
gerekletirmeye elverili olmal yani lllk ilkesine riayet edilmelidir. fade
hrriyetinin snrlandrlmasnda demokratik toplum dzeninin gereklerine aykr
snrlandrma yaplamayaca esas, Anayasada da vurgulamtr.
41
A.g.e., s.104.
42
A.g.e., s.103.

24
 Bununla birlikte yine Anayasann 15. maddesi uyarnca;

Sava, seferberlik, skynetim veya olaanst hallerde, milletleraras hukuktan doan

ykmllkler ihll edilmemek kaydyla, durumun gerektirdii lde temel hak ve
hrriyetlerin kullanlmas ksmen veya tamamen durdurulabilir veya bunlar iin Anayasada
ngrlen gvencelere aykr tedbirler alnabilir.(Deiik: 7.5.2004-5170/2 md.) Birinci
fkrada belirlenen durumlarda da, sava hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen
lmler dnda, kiinin yaama hakkna, madd ve manev varlnn btnlne
dokunulamaz; kimse din, vicdan, dnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz ve
bunlardan dolay sulanamaz; su ve cezalar gemie yrtlemez; sululuu mahkeme
karar ile saptanncaya kadar kimse sulu saylamaz.

Daha nce de belirtildii ve 15. maddeden de grlebilecei gibi dnce

hrriyeti sert ekirdekli haklardan sayld iin; sava, skynetim, seferberlik ve
olaanst hallerde dahi snrlandrlamaz. Ancak belirlenen durumlarda dnceyi
aklama ve yayma hrriyetinin kullanm durdurulabilmekte, Anayasada
ngrlm olan gvencelere aykr tedbirler alnabilmektedir.

1.4.2. Uluslararas Belgelerde fade Hrriyeti

1.4.2.1. Virginia Haklar Bildirisi (1776)

Bat toplumlarnn Anayasalarna ifade hrriyeti ile ilgili hkmleri

koymasndan ok nce ABDde, ifade ve basn zgrlnn en nemli dayanak ve
anlatm kaynaklarndan biri olan nemli bir belge kaleme alnmtr. ABD nc
bakan Thomas Jefferson tarafndan kaleme alnan ve 1776 tarihinde kabul edilen

25
Virginia Haklar Bildirisi, basnn sahip olmas gereken zgrl tanmlamas
asndan son derece nemlidir 43.

Bildirinin 12. maddesinde u hkme yer verilmektedir:

Basn zgrl, zgrlklerin byk kalelerinden biridir ve hibir zaman, mstebit

hkmetler dnda bir ynetim onu kstlayamaz.44

Grld zere Virginia Haklar Bildirisinde, basn zgrl ve onun

kkeninde yer alan ifade hrriyetine verilen nem, bunu kstlayacak bir hkmetin
peinen mstebit kabul edilmesi ile kendini gstermektedir.

1.4.2.2. Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirgesi (1789)

1791 de kabul edilen Fransz Anayasasna nsz olarak eklenen Fransz nsan
Ve Yurtta Haklar Bildirgesinin, 11. maddesinde dnce ve ifade hrriyeti u
ekilde aklanmtr 45:

Dnce ve fikirlerin serbest ekilde aklanmas insann en deerli haklarndan birisidir.

Bundan dolay her vatanda serbeste konuabilir, yazabilir ve bunlar yaynlayabilir. Ancak
kanunda belirtilen hallerde bu zgrln ktye kullanlmasndan sorumludur.

Madde metininden de grlecei zere; dnce ve ifade hrriyeti insann en

deerli haklarndan addedilmi, ifade hrriyetinin kullanm belli snrlandrmalara
tabi tutulmu ve bu snrlarn kanunda belirlenecei hkm altna alnmtr.

43
Fikret Yazc, fade zgrl ve Avrupa Birlii Medya Politikasna Uyum erevesinde Televizyon
Programlarnn Snflandrlmas Sorunu, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Fakltesi Radyo-
Televizyon ve Sinema Anabilim Dal, Yaymlanm Yksek Lisans Tezi, 2008, s.34.
44
Cevdet Perin, Tarih Boyunca Dnce ve Basn zgrlnden aktaran F. Yazc, 2008, s.34.
45
F.Yazc, 2008, s.35.

26
1.4.2.3. BM nsan Haklar Evrensel Beyannamesi

10 Aralk 1948 tarihinde kabul edilen nsan Haklar Evrensel Beyannamesinin

19. maddesinde ifade hrriyeti ile ilgili yer alan hkm u ekildedir 46:

Her ferdin fikir ve ifade zgrlne hakk vardr. Bu hak, fikirlerinden dolay rahatsz
edilmemek, memleket snrlar sz konusu olmakszn bilgi ve fikirleri her vasta ile aramak,
elde etmek ve yaymak hakkn gerektirir.

Madde metninde bilgi ve fikirlerin her vasta ile aranmas ifadesinin, basn
zgrln ve ayrca grsel iitsel medya hrriyetini de gvenceye alr nitelikte
olduu sylenebilir.

Beyannamenin 29. maddesi de nem tamaktadr 47:

Herkes, haklarnn ve hrriyetlerinin gereince tannmas ve bunlara sayg

gsterilmesi amacyla ve ancak demokratik bir toplumda ahlakn, kamu
dzeninin ve genel refahn hakl gereklerini yerine getirmek maksadyla
kanunla belirlenmi snrlamalara tabi tutulabilir.

Grlecei zere, zgrln snrlamaya tabi tutulmas maddede korunan

amalarla ve ancak kanunla yaplabilir.

46
A.g.e., s.36.
47
A.g.e., s.36.

27
1.4.2.4. Avrupa Konseyi nsan Haklarn ve Ana Hrriyetlerini Koruma
Szlemesi

Avrupa Konseyine ye lkeler arasnda kabul edilen szleme, insan haklarn

gvence altna almay amalamaktadr.

Avrupa Konseyine ye lkelerce 4 Kasm 1950de imzalanan ve 3 Eyll 1953te

yrrle giren Avrupa nsan Haklar Szlemesi veya tam adyla nsan Haklarnn
ve Temel Hrriyetlerin Korunmasna Dair Avrupa Szlemesi, nsan Haklar
Evrensel Bildirisinden ve dier uluslararas insan haklar belgelerinden farkl
zellikler tamaktadr. Bu szleme, dier uluslararas szlemelerden farkl olarak,
sadece negatif haklar da denebilecek olan sivil ve siyasal haklar iermektedir. Bu
haklarn salanmas ve korunmas bakmndan da etkili bir mekanizma
ngrmektedir. Bu mekanizma ierisinde, Avrupa nsan Haklar Komisyonu ve
Avrupa nsan Haklar Mahkemesi olmak zere yargsal yetkiye sahip iki adet organ
bulunmaktadr. Szleme, hem bireylere hem de devletlere hak ihlali iddialarnn
giderilmesi gvencesini tanmaktadr.

Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 10 maddesi ifade zgrln u ekilde

dzenlemektedir:

1-Herkes, grlerini aklama ve anlatm zgrlne sahiptir. Bu hak kanaat zgrln,

kamu otoritelerinin mdahalesi ve lke snrlar sz konusu olmakszn haber ve fikir almak
ve vermek zgrln de ierir. Bu madde devletlerin radyo, televizyon ve sinema
iletmelerini bir izin rejimine tabi tutmalarna engel deildir.

2-Kullanlmas grev ve sorumluluk ykleyen bu zgrlkler, demokratik bir toplumda,

zorunlu tedbirler niteliinde olarak, ulusal gvenliin, toprak btnlnn veya kamu
gvenliinin korunmas, asayisizliin veya su ilenmesinin nlenmesi, saln veya
ahlakn, bakalarnn hret ve haklarnn korunmas, gizli kalmas gereken haberlerin
yaylmasna engel olunmas veya yarg gcnn otorite veya tarafszlnn salanmas iin
kanunla ngrlen baz formalitelere, artlara, snrlamalara ve yaptrmlara balanabilir. 48

48
A.g.e., s.38.

28
 Grld gibi bu ilk paragrafta, dnceleri aklama zgrl ile kanaat
zgrl hatta haber alma ve haber verme zgrl bir arada dzenlenmitir49.
Ayrca, maddede dzenlenen esaslarn radyo ve televizyon iletmelerinin izin rejimin
balanmas ile badaabilecei de hkm altna alnmtr.

Szlemede mutlak bir dnce zgrlnden sz edilemez. 2. paragrafta

saylan sebeplerden dolay dnce zgrl snrlanabilir Snrlama nedenleri
arasnda yer alan ulusal gvenlik, kamu gvenliinin korunmas ve gizli kalmas
gereken haberlerin yaylmasna engel olunmas biimindeki snrlama nedenleri her
yne ekilebilen olduka geni kapsaml kavramlardr. Bunlar, taraf devletlerin
dnce zgrln daha fazla snrlandrmasna gereke olabilir. Ancak, bu
noktada Avrupa nsan Haklar Szlemesinin dier uluslar aras insan haklar
szlemelerinden olan fark ortaya kar ve bylece dnce zgrlnn ihlal
edildiini ileri sren her kii bireysel bavuru yolu ile szlemenin koruma
mekanizmasndan urad hakszln giderilmesini isteyebilir. Komisyon ve divan
imdiye kadar yaplan ikyetler zerine, 10. maddenin ikinci fkrasnda birok
snrlama nedenine yer verilmesine ramen, olduka ayrntl ve titiz bir inceleme
yaparak dnce zgrln koruyucu ve gelitirici itihat sergilemilerdir. Avrupa
nsan Haklar Komisyonu ve mahkemesinin kararlar ye lkeleri balar ve taraf
devletler mevcut hukuk dzenindeki aksaklklar verilen bu kararlar dorultusunda
gidermek zorundadrlar. Aksi takdirde bunlara uymayan devlete, tazminat cezasndan
Avrupa Konseyinden karmaya kadar varabilecek eitli yaptrmlar
50
uygulanabilir .

Szlemenin 10. maddesinde ifade hrriyetinin olmazsa olmaz unsurlar olan

bilgi ve kanaatlere ulama hrriyeti, kanaat sahibi olma hrriyeti ve bilgi ve

49
Y. . Hakyemez, 2000, s.116.
50
A.g.e., s.116-117.

29
kanaat aklama hrriyetleri teminat altna alnm, bunun yannda basn hrriyeti
ve radyo televizyon yayncl hrriyeti nden de dolayl olarak sz edilmitir 51.

Szlemenin 10. maddesi sadece yazl basnla deil, ayn zamanda grsel
basnla da ilgilidir. Her trl mesaj bu maddenin gvencesi altndadr. fadeyi
iletmek iin kullanlan vastalar, radyo ve televizyon gibi aralar da gvence sistemi
iindedir. letilen bilginin muhtevas siyasi, kltrel, ekonomik, ticari, artistik vs.
52
olabilir . AHM bu balamda, bilgi edinme hrriyetinin uluslararas televizyon
yaynlarn da ierdiini belirtmitir 53.

1.4.2.5. Birlemi Milletler ocuk Haklar Szlemesi

Tarihsel geliim sureci incelendiinde ocuk haklarnn 1948 ylnda kabul

edilen Uluslararas nsan Haklar Evrensel Bildirgesinden ayr tutulamayaca
grlmektedir. zellikle HEBden sonra karlan btn bildirge ve anlamalar
insan haklar noktasnda nemli kararlarn alnmasn salamtr 54.

Birlemi Milletler tarafndan Dnya ocuk Yl olarak ilan edilen 1979 ylnda,
Polonya Hkmeti 1959 tarihli ocuk Haklar Beyannamesine dayanarak ocuk
Haklar Szlemesi adyla bir tasar sunmutur. Szleme taslann hazrlanmas
grevi, Birlemi Milletler nsan Haklar Komisyonu tarafndan oluturulan ocuk
55
Haklar Szlemesi alma Grubuna verilmitir . Birlemi Milletler Genel
Kurulu tarafndan 20 Kasm 1989 tarihinde benimsenen szleme, 2 Eyll 1990
tarihinde yrrle girmitir. Trkiye ocuk Haklar Szlemesini 2 Ekim 1995te
uygulamaya balamtr.

51
A. Okumu, 2006, s.55.
52
Vahit Bak, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi Kararlarnda fade zgrl, Liberal Dnce
Topluluu, Ankara, 2002, s.398.
53
Reyhan Sunay, Avrupa Szlemesinde ve Trk Anayasasnda fade Hrriyetinin Muhtevas ve
Snrlarndan aktaran A.Okumu, 2006, s.57.
54
A.Okumu, 2006, s.39.
55
F. Yazc, 2008, s. 40.

30
 Szlemenin 12. maddesi incelendiinde;

Taraf devletler, grlerini oluturma yeteneine sahip ocuun, kendini ilgilendiren her
konuda grlerini serbeste ifade etme hakkn bu grlere ocuun ya ve olgunluk
derecesine uygun olarak, gereken zen gsterilmek suretiyle tanrlar. ifadesi ile ocuun
kendisini ilgilendiren konularda sz hakk bulunduu dile getirilmitir.56

Szlemenin 13 maddesi u ekildedir:

1.ocuk, dncesini zgrce aklama hakkna sahiptir; bu hak, lke snrlarna bal
olmakszn; yazl, szl, basl, sanatsal biimde veya ocuun seecei baka bir arala her
trl haber ve dncelerin aratrlmas, elde edilmesi ve verilmesi zgrln ierir.

2. Bu hakkn kullanlmas yalnzca:

a) Bakasnn haklarna ve itibarna sayg,
b) Milli gvenliin, kamu dzeninin, kamu sal ve ahlakn korunmas
nedenleriyle ve kanun tarafndan ngrlmek ve gerekli olmak kaydyla yaplan snrlamalara
konu olabilir.57

lk paragraf, ocuun dnce aklama hakkn corafi kayg gtmeksizin;

yazl, basl, sanatsal biimde veya seilecek herhangi bir arala her tr haber ve
dncenin aratrlmas, elde edilmesi ve verilmesi zgrln dzenlemekle,
AHSnin ilk paragrafnda belirlenen dnceleri aklama zgrl ile kanaat
zgrl, haber alma ve haber verme zgrlnn ocuk haklar ekseninde
dzenlenmi halini oluturmaktadr. Ancak her ne kadar, haklarn kullanmnda
corafi snrlar ngrlmemi olsa da, hakkn kullanm 2. maddenin a ve b
bentlerinde ismen saylan snrlandrmalara tabi tutulmutur.

56
A.g.e., s. 41.
57
A.g.e., s.41.

31
1.4.2.6. Avrupa Birlii Snr tesi Televizyon Szlemesi

5 Mays 1989da Avrupa Konseyine ye Devletler, Avrupa Birlii yesi Devletler

ile Avrupa Kltr Szlemesine Taraf lkelerin imzasna alm olan Avrupa Birlii
Snrtesi Televizyon Szlemesi, Trkiye tarafndan 7 Eyll 1992de imzalanmtr. 1
Mays 1994te yrrle giren szleme, usulne gre kabul edilip yrrle konmu bir
szleme olmas nedeniyle kanun hkmndedir. Avrupa Birlii Snrtesi Televizyon
Szlemesinin nsznde ifade hrriyetine u ifadelerle yer verilmitir:

fade ve haberleme zgrlnn, insan Haklar ve Temel zgrlklerin Korunmasna

Dair Szlemenin 10. maddesinde belirtildii gibi, demokratik toplumun temel ilkelerinden
birini ve toplumun ilerlemesi, kiinin gelimesi iin temel koullardan birini oluturduunu
dikkate alarak, Yaynclk politikas iin vazgeilmez bir temel oluturan, zgr bilgi ve
dnce ak ile yaynclarn bamszl ilkelerine ballklarn teyit ederek, Tm
demokratik gruplar ve siyasi partiler arasnda oulculuun ve frsat eitliinin korunmas
kouluyla, kltrn gelimesi ve zgrce kanaat oluumunda yayncln nemini
vurgulayarak, Bilgi ve iletim teknolojisindeki srekli geliimin, lke snrlarna
baklmakszn, ifade zgrlnn ve kayna ne olursa olsun ilgi ve dnceleri ifade
etmek, aramak, almak ve paylamak hakknn daha ileri gtrlmesine hizmet etmesi
gereine inanarak,58

Avrupa Birlii Snrtesi Televizyon Szlemesinin Yayn zleme ve Yeniden

letim zgrl balkl 4. maddesinde de szlemeye taraf lkelerin ifade
hrriyetini gvence altna almas gerektii Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 10.
maddesine atfta bulunularak u ekilde vurgulanmtr:

Taraflar, nsan Haklar ve Temel zgrlklerinin Korunmas Szlemesinin 10. maddesine

uygun olarak, ifade ve haber alma zgrln gvence altna alacak ve bu szleme
hkmlerine uygun bulunan program hizmetlerinin kendi topraklar zerinde yeniden
iletimini kstlamayacaktr.59

58
A.g.e., s.42-43.
59
A.g.e., s.43.

32
 KNC BLM

KTLE LETM HRRYET

2.1. LETM VE KTLE LETM KAVRAMI

nsann en belirgin zellii toplumsal bir varlk olmasdr. Toplumsal bir varlk
olmann gerei ve toplu yaamn sreklilii insanlar birbirleri ile iletiime
zorlamaktadr. Ancak iletiim yoluyla bireyler sosyalleebilirler; bilgi, duygu ve
dncelerini kar tarafa aktarabilirler.

Gnmze dek iletiim kavramnn saysz tanm yaplmtr. Szcn,

Franszca karl olan communication, Latince i yapmak, yardmlamak, alveri
60
etmek anlamna gelencommunicareden gelmektedir . el; iletiim kavramn bilgi,
dnce ve tutumlarn ortak semboller sistemi aracl ile kiiler veya gruplar arasnda
dei toku edildii bir sre olarak tanmlamaktadr 61.

letiimin ok sayda tanmnda belirgin ekilde gze arpan unsurlara

62
bakldnda ; bilgi, fikir, duygu, tutum ve becerilerin ortak semboller vastasyla
dei-toku edilmesi, mesajlar araclyla toplumsal etkileimin gerekletirilmesi,
bilgi retip karlkl bir anlam arama abasna giriilmesi, anlamn bakalaryla
paylald insan ve kolektif bir sre nitelii gstermesi gibi hususlar dikkat

60
Sevan Nianyan, Szlerin Soyaac, Everest Yaynlar, stanbul, 2010, s.450.
61
K. el, Y. nver, 2009, s.4.
62
nsal Oskay, XIX. Yzyldan Gnmze Kitle letiiminin Kltrel levleri, Kuramsal Bir
Yaklamdan aktaran K. Gnler, 2006, s.7.

33
ekmektedir. Bu anlamda haberleme 63 bir yanda haberi veren (kaynak), dier yanda
haberi alan ve bir de haberi simgeleyen mesaj olmak zere eden oluur 64.

Haberi veren veya gnderen konuarak, yazarak, izerek ya da herhangi bir harekette
bulunarak bu ii yapan birey yahut yaym evi, radyo veya televizyon istasyonu, film stdyosu
gibi bir haberleme rgtdr. Haberi alan ya da dinleyen, izleyen, okuyan bir tek kii ya da
bir grubun (dershanedeki renci grubu, tartma grubu, kitle dinleyicisi - mass audience-
gibi) yesi olabilir. Kt stne eitli biimlerde baslm mrekkep, havadaki ses dalgalar,
elektrik devresindeki titreimler veya herhangi bir sinyal ise nc eyi, yani mesaj
meydana getirir. 65

ngilizce mass communication kavramnn evirisi olarak dilimize giren kitle

iletiimi ise gazete, dergi, kitap gibi basl yaynlar; radyo ve televizyon gibi
elektromanyetik olarak alan aralar ile sinema filmleri, plak, ses ve grnt
bantlar (video), ses ve grnt diskleri, bilgisayar ve internet ile yaplan her trl
yaym kapsayan bir kavramdr. Kitle iletiimi kavramn u ekilde de tanmlamak
mmkndr: Kitle iletiimi, kaynak kesimin, paylama ve ilikileme amac ile,
bilgi, dnce, duygu, tutum ve kanlar alc kesim durumundaki byk ve dank
bir kitleye, kitle iletiimi gerekletirmek zere gelitirilmi aralarla iletilmesi
srecidir.66 Tanmda ifade edilen kitle iletiimini gerekletirmek zere
gelitirilmi aralar kitle iletiim aralar ad verilen teknik aralar ifade etmektedir.

Yukardaki tanmda da belirtilmi olduu gibi; yazl basn, radyo ve televizyon,

sinema filmleri, videobantlar, plaklar, ses bantlar ve internet kitle iletiim
aralarndan bazlardr. zellikle; radyo, televizyon, film, videobantlar, plaklar, ses
bantlar, internet gibi aralar kitleler tarafndan yazl basna oranla daha fazla tercih
edilmektedir. Bu tercih grsel-iitsel aralarn etki alannn geni olmas sonucunu

63
Kayhan el ve Yener nver, Kitle Haberleme Hukuku isimli kitaplarnda iletiim terimi yerine
haberleme terimini kullanmaktadrlar. Dilin zenginlemesini salamas asndan hem haberleme
hem de iletiim kelimesinin kullanlmas gerektiini belirtmektedirler.
64
K. el, Y. nver, 2009, s.4.
65
A.g.e., s.4
66
Yaar Salihpaaolu, Trkiyede Basn zgrl, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Kamu Hukuku Anabilim Dal, Yaymlanm Doktora Tezi, 2007, s.11.

34
dourmakta ve yazl basndan farkl hukuki dzenlemelere tabi olmasn
gerektirmektedir.

Basn okuyucusunun kendisini semesini bekler; okuyucu rekabet halindeki eitli basn
organlar arasndan birisini tercih edecek ve satn alacaktr. Gazete insann dncesine hitap
etmektedir; bir gazeteyi okuyan kii gzlerini gazeteden kaldrarak dnebilir ve tefekkr
edebilir, okuduu eyi deerlendirebilir ve bu deerlendirmenin gerekli kld zamana
sahiptir. Buna karlk radyo ve televizyon, kendisini nceden tercih etmi bir kitleye hitap
etmemektedir; radyo dinleyicisi bir yayn sratle dinlerken gzn kapayp tefekkr
edebilmek imknna sahip bulunmayan pasif kii konumundadr.67

Bu gerekeler de grsel iitsel medyann etki alannn olduka geni olduunu

gstermekte ve yazl basna oranla daha farkl bir snrlandrma rejimine tabi
tutulmasn aklamaktadr.

2.2. KTLE LETM ARALARI

Kitle iletiimi, kitle iletiim aralar ile gerekletirilmektedir. Basn, radyo ve

televizyon, sinema filmleri, videobantlar, plaklar, ses bantlar ve internet bugn
kullanlan kitle iletiim aralarndan balcalardr. Btn bu aralarn ortak zellii,
bunlarn haberleri veya dnceleri ya da duygular yaz resim veya ses olarak
oaltmak suretiyle anonim kitlelere ulatran teknik ara durumunda bulunmalardr
68
. Bu bakmdan bu aralara mesaj oaltclar (message multiplers) da
denmektedir 69.

Bu aralarn ortaya klar birbirlerinden farkl zamanlarda olmasna karlk,

70
asl geni apta kitlesel nemlerini kazanmalar 20. yzylda olmutur . Yaznn
icad ile yz yze, szl ve iaretle iletiimin yan sra yazl iletiim de ortaya km
ise de, yazl kitle iletiim arac olarak gazete ve dergi gibi aralar 15. yzyldan

67
S. Dnmezer, 1976,s.16-17.
68
K. el, Y. nver, 2009, s. 11.
69
Aysel Aziz, Televizyon ve Radyo Yayncl (Giri), Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2006, s.13.
70
A.g.e., s.13.

35
sonra gelierek sregelmi, radyonun icadna kadar da en nemli haber kayna
olarak varln srdrmtr 71.

Kitle iletiim aralarndan radyo televizyonun, dier kitle iletiim aralarndan

72
daha hzl haber datma gibi bir stnl bulunmaktadr . Radyo ve televizyon
ayrca, toplumun her katmanndan bireylere seslenebilme zellii mevcuttur.

Modern toplumlarda, kitle iletiim aralarnn ne denli nemli olduu

tartmaszdr. Kitle iletiim aralar yerine getirdikleri ilev asndan toplumsal ve
siyasal hayatn ekillenmesinde byk oranda pay sahibidirler. Siyasi ynetimi
denetlemek, ynetim hakknda bilgi aktarmak, kriz zamanlarnda halk uyarmak,
toplumsal ve sosyal meselelerde kamuoyu oluturarak duyarll artrmak ve nihayet
bireylerin elenmesine yardmc olmak kitle iletiim aralarnn
fonksiyonlarndandr. Gerekten, rnein radyo ve televizyon, kanlarn ve bilgilerin
biimlenmesi srecini byk lde hzlandrd ve seslenilen kitlelerin snrlarn
73
ok artrd, ayn zamanda haber kaynann alann da genilettii iindir ki
halkn grlerinin olumasnda ve dzenlenmesinde ok etkin bir duruma girmitir
74
. Ancak vurgulanmaldr ki kitle iletiim aralarnn bu grev ve ilevleri gerei
gibi yerine getirilebilmesi iin zgrlk ve effafln varl arttr. Zira ancak
zgr, ak, effaf ve saptrlmam bilginin dolam ile kamuoyu salkl bir ekilde
oluabilir. Aksi halde kitle iletiim aralarnn otoriter rejimlerde oynayaca rol,
baskcla hizmet etmek biiminde olacaktr 75.

71
K. Gnler, 2006, s.10.
72
K.el, Y.nver, 2009, s.8.
73
B. Obrick., Halkla likilerden aktaran K. el, Y.nver, 2009, s.14.
74
K. el, Y. nver, 2009, s.14.
75
K.Gnler, 2006, s.11-12.

36
2.3. KTLE LETM HRRYET

2.3.1. Kavram

Haberleme veya letiim zgrl terimi, kitle haberleme aralarndan

radyo-televizyon ve sinemann kitle haberlemesinde nemli bir rol oynamaya
balamasndan sonra, bu alanda bulunmas gereken zgrl ifade etmek amacyla
76
kullanlan terimdir . Gerekten, basn zgrl sadece yazl basn yolu ile
haberlemeye ilikin olduundan, dier modern kitle haberleme aralarn da
kapsayan byle bir kavrama olan gereksinim aktr 77.

Kitle iletiim zgrl; haber, dnce ve kanlarn basn, radyo-televizyon,

sinema ve internet gibi kitle haberleme aralar ile serbeste alnmas ve yaylmas
eklinde tanmlanabilir 78. Bu tanmdan da anlalaca zere, haberleme zgrl,
haber, dnce ve kanlar yayma hakknn yan sra, ada insann sosyal
yaantsnn vazgeilmez bir koulu olan haber, dnce ve kanlarn okunmas,
dinlenmesi ve izlenmesi hakkn da kapsamna almaktadr 79.

fade hrriyeti, matbaann icadndan sonra ortaya kan basn zgrlnn n

kouludur. Kiilerin, dndklerini istedikleri biim, zaman ve yerde aa vurmak,
tartmak ve dilerlerse dncelerini aklamamak serbestsi olmadan basn ve
haberleme zgrlnden sz edilemeyecei iindir ki, bugn de haberleme
zgrlnn n koulunu dnce ve sz hrriyeti oluturmaktadr 80.

76
K. el, Y. nver, 2009, s.23.
77
zkan Tikve, Mukayeseli Hukukta Ve Trk Hukukunda Sinema Filmlerinin Sansrnden aktaran,
K. el, Y. nver, 2009, s.23.
78
K. el, Y.nver, 2009, s.24.
79
Nermin Abadan, Basn ve Haberleme Hrriyetinden aktaran K.el, Y.nver, 2009, s.28.
80
S. Dnmezer, 1976, s.19.

37
 Gnmzde; basn ve iletiim zgrlnden anlalmas gereken devletin bu
konuda kstlayc tedbirler almamas, tarafsz bir tutum taknmas ve basnn
geliimini salt onaylamas deildir. Bu saylanlarn yannda basn ve iletiim
81
hrriyetinin adeta kolektif bir hrriyet, sosyal bir hak olarak ortaya kmas
sebebiyle hrriyetin kullanmnn salanabilmesi iin devletin tarafsz bir tutum
taknmamasnn yeterli olmad ayrca hakkn geliimi ve kullanm iin baz tevik
edici tedbirler almas gerektii gr yaygn kabul edilen bir grtr. Bu anlamda
82
basn zgrl, kolektif bir zgrlk ve sosyal bir haktr . Gerekten Anayasann
83
28. Maddesinin 2. fkras Devlet, basn ve haber alma hrriyetini salayacak
tedbirler alr hkmn koyarak, 29. maddesinin 4. fkras da Sreli yaynlar,
Devletin ve dier kamu tzel kiilerinin veya bunlara bal kurumlarn, ara ve
imknlarndan eitlik esasna gre yararlanr demek suretiyle basn ve haberleme

81
A.g.e., s.79.
82
A.g.e., s.227.
83
MADDE 28- Basn hrdr, sansr edilemez. Basmevi kurmak izin alma ve mal teminat yatrma
artna balanamaz.
(Mlga: 3/10/20014709/10 md.)
Devlet, basn ve haber alma hrriyetlerini salayacak tedbirleri alr.
Basn hrriyetinin snrlanmasnda, Anayasann 26 ve 27 nci maddeleri hkmleri uygulanr.
Devletin i ve d gvenliini, lkesi ve milletiyle blnmez btnln tehdit eden veya su
ilemeye ya da ayaklanma veya isyana tevik eder nitelikte olan veya Devlete ait gizli bilgilere ilikin
bulunan her trl haber veya yazy, yazanlar veya bastranlar veya ayn amala, basanlar, bakasna
verenler, bu sulara ait kanun hkmleri uyarnca sorumlu olurlar. Tedbir yolu ile datm hkim
kararyla; gecikmesinde saknca bulunan hallerde de kanunun aka yetkili kld merciin emriyle
nlenebilir. Datm nleyen yetkili merci, bu kararn en ge yirmidrt saat iinde yetkili hkime
bildirir. Yetkili hkim bu karar en ge krksekiz saat iinde onaylamazsa, datm nleme karar
hkmsz saylr.
Yarglama grevinin amacna uygun olarak yerine getirilmesi iin, kanunla belirtilecek snrlar
iinde, hkim tarafndan verilen kararlar sakl kalmak zere, olaylar hakknda yaym yasa konamaz.
Sreli veya sresiz yaynlar, kanunun gsterdii sularn soruturma veya kovuturmasna
geilmi olmas hallerinde hkim kararyla; Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlnn,
mill gvenliin, kamu dzeninin, genel ahlkn korunmas ve sularn nlenmesi bakmndan
gecikmesinde saknca bulunan hallerde de kanunun aka yetkili kld merciin emriyle toplatlabilir.
Toplatma karar veren yetkili merci, bu kararn en ge yirmidrt saat iinde yetkili hkime bildirir;
hkim bu karar en ge krksekiz saat iinde onaylamazsa, toplatma karar hkmsz saylr.
Sreli veya sresiz yaynlarn su soruturma veya kovuturmas sebebiyle zapt ve msaderesinde
genel hkmler uygulanr.
Trkiyede yaymlanan sreli yaynlar, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlne,
Cumhuriyetin temel ilkelerine, mill gvenlie ve genel ahlka aykr yaymlardan mahkm olma
halinde, mahkeme kararyla geici olarak kapatlabilir. Kapatlan sreli yaynn aka devam
niteliini tayan her trl yayn yasaktr; bunlar hkim kararyla toplatlr.

38
zgrlnn fiilen gerekletirilmesini salamak hususunda devleti ykml
tutmutur 84.

Esasen, 28. maddenin 2. fkrasnn basn zgrlnn yan sra Haber alma
hrriyeti nden de sz etmesi, haberlerin serbeste alnmas hakkn da kapsayan
haberleme zgrlnn bu cephesinin Anayasa tarafndan kolektif bir zgrlk,
sosyal bir hak eklinde kabul edildiini aka ortaya koymutur 85.

2.3.2. letiim Hrriyetinin Unsurlar

letiim zgrl de dier temel hak ve hrriyetler gibi devletin; yasama,

yrtme ve yarg gcne kar kiiyi gvence altna almaktadr. Bylece, bu
zgrln bir yannda zgrlkten yararlanacak kiiler, dier yannda ise devlet
86
bulunmaktadr . Haberleme zgrlnn aktif sujesi kiiler, pasif sujesi ise
87
devlettir . letiim zgrl; haber ve dncelere serbeste ulaabilme hakk,
haber ve dnceleri serbeste yayabilme hakk ve haber ve dnceleri serbeste
aklayabilme hakkn iermektedir.

2.3.2.1 Haber ve Dncelere Serbeste Ulaabilme Hakk

Bir lkede iletiim hrriyetinden bahsedilebilmesi iin ilk kouldur. Yaync

asndan haberlere ulaabilme ve toplayabilme hakkn ieren bu hak,
okuyucu/izleyici asndan da haber alma hakkn iermektedir. Anayasann 28.
maddesinde Devlet basn ve haber alma hrriyetini salayacak tedbirler alr
cmlesi ile haber alma hakk anayasal gvence altna alnmtr.

84
K.el, Y.nver, 2009, s.57.
85
A.g.e., s.57.
86
A.g.e., s.62.
87
S. Dnmezer, 1976, s.62.

39
 Basnn haber, dnce ve kanaatleri serbeste toplama hakk, bir demokraside
vatandalarn kamu ilerinin nasl idare edildii hususundaki bilgi edinme yetkilerine
dayanr. Devlet ilerinde gereinden fazla gizlilik demokrasiyi tehdit eder. Bilmek ve
renmek hakkna ynelen tehditler, dier hrriyetleri de snrlar88.

2.3.2.2 Haber ve Dnceleri Serbeste Aklayabilme Hakk

Haber ve dnceleri serbeste aklayabilme hakknn kayna ou zgrlkte

olduu gibi, ifade hrriyetidir. fade hrriyetinin kitle iletiim aralar vastas ile
kullanlmas haber ve dnceleri serbeste aklayabilme hakkdr. Bu anlamda,
dnce ve haberi serbeste aklama hakkn kullananlar yaynclar/yazarlardr.

Haber ve dnceleri serbeste aklayabilme hakk; kitle iletiim hrriyetinin

haber, dnce ve kanlar yorumlamak ve eletirebilmek haklarn ieren doal bir
gereidir. Ayrca, Anayasann 28. maddesinde dzenlenen basn zgrlnn doal
bir nkouludur. Haber ve dnceleri serbeste alayabilme hakk, Anayasann
26. maddesinde belirlenen Herkes, dnce kanaatlerini veya baka yollarla
tek bana veya toplu olarak aklama ve yayma hakkna sahiptir. eklindeki hkm
ile dier kitle iletiim aralar asndan gvence altna alnmtr.

2.3.2.3 Haber ve Dnceleri Serbeste Yayabilmek Hakk

Elde edilen bilgi ve haberlerin, kitle iletiim aralar ile geni halk ynlarna
ulatrlabilmesinin temini de kitle iletiim zgrlnn temel elerindendir. Kitle
iletiim aralarnn demokratik bir rejimde, kendilerinden beklenen ilevleri yerine
getirebilmeleri iin, haber ve fikirleri yayma hakk, baslm eserlerin datlmasnn
nnde fiil ve hukuk engeller karlmamasn, kitleleri etkileyebilme potansiyeline

88
K. Gnler, 2006, s.31.

40
sahip dnce, kan ve eletirilerin onlara ulatrlmasna olanak tannmasn gerekli
klar.

2.4. ULUSLARARASI BELGELERDE LETM (HABERLEME)

ZGRL

Kitle haberlemesi 20. yzylda ulusal snrlar aarak uluslararas alanda da byk bir
nem gstermeye balad iindir ki; eitli uluslar aras kurulular basn ve haberleme
zgrl konusuna eilmek zorunluluu duymulardr 89. Gerekten, insanlarn tm
dnyann sorunlar ile gn getike daha ok ilgilenmeye balamas ve bylece kitle
haberlemesinin uluslararas nitelik kazanmaya ynelmesi, basn ve haberleme
zgrlnn sadece i hukuk hkmleri ile gvenceye alnmasnn yetersizliini ortaya
koymu, bu alanda uluslararas gvence gereksinimini dourmutur. 90

Haberleme zgrlne uluslararas nitelik kazandrmak ve kitle iletiim hukukunun

ortak ilkelerini saptamak iin, Birlemi Milletlerin 1948 ylnda Cenevrede toplanan
Haberleme zgrl Konferansnda kabul edilen metin, kiinin hkmetlerin mdahalesi
olmadan dncelerini aklamak zgrlne sahip bulunduunu, bu zgrln lke
snrlarna bal olmakszn szl, yazl, basl biimde veya resimle yahut kanunen kabul
edilmi gze veya kulaa seslenen aralarla haber ve fikirleri aratrmak, almak veya
ulatrmak serbestsini kapsadn belirtmi ve metnin (A) ekinde de haber ve
dnceleri dzenli bir biimde toplayan kamusal veya zel mlkiyetteki tm radyo, basn
ve sinema teebbslerinin bu metnin kapsamna girdii aklanmtr. 91

Yine daha nce, fade hrriyetinin uluslararas belgelerde dzenleni ekli blmnde
de akland zere nsan Haklar Evrensel Bildirisinin 19. maddesinde her vasta
deyiminin kullanm ile haberleme hrriyeti de gvenceye alnmaktadr. Ayn balk
altnda ele alnan Avrupa Konseyi nsan Haklarn ve Ana Hrriyetlerini Koruma
Szlemesinin 10. maddesinde basn ve iletiim zgrl dolayl olarak ele alnmtr.
Her ne kadar maddede basn zgrlnden dorudan sz edilmemise de AHM, bu
maddede ele alnan zgrlklerin kullanlmas bakmndan basna zel stat tanyan bir dizi
ilke ve kural ortaya karan kapsaml bir itihat hukuku gelitirmitir. 92

1 Austos 1975te Helsinkide kabul edilen Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans Son
Senedi nde ise, senedin Enformasyon baln tayan blmnde geni anlamda
enformasyon zgrlklerinin salanabilmesi iin, her eit enformasyonun daha geni ve
zgr biimde yaymn kolaylatrmann, bu alanda lkeler arasnda geni bir ibirliinin
gereklilii vurgulanarak, yazl enformasyon, szl enformasyon, ve sinema, radyo-
televizyon alanlarndaki genel ilkelerle, Avrupa lkeleri arasndaki ibirlii esaslar
dzenlenmitir. 93

89
K. el, Y. nver, 2009, s.31.
90
S. Dnmezer, 1976, s. 29.
91
K.el, Y.nver, 2009,s.32.
92
Monica Macovei, fade zgrl Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 10. Maddesinin
Uygulanmasna likin Klavuz, nsan Haklar El Kitaplar, Strazburg, 2004, s.17.
93
K. el, Y. nver, 2009, s.34.

41
 Haberleme konusu son yirmi yldr uluslar aras kurulularn gndeminden
dmeyen en nemli konulardan birisi haline gelmitir. Nitekim gerek Birlemi
Milletlerin, gerekse UNESCOnun bu yllardaki almalarnda haberlemeye ilikin
konular hep arlkl bir neme sahip olmutur. Bunun sonucunda 1938 yl
Uluslararas Haberleme Yl olarak kabul edilmi ve bu yl iinde yaplan pek ok
toplantda haberleme ile ilgili sorunlar tartlmtr. Bu meyanda, UNESCO
Trkiye Milli Komisyonu Enformasyon htisas Komitesince dzenlenen letiim
Teknolojisindeki Gelimelerin Ulusal Kltrlere ve Basna Etkileri konulu
uluslararas seminerde (stanbul, 26-28 Eyll) kitle haberleme aralarnn ba
dndrc gelimesi sonucunda kltr sistemlerinin etkilenmesi konusu ele alnm
ve haberleme alannda uluslararas ibirlii zorunluluu vurgulanmtr.

2.5. TRK HUKUKUNDA KTLE LETM ZGRL

Daha nce de belirtildii gibi, 1876 tarihli Kanunu Esasinin 12. maddesinde
belirtilen Matbuat kanun dairesinde serbesttir hkmne, 1909 tarihli deiiklik ile
Hibir vehile kableltabb tafti ve muayeneye tabi tutulamaz hkm eklenerek
sansr yasa getirilmitir.

20 Nisan 1924 tarihli Tekilat Esasiye Kanununun 7. maddesi, Kanunu Esasinin

12. maddesindeki hkm Matbuat kanun dairesinde serbesttir ve neir edilmeden
evvel tefti ve muayeneye tabi deildir eklinde tekrarlamtr94.

1961 Anayasas ise Haberleme zgrl bal altnda Herkes haberleme

hrriyetine sahiptir. Kanunun gsterdii hallerde, hkim tarafndan kanuna uygun
olarak verilmi bir karar olmadka, bu gizlilie dokunulamaz. hkmn
dzenlemitir.

94
A.g.e., s.39.

42
 Temsilciler Meclisinde yaplan grmelerde, Anayasa Komisyonunun
hazrlad metnin 17. maddesinde bulunan Herkes her trl aralarla haberleme
hrriyetine sahiptir hkmndeki her trl aralarla ibaresinin metinden
karlmas istenmitir. Sz geen ibarenin herkese radyo vericisi kurmak hakknn
tannd biimde yorumlanmaya elverili grlmesi bu deiiklik isteinin gerekesi
olmu ve Genel Kurul deiiklik nergesini kabul ederek maddenin 1. fkrasn
Anayasadaki ekline sokmutur95. Bu anlamda 17. madde Haberleme hrriyeti
kenar baln tamasna ramen kitle haberleme aralarn kapsamamakta, zel
haberleme gizliliini dzenlemektedir. 1961 Anayasasnn basn ve yaymla ilgili
hkmleri, 22-27. maddeler arasnda dzenlenmitir. Anayasann, kitle iletiim
hrriyetinin temeli olan dnce zgrln dzenleyen 20. maddesinde Herkes,
dnce ve kanaat hrriyetine sahiptir; dnce ve kanaatlerini sz, yaz, resim ile
veya baka yollarla tek bana veya toplu olarak aklayabilir ve yayabilir. Kimse
dnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz ifadeleri ile kitle iletiim
zgrlnn de gvence altna alnd sylenebilir. Anayasann 22-27. maddeler
arasnda dzenlenen blmnde kitle iletiim aralarnn yalnz basnla ilgili ynn
anayasal gvence altna alnmtr. Ancak ele96 gre 22. maddede97 sadece basn
hrriyetinden bahsedilmeyerek, ayrca haber alma hrriyetinden de bahsedilmesi, bir
yandan kitle haberlemesini gerekletirenlerin haber kaynaklarndan yoksun
braklamayacan ifade ederken, dier yandan kitleler tarafndan haber, dnce ve
kanaatlerin kitle haberleme aralarndan izlenmesi hakkn da kapsamaktadr.

1961 Anayasasnn 26. maddesi ise basn d kitle iletiim aralarndan

yararlanma hakkn dzenlemitir. 26. madde Basn D Haberleme Aralarndan
Faydalanma Hakk bal altnda Kiiler ve siyas partiler, kamu tzel kiileri
elindeki basn d haberleme ve yayn aralarndan faydalanma hakkna sahiptir. Bu
faydalanmann artlar ve usulleri, demokratik esaslara ve hakkaniyet llerine
uygun olarak kanunla dzenlenir. Kanun, halkn bu aralarla haber almasn, dnce

95
A.g.e., s.45.
96
A.g.e., s.47.
97
1961 Anayasasnn 22. maddesinin 2. cmlesi Devlet, basn ve haber alma hrriyetini salayacak
tedbirleri alr. eklindedir.

43
ve kanaatlere ulalmasnn ve kamuoyunun serbeste oluumunu kstekleyici
kaytlamalar koyamaz. hkmn iermektedir. Kamu tzel kiileri elindeki basn
d kitle iletiim aralar ifadesi; radyo-televizyonu ifade etmektedir. Kamu tzel
kiileri elindeki basn d haberleme ve yayn aralarndan kiilerin ve siyasal
partilerin kanunla dzenlenecek esaslar iinde yararlanma hakknn bulunduu 26.
madde, belirli haller dnda, kamunun halkn bu aralarla haber almasn, dnce ve
kanaatlere ulamasn ve kamuoyunun serbeste oluumunu engelleyici kaytlar
koyamayacan ngrerek, snrl biimde dahi olsa, haberleme zgrlnn bu
98
deindiimiz cephesini kapsamna almtr . 1961 Anayasasnn radyo ve
televizyon istasyonlar, ancak devlet eliyle kurulur ve idareleri tarafsz bir kamu tzel
kiilii halinde kanunla dzenlenir hkmn ieren 121. maddesi radyo ve
televizyon zerindeki devlet tekelini Anayasal gvence altna almtr. Bu anlamda,
kamu tzel kiileri eliyle kurulup iletilebilen radyo ve televizyonlar asndan
iletiim zgrl gvenceye alnmtr.

1961 Anayasasnda 20.9.1971 tarih ve 1488 sayl Kanunla yaplan deiiklik

ncesi 20. maddede dzenlenen dnce hrriyeti mutlak iken, 1488 sayl Kanunla
11. maddede belirlenen Devletin lkesi ve milletiyle btnlnn, Cumhuriyetin,
mill gvenliin, kamu dzeninin, kamu yararnn, genel ahlkn ve genel saln
korunmas amac ile veya Anayasann dier maddelerinde gsterilen zel sebeplerle,
Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak, ancak kanunla snrlanabilir. Ancak
snrlama kanunu, hakkn zne dokunamaz. Daha nce de belirtildii gibi, hakkn
z kavramndan anlalmas gereken, bir hak ve hrriyetin z onun vazgeilmez
unsuru, dokunulduu takdirde sz konusu hrriyeti anlamsz klacak olan asli
ekirdeidir.

1982 Anayasasnn kitle iletiimine ilikin sistemi 1961 Anayasasnn sistemine

ana izgileri ile benzemekte ise de, bu alandaki gemi deneyler dikkate alnarak bir
yandan farkl, dier yandan ise duraksamay nleyecek ayrntya sahip hkmlerle

98
K. el, Y. nver, 2009, s.47.

44
yeni bir sistem kurulmutur 99. zellikle 4709 sayl Kanunla yaplan 2001 Anayasa
deiiklii ile Anayasa daha zgrlk bir yapya kavumutur.

Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn Haberleme Hrriyeti kenar balkl

hkm, zel haberleme hrriyetini dzenlemekte ve kitle haberlemesi ile herhangi
bir ilgisi bulunmamaktadr.

Her eyden nce, Anayasann ifade hrriyetini dzenleyen 25. ve 26.

maddelerinde ifade hrriyeti 1961 Anayasasna gre daha kapsaml dzenlenmitir.
Dnce ve Kanaat Hrriyeti kenar balkl hkmde, dnce zgrlnn
dnceleri aklamama hakkn da ieren bir zgrlk olduu vurgulanmtr.
Dnceyi Aklama ve Yayma Hakk kenar balkl 26. madde uyarnca ise,
Herkes, dnce ve kanaatlerini sz, yaz, resim veya baka yollarla tek bana veya
toplu olarak aklama ve yayma hakkna sahiptir. Bu hrriyet resm makamlarn
mdahalesi olmakszn haber veya fikir almak ya da vermek serbestliini de kapsar.
Bu fkra hkm, radyo, televizyon, sinema veya benzeri yollarla yaplan yaymlarn
izin sistemine balanmasna engel deildir. Bu cmleden anlalaca zere,
iletiim zgrl ifade hrriyeti kapsamnda deerlendirilmitir. 26. maddeye 2001
deiiklii ile eklenen 2. fkrada ise dnceyi aklama zgrlnn hangi
durumlarda snrlandrlabilecei zel olarak dzenlenmitir. 2. maddeye gre Bu
hrriyetlerin kullanlmas, mill gvenlik, kamu dzeni, kamu gvenlii,
Cumhuriyetin temel nitelikleri ve Devletin lkesi ve milleti ile blnmez
btnlnn korunmas, sularn nlenmesi, sulularn cezalandrlmas, Devlet
srr olarak usulnce belirtilmi bilgilerin aklanmamas, bakalarnn hret veya
haklarnn, zel ve aile hayatlarnn yahut kanunun ngrd meslek srlarnn
korunmas veya yarglama grevinin gereine uygun olarak yerine getirilmesi
amalaryla snrlanabilir.

99
A.g.e., s.55.

45
 Anayasann 28. maddesinde basnn hr olduu ve sansr edilemeyecei
aklandktan sonra, basmevi kurmann izin alma ve mali teminat yatrma artna
balanamayaca ifade edilmitir. 29. maddede dnemsel olmayan yaynclk
gvence altna alnmtr. 30. maddede basmevi ve basn aralarnn su aleti olduu
gerekesiyle zapt ve msadere edilemeyecei belirtilerek basn zgrl konusunda
nemli bir adm atlmtr. 31. maddede kiilerin ve siyasi partilerin kamu tzel
kiilerinin elindeki basn d kitle haberleme aralarndan faydalanabilecei ve
yararlanabilecei belirtildikten sonra, bu yararlanmann 2001 deiiklii ile 2.
fkraya eklenen zel snrlama sebepleri ile snrlanabilecei ifade edilmitir. Ve
nihayet Anayasann 133. maddesinin 1. fkrasna gre Radyo ve televizyon
istasyonlar kurmak ve iletmek kanunla dzenlenecek artlar erevesinde
serbesttir. Maddenin 3913 sayl Kanunla 1993 ylnda yaplan deiiklii ncesi
radyo ve televizyon istasyonu kurmak devlet tekelinde iken, deiiklikle beraber
kanunla dzenlenecek snrlar iinde kalnmas artyla serbest braklmtr. zel
radyo ve televizyonlarn anayasal dayanan oluturan bu hkmn Trkiyede
haberleme zgrlnn nemli bir yapta niteliini tadn syleyebiliriz100.

Trk Hukukunda haberleme zgrln dzenleyen kanunlardan bir ksm;

5187 Sayl Basn Kanunu, Spor Msabakalarnda iddet ve Dzensizliin
nlenmesine Dair Kanun, 5237 Sayl Trk Ceza Kanunu, 3713 Sayl Terrle
Mcadele Kanunu, 5271 Sayl Ceza Muhakemesi Kanunu, 1402 Sayl Skynetim
Kanunu, 2935 Sayl Olaanst Hal Kanunu, 1117 Sayl Kkleri Muzr
Neriyattan Koruma Kanunu, 2954 Sayl Trkiye Radyo ve Televizyon Kanunu ile
3984 Sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanundur.

100
A.g.e., s.54.

46
2.6. KTLE LETM ARACI OLARAK RADYO VE TELEVZYON

2.6.1. Radyo ve Televizyon Yaynclnn Tarihesi

16. yzylda elektrikli mknatsn icad telgrafn yapmn salam ve 1840ta

Sammuel F.B Morse tarafndan ilk telgraf gnderilmesinden sonra, telgraf telleri ile
byk kentler birbirine balanmaya, okyanuslarn dibine kablolar denmeye
balamtr101.

1876da Alexander Graham Bell, tellerle yalnz nokta ve izgilerin deil,

konumalarn da iletilmesini gerekletirmi, 1876 ylnda da Guiglelmo Marconi
nokta ve izgilerden102 oluan iaretlerin tel ve kablo olmadan da yollanabileceini
kantlamtr. Konumalarn da ayn biimde iletilmesi ok zaman almam ve
bylece radyo ortaya kmtr. 1.Dnya Savanda zellikle genler arasnda ok
nem kazanan, ilk olarak deniz kurtarmalarnda, casusluk amalar ile kaaklarn
yakalanmas ve yol gsterme iin kullanlan radyonun haber verme ve elendirme
amalarna hizmet eden bir kitle iletiim arac niteliini kazanmas ok sonralar
olmutur103.

Dnyada radyo yaynclnn ilk balad tarih olarak 1920 yl verilmektedir.

1920 ylnn Kasm aynda Amerika Birleik Devletlerinin Pittsburg eyaletinde
KDVK adl radyo kanal ilk dzenli radyo yaynn balatarak tarihe gemitir104. Bu
tarihten nce baz Bat Avrupa lkeleri (Fransa, Almanya, ngiltere) deneme
yaynlar yaparak radyo yaynclnn geliimine katkda bulunmutur105. 1920de
Frank Conrad adndaki bir ahsn Pittsburgdaki garajndan yapt radyo
yaynlarnda gazetelerden haberler okunmas ve plaklar almas ilgiyle karlanm

101
E. Barnouw Mass Communucatondan aktaran K.el, Y.nver, 2009, s.331.
102
A.g.e.,s.331.
103
A.g.e.,s.331.
104
A. Aziz, 2006, s.14.
105
. Oskay, Toplumsal Gelimede Radyo ve Televizyondan aktaran F. Yazc, 2008, s.14.

47
ve bundan sonra ABDdeki byk i yerleri kendi binalarndan yayn yapmaya
balamlardr. Fakat bu yaynlarda programlama diye bir ey dnlmyor, i
yeri sahibi sadece yayn iiten kimselerin oteline, dkknna veya gazetesine
gelmesi amac gdyordu. Daha sonralar, ABDde din ve eitim rgtleri de radyo
istasyonlar kurmaya balamlar ve bunlardan bazlar snflara koyduklar
mikrofonlarla yayn denetlemilerse de, akustik ynde olanakszlklar yznden bu
iten vazgemilerdir106.

zel teebbs tarafndan radyo yaynlarnn bylece balatlmasndan sonra,

lkeler kardklar kanunlarla radyo yaynlarn dzen altna almak istemilerdir.
rnein, Fransada 1923 ylnda karlan bir kanun radyo zerindeki devlet tekelini
kurarken, Almanyada radyonun ynetimiyle Telsiz Bakanl grevlendirilmi ve bu
bakanlk 1923 ylna kadar dokuz zel istasyona ruhsat vermitir. Ayn ekilde,
ngilterede de ilk radyo yayn denemelerini yapan Marconi irketine Posta
Bakanlnca ruhsat verilmitir107. ABD de ise, 1927de karlan Radyo Kanunu ile
devletin radyo dalgalar stndeki tasarruf hakk saptanm ve radyo sanayini
denetlemek zere Federal Radyo Komisyonu kurulmutur108. Programl yaynlarn
balamas ile radyo hemen btn elence yerlerini etkilemi, tiyatrolarn, gece
kulplerinin ou kapanm, konser dinleyicileri azalm buna karlk radyo
dinleyicileri artmtr. Radyo programlarnn eitli evrelerce eletirilmesi zerine,
1930larda programlarda baz deiiklikler yaplm, senfoni orkestralarna, klasik
oyunlara, dokmanter yaynlara, forum ve haberlere de nemli yer ayrlmtr. Yine
ayn yllarda haber ajanslar gazetelere olduu kadar radyolara da haber salamaya
balamlar ve bunun yan sra radyo kendi haber toplama rgtn kurmutur.
Radyonun bulunuu televizyonun icadna da nclk etmitir. Sesin elektromanyetik
dalgalar yolu ile havada ilerlemesi ve bu dalgalarn radyo alclar yolu ile
alglanarak sese evrilmesi ilerleyen dnemlerde benzer yollarla grntnn
aktarlmas srecini hazrlamtr109. Televizyonun bulunuuna da radyoda olduu

106
E. Barnouw Mass Communucatondan aktaran K. el, Y. nver, 2009, s.331.
107
Ersan lal, Radyo Hrriyeti, zerklik ve 1961 Anayasasndan aktaran K. el, Y. nver, 2009,
s.332.
108
E. Barnouw, Mass Communucatondan aktaran K. el, Y. nver, 2009, s.332.
109
F.Yazc, 2008, s.13.

48
gibi birok bilim adam katkda bulunmutur. 1800l yllarda ortaya atlan fikirler
1920lerde hayata geirilmitir. lk deneme yaynlar ngiliz bilim adam Baird
tarafndan Londradaki laboratuarnda, ou bilim adamndan oluan 40 kadar
konuun nnde gerekletirilmitir110. lerleyen yllarda bu cihaz daha da gelitiren
Zworskin, 30 yatay izgiden oluan bir grnty tayabilen katod-n tpn
bulmutur. Televizyonun teknik anlamda bylesine gelimesi bu cihazn toplum
yararna kullanlmas dncesini de beraberinde getirmitir111.

Televizyonun ilk kez halka ak gsterisi, 13 Haziran 1925te yaplmtr.

Charles Francis Jenkins, Anacostiada Deniz Kuvvetleri radyo istasyonunda,
kurduu bir vericiden, Washington Connictiut caddesindeki bir alcya grnt
iletmitir. 10 dakika suren bu gsteri srasnda, bir Hollanda deirmeni silueti
ekranda izlenmitir112.

Yaanan btn bu hzl gelimelerden sonra elektronik tarama tekniini

kullanarak dzenli televizyon yaynclna ngilterede geilmitir. Londrada
Alexandra Palacede kurulan televizyon stdyosundan yaplan ilk yayn byk ilgi
uyandrsa da toplumun nemli bir kesiminde alc bulunmamasndan dolay
izlenememitir113.

ngilterenin ardndan Amerikada televizyon yayncl balamtr. Amerikan

Radyo Kurulusu RCA 1936da deneme yaynlarna baslar ve 1939 ylnda resmi
olarak yaynlarna baslar. New Yorkta dzenlenen Dnya Fuarnn grntleri
yaynlanan ilk grntler olarak tarihe geer114.

110
Erman ener, Televizyon Videodan aktaran F.Yazc, 2008, s.14.
111
F.Yazc, 2008,s. 14.
112
Nurdoan Rigel, Elektronik Rnesanstan aktaran F.Yazc, 2008, s.15.
113
F.Yazc, 2006, s.15.
114
A.g.e., s.15

49
 2. Dnya Sava televizyonun bu hzl geliimini durdurmutur. Sava srasnda
savata kullanlacak elektronik aralar yapan fabrikalar, savan bitmesi ile
televizyon yapmna hz vermilerdir. Teknik olanaklarn daha gelimesi sayesinde,
1945 ylndan itibaren ABD de ve Bat Avrupa lkelerinde her evin damnda bir
televizyon anteni ykselmeye balam ve oturma odalarnn biimi deitirilerek
gnlk yaant televizyona gre ayarlanmtr115.

2.6.2. Trkiyede Radyo ve Televizyon Yaynclnn Tarihesi

lkemizde ilk defa 1927 ylnda bir Fransz irketi tarafndan Ankara ve
stanbulda balatlan radyo yayn Telsiz-Telefon Trk Anonim irketi tarafndan
1936 ylna kadar yrtlmtr116. 1936 ylnda radyo yayncl PTTye
devredilmi ve 1940 ylnda Matbuat Umum Mdrlnn kurulmas zerine
yaynclk bu kurulu tarafndan srdrlmtr.

1943 ylnda Basn-Yayn Umum Mdrlnn kurulmas ile radyo

yayncl grevi bu kurulua verilmitir. 1949 ylnda ise bu kurulu Basn-Yayn
ve Turizm Genel Mdrl adn almtr117.

Trkiyede ilk televizyon yaynlar, stanbul Teknik niversitesi (T) Elektrik

Fakltesi Elektronik Blmnn laboratuarnda yaplan yaynlardr. 1952-1953
akademik ylnda T Televizyonu Cuma gnleri 17.00-18.00 saatleri arasnda
dzenli yayna gemitir118.

115
E. Barnouw Mass Communucatondan aktaran K.el,Y.nver, 2009, s.332.
116
Zakir Avar, Radyo ve Televizyon Hukuku, Radyo ve Televizyon st Kurulu Yayn, Ankara, 2003,
s.17
117
A.g.e., s.17.
118
zden ankaya, Dnden Bugne Radyo-Televizyondan aktaran F. Yazc, 2008, s.16.

50
 Birinci be yllk kalknma plannda sadece radyo yaynlarnn
yaygnlatrlmasna ynelik kararlar alnarak, televizyonla ilgili kararlar alnmamas,
henz televizyonla ilgili altyapnn olumam olmas ile aklanabilir. kinci be
yllk kalknma plannda ise, kinci Be Yllk Kalknma Plan, film, radyo,
televizyon ve yayn eitimden geni biimde yararlanlaca konusunu benimsedii
gibi, televizyonun bir eitim arac olarak deerlendirilmesini ve televizyon
yaynlarnn byk halk kitlelerine ulatrlmas amacn gtmektedir119 ifadesini
tamaktadr.

31 Ocak 1968 ylnda ise Ankarann sadece merkezinde izlenebilmi olan ilk
deneme yayn, TRT tarafndan gerekletirilmitir.

1980 sonras renkli yaynclk balamtr. Renkli yayncln balamasndan

sonra TRT televizyon kanallar saysn artrma yoluna gitmi ve 6 Ekim 1986
tarihinde ikinci kanal yayn hayatna balamtr. TRT, 2 Ekim 1989da nc
kanal ve GAP yaynlarn, 30 Temmuz 1990da drdnc kanal, 19 Aralk 1990da
ise Avrupa lkelerine ynelik yayn yapan beinci kanal hizmete sunmutur120.

Yaynclk alannda, 1980li yllarn bana kadar hkim olan iki yaynclk
anlay mevcuttur. Bunlardan ilki, Amerikada gelimi olan ve yayncl zel
sektrn yrtmesinin gerekli bir ticari faaliyet olarak gren anlaytr. Bir dieri ise,
Avrupada gelimi olan ve kamu hizmeti anlaynn esas alnarak yayncln
devlet tekeli altnda yrtld yaynclk modelidir. lkemizde, 1961
Anayasasnn 121.maddesi 1488 sayl Kanunla deitirilmeden nce radyo ve
televizyon yaynclnda devlet tekelinin varl kabul ediliyordu. 121. maddede
ifade edilen Radyo ve televizyon istasyonlarnn idaresi, zerk kamu tzel kiilii
halinde, kanunla dzenlenir. cmlesinde geen zerk kamu tzel kiilii nin
kurulmasna kadar Trkiye radyolar Basn- Yayn Turizm Genel Mdrlne bal
119
DPT kinci Be Yllk Kalknma Planndan aktaran F.Yazc, 2008, s.18.
120
Hlya Yengin, Ekrann Bysnden aktaran F.Yazc, 2006, s.52.

51
kalmtr. 2 Temmuz 1963 tarihinde Turizm ve Tantma Bakanlnn kurulmas ile
sz konusu tekel bu bakanlka yrtlmtr.

24 Aralk 1963 tarih ve 359 sayl Trkiye Radyo Televizyon Kurumu

Kanununun 35. Maddesi, Trkiyede radyo ve televizyon istasyonlar kurma ve
iletme hakkn Trkiye Radyo ve Televizyon Kurumuna vermitir. Gerekten, bu
maddenin 1. fkrasna gre, 9 Haziran 1937 tarihli ve 3222 sayl Telsiz Kanunu ile
ek ve deiikliklerinde gsterilen elektromanyetik dalgalar vastasyla ses, iaret ve
resim vermeye yarayan tesislerden radyofzyon ve televizyon tesisi niteliinde
olanlarn kurulmas ve iletilmesi hakk, yalnz Trkiye Radyo ve Televizyon
Kurumuna aittir121. 1961 Anayasasnn 121. maddesi, 1488 sayl Kanunla
deitirildikten sonra, radyo ve televizyon istasyonlar, ancak devlet eliyle kurulur
ve idaresi tarafsz bir kamu tzel kiilii halinde kanunla dzenlenir hkm ile
radyo- televizyon tekelini daha ak ve seik biimde ngrerek bu konuda eskiden
duyulan kukular kaldrmak istemitir122.

1982 Anayasasnn ise, 133. maddesinin 1. fkras, radyo ve televizyon

istasyonlar, ancak Devlet eli ile kurulur ve idareleri tarafsz bir kamu tzel kiilii
halinde dzenlenir. diyerek, 1961 Anayasasnda olduu gibi, radyo-televizyon
yayncln Devlet tekeline balamt. Bu hkme dayanlarak karlan 11 Kasm
1983 tarihli ve 2954 sayl Trkiye Radyo ve Televizyon Kanununun 4. maddesinin
(a) bendi ise, radyo ve televizyon verici istasyonlarnn kurulmas, iletilmesi,
yaynlarnn dzenlenmesi ile yurt iine ve yurt dna yayn yaplmas, Devletin
tekelindedir. Bu tekel, Trkiye Radyo- Televizyon Kurumu tarafndan kullanlr.
hkm ile, radyo-televizyona ilikin Devlet tekelini vurgulad gibi, bu tekelin
Trkiye Radyo-Televizyon Kurumu tarafndan kullanlmasn da ngrmt123.
Kanunla TRTye tannm olan bu tekel, 12 Ocak 1989 tarih ve 3517 sayl Radyo
Televizyon Verici stasyonlarnn Posta, Telefon, Telgraf ve Telefon letmesi Genel

121
K.el, Y. nver, 2009, s.343.
122
A.g.e., s.343-344.
123
A.g.e., s.344.

52
Mdrl Tarafndan Kurulmas ve letilmesi ile Baz Kanunlarda Deiiklik
Yaplmas Hakknda Kanun uyarnca, radyo-televizyon istasyonlarn kurma ve
iletme yetkisi ve tekeli TRTden alnarak PTTye verilmitir. Yurt iine ve dna
yayn yaplmas ile yaynlarn dzenlenmesi tekeli ise TRTde kalmaya devam
etmitir. Ancak, 3517 Sayl Kanun hkmleri PTTnin tarafsz yapya ve ynetime
sahip olmad gerekesiyle Anayasann 133. maddesine aykr bulunarak iptal
edilmitir.

1980lerin basndan itibaren zellikle Avrupada kamu hizmeti yaynclnn

yannda kar amac gden zel televizyon yayncl almtr. Bu deiimin
nedenlerine bakldnda, dnyann (zellikle Avrupann) yeni bir ekonomik
dzenle kar karya kalmas, yeni siyasal yaklamlar, beraberinde deien
kamuoyu ve bas dndrc bir hzla gelien teknoloji nde gelen unsurlardr.
Ekonomik, siyasal ve sosyal taleple, teknolojik arzn bulutuu bu nokta, benimsenen
serbest piyasa ekonomisinin adeta bir gerei olmutur. Bu erevede televizyon
alanna zel sermayenin girmesi kanlmaz olmu, kamu televizyonlarnn
tekellerini korumak olana ortadan kalkm, televizyondaki devlet tekeli anlay
meruluunu yitirmitir124.

lkemizde 1968 ile 1990a kadar sren devlet tekeli esnasnda125, Avrupada
yaanan gelimelerden etkilenilmitir. TRTnin yaynclk anlaynn kamuoyunun
gereksinimlerini karlamaktan uzak olmas ve Avrupada yaygnlaan zel radyo
televizyonlar, Trkiyede devlet tekelindeki yaynclk anlayn fiilen (de facto)
sonlandran giriimlere yol amlardr126.

124
Cem Pekman, zelletirme Srecindeki Trk Televizyonu ya da Avrupay Yeniden Kefetmek ten
aktaran F.Yazc, 2008, s.19.
125
Z. Avar, 2003, s.18.
126
F. Yazc, 2008, s.20.

53
 1989 Mays aynda yaplan belediye seimlerinden sonra, byk kentlerde radyo
ve televizyon kurma hazrlklarna balanmtr. 2813 sayl Telsiz Kanunu ve 2954
sayl Trkiye Radyo ve Televizyon Kanunun btn ilgili maddelerinde radyo-
televizyon yaynclnn Devlet tekelinde yaplaca hkmleri olsa da, bata
belediyeler olmak zere her geen gn artan zel radyolar yaynlarna
balamlardr.127 1 Ekim 1990 tarihinde ilk zel televizyon kurularak Magic Box ad
ile yayna balamtr. lkemizdeki anayasal hkmler dolays ile hukuka aykr
konumda olan radyo ve televizyon yaynlar risklerine ramen piyasaya yeni
irketlerin girmesi ile gelimi, 1992de Tele-on ve Show TV ardndan, filmlerin ve
spor karlamalarnn yaynland Cine 5 yayna balamtr128.

zel radyo ve televizyonlarn siyasete dorudan ya da dolayl mdahaleleri

karsnda 1992 ylnda radyo ve televizyonlara kar Ulatrma ve ileri
Bakanlklar eitli giriimlere balam ve bunun sonucu zel radyo ve
televizyonlarla hkmet yetkilileri arasnda youn atmalar ve uzlama
grmeleri yaanmtr. 10 Temmuz 1993 tarihinde yrrle giren Anayasann
133. maddesindeki deiiklikle getirilen Radyo ve televizyon istasyonlar kurmak
ve iletmek kanunla dzenlenecek artlar erevesinde serbesttir. hkm
dorultusunda zel radyo ve televizyon kurulularn yasallatrma almas nihayet
balamtr. 20 Nisan 1994 tarihinde ise, Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve
Yaynlar Hakknda Kanun kartlarak zel radyo ve televizyonlarn kurulular,
yayn ilkeleri, yaplar ve yaynlar ile ilgili dzenlemelerin yaplmas sonucu
yasallama sreci tamamlanmtr129.

127
A.g.e., s.21.
128
Jale Sarmak, Trkiyede Radyo ve Televizyon Dzeni nden aktaran Z.Avar, 2003, s.18.
129
Z. Avar, 2003, s.18-19.

54
 NC BLM

FADE HRRYETNN SINIRLANDIRILMASI

3.1. GRSEL TSEL MEDYADA FADE HRRYET

3.1.1. fade Hrriyeti ve Grsel itsel letiim Hrriyeti

lk blmde de belirtilmi olduu gibi, ifade kavram, insanlarn konulara ve

olaylara dair dncelerini, tepkilerini ve duygularn d dnyaya yanstmalar
eklinde tanmlanmaktadr. Bu yanstma; eitli jest ve mimiklerle ve hareketler
yoluyla da gerekletirilebilir.

Bu anlamda bir basn toplants yapmak, kard bir dergi veya gazete araclyla
dncelerini kamuoyuna aktarmak kadar, maa zamm orann protesto etmek amacyla
bordro yakmak, bir devleti knamak iin onun bayran yrtmak yahut atee vermek, zel
radyo istasyonlarnn susturulmasna kar tavr olarak siyah kurdele takmak yahut her
akam ayn saatte bir dakika boyunca lambalar yakp sndrmek de birer ifade biimi
olarak anlalabilir.130

Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin 1988 ylnda Muller-svire kararnda

belirttii zere; 10. maddenin koruduu ifade yazl ya da szel kelimelerle snrl
deildir; bir fikir ifade etmeyi ya da bir bilgi sunmay amalayan resimleri,
grntleri ya da eylemleri kapsar. Baz durumlarda, giyim bile 10. maddenin
kapsamna girebilir131 ve ifade kavram kapsamnda yer alp, 10. madde
korumasndan faydalanabilir.

130
K. Gnler, 2006, s.22.
131
M. Macovei, 2004, s.25.

55
 Dnce ve kanaatlerin ifade edilme biimlerinin farkl ve nakledili aralarnn
eitli olduu gerei karsnda bir gazete ke yazsnn, radyo ve televizyon
araclyla iletilen mesajn, genel anlamda yaynn da ifade olduu belirtilmekte,
gerek basn zgrl, gerekse grsel- iitsel iletiim zgrlnn ifade zgrl
genel kategorisi iinde yer ald kabul edilmektedir132.

Bu sebeple, baz hukuki belgelerde ifade hrriyeti ve grsel iitsel iletiim

zgrlnn beraber dzenlendii grlmektedir. rnein Alman Anayasasnn 5.
maddesi ifade zgrln dzenlerken, grsel-iitsel iletiim hrriyeti de u
ifadelerle gvence altna almtr133:

Herkes fikrini szl, yazl ve resimli olarak serbeste ifade etmek ve yaymak ve kendisini
genel olarak eriilebilir kaynaklardan serbeste bilgilendirmek hakkna sahiptir. Basn
zgrl ve yayn (radyo-televizyon) yoluyla haber verme ve film zgrl garanti
134
altndadr. Hibir sansr yaplmayacaktr.

3.1.2. Grsel itsel letiim Hrriyetinin Boyutlar

fade hrriyeti; yine ilk blmde belirtilmi olduu gibi, basn hrriyeti,
haberleme hrriyeti, bilim ve sanat hrriyeti, din ve vicdan hrriyeti gibi
hrriyetlerin temelini oluturmaktadr. Ksaca, fikir ve kanaatler, hangi aralarla ve
yollarla ifade ediliyorsa dnce zgrl o ismi almaktadr135. Fikir ve kanaatlerin
radyo ve televizyon yoluyla ifade edilmesi ise grsel iitsel iletiim hrriyeti
kavramn ortaya karmtr.

132
Halit Ylmaz, darenin Grsel- itsel letiim alanndaki levi, maj Yaynclk, Ankara, 2005,
s.23.
133
K.Gnler,2006,s.23.
134
Aktaran, F.Yazc, 2008, s.49.
135
zkan Tikve, Mukayeseli Hukukta ve Trk Hukukunda Sinema Filmlerinin Sansrnden aktaran
M..Canoru, www.esosder.org., s.330, (07.09.2010).

56
 Radyo ve televizyon hrriyeti, yzyl biterken dnce hrriyetinin yazyla
iletiimi derecesine ulamtr. Bununla birlikte grsel iitsel iletiim hrriyetine
uygulanan hukuki rejim ile yazl basna uygulanan hukuki, rejim birbirinden
farkldr. Grsel iitsel alanda ifade zgrl, snrldr, rgtldr ve
gzetimlidir136.

Grsel iitsel letiim zgrl Avrupada boyutuyla dzenlenmektedir.

Grsel-iitsel iletiim zgrlnn boyutlar u ekilde saylabilir: Grsel iitsel
kuruluu iletme zgrl, programn ieriine ilikin zgrlk, grsel iitsel
hizmetlerden yararlanma zgrl137.

3.1.2.1. Grsel itsel Kuruluu letme zgrl

Kolektif zgrlklerin kullanmnda devletlerce benimsenen usullerden ilki,

nleyici rejimdir. nleyici rejim, adndan da anlalaca zere, zgrln
kullanmnn nceden baz snrlamalara tabi tutulmasdr. zgrlk; birtakm
nleyici engellerin almas ve ynetim makamlarnn onay ile kullanlmakta, apriori
snrlama eklinde gereklemektedir138. zgrln kullanmna izin vermek ve
yasaklamak idarenin yetkisi kapsamndadr139. Bu yolla baz faaliyetler nceden
denetlenebilmektedir.

Devletlerin zgrlklerin kullanmnda benimsedii ikinci usul olan bastrc

sistemde ise zgrlk, ancak nceden konulmu - cezai yaptrmlar da ieren -
snrlar erevesinde kullanlabilir. Kii, pozitif hukuka kendisine tannan

136
. Kabolu,1998,s.286.
137
A.g.e., s.286.
138
brahim Kabolu, Kolektif zgrlklerden aktaran M..Canoru, (www.esosder.org), s.333,
(07.09.2010).
139
M.. Canoru, ( www.esosder.org.), s.333, (07.09.2010).

57
zgrlkleri nceden idari ve yargsal bir makama bilgi vermeksizin kullanabilir140.
Bastrc yntemin apisteriori nitelik tad sylenebilir.

Grsel iitsel iletiim hrriyeti snrldr. Basn hrriyetinin aksine grsel iitsel
iletiim hrriyetinde nleyici rejim geerlidir. n izin rejimi (nleyici rejim), teki
zgrlkler iin sakncal olmasna karlk grsel-iitsel iletiim iin gvence
zellii tar141.

Bu rejim gerei olarak yaynclk faaliyeti ncesi izin alnmaldr. Avrupa nsan
Haklar Szlemesinin 10. maddesinin ilk paragrafnn nc cmlesi devletlerin,
radyo-televizyon iletmesini izin rejimine bal klabileceklerini ngrmektedir.
Ancak, Avrupa nsan Haklar Komisyonu bu hkmn lisans verip vermeme
konusunda devletlere snrsz yetki tanmadn u ekilde belirtmektedir142:

Devletler lisans sistemiyle ilgili snrsz bir takdir serbestisine sahip deildirler. Szleme,
lisans ile ilgili yayn giriimcilerine baz haklar gvence altna almam olmasna karn,
bununla birlikte, Devletin yaplan lisans bavurularn reddetmesi aka keyfi veya ayrmc
nitelikte olmamal, szlemenin nsznde gsterilen prensiplere, szlemede gvence altna
alnm haklara aykr olmamaldr.

Bu nedenle lisans sisteminin oulculuun (pluralizm), hogrnn (tolerance) ve ak

fikirliliin (broadmindedness) gereklerine sayg gstermesi gerekecektir, bunlarn olmamas
halinde demokratik toplum olmaz bu durumda szlemenin 10. maddesinin birinci
fkrasnn ihlali sz konusu olur.

Radyo televizyon faaliyet alanna girebilmek iin izin sistemi ngrlmesinin

ifade hrriyeti ile badaabilecei yolunda bir hkme 1982 Anayasasnda
(m.26/1)143 da yer verilmitir.

140
M.. Canoru, (www.esosder.org.), s.334, (07.09.2010).
141
. Kabolu, 1998, s.291.
142
David Wnn, European, Community and nternational Media Lawdan aktaran M. Canoru,
(www.esosder.org.), s.335, (07.09.2010).
143
Anayasann 26/1 hkmnde Bu fkra hkm, radyo, televizyon vb. yollarla yaplan yaynlarn
izin sistemine balanmasna engel deildir. ifadesi yer almaktadr.

58
 Grsel-iitsel iletiim zgrlnn kullanmnda nleyici usuln
benimsenmesinin nedenleri; teknik, sosyolojik ve ekonomik adan ele alnmaktadr.

Teknik Neden

Grsel-iitsel iletiim hrriyetinin kullanmnda nleyici usuln

144
benimsenmesinin teknik nedeni, kullanlabilir frekanslarn snrl olmas olarak
aklanmaktadr. Frekanslar snrl olsa da kullanmakla tkenmeyen etkiye
sahiptirler. Radyo ve televizyon yaynlarnn iletimi iin kullanlan frekanslar doal
kaynaklardr. Yaynclk alanndaki teknik ilerlemelerin bu alandaki giriimcilerin
saysn artrmasna karn kullanlabilir frekanslarn saysnn snrldr. Bundan
dolay lisans bavurularnn tmnn karlanmas mmkn deildir145.

Her ne kadar, lisans taleplerinin karlanmasnda frekans saysnn snrll

gereke olarak gsterilse de Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, Radio
ABC/Avusturya ve Informationsverain Lentia /Avusturya davalarnda radyo
istasyonlarna lisans verilmemesindeki teknik gerekeler dolaysyla getirilen
kstlamalarn frekans ve kanal saysna referansla gerekelendirilemeyeceini
belirtmitir146.

Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin Kasm 1993te karara balad

Informationsverain Lentia ve dierleri / Avusturya davasnn147 (24.11.1993,
no:88/13914) sebebi, Avusturya Devletinin davac irkete yayn lisans vermemesi
idi. Daval devletin yayn lisans vermemesi ile Austrian Broadcasting Corparation
irketinin yaynclk alannda kamu tekeli oluturduuna dair iddialarn ileri

144
. Kabolu,1998, s.287.
145
M. Canoru, (www.esosder.org.), s.336, (07.09.2010).
146
M. Macovei, 2004, s.22.
147
Dava ile ilgili bilgiler
(http://www.byegm.gov.tr/yayinlarimiz/kitaplar/avrupa/bolum_1b1.htm#_ftn5) adresli siteden
alnmtr. (06.08.2010)

59
srld davada, mahkeme teknik gelimeler sayesinde, gnmzde lisans
vermeme ve benzer snrlamalarn frekans ve kanal saysna bal sebeplerle
yaplmasnn mmkn olmadn aklam ve uydu iletimi ve kablolu televizyonun,
frekanslarn saysnn snrsz hale getirmi olduu belirtilmitir.

Sz konusu davada mahkeme; Avrupa nsan Haklar Szlemesinin, devletlerin

radyo, televizyon ve sinema iletmelerini bir izin rejimine tabi tutabileceine dair 10.
maddesinin ilk paragrafnn nc cmlesi ilk bakta devletlere, radyo ve
televizyon yoluyla ifade zgrl alannda aka kstlama yapma konusunda geni
anlamda bir takdir yetkisi tanyor grnse de, devletlerce bu yetkinin kullanm
srasnda 10. maddenin tamamnn gz nnde bulundurulmas gerektiine eitli
kereler iaret etmitir. 10. maddenin tamamnn gz nnde bulundurulmasnn, ifade
hrriyetinin asl olduu ve yayn izni vermemenin istisnai durumlarda uygulanmas
gerektii eklinde bir anlayn uzants olduu savunulabilir.

Avrupa nsan Haklar Mahkemesi; 24 Kasm 1993 tarihli Informationsverein

Lentia ve Digerleri/Avusturya kararnda, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 10.
maddenin birinci paragrafn nc cmlesine dayal olarak devletlerce getirilen
kstlamalarda gz nne alnmas gereken ltleri u ekilde vurgulamtr148:

Devletler kendi topraklar ierisinde kurulmu radyo istasyonlarn zellikle teknik

ynlerden lisans sistemine balama konusunda serbesttirler. Bununla birlikte lisans verip
vermeme, dier baz artlar da gz nnde tutulmaldr. rnein radyonun ulusal blgesel
veya yerel blgedeki dinleyici potansiyeli, dinleyicilerin haklar ve ihtiyalar ile uluslararas
kurululara kar olan ykmllkler ncelikle dikkat edilmesi gereken kriterlerdir.

Anayasada, daha nce de akland gibi, 26. maddenin 1. paragrafnn 2.

cmlesinde radyo televizyon yaynlarnn izin sistemine balanabilecei ngrlm
ve 6112 sayl Kanunla dzenlenecek olan yayn lisansnn anayasal temeli

148
K.Gnler, 2006, s.96-97.

60
oluturulmutur. 6112 sayl Kanunun 37. maddesinin (c) bendi ile, medya hizmet
salayc kurulularn yayn lisans talebinde bulunabilmeleri iin gerekli idari, mali
ve teknik artlar belirlemek ve bu kurululardan artlar salayanlara yayn lisans
vermek, denetlemek ve gereinde iptal etmek, Radyo ve Televizyon st
Kurulunun grevleri arasnda belirtilmitir.

Bylece, radyo- televizyon rejiminde yazl basndan farkl olarak izin sistemi
kabul etmitir. Bunun nedeni, bir yandan frekans ve kanallarn dzene sokulmas
zorunluluu, dier yandan ise radyo-televizyon yaynclnn toplum zerindeki
nemli etkileridir149.

Sosyolojik Neden

Grsel ve iitsel yaynlarn her ya kesimine ve her tr izleyici kitlesine yazl

basna oranla daha kolay ulaabilir olmas nedeniyledir ki, radyo ve televizyonun
kiiler zerindeki etkisi yazl basna oranla daha genitir. Radyo dinleyen ya da
televizyon izleyen kii, okuyucuya gre daha pasif konumdadr. Verileri, beyninde
hemen ileme ve bunlar zerinde muhakeme yapabilme imkn, okuyucuya gre
daha snrldr.

Bu etkenler, grsel-iitsel kesime, ieriinin yazl basna gre daha titiz biimde
dzenlenmesini gerekli klan bir nem atfeder150.

Amerikan Yksek Mahkemesi, 1978 tarihli FCC v. Pacifica Foundation

kararnda: Radyonun evlere zorla girdii ve yazl medyaya nazaran ok yaygn ve
kontrolnn g olduunu belirtmitir151.

149
K.el, Y.nver, 2009, s.394.
150
. Kabolu, 1998, s.287.
151
M.. Canoru, (www.esosder.org.), s.339-340, (07.09.2010).

61
 1978 ylnda verilmi olan bu karardan gnmze dek, grsel-iitsel iletiim
aralarnn kitleler zerindeki etkisi giderek artmtr. Bu nedenle, grsel-iitsel
iletiim alanna girite nleyici usuln benimsenmesi gerektii anlay nem
kazanmtr.

Ekonomik Neden

Ekonomik neden, daha ok yayn kurulularnn tesisi ve program retiminin

pahal oluuna baldr152. Bir yayn kuruluunun ok sayda personel istihdam
etmesi, teknik aralarn pahal oluu ve srekli bir gelime gstermesi, faaliyet
sresinin uzunluu vb. nedenlerden dolay bu alanda devletin zel bir dzenleme
yapmasn hakl ve gerekli klmaktadr153.

3.1.2.2. Programn eriine likin zgrlk

Grsel iitsel iletiim zgrl asndan iletiime giri belirli kurallara

baland gibi, bu faaliyetin ieriinin de belirli kurallara balanmas bir
zorunluluktur. Gerekten radyo ve televizyonun insan yaamndaki etkisi ok
fazladr. Yaynlarda cinsellik, iddet ieren; kiilik haklarna saldr nitelii tayan;
siyasi yaamda tarafszl zedeleyici; reklam yoluyla haksz rekabete yol ac, ar
tketimi tevik edici vb. yaynlar, kiileri dolaysyla toplumu olumsuz ynde
etkilemektedir154.

Grsel iitsel iletiim hrriyetinde, grsel-iitsel medya alanna giri nleyici

rejime tabidir. Ancak bu hakkn kullanm bastrc rejime tabidir. Grsel iitsel
medya kurulularnn faaliyetlerinin dzenlenmesi, denetlenmesi ve gerektii halde
yaptrm uygulama hak ve yetkisine bamsz bir idari otorite olan Radyo ve

152
. Kabolu, 1998, s.287.
153
M..Canoru, (www.esosder.org.), s.340, (07.09.2010).
154
A.g.k., s.340, (07.09.2010).

62
Televizyon st Kurulu sahiptir. RTK, 6112 sayl Radyo ve Televizyonlarn
Kurulu ve Yayn Hizmetleri Hakknda Kanun da belirlenen yaynclk ilkeleri
dorultusunda yayn kurulularnn yaynlarn denetlemekte, yine ayn kanunda
belirlenen yaptrmlar kurululara uygulamaktadr. Bu ilkelere uymak kaydyla
radyo-televizyon kurulular programlarn istedikleri gibi dzenleme serbestliine
sahiptirler. Buna, doktrinde Program Dzenleme Serbestlii ad verilmektedir.
Radyo-televizyon zgrl, programlar dzenleme serbestliidir155.

Yaynlarn ieriinin dzenlenmesinde; kamu dzeninin, genel ahlakn, kiilik

haklarnn korunmas yannda demokrasi asndan nemli bir unsur olan
oulculuun da salanmas ve korunmas gerekmektedir156. oulculuk,
demokrasinin vazgeilmez ve rejimin ilerliini salayan unsurudur. Demokrasinin
salkl bir ekilde ileyebilmesi iin gerekli bulunan siyasal katlm, ok seslilik,
dnce ve ifade hrriyeti gibi faktrler, toplumda tartma ortam yaratarak farkl
grlerin aa kmasna ve gerein bulunmasna neden olur157.

Grsel iitsel iletiimde oulculuk; i oulculuk ve d oulculuk olarak ele

alnmaktadr.

oulculuk; hem olumlu hem de olumsuz biimde tanmlanmaktadr. Olumlu

adan i oulculuk, ifadelerin eitliliini; olumsuz adan ise ifadelerin nesnel ve
tarafsz olarak sunumu anlamna gelir158.

D oulculuk kavram, tekellemenin nlenmesini ifade eder.

155
F.Yazc, 2008, s.71.
156
. Kabolu,1998, s.288.
157
M..Canoru,( www.esosder.org.), s.341, (07.09.2010).
158
. Kabolu, 1998, s.288.

63
 Bir tanmlamaya gre tekelleme, bir pazarda bir ya da birka kuruluun zaman zaman
aralarnda gizli ya da ak anlamalar yaparak pazarda egemenlik kurmu olmasn anlatr.
ktisat asndan bakldnda tekelleme iki biimde ortaya kar: Sermayenin younlamas
ve sermayenin toplulamas. Sermayenin younlamas, ayn iletme, kurulu ya da
kurulular topluluu ierisinde daha byk bir birikim salanmasdr. Sermayenin
toplulamas ise, eitli daha kk sermayelerin daha byk bir sermaye iinde
erimesidir.159

Pazar geim dzeni (piyasa iktisadiyat) erevesinde bakldnda, tekelleme eilimi

kanlmaz bir olgu olarak ortaya kar. nk bu anlay erevesinde dnldnde
pazardaki her kurulu en ok kr elde etmek isteyecek ve bunun iin savam verecektir.
Dolaysyla pazara egemen olmak, giderek pazardaki tek satc olmak isteyecektir. Tek satc
durumuna gelen kurulu fiyatlar diledii gibi belirleyecek, alma olmad iin tketiciler
de ister istemez kendi sunduu rn, kendi sunduu fiyattan alacaklardr.160

ktisadi alanda tekellemeye ilikin belirtilen bu olgular, basn kurulular asndan da

byk oranda geerlidir. Dolaysyla liberal iktisat nclleriyle dndmzde basnda
tekelleme kanlmaz bir olgudur.161

Basn alannda tekelleme ekilde gereklemektedir: Yatay tekelleme, dikey

tekelleme ve apraz tekelleme.

Yatay tekellemede, farkl basn kurulularnn ayn at altnda birlemesini

ifade etmektedir. Basn alannda dikey tekelleme, bir basn kuruluunun bilgi
retme ve bu bilgiyi halka sunma aamasnda tek bana hkimiyeti anlamna
gelmektedir. apraz tekelleme ise, farkl alanlarda faaliyette bulunan kitle iletiim
aralarnn tek topluluun ya da kiinin hkimiyetinde yer almasdr. apraz
tekellemeye rnek olarak; bir kii ya da topluluun hem yazl basn, hem de grsel-
iitsel medya alannda sahiplii gsterilmektedir.

159
Nazif Ekzen, Medya ve Ekonomi: Trk Basn Endstrisinde Younlama-Toplulama- Tekelleme
den aktaran Burak Demirhan elik, Basnda Tekelleme ve Demokrasi, Mlkiye Dergisi, Cilt 25,
Say 227, s.133.
160
A.g.m., s.133.
161
B.D.elik, 2009, s.134.

64
 Daha nce de akland gibi, Bilgi Edinme ve Dnme Hrriyeti ifade
hrriyetinin ilk aamasn oluturmaktadr. Bilgi Edinme ve Dnme Hrriyeti
yoluyla kii d dnyadan ald bilgileri zihninde ileyerek bir kanaate varmakta,
farkl bilgiler arasndan seim yaparak dncesini oluturmaktadr. Medyada
tekelleme olgusu ise oulculuu yok ederek; izleyici veya okuyucunun farkl ve
eitli bilgilere, grlere ulamak suretiyle bunlar arasndan eleme yapmak hakkn
ortadan kaldrmaktadr. Bylece ifade hrriyeti, daha ilk aamada olumsuz olarak
etkilenmektedir.

Bu anlamda, basnda tekelleme bilgilenme hakkn ortadan kaldran bir

geliimdir. Tekelleen ulusal ve uluslararas sermaye gleri, sahip olduklar basn
kurulular araclyla gerekleri saptrabilmekte, kamuoyunu kendi karlar
dorultusunda ynlendirebilmekte ve dolaysyla halkn bilgilenme hakkn elinden
almaktadrlar.162

zgrlk bir iletiim dzeninin sz konusu olmas iin, "zgr dolam" salanan
haberin ya da bilginin "doru haber/bilgi" olmasn salayacak, gereklerin saptrlmasn
engelleyecek nlemlerin alnmas konusunda siyasal gcn ykmllk stlenmesi gerekir.
Bu ykmllk, demokratik dzende egemen halkn sadece bilgi edinmesi kuralnn deil,
doru bilgi edinmesi hakk kuralnn doal sonucudur.163

Medya alannda tekelleme herhangi bir alandaki tekellemeden daha tehlikeli

sonular douracaktr. Medya alannda, deiim konusu bilgi ve dnceler
olduundan, medyada tekelleme bu anlamda bilgi ve dncelerin de tekellemesi
anlamna gelmektedir. Tekellemeden demokrasinin olmazsa olmaz koulu olan ok
seslilik zarar grecek ve tam anlamyla demokrasiden bahsedilemeyecektir.

162
D.B. elik, 2009, s.139.
163
etin zek, Basn zgrlnden Bilgilenme Hakknadan aktaran D.B. elik,2009,s.140.

65
 Medyada tekellemenin, herhangi bir alanda tekellemeden daha farkl sonular
douracan Berksoy u ekilde aklamaktadr164:

Medyada tekelleme eilimleri grldnde medyann temel ilevi aksamakta, tekellerin

kendi zel tercihleri, kendi zel yarglar, kendi hesaplar aktardklar bilgiye de
yansmaktadr. Eer medyada byle bir tekelleme eilimi varsa medyadan topluma yansyan
btn bilginin arptldn, bozulduunu ve medyadaki tekellerin sadece kullanc ile kendi
arasnda deil, btn toplumla kendi iletiiminde enformasyon akmn bozduu
grlmektedir. Dolaysyla medyada tekelleme toplumsal doku bozukluuna yol
amaktadr.

6112 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yayn Hizmetleri Hakknda

Kanun da, grsel-iitsel alanda tekellemeyi nleyici nitelikte 19. madde tesis
edilmitir. 19. madde uyarca Bir gerek veya tzel kii dorudan veya dolayl
olarak en fazla drt karasal yayn lisansna sahip medya hizmet salayc kurulua
ortak olabilir. Ancak, birden ok medya hizmet salaycya ortaklkta bir gerek veya
tzel kiinin dorudan veya dolayl hisse sahibi olduu medya hizmet salayc
kurulularn yllk toplam ticari iletiim geliri, sektrn toplam ticari iletiim
gelirinin yzde otuzunu geemez.

Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin ise bugne dein zel tekellemelerle

ilgili vermi olduu bir karar mevcut deildir. Buna karn, Avrupa nsan Haklar
Mahkemesi grsel-iitsel medya alannda kamu tekelini AHSin 10. maddesine
aykr bulmaktadr. Bunun ana nedeni, kamu tekeli ile bilgi kaynaklar bakmndan
oulculuk salanamayacadr. Bu tr bir tekel demokratik bir toplumda gerekli
deildir; ancak acil toplumsal ihtiyalar temelinde hakl gsterilebilir.

164
Taner Berksoy, Basn Kendini Sorguluyordan aktaran Sevim Koer, Yazl Basnda Yapsal
Deiim Tekelleme ve Promosyonun Rol, Kocaeli niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Yaynlanm Yksek Lisans Tezi, 2002, s.44,45.

66
 Daha nce de ele alnm olan Informationsverain Lentia ve dierleri /
Avusturya davasnda, bavuran davaclarn bavuru nedeni Avusturya Devletinin
kendilerine yayn lisans vermemekle Austrian Broadcasting irketi lehine kamu
tekeli oluturduu idi. Mahkeme davada, lisans vermeme durumunun frekans
yetersizlii gibi teknik bir nedene atfla aklanamayacan aklamtr. Tekel
iddialar ile ilgili olarak ise Avusturyadaki mevcut tekelin, ulusal dzenleme
(tanzim) makamlarna verdii denetim yetkisi sayesinde programlarn dzeyine ve
dengesine katkda bulunduunu kabul etmi, bu amacn 10. maddenin 1. paragrafnn
3. cmlesine uygun olduunu belirtmi fakat tekel nedeniyle bavuranlara uygulanan
mdahalenin demokratik bir toplumda gerekli olmad sonucuna varmtr 165.

Bunlarla birlikte, mahkeme demokratik bir toplumda dnceyi aklama

zgrlnn temel ilevinin, toplumun almaya yetenekli klnd kamu yarar olan
dnce ve haberleri, zellikle basn kanalyla yaymak olduunu hatrlatm ve
ardndan oulculua atfta bulunarak bu prensibin grsel basn bakmndan ok
daha byk nem tadn, zira programlarn daha ok geni bir alana yaydn
vurgulamtr. Sonu olarak, mahkeme, kamu tekelinin, dnceyi aklama
zgrlne uygulad snrlamalarn ancak mutlak bir zorunluluk olmas halinde
hakl olabileceini belirtmitir166.

3.1.2.3. Grsel itsel Hizmetlerden Yararlanma zgrl

Kitleler iin aslolan zgrlk budur; bunun salanmas amacyla kendine zg

hkmler konur; zgl denetim mekanizmalar oluturulur167. Bu zgrlk, kitlelerin
doru bilgiye ulama hakkn, yaynclarn ise kanuni koullar yerine getirmek
kaydyla yayn yapabilme hakkn ifade eder. Gnmzde haber alma ve habere
ulama zgrl, artk izleyicinin ve dinleyicinin bireysel bir hakk olarak
dnlemez ve dzenlemez. Bu daha ok dinleyici ve izleyicilerin kolektif

165
(http://www.byegm.gov.tr/yayinlarimiz/kitaplar/avrupa/bolum_1b1.htm#_ftn5) (06.08.2010)
166
A.g.k.
167
.Kabolu,1998, s.288

67
hakkdr168. Hakkn kolektif hak niteliinde olmas, devletin hakkn kullanmn
geliimini salayc nlemleri almasn gerektirmektedir. Ek olarak, bu yaklam
devletin ifade zgrl beslemek, enformasyon kaynaklarnn oulculuunu
salamak iin yazl basnda olduu gibi, grsel-iitsel alana mdahalesini hakl ve
zorunlu klmaktadr. Birok Avrupa lkesinde olduu gibi, Trkiyede de grsel-
iitsel alanda gzetleme, denetleme ve gerektiinde yaptrm uygulama yetkileriyle
donatlm bir bamsz idari otorite olan Radyo ve Televizyon st Kurulu
kurulmutur169.

Ayrca bu hak, kamu gleri yannda zel glere kar da korunmay ve karar
alma srecine yararlanclar ile bamsz kiilerin katlmn gerektirir170.

3.2. AVRUPA NSAN HAKLARI SZLEMESNDE FADE HRRYETNE

MDAHALE171

3.2.1. Genel Olarak

Hak ve hrriyet kavram yzyllar boyunca insan dncesini kurcalayan byk

meselelerden biri olmutur. Bu konuda binlerce cilt kitap yazld gibi yine ok
eitli tanmlar yaplmtr. Bu esasa temas eden Montesquieu "Hibir kelime yoktur
ki hrriyet kelimesi kadar kendisine deiik anlamlar verilmi ve dnrlerce eitli

168
M.. Canoru, (www.esosder.org) (07.09.2010), s. 343.
169
A.g.k., s. 344.
170
A.g.k., s. 343.
171
fade hrriyetinin kullanmnda mdahale deyimi; kullanmda ekil artlar tesis edilmesi,
kullanmn koullar ve snrlandrmalara tabi tutulmas ve yaptrm uygulanmasn ifade etmektedir.
Devletin mdahalesi, kamu erkini ve grevlerini kullanan ya da kamu hizmeti yapan her tr
merciden, rnein mahkemelerden, savclklardan, polisten, her tr kolluk kuvvetinden, istihbarat
servislerinden, merkezi ya da yerel meclislerden, bakanlk tekilatlarndan, ordunun karar verme
yetkisine sahip organlarndan, kamusal nitelikte mesleki kurululardan kaynaklanan mdahale olarak
anlalmaldr. (M. Macovei, 2004, s.55) Avrupa nsan Haklar Szlemesinde fade Hrriyetine
Mdahale adl blmde alntlar dnda snrlandrma deyimi yerine, mahkeme itihatlarna uygun
olarak mdahale deyimi kullanlacaktr.

68
ekillerde yansm olsun" demektedir. Bu eitliliin sebebi hrriyetin ok ynl bir
kavram olmasdr. Hrriyet, bamszlk olarak da eitlik ya da zellik ve gizlilik
olarak da deerlendirmektedir. Deiik siyasal sistemler ve felsefi inanlar hrriyeti
ok eitli ekillerde tanmlamlardr. Bu konuda 1789 tarihli nsan ve Vatanda
Haklar Bildirgesi "Hrriyet kiinin bakasna zarar vermeyen her eyi
yapabilmesidir" derken, Montesquieu "Hrriyet kanunlarn izin verdii eyleri
yapabilmek" olarak tanmlamtr. J. Barthelemy ise "Hrriyet tarif edilemeyip
duyulan eydir" tanmn yapmtr. Eski Yunan ve Roma'da hrriyette anlalan,
herkesin yasalara ve sadece yasalara uyma mecburiyetidir. Bu konuda Colliard
"Uygar toplumlarda kiilere, devlete dzenlenen ve korunan baz haklar tannmtr;
bunlar kamu zgrlkleridir" tanmn yaparken, Acton ise hrriyeti "Herkesin
kendisine deni yapmas ve bunu yaparken; iktidardan, ounluktan ve trelerden
ekinmemesi" olarak tanmlamaktadr172.

Hrriyetlerin dzenlendii btn belgelerde, hrriyetler belirli mdahalelere tabi

tutulmulardr. Kiinin hrriyeti kullanabilmesi iin; hrriyetin dzenlenmesi, ne
gibi kaytlamalara tabi tutulduunun belirlenmesi bir baka deyimle snrlarnn
izilmesi gerekmektedir. Bu durumda nem arz eden, hrriyete ne ekilde ve nasl
mdahale edildiidir.

Hrriyetlere ada demokrasilerde, yasama organlar tarafndan kanunla

mdahale edilebilmektedir. Genel olarak hrriyetler kural, mdahale istisnadr.

Kanun koyucular belli hal ve artlar gerekletiinde ve belli amalar iin

hrriyetleri snrlayabilmektedirler173.

172
http://www.turkhukuksitesi.com/makale_24.htm, Temel Hak ve Hrriyetlerin Snrlandrlmas ve
Durdurulmas, (03.08.2010)
173
A.g.k.

69
 fade hrriyeti asndan ise, ifade hrriyetine mdahale edilebilecei veya
edilemeyeceine dair grler mevcuttur. Mdahale edilebileceine dair grler,
ifade hrriyetinin dier hrriyetlerin temeli olmas ve az mdahale edilebilecei
gerektii eklindedir. fade hrriyetine mdahale edilemeyeceine dair grlerin
temelinde ise ifade hrriyetinin mutlak bir hak olmas yatar. Ulusal ve uluslararas
belgelerde ise; ifade hrriyeti, mdahale edilemeyen mutlak bir hak grnmnde
belirmez.

Dier hrriyetlere mdahalede olduu gibi ifade hrriyetine mdahalede de

karmza hrriyet ve otorite atmas kmaktadr. Gerekten de bir taraftan ifade
hrriyetinin kii ve toplum bakmndan tad nem ve salad faydalarla dier
taraftan toplumsal dzenin salanmas arasndaki denge ifade hrriyetinin snrlarn
belirleyecektir. lk bakta birbirlerine kart gibi duran bu farkl menfaatlerin
dengelenmesi ifade hrriyetinin snrlar bakmndan nemlidir. Byle bir
dengeleme, hem bu hrriyetin ktye kullanmn nleyecek, hem de bu hrriyetten
174
herkesin yararlanmasn salayacaktr. Bu bakmdan ifade hrriyeti zorunlu ve
istisnai bir tedbir olarak snrlanmaldr. Yani devlet snrlama yetkisini, kii ve
toplum asndan nemli fakat ayn zamanda snrl saydaki menfaatin ihlal edilmesi
halinde kullanabilmelidir175.

Ancak bu ekilde bir mdahale yaplrken dahi ifade hrriyetine getirilebilecek

snrlamalar, dncenin aklan biimiyle ilgili olmaldr. Dncenin ieriine
ilikin olarak getirilecek bir snrlama, toplumdaki deiik dnceleri izin verilen
ierie doru yaklamak zorunda brakacak ve toplumda farkl ierikteki
dncelerin ifade edilebilmesini nleyecektir. Byle bir snrlamann varl ise
demokratik toplum dzeniyle badamaz176. fade zgrl o kadar nemli bir

174
A. Okumu, 2008, s.76.
175
Reyhan Sunay, Avrupa Szlemesinde Ve Trk Anayasasnda fade Hrriyetinin Muhtevas ve
Snrlarndan aktaran A. Okumu, 2008, s.77.
176
A. Okumu, 2008, s.77.

70
deerdir ki, kstlanmas her zaman, yalnzca parlamentoda yaplacak tartma ve
oylamayla salanabilecek olan demokratik meruiyet temelinde olmaldr177.

fade zgrl zerindeki her tr kstlama, koul, snrlama, ya da herhangi bir

mdahale biimi, bu zgrln sadece belirli bir kullanm zerinde uygulanabilir.
fade zgrl hakknn ieriine asla dokunulamaz. Bu adan Avrupa nsan
Haklar Szlemesinin 17. maddesi yle demektedir 178:

Bu AHS hkmlerinden hibiri, bir devlete, toplulua veya kiiye, AHSte tannan hak ve
zgrlklerin yok edilmesine veya burada ngrldnden daha geni lde snrlamalara
uratlmasna ynelik bir etkinlie girime ya da eylemde bulunma hakkn salar biimde
yorumlanamaz.

Aktr ki, bir hakkn ierii zerinde bir snrlama, o hakkn yok edilmesi gibi
bir eydir.179

3.2.2. fade Hrriyetine Mdahalede Somut ve Yakn Tehlike Kriteri

fade hrriyetinin snrlanmasnda, Amerikan Yksek Mahkemesi Yargc Oliver

Wendell Holmes tarafndan 1918 ylnda Somut ve Yakn Tehlike kriteri dile
getirilmitir. Bu kritere gre, ifade hrriyeti ile ilgili her davada baklmas gereken
ey, kelimelerin ak ve yakn bir tehlike yaratacak ekilde kullanp-
kullanlmaddr. Eer kullanlan kelimeler ak ve yakn bir tehlike oluturuyorsa,
bu noktada ifade zgrlne mdahale edilmelidir. Tehlikenin muhatab, bireyler
ve toplumdur. Bir baka deyile, eer bir ifadenin aklanmas, bireyler ya da toplum
iin ak ve mevcut bir tehlike yaratyorsa, bu ifadenin aklanmas snrlanabilir180.

177
M. Macovei, 2004, s.57.
178
A.g.e., s.36.
179
A.g.e., s.36.
180
Murat Yiit, Gvenlik ve zgrlklerin Denetlenmesi Asndan fade Hrriyeti,
http://www.inhak-bb.adalet.gov.tr/aihs/madde10.htm

71
 Somut ve yakn tehlike ltne gre, bir ifadeye mdahale edilebilmesi iin u
koullar gerekir:

-Dncelerin akland koullarn gerekten ifadenin aklanmas asndan

tehlike meydana getirecek nitelikte olmas gerekir.

-Her hangi bir dncenin aklanmas ile yani i lemden d dnyaya ktktan
sonra tehlikenin ortaya km olmas gerekir. Bir baka deyile, byle bir durumda
sadece niyet yeterli deildir, tehlike oluturabilecek bir dncenin aklanm
olmas gerekir.

-Bu tehlikenin devletin mutlaka nlemek zorunda olduu ar derecede ciddi

olmas gerekir. Tehlikenin bertaraf edilmesi iin dncenin snrlandrlmasndan
baka bir arenin kalmamas gerekir. (Gereklilik)

-Ortaya kan tehlike ile dncenin aklanmas arasnda uygun bir nedensellik
bann bulunmas gerekir.

-Tehlikenin yaknlk derecesi olduka yksek olmaldr.

Bu lte gre, tehlike bir yandan ciddi ve somut olacak, dier yandan ak ve
mevcut olacaktr. Aklk, pheye veya vehimlere yer brakmayacak ekilde
tehlikenin ortada olmasdr. Tehlikenin yakn olmas ise, kullanlan kelimelerin zarar
yaratma olaslnn kesine yakn olmasn ifade etmektedir. Nitekim Yarg Holmes
tehlikenin ak ve mevcut olmas durumunu, hnca hn dolu bir tiyatroda (yangn
olmad halde) yangn var diye barlmas rneiyle aklamaktadr. Byle bir
ortamda yangn var kelimelerinin yarataca panik ve dolaysyla yarataca tehlike
ak ve mevcuttur. Burada kelimelerin ifade edildii koullar da nemlidir. Ayn

72
tiyatroda oyun gerei yangn var diyen aktrn szleri doal olarak ak ve mevcut
tehlike kapsamnda deerlendirilmeyecektir181.

Bu karar, bundan sonra birok lkede ortak bak as haline gelmitir: Temel
iletiim zgrl hakknn, sonular hesaba katlmakszn herhangi bir ifadeye
snrsz zgrlk tanyacak kadar geni olmad kabul edilmitir. letiim
zgrlnn snrlandrlmasnda hasar engellemek olarak tanmlanan bu gereke
daha nce de filozof John Stuart Mill tarafndan kabul grmt 182.

3.2.3. Avrupa nsan Haklar Szlemesinde fade Hrriyetine Mdahale

Koullar

Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, ihlal iddialar ile ilgili bavurular incelerken,
ncelikle ihlal konusu tekil ettii iddia edilen olayla, ihlal edildii dnlen
szleme maddesi arasnda iliki olup olmadn saptamaktadr. liki olduu
kanaatine varlrsa yaplan ilemin hak ya da zgrle mdahale olup olmad,
mdahale edildii dnlmekte ise rnein, ifade hrriyetine dair bavurularda
szlemenin 10. maddesinin 2. fkrasnda saylan mdahale nedenlerinin,
mdahaleye meruiyet salayp salamad incelenmektedir. Mdahalenin meru
saylmas iin koulu salamas gerekmektedir. Bunlar; mdahalenin kanunla
belirlenmi olmas, meru bir amacnn olmas ve demokratik toplumda gerekli
olmasdr.

Her koulun da yerine geldiini ispat yk devletin omuzlarndadr. AHM

koulun var olup olmadn yukardaki sra ile inceler. Bu koullardan birinin yerine
getirilmemi olduuna hkmettiinde, dosyay incelemeyi durdurur ve sz konusu

181
M.Yiit, Gvenlik ve zgrlklerin Denetlenmesi Asndan fade Hrriyeti,
http://www.inhak-bb.adalet.gov.tr/aihs/madde10.htm
182
Jan Cuilenburg, Medya ve Demokrasi, Televizyon Haberciliinde Etik, Fersa Matbaaclk,
Ankara, s.112.

73
mdahalenin haksz olduuna, dolaysyla da ifade hrriyetinin ihlal edilmi
olduuna karar verir. Ulusal mahkemeler de, ifade hrriyeti sorununu ilgilendiren
btn davalarn tetkikinde ve kararlarnda bu koulu aramak zorundadr. AHS
sisteminin birincil amac, AHS metninin lkelerin mahkemeleri tarafndan AHM
itihad temelinde uygulanmasdr. AHM son are olarak bavurulacak merci
olmaldr 183.

3.2.3.1. Mdahalenin Kanunla Belirlenmi Olmas

Bu koul gereince ifade hrriyetine yaplacak herhangi bir mdahalenin lkenin

yasalarnda temeli olmas gerekir. Kural olarak, bunun anlam parlamento tarafndan
kabul edilmi yazl ve aleni bir yasa olmasdr184. Szlemede kanun kavramnn
tanmna yer verilmemitir. Tpk dier birok kavramda olduu gibi burada da
szleme, kavramlarn yorumlanmasn ve somutlatrlmasn nce taraf devletlere
sonra da szleme organlarna brakm grnmektedir185. Szlemeye taraf
devletlerde farkl hukuk dzenleri olduu iin kanun deyimi geni
yorumlanmaktadr. Yazl olmayan rf ve adet hukuku ya da uluslar aras hukuk
ilkeleri de kanun deyimi kapsamnda yer almaktadr.

Sunday Times/ Birleik Krallk Davasnda, AHM mahkmlarn

haberlemelerinin izlenmesi konusunda lkede geerli olan hkmler lke
mercilerine ok fazla hareket serbestisi tanmaktadr. diyerek rf ve adet hukukunun
yasa koulunu yerine getirdiine, bir gazete olan davacnn mahkemeye sunduu
bilirkii raporunu da gz nne alarak karar vermitir 186.

183
M. Macovei, 2004, s.55.
184
A.g.e., s.56.
185
A. Okumu, 2008, s.97.
186
M. Macove, 2004, s.58.

74
 Mahkeme bunun da tesine geerek Barthold/Almanya Davasnda, profesyonel
etik kurallarn (somut olayda Veteriner Hekimler Birliinden kan kurallarn) dahi
10/2 ye gre kanun kapsamnda ele alnmas gerektii kanaatindedir187.

Mdahale iin hukuki temel oluturabilecek kanunun varl bu koulu tek

bana karlamaya yetmemekte, ayn zamanda kanunun nitelii de nem
tamaktadr. Bu anlamyla mdahalenin kanunla ngrlmesi hali, sadece i hukukta
bir kanunun varl ile deil, kanunun ierii ile de ilgilidir ve yeterli aklkta
olmayan ve yrtmenin keyfi uygulamalarna imkn veren kurallar i hukukta kanun
olarak saylsa bile, bu kurallara dayanarak haklara mdahale szlemenin ihllini
douracaktr.188 Bu sylenenlerden anlalaca zere uygulanan temel kanun; aleni
(ak), ulalabilir, tahmin edilebilir ve ngrlebilir olmaldr. Sunday Times
davasnda da yasann nitelikleri u ekilde belirtilmitir 189:

Hukuken ngrlm ifadesinden su iki koul ortaya kmaktadr. Birincisi uygulanabilecek

olan hukuk, yeterince ulalabilir olmaldr. E deyile, vatandalar belirli bir olaya
uygulanabilir nitelikteki hukuk kurallarnn varl hakknda yeterli bilgiye sahip
olabilmelidirler. kincisi, vatandalarn davranlarn dzenlemelerine olanak vermek iin
yeterli aklkta dzenlenmemi bir norm hukuk kural olarak kabul edilmez. Vatandalar
belirli bir eylemin gerektirdii sonular, durumun makul sayd lde ve eer gerekiyorsa
uygun bir danmayla nceden grebilmelidir. Bu sonularn mutlak bir belirginlikle nceden
grlebilir olmas gerekmez. nk tecrbeler bunun mmkn olmadn gstermektedir.
Belirgin olmas daha ok arzu edilir. Ancak bu ar derecede bir katl beraberinde
getirebilir. Oysa hukuk deien koullara ayak uydurabilmelidir. Bu nedenle birok yasa az
ya da ok kanlmaz olarak mulk terimlerle ifade edilir. Bunlarn yorumu ve uygulanmas
hukuk tatbikatnn sorunudur.

Bu ifadelerden de anlald zere, kanun ya da hukuken ngrlm olma

kavramlarndan, mdahaleye temel tekil eden kurallarn ulalabilirlik ve
anlalabilirlik zelliklerine sahip olmas gerekmektedir. Bir kural, bu zellikleri

187
M.S. Alpaslan, Avrupa nsan Haklar Szlemesi Uygulamasnda Dnce ve Basn
zgrlden aktaran, K.Gnler, 2006, s.70.
188
N. avuolu., HAS ve Avrupa Topluluk Hukukunda Temel Hak ve Hrriyetler zerine den
aktaran K.Gnler ,2006, s.70-71.
189
Aktaran A. Okumu, 2008, s.9798.

75
tadktan sonra onun kanun, ynetmelik vs. adlarla ifade edilmesi kanunilik artnn
varln engellemez 190.

Yine yasal zemin kouluna Vgt VereinGegen Tierfabriken/svire Davas

kararnda, u ekilde atfta bulunulmutur 191:

Mahkeme, yasa uyarnca ifadesinin yalnzca ikyet konusu tasarrufun i hukukta bir tr
temeli olmasn gerektirmedii, ayn zamanda sz konusu yasann niteliine de atfta
bulunduu, yani ilgili kii iin eriilebilir ve etkileri asndan ngrlebilir olmas gerektii
yolundaki itihadn yeniden hatrlatr. Ancak, i hukukun yorumlanmas ve uygulanmas
ncelikle ulusal mercilerin, en bata da mahkemelerin iidir.

Yasann niteliklerinden olan ngrlebilirlik uyarnca da yasann

ngrlebilirlii konusunda Hashman ve HarrupBirleik Krallk davas kararnda
da, AHM unlar belirtmitir 192:

Mahkeme yasayla ngrlm deyiminden anlalacak bir koulun da ngrlebilirlik

olduunu hatrlatr. Bir norm, vatandan davrann dzenlemesini olanakl klacak yeterli
kesinlikte formle edilmedike yasa olarak grlemez. te yandan, yasada kesinlik elbette
arzu edilir bir ey olmakla birlikte, bu art beraberinde ar bir katlk getirebilir; hlbuki
yasann deien koullara uyum gsterebilmesi de gereklidir. mevzuat elbette gelecekte
ortaya kabilecek olan her duruma ilikin bir hkm ieremez. Burada var olmas gereken
kesinliin dzeyi, nemli lde, sz konusu hukuki enstrmann ieriine, kapsamas
tasarlanan alana ve muhatap aldklarnn saysna ve konumuna baldr.

3.2.3.2. Mdahalenin Meru Bir Amala Yaplmas

Bu koulda, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, ifade hrriyetine yaplacak

mdahalelerin meru saylabilmesi iin, szlemenin 10. maddesinin 2. fkrasnda
belirtilen sebeplerin varln aramaktadr.
190
A. Okumu, 2008, s.98.
191
Gilles Dutertre, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi Kararlarndan Alntlar,
http://www.coe.int/t/e/human_rights/awareness/7._special_projects/key_case_law_extracts_turkish.pd
f (06.08.2010)
192
A.g.k.

76
 2. fkra ifadesi ile,Kullanlmas grev ve sorumluluk ykleyen bu zgrlkler, demokratik
bir toplumda, zorunlu tedbirler niteliinde olarak, ulusal gvenliin, toprak btnlnn
veya kamu gvenliinin korunmas, asayisizliin veya su ilenmesinin nlenmesi, saln
veya ahlakn, bakalarnn hret ve haklarnn korunmas, gizli kalmas gereken haberlerin
yaylmasna engel olunmas veya yarg gcnn otorite veya tarafszlnn salanmas iin
kanunla ngrlen baz formalitelere, artlara, snrlamalara ve yaptrmlara balanabilir.

Burada saylan mdahale nedenlerinin tahdidi olduu ve baka hibir nedenle

ifade hrriyetine mdahalede bulunulamayaca aktr. Dolaysyla, ulusal
mahkemeler ifade zgrlne mdahale nitelii tayan herhangi bir yasal hkm
uygulamalar sz konusu olduunda, sz konusu hkmn korumakta olduu deer ya
da yarar saptamak ve bu deer ya da yararn 2. fkrada saylanlardan biri olup
olmadn denetlemekle ykmldr 193.

10.maddenin 2. paragrafndaki mdahale sebeplerinin kyas yoluyla baka

mdahaleler iin kullanlmas ve bir maddede yer alan meru amacn baka bir
madde iin mdahale nedeni olarak kullanlmas da mmkn deildir. Ayn zamanda
szlemenin 18. maddesi, sz geen hak ve zgrlklere yaplan snrlamalarn
ancak ngrldkleri ama iin uygulanabileceini belirterek devletlerin ama
saptrmasn yasaklamaktadr 194.

Mdahale nedenlerinin belirlenmi olmas, ifade hrriyetine mdahale edilmesi

ile ilgili sorunlar zmeye yeterli deildir. Her ne kadar mdahale nedenleri sayl
bir ekilde belirtilmise de bunlarn soyut nitelikte olmalar sebebiyle ieriklerinin
tam olarak tespiti yaplmamtr. Yani mdahale nedeni olarak saylan bu
kavramlarn ieriinin belirlenmesi hususu, taraf devletlere braklmtr.
Kavramlarn ieriinin belirlenmesi konusunda taraf devletler bir takdir hakkna
sahiptirler. Taraf devletlere tannm olan bu takdir pay, ifade hrriyetinin
snrlarnn belirlenmesi kapsamnda lkelerin artlarn, szleme organlarna gre
daha iyi bilmelerinden ve bu konudaki ihtiyalar daha iyi tespit edebilecekleri
dncesinden kaynaklanmaktadr. Taraf devletlere bu ekilde bir takdir pay

193
M. Macovei, 2004, s.63.
194
K.Gnler, 2006, s.72.

77
tanmak suretiyle szlemedeki hrriyetlerin korunmas bakmndan szleme
organlarna denetleyici ve tamamlayc bir rol tevdi edilmitir. lkelerin takdir pay,
szleme organlarnn denetimine tabidir 195.

Maddede belirtilen mdahale nedenlerini, kamusal menfaatlerin korunmasnn

amalayan nedenler ve zel menfaatlerin korunmasn amalayan nedenler olmak
zere iki kategoriye ayrmak mmkndr 196.

Kamusal menfaatlerin korunmasn amalayan mdahale nedenleri; ulusal

gvenliin, toprak btnlnn ve kamu gvenliinin korunmas, asayisizliin
veya su ilenmesinin nlenmesi, saln veya ahlakn korunmas, yarg gcnn
otorite ve tarafszlnn salanmas, devlete ait gizli bilgilerin aklanmasnn
nlenmesidir. zel menfaatlerin korunmasn amalayan neden ise, bakalarnn
hret ve haklarnn korunmasdr.

3.2.3.2.1. Ulusal Gvenlik ve Kamu Dzeninin Korunmas

Ulusal gvenlik kavram Trk Hukukunda, hem dtan gelebilecek saldr ve

tehlikelerden korunmay (=d gvenlii) hem de lkenin iinde kabilecek kargaa
ve tehlikelerden korunmay (=i gvenlii) ifade etmektedir. Ancak lkenin dndan
gelecek saldrlarn da ya da lke iinde ortaya kacak herhangi bir olay ya da
kargaann milli gvenlii tehlikeye drmesi iin, bu kargaann lke ve devletin
blnmezliine ve btnlne ynelik olmas gerekir. Ancak; lkenin ve devletin
blnmezlii ve btnlnn etkin bir biimde korunmas ve milli gvenliin
salanmas iin, nceden her olasla kar nlem alnmas ve olanaklarn
salanmas zorunludur 197.

195
A.Okumu, 2008, s.80.
196
A.g.e., s.77-78.
197
Metin Gnday, dare Hukuku, maj Yaynclk, Ankara, 2003.s.386.

78
 Kamu dzeni kavram ise, bozulduunda kamu yararn olumsuz ynde etkileyen ve
bozulmasnn nlenmesiyle de kamu yarar gerekleen bir dzendir. Kamu dzeni toplumun
d ve maddi dzeni olup, yollar, parklar, meydanlar gibi umumi yerlerde ve gazino,
kahvehane, tiyatro, sinema, han, hamam, otel, lokanta, gibi umuma ak yerlerde geerli
bulunan dzeni ifade etmektedir ve de bu gibi umumi veya umuma ak yerlerde bireylerin
gvenlik, dirlik ve esenlik iinde ve de salkl olarak yaamalarnn salanmas anlamna
gelmektedir.198

Bu iki sebebe dayanarak yaplacak olan ifade hrriyetine mdahalelerde,

kavramlarn kapsamn ve ieriini belirleme ulusal makamlara aittir. Ancak bu
takdir hakk, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin denetimine tabidir.

fade hrriyetini snrlamak amacyla ulusal gvenlik gerekesinin ileri

srld davalardan biri Observer ve Guardian davasdr. 1996da bu iki gazete,
emekli bir istihbarat grevlisi olan Peter Wrightn yazm olduu Spycatcher
balkl kitaptan blmler yaynlama niyetlerini duyurmulard. Duyuru yapldnda,
kitap henz yaynlanmamt. Wrightn kitab; istihbarat servislerinin ve
grevlilerinin yrtt, kanunsuz olduu iddia edilen bir takm faaliyetleri
anlatyordu. MI 5in, 1950li ve 1960l yllarda Londrada dzenlenen btn
konferanslar, 1979daki Zimbabwe bamszlk mzakerelerini, Fransa, Almanya,
Yunanistan ve Endonezyadan diplomatlar ve 1950li yllarda Britanyay ziyaret
ettiinde Hruovu gizlice dinlediini, baka lkelerdeki Sovyet konsolosluklarna
adam soktuunu ve bu meknlar gizlice dinlediini, Svey krizi esnasnda Msr
Bakan Nasr katletmek iin baarsz kalan bir komplo dzenlediini, 1974 ila
1976 arasndaki babakanl dneminde Harold Wilsona kar komplolar
kurduunu ve MI 5e tahsis edilmi kaynaklar Britanyadaki sol gruplar izlemek
iin amac dnda kullandn ileri sryordu. Basavc, mahkemelerden gazetelerin
kitaptan blmler yaynlamasn engelleyecek bir srekli tedbir karar karmasn
talep etti. Temmuz 1986da mahkemeler srekli tedbir kararnn grlmesi sresince;
olas yaynlar engellemek zere geici bir tedbir karar karttlar. Temmuz 1987de

198
A.g.e., s.246.

79
kitap Amerika Birleik Devletlerinde basld ve Britanyada grlmeye balad. Bu
geree ramen, gazetelere kar verilmi olan geici tedbir kararlar Ekim 1988e
kadar yrrlkte kald. 1988de Lordlar Kamaras basavcnn talep etmi olduu
daimi tedbir kararn vermeyi reddetti. The Observer ve The Guardian gazeteleri
geici tedbir kararlar aleyhine AHMe bavurdular. Britanya Hkmeti geici
tedbir kararlarnn alnd aamada Peter Wrightn ulam olduu bilgilerin devlet
srr nitelii tadn ne srd. Bu bilgilerin yaynlanmas halinde, Britanya
istihbarat servisi, grevlilerinin kimliklerinin ortaya kmasyla byk bir zarar
grecekti; mttefik lkelerle, kurulularla ve kiilerle olan ilikiler de zarar
grecekti; btn bunlar Britanya istihbarat servisine gvenlerini yitireceklerdi 199.

Davaya ilikin olarak AHM; Spycatcher adl kitabn daha nceden Amerikada
yaynlanm olmasndan dolay, ieriinin sr olmaktan kt, dolaysyla geici
tedbir kararnn artk "gerekli" olmad gerekesiyle, 10. maddenin ihlaline karar
verdi.

Verenigung Weekblad Bluf! Davasnda da, Observer ve Guardian davasna

benzer bir durumla karlalmtr. Hollandada yaynlanmakta olan ve sol grl
kesime hitap eden haftalk dergi Bluf!, Hollanda gizli servisinin raporunu
yaynlayacan duyurmu, Hollanda mahkemeleri ise o zamana dek baslm ve
nshalar dolama km olan Bluf!n toplatlmas kararn vermilerdi. AHMe
ifade zgrlnn kstland iddias ile yaplan bavuruda, AHM bilgilerin zaten
kamuoyuna ifa edilmi olduundan bahisle bilgilerin gizlilik niteliini yitirdiine bu
sebeple devlet srr olarak korunmalarnn 10. madde asndan gerekli olmadna ve
sonu olarak 10. maddenin ihlal edildiine hkmetmitir 200.

199
M. Macovei, 2004, s.68-69.
200
A.g.e., s.72-73.

80
 Devletler, ifade hrriyetine, yazl basnda ve grsel-iitsel ortamda yaplacak
yaynlara ulusal gvenlik gerekesiyle, yasayla bir takm zorunlu kstlamalar
getirebilir, karlnda yaptrm dzenleyebilirler. Bylece devletler, rnein terr
tevik etmeyi, etnik ayrmcl, kargaa karmay, demokratik rejimi ortadan
kaldrmay amalayan aklama ve yaynlar yasaklayabilir ve kurallara uymayanlar
iin, eylemin arlnn hakl klaca lde yaptrm ngrebilirler 201. Bunlarla
beraber, devlet srr niteliinde bir bilgiyi yaynlamakta olan bir gazete hakkndaki
bir tedbir karar, da gizli kalmas gereken haberlerin yaylmasna engel olunmas
ve ulusal gvenlik kar temelinde hakl gsterilebilir 202.

Burada nemli olan bir sorun, ifade hrriyeti ve kamuoyunun bilgi edinme hakk
ile gizli addedilen bilgilerin atmas durumunda ne gibi bir yol izleneceidir.

Johannesburg ilkeleri ile bu soruna ilikin baz ilkeler benimsenmitir.

Johannesburg ilkeleri, 1 Ekim 1995te, Johannesburgda bulunan Witwatersrand
niversitesinin uygulamal hukuk almalar blm ve bir grup uluslararas
hukuk, ulusal gvenlik ve insan haklar uzmannn ibirliiyle benimsenmitir.
Katlmclar bu ilkeleri; Uluslararas nsan Haklar Bildirgesinin, Meden ve Siyas
Haklara likin Uluslar aras Szlemenin, Birlemi Milletler ocuk Haklar
Szlemesinin, Yarg Bamszl Hakknda Birlemi Milletler Temel lkelerinin,
Afrika nsan ve Halklar Haklar artnamesinin, Amerika nsan Haklar
Szlemesinin ve Avrupa nsan Haklar Szlemesinin ilgili hkmlerini dikkate
alarak benimsediklerini beyan etmilerdir 203.

Bu ilkeler erevesinde; ilk nce herkesin bilgi edinme hakkna sahip olduu,
snrlara maruz kalmadan yazl ya da grsel-iitsel medya asndan da bilgi

201
Sefa Reisoglu, Uluslararas Boyutlaryla nsan Haklarndan aktaran K Gnler, 2006, s.74-75
202
K.Gnler, 2006, s.75.
203
Medya ve Gvenlik Sektr Gzetimi (Snrlar ve mknlar), Tesev Yaynlar, 2009, stanbul,
http://s3.amazonaws.com/academia.edu.documents/605670/9641medyaElKitabiWEB08_06_09.pdf,
s.37, (10.09.2010.).

81
edinmenin, almann ya da aklamann bu zgrle dhil olduu belirtildikten sonra
ulusal gvenlik hakknda bu saylan haklarn kullanmna uluslar aras hukuk
erevesinde ve belirlenmi koullar dhilinde mdahale edilebilecei aklanmtr.
AHMin ifade hrriyetine yaplan mdahaleler iin ngrm olduu koullardan;
yasayla tanmlanma ve demokratik dzende gerekli olma koulu burada da dikkate
alnmtr. Bunlara ek olarak; ulusal gvenlii koruma adna yaplan mdahalelerin
meru saylmas iin mdahalenin gerek amacnn ulusal gvenlik karn korumak
olduunun ispatlanabilir etkilerinin varl gerekmektedir.

Johannesburg ilkeleri sadece yol gsterici niteliktedir ve devletleraras kabul

edilen bir szleme niteliinde olmad iin ifade hrriyetine mdahalelere kar
etkin bir yaptrm sistemi ngrmemitir.

Johannesburg lkelerinden 2. ilkenin ilk paragrafnda meru ulusal gvenlik

karlarnn snr izilmi ve ikinci paragrafta ne gibi durumlarn ulusal gvenlik
kar kapsamna dhil edilemeyecei tanmlanmtr. lke metni u ekildedir 204:

Prensip 2: Meru Ulusal Gvenlik karlar

(a) Ulusal gvenlik gerekesiyle uygulanan kstlamalar; bu kstlamalarn hakiki amacnn ve

aka ispatlanabilir sonularnn, bir lkenin gerek asker bir tehdit gibi haric, gerekse
hkmetin iddet yoluyla devrilmesine ynelik tahrikler gibi dhil bir g tehdidi ya da
kullanm karsnda kendi varlnn ya da toprak btnlnn korunmasna veya bu g
tehdidi ya da kullanmna karlk verme kabiliyetinin korunmasna ynelik olduu
ispatlanmad srece, meru deildir.

(b) zellikle sylemek gerekirse, ulusal gvenlie dayandrlarak uygulanan kstlamalar; bu

kstlamalarn hakiki amacnn ve ispatlanabilir sonularnn, bir hkmeti utantan ya da
kanuna aykr uygulamalarnn aa kartlmasndan korumak, ya da kamusal kurumlarnn
ileyiini rtbas etmek, ya da belli bir ideolojiyi gvence altna almak, ya da sanayiden

204
A.g.k., s.39-43.

82
 kaynaklanan huzursuzluu bastrmak gibi, ulusal gvenlikle alkasz karlar korumak
olduu hallerde meru deildir.

Maddenin birinci paragrafndan da anlalaca zere ifade hrriyetine

mdahalenin meru saylmas iin, i ya da d tehditlerin ya da g kullanmnn;
toprak btnlnn korunmasn, hkmetin iddet yoluyla devrilmesini ya da bu
tehdidin veya g kullanmnn bu tr durumlara karlk verme kabiliyetini tehlikeye
drd aka ispatlanmal ya da mdahalenin gerek amacnn bu tahdidi olarak
saylan olgular olduu ispat edilmelidir.

kinci paragrafta ise, mdahalelerin hangi durumda meru saylamayaca tadadi

olarak saylmtr. Maddede saylan durumlara benzer durumlarn ortaya kmas
halinde de ifade hrriyetine ulusal gvenlik gerekesiyle mdahale edilmesi meru
olmayacaktr.

Johannesburg Kriterleri prensip 6da ifade hrriyetine mdahale edilmesine

sebep olabilecek durumlarn ortak zellikleri ele alnmtr 205.

Prensip 6: Ulusal Gvenlie Tehdit Oluturabilecek fadeler

15 ve 16. prensiplere bal olarak, ifade zgrl ancak hkmetin aadaki koullar
aka ispat etmesi hlinde ulusal gvenlie dayandrlarak cezalandrlabilir:

a) fade, yakn tehdit tekil eden iddeti kkrtrsa;

b) fade, bylesi bir iddeti kkrtmaya msaitse ve

c) fade ile bylesi bir iddet ihtimali ya da eylemi arasnda dorudan ve yakn iliki varsa.

205
A.g.k., s.40.

83
 Gizli bilgilerin ifas hakknda benimsenen ilke ise, bilginin ifas ulusal
gvenlik karlarna bilfiil zarar vermiyorsa veya verme ihtimali yoksa ya da bilginin
ifasndan edinilecek kamusal kar zarardan fazlaysa, bu bilgiyi ifa etmekten dolay
ulusal gvenlik gerekesiyle ifade hrriyetine mdahale edilemeyecei eklindedir.

3.2.3.2.2. Kamu Gvenlii, Toprak Btnl ve Suun nlenmesi

Bu gruptaki snrlama nedenleri kamu gvenlii, toprak btnl ve suun

nlenmesidir. Aklanan dncelerin sua tevik edici olmas ya da devletin toprak
btnlnn bozmaya ynelik olmas durumunda bu amalarla ifade hrriyetine
mdahale edilebilecektir. Liberal demokrasinin yerleik olduu toplumlarda suu
vme, sua tevik ve tahrik niteliindeki fikir aklamalar ifade hrriyeti
kapsamnda deerlendirilmemektedir.

3.2.3.2.3. Genel Ahlakn Korunmas

Ahlk kavramnn, ift ynl anlamnn bulunduunu vurgulamak

gerekmektedir. Zira incelenen kii davranlar, her zaman iki yn dnlerek gz
nnde bulundurulmaldr. lk olarak hareketler, hareketi yapan veya eylemde
bulunan kiiye oranla incelenir ki bu sbjektif bir deerlendirmedir. kinci olarak ise,
dier bireylerin hareketleriyle karlatrlr ki bu da objektif bir deerlendirmedir 206.

Hukuk, insann kendi nefsine ve i dnyasna ilikin devleriyle ilgili olan sbjektif ahlk
ile deil, bireyin dier fertlere kar olan devlerini bildiren objektif yani sosyal ahlk
anlay ile ilgilidir. nk bireysel ahlk anlayna aykr bir davran, ferdin vicdann
huzursuz ederken, toplumun ortak ahlki deerlerine aykrlk, ferdi vicdan yannda kamusal
(sosyal-ortak) vicdan da rahatsz edecektir. Bu sebeple hukuk dzenin ilgilendii de, zaten
sbjektif ahlk deil, objektif (sosyal-kamusal) ahlk anlay genel ahlaktr.207

206
Perelman, Droit, Morale et Philosophie, Paris, 1976dan aktaran Ate Derya, Borlar Hukuku
Szlemelerinde Genel Ahlaka Aykrlk, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Doktora Tezi ,
Ankara,2006, s.130.
207
Derya Ate, Borlar Hukuku Szlemelerinde Genel Ahlaka Aykrlk, Ankara niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits Doktora Tezi, Ankara, 2006, s.130-131.

84
 Ahlak olgusu duraan olmayp; zamana, mekna ve toplumlara gre deiebilen
bir nitelik tamaktadr. Bu anlamda, genel ahlak kavramnn genel geer bir
tanmnn yaplmas zorlamaktadr. fade hrriyetine genel ahlak sebebi ile
mdahale edilmesinde, genel ahlak kavram esaslarnn (lkeden lkeye, zamandan
zamana deiiklik gsterecei iin) ulusal makamlar tarafndan belirlenmesinde
Avrupa nsan Haklar Mahkemesi geni bir takdir hakk brakmaktadr. Ancak daha
nce de belirtildii gibi bu takdir hakk denetime tabidir.

Gnmzde oalan toplumlar aras iliki, etkileim, ok kltrl olma eilimi,

bilhassa basn-yayn organlarnn birey ve toplum zerindeki nlenemez etkileri gz
nnde bulundurulduunda, genel ahlk kurallarnn erevesini izebilmek daha da
glemektedir 208.

Anayasa Mahkemesinin E:1963/128; K:1964/8 kararnda belirtildii zere,

Genel ahlk, belli bir zamanda, belli bir toplumun byk ounluunca
benimsenmi bulunan ahlk kurallaryla ilgili hareketleri gsteren ve kolayca
anlalabilen kurallardr209. Buna gre bir ahlak kuralnn genel ahlak kural haline
gelebilmesi iin; toplumun byk ounluunca dikkate alnmas, belirli bir zamanda
devam etmi olmas ve bu devamllk sresince byk ounluka benimsenmi
olmas gerekmektedir.

Genel ahlak kavram, hak ve zgrlklerin snrlandrlmasnda esas alnan

sebeplerden birisidir. Hak ve zgrlk snrlandrmalarnda keyfiliin nne
geebilmek iin kavramn tanmna ve unsurlarna dair belirsizlik kalmamaldr.

208
A.g.e., s.132.
209
Nihat Bulut, Hak ve zgrlklerin Snrlandrlma Nedeni Olarak Genel Ahlak,
(http://www.jura.uni-sb.de//turkish/NBulut.html) (24.08.2010)

85
 Genel ahlak kurallar ayn toplumda, ayn zamanda yaayan bireyler arasnda
dahi farkllklar gsterebilmektedir. Bu durumda kimin ahlak anlay nn genel
ahlakn belirlenmesinde esas alnaca sorunu ortaya kmaktadr.

Kimin ahlak anlay nn esas alnaca noktasnda, mesele ancak, pozitif hukukun
yetersiz kald noktalarda, hukukun hedefi olan adaleti ve hakkaniyeti salayacak olan
temel hakkaniyet ilkelerine gre zlebilir. Bu neden kanun koyucu tarafndan genel
ahlk kavramn somutlatrmas ve takdir yetkisi erevesinde bu intra legem boluu
doldurmas gereken hkime yol gsterecek olan; drst, makul, davranlarnn sonucunu
bilen, orta zekl (MK.m.2/I) insan modeli ve bu kiiye ait ahlaki deerlerdir. Bu demektir
ki, her topluma, zamana hatta kiiye gre farkllk gsterebilen ahlk kurallarnn tekrar
ve davrann sreklilii incelenirken, ne ok olgun bir insann gelimi zihniyeti, ne
ahlken pek dk seviyede bulunan bir kiinin dnce ve hareket tarz, ne de sadece
birka kiinin toplumsal, dini ya da felsefi grleri l alnmayacaktr.210

Genel ahlakn bir snrlama sebebi olarak ele alnmasnda ise nemli olan nokta
snrlamann belli bir ahlak anlayn halka benimsetmek ya da var olan ahlak
anlayn salamlatrmak amacyla yaplmamas gerektiidir. Gerekten, mdahale
makamlar ahlakn ne olmas ya da olmamas gerektii konusunda kendilerine
belirleyicilik atfetmemeli ve mdahale kamu dzenini korumak amacyla uluslararas
kstaslar da dikkate alnarak yaplmaldr.

O halde devletin mdahale yetkisi, toplumun ortak ahlaki deerlerinin

oluturduu maddi dzenin korunmasna ynelik olmaldr. Bu durumda ahlak
kurallar devletin mdahale alanna girmeyecek, ancak kamu dzeninin bozulmasna
neden olan davranlarn nlenmesi yoluna gidilecektir 211.

Genel ahlak uygulamada, mstehcenlik kavram ile balantl olarak ortaya

kmaktadr. Ancak genel ahlak, bireylerin her tr davran ile ilikilendirilebilirken;
mstehcenlik kavram cinsel davranlarla ilgilidir.

210
D. Ate, 2006, s.134-135.
211
Nihat Bulut, Hak ve zgrlklerin Snrlandrlma Nedeni Olarak Genel Ahlak,
(http://www.jura.uni-sb.de//turkish/NBulut.html) (24.08.2010)

86
 Avrupa nsan Haklar Mahkemesine, genel ahlak bal altnda mstehcen
yaynlarla ilgili bavurularda bulunulmutur. Bu davalardan en bilineni Handyside /
Birleik Krallk davasdr. Danimarkal yazarlar S. Hansen ve J. Jensen tarafndan
yazlan Kk Krmz Ders Kitab adl eser, Birleik Krallkta yaynlanm ve
Birleik Krallk Mahkemesi eserin mstehcen olduu gerekesiyle el koyma, hak
kayb ve imha karar vermitir. Bunun zerine yaync Handyside, Avrupa nsan
Haklar Mahkemesine bavurmu ve yerel mahkeme kararnn ifade hrriyetine bir
mdahale oluturduunu iddia etmitir. Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, ngiliz
Mstehcen Yaynlar Yasasna dayanan bu mdahalenin, hukukun ngrd bir
mdahale olduunu ve mdahalenin szlemedeki genel ahlak koruma amacn
tadn belirtmi ve sz konusu mdahalenin demokratik toplumda gerekli olmas
nedeniyle, 10. maddeye aykrlk tekil etmediini ifade etmitir 212.

Kararda, her lkenin ahlaki deerlere ilikin yaklam ve dncelerinin hzl bir
deiim gsterdiini, ahlaki gerekliliklerin kapsam ve bunlar karlamak iin
getirilecek yaptrmlarn nitelii bakmndan, taraf devletlerin herhangi bir grn
aklanmasnda uluslararas bir yargtan daha elverili bir konumda olduklarn
213
aklamtr. Ayrca, sz konusu ders kitabnn, genellikle doru ve kullanl
bilgiler kapsadn ama baz yerlerde, gelimesinin ok nemli bir aamasnda
bulunan genlerin, zararl ergenlik faaliyetlerine almalar ve hatta su fiillerini
ilemeleri iin tevik edici biimde yorumlanabileceini belirtilmektedir. Burada
mstehcenlik ile genlerin sua tevik edilmesi tehlikesi arasnda iliki kurulmas,
Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin, genel ahlak-kamu dzeni balantsn dikkate
aldnn bir gstergesi saylabilir 214.

Avrupa nsan Haklar Mahkemesi tarafndan genel ahlak bal altndan

incelenen bir dier dava da Muller/svire davasdr. Dava, 1981de ada bir sanat

212
A.g.k.
213
A. Okumu, 2008, s.85.
214
Nihat Bulut, Hak ve zgrlklerin Snrlandrlma Nedeni Olarak Genel Ahlak,
(http://www.jura.uni-sb.de//turkish/NBulut.html.) (24.08.2010)

87
sergisinde sergilenen tablolarla ilgili olarak sergiyi dzenleyenlerin ulusal yarg
makamnca para cezasna arptrlmasna yaplan itiraz konu edinmektedir. Sergide
yer alan tablolarda; fiili livata, mastrbasyon, ecinsellik ve hayvanlarla cinsel iliki
sahneleri yer almakta idi. Ulusal yarg makamnca, Muller ve dzenleyiciler
hakknda mahkmiyet karar ve el koyma karar verilmiti. Muller ve sergi
dzenleyicilerinin 10. maddenin ihlali iddiasyla AHMe bavurmas sonucunda,
AHM Handyside davasnda yer verdii; ulusal mahkemelerin lkelerinin kendi
gerekliiyle dorudan temas halinde olduklar ve ahlak olgusu ile ilgili sorunlarda
uluslararas yarglardan daha elverili konumda bulunduklar gereine bir kez daha
deinmitir. Sz konusu serginin halka ak olmas ve zellikle de ya snrlamasnn
olmamas, ulusal yarg makamnn ifade zgrlne mdahalesinin AHM
tarafndan hakl bulunmasnda nemli bir rol oynamtr.

Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin, genel ahlak sebebiyle getirilmi

kstlamalarla ilgili dava kararlarnda baz soyut ilkelere vard sylenebilir. Bu
ilkelere gre,

1- Ahlak gibi hassas bir alanda dahi, ifade hrriyetine dair genel bir yasaklama
ngrlemez.

2- Ahlak olgusu grecelilik tadndan, szlemeye taraf devletlerin kapsad

corafi alanda genel geer bir ahlak anlay yoktur. Bu nedenle, ulusal kstlama
makamlar, kendi lkelerinin gerekliine vakf olduklar iin, ahlakla ilgili
konularda uluslar aras yarglara gre daha avantajl konumda bulunmaktadrlar. Bu
sebeple ulusal mahkemelere daha geni bir takdir hakk verilir. Elbette bu takdir
hakk kaytsz, koulsuz ve denetlemeyecek bir hak olmayp, AHM denetimine
tabidir.

3- fade edilen dnce, ocuk ve genlere hitap ediyorsa nemle incelenmelidir.

fadeye mdahalenin amac, ahlak d etkiyi azaltmaktr. fadeye mdahalede

88
uygulanacak yntem, ahlak d etkiyi azaltmada gsterilen zeni kantlamaktadr.
Ayrca, hrriyete keyfi olarak mdahaleyi engellemek iin ifadenin ahlak alanna
gerekten bir zarar verildii tespit edilmelidir. Dolaysyla, da vurulan ifadede var
olduu iddia edilen ahlak dl nlemeye yetecek bir tedbir varken, daha ar bir
tedbir alnmamas gerekmektedir.

3.2.3.2.4. Bakalarnn hreti ve Haklarnn Korunmas

Bakalarnn hretini ve haklarn koruma, ifade hrriyetine mdahale

edilebilmesi iin ulusal otoritelerin teki gerekelerden ok daha fazla ne srd
meru ama olagelmitir. Bu gereke, politikaclar ve devlet grevlilerini
eletirilere kar korumak iin olduka sk kullanlmaktadr. Bundan dolaydr ki,
AHM bu alanda, bata basnnki olmak zere ifade hrriyetine tannan yksek
dzeyli koruma sistemi gelitirmitir. Bu korumay salamak iin ise geni apl bir
itihatlar oluturulmutur. Medyaya yksek dzeyli korunma tannmasnn sebebi,
medyann demokratik bir toplumda gnlk sorunlarn dile getirilmesinde ve seim
srecinde merkezi bir rol oynad inancdr. AHM in, demokratik bir toplumda
hem seim sreci, hem de kamu yararnn gnlk sorunlar bakmndan siyasi
215
dncelerin ifadesinin oynad merkezi role olan inancdr. Bylelikle Avrupa
nsan Haklar Mahkemesi, basnn demokratik toplumdaki rolnn nemini birok
kez vurgulamtr. Basnn, dzenin korunmasna bal baz snrlar amamas
gerekse de, grev ve sorumluluklarna sayg erevesinde genel menfaate ilikin
sorunlar hakkndaki haber ve fikirleri verme sorumluluunu stlenmektedir. Basnn
bu haber yayma grevine, kamuoyunun haber alma hakk eklenmektedir. AHM,
demokratik bir sistemde, hkmetin faaliyetleri veya ihmallerinin, yasa koyucu ve
yarg glerinin yan sra, basn ve kamuoyunun da denetime tabi olmalarnn
gerektiini hatrlatmaktadr. AHM, bu ilkelerin, yazl basnn yan sra grsel iitsel
aralar iin de zel bir nem tadna kanaat getirmektedir216.

215
M. Macovei, 2004, s.86.
216
Gilles Dutertre, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi Kararlarndan Alntlar,
(http://www.coe.int/t/e/human_rights/awareness/7._special_projects/key_case_law_extracts_turkish.p
df,) (06.08.2010)

89
 fade hrriyeti ve (dolaysyla basn hrriyeti) ile bakalarnn hak ve hret
deerlerinin atmas halinde Avrupa nsan Haklar Mahkemesince eitli
davalarda alnan yol gsterici ilkeler u ekilde zetlenebilir:

1- ncelikle, politikaclar ve kamu grevlilerinin hret ve haklarnn korunmas

konusundaki ilkeler esas itibariyle Lingens/Avusturya davasnda 217 ortaya
218
konmutur . Avusturyada 1975 ylnda yaplan seimlerden sonra, gazeteci
Lingens, gemiinde Nazi faaliyetleri olan bir politikac ile koalisyon kuracan
aklayan Federal anslye Bruno Kereiskiyi eletiren iki yaz yaynlamt. Yazd
iki yazda Lingens; ahlakszca, yz kzartc, en adi trden oportnizm
ifadelerine yer vermiti. anslyenin bu szlere kar at davada, para cezasna
arptrlan Lingens Avusturya makamlarnca 10. maddenin ihlal edildii iddias ile
Avrupa nsan Haklar Mahkemesine dava at.

Avrupa nsan Haklar Mahkemesinde grlen davada, getirilen en nemli

ilkelerden birisi, sradan kiilere kyasla politikaclara ynelik daha sert eletirilerde
bulunulabilmesi ve politikaclarn da bu eletirilere tahamml etmek durumunda
olmasdr. Bu ilke mahkeme kararnda u ifadelerle aklanmtr219:

Basn zgrl halka siyasi liderlerin fikirlerini ve tutumlarn kefetmek ve bu konularda

bir fikir oluturmak bakmndan en iyi aralardan birini sunar. Daha genel olarak, siyasi
tartma zgrl, AHSe bir batan tekine damgasn vuran demokratik bir toplum
kavramnn tam merkezinde yer alr. Buna bal olarak, bizatihi bir politikac hakknda
yaplacak kabul edilebilir eletirinin snrlar, sradan bir kii hakkndakilerden daha genitir.
Sradan kiiden farkl olarak, politikac kanlmaz olarak ve bilinli tarzda, kendini, her
kelimesinin ve eyleminin hem gazetecilerce, hem de genel olarak kamuoyunca sk bir
ekilde izlenmesine ak bir konuma yerletirmitir. Dolaysyla, daha yksek derecede bir
hogr gstermek zorundadr.

217
Lingens/Avusturya Davasna ait bilgilere M. Macoveinin ismi geen eserinin 96.ve 97. ; Ali
Okumuun ismi geen tezinin 89. ve 90. sayfalarndan ulalmtr.
218
A.Okumu, 2008, s.89.
219
Aktaran M. Macovei, 2004, s.97.

90
 Politikaclara yaplan eletirilere, politikaclarn tahamml etmek zorunda
olduklar itihat edilmi olsa da ayn durum politikaclarn yneltecekleri eletiriler
asndan da geerlidir. Politikaclarn daha fazla ifade hrriyetine sahip olduu
Castells/spanya Davasnda dile getirilmitir.

Castells/spanya Davasnda bir spanya senatrnn Bask blgesindeki mehul

cinayetlerle ilgili olarak bir dergide bir makale yaynlamas zerine, senatrn
dokunulmazl kaldrlarak hapis cezasna mahkm edilmitir. Dava konusu yazda,
ilenen cinayetlerin ve bunlar ileyen faist rgtlerin bir listesine yer verilerek
cezasz kalan sularn arkasnda, bata hkmet ve onu oluturan idare olmak zere
tm devlet tekilatnn bulunduunun iddia edilmesi hkmetin manevi ahsiyetine
hakaret olarak spanyol yargs tarafndan kabul edilmitir. Olay inceleyen AHM,
ifade hrriyetinin herkes asndan nem tamakla birlikte halkn seilmi
temsilcileri bakmndan bilhassa nemli olduu; hkmet hakkndaki eletirinin caiz
olan snrlarnn, zel kiilere hatta bir politikacya yaplan eletiriye oranla daha
geni olduu; hkmetin medyadaki haksz saldr ve eletirileri baka yollarla
nlemek imkn varken, igal ettii hkim pozisyonu dolaysyla ceza davas aarak
nlemeyi tercih etmesinin arlk olduu deerlendirmesini yaparak ifade
zgrlnn ihlal edildii tespitini yapmtr 220.

Benzer bir dava da Aksoy/Trkiye Davasdr. Partisinin il kongresinde yapt

konumadan dolay ayn zamanda partinin genel sekreteri olan milletvekili brahim
Aksoy, hapis cezasna arptrlmtr. Bundan baka, brahim Aksoy, bir dergide
yaynlanan makalesinden dolay hapis ve para cezalarna mahkm edilmitir. Bu
vakalar inceleyen mahkeme, yaplan yaynlarda kamuoyunu bilgilendirme
grevinin yerine getirildiinden bahisle, 10. maddenin ihlal edildii kanaatine
varmtr.

220
Bak Vahit, 2002, s.27.

91
 Her ne kadar mahkeme kararnda, politikaclara ynelik eletirinin sradan
insanlara yneltilen eletirilerden daha geni bir snra sahip olduu belirtilmi olsa
da uygulamada her iki deer arasnda tercih yapmak pek kolay olmamaktadr. Doal
olarak, politikaclarn hretlerinin korunmas tamamen yadsnmamakla birlikte,
mahkemeye gre, ifade hrriyeti ile hret ve haklarn korunmas deerleri
attnda, korumann gereklerinin mi yoksa siyasi sorunlarn kamuoyunda aka
tartlmasna duyulan ihtiyacn m ar bast belirlenmeli ve ona gre tercih
yaplmaldr. Bu ilkenin, benzer konulu davalarda da esas alnmas gerektii ifade
edilmektedir. Neticede somut olayn artlar titizlikle incelenmeli, kiinin hretinin
korunmasnn m yoksa sorunlarn kamuoyunda tartlmasnn m baka bir deyile
kamuoyunun hakknn m tercih edilecei tespit edilmelidir.

2- Lingensin eletiri yazsnda kulland ifadelerden en adi trden oportnizm

ifadesi ispata konu olmu ve ulusal mahkeme tarafndan Lingens ispata davet
edilmitir. Ulusal mahkeme kararnda ise, bu ifadenin doruluunun
kantlanamadna hkmedilmitir.

Bunun zerine Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, olgu ve kanaat ayrm itihad
gelitirerek, deer yarglarnn doruluunu kantlamann olgularn aksine olanaksz
bir ey olduu yargsna varmaktadr. Mahkemeye gre, davac Lingensin
anslyenin siyasi tutumu konusundaki kanaatleri, bilgi yayma hakkndan ziyade
kanaatlere sahip olma ve bunlar yayma hakknn basit bir ifadesiydi. Olgularn
varl kantlanabilir olmakla birlikte, deer yarglarnn (kanaatlerin) doruluu
kanta bavurularak ortaya konulamamaktadr. Deer yarglarnn doruluunu
221
kantlama koulu bizatihi ifade zgrlne byk bir darbe vurmak demektir .
Bununla birlikte, olgulara dayanarak hrete halel getirme davalarnda iyiniyet
savunmas kabul edilmelidir222. Gazeteci haberi makul bir aratrma sonucu ve
iyiniyetle yapyorsa, haberin bu maddi gereklii esas gerekliinden farkl olup
kiinin hretine halel getiriyorsa gazetecinin sorumluluu yoluna gidilmemelidir.
221
M Macovei, 2004, s.99.
222
A.g.e., s.102.

92
nk Sunday Times/ Birleik Krallk kararnda da belirtildii gibi, haberin
yaynlanmasnn, ksa bir sre iin bile olsa gecikmesi, btn deerini ve ilginliini
ortadan kaldrabilir.

3- fadenin davurumunda kullanlan dil konusunda; Schwabe, Oberschlick ve

Lopes Gomes De Silva davalarnda AHM belirli ilkelere varmtr. Schwabe
Davasnda, Politikaclar ve onlarn ahlak konusundaki ksa bir tartmada, her bir
kelimenin, her trl yanl anlama olasln dlayacak biimde tartlarak
kullanlmasnn mmkn olmad belirtilirken; Oberschlick Davasnda ise, bir
politikacnn tutumu iin Budalaca szcnn kullanm kabul edilebilir
bulunmutur. Gazetecinin zgrlnn ayn zamanda bir lde abartmaya, hatta
kkrtmaya bavurmay iermesi karar da, Oberschlick Davasnda belirtilmitir.
Renkli ve farkl ifadelerin; belli bir konuya dikkati ekmek amacyla kullanlabilmesi
mahkeme tarafndan itihat edilmitir.223

Buna ek olarak, kullanlan renkli ve farkl ifadelerin dikkat ekilmek istenen

konuda yer bulan olgu ve olaylarla balantl olmas gerektii sylenebilir.

Yine, kullanlan dil konusunda, mahkeme kullanlan ifadelerin kullanld

zaman ve artlar da dikkate almaktadr. Lingens Davasnda, Lingensin kulland
ifadelerin seim sonras sarf edilmi olduunu, zaten seim sonularnn gndemde
olduu bir dnemde hemen hemen herkesin elinde ne silah varsa kulland,
bylesi bir ortamda sert tartmalarn olaan olduu mahkeme kararnda
belirtilmitir.

4- Bir dier ilkeye gre, ulusal mahkemeler gazetecilere ynelik zellikle de cezai
mahkmiyet uygulamaktan kanmaldrlar. Bu ynde bir tutum, gazetecinin haber

223
A.g.e.,s.100.

93
yaparken daha ekingen davranmasna yol aabilecek ve basnn beki kpei
roln oynamasn engelleyebilecek, hem yazl hem de grsel-iitsel medya
asndan sansr ilevi grebilecektir. Bu ilke Lingens Davasnda u ekilde dile
getirilmitir224:

Hkmetin iaret ettii gibi, tartma konusu yazlar o aamada zaten geni lekte yaylm
bulunuyordu. Dolaysyla, her ne kadar yazara verilen ceza, kelimenin dar anlamnda, bu
kiinin kendisini ifade etmesine engel olmuyorsa da, bir tr sansr ilevi grmektedir ve
gelecekte yeniden bu tr bir eletiri yapma cesaretini krabilecektir. (...) Siyasi tartma
balamnda, bu tr bir ceza gazetecileri toplum hayatn etkileyen konularn kamu nnde
tartlmasna katkda bulunmaktan caydrabilir. Ayn nedenle, bu trden bir yaptrm, basnn
bilgi sunma ve kamunun gz kula olma grevlerini yerine getirmesini engelleme
tehlikesini tar.

Politikaclara ynelik eletirilerde, zel hayat lehine de hkm verilmitir. Bu

davalardan birisi, Tammer/Estonya Davasdr. Davada, ileri Bakan olan
kocasnn yardmcln yrten Bayan Laanarunun kocasnn eski ailesinin
paralanmasnda stlendii roln konu edildii yaynn snrlanmasnn 10. maddeye
uygun olup olmad ele alnmtr. Mahkeme, Bayan Laanarunun bir siyasi parti ile
ilikisinin devam ediyor olmasna ramen zel hayatla ilgili ifadelerin genel nem
tamayan ve kamuoyunu ilgilendirmeyen bir mesele olmas sebebiyle 10. maddenin
ihlal edilmedii kanaatine varmtr.225

Avrupa nsan Haklar Mahkemesi tarafndan ulusal mahkemelere salanm olan

bu yol gsterici ilkeler, kamu grevlilerine ynelik eletiriler veya genel olarak halk
ilgilendiren konular kamusal tartmaya ama niyetiyle yaplan her trl baka
eletiri iin de geerlidir.226 Thoma / Lksemburg Davasnda da, Su ve Ormanclk
Komisyonunun biri hari btn yelerinin satn alnabilecei ynndeki iddiaya
kar alan davada, yazy yazan gazeteci tazminata mahkm edilmi ve konu
Avrupa nsan Haklar Mahkemesine tanmt. AHM ise konunun genel olarak ilgi

224
Aktaran M. Macovei, 2004, s.9899.
225
A.g.e.,s.101.
226
A.g.e., s.103.

94
ekmesi ve bu alanda geni bir tartma ortam bulunmas sebebiyle 10. maddenin
ihlal edildii sonucuna varmtr. Mahkeme, kamu grevlilerinin de, resmi yetkilerini
kullanmakta iken, kabul edilebilir eletiri snrlarnn sradan yurttalara gre daha
geni olduunu belirtmitir.

Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, bakalarnn haklarn koruma gerei ile

bilgi verme ve alma zgrl arasndaki atmay, rk dncelerin televizyonda
sadece halk bu rk dncelerin sahipleri konusunda bilgilendirmek maksadyla
227 228
yaynlanmas balamnda da incelemitir . Jersild / Danimarka Davas nda,
bavuran Jersild bir televizyon muhabiri idi. Danimarkada kendilerini
Yeilceketliler olarak adlandran gruptan kiiyi bir televizyon rportajna
katlmak zere davet etti. Rportaj srasnda konuklar, gmenlere ynelik
aalayc ve rk ifadeler kullandlar. Yeilceketliler zetle; rk olmann iyi bir
ey olduunu ifade ettiler. Zencilerin insan olmadklarn ve bunun onlarn vcut
yapsndan da anlalabilecei nk byk yass burunlara, kepe kulaklara sahip
olduklarn, yayvan kafal ve ok geni vcutlu, kll bir goril gibi olduklarn
aklayarak bu kiilerin hareketlerinin de bir maymunla benzer olduunu dile
getirdiler. Sadece bir goril fotorafna bak ve sonra bir zenciye. Ayn vcut yaps
ve her ey, geni aln ve bunun gibi her ey, Kuzey eyaletleri zencilerin hr
insanlar olmalarn istiyordu, bunlar insan deil, bunlar hayvan. szleri ile
aalayc ifadeler kullandlar. Bir zencinin insan deil bir hayvan olduu ve bunun
dier tm yabanc iiler Trkler, Yugoslavlar iin geerli olduunu vurguladlar. Bu
konumalardan sonra muhabir Yeilceketlilere cezai gemileri ile ilgili sorular
yneltti. Rportajda, Yeilceketliler maddi olarak zor koullarda yaamalarnn
sebebi olarak gmenleri grdklerini belirttiler. Rportaj sonrasndaki montajda,
aalayc ifadeler muhabir tarafndan karlmad.

227
A.g.e., s.110.
228
Jersild/Danimarka Davasna ilikin bilgilere Vahit Bakn ismi geen eserinin 171-181.
sayfalarndan ulalmtr.

95
 Ulusal mahkemede yaplan yarglamada, muhabir sulu bulundu. Mahkeme,
rportajn daha nce, Information adl gazetede yaynlandn ve muhabirin
televizyon program yapma konusunda insiyatifini kullandn aklayarak; rk
beyanlarn dile getirileceinin nceden bilindii kanaatine vard. Rportaj srasnda
Danimarka Televizyonu tarafndan paras denen biralarn iilmesi de,
Yeilceketlilerin rk grlerini beyana tevik niteliinde grld. Dahas,
muhabir rk beyanlar eletirir bir aklamada bulunmamakla beraber birka saat
sren rportaj kaydn montajlam ve kaba yorumlar karmamt.

hukuk yollarnn tketilmesi sonucu Avrupa nsan Haklar Mahkemesine

tanan davada hkmet, bavuru sahibinin Yeilceketliler konusunu bilgilendirici
deil sansasyonel bir tarzda hazrladn ve haber ya da bilgi deerinin en alt
dzeyde olduunu iddia etti. Televizyon gl bir arat ve Danimarkallarn ou
normal olarak konunun yaynland haber programn izlemiti. Buna ramen
bavuru sahibi, Yeilceketlileri rk beyanlarda bulunmaya tevik etmi ve bu
beyanlar dengeleyecek karlklar vermemiti 229.

Neticede, mdahalenin demokratik toplumda gerekli olmad ve uygulanan

yaptrmlarn bakalarnn itibarlarn ya da haklarn koruma amacyla orantl
olmad gerekesiyle 10. maddenin ihlal edildii kararn veren Avrupa nsan
Haklar Mahkemesi, rk ayrmnn mcadele edilmesi gereken bir ey olduunu
vurgulayarak, TV sunucusunun sunuunun yakn gemite rklk konusunda
Danimarkada meydana gelen kamusal tartma ve basn yorumlarna atfla
baladn belirtmitir. Bu nedenle izleyicilerin program bu balamda grmeleri
istendii belirtilmitir. Sunucunun daha sonra programn amacnn problemin eitli
vehelerini belli rk kiileri belirlemek ve onlarn zihniyetlerini ve sosyal arka
planlarn tasvir etmek suretiyle ele almak olduunu belirttii ifade edilmitir. Bir
btn olarak ele alndnda, objektif olarak, programn rk gr ve fikirlerin
propagandasn amalad grnts verdiinin sylenemeyecei, bir rportaj

229
V. Bak, 2002, s.179.

96
aracl ile snrl ve sosyal durumlarndan dolay hayal krkl iinde olan, daha
nce su ilemi ve iddet barndran tutumlara sahip genlik grubunun tehir ve
tahlil edildii dile getirilerek, kamusal kayg kayna olan bir meselenin muayyen
veheleri ile ele alnm olduu belirlenmitir 230.

Mahkeme, rklk meselesinin kamuoyunda kayg uyandrdn belirterek,

kamuyu ilgilendiren durumlarn aka tartlmas gerektii yolundaki itihadn
kuvvetlendirmitir.

Muhabirin rk grleri dengelemedii iddiasna kar ise Avrupa nsan

Haklar Mahkemesi u itihatta bulunmutur 231:

Mahkeme ifade hrriyetinin demokratik bir toplumun esas temellerinden birisi olduunu ve
basna salanacak gvencelerin zel nemi haiz olduunu tekrar etmektedir. Basnn kendisi
iin ngrlen snrlamalar, bu meyanda, dierlerinin itibar ve haklarnn korunmasna
ilikin hkm inememesi gerekmekle birlikte, basn kamuyu ilgilendiren bilgi ve fikirleri
yaynlamakla ykmldr. Basn yalnzca bu bilgi ve fikirleri sylemek grevine sahip
deildir; halk da bunlar almak hakkna sahiptir. br trl olsayd, basn halk bekisi
olmak gibi bir hayati rol ifa edemezdi. Her ne kadar bu ilkeler yazl basn iin ngrlm
olsa da grsel-iitsel medya iin de, hi phesiz, geerlidir.

Bir gazetecinin devi ve sorumluklarn deerlendirmede ilgili aracn potansiyel etkisi nemli
bir faktrdr ve grsel-iitsel medyann basl medyadan ok daha hzl ve gl bir etkisi
olduu yaygn kabul gren bir husustur. Grsel-iitsel medya yazl medyann iletmeyi
baaramayaca anlamlar imajlar vastasyla aktarabilme imknna sahiptir.

Ayn zamanda objektif ve dengeli haber bildirim metodlar, sz konusu medyaya bal
olarak, olduka deikenlik gsterir. Gazetecilerin ne tr haber bildirim tekniklerini
benimseyeceklerine ilikin grlerini basnn grlerinin yerine ikame etmek, ne bu
mahkemenin, ne de sz konusu mesele bakmndan ulusal mahkemelerin ii deildir. Bu
balamda mahkeme, 10uncu maddenin ifade edilen fikir ve bilgilerin yalnzca esasn deil
aktarlma biimlerini de koruduunu hatrlatmaktadr.

230
V. Bak, 2002, s.182.
231
Aktaran V. Bak, 2002, s.181.

97
3.2.3.2.5. Yarg Gcnn Otorite ve Tarafszlnn Korunmas

Yarg gcnn otorite ve tarafszlnn korunmas amacyla yaplan ifade

hrriyetinin mdahalesine verilebilecek en bilindik rnek, Sunday Times/Birleik
Krallk Davasdr. 1959-1962 yllar arasnda Distillers Company Ltd. adl irket
tarafnda retilen Thalidomide adl ilacn kullanm sonucu birok bebek engelli
olarak dnyaya gelmiti. Bebei engelli doan aileler ve irket arasnda sregelen
tazminat davas srasnda, gazeteler konuya geni ekilde yer veriyorlard. Taraflar
engelli doan bebeklere yardm iin bir kampanya dzenlenmesine karar verdiler.
Sunday Times Gazetesi, Thalidomide ocuklarmz: Ulusal Bir Kayp bal ile
yer verdii haberde, Distillers Companyyi fona yapmay planlad yardm
miktarnn dklnden dolay eletirdi. Gazete, ortaya kan trajedinin koullarn
daha ilerleyen zamanda ele alacan bildirdi. irketin ikyeti zerine ulusal
mahkeme, derdest olan tazminat davalar nedeniyle yaynlanacak olan yaznn
yaynlanmasn engelleyen bir ihtiyati tedbir karar verdi.

Avrupa nsan Haklar Mahkemesi neticede, tedbir karar ve ifade hrriyeti

ikileminde tedbir kararnn uygulanmasnn ifade hrriyetinin uygulanmasndan daha
ar basacak bir sosyal ihtiyaca cevap vermedii kararn verdi. Bununla birlikte,
ulusal mahkemelerde grlen davalarla ilgili kitlelerin bilgi alma hakkna u ekilde
deinilmitir:

Mahkemelerin bir bolukta almad genel olarak kabul gren bir olgudur. Mahkemeler
uyumazlklarn zlmesi iin birer forum ilevi grmekle birlikte, bu sz konusu
uyumazlklarn nceden, ister uzmanlk dergileri, ister genel olarak basn, ister genel olarak
kamuoyu, baka yerlerde tartlamayaca anlamna gelmez. Ayrca, kitle yayn organlar
yargnn dzgn ileyiinin gereklerinin belirledii snrlar amamakla ykml olmakla
birlikte, kamu yararn ilgilendiren baka alanlarda olduu gibi, mahkemelerin grd
davalar konusunda da bilgi vermek ve fikirleri yaymak grevleridir. Sadece medyann bu tr
bilgi ve fikir yayma grevi yoktur; halkn da bunlara ulama hakk vardr.

Kararda da belirtildii gibi yarg organlarnn dzgn ileyiinin gerekleri yerine

getirilmek kaydyla, kamuyu ilgilendiren ve her alanda olduu gibi, mahkemede

98
grlmekte olan davalar hakknda da, medyann bilgi verme ve fikir yayma grevini
yerine getirmesi gerekmektedir. Medya asndan grev niteliinde olan bu durum
ayn zamanda kamuoyunun bilgi alma hakkn da iermektedir. Thalidomide adl
ilacn yan etkisi olarak bebeklerin zrl dnyaya gelmeleri olay kamuoyunu st
dzeyde ilgilendirmesi bu kararn verilmesinde belirleyici etken olmutur.

Btn bunlara ek olarak Sunday Times/Birleik Krallk Davasnda sansr

olgusu ile ilgili bir blme de yer verilmitir. Konusu ve ilerde yaynlanaca
belirtilmi olan bir yaznn yaynlanmasnn engellenmesi, hi kukusuz sansr
niteliindedir. fade hrriyetine mdahalenin en ar halinin sansr olduu kabul
edilmektedir. Yayn nceden yasaklama trnden alnan tedbirler, bu nedenle,
Avrupa insan Haklar Mahkemesi tarafndan ok sk bir denetime tabi tutulmaktadr.

Mahkeme kararnda da AHSin 10. maddesi, bizatihi yaynlar zerinde

nceden kstlama uygulanmasna ak ifadelerle bir yasak getirmemitir te
yandan, nceden kstlama, doas gerei, AHMin son derecede byk bir dikkatle
incelemesi gereken bir uygulamadr. Bu, zellikle basn sz konusu olduunda
geerlidir, nk haber bozulabilir mal kategorisine girer ve yaynlanmasnn, ksa
bir sre iin bile olsa gecikmesi, haberin btn deerini ve ilginliini ortadan
kaldrabilir. cmleleri ile sansrn haberin deerini ortadan kaldrabilme ihtimali
olduuna da yer verilmitir.

Sansr uygulamasnn meruiyet denetiminin yaplmasnda gz nne alnacak

ilk nokta, dier mdahale ekillerinde olduu gibi, mdahalenin kanunla belirlenmi
olup olmadnn sorgulanmas olmaldr. Sansr; ifade hrriyetine uygulanabilecek
en ar mdahale olduundan hem sansr yaptrm hem de dier mdahale
ekillerinden farkl olarak, ifade hrriyetine hangi durumlarda sansr
uygulanabilecei yoruma ve kyasa mahal brakmadan, tadadi biimde kanunda
dzenlenmelidir. Denetimde esas alnacak bir dier nokta ise, sansr tedbirinin

99
demokratik bir toplumda gerekli olup olmaddr. fade hrriyetine uygulanan
mdahalenin demokratik bir toplumda gerekli olduunun kabul iin mdahalenin
acil ve sosyal bir ihtiyaca cevap vermesi ve mdahalenin orantllk ilkesine uygun
olmas gerekmektedir. Orantllk ilkesi, ifade hrriyetine uygulanacak mdahalenin
korunmak istenen yarar gerekletirmeye elverili olmasdr. Orantllk ilkesi
gerei, sansr dnda daha hafif bir yaptrm uygulanmak suretiyle korunmak istenen
yararn korunmas mmknse sansr uygulamas meru olmayacaktr. Sansr
uygulanabilecek en ar mdahale ekli olduundan kanunda tadadi ekilde saylan
ve sansr uygulamasna ihtiya gsteren durumlarn varl sansr uygulamas iin
tek bana yeterli olmamakta ayrca sansr uygulamasnn acil ve sosyal bir ihtiyaca
cevap vereceinin tespit edilmesi de gerekmektedir. Acil ve sosyal bir ihtiyacn
varlnn tespiti taraf devletlerin takdir pay iinde olmakla beraber bu takdir hakk
AHM tarafndan denetime tabi tutulmaktadr.

3.2.3.3. Mdahalenin Demokratik Bir Toplumda Gerekli Olmas

fade hrriyetine yaplacak bir mdahalenin meru saylmas iin gerekli olan
son art, mdahalenin demokratik bir toplumda gerekli olmasdr. Demokratik
toplumun gerekleri mdahalenin kabul edilebilirlii konusunda nemli bir kriterdir.
Demokratik toplum kriteri Szlemenin en orijinal kriteri olarak kabul edilmektedir.
Bu kriter szlemenin nsznde yer almakta ve szlemenin genel yapsnn nemli
bir parasn oluturmaktadr232.

Mdahalenin meru saylmas iin ngrlen mdahalenin demokratik bir

toplumda gerekli olmas art, szlemede dzenlenen her hakkn snrlandrlmas
sorununda ele alnan bir kriterdir.

232
V. Bak, 2002, s.21.

100
 Demokratik toplum kavramnn tanm ya da bu kavramdan ne anlalmas
gerektii szlemede belirtilmemitir. Szlemede belirtilmemesinin sebebi; duraan
bir kavram yaratmamak ve muhtemel davalarda somut olayn koullarn dikkate
alma niyetidir.

Kavramlarn szleme tarafndan tanmlanmam olmas, onlarn geni biimde

yorumlanmas sonucunu dourursa ifade hrriyetine yaplacak mdahalelerin de
alan genilemi olacaktr. Bu bakmdan szleme organlarnn uygulamalar da gz
nne alnarak bu kavramlar dar yorumlanmaldr233.

Her ne kadar demokratik toplum gereklerinin tanm yaplmamsa da

demokratik toplum olmann gerekleri Avrupa nsan Haklar Mahkemesi tarafndan
pek ok davada dile getirilmitir. Bu gerekler; oulculuk, hogr ve ak
fikirliliktir. Handyside/Birleik Krallk Davasnda demokratik toplum gerekleri u
ekilde dile getirilmitir234:

fade hrriyeti toplumun ilerlemesi ve her insann gelimesi iin esasl koullardan biri olan
demokratik toplumun ana temellerinden birini oluturur. fade hrriyeti onuncu maddenin
snrlar iinde sadece lehte olduu kabul edilen veya zararsz veya ilgilenmeye demez
grlen haber dnceler iin deil, ama ayrca devletin veya nfusun bir blmnn
aleyhinde olan onlara arpc gelen, onlar rahatsz eden haber ve dnceler iin de
uygulanr. Bunlar oulculuun, hogr ve ak fikirliliin gerekleridir. Bunlar olmakszn
demokratik toplum olmaz. Bu demektir ki baka eyler bir yana bu alanda getirilen her
formalite, koul, yasak ve ceza meru amala orantl olmaldr.

Demokratik toplumda gerekli deyiminde geen gerekli ifadesi, Avrupa nsan

Haklar Mahkemesi tarafndan mdahalenin acil bir sosyal ihtiyaca cevap vermesi ve
amaca ulamada kullanlan aralarn ulalmak istenen amala orantl olmas
(lllk) eklinde yorumlanmaktadr. AHM, eitli kararlarnda 10/2. maddedeki
anlamyla gerekli sfatnn, vazgeilmez sfatyla eanlaml olmad gibi, kabul
edilebilir, olaan, yararl, makul arzu edilen ifadelerinin esnekliine de
233
A.Okumu,2008, s.93.
234
Aktaran A. Okumu, 2008, s.94.

101
sahip olmad, bir toplumsal ihtiya basksnn varlna iaret ettiini
belirtmitir235.

fade hrriyetine uygulanacak mdahalenin demokratik toplumda gerekli

olduunun kabul edilebilmesi iin, toplumda acil bir sosyal ihtiyaca cevap vermesi
koulunda, acil bir sosyal ihtiya tespitinin lkenin ulusal makamlarnca
yaplaca ngrlmektedir. Ancak pek tabi; lkelere tannm olan bu takdir hakk,
Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin denetimine tabidir. Bu konuyla ilgili olarak
mahkeme u ifadelerde bulunmutur:

kit Devletler byle bir ihtiyacn var olup olmadn deerlendirmek

bakmndan bir takdir payna sahiptir. Ama bu Avrupa dzeyinde, hem
mevzuat, hem de bu mevzuat uygulayan kararlar, hatta bamsz
mahkemelerce verilen kararlar da kapsayan bir denetim ile el ele gider.236

Dolaysyla, bir kstlamann 10. madde tarafndan korunmu olan haliyle ifade
zgrl ile badap badamadna ilikin son karar verme yetkisi AHMdedir.
Buradan ulusal mahkemeler iin kan sonu, bir ifade hrriyeti davasnda, AHMin
itihadn daha birinci durumadan itibaren uygulamalardr. AHMin itihad
trnden Avrupa standartlar, ifade hrriyetine lke yasalarndan ve itihat
hukukundan daha yksek dzeyde bir koruma saladna gre, iyi niyete sahip her
hkimin yapabilecei tek ey, daha yksek olan Avrupa standartlarn
uygulamaktr237.

Mdahalenin demokratik bir toplumda gerekli olduunun kabul iin, acil ve

sosyal ihtiya varlnn yannda ayrca ama-ara dengesinin (lllk) mevcut
olmas gerekmektedir. Ara deyimi, uygulanacak olan mdahalenin eklini; ama

235
K. Gnler, 2006, s.82.
236
Aktaran M. Macovei, 2004, s.67.
237
M. Macovei,2004, s.68.

102
deyimi ise szlemenin 10. maddesinin 2. fkrasnda saylan sebepleri belirtir. 10.
maddenin 2. fkrasnda saylan deerleri korumak amacyla uygulanan mdahale,
korumay salayacak lde olmaldr. Daha hafif yaptrmlarla koruma salanmas
mmknken, ar bir yaptrm uygulanmas ama-ara dengesini bozucu niteliktedir.
Sz gelimi; bakalarnn n ve hretini korumak amacyla tazminata hkmedilmesi
korumay salamada yeterli olabilecekken, kiiye hapis cezas uygulanmas halinde
ilke ihlal edilmi olacaktr.

Orantllk denetiminde u konulara nem verilmektedir238:

1. Mdahale, sz konusu hakka mmkn olduunca az kstlama getirmelidir.

2. Mdahale, belirlenen amalar gerekletirmek iin dikkatli bir ekilde hazrlanm
olmaldr.
3. Mdahale; keyfi, hakkaniyete aykr olmamal ve temelsiz dncelere dayanmamaldr.
Orantllk ltnn denetiminde, bu saylan hususlarn belirlenmesinde u sorularn yant
aranmaldr:

Daha az snrlayc bir nlem mevcut mu?

Karar verilirken yntem bakmndan adil bir sre izlenmi mi?

Ktye kullanmaya kar koruyucu nlemler bulunuyor mu?

Mdahale hakkn temelini zedeliyor mu?

Snrlamaya ilikin gerekli ve yeterli nedenler verilmi mi?

Orantllk (lllk) ilkesi bakmndan da szleme taraf devletlere takdir pay

tannmaktadr. Ancak bu takdir hakk da denetime tabidir. ener kararnda mahkeme,
mdahalenin ll olup olmadn deerlendirirken, verilen cezalarn iddetinin de
238
Tark zdirek, fade zgrl Avrupa nsan Haklar Szlemesinin Hkm, Kapsam, Unsurlar,
Mahkemenin tihatlar ve lkemize Ynelik Kararlar (http://www.inhak-
bb.adalet.gov.tr/aihs/madde10.htm,) (04 Kasm 2010)

103
dikkate alnmas gerektiini, hkmetlerin sahip olduklar hkim pozisyon nedeniyle
kendilerine yaplan haksz eletirilere cevap vermek iin baka yollar varken cezai
ilemlere bavurmamas gerektiine iaret etmektedir239.

Avrupa nsan Haklar Mahkemesi, Pakdemirli / Trkiye Davasnda; bavurana

ulusal mahkemece uygulanan tazminat miktarnn yksekliine atfta bulunarak
uygulanan meyyidenin lsz olduuna ve demokratik toplumda gerekli
olmadna karar vermitir. Davaya konu olay; 14 Nisan 1995 tarihinde Anavatan
Partisi Milletvekili olan bavurann bir alta, Cumhurbakan Sleyman Demireli
eletirmesi zerine gelimitir. Cumhurbakannn, Ekrem Pakdemirli aleyhine
ahsna ve Cumhurbakanl makamna hakaret ve iftirada bulunduu gerekesiyle
at davada Pakdemirli tazminat cezasna mahkm edilmitir. Pakdemirlinin,
Cumhurbakan hakknda sarf ettii szlere (yalanc, iftirac, ankayann
iman, dar kafal, lastikleri patlasn, br dnyaya gidince Allah affetmez)
gerek yazl gerekse grsel basnda geni yer verilmitir. Pakdemirli ulusal
mahkemece yaklak olarak 60.000 Euro para cezas demeye mahkm edilmi ve
karara kar Avrupa nsan Haklar Mahkemesine bavurmutur. AHM ise, verilen
tazminat cezasnn miktarnn sz konusu konumann arlyla karlatrldnda;
gzetilen ama ile arasnda makul bir orantllk bulunmad iin bu kadar byk
miktarda bir tazminat cezas verilmesinin demokratik topumda gerekli olduunun
kabul edilemeyeceine hkmetmitir.

3.2.3.3.1. Demokratik Toplum Dzeni Kriteri Esas Alnarak Denetlenen

RTK Kararlar

Radyo ve Televizyon st Kurulu tarafndan yaymc kurululara uygulanan baz

yaptrmlar, Avrupa nsan Haklar Mahkemesine tanmtr. htilaf konusu
yaptrmlarn kanunla ngrlm olduunu ve meru bir amaca hizmet ettiini

239
A. Okumu, 2008, s.95.

104
kaydeden mahkeme, incelemesini mdahalenin demokratik bir toplumda gerekli
olup olmad kriterine gre yapmtr. Bu uyumazlklar u ekilde sralanabilir:

Nur Radyo ve Televizyon Yayncl A.. / Trkiye Davas 240

( Bavuru No: 6587 / 03)

Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin Trkiye aleyhine karar vermi olduu ve

ifade hrriyetine uygulanan mdahalenin demokratik toplumda gerekli olmad
eklinde gerekelendirdii davalardan birisi, Nur Radyo ve Televizyon Yayncl
A. / Trkiye Davasdr. Nur Radyo ve Televizyon Yayncl A. unvanl kurulu
tarafndan 26 Austos 1999 tarihinde Sohbet isimli bir program yaynlanmtr.
Canl olarak yaynlanan programa Amerikadan telefon balants ile katlan Mihr
Vakf temsilcisi Ali Rza Mihr, 17 Austos 1999 tarihinde Marmara Blgesinde
meydana gelen ve binlerce can kaybna sebep olan depremle ilgili yorumlarda
bulunmutur. Mihr; depremi Allahn dmanlarna, Allahn ikaz olarak
deerlendirmi, depremde lenlerin gnahlarnn kurban olduklarn ve Allahn
onlarn lmelerini takdir ettiini syleyerek, Mihr Vakf mensuplarndan hi
kimsenin depremde hayatn kaybetmediini vurgulamtr. Programda, u ifadeler
kullanlmtr:

Mihr cemaatinin binlerce mensubu bize soruyor o gece, zelzele gecesi evimizde mi
kalacaz yoksa dar m kacaz? Allah-u Teala cevap veriyor: Evlerinde kalacaklar.
Tebli ediyoruz: Hepiniz evlerinizde kalacaksnz. Binlerce kardeimizden hibirine bir ey
olmuyor Allahn dmanlarna Allahn aka ihtar bu. Bize dman olanlar yaptklarn
mutlaka derler vaktiyle mlkn sahibi Abdlkadir Geylani hazretleriydi te onun fizik
olarak demeyi kabul ediyorsanz buyurun yolunuza devam edin ama O affetmiyor
yaptklarnz Korkun bir cinayet ileniyor. Milyonlarca insann cehenneme gitmesi.
Sylediklerimizin grenler iin, etin hakikatleri grenler iin bile bile insanlar cehenneme

240
Nur Radyo ve Televizyon Yayncl A./ Trkiye Davas Kararna dair bilgilerin elde
edilmesinde Dileri Bakanl ok Tarafl Siyasi ler Genel Mdrlnn gayr resmi
tercmesinden faydalanlmtr. Sz konusu evirinin yaynland Adalet Bakanl Eitim Dairesi
Bakanl Yarg Mevzuat Bltenin 21 Nisan 2010 tarihli saysna
(http://www.edb.adalet.gov.tr/Ymb/pdf/445.pdf) adresli siteden ulalabilir. (08.11.2010)

105
 gtrmekteki srar ve arkalarna taktklar milyonlarca insan cehenneme gtrmek lahiyat
Fakltesi retim kadrosunun da, u televizyonlar da parsellemi olan zavalllarn da,
Diyanet leri Tekilatnn da yapt yegne i bu zelzele kesin bir l ierisinde kesin
bir kaderdir. On yedi bin kiinin kaderi Allahn eliyle, Allahn emriyle, onlarn lmyle
sonulanm. Ve Mihr Vakfnn mensuplarndan hi birisine bir ey olmadan, hibirinin
burnu kanamadan olay tamamlanyor.241

Bu ifadelerin; 3984 sayl Kanunun 4. maddesinin (c) bendinde zikredilen

Anayasann genel ilkeleri arasnda yer alan ilkelere, demokratik kurallara ve kiilik
haklarna aykr yayn yaplamayaca yolundaki yayn ilkesinin ihlali olduuna 13
Ekim 1999 tarihinde karar veren Radyo ve Televizyon st Kurulu, ayrca sz konusu
radyoya 8 Kasm 1999 tarihinden itibaren geerli olmak zere 180 gn yayn
durdurma cezas vermitir.

hukuk yollarnn tketilmesi sonucu yaym kuruluu, RTK tarafndan

verilen yayn durdurma yaptrmnn; dnce, vicdan, din ve ifade hrriyeti hakknn
ihlali niteliinde olduu iddiasyla Avrupa nsan Haklar Mahkemesine
bavurmutur. Trk Hkmeti savunmasnda; hogrszlkle mcadelenin insan
haklarnn korunmasnn bir paras olduunu, yaynn depremden az bir sre sonra
yaplm olduu dikkate alnrsa uygulanan mdahalenin acil ve sosyal bir ihtiyaca
cevap verdiini, bavuran radyonun ok sayda yasa d yayn yaptn ve bu
yaynlarn Trkiye Cumhuriyeti Anayasa ve yasalarna aykr olduunu dolaysyla
uygulanan mdahalenin orantl olduunu ifade etmitir. AHM, ifadeye uygulanan
mdahalenin yasa ile ngrldn ve meru bir amaca dayandn kaydetmi ve
mdahalenin demokratik bir toplumda gerekli olup olmadnn incelenmesi
gerektiini belirtmitir. fade hrriyetinin yalnzca olumlu karlanan ya da zararsz
veya nemsiz olarak alglanan bilgi ve fikirler iin deil, ok edici ve zedeleyici
yahut kayg verici bilgi ve fikirler iin de gerekli geerli olduunu dile getiren
AHM; bu esasn demokratik toplumun vazgeilmezleri olan oulculuk, hogr ve
242
ak fikirliliin gerei olduunu bir kez daha itihat etmitir . Ayrca bu ilkelerin

241
Radyo ve Televizyon st Kurulu 13 Ekim 1999 tarihli Nur Radyo ve Televizyon Yayncl A.
karar.
242
Handyside/Birleik Krallk, Radio France ve dierleri / Fransa, Gndz/Trkiye ve
Giniewski/Fransa davalarnda da bu itihat vurgulanmtr.

106
yalnzca yazl basn iin deil, ayn zamanda radyo yayncl iin de zel nem
tad karar verilmitir.

fade hrriyetine uygulanan mdahalenin demokratik toplumda gerekli olmas

deyiminde geen gerekli szc, uygulanan mdahalenin acil ve sosyal bir
ihtiyaca cevap vermesi ve varlacak amala orantl olmas koullarn
karlamaktadr. Bu anlamda, lkede acil ve sosyal bir ihtiyacn varl her lkenin
kendi yetkisindedir. Ancak bu yetki AHM denetimine tabidir. Denetim yetkisi
kullanlrken dava btnl ierisinde ihtilaf konusu ifadelerin muhtevas ve
yaynland ortam dikkate alnmaktadr. Uygulanan mdahalenin meru amala
orantl olup olmad da yine AHM tarafndan denetlenmektedir.

Bu ilkeler nda, AHM sz konusu programda geen ifadelerin ar ifadeler

olduunu ve trajik bir ortamda dile getirildiini kabul etmitir. Doal bir afete dini
anlam yklenerek batl inancn, hogrszln ve gericiliin telkin edilmesi
suretiyle bir inancn yaylmas niteliinde olan sz konusu ifadelerin, ne kadar
hakaretamiz olurlarsa olsunlar iddete tevik etmedii ve Mihr cemaatine mensup
olan kiileri bu cemaate mensup olmayan kiilere kar kine kkrtmad dile
getirilmitir. Bylelikle 180 gn yayn durdurma yaptrmnn; gdlen amala
orantl olmad ve dolaysyla demokratik bir toplumda gerekli olmad ve Avrupa
nsan Haklar Szlemesinin 10. maddesinin ihlali niteliinde olduu
vurgulanmtr.

107
zgr Radyo-Ses Radyo Televizyon Yayn Yapm ve Tantm A. / Trkiye
Davas 243

(Bavuru No: 11369/03 )

Avrupa nsan Haklar Mahkemesince Trkiyenin tazminata mahkm edildii

davalardan birisi, zgr Radyo-Ses Radyo Televizyon Yayn Yapm ve Tantm
A./Trkiye davasdr. zgr Radyoda, 9 Temmuz 2000 tarihinde nsz adl
programda bir ark yaynlanmtr. 31 Mays 1971 tarihinde, Trkiye Halk
Kurtulu Ordusu adl rgt mensuplarnn ldrlmesine at niteliinde olan
arknn szleri yledir:

Drt bir yana haber salsam,

ld desem inanr m?
Dalar bana geri verin,
Kadirimi, Sinanm.

Jandarma kurunu ald,

Canm tenimden ald.
Nurhaka abide kald.
Dalar ald selamm.

Nurhak sana gne domaz,

Uan kular yuva kurmaz.
Dklen kan yerde kalmaz,
Soracaz hesabn.

Byle kalr sanma devran.

Yola devam eder kervan.
ld Sinan, dodu Taylan.
Omuzlad silahn.244

Bu szlerin; 3984 sayl Kanunun 4. maddesinin (g) bendinde ifade edilen

Toplumu iddet, terr ve etnik ayrmcla sevk eden ve toplumda nefret duygular
oluturacak yaynlara imkn verilmemesi ilkesinin ihlali niteliinde olduu
gerekesiyle, Radyo ve Televizyon st Kurulu tarafndan 23 Austos 2000 tarihinde
243
zgr Radyo-Ses Radyo Yayn Yapm ve Tantm A./ Trkiye Davas Kararna dair bilgilerin
elde edilmesinde Yargtay Bakanlna ait siteden faydalanlm olup karara u adresten ulalabilir:
(http://www.yargitay.gov.tr/aihm/upload/11369-03.pdf ) (08.11.2010)
244
Radyo ve Televizyon st Kurulu 23 Austos 2003 tarihli zgr Radyo-Ses Radyo Televizyon
Yayn Yapm ve Tantm A. karar.

108
zgr Radyoya 365 gn yayn durdurma cezas verilmitir. hukuk yollarnn
tketilmesi sonucu, yaymc kurulu Avrupa nsan Haklar Mahkemesine
bavurmutur.

Trk Hkmeti savunmasnda; ihtilaf konusu arknn kin ve dmanla tevik

edici niteliinin bulunduunu, mdahalenin meru sebebinin kamu dzeninin
korunmas olduunu, mdahalenin bavurana daha nce verilen cezalarn devam
niteliinde olduunu ve bu cezalar dikkate alndnda verilen cezann orantl
olduunu dile getirmitir.

AHM; mdahalenin yasayla ngrlm olduu ve mdahalenin kamu

dzeninin korunmas gibi meru bir sebebe dayand konularnda tereddt
bulunmadn belirterek, mdahalenin demokratik bir toplumda gerekli olup
olmad hususu zerinde younlamtr. AHMe gre mdahalenin gereklilii ikna
edici surette ortaya konulmaldr. fade hrriyetine mdahaleyi hakl klacak nitelikte
bir ihtiyacn var olup olmadn deerlendirmek ilk elde ulusal mercilerin elinde
olsa ve ulusal merciler bu konuda belli bir takdir payna sahip olsalar da, bu takdir
hakk AHM denetimine tabidir. Denetim yetkisi kullanlrken AHM, dava
btnl ierisinde yaynlanan arknn szlerini dikkate alm ve uygulanan
mdahalenin gerekelerinin uygun ve yeterli olup olmadn aratrmtr. Buna
gre, sz konusu arknn gvenlik glerine kar belli bir sertlik ierdii
kukusuzdur. Ancak arkya, Kltr Bakanl tarafndan sat izni verilmitir.
stelik arkda anlatlan olaylarn zerinden otuz yl kadar bir sre gemi olmas,
arkda kin gtme ve intikam alma mesajnn etkisini azaltmtr. Bu cihetle AHM,
mdahalenin acil bir toplumsal ihtiyaca cevap vermedii kanaatine varmtr. Ayrca;
AHM, Trk Hkmetinin arknn 365 gn yayn yasa gerektirecek lde kin
ve dmanlk ieren bir ark olduu hususunu ortaya koyamad gerekesiyle
uygulanan yaptrmn son derece ar olduu deerlendirmesinde bulunmutur.
Dolaysyla, AHSin 10. maddesinin ihlal edildii sonucuna varlmtr.

109
Medya FM Reha Radyo ve letiim Hizmetleri A. /Trkiye Davas 245

(Bavuru No: 32842 / 02)

Medya FM Reha Radyo ve letiim Hizmetleri A. /Trkiye Davasnda, Avrupa

nsan Haklar Mahkemesi kabul edilmezlik karar vermitir.

Medya FM 27 Ekim 1999 tarihinde Gndem zel adl bir program

yaynlamtr. Programda barts tartlm ve program arasnda bir ark
yaynlanmtr. Hem ark szlerinin hem de tartmada sarf edilen szlerin, 3984
sayl Kanunun 4. maddesinin (g) bendinde ifade edilen Toplumu iddet, terr ve
etnik ayrmcla sevk eden ve toplumda nefret duygular oluturacak yaynlara
imkn verilmemesi ilkesini ihlal ettiine 06 Ocak 2000 tarihinde karar veren Radyo
ve Televizyon st Kurulu, Medya FMe 365 gn yayn durdurma cezas vermitir.
Programda dile getirilen baz ifadeler yledir:

Biz insanz, mslmanz ve inancmzdan dolay bu yaplyor. Allahn emrine yaplan bir
saldrdr ve onun nne ekilmek istenen bir settir u anda sistemin tepesinden en dip
noktasna kadar yaanan bir atma var Yargtay Cumhuriyet Basavcs Vural Sava,
mevcut yasaklar yetersiz grm olacak ki, ceza yasasnda basn zgrlne ynelik, dier
zgrlklere ynelik yeni yasaklarn ortaya konulmas ynnde bir taleple ortaya kt.
Bugn gazetemiz manetten te sava muhtras diye vermiti. Bu gerekten de yasak bir
sava muhtrasyd zmn temelinde belki de, MGKnn kaldrlmas yatyor Hem
bizler glendik, hem ailelerimiz bilendi, farknda deiller. Toplumu potansiyel tehlike
haline getirdiler Hakszlk karsnda susanlar, hakszla boyun eenler, haklaryla beraber
ereflerini de kaybederler.246

Program arasnda yaynlanan arknn szleri yledir:

245
zgr Radyo-Ses Radyo Yayn Yapm ve Tantm A./ Trkiye Davas Kararna dair bilgilerin
elde edilmesinde Yargtay Bakanlna ait siteden faydalanlm olup karara u adresten ulalabilir:
(http://www.yargitay.gov.tr/aihm/upload/32842_02.pdf ), (08.11.2010.)
246
Radyo ve Televizyon st Kurulu 06 Ocak 2000 tarihli Medya FM Radyo ve letiim Hizmetleri
A. karar.

110
 Yemeni bir yamaktr.
Bayraktr barts.
Kana kan, die di bu mcadele.
Mazlumlar hesap soracak.
Dklen her damla gzyanda.
Zalimler boulacak.247

hukuk yollarnn tketilmesi sonucu yaymc kurulu, AHSnin 9. ve 10.

maddelerinin ihlal edildii gerekesiyle Avrupa nsan Haklar Mahkemesine
bavurmutur. AHM, mdahalenin kanunla ngrlm olduunu ve ulusal
gvenliin ve kamu emniyetinin korunmas ya da dzenin salanmas ve suun
nlenmesi gibi meru amalar gttn kabul ederek, incelemesini mdahalenin
demokratik bir toplumda gerekli olup olmad hususu zerine younlatrmtr.

AHM kararda; basnn demokratik toplumdaki grevine deinmi, halkn genel

menfaatine ilikin sorunlar hakknda haber ve fikir verme sorumluluuna
deinmitir. Demokratik bir sistemde; hkmetin faaliyetleri veya ihmallerinin, yasa
koyucu ve yarg gleri yannda basn ve kamuoyunun da denetimine tabi olduu,
ifade hrriyetini snrlandrma ihtiyacnn ikna edici bir ekilde ortaya konulmas
gerektii, bu anlamda ulusal makamlarn takdir paynn, demokratik toplumun
basnn kanlmaz olan beki kpei roln slenmesini salama amac ile
snrlandrld yolundaki ilkeler de kararda yer almtr. Bu belirtilen ilkelerin yazl
basn iin ifade edilse de, grsel-iitsel aralara da uygulanmakta olduu
vurgulanmtr.

Olay incelemesinde AHM, Medya FMe verilen 365 gn program durdurma

kararnn uygulanmasndan nce kuruluun ayn madde nedeni ile daha nce birok
kez uyarldn belirtmitir. Sz konusu programda yaynlanan szler ve arknn
sert, kkrtc ve kin uyandrc olduu kansna varan AHM, farkl programlarda
kullanlan szlerin de ieriinin ve tonlamasnn kuvvet kullanmaya ve iddete tevik
eder nitelikte olduunu tespit etmitir. AHM, farkl davalarda gelitirdii Kin

247
Bkz. ayn karar.

111
gden, iddeti ven ya da iddete tevik eden konumalar olarak
deerlendirilebilecek beyanlarn hogr anlayyla badamayaca ve Avrupa
nsan Haklar Szlemesinin nsznde belirtilen bar ve adalete dair temel ilkelere
ters decei eklindeki itihad hatrlatm ve uygulanan yaptrmn acil bir sosyal
ihtiyaca cevap verdiine kanaat getirmitir.

Uygulanan yaptrmn amala orantl olup olmad hususunda ise, 365 gn

yayn durdurma cezasnn olduka ciddi bir ceza olduu kabul edilmitir. Ancak, bir
tutumun oulcu demokrasinin temel ilkelerinin inkrn oluturacak dzeye varmas
halinde i hukukta caydrc cezalarn uygulanabileceine kanaat getirilerek, Medya
FMe uygulanan yaptrmn izlenen amala orantl olduu, yaymc kuruluun
yaymndaki genel tutumunun demokrasinin genel ilkelerini inkr dzeyinde olduu
ve kurulu bavurusunun kabul edilemez olduuna karar verilmitir.

zgr Radyo-Ses Radyo-Televizyon Yayn Yapm ve Tantm A. / Trkiye

Davas (no:3) 248

(Bavuru No: 10129/04)

27 Austos 2003 tarihinde zgr Radyoda Konuan Sayfalar adl bir

program yaynlanmtr. Yaynda, ayn tarihli Evrensel Gazetesinden Katliam Gibi
Saldr balkl haber okunmutur. 24 ubat 2004 tarihinde Radyo ve Televizyon
st Kurulu, yayn ieriinin 3984 sayl Kanunun 4. maddesinin (b) bendinde
belirlenen Toplumu iddet, terr ve etnik ayrmcla sevk eden veya toplumda
nefret duygular oluturacak yaynlarn yaynlanmamas ilkesine aykrlk tad
gerekesiyle, zgr Radyoya 30 gn yayn durdurma cezas vermitir.

248
zgr Radyo-Ses Radyo Yayn Yapm ve Tantm A./ Trkiye Davas Kararna dair bilgilerin
elde edilmesinde Yargtay Bakanlna ait siteden faydalanlm olup karara u adresten ulalabilir:
(http://www.yargitay.gov.tr/aihm/upload/10129-04.pdf ).(08.11.2010)

112
 Katliam Gibi Saldr balkl haber u ifadeleri iermektedir.

Adanada, sivil polislere ait olduu belirtilen bir aratan, Krtlerin younlukta olduu Ova
Mahallesindeki snnet dnne ate ald. 4 ocuk 10dan fazla kii yaraland. Olay
protesto eden DEHAP Adana l rgt, Parknda eylem yapt. Eyleme EMEP, SDP, P,
ESP, DP, HD ye ve yneticileri ile Mersin Akdeniz Belediye Bakan Fazl Trk ve
Kkdikili Belediye Bakan Mehmet Yak da katld.

Edindiimiz bilgilere gre, nceki gn 21.30-22.00 saatlerinde Ova Mahallesinde yaplan

snnet lenine 01 UF 384 plakal sivil polis otosundan alan ate sonucu ok sayda kii
yaraland. Saldrnn ardndan yarallar evre hastanelere gtrlerek, tedavi altna alnd.

Saldr Protesto Edildi

Saldry protesto etmek amacyla dn le saatlerinde DEHAP Adana l rgt nnde

toplanan kitle, nn Parkna kadar zlgt ve sloganlarla yrd. Basklar DEHAP
yldramaz, Genlik barn fedaisidir, Basklar bizi yldramaz, AKP arma,
sabrmz tarma, Failler bulunsun, hesap sorulsun eklinde sloganlar atan kitlenin
olduka fkeli olduu grld.

nn Parknda aklama yapan DEHAP Adana l Bakan Kerem Uur halkn can ve mal
gvenliini salamakla sorumlu olan polisin ok ak bir ekilde halkn canna kastettiini
syledi. Uur, alan ate sonucunda 17 yandaki Ramazan Pakrak, 15 yandaki Mehmet
zdemir, 16 yandaki Murat Akba ve 11 yandaki ar lsemi hastas Necmettin Ergl adl
ocuklarn da yaralandn bildirdi. Uur, ok sayda yaralnn hastanede tedavi altnda
olduunu szlerine ekledi.

Cesaret Alyorlar

Mevcut hkmet bir yandan ABye uyum yasalar karrken te yandan son gnlerde
demokratik parti ve oluumlara kar bask politikalarn srdrmektedir. Ayrca krsal alanda
operasyonlar balatp, huzur ve bar ortamn provoke ederek ksmi de olsa var olan
toplumsal bar ve uzla zeminini tmden yok etmek suretiyle lkemizi sonu olmayan
macera ve atmalara srklemektedir eklinde konuan Uur, Ankara Kzlay
Meydannda kamu emekilerine ynelik saldr karsnda Babakan ve emniyet
yetkililerinin aklamalarnn, saldrganlar cesaretlendirdiini anlatt.

Tm antidemokratik uygulama ve operasyonlar, son olarak da Ova Mahallesindeki halk

hedef alan saldry nefretle knadklarn syleyen Uur bir an nce olay gerekletirenlerin
bulunarak, yarg nnde hesap sorulmasn istedi.

Bakrhan Knad

DEHAP Genel Bakan Tuncer Bakrhan ise yapt aklamada, yarallardan birinin
durumunun ar olduunu bildirdi. Saldry knayan Bakrhan, mahalle sakinlerinin ve
partililerin verdii bilgilere gre, sz konusu salgnlar mahallelilerin ok iyi tandn, sivil
otonun polise ait olduunu syledi.

Son gnlerde emniyet glerinin tahrik edici hareketlerle partilerine ynelik basksna dikkat
eken Bakrhan, Anayasa ve yasalarn gvencesi altnda olduklarna inanmak istediklerini
ifade etti. Devletin glerinin, tm partilere eit mesafede bulunmas ilkesinden hareket
etmesini isteyen Bakrhan, olayn faillerinin yakalanarak yarg nne karlmasn da
istedi.249

249
http://www.evrensel.net/arsiv.php.

113
 hukuk yollarnn tketilmesi sonucu zgr Radyo AHMe ifade hrriyetinin
kstland iddiasyla bavurmutur. Mevcut davada AHM, snrlamann kanunla
ngrlm ve meru bir amacn korumasna ynelik olduunu kabul ederek
snrlamann demokratik toplum dzeninde gerekli olup olmad artn incelemitir.
Bu incelemelere gre; ihtilaf konusu yaznn yazl basnda yer alm bir makalenin
yorumsuz olarak iletilmesi niteliinde olduu, makaleden alnan blmlerin gvenlik
glerine kar dmanla sevk eder bir nitelik tasa da, iddet kullanmna,
bakaldrya ya da silahl direnie ynelik bir vg niteliinde olmad belirtilmitir.
Bu nedenle ifade hrriyetine ynelik mdahalenin acil ve sosyal bir ihtiya nedeni ile
yaplmad ve otuz gn sreyle yayn durdurma yaptrmnn ise, ar olduuna
karar verilmitir.

zgr Radyo-Ses Radyo Televizyon Yayn Yapm ve Tantm A. / Trkiye

Davas 250

(64178/00, 64179/00, 64181/00, 64183/00 ve 64184/00 numaral bavurular)

zgr Radyoya, 1998 ve 1999 yllarnda eitli tarihlerdeki be adet yaynndan

dolay Radyo ve Televizyon st Kurulunca adet uyar cezas, bir adet 90 gn
yayn durdurma cezas ve bir adet 365 gn yayn durdurma cezas verilmitir. zgr
Radyo, ifade hrriyetinin kstland gerekesiyle AHMe bavurmutur. zgr
Radyonun RTK yaptrmna konu olan yaynlar ve bu yaynlar dolaysyla
kurulua uygulanan yaptrm maddeleri ve AHM tarafndan bu be bavurunun
birletirilerek grld davada verilen karar yledir:

250
Sz konusu bavurular AHM tarafndan birletirilerek incelenmitir. zgr Radyo-Ses Radyo
Televizyon Yayn Yapm ve Tantm A./ Trkiye Davas Kararna dair bilgilerin elde edilmesinde
Dileri Bakanl ok Tarafl Siyasi ler Genel Mdrlnn gayr resmi tercmesinden
faydalanlmtr. Sz konusu evirinin yaynland Adalet Bakanl Eitim Dairesi Bakanl Yarg
Mevzuat Bltenin 17 Temmuz 2007 tarihli saysna (http://www.edb.adalet.gov.tr/Ymb/pdf/343.pdf )
adresli siteden ulalabilir. (08.11.2010)

114
64178/00 Numaral Bavuruya Konu Karar

zgr Radyo tarafndan yaynlanan haber blteninde, Abdullah calann

yakalanmas sonras gsterilere deinen bir yazya yer verilmitir. RTK 18 Mart
1999 tarihinde alm olduu kararda, sz konusu yaynda 3984 sayl Kanunun 4.
maddesinin (g) bendinde belirlenen Toplumu iddete, terre ve etnik ayrmcla
sevk eden ve toplumda nefret duygular oluturacak yaynlara imkn verilmemesi
ilkesinin ihlal edilmi olduu gerekesiyle zgr Radyoya 365 gn yayn durdurma
cezas vermitir.

64179/00 Numaral Bavuruya Konu Karar

zgr Radyoda 12 Mays 1998 tarihinde, Kadnlar, Kadnlarmz adl bir

program yaynlanmtr. Sz konusu programda, gneydou illerinden bazlar Krt
lleri olarak tanmlanm ve u szler dile getirilmitir:

Kayp politikasnn ok organize bir politika olduunu, Susurluk kazasyla aa kan

kontrgerilla faaliyetlerinden, itiraflarndan aka grebiliyoruz. eteleen bir yap, eteleen
bir rejim kurumlarna kadar szm bir rejim. Bunlar ne adna yapyor? Ama ne? Toplumsal
muhalefeti, zellikle Krt illerindeki Krt halkn sindirmek.251

Sz konusu yaynda, 3984 sayl Kanunun 4. maddesinin (a) bendinde belirlenen

Trkiye Cumhuriyetinin varlk ve bamszlna, devletin lke ve milleti ile
blnmez btnlne aykr yayn yaplamayaca ilkesinin ihlal edildii
gerekesiyle, RTK tarafndan zgr Radyoya 28 Temmuz 1998 tarihinde uyar
cezas verilmitir.

251
Radyo ve Televizyon st Kurulu, 28 Temmuz 1998 tarih ve 25 numaral karar.

115
64181/00 Numaral Bavuruya Konu Karar

02 Mays 1998 tarihinde, zgr Radyoda canl olarak gazete ve dergi haber
yazlarnn okunup deerlendirildii Tersname adl bir program yaynlanmtr.
Programda Emek Gazetesi nde yaynlanan bir yazya yer verilmitir. Yazda u
ifadeler yer almaktadr:

Devlet, kimin devleti? Tekelci kapitalistlerin ve bunlarla karlarn birletirmi feodal

kalntlarn ve bu smrc snflarn uaklar, vurucu gcnn devleti. Halkn tasarruflar,
vergileri, kan, teriyle yaratlm olan mallardr. Mal deniz yemeyen domuz. Halkn maln
yiyenler asl domuz, bunlar tekel sahipleri, holding patronlar, aalar, beyler ve bu snfn
tetikileri. 252

Bu ifadelerde, 3984 sayl Kanun 4. maddesinin (j) bendinde belirlenen Kii ya

da kurulular eletiri snrlar tesinde kk drc, aalayc veya iftira nitelii
tayan yayn yasaklarna aykr yayn yapld gerekesiyle 11 Haziran 1998
tarihinde, zgr Radyoya uyar cezas verilmitir.

64183/00 Numaral Bavuruya Konu Karar

8 Haziran 1998 tarihinde, zgr Radyoda Ters name adl bir program
yaynlanmtr. Programda,

Bir silahl kuvvetler kuruluu olan JTEMin cinayetleri gzler nnde olmasna ramen
inkr edilmeye devam edildi, byle bir rgt yok diye Mulal Mustafa Paa ne yapmt?
Krt kylsn kuruna dizmiti. Sular filan olduundan deil, can yle istediinden.
Peki, Paadan yarm asr sonra JTEM ne yapmaktadr? Kuruna dizmeye devam etmektedir,
yoksul Krt kyllerini. stelik imdi lm emri orgenerallerden baavularn azna kadar
dmtr. Emir komuta zinciri iinde, zel savan konseptini kavray en alt noktalara
kadar inmitir.253

252
Radyo ve Televizyon st Kurulu, 11 Haziran 1998 tarih ve 27 numaral karar.
253
Radyo ve Televizyon st Kurulu, 28 Temmuz 1998 tarih ve 16 numaral karar.

116
eklindeki ifadeler nedeniyle 3984 sayl Kanunun 4. maddesinin (g) bendinde
belirlenen Toplumu iddete, terre ve etnik ayrmcla sevk eden ve toplumda
nefret duygular oluturacak yaynlara imkn verilmemesi ilkesinin ihlal edilmi
olduu gerekesiyle RTK zgr Radyoya 90 gn yayn durdurma cezas
vermitir.

64184/00 Numaral Bavuruya Konu Karar

4 Mays 1998 tarihinde, zgr Radyoda Kadnlar, Kadnlarmz adl program

yaynlanmtr. Programda dile getirilen,

Eer 1 Mays iiler ve emekiler iin, bata ii snf iin bir birlik, dayanma ve
mcadele gn ise bunun ierii, smrnn ve basknn olduu her yerde kavga dolu,
mcadele dolu bir ekilde gerekleebilir, gerek olan budur, dierleri aldatmacadr.
Kavga iin iki taraf gerekiyor ve kyasya atmasdr 1 Mayslarda. nk gelenei bu
tarzda olumu ii snfnn ve onu ezen, smren kesimin karsnda bir duruu simgeler
1 Mays.254

ifadeleri ile, 3984 sayl Kanunun 4. maddesinin (g) bendinde belirlenen Toplumu
iddete, terre ve etnik ayrmcla sevk eden ve toplumda nefret duygular
oluturacak yaynlara imkn verilmemesi ilkesinin ihlal edilmi olduu gerekesiyle
RTK, zgr Radyoya uyar cezas vermitir.

Bu cezalara kar i hukuk yollarnn tketilmesi sonucu zgr Radyo, AHMe

bavurmutur. AHM, ifade hrriyetine mdahalelerin yasal ve meru sebeplere
dayanlarak yapldna kanaat getirdikten sonra, cezalarn demokratik bir toplumda
gerekli olup olmad artn incelemitir.

254
Radyo ve Televizyon st Kurulu 11 Haziran 1998 tarih ve 28 numaral karar.

117
 Bu incelemede, programlarn ierii dikkate alnm ve kamuoyunu yakndan
ilgilendiren sorunlara deinildii gzlemlenmitir. Dava konusu programlarda,
yolsuzluk, gvenlik glerinin terrist eylemlerle mcadelesi gibi basnda geni yer
tutan olaylara deinildii belirtilmitir. Sz konusu bilgilerin daha nce de
yaynlanm olduu bildirilerek bunlarn engellenmesinin gereklilik arz etmedii,
yaynlarda her defasnda alnt yapld ancak gazetecilerin alntnn ieriinden
srekli ve ak olarak uzak kalmalarnn istenmesinin basnn belli bir dnemde var
olan olay ve fikirler konusunda toplumu bilgilendirme grevi ile badamad
vurgulanmtr. Ayrca, yaynlarda sert ifadeler tayan blmler olduu kabul
edilmektedir. Ne var ki, bu sert blmlerde iddete, silahl direnie, isyana tevik gibi
durumlarla karlalmad da aklanmaktadr. Bu nedenlerle, zgr Radyonun
Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakkndaki Kanun tarafndan
ngrlen azami cezayla cezalandrlmasnn amala orantl olmadna ve
dolaysyla demokratik bir toplumda gerekli olmadna karar verilmitir.

3.2.3.3.2. RTK Yaptrmlarnn Denetiminde AHM Tarafndan Esas Alnan

lkeler Ve Hatrlatlan tihatlar

Radyo ve Televizyon st Kurulunun denetime konu olan kararlarnda, Avrupa

nsan Haklar Mahkemesinin vurgulam olduu ilkeler ve hatrlatt itihatlar u
ekilde saylabilir:

1. Demokratik toplumun geliimi iin balca koullardan birisi, ifade hrriyetidir.

fade hrriyeti zararsz haber ya da fikirlerin yan sra, aykr, ok eden ya da endie
uyandran haber ya da fikirler iin de geerlidir. oulculuk, hogr ve ak
fikirlilik bunu gerektirir, bu ilkeler olmadan demokratik toplum olmaz. Bu ilke
yalnzca yazl basn iin deil, ayn zamanda radyo yayncl iin de zel bir nemi
haizdir.

118
 Bu ilke; Castells/spanya, Handyside/Birleik Krallk, Jersild/Danimarka, zgr
Radyo Ses Radyo Televizyon Yayn Yapm ve Tantm A. / Trkiye, Nur Radyo
ve Televizyon Yayncl A./ Trkiye kararlarnda dile getirilmitir.

2. Basnn demokratik toplumdaki grevi pek ok kez vurgulanmtr. Basn,

dzenin korunmasna bal baz snrlar amamas gerekse de, grev ve
sorumluluklarna sayg erevesinde genel menfaate ilikin sorunlar hakknda haber
ve fikirleri verme sorumluluu slenmektedir. Basnn bu haber yayma grevine
kamuoyunun bilgi alma hakk da eklenmektedir. AHM, demokratik bir sistemde,
hkmetin faaliyetleri veya ihmallerinin, yasa koyucu ve yarg glerinin yan sra,
basn ve kamuoyunun da denetimine tabi olmalar gerektiini hatrlatmaktadr. Bu
ilkeler yazl basnn yan sra, radyo yaynlar iin de zel bir nemi haizdir.

Bu ilke; Medya FM Reha Radyo ve letiim Hizmetleri A. / Trkiye Davas ve

Jersild/Danimarka Davasnda belirtilmitir.

3. fade hrriyetini snrlandrmada ihtiyac, ikna edici bir ekilde ortaya

konulmaldr. Ulusal makamlarn takdir pay, demokratik toplumun basnn
kanlmaz olan beki kpei roln stlenmesini salama amac ile
snrlandrlmtr. Bu ilkeler yazl basn iin ifade edilse de, grsel-iitsel aralara
da uygulanmaktadr.

Bu ilke; Medya FM Reha Radyo ve letiim Hizmetleri A. / Trkiye Davas,

Jersild/Danimarka Davas ve Nur Radyo ve Televizyon Yayncl A./ Trkiye
Davasnda belirtilmitir.

119
4. fade hrriyetine mdahalede acil ve sosyal bir ihtiyacn varlnn
deerlendirilmesi ilk olarak ulusal mercilerin grevi ve takdirindedir. Ancak bu
takdir hakk, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin hem yasa hem de yasann
uygulanmasna ilikin kararlar zerinde uygulad denetime tabidir.

Acil ve sosyal ihtiyacn varln kabul iin ifadelerde kullanlan dil ve slubun
yaynland koullar da AHM tarafndan dikkate alnmaktadr. Kullanlan dil ve
slubun yaynland koullarn dikkate alnd davalardan birisi Lingens/Avusturya
davasdr.

5. Kamuoyunun tartt ve ilgisini eken programlarn (Yolsuzluk, gvenlik

glerinin terrist eylemlerle mcadelesi gibi) yaynlanmas, bu konularda
yorumlarda bulunulmas, tartlmas basnn beki kpei grevini yerine
getirmesidir. Bu esas yazl basn iin nemli olduu kadar grsel-iitsel medya iin
de nem arz etmektedir.

AHM, zgr Radyo Ses Radyo Televizyon Yayn Yapm ve Tantm A. /

Trkiye Davasnda bu itihad hatrlatmtr.

6. Kamuoyuna daha nce sunulmu olan bilgilerin yeniden tartlmasnda ve

yorumlanmasnda saknca bulunmamaktadr.

Grsel iitsel medyada gazetelerden alnt yapldnda gazetelerde yaynlanm

olan makalelerin ya da haberlerin grsel-iitsel medyada okunmas, yorumlanmas,
tartlmas da; bu kapsamda ele alnabilir. Bu bakmdan kamuya duyurulan baz
haberlerin yaynnn engellenmesinin gereklilik arz etmedii dile getirilmitir.

120
 Gazetelerden yaplan alntlarda; alntnn ieriinden srekli ve ak olarak uzak
kalnmasn istemenin, basnn belli bir dnemde var olan olay ve fikirler konusunda
toplumu bilgilendirme grevi ile badamamakta olduu vurgulanmtr. Bu
ifadeden, yazl basnda yer alan haber ya da makalenin grsel-iitsel medyada
okunmas ile yetinilmeyerek, bunlar hakknda yorum yaplabilecei, subjektif
deerlendirmelerde bulunulabilecei sonucu karlabilir.

AHM; daha nce Observer ve Guardian Davalarnda, ngiltere istihbarat

rgt MI 5in faaliyetlerine yer verilecei gerekesiyle gazetelere tedbiren yayn
yasa konulmasn, bu bilgilerin Amerikada zaten ifa edilmi olduu gerekesiyle
10. maddeye aykr bulmutur. zgr RadyoSes Radyo Televizyon Yayn Yapm ve
Tantm A. / Trkiye Davasnda da bu itihat vurgulanmtr.

7. Yazl basnda yer alm bir haber ya da makale nedeniyle sorumlularn cezai
takibata uram olmalar hususunun, ayn haber ya da makalenin grsel-iitsel
medyada dile getirilmesinde ne gibi sonular dourmas gerektii yolunda ak bir
yaklam bulunmamaktadr. zgr Radyo Ses Radyo Televizyon Yayn Yapm ve
Tantm A. / Trkiye Davas kararnda Dava konusu olan yazlardan bazlar,
haklarnda herhangi bir takibat yaplmayan gazetelerde yaynlanm olan haberlerin
yorum yaplmakszn tekrarndan ibarettir. eklinde bir cmleye yer verilmitir. Bu
cmleden; yaynlanan bir makale ya da haber sebebiyle sorumlularn cezai takibata
uram olmas durumunda, sz konusu makale ya da haberin grsel iitsel
medyada tekrarlanmamas gerektii anlam karlabilir.

8. Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin RTK kararlarnn denetiminde sklkla

vurgulad bir husus da, yaynlarda kullanlan ifadeler sert ve dmanla sevk eder
nitelikte olsa bile; iddet kullanmna, silahl direnie ya da bakaldrya ynelik vg
niteliinde olmayan, kin ieren bir sylem ihtiva etmeyen yaynlarn ifade hrriyeti
kapsamnda ele alnmas gerektiidir. Yaynlarda Avrupa nsan Haklar

121
Mahkemesinin asl dikkate ald nokta; iddet kullanmnn var olup olmad,
yaynlarn silahl direni ya da bakaldrya ynelik vg olup olmad ve kin ieren
sylem ihtiva edip etmediidir.

3.3. TRK HUKUKUNDA GRSEL TSEL LETM HRRYETNN

SINIRLANDIRILMASI

3.3.1. Genel Olarak

Daha nce de dile getirildii gibi ifade hrriyeti pek ok hak bakmndan kaynak
hak niteliindedir. Grsel iitsel iletiim hrriyeti de, ifade hrriyeti genel kategorisi
iinde yer almaktadr. Sadece dnce ve kanaatler deil, Avrupa nsan Haklar
Mahkemesinin Muller-svire kararnda da belirtmi olduu gibi, bir fikir ifade
etmeyi ya da bilgi sunmay amalayan resimler, grntler ya da eylemler de ifade
kapsamna dhil edilmitir. Genel anlamyla, bu ifadelerin davurumunda grsel ve
iitsel iletiim aralarnn kullanm, grsel ve iitsel iletiim hrriyeti kavramn
ortaya karmaktadr.

Anayasa Mahkemesi de 2002/100 Esas ve 2004/109 Karar sayl dosya

kapsamnda vermi olduu kararda, radyo-televizyon zgrlnn dnceyi
aklama zgrlnn ayrlmaz bir paras olduu grndedir255.

Basn zgrl, dnce ve kanaat zgrln tamamlayan ve onun kullanlmasn

salayan bir zgrlktr. Dnce zgrl, dncelerin zgrce aklanmas yannda
bunlarn yaylmas ve renilmesi zgrln de iermektedir. Bu nedenle, basn
zgrlnn, okuyucularn, izleyicilerin ya da dinleyicilerin haber alma ve grleri
renme olanandan yoksun kalmalar ynnden de deerlendirilmesi gerekir.

255
(http://www.anayasa.gov.tr/index.php?l=manage_karar&ref=show&action=karar&id=2338&conten
t=), (10.10.2010).

122
 Ancak, grsel iitsel iletiim zgrl mutlak olmayp, belli snrlandrmalara
tabidir. Anayasa Mahkemesinin 1986/12 Esas ve 1987/4 sayl kararnda256
snrlandrmann gerekeleri u ekilde dile getirilmitir:

lkemizde devlet tekeli ve kamu denetimi altndaki radyo ve televizyon yaynlar dnda
kalan aralardan pek ounun yapt ticari amal yaynlarn, giderek ulusal yararlar
asndan sakncal boyutlara ulat, bir baka deyile muzr (zarar verici) bir nitelik
kazand grlmektedir. Saldrganl, alkol ve sigara imeyi, kumar oynamay, uyuturucu
madde alkanln, fuhu ve pornografik seks servenlerini, yaynlarnn ekici z haline
getiren, bylece gl adam imajna ynelik zendirici ve yanltc mesajlar tayan
yaynlarn, ocuklar ve genleri iyi insan ve iyi yurtta olma idealinden uzaklatrd
kaygyla izlenmektedir... Bu durumda, bir yandan hukuk devleti ilkesine sadk kalarak
demokratik hak ve zgrlkler iinde nemli bir yer igal eden basn zgrln
zedelemek, te yandan da salkl bir toplumda insan esinin balca kayna olan
ocuklarn ve genlerin bedensel, ruhsal ve ahlaki gelimelerine zarar verecek ya da onlar
sua itecek yaynlardan korumak zorunluluu, tm uygar lkelerde olduu gibi lkemizde de
ada bir kaygya dnmtr

1982 Anayasasnn 26. maddesinin ikinci fkrasnda ise, ifade hrriyetinin

kullanmnn; mill gvenlik, kamu dzeni, kamu gvenlii, Cumhuriyetin temel
nitelikleri ve Devletin lkesi ve milleti ile blnmez btnlnn korunmas,
sularn nlenmesi, sulularn cezalandrlmas, Devlet srr olarak usulnce
belirtilmi bilgilerin aklanmamas, bakalarnn hret veya haklarnn, zel ve aile
hayatlarnn yahut kanunun ngrd meslek srlarnn korunmas veya yarglama
grevinin gereine uygun olarak yerine getirilmesi amalaryla snrlanabilecei
hkm altna alnmtr. Maddede saylan kstlama sebepleri, AHSin 10.
maddesinde saylan meru sebeplerle byk oranda benzerlik gstermektedir.
AHSin 10. maddesinde yer verilmeyen ancak Anayasada kstlama sebebi olarak
dzenlenen sebepler; sulularn cezalandrlmas, kamu gvenlii, meslek srlarnn
korunmas ve Cumhuriyetin temel nitelikleri ve Devletin lkesi ve milleti ile
blnmez btnlnn korunmasdr. Bununla birlikte, AHSin 10. maddesinde
saylan kstlama sebeplerinden genel salk ve genel ahlaka, Anayasada yer
verilmemitir. Genel ahlak ve genel salk gereke gsterilerek yaplacak ifade
hrriyeti snrlandrmalar; lkemizin AHSye taraf olmas ve yine Anayasann 90.

256
(http://www.anayasa.gov.tr/index.php?l=manage_karar&ref=show&action=karar&id=758&content
=), (10.10.2010).

123
maddesinin 5. fkrasnda da belirtildii zere Usulne uygun yrrle konulmu
milletleraras antlamalar kanun hkmndedir. Bunlar hakknda Anayasaya aykrlk
iddias ile Anayasa Mahkemesine bavurulamaz hkm gerei yasal dayanaa
sahiptir.

3.3.2. Grsel itsel letiimi Snrlandrma Rejimi

fade hrriyeti, klasik liberal anlamyla ele alndnda; devlet mdahalesinden

bamsz olarak kamu dzeni ve kiilik haklarna sayg erevesinde bireylerin
istediklerini, istedikleri yerde, istedikleri arala ifade etmesidir 257. Kitle iletiim
aralarnn kullanlmas ile ifadelerin davurumunda, bireysel ve kolektif ifade
zgrl ayrm gelimitir. Bireysel ifade zgrl anlaynda; ifade zgrl
ifadede bulunan kiiler asndan ele alnmakta, ifadede bulunan kiilerin zgrl
olarak deerlendirmektedir. Kolektif ifade zgrl anlaynda ise ifade
zgrlnn bireylerin kulland anlamdan daha farkl bir anlam vardr. Bu
anlayta, kitle iletiim aralar ile ifade zgrl kullanmnda bireylerin haber
alma hakk n plandadr. Dolaysyla; yaynclarn, program yapmclarnn bireysel
ifadesinden ok kamuoyunun salkl ve doru bilgilendirilmesi hedef alnr ve ifade
hrriyetine ynelik dzenlemeler de bu hedef dorultusunda yaplr. Bu ereve
iinde basn ve grsel-iitsel yayn faaliyetinin demokrasinin ileyii bakmndan
vazgeilmez bir nemi vardr. O halde basn ve grsel- iitsel yayn faaliyeti
bireylerin sahip olduu ifade zgrlnden farkl bir takm ilkelere tabi olmaldr258.
Bu nedenle oulculuu salamak ve kamuoyunun haber alma hakkn temin etmek
iin zellikle grsel-iitsel medya zerinde devlet mdahalesinin olduka youn
olduu grlr. fade hrriyetini, oulculuu gerekletirmede ama olarak gren
bu gr dorultusunda, amac gerekletirmek iin grsel-iitsel medya zerinde
eitli ykmllkler ve snrlandrmalar getirilmektedir.

257
H.Ylmaz, 2006, s. 8.
258
A.g.e., s.12.

124
 Avrupa Parlamentosu ve Avrupa Birlii Konseyi Grsel itsel Medya
Hizmetleri Ynergesi 259 nde de;

Grsel-iitsel medya hizmetleri, ekonomik hizmetler olduklar kadar kltrel hizmetlerdir.

Bu hizmetlerin toplumlar, demokrasi -zellikle haber alma zgrlnn, dnce
eitliliinin ve medya oulculuunun gvence altna alnmas eitim ve kltr iin artan
nemi, bu hizmetler iin zel kurallar uygulanmasn hakl klmaktadr.

eklinde aklanm olan anlay dorultusunda, grsel-iitsel medya hizmetlerinin

amasal kullanm iin ifade hrriyeti snrlanabilecektir.

Grsel-iitsel iletiim alannda yayncnn, bireylerin bilgi alma zgrln,

yaynn ieriiyle gerekletirmeye ynelik somut ykmllklerinin olmas, bilgi
alma zgrln hakka dntrmektedir. Bilgi alma hakk lehine mdahalecilik,
grsel-iitsel iletiim alannda basn alanndan daha fazla yol kat etmitir260. Bu
nedenle, grsel-iitsel medya alannda devletin negatif durumda bulunduu
sylenemez. zellikle, 6112 Sayl Kanunun amalarndan birisi ifade ve haber
alma zgrlnn salanmas olarak belirtilmitir.

Daha nce de belirtildii gibi grsel-iitsel iletiim zerinde ifade hrriyeti;

gzetimli ve snrldr. Grsel-iitsel iletiim faaliyetinde bulunmak iin Anayasada
izin rejiminin ngrlmesi, faaliyet srasnda da idari denetimin, dzenlemenin ve
yaptrm uygulamann sz konusu olmas; bu alanda ifade hrriyetinin sadece
yayncnn ya da program yapmcsnn bireysel zgrl olmad ve devletin bilgi
alma zgrl lehine mdahalede bulunduu anlamna gelmektedir. Grsel-iitsel
iletiim alannda hem nleyici hem de bastrc rejim sz konusu olmaktadr.

259
(http://www.rtuk.gov.tr/sayfalar/IcerikGoster.aspx?icerik_id=e49885dc-005b-4ccc-a381
7789260607b5), (10.11.2010).
260
H.Ylmaz, 2006, s.25,29.

125
 Yazl basn asndan ise, durum tamamen farkldr. Gnmzde yazl basn
alannda, grsel-iitsel medyadakinin aksine ifade hrriyetinin amasal grnm
yoktur. Basnda; ifade hrriyeti onu kullananlar asndan geerlidir. Yazl basnda
idari denetim de sz konusu olmayp, devletin buradaki konumu tamamen negatiftir.
Yazl basn zerinde sadece bastrc rejim sz konusu olmakta, ceza hukuku ve
medeni hukukun ngrd snrlar ierisinde sorumluluk ekillendirilmektedir.

Yazl basn ve grsel iitsel iletiim arasnda farkl dzenlemelerin

sebeplerinden en popleri kukusuz grsel-iitsel iletiim aralarnn daha geni
kitlelere ulamas ve kitleler zerinde etkisinin daha youn olmasdr. Radyo ve
televizyonun bu etkisi Anayasa Mahkemesinin 1989/9 Esas ve 1990/8 Karar
numaral dosya 261 kapsamnda vermi olduu kararda u ekilde dile getirilmektedir:

radyo ve televizyon istasyonlarnn devlet tekeline alnmas, dnce ve dnceyi yayma

zgrlnn bu yolla daha kolay kullanlacana inanlmasndan deil, bu ok etkili
aralarn devlet gdm, gzetim ve denetimi altnda tutulmak istenmesinden
kaynaklanmaktadr. Radyo ve televizyon yaynlarnn zel giriime brakld lkelerde
bile, devletin bu yaynlar deiik yollarla olabildiince denetlemeye alt bilinmektedir.

Radyo ve televizyonun kitleler zerindeki etkisi ise, Anayasa Mahkemesinin

2002/100 Esas ve 2004/109 Karar262 sayl dosya kapsamnda vermi olduu kararda
u ekilde kabul edilmektedir:

Radyo, televizyon ve veri yaynlar ile byk halk kitleleri istenilen dorultuda
ynlendirilebilir.

261
(http://www.anayasa.gov.tr/index.php?l=manage_karar&ref=show&action=karar&id=900&content
=), 12.11.2110.
262
(http://www.anayasa.gov.tr/index.php?l=manage_karar&ref=show&action=karar&id=2338&conten
t=), (12.11.2110.)

126
 Yine Dantay da 2001/1 Esas ve 2001/4 Karar263 numaral tihad Birletirme
Kararnda sz konusu etki u ekilde belirtilmektedir:

Grsel-iitsel basnn sahip olduu toplumu etkileme gcnn bykl kamu yararnn
korunmas ynnde bir takm yasaklar da ieren kurallar konulmasn; sz konusu gcn
ktye kullanlmasnn engellenmesini zorunlu klmaktadr.

Grsel-iitsel medya ile yazl basn arasndaki farkl dzenlemelerin bir baka
nedeni basn zgrl konusunda verilen mcadelenin kkl bir gemie sahip
olduudur. Oysa grsel-iitsel iletiim alan yazl basna oranla henz ok yeni bir
alandr.

Farkl dzenlemenin bir dier nedeni de, grsel iitsel iletiim aralarnn ilk
zamanlarda binmeyen farkl doasnn bulunduu264 ve bu belirsizlik ortamnda daha
fazla dzenleme gereinin domu olduudur.

3.3.3. Snrlama Makam Olarak Radyo ve Televizyon st Kurulu

3.3.3.1. Bamsz dari Otoriteler

Bamsz idari otoriteler ilk kez Anglosakson lkelerinde ortaya km ve

1970li yllardan itibaren Kta Avrupas nn kimi baz lkelerinde de olumuken 265;
lkemizde, 1980li yllarn bandan balayarak, 1990l yllarda ve zellikle de son
dnemlerde, birbiri ardna kurulmutur266.

263
(http://www.danistay.gov.tr/kerisim/), (12.11.2010.)
264
H.Ylmaz, 2006, s.37.
265
M.Gnday,2003, s.490.
266
A.g.e., s.493.

127
 Amerika Birleik Devletlerinde genel olarak Independent Regulatory Agencies olarak
adlandrlan bu kurumlarn ortaya klarnn temel nedeni, yasamann yrtmeye olan
gvensizlii olmutur. Belli bir hizmet alan ile snrl olarak dzenleme ve organizasyon
yapan, denetleme ve yaptrm uygulama yetkilerine sahip klnan; bir anlamda belli bir
hizmet alan ile snrl olarak kural koyma, koyduu kurallar uygulama ve kurallara
uyulmasn salama yetkileri ile donatlan bu kurumlarn yelerinin ilgili sektrlerce
seilmesi ve yasama organ tarafndan atanmas ngrlmtr 267. Stratejik neme sahip
alanlarda (bankaclk, sermaye piyasas, enerji gibi) faaliyet gsteren bamsz idari
otoritelerin ortaya kndaki bir dier sebep ise, teknolojinin gelimesine paralel olarak
temel hak ve zgrlk alannn daha genilemi olmas ile ilgilidir. Nitekim teknoloji basn
zgrlnn alann geniletmi; ifade zgrlnn aralarn farkllatrm ve hatta daha
ileri giderek grsel ve iitsel iletiim zgrl denen yeni bir zgrlk alan dourmutur.
Teknolojinin bu etkileri sonucunda sz konusu alanlarn klasik idari yaplar tarafndan idare
edilmesinde (dzenlenmesi ve denetlenmesinde) zafiyet riski ortaya km ve buna bal
olarak st Kurullar oluturulmutur.268

lkemizde, bamsz idari otoriteler bamsz, tarafsz ve ayr bir kamu tzel kiiliine
sahip kurululardr. lgili olduklar alanlar regle etme, izleme ve denetleme ve gerektii
halde yaptrm uygulama yetkileri mevcuttur. Bamsz idari otoritelerin sahip olduu
reglasyon, klasik hukuksal kalplar aan, iletme, ynetim bilimi, sosyoloji, politika bilimi
ve hukuk disiplinlerini ortak olarak ilgilendiren bir kavramdr. Esas olarak, belli bir alanda ya
da belli bir faaliyete ilikin olarak oyunun kurallarnn belirlenmesi, yani o alann organize
edilmesi (dzenleme ilevi) ve bunun kontrol edilmesini (denetim ilevi) ierir. Bu
dzenleme ve denetim ilevini yerine getirilirken, sadece hukuk kurallaryla bal
kalnmayp, hatta hukuk kurallar olabildiince az kullanlp, sosyal psikolojiye, deontolojiye
ve ynetim bilimine ilikin yntemlere bavurulur 269. Bamsz idari otoriteler, grevli ve
yetkili olduklar alanlarda hukuka aykrlk tespit ettikleri zaman yaptrm uygulama yetkisine
sahiptirler. Yaptrm uygulama yetkisi, bu kurumlarn zgn niteliklerini en fazla ne karan
zellikleridir. Bu ayn zamanda, klasik idari kurulularn sahip olmad bir yetkidir.270

Doktrinde, idari otoritelerin baz konularda sorunlar yaratt kabul edilmektedir.

zellikle Bamsz idari otoritelerin anayasal konumlar ve idare tekilat

iindeki yerleri, idarenin btnl ilkesi ve yargsal denetim ortaya kan
esasl sorunlardr271.

267
A.g.e., s.490-491.
268
Refik Tiryaki, Bamsz dari Kurum Olarak RTK, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi
Dergisi, Cilt: 51, Say:4, 2010, s.172.
269
A. Ulusoy, Bamsz dari Kurumlar dan aktaran Mehmet Altundi, Bamsz dari Otoritelerin
Trk Hukukunda Ortaya kard Sorunlar ve Trk Hukukuna Etkileri, 1999
(www.danistay.gov.tr/makale_mehmet_altundis 113.htm.) (20.10.2010.)
270
Z. Odyakmaz, . Kaymak, . Ercan, 2008, s.746.
271
Mehmet Altundi, Bamsz dari Otoritelerin Trk Hukukunda Ortaya kard Sorunlar ve
Trk Hukukuna Etkileri, (www.danistay.gov.tr/makale_mehmet_altundis 113.htm.) (20.10.2010)

128
 Bamsz idari otoriteler iin idarenin btnl ilkesinin iletilemeyecei
yolunda grler bulunmaktadr. darenin btnl ilkesi, Anayasann 123.
maddesinin 1. fkrasnda dare, kurulu ve grevleriyle bir btndr ve kanunla
dzenlenir hkm ile ifade edilmitir. Bamsz idari otoritelerin yapacaklar
ilemler iin merkezi idarenin denetimi yolu ngrlmemitir. Ancak yaygn gr;
bamsz idari otoritelerin yapacaklar ilemler hakknda ilikili olduklar bakanlk
tarafndan dava alabilmesinin, bu kurulularn Cumhurbakanl Devlet
Denetleme Kurulu tarafndan denetlenebilmesinin ve bu yollarla merkezi idare ile
btnlklerinin salanabilecei yolundadr.

Anayasann 123. maddesinin 2. fkras uyarnca darenin kurulu ve grevleri,

merkezden ynetim ve yerinden ynetim esaslarna dayanr. lkemizde, bamsz
idari otoriteler devlet tzel kiiliinden bamsz kamu tzel kiilikleri eklinde
rgtlenmilerdir. Doktrinde, bamsz idari otoritelerin idari tekilat iindeki yerleri
tartmaldr. Bamsz idari otoritelerin yerinden ynetim kurulular iinde yer
aldklar genel olarak kabul edilse de; bir gre gre, hizmet yerinden ynetim
kurulular ve yer ynnden ynetim kurulular dnda bir nc kategori
oluturmaktadr272. Bir dier gr ise, bamsz idari otoritelerin hizmet yerinden
ynetim kuruluu olduu ynndedir. Anayasa Mahkemesi; 2002/32 Esas ve
2003/100 Karar sayl dosya kapsamnda vermi olduu kararda Ttn, Ttn
Mamulleri ve Alkoll kiler Piyasas Dzenleme Kurumu, idari ve mali zerklie
sahip, kamu hizmeti grmek zere, Anayasann 123. maddesine gre kurulmu,
denetim ve dzenleme grevi de stlenebilen tzel kiilii haiz bir kamu
kurumudur. cmlesi ile bamsz idari otorite olarak kabul edilen kurumu kamu
kurumu kapsamna dhil ederek, bamsz idari otoritelerin hizmet yerinden ynetim
kurulular olarak nitelendirilmelerini salamtr.

272
M. Gnday, 2005, s.509-510.

129
3.3.3.2. Bamsz dari Otorite Olarak Radyo ve Televizyon st Kurulu

1982 Anayasasnn 133. maddesinin deimesinden nceki ilk halinde radyo ve

televizyon idarelerinin ancak devlet eliyle kurulabilecei ve idarelerinin tarafsz bir
kamu tzel kiilii halinde dzenlenebilecei ngrlmt. lkemizde 1968den
1990 ylna kadar yaynclk alannda devam etmi olan bu devlet tekeli, 1 Ekim
1990 tarihinde ilk zel televizyon kanal Magic Boxn yayn hayatna balamas ile
fiilen almtr. 10 Temmuz 1993 tarihinde Anayasann 133. maddesinin
deitirilmesi ile getirilen Radyo ve televizyon istasyonlar kurmak ve iletmek
kanunla dzenlenecek artlar erevesinde serbesttir. hkm ile yayn yapmakta
olan radyo ve televizyon kurulular iin yasallatrma srecine girilmitir.

Grsel-iitsel medyann kitleler zerindeki etkisinin olduka kuvvetli olmas

sebebiyle, bu alanda faaliyet gsteren kurulularn denetlenmesine ve
dzenlenmesine ihtiya duyulmutur. Bu nedenle 20 Nisan 1994 tarihinde Radyo ve
Televizyonlarn Kurulu Ve Yaynlar Hakknda Kanun ile Radyo Ve Televizyon
st Kurulu kurulmutur.

Radyo Ve Televizyon st Kurulu zerk ve bamsz bir kamu tzel kiisidir.

Kanun koyucu zerklik kavramn, reti ise bamszlk kavramn
kullanmaktadr273. Anayasann 133. maddesine 5370 Sayl Trkiye Cumhuriyeti
Anayasasnn Bir Maddesinin Deitirilmesi Hakknda Kanun la yaplan ekleme ile
Radyo ve Televizyon st Kurulu anayasal bir kurulu haline getirilmitir. 133.
maddenin 2. fkrasnda Radyo ve televizyon faaliyetlerini dzenlemek ve
denetlemek amacyla kurulan Radyo ve Televizyon st Kurulu dokuz yeden oluur.
yeler, siyasi parti gruplarnn ye says orannda belirlenecek ye saysnn ikier
kat olarak gsterecekleri adaylar arasndan, her siyasi parti grubuna den ye says
esas alnmak suretiyle Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulunca seilir. Radyo
ve Televizyon st Kurulunun kuruluu, grev ve yetkileri, yelerinin nitelikleri,

273
H.Ylmaz, 2006, s. 233.

130
seim usulleri ve grev sreleri kanunla dzenlenir. hkm yer almaktadr.
Hkmde, RTKn bamszlna ve zerkliine dair herhangi bir ibareye
rastlanmamaktadr. RTKn zerklii ve bamszl anayasal gvenceye sahip
olmasa da, 6112 Sayl Kanunun 34. maddesinde zerk ve tarafsz kamu kurumu
niteliinde olduu belirtilmitir.

Bamszlk kavramndan bahsedilirken, RTKn hem organik hem de ilevsel

bamszl gndeme gelmektedir. Organik bamszlktan bahsedilirken; RTK
yelii ile badamayan ilerin belirlenmesi, yelerin grev sreleri bittiinde
yeniden seilip seilememeleri, grev sreleri ve grev sreleri dolmadan grevden
alnmalarnn mmkn olup olmad sorunlar gndeme gelmektedir. Mlga 3984
Sayl Kanunun 9. maddesinde, st Kurul yelii ile badamayan ilerin saylmas
ve ayrca yelerin grev sreleri iinde RTK teki grevlerinden alnamamalarnn
kurulun bamszl ynnde yasal gvence oluturduu belirtilmekteydi. 6112
Sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yayn Hizmetleri Hakknda Kanun un
Yasaklar ve Denetim balkl 38. maddesinin 2. fkrasnda da RTK yelii ile
badamayan ilerin saylmas ile ve 39. maddede st kurul yelerinin grevlerinden
alnamayaca hkm ile ayn anlayn yeni yasada da srdrld anlam
karlabilir. Ancak, grev sresi sona eren bir yenin yeniden ayn greve
274
seilmesinin bamszlk asndan sakncal olaca belirtilmektedir. levsel
anlamda bamszlk ise, RTKn ilemleri zerinde merkezi idarenin herhangi bir
denetiminin olmamas anlamna gelmektedir. Bu anlamda, 6112 Sayl Kanun gz
nnde bulundurulduunda, RTKn gerek organik gerekse ilevsel anlamda
bamszla ya da Kanun ifadesiyle zerklie sahip bulunduu ileri srlebilir275.

Radyo ve Televizyon st Kurulunun idari tekilat iindeki yeri konusunda ifade

edilecek olanlar, Bamsz dari Otoriteler bal altnda yaplan aklamalarla
dile getirilmitir. Ttn, Ttn Mamulleri ve Alkoll kiler Piyasas Dzenleme
Kurumu bamsz idari otorite olarak nitelendirildiinden, Anayasa Mahkemesinin
274
A.g.e., s.243.
275
A.g.e., s.247.

131
Ttn, Ttn Mamulleri ve Alkoll kiler Piyasas Dzenleme Kurumunu kamu
kurumu kapsamna ve dolaysyla hizmet yerinden ynetim kuruluu snfna dhil
etmesi; bir bamsz idari otorite olan RTKn de kamu kurumu olarak ve
dolaysyla hizmet yerinden ynetim kuruluu olarak kabul edilmesini
gerektirmektedir. Bununla beraber, 3984 sayl Kanunun 5. maddesinde de
RTKn zerk ve tarafsz kamu kurumu olarak nitelendirilmesi, hizmet yerinden
ynetim kuruluu olduu grn destekler mahiyette iken, 6112 sayl Kanunun
34. maddesinde RTKn tarafsz bir kamu tzel kiilii niteliinde olduu
belirtilmitir.

3.3.3.3. Yaymclkta Kamu Yarar Anlay Ve Grsel itsel letiim

Hrriyetine Etkisi

Yaynclk alanndaki kamu yarar anlayn aklamak iin, ilk nce kamu
hizmeti kavramn tanmlamak gerekmektedir. dare hukukunda kamu hizmeti
kavram; maddi, organik ve ekli adan tanmlanmaktadr. Organik anlamda kamu
hizmeti, belli bir grevi yrtmek iin tahsis edilmi olan ajan ve vastalarn
276
btndr . Ancak gnmzde kamu hizmetinin klasik idari kurulular dndaki
kurulular dnda da yrtlebileceinin kabul ile kamu hizmetini tanmlamada
organik lt yetersiz kalmaktadr. Maddi anlamda kamu hizmeti, kamu yararn
gerekletirmeyi hedefleyen ve kamusal gereksinimi karlayan faaliyetlerdir. ekli
anlamda kamu hizmeti ise, kamusal ynetim biimine gre yrtlen faaliyetlerdir
277
.

Btn bu tanmlarn kamu hizmeti kavramn aklamak iin yetersiz kald

aktr. Bugn iin geerli olabilecek bir kamu hizmeti tanm verilecek olursa,
siyasal organlar tarafndan kamuya yararl olarak kabul edilen, bir kamu kuruluunun

276
Z.Odyakmaz, .Kaymak, .Ercan, 2008, s.494.
277
A.g.e., s.495.

132
ya kendisi ya da yakn denetimi ve gzetimi altnda zel kesim tarafndan yrtlen
faaliyetlerdir 278.

Tanmdan da anlalaca zere hizmet; kamu yarar amacn gerekletirmeye

ve toplumun ortak gereksinimini karlatrma amacna ynelik olmal, kamu
kuruluunca bizzat yrtlmeli ya da kuruluun gzetimi ve denetimi altnda olan bir
zel teebbs tarafndan yrtlmelidir. Bununla beraber, bir faaliyetin yrtlmesi,
aslen kamu, tzelkiisi tarafndan slenilmi ve daha sonra bu faaliyetin yrtlmesi,
kamu tzelkiisi tarafndan, imtiyaz szlemesi gibi idari szlemelerle zel kiilere
devredilmi ise, bu faaliyetin kamu tzel kiisinin denetimi altnda yrtld
sylenebilir 279.

Bir hizmetin kamu hizmeti olmasnda ya da kamu hizmetini kurmada yetki

yasama organna aittir. Kamu hizmetinin kaldrlmasnda ise, yetkide ve usulde
paralellik ilkesi gerei yine yasama organ yetkilidir.

Kamu hizmetinin ilkeleri ise; kamu hizmetinin dzenli ve srekli yrtlmesini

gerektiren sreklilik ilkesi, hizmetin herkese eit ekilde sunumunu gerektiren eitlik
280
ilkesi, ayrmclk yapmama ve oulculua sayg gsterme yi gerektiren
tarafszlk ilkesi, idarenin takdir yetkisini kullanarak deien koullara gre kamu
hizmetini uyarlamasn gerektiren deikenlik ilkesi ve kural olarak kamu hizmetinin
bedelsizlii anlamna gelen bedelsizlik ilkeleridir.

Grsel-iitsel yayn faaliyetinin de kamu yararn gerekletirdii ya da

gerekletirmesi gerektii geleneksel olarak kabul edilir. Bu anlay gerei olarak
3984 sayl Kanunda radyo, televizyon ve veri hizmetlerinin kamu hizmeti anlay

278
M. Gnday, 2005, s.285.
279
Z. Odyakmaz, . Kaymak, . Ercan, 2008, s.495.
280
A.g.e., s.498.

133
dorultusunda yaplaca hkm altna alnmt. Grlecei zere grsel iitsel
alanda, basndan farkl olarak kanun koyucunun iradesi kamu hizmeti ve kamu yarar
ynnde gereklemitir. Bu hem Trkiye hem de ortak bir kamu hizmeti anlayn
paylatmz Fransa iin geerlidir. 281

lkemizde; 11.11.1983 tarih ve 2984 Sayl Kanun ile kurulmu olan, zerk ve
tarafsz bir kamu tzel kiisi olduu Anayasa ile gvence altna alnm olan Trkiye
Radyo ve Televizyon Kurumu kamu yayncl yapmaktadr. Yaynclk alannda,
1968 ile 1990 yllar arasnda sren devlet tekeli TRT tarafndan kullanlmtr.
Yayncln kamu hizmeti ve kamu yarar gzetilerek yaplmas gerektii anlay,
devlet tekelini merulatrmtr 282.

Kamu hizmeti yayncl kamu yararn amalamaktadr. Bir kamu tzel kiisi
olarak TRT kamu hizmeti yayncl yapmakta iken, zel radyo ve televizyon
kurulularnn da kamu hizmeti anlayna uygun yayn yapmalar gerektii hkm
yasal gvence altna alnmtr. Kamu hizmeti anlay erevesinde grsel-iitsel
yaynclk; idarenin kamu yarar amacn gerekletirmek iin bizzat kamu
yayncl yapmas (TRT eliyle) ve zel radyo ve televizyon kurulular asndan
ise idarenin kamu hizmeti anlayna uygun yaynclk yaplp yaplmadn
denetleme ve dzenlemesi (RTK eliyle) eklinde ikili bir grnme sahiptir.

Mlga 3984 Sayl Kanunun Yayn lkeleri balkl 4. maddesinin 1.

fkrasnda, Radyo, televizyon ve veri yaynlar, hukukun stnlne, Anayasann
genel ilkelerine, temel hak ve zgrlklere, milli gvenlie ve genel ahlaka uygun
olarak kamu hizmeti anlay erevesinde yaplr hkm yer almaktadr. Grld
zere zel yayn kurulular da yaynlarnda kamu hizmeti anlayn esas almak
durumundadrlar. Bununla birlikte, 4. maddede yer alan dier yayn ilkeleri kamu
hizmeti anlayna uygun olarak dzenlenmitir. rnein; (g) bendinde yer alan
281
H. Ylmaz,2006, s.49.
282
A.g.e., s.50.

134
Trk milli eitiminin genel amalarnn, temel ilkelerinin ve milli kltrn
gelitirilmesi ilkesi ile Radyo ve Televizyonlarn Yaynlarnn Esas ve Usulleri
Hakknda Ynetmelikin Yaynlarda Yer Verilmesi Gerekli Program Trleri ve
Oranlarna Ait Esaslar balkl beinci blmnde yer alan 29. maddede ve 3984
Sayl Kanunun 31. maddesinde zel radyo ve televizyon kurulularnn eitim,
kltr ve Trk Sanat Mzii ile Trk Halk Mzii programlarna hangi oranda yer
vermesi gerektii ve yaynlanmas gerekli eitim spot programlarna ilikin
dzenlemeler ile kamu hizmeti yaynclnn amalam olduu ulusal kimlik ve
kltrn korunmas hedefini gerekletirilmektedir.

Mlga 3984 sayl Kanunda belirlenen yayn ilkelerinde zel radyo ve televizyon
kurulularna hem yasaklar getirilmi hem kurulularn nasl yayn yapacaklarna dair
dzenlemelere yer verilmitir. Bu ilkelerde saylan yasak durumlar dnda, yaync
programn serbeste dzenleyebilecekken ve yasak olan unsuru programn
btnnden ayrabilecekken, nasl yayn yaplmas gerektiine dair ykmllkler
yayncnn program dzenleme serbestsini batan itibaren snrlamaktadr. fade
hrriyetinin grsel-iitsel medya alannda grnm olan radyo ve televizyon
zgrl, program dzenleme zgrldr. Bu balamda, programlarn nasl
yaplmas gerektii yolundaki hkmler da vurulacak ifadenin ieriinin
belirlenmesi anlamna gelmektedir. Yine sz konusu hkmler, kamu hizmeti
amacn gden hkmlerdir. Kamu hizmeti yaynclnn, bilgilendirme, eitme ve
elendirme amalarndan eitme ve bilgilendirme amalar (g) ve (h) bentlerinde
gzetilmekte idi. 3984 Sayl Kanunun 4. maddesinin 1. fkrasnda da programlarn
kamu hizmeti anlay iinde yaplmas ngrlmekte idi. Bir programda, (g) ya da
(h) bentlerine aykr yayn yapldnda, ayn zamanda 1. fkra da ihlal edilmi
olacaktr. Sz gelimi bir programda Trk milli eitiminin genel amalar ile
badamazlk tespit edilmise, hem 4. maddenin 1. fkras hem de (g) bendi ihlal
edilmi olacaktr. Her iki yayn yasa da kamu hizmeti anlayna uygun yaynclk
yaplmasn amalamaktadr. Bu durumda; yayncya, ayn amac hedefleyen iki ayr
yaptrm uygulanabilmesinin yasal dayana mevcuttur. Dolaysyla bu tarz bir yasal

135
yaklamla, ifade hrriyetinin snrlanmasnda gzetilmesi gereken orantllk
ilkesinin gz ard edilme ihtimali gndeme gelmekte idi.

6112 Sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yayn Hizmetleri Hakknda

Kanunun Yayn Hizmetleri lkeleri balkl 8. maddesinin 1. fkrasnda Medya
hizmet salayclar, yayn hizmetlerini kamusal sorumluluk anlayyla bu fkrada yer
alan ilkelere uygun olarak sunarlar hkm yer almaktadr. 3984 Sayl Kanunda
radyo, televizyon ve veri yaynlarnn kamu hizmeti anlayna uygun olarak
yaplmas hkm altna alnmken, 6112 Sayl Kanunda kamu hizmeti kavram
zikredilmeyerek yayn hizmetlerinin kamusal sorumluluk anlayyla yaplmas
gerektii hkm altna alnmtr. zel radyo ve televizyon kurulularnn yaynclk
faaliyetini kamu hizmeti anlayna uygun olarak yapmas gerektii anlay, daha
nce de belirtildii gibi, yaynclk faaliyetinde amacn kamu yarar olmasn ve bu
dorultuda ifade hrriyetinin snrlamasn gerektirmektedir. Dolaysyla kamu
yararn gerekletirmeyen ifadelerin snrlanmas ise ifade hrriyetinin geliiminde
olumsuz rol oynayacaktr. Bu sebeple 6112 Sayl Kanunla benimsenen yayn
hizmetlerinin kamusal sorumluluk anlayna uygun olarak yerine getirilecei hkm
ile ifade hrriyeti kamu yarar amacna zglenmeyerek bal bana bir deer olarak
ele alnm ve fakat radyo televizyon faaliyetlerinin toplumsal etkileri de gz ard
edilmeyerek yayncnn sorumluluk bilinci ile hareket etmesi gerektii
benimsenmitir.

6112 Sayl Kanunun Yayn Hizmeti lkeleri balkl 8. maddesinde yayn

ilkeleri 3 fkra halinde dzenlenmitir. 1. fkrann adan ye kadar olan bentlerinde,
yayn ilkeleri yasaklayc ilkeler halinde dzenlenmitir. zel radyo ve televizyon
kurulularnn nasl yayn yapacaklarna dair olumlu ykmllkler ihdas etmek
yerine yasaklayc hkmlerin yer almas ifade hrriyeti asndan olumlu bir
yaklamdr. Daha nce de belirtildii gibi, olumlu ykmllkler ile program ierii
batan itibaren ekillendirilmekte ve yaync tarafndan program dzenleme serbestisi
belirtilen ykmllkler dorultusunda kullanlmakta idi. Bunlarla beraber 3984

136
Sayl Kanunun 4. maddesinde yer alan (l) bendinde belirlenen, haberlerin
yaynlanmasnda tarafszlk, gereklik ve doruluk ilkelerine bal olunmas
eklindeki olumlu ykmllk, 6112 Sayl Kanunun () bendinde btn yayn
hizmetlerinde uygulanacak olan bir ilke olarak kabul edilmitir. Her ne kadar olumlu
bir ykmllk grnmnde belirse de; tarafszlk, gereklik ve doruluk ilkeleri,
ifade hrriyetinin ilk aamas olan bilgi edinme hrriyetini gvence altna almakta ve
kamuoyunun salkl oluumuna katkda bulunmaktadr.

Btn bunlarla beraber kamu hizmeti yaynclnn mili kltr ve ulusal

kimliin korunmasna hizmet ettii, tarafszlk ilkesi gerei salkl kamuoyu
oluumuna katkda bulunduu kabul edilir. Bireyleri eitici etkisi de yadsnamaz.
Kukusuz zel yaymcnn programlarda; eitici, retici ve kiisel geliime katkda
bulunacak unsurlara yer vermesi hem oulculuk hem de toplumsal geliim
asndan olumlu bir abadr. Ancak, zel radyo ve televizyon kurulularna kamu
hizmeti esas alnarak yaynclk yaplmas konusunda sk ykmllkler getirilmesi
ve kamu hizmeti anlaynn 3984 Sayl Kanunun hem 1. paragrafnda
vurgulanmas hem de ilkelerde bu esas gzetme amac tayan dzenlemelerde
bulunulmas ifade hrriyetini snrlamada orantsallk (lllk) ilkesini
zedeleyebilecek sonular ortaya kmasna yasal zemin hazrlamakta idi. 6112 Sayl
Kanunla bu sknt giderilmitir.

Yine, mlga 3984 sayl Kanunda ngrld zere yayncln kamu hizmeti
anlay dorultusunda yrtlecei ve dolaysyla kamu yarar anlaynn
gzetilmesi gerektii eklinde bir kabullenme, yaynclk faaliyetinde kamu yararn
amalama ve bu dorultuda ifade hrriyetinin snrlanmas anlamna gelecektir.
Bylece ifade hrriyeti korunmas ve gzetilmesi gereken bir ama ve deer olarak
deil, kamu yarar amacnn gerekletirilmesinde kullanlan bir ara olarak amaca
gre ekillendirilebilecektir. 6112 sayl Kanun ile yayncln kamu hizmeti olarak
grlme anlay terk edilerek, ifade hrriyetinin bal bana bir deer olarak kabul
ile ifade hrriyeti gvenceli bir konuma kavumutur.

137
3.3.3.4. RTKn zin Yetkisi ve fade Hrriyeti

fade hrriyeti sz konusu olduunda; ifade eyleminin gereklemesinin idari

izne balanmasnn, ifade hrriyetinin klasik ieriiyle badamayaca nk kural
olarak ifade hrriyetinin nleyici rejim dhilinde dzenlenemeyecei dile
getirilmektedir283.

fade hrriyetinin kural olarak nleyici rejim dhilinde dzenlenemeyeceinin

istinasn grsel-iitsel medyada yer alan izin sistemi oluturmaktadr. Grsel-iitsel
alana girite izin sisteminin ngrlmesi ifade hrriyetinin klasik gerekleriyle
rtmese de; bu alanda ifade hrriyeti snrl, rgtl ve gzetimli284 olarak kabul
edilmesi izin sisteminin varln aklamaktadr.

Grsel-iitsel iletiim alannda da yaym izni temelde ya da ilk bakta frekans

karmaasnn nlenmesi gerekesiyle aklanr ve dolaysyla belli bir kamu dzenini
salama amacn tar. Bununla birlikte grsel-iitsel iletiim alanndaki izin rejimini
aklamak iin kamu dzeni gerekleri tek bana yeterli deildir. nk grsel-iitsel
iletiim alanndaki izin rejimi kamu dzenini salamann tesinde yaymcnn belli
baz grevleri yerine getirmesini salamann zorlayc bir aracn tekil eder. zin
verme yetkisi, idareye yaym faaliyetinin seyredecei yn ve ieriini belirleme
konusunda son derece gl bir konum salar285. O halde, izin yaymcnn
niteliklerinin, finansal yeterliliinin, teknik kapasitesinin belirlenmesinin ve faaliyet
srecinde de yaym ieriinin dzenlemelere uygunluunun salanmasnn nemli
bir aracdr. dari izin, yaymcnn stlenecei ykmllklerin balangta
belirlenmesinde ve baz hallerde yaymcdan yasalara ve idari dzenlemelere

283
A.g.e., s.257.
284
. Kabolu, 1998, s.286.
285
J. Tramoni, Le Contentieux Administratif de la Communication Audiovisuelle den aktaran H.
Ylmaz, 2006, s.262.

138
uyacana dair bir taahhdn alnmasnda nemli bir rol oynar 286. Bu erevede
yaym izninin temel dengeleri kurma ilevinin bulunduu ifade edilir. Buna gre, izin
rejimi yaym zgrl ile kamu otoritesince salanmas gereken kamu dzeni
arasnda denge kurar287.

Radyo ve Televizyon st Kurulu tarafndan verilecek olan yaym izni

bulunmadan yaym yaplamaz. Yaym izni tek tarafl bir idari ilemdir. Yaym
izninin verilmesine dair gerekli btn artlar kanun ve ynetmeliklerde
dzenlenmitir. Bu dzenlemelerde de, grsel-iitsel alana hkim olan kamu hizmeti
yayncl ve kamu yarar anlay esas alnmtr.

rnein, Radyo ve Televizyon Kurulularna Kanal ve Frekans Tahsisi artlar

ve Bunlara likin hale Usulleri ile Yayn Lisans ve zni Ynetmeliinin 7.
maddesinin (e) bendinin 1. ve 2. fkralarnda; kurulu ortak ve ynetim kurulu
bakan ve yeleri, genel mdr ve yardmclar, denetleme kurulu bakan ve yeleri,
sorumlu mdrleri, yayn denetleme kurulu elemanlar ile unvan ne olursa olsun
haber, program ve teknik yayndan sorumlu grevlilerin saylan sulardan mahkm
olmama art aranmaktadr. Maddede saylan su yelpazesinin ok geni olmas;
yaymclkta kamu hizmeti anlaynn grsel-iitsel alana girite de esas alndn,
yaym faaliyeti srasnda yaymcnn belli ykmllklere uymas gerektiini ve
gzetmesi gereken yaym politikasn gstermektedir. Kamu hizmeti yaymcl ve
kamu hizmeti yaymclnn amac kamu yarar anlay; grsel-iitsel alana girite,
alann dzenlenmesinde, denetlenmesinde ve yaymcya yaptrm uygulanma
ilemleri srasnda belirleyici olmaktadr. 1. paragrafta bu anlan kiilerin taksirli
sular hari olmak zere affa uram olsalar dahi ar hapis veya 5 yldan fazla
hapis cezalarndan birinden veya maddede saylan sulardan mahkm olmalar
halinde yaym izni alamayacaklar ngrlmektedir. Bu durumda, rnein yama
suunu ilemi olmasndan dolay 5 yldan fazla hapis cezas alm olan teknik
yayndan sorumlu bir grevlinin varl halinde yaym izni alnamayacaktr.
286
W.Hoffman , Regulating Mediadan aktaran H.Ylmaz, 2006, s.263.
287
H.Ylmaz, 2006, s.262-263.

139
Maddenin 2. paragrafnda belirtildii zere, 5237 Sayl Trk Ceza Kanununun
Millete ve Devlete Kar Sular balkl Drdnc Ksmndaki 3.4.5.6.7 ve 8.
blmlerinde hkm altna alnan sulardan rnein Sava Zamannda Emirlere
Uymama, Halk Askerlikten Soutma ya da Askeri Yasak Blgelere Girme
suundan mahkm olan grevlilerin varl halinde yaym izni alnamayacaktr. Yine
1. paragrafta ismen saylan sulardan rnein ideolojik ve anarik eylemlere katlma
ve bu eylemleri tahrik ve tevik sularndan mahkm olmu grevlilerin varl
halinde yaym izni alnamayacaktr. Dahas; ceza mahkmiyeti btn sonular ile
ortadan kaldrlm olsa dahi, yani genel af messesinin uygulanmas halinde bile
anlan kiilerin saylan sulardan mahkmiyetlerinin varl halinde yaym izni
verilmesi mmkn olmayacaktr. Maddede saylan su eidinin ok geni tutulmas,
yaymclk faaliyetini dorudan etkilemeyecek su eitlerinin yer almas, taksirli
sular hari olmak zere 5 yldan fazla ceza alnmamas artlar; grsel-iitsel alana
girite ok sk ve ar snrlandrc koullar ngrldn gstermektedir.
Maddede saylan sulardan mahkm olunmasnn, yaymclk faaliyetinde
yaymcnn yasalarda belirlenmi olan ykmllkleri ihlal edecei anlamna
gelmemesi gerekmektedir. Sz gelimi ideolojik ve anarik eylemlere katlma ve bu
eylemleri tahrik ve tevik sularndan hkm giyilmesi; yaynlarn ieriinin de
belirli bir ideolojiyi yanstr nitelikte ya da anarik bir eyleme katlm tevik edici
nitelikte olacana dair bir karine tekil etmemelidir. Aksi yndeki yaklamda
mahkmiyet kararlar esas alnmakta ve davurulacak ifade eyleminin de kamu
yararna aykr olaca varsaymndan hareket edilerek daha balangta ifade
hrriyeti zerinde ar snrlandrmalar yaplmaktadr. Kald ki yaymc kurulu
tarafndan ideolojik bir eyleme katlm tevik ya da tahrik edici nitelikte yayn
yaplabilir. fade hrriyeti, her trl fikrin davurumunu, tartlmasn ve ortak iyi
nin bulunmasn gerektirir. Bu noktada nemli olan; tahrik ya da tevik etme eylemi
deil, bu eylemlerin yapl tarz, eylemlerin yapld dnemler gibi durumlardr.
Kamuoyunu iddete ynlendiren, silahlanmay tevik eden, kin ve iddet ars
yapan, kkrtc olan ya da hassas dnemlerde yaplan tahrik ve tevik edici
yaynlarn snrlanmas gerektii phesizdir. Ancak tekrar belirtilmelidir ki; eitli
sulardan mahkm olmann yaymcnn gdecei yaym politikas ve yaymcnn

140
ykmllklere uymayaca konusunda karine saylarak yaym izninin verilmemesi,
olas ifadenin daha bata engellenmesi sonucunu dourmaktadr.

Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 10. maddesinin 1. fkrasnda da belirtildii

gibi devletler; radyo, televizyon ve sinema iletmelerini izin rejimine tabi tutabilirler.
Aslnda izin rejimi; ifade hrriyetinin, grleri kamu otoritesinin mdahalesi
olmakszn aklama ve anlatma zgrl eklindeki tanm ile rtmemektedir
fakat grsel-iitsel alanda ifade hrriyeti snrldr. Bu noktada nemli olan; izin
rejiminde yaymcnn yerine getirmesi gereken ykmllklerin, zaten grsel-iitsel
alann nitelii gerei snrl olan ifade hrriyetini dar bir alana hapsedilecek nitelikte
belirlenmemesidir. fade hrriyetinin snrl olarak kabul edildii grsel-iitsel alanda
snrllk ve gzetimlilik durumu asgari lde tutulmal ve yasalar ve
dzenlemeler kamu otoritesinin stnl mutlak ve belirleyici olarak ele
alnmamaldr.

3.3.3.5. RTKn Dzenleme Yetkisi ve fade Hrriyeti

Grsel-iitsel alan, teknolojik gelimelerin en youn yaand alanlardandr. Bu

nedenle, grsel-iitsel alan kanunlar ne kadar ayrntl dzenlenirse dzenlensin;
teknolojik gelimelerin hz ve younluu karsnda duraan kalacak ve yeni
gelimeleri aklamakta yetersiz kalacaktr. Her yeni gelime sonrasnda yasalarn bu
gelimelere gre uyarlanmas dnlemeyeceine gre, yasalarn yapl srasnda
esnek dzenlemelere yer verilmesi ve grsel-iitsel iletiim alann dzenlemekle
grevli idarenin bu esnek dzenlemeler erevesinde sistemi deien artlara gre
uyarlamas iin hukuki dzenleme yapmas gerekmektedir. Bu da dzenleyici
ilemlerle mmkn olmaktadr.

6112 Sayl Kanunun 34. maddesinde belirtildii zere, Radyo, televizyon ve

istee bal yayn hizmetleri sektrn dzenlemek ve denetlemek amacyla, idari ve

141
mali zerklie sahip, tarafsz bir kamu tzel kiilii niteliinde Radyo ve Televizyon
st Kurulu kurulmutur. Radyo ve Televizyon st Kuruluna bu madde ile, yetkili
ve grevli klnd alanda dzenleme yapmas konusunda aka yetki verilmitir.

darenin dzenleyici ilemi; srekli, soyut, nesnel ve genel geer, uyulmas

zorunlu hukuksal ilemlerdir. dare dzenleyici ilemlerle kurallar koyar. Ancak
kurallar belirlenirken kanun dayanak alnmal, kanunda dzenlenmemi bir alanla
ilgili kurallar konulmamaldr. darenin dzenleme yetkisinin dayana ncelikle
Anayasann 124. maddesinden kaynaklanmaktadr. 124. maddeye gre
Babakanlk, bakanlklar ve kamu tzel kiileri kendi grev alanlarn ilgilendiren
kanunlarn ve tzklerin uygulanmasn salamak zere ve bunlara aykr olmamak
artyla, ynetmelikler karabilirler. Radyo ve Televizyon st Kurulu da bir kamu
tzel kiisidir ve grev alan ile ilgili ynetmelik karabilecektir.

Dzenleyici ilem yapma yetkisinde esas alnacak snr, yasalarn ngrd

snrdr. Anayasa Mahkemesi, idareye dzenleme yetkisi veren yasalar hakknda
baz genel ltler gelitirmitir. Buna gre,

Yrtmenin tzk ve ynetmelik kartmak gibi klasik dzenleme yetkisi, idarenin yasall
ilkesi ierisinde snrl ve tamamlayc bir yetki durumundadr; Yrtmenin, Yasa ile
yetkili klnm olmas yasama organnn belirledii kapsam ve snrlar iinde trevsel bir
yetkinin kullanlmas anlamna gelir ; Anayasada belirtilen kimi ayrk durumlar dnda,
yasalarla dzenlenmemi bir alanda yrtmenin znel haklar etkileyen bir kural koyma
yetkisi bulunmamaktadr. Yasayla dzenleme ilkesi, dzenlenen konudan yalnz kavram,
ad ve kurum olarak sz edilmesi deil, bunlarn yasa metninde kuralsallatrlmasdr.
Kuralsallatrma ise, dzenlenen alanda temel ilkelerin konulmasn ve erevenin izilmi
olmasn ifade eder. 288

Anayasa Mahkemesi tarafndan gelitirilen ltlere gre idare; yasalarn

belirledii snrlar ierisinde yetkisini kullanacak, yasada dzenlenmemi bir alanda

288
Aktaran H.Ylmaz, 2006, s.252.

142
kural koyamayacak ve hatta idarenin yasada kural koyma konusunda yetkili klnm
olmas da bu sonucu deitirmeyecektir.

retide idareye ifade hrriyeti alannda dzenleme yetkisi veren yasann yeterli
hkmleri iermesi, ltleri yeter derecede ak, hatlar belli, dar, snrl bir biimde
belirlenmi olmas gerektii ifade edilmitir289. Bylece ifade hrriyeti gibi hassas bir
alanda idarenin keyfi uygulamalara yer vermesinin nne geilebilecektir. Bununla
birlikte, yasann temel hak ve hrriyetlerin kullanm ve snrlanmasnda benimsedii
temel felsefe ve yasann ruhu, doal olarak, dzenleyici ileme yansyacaktr.
zgrlklerin asl, snrlamann ise istisna olduu yasalara dayanlarak yaplacak
dzenleyici ilemler de, en az yasalar kadar hak ve hrriyetlerin geliiminde etkin rol
oynayacaktr.

6112 Sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yayn Hizmetleri Hakknda

Kanun un 4. maddesinin (n) bendinde Yaynlarn mstehcen olmamas hkm
altna alnmtr. RTKn dzenleyici ilemi olan Radyo ve Televizyon
Yaynlarnn Esas ve Usulleri Hakknda Ynetmelikin 5. maddesinin (t) bendinde
ise, Cinsel duygular smrmeye ynelik, bireyleri cinsel meta olarak gsteren,
insan bedenini cinsel tahrik unsuruna indirgeyen, toplumsal yaam alan iinde
sergilenemeyecek mahrem sz ve davranlar ieren yaynlar yaplmamaldr.
hkm ile mstehcenlik tanmlanmtr290.

Mstehcenlik kavramnn ne anlama geldii ok tartmal, sbjektif grlere

291
neden olmaktadr . Gerekten mstehcenlik hukuki bir kavramdr292. Bu sebeple

289
Sait Gran, fade Hrriyeti zerinde darenin Yetkileri nden aktaran H.Ylmaz , 2006, s.253.
290
Hafzoullar Zeki, 3984 Sayl Kanunda Dnce, nan ve fade Hrriyetini Kaytlayan
Hkmler ve Bir Mahkeme Karar zerine Dnceler, Ankara Barosu Dergisi, Cilt: Say 1, 1996,
s.21.
291
etin zek, Trk Basn Hukuku, stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul, 1978, s.294.
292
A.g.e., s.307.

143
genel bir mstehcenlik tanm vermek yerine; doktrinde u saylan durumlarda bir
eserin mstehcen olarak nitelendirilebilecei kabul edilmektedir293:

1. Cinsel konular, kaba, irendirici, ilkel, eski terimle mstekreh bir biimde ileyen
yaptlar mstehcen saymak gerekecektir. Belirli bir bilimsel ve artistik deeri bulunmayan
ve salt cinsel istekleri ve drtleri istismar ederek belirli kazanlar salamak amac tad
ngrlen rnler mstehcen olarak kabul edilebilir. Bu adan pornografik almalar ve
rnler mstehcendir.

2. ada anlay iinde, plaklk yukarda belirtilen nitelikleri tamad srece

mstehcen nitelik tamayacaktr. plan mutlak mstehcen sayld anlay, gnmzde
ad bir anlay olarak belirmektedir. Estetik deeri olan plak mstehcen deildir.

3. Mstehcenlik, salt failin sbjektif durumuna ve eseri meydana getirirken izledii saike
gre saptanamazsa da, cinsel konularla ilgili eserin objektif deerlendirmesinde failin
sbjektif ynelii de bir deerlendirme ls olarak kabul edilecektir.

4. Cinsel ilikiyi gsteren rnler de mutlak olarak mstehcen saylmaz. Artistik ve estetik
deeri olan ve cinsel ilikinin tahrik edici unsurlarndan ok, estetik deeri ve gzellii n
planda tutan rnlerin de mstehcen olarak kabul mmkn deildir.

5. Eserin cinsel heyecan yaratmas da mstehcenlik iin l olmaz. Cinsel heyecan

yaratan fakat estetik ve artistik deeri bulunan almalar, mstehcenlik kavram dnda
kalr. Her halde, cinsel ilikiyi gsteren Rodenin bir heykeline mstehcen diyebilme olana
yoktur.

6. Genel olarak kabul edildii gibi bilimsel ve retici, eitici almalar, mstehcenlik
kavram dnda kalr. Bu trden eserler, ne biimde konuyu ele alrsa alsn, ne gibi bir etki
yaratrsa yaratsn, mstehcen saylamaz.

Bu belirtilen ltlerin yan sra, 765 sayl eski TCKnn 426. maddesinde,
mstehcenlik halkn ar ve hay duygularn inciten veya cinsi arzular tahrik ve
istismar eder nitelikte genel ahlaka aykr fiiller olarak tanmlanmt. Radyo ve
Televizyon Yaynlarnn Esas ve Usulleri Hakknda Ynetmelikin 5. maddesinde
ise; mstehcenlik kavramn hukuken aklamada kullanlan bu esaslardan farkl bir
mstehcenlik tanm getirilmekte, ar ve hay duygularnn istismar esasna maddede
yer verilmemekte ve toplumsal yaam alan iinde sergilenemeyecek mahrem sz
ve davranlar ieren yaynlar, bireyleri cinsel meta olarak gsteren, insan bedenini
cinsel tahrik unsuruna indirgeyen ibareleri ile kavram hukuken kendisine verilen
tanmdan daha geni bir alanda ele alnmaktadr. Doktrinde mstehcenlik kavramn
aklamada kullanlan ve yukarda yer verilen maddelerden 3. maddeye gre salt
293
A.g.e., s.299-300.

144
failin sbjektif durumuna ve eseri meydana getirirken izledii saike gre
mstehcenliin varl saptanamamaktadr. Failin subjektif durumunun eserin
objektif deerlendirmesinde bir l olarak ele alnabilecei sylenmektedir. Ancak,
ynetmelik maddesinde mstehcenlik subjektiflik ve yaynn ierii zerinden
tanmlanm, yaynn objektif deerlendirilmesine yer verilmemitir. Bu nedenle,
geni kapsaml bir mstehcenlik tanm verilerek, ifade hrriyetini snrlamada
kullanlacak olan bu kavramn ana hatlar tam olarak belirlenmemitir. Bylelikle
genel olarak; doktrinde ve kanunda ele alnan mstehcenlik tanm dna klarak,
dzenleme yetkisi alm olmaktadr.

3.3.3.6. Program Dzenleme Serbestsi ve fade Hrriyeti

Gerekte radyo-televizyon zgrlnn programlar dzenleme serbestlii

olduu belirtilmektedir294. Mlga 3984 sayl Kanun ve 6112 sayl Kanun ile
program dzenleme serbestsine baz snrlandrmalar getirilmitir. Bu
snrlandrmalar u ekilde saylabilir.

3.3.3.6.1. 3984 Sayl Kanunun 25. Maddesi ve 6112 Sayl Kanunun 7.

Maddesi

Mlga 3984 Sayl Kanunun 25. maddesinin 1. fkras uyarnca, ulusal

gvenliin aka gerekli kld veya kamu dzeninin bozulmasnn kuvvetle ihtimal
dhilinde olduu durumlarda babakan ya da babakann grevlendirecei bakan
radyo ve televizyon kurulularnn yaynlarn durdurma yetkisine sahiptir. 2. fkra
uyarnca Cumhurbakan veya hkmetin, milli gvenlik, kamu dzeni, genel salk
ve genel ahlakn gerekleriyle ilgili bildirilerinin radyo ve televizyon kurulularnca
yaynlanma ykmll mevcuttur.

294
K. el, Y. nver, 2009, s.414.

145
 6112 Sayl Kanunun, Olaanst Dnemlerde Yaynlar balkl 7.
maddesinin birinci fkrasna gre ise; sava, terr amal saldr, doal afet ve benzeri
olaanst durumlarn ortaya kard kriz zamanlarnda dahi ifade hrriyetinin esas
olacandan bahsedilmitir. Madde metninden, olaanst durumlarn tahdidi olarak
saylmayarak her trl kriz zamanlarnda ifade hrriyetinin ncelikli korunmas
gereken deer olduu sonucu karlmaktadr. Ancak, birinci fkrann ikinci
cmlesine gre milli gvenliin aka gerekli kld hallerde yahut kamu dzeninin
ciddi ekilde bozulmasnn kuvvetle muhtemel olduu durumlarda Babakan ya da
grevlendirecei bakan geici yayn yasa getirebilir. Geici yayn yasa kararnn
ancak kamu dzeninin ciddi ekilde bozulmasnn kuvvetle muhtemel olduu
durumlarda ve milli gvenliin aka gerekli kld hallerde alnabilmektedir.
Geici yayn yasa karar aleyhine yarg yoluna gidilebilir.

3.3.3.6.2. Reklamlarla lgili Snrlamalar

Mlga 3984 Sayl Kanunun 19. maddesi uyarnca, reklamlar gnlk yayn
sresinin %15' ini geemeyecektir. Ancak, rnlerin almnn, satmnn,
kiralanmasnn veya hizmetlerin topluma dorudan sunulmasn salamak zere bu
oran spot reklamlarn %15' ini amamas kaydyla %20' ye karlabilir. Bir saatlik
yayn ierisinde spot reklamlara ayrlan sre %20' yi aamaz. rnlerin almnn,
satmnn, kiralanmasnn veya hizmetlerin halka dorudan sunan trden reklamlarn
yayn gnde bir saati geemeyecektir. 6112 Sayl Kanunun ise 10. maddesinin 2.
fkrasnda her trl reklam yaynlarnn oran bir saat bandan bir sonraki saat bana
kadarki yayn iinde yzde yirmiyi aamayacaktr. Tele-alveri yaynlar bu
sreden bamsz olup, sesli ve grntl bir uyar ile aka belirtilmek suretiyle bir
gn iinde toplam bir saati aamaz. Program desteklemesi, rn yerletirme ve
yayncnn kendi programlarn tantt sreler de yine 2. fkrada belirtilen orana
dhil deildir.

Mlga 3984 Sayl Kanunun 20. maddesinde ise reklamlarn biimi ve sunuluu
dzenlenmektedir. Madde uyarnca reklamlar program hizmetinin dier unsurlardan

146
aka ve kolaylkla ayrdedilebilecek ve grsel ve iitsel bakmdan ayrl fark
edilecek biimde dzenlenecek, bilinalt ile alglanan reklamlara izin
verilmeyecektir. Haber veya gncel programlar dzenli olarak sunan kiilerin
grnt ve seslerine reklamlarda yer verilmeyecektir. 6112 Sayl Kanunun 10.
maddesinin 1. fkrasna gre televizyon ve radyo yayn hizmetlerinde reklamlar ile
tele-alveri, sesli ve/veya grntl bir uyaryla aka fark edilebilecek ve
program hizmetinin dier unsurlarndan kolaylkla ayrt edilebilecek biimde
dzenlenecektir.

3984 Sayl Kanunun 21. maddesine gre, reklamlar esas itibariyle program
arasna yerletirilir. Program btnl deeri ve hak sahiplerinin haklar
zedelenmeyecek biimde bir program iine de yerletirilebilir. Konulu filmlerin veya
televizyon filmlerinin sreleri krk be dakikadan fazla olmas halinde, her krk be
dakikalk sre sonunda bir kez olmak zere reklam iin kesinti yaplabilir. Film krk
be dakikadan fazla ise, krk be dakikadan sonraki zamanda her yirmi dakika
aralkla reklam yerletirilebilir. Hibir dini tren yaynna reklam alnamaz. Haber
bltenleri, gncel programlar, ocuk programlar otuz dakikadan ksa olduklar
takdirde reklamla kesilemezler. Yaynlarda gizli reklam yaplamaz. 6112 Sayl
Kanunun 10. maddesinin 6. fkrasna gre, reklam ve tele-alveri yaynlar,
programlarn arasna veya programn btnl, deeri ve hak sahiplerinin haklar
zedelenmeyecek ekilde bir program iine yerletirilebilir. Bamsz blmlerden
oluan programlarda veya devre aralar ieren spor programlar ve benzer yapdaki
olay ve gsteri programlarnda, reklam ve tele-alveri yaynlar blm veya devre
aralarna yerletirilebilir. 7. fkra uyarnca, sinema ve televizyon iin yaplm filmler
ile haber bltenleri ve ocuk programlar planlanan yayn sreleri otuz dakikadan
fazla olmas halinde, her otuz dakikalk yayn sresi iin bir kez olmak zere reklam
ve tele-alverile kesilebilir.

Bu hkmlerle birlikte 3984 Sayl Kanunun 22. maddesinde de alkol ve ttn

rnleri, reete ile satna izin verilen ilalar ve tedavilerin reklam yasaklanmtr.

147
6112 Sayl Kanunla bu esaslara ek olarak ilalar ve tbbi tedavilerin tele-
alveriine izin verilemeyecei esas benimsenmitir.

3.3.3.6.3. Mali destek gren programlar

3984 Sayl Kanunun 23. maddesi uyarnca mali destek gren programn banda
ve sonunda, bu durum uygun ibarelerle belirtilir. Mali destek gren programlarda,
destek verene veya nc bir kiiye ait mal ve hizmetlere atfta bulunulmas ve
bunlarn alnmas, satlmas ve kiralanmas tevik edilmeyecektir. Haberlerde ve
gncel programlarda destee yer verilmeyecektir.

6112 Sayl Kanun ile, mali destek gren programlar hakkndaki hkmler aynen
korunmutur.

3.3.3.6.4. Seim Dneminde Yaynlar

Seim dneminde yaynlar Yksek Seim Kurulu tarafndan dzenlenmektedir.

Yksek Seim Kurulunun belirledii ilkeler dorultusunda st Kurul, seim
dnemindeki yaynlar denetlemekte ve deerlendirmektedir. Seimlerde oy verme
gnnden nceki yirmi drt saat iinde her trl haber, rportaj gibi programlar veya
reklamlar yoluyla kamuoyu aratrmalar, anketler, tahminler, bilgi iletiim
telefonlar yoluyla mini referandum gibi adlarla siyas bir partinin veya adayn
lehinde veya aleyhinde veya vatandan oyunu etkileyecek yaynlarda bulunulmasna
izin verilmemektedir.

148
3.3.3.6.5. 6112 Sayl Kanunun 15. Maddesi

6112 Sayl Kanunun Avrupa Eserleri balkl 15. maddesinin 1. fkrasnn a

bendi uyarnca ulusal karasal yayn lisansna sahip televizyon yaynclarnn;
haberler, spor olaylar, yarmalar, reklamlar, tele-alveri ve balantl veri
yaynlar iin ayrlan sre dnda kalan yayn sresinin en az yzde ellisini Avrupa
eserlerine ayrmalar zorunludur. 1. fkrann b bendi uyarnca ise, ulusal karasal
yayn lisansna sahip televizyon yaynclarnn haberler, spor olaylar, yarmalar,
reklamlar, tele-alveri ve balantl veri yaynlar iin ayrlan sre dnda kalan
yayn sresinin veya program btesinin yzde onunu bamsz yapmclarn rettii
Avrupa eserlerine ayrmalar zorunludur.

3.3.3.6.6. 6112 Sayl Kanunun 16. Maddesi

6112 sayl Kanunun 16. maddesi bilgi edinme hakknn salanmas ve

dolaysyla oulcu tartma ortamnn gelimesi asndan olduka byk nem arz
etmektedir. Ksa Gsterim Hakk balkl maddeye gre; kamuoyu iin byk
nem tayan olaylarn mnhasr yayn haklarna sahip televizyon yaynclar, 5846
sayl Kanun kapsamnda, dier yaynclara adil, makul ve eitliki bir temelde
bedeli karlnda ksa gsterim hakk salamak zorundadr.

Program dzenleme serbestsine getirilen bu istisnalarn ifade hrriyetinin

kstlanmas niteliinde olduu, zellikle reklamlara ilikin sre dzenlemeleri ve
yayn ak iinde nasl uygulanacana dair hususlarn yayncnn haklar zerinde
sansr etkisi yaptna dair grler mevcuttur295. Gerekte ise, yayncnn haklar
zerindeki bu trden kstlamalar, ifade hrriyeti zerinde bir kstlama rejimi
deildir. Tam aksine, etkin bir ifade zgrl sisteminin oluturulabilmesi asndan
yaplmas gereken kstlamalardr. Reklm yaynlarnn denetimsiz biimde

295
Kemal ahin, Farkl zgrlk Anlaylar erevesinde fade zgrlnn Temellendirilmesi ve
Snrlandrlmas, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Hukuku Anabilim Dal,
Yaynlanm Doktora Tezi, 2008, s.198.

149
uygulanmas, belirli bir program (rnein bir haber ya da kltrel ierikli program)
izlemek isteyen izleyiciyi, sz konusu programdan ok reklmlar izlemeye mahkm
etmektedir. zellikle ocuk programlar bakmndan durum daha da vahimdir.
ocuklar, holandklar bir program izleyebilmek iin reklm bombardmanna
maruz kalabilmekte ve zamanlarnn ounu televizyon banda geirmek zorunda
braklmaktadrlar. Bu durum, yaynlardan beklenen yarar tersine
evirebilmektedir296.

Seim dneminde getirilen yayn yasaklar da yine ifade hrriyetinin

kstlanmas kapsamnda ele alnmamaldr. YSK nn belirledii ilkeler
dorultusunda yaynlarn denetlenmesi ile; semenler salkl ve tarafsz bir ekilde
bilgilenebilecek ve bylelikle oulcu bir tartma ortam salanm olacaktr.

3.3.3.6.7 6112 Sayl Kanunun 17. Maddesi

Kamunun nemli Olaylara Eriimi balkl 6112 sayl Kanunun 17. maddesi
gereince st Kurul, toplum iin byk nem arz eden ulusal ve uluslararas
olaylarn lke geneline ifresiz ve cretsiz yayn yapan canl veya banttan
yaynlanmasn salar. st Kurulun konuyla ilgili dier kurumlarn grlerini de
almak suretiyle hazrlam olduu nemli olaylar listesi ilan edilir.

17. maddenin amac izleyici/dinleyici kitlesinin haber alma hakknn

salanmasdr. Doru bilgi edinme, salkl kamuoyu oluumu ve bylelikle ifade
hrriyetinin tam anlamyla geliiminin salanmas asndan 17. madde olumlu ve
yerinde bir hkmdr.

296
A.g.e., s.198-199.

150
3.3.3.7. RTKn Yaptrm Uygulama Yetkisi ve fade Hrriyeti

3.3.3.7.1. dari Yaptrm ve dari Dzen Kavramlar

Genel olarak sosyal dzen ierisinde, idari dzen diye isimlendirebileceimiz bir
dzen bulunmaktadr. Genel olarak sosyal dzen, cezai meyyidelerle korunurken,
idari dzen, idari yaptrmlarla korunmaktadr297.

dari dzeni, kamu gvenlii ve dzeni, kamu sal ve ulusal servetin

korunmasna ynelik faaliyet olarak tanmlayabiliriz298. dari dzen bozulduunda,
dzenin tekrar salanmas ve ayn zamanda ilerde tekrar bozulmasn nlemek iin
idari yaptrmlara ihtiya duyulmaktadr299. darenin idari yaptrm uygulama
yetkisinden sz edilirken, bu yetkinin sosyal dzenin salanmasnn nemli
aralarndan birisi olduu, dier bir deyile idari yaptrmlar olmakszn idarenin
ilevini tam olarak yerine getirmesi ve dzenli bir sosyal yaamn temin edilmesinin
mmkn olmad daha batan ifade edilir300.

dari yaptrm kavramn, Anayasa Mahkemesi E:1996/48, K:1996/41 sayl

dosya301 kapsamnda u ekilde tanmlamtr: darenin bir yarg kararna gerek
olmakszn yasalarn aka verdii yetkiye dayanarak idare hukukuna zg
yntemlerle dorudan doruya bir ilemi ile uygulad yaptrmlara, verdii cezalara
idari yaptrm denilmektedir.

297
Ramazan alayan, dari Yaptrmlar Hukuku (Kabahatler Kanunu Yorumu), Asil Yaynclk,
Ankara, 2006, s. 22.
298
Ycel Ourlu, dari Yaptrmlar Karsnda Yargsal Korunma dan aktaran R. alayan, 2006, s.
22.
299
A.g.e.,s.22.
300
Feyyaz Glckl, dari Ceza Hukuku ve Anlam: darenin Cezai Meyyide Tatbiki nden aktaran
H. Ylmaz, 2006, s.275.
301
(http://www.anayasa.gov.tr/index.php?l=manage_karar&ref=show&action=karar&id=1288&conten
t=), (12.11.2010).

151
 Tanmdan da anlalaca gibi; idari cezalar yasalarn verdii yetkiye
dayanlarak ve idari usuller uygulanarak ve idarece tatbik edilmektedir. dari
yaptrmlar uygulanrken idari dzenin korunmas hedef alnmakta olduundan,
yaptrmlar zorlayclk zelliine sahiptir. Ayrca yaptrmlarn uygulanmasyla idari
dzenin yeniden ihlal edilmemesi amac gdlmektedir. Bu nedenle idari yaptrmlar
nleyicilik zellii tamaktadr.

3.3.3.7.2. Grsel itsel letiim Alanndaki dari Yaptrmlar

Mlga 3984 sayl Kanunun 5728 sayl Kanunla deiik 33. maddesinde, Radyo
ve Televizyon st Kurulunun sahip olduu yaptrmlar ve yaptrm usulleri
dzenlenmektedir. Madde uyarnca, st Kurulca ngrlen ykmllkleri yerine
getirmeyen, izin artlarn ihlal eden, yayn ilkeleri ve kanunun ngrd esaslara
aykr yayn yapan kurulular ncelikle uyarlmakta ya da kurulularn ayn yayn
kuanda ak ekilde zr dilemesi istenmektedir. Bu talebe uyulmamas ya da
ihlalin tekrar halinde ihlali gerekletiren programn yaym 1 ila 12 kez arasnda
durdurulmaktadr. Cezaya yol aan fiilde sorumluluklar belirlendii takdirde
programn yapmcs ve varsa sunucusunun da bu sre ierisinde hibir ad altnda
baka bir program yapmas ve sunmas yasaklanmaktadr. Yayn durdurulan
programlarn yerine, ayn yayn kuanda ve reklamsz olarak, ilgili kamu kurum ve
kurulularna st Kurulca hazrlattrlacak eitim, kltr, trafik, kadn ve ocuk
haklar, genlerin fiziksel ve ahlak geliimi, uyuturucu ve zararl alkanlklarla
mcadele, Trk dilinin gzel kullanm ve evre eitimi konularnda programlar
yaynlattrlmaktadr. Aykrl tekrar eden yaym kuruluuna para cezas
uygulanmakta, ihllin, ihll tarihinden itibaren, takip eden bir yl iinde tekrar
hlinde para cezalar yar orannda artrlmaktadr. hllin, ihll tarihinden itibaren
takip eden bir yl iinde ikinci kez tekrarnda ihllin arlna gre izin uygulamas
bir yla kadar geici olarak durdurulmaktadr.

152
 4 nc maddenin ikinci fkrasnn (a), (b) ve (c) bentlerindeki ilkelere aykr
yayn yaplmas hlinde st Kurul tarafndan uyar yaplmamakta ve yayn
kuruluunun yayn bir ay durdurulmakta, ihllin tekrar hlinde yayn sresiz olarak
durdurulmakta ve yayn lisans izni iptal edilmektedir.

13. maddede; reklam gelirlerinden ayrlacak olan st Kurul paylar ile TV kanal
ve radyo frekans yllk kira bedellerinin denmesinin gecikmesi halinde yaymc
kurulu uyarlmakta ve 7 gn iinde deme yapmas istenmektedir.

Yayn izninin verilmesi iin gerekli artlardan birini kaybeden veya artlarn
uygunluunu hile ile elde eden kurulularn yayn lisans izni iptal edilmektedir.

6112 Sayl Kanunun 32. maddesinde idari yaptrmlar dzenlenmitir.

Kanunun 8. maddesinde yer alan (a), (b), (d), (g), (n), (s) ve () bentlerindeki yayn
hizmeti ilkelerine aykr yayn yapan yaync kurululara, ihlalin arl ve yayn
ortam da gz nne alnarak ihlalin tespit edildii aydan bir nceki aydaki brt ticari
iletiim gelirinin % 2 sinden % 5 ine kadar idari para cezas verilecei hkm altna
alnmtr. Ayrca program yaynnn be keze kadar durdurulaca da ngrlmtr.
Bu idari cezalar ayr ayr ya da ikisi birden uygulanabilir. (a) ve (b) bentlerindeki
ilkelere aykr yayn yaplmasn mteakip verilecek yaptrm kararnn tebliinden
itibaren bir yl iinde ayn ihlalin tekrar halinde, yaync kuruluun yaynnn 10
gne kadar durdurulmasna; ikinci tekrarnda ise yayn lisansnn iptaline karar
verilmektedir. 8. maddede bu saylan bentler dnda kalan bentler ve 8. maddenin 2.
ve 3. fkralar ile, 6112 Sayl Kanunun dier maddelerinde belirlenen ilke ve
ykmllk ve yasaklara aykr yayn yapan yayn kurulular ilk nce uyarlmakta,
uyardan sonra ihlal tekrar edilirse ihlal ortam ve yayn ortam ile alan gz nne
alnarak ihlalin tespit edildii aydan bir nceki aydaki brt ticari iletiim gelirinin
%2 sinden %5 ine kadar idari para cezas verilecei hkm altna alnmtr.

153
 dari tedbir sonras yayn durdurulan programlarn yerine ayn yayn kuanda
ticari iletiim yayn iermeksizin st Kurulca temin edilen eitim, kltr, trafik,
kadn ve ocuk haklar, genlerin fiziksel ve ahlaki geliimi, uyuturucu ve zararl
alkanlklarla mcadele, Trk dilinin gzel kullanm, evre eitimi, zrl
sorunlar, salk ve benzeri kamuya yararl programlar yaynlanr. Bu hkmde
grlecei zere, durdurulacak programlarn yerine yaynlanacak programlar kamu
yararn gerekletirecek programlardr.

Yayn izninin verilmesi iin gerekli artlardan birini kaybeden yaync kurulular
ile yayn lisans izninin verilmesi iin gerekli artlara uygunluu hile ile elde ettii
tespit edilen yaync kurululara uygulanacak idari yaptrm farkllamaktadr. Yayn
lisans verilmesi iin gerekli 6112 Sayl Kanunda aranan artlardan birinin
kaybedilmesi halinde, ilgili yaync kurulua bu art yerine getirmesi iin otuz gn
sre verilmektedir. Verilen sreye ramen art yerine getirmeyen yaync kuruluun
yayn ay sre ile durdurulmakta, bu sre zarfnda da artn yerine getirilmemesi
halinde kuruluun yayn lisans iptal edilmekte kanal ve frekans kullanmna son
verilmektedir. Yayn lisans iin gerekli artlara uygunluu hile ile elde ettii tespit
edilen yayn kuruluunun yayn lisans iptal edilmektedir.

Her iki kanunda dzenlenen yaptrm trlerinde dikkat eken zellik

yaptrmlarn temelde izin ilikisi erevesinde biimlenmesidir. Dier bir deyile
yaptrmlar son aamada iznin belli srelerle durdurulmas ve izne son verilmesi
biimini kazanmaktadr. Dolaysyla idarenin yaptrm uygulama yetkisi ve normlarn
etkinlii bakmndan izin ilikisi idarenin konumunu glendirmektedir302.

302
H.Ylmaz, 2006, s.297.

154
3.3.3.7.3. RTKn Yaptrm Uygulama Yetkisinin fade Hrriyeti Asndan
Deerlendirilmesi

fade hrriyeti sz konusu olduunda, idarenin idari yaptrm uygulamas ok

eitli tartmalara yol amtr. Grsel iitsel alanda RTK ile zel radyo
televizyon kurulular arasnda izin verme ilikisi ile balayan ve RTKn grsel-
iitsel alan dzenleme ve bu kurululara yaptrm uygulamas erevesinde
belirlenen bir idari dzen ilikisi mevcuttur. Her ne kadar, ifade hrriyeti sz konusu
olduunda ceza kanunu ile korunan dzen dnda, ayrca idareye zg bir dzenden
sz etmenin gereksiz olduundan bahsedilmise303 ve sadece idare ile yaymc
arasndaki izin ilikisinin zel bir idari dzen oluturduu kabul edilerek304 bu zel
idari dzen fikrini ifadenin ieriine ve anlamna tamann ifade hrriyeti ile
badamayaca kabul edilmise de, daha nce de belirtildii gibi izin rejimi
yaymcnn belli baz grevleri yerine getirmesi konusunda zorlayc bir aratr. zel
radyo ve televizyon kuruluunun yaym faaliyeti srasnda seyredecei yn ve
ieriin belirlenmesinde, kanunda belirlenen esaslara uygun yaym yapmasnda ve
belirlenen ykmllklere uymas konusunda izin rejimi etkilidir. Bu nedenle,
RTK ve zel radyo televizyon kurulular arasnda sadece izin rejiminin zel bir
idari dzen oluturacan kabul ederek izin rejiminin amalad yukarda saylan
olgularn ceza kanunu ile korunan dzende ele alnmasn savunmak isabetli bir
yaklam deildir. zin verme yetkisine sahip idarenin, yaymclarn kanunda ve
dzenleyici ilemlerde belirlenen ykmllkleri yerine getirip getirmediini
saptamas ve gerektii durumlarda yaptrm uygulama yetkisine sahip olmas
doaldr. Daha nce de bahsedildii gibi, grsel-iitsel alanda ifade hrriyeti, nitelii
gerei, zaten snrl ve gzetimlidir. Bu noktada nemli olan ifade hrriyetinin
zorunlu durumlarda snrlanmasn gerektirecek yasal ve idari dzenlemelerin
yaplmasdr. Yasalarn benimsedii temel felsefe ve zgrlk-otorite ikileminde
tercih ettii yol; ifade hrriyetinin snrlanmasnda ve yorum yaplmasn gerektiren
durumlarn varlnda kilit rol oynayacandan; ifade hrriyetinin nasl bir dzende
ele alnmas gerektii sorunu bu durumda nem arz etmemelidir. Yasalarn ifade
hrriyetinin korunmas asndan yeterli gvence salamad bir ortamda; ifade
303
A.g.e., s.286.
304
A.g.e., s.290.

155
hrriyetinin idari dzende ya da ceza kanunu ile korunan dzende ele alnmas nem
tamayacaktr. Bu nedenle, ifade hrriyetinin ceza kanunu ile korunan dzende daha
gvenceli bir konumda olacan peinen kabul etmek yerinde bir yaklam deildir.
Kald ki ceza kanunu ile korunan dzende ele alnsa dahi; grsel-iitsel alann nitelii
gerei, yazl basna oranla daha fazla snrlandrlmas gerektii aktr.

Dnce, inan, ifade ve benzer hrriyetler sz konusu olduunda fiilin su ya

da serbest fiil saylmas, idarenin ceza hukuku alanna mdahale edememesi
gerektii yolunda grler305 ileri srlmekte olup, ifade eyleminin ceza kanunu
dnda herhangi bir hukuka aykrlk denetiminin konusu yaplmamas gerektii
ifade edilmektedir. Ancak ceza kanunu ve idari yaptrmlarn koruduu dzen
birbirinden tamamen farkldr. Bir eylem ceza kanunu asndan su tekil etmese de
idari dzeni bozucu nitelikte olabilir. Grsel-iitsel alanda zel radyo televizyon
faaliyetleri sadece ticari faaliyetler olarak deil, ayn zamanda kltrel faaliyetler
olarak da ele alnmakta ve zel bir idari dzeni gerektirmektedir. zellikle
lkemizde; radyo ve televizyon yaynlarnn kitleler zerinde byk lde etkili
olduu, programlarda ele alnan konularn gndelik hayata yansmasnn ok gl
olduu, rnein dizilerde yer alan karakterlerin iselletirildii yaplan kamuoyu
aratrmalar ile dorulanmaktadr. Srf bu ynyle bile grsel iitsel yaymclk;
psikolojik, sosyolojik ve kltrel boyutlar olan bir faaliyet olmas nedeniyle ceza
kanunun koruduu dzenden baka bir dzende ele alnmaldr. Bu nedenle, idare
tarafndan yaymcnn editoryal bamszlna mdahale edilmesi kanlmazdr.
Elbette ifade hrriyeti, kii temel hak ve hrriyetlerinin en nemli ksmn
oluturmaktadr. Bununla beraber rnein, ocuk ve genlerin ekran banda olaca
varsaylan saatlerde bunlarn fiziksel, ruhsal ve cinsel geliimini olumsuz etkileyecek
yayn yaplmas ya da bir kiinin onur ve haysiyetinin ihlal edilmesi durumunda ifade
hrriyetine toplumsal ya da bireysel menfaatler uruna mdahale edilmelidir. Ancak
bu mdahalenin zorunlu durumlarda yaplmas, ifade hrriyetinin esas, snrlamann
istisna olarak ele alnmas gerektii, gerekten idari dzeni ciddi ekilde bozucu

305
Z. Hafzoullar, 1996, s.18-27.

156
olgularn varl halinde idare tarafndan yaptrm uygulanmas gerektii de gzden
karlmamaldr.

6112 sayl Kanunda ngrlen yayn yasaklarnn ayn zamanda ceza kanunu
asndan da su tekil etmesi halinde, RTKn yaptrm uygulamas adli ve idari
cezalarn bamszl ilkesi ile aklanabilir. rnein; devletin lkesi ve milleti ile
blnmez btnlne aykr yayn yaplmas halinde; RTK zel radyo ve
televizyon kuruluu olan tzel kiiye yaptrm uygulayacak, sorumlu olan kii ise
ceza kanunu hkmleri gerei cezalandrlacaktr. dari yaptrmlarn ve adli
yaptrmlarn koruduu dzenlerin birbirinden farkl olmas nedeniyle adli yaptrm
uygulanmasn gerektirmeyen bir durumda, idari dzenin ihlali gerekesiyle idari
yaptrm uygulanmas gerekebilir. Ancak ceza yarglamasnda maddi gerek
aratrldndan, ceza mahkemesinin tarafndan maddi olaylarn gerekten vuku
bulmu olmas ya da olmamas hususundaki tespiti, idari otorite asndan da
balaycdr.

157
 SONU

Temel bir insan hakk olan ifade hrriyetinin ilk aamasn bilgi edinme
hrriyeti oluturmaktadr. Gnmzde kitlelerin bilgi edinmesi ise, kitle iletiim
aralar ile gereklemektedir. Kitle iletiim aralarndan radyo ve televizyon, dier
kitle iletiim aralarna gre daha geni kitlelere ulaabilme zellii ve etki gc
nedeniyle bilgi edinme hrriyeti asndan olduka byk nem arz etmektedir.
Kitlelerin doru bilgi edinmesi ve kamuoyunun salkl oluumunu salama
dncesi ile grsel iitsel alanda ifade hrriyetinin snrl olduu kabul edilmektedir.
Bireysel ifade hrriyeti negatif bir hak olarak tanmlanrken, grsel iitsel alanda
ifade hrriyeti devletin bu alana mdahale etmesini ve tevik edici nlemler almasn
gerektiren pozitif hak olarak ele alnmaktadr. Bylece; radyo televizyon
kurulularna kamu yarar lehine ykmllkler getirilmekte ve bu amala yaplan
dzenlemelerle kitlelerin bilgi edinme zgrl bilgi edinme hakkna
dnmektedir. Bireysel ifade hrriyeti; ifadede bulunacak zne orijinli olup,
hrriyet bu zne asndan ele alnmakta ve tanmlanmaktadr. Oysa grsel-iitsel
alanda ifade hrriyeti sz konusu olduunda; program yapmcs, sunucusu vs. nin
ifadesinden ziyade, kitlelerin bilgi edinme hakk anlay nem kazanr.

Mlga 3984 sayl Kanunun 4. maddesinde de radyo, televizyon ve veri

yaynlarnn kamu hizmeti anlay erevesinde yaplaca hkm altna alnmt.
Kamu hizmetinin amacnn kamu yarar olduu gz nne alndnda kamu hizmeti
anlay erevesinde yrtlmesi hkm altna alnan yaymclk faaliyetinin
amacnn da kamu yararn gerekletirmek olduu sonucu ortaya kmaktadr.
Bylelikle, ifade hrriyeti kamu yarar anlayn gerekletirmek iin
snrlandrlabilmekte ve bu anlay dorultusunda ekillendirilebilmektedir. 6112
sayl Kanunun 1. maddesinde kanunun amalarndan birisinin ifade ve haber alma
hrriyetinin salanmas olarak kaleme alnmas ise hi kukusuz ifade hrriyetinin

158
bal bana gzetilmesi gereken bir deer olduu anlamna gelmektedir. Yaymclk
faaliyetinin kamu hizmeti anlay erevesinde yaplaca hkm yerine kamusal
sorumluluk anlayna uygun olarak yaplaca hkmnn tesisi ile, grsel iitsel
alanda ifade hrriyetinin ele aln ekli farkllamamaktadr. Yine, ifade hrriyeti
kolektif hak olarak kabul edilmektedir. 6112 sayl Kanunun amacnn ifade ve
haber alma zgrlnn salanmas olarak tanmlanmas bu alanda bilgi edinme
hrriyetinin kitleler asndan bilgi edinme hakkna dntn gstermektedir.
Bununla birlikte ifade hrriyeti, 3984 sayl Kanun anlayndan farkl olarak kamu
hizmeti anlay erevesinde ele alnmamakta ve kamu yarar esas dorultusunda
ekillendirilmeyerek belli bir amaca zglenmemekte, korunmas ve gzetilmesi
gereken bir deer grnmnde belirmektedir. Yine 6112 sayl Kanunun 37.
maddesinde Radyo ve Televizyon st Kurulunun grev ve yetkileri arasnda yayn
hizmetleri alannda ifade ve haber alma zgrlnn korunmas nn saylmas;
hrriyet-otorite ikileminde 6112 sayl Kanunun benimsedii temel felsefenin
hrriyet olduu sonucunu ortaya karmaktadr.

fade hrriyetini snrlamada daha adil bir yolun geliimine katkda

bulunabilecek bir dier uygulama; 6112 sayl Kanunda zikredilen milli gvenlik,
genel ahlak, genel salk ve toplumun milli manevi deerleri gibi baz kavramlarn
da gereklerinin belirlenmesi ve ieriklerinin somutlatrlmasdr. Grsel iitsel
medyada yaplan ifade hrriyeti snrlamalarnda bu kavramlarn gereklerini
belirleyici baz ilke kararlarn Radyo ve Televizyon st Kurulu tarafndan alnmas,
kurumun grsel-iitsel alan regle etme grevinin bir uzants olarak dnlebilir.
Regle etme faaliyeti, daha nce de belirtildii gibi klasik dzenleme yetkisini
amakta ve grevli olunan alanla ilgili oyunun kurallarnn belirlenmesi anlamna
gelmektedir. Soyut kavramlara ynelik ilke kararlar alnmasnda ise, Avrupa nsan
Haklar Mahkemesinin belirledii ller ve Dantay, Yargtay ve Anayasa
Mahkemesinin oluturduu itihatlar gz nne alnabilir. zellikle, Avrupa nsan
Haklar Mahkemesi tarafndan Radyo ve Televizyon st Kurulu kararlarnn
denetlenmesi neticesinde belirtilen ilkeler, itihatlar ve atf yaplan dier davalarda

159
yer verilen kararlarn da gzetilmesi bu amaca ulamada temel tekil edebilecektir.
Sz konusu ilkelere ve itihatlara bu tezin ilgili blmnde yer verilmitir.

fade hrriyetinin snrlanmasnda nemli bir husus da snrlama kanunlarnn

niteliidir. Snrlama kanunun zgrlk-otorite ikileminde benimsedii temel
felsefenin ve kanunun tamamna hkim olan anlayn zgrlk olmas durumu, sz
konusu kanuna dayal yaplacak dzenlemelere de sirayet edecektir.

Daha nce de belirtildii gibi, grsel-iitsel faaliyetin kamu hizmeti olarak ele
alnmas, bu alanda kamu yararnn gzetilmesini ve ifade hrriyetinin kamu yarar
anlay dorultusunda snrlandrlmasn gerektirmektedir. 3984 sayl yasada
gerekse ynetmeliklerde kamu yarar anlaynn gzetilmesi ile yetinilmemekte,
yaynlar 4. maddenin 1. fkrasnda dzenlenen Radyo, televizyon ve veri
yaynlar kamu hizmeti anlayna uygun olarak yaplr eklindeki olumlu
ykmllk ile kamu yarar anlay dorultusunda ekillendirilmekte idi. 4 nc
maddede belirlenen dier olumlu ykmllkler ile ( h, l ve g bentleri ile) yayn
ieriinin nasl dzenlenmesi gerektii belirtilmekte ve yaynn unsurlar batan
itibaren kamu yarar anlaynn unsurlar dorultusunda biimlendirilmekte, bylece
yaymcya hareket edebilecei bir alan braklmamakta idi. Oysa yasak ieren dier
bentlerde yaymc, olumlu ykmllk ieren bentlere gre programn ieriini
belirlemede daha serbesttir. Burada yasak ieren maddeler programn nasl
dzenleneceini deil, nasl dzenlenmemesi gerektiini belirttiinden yasak
unsurlarn programdan ayrtrlmas mmkn olmaktadr. Olumlu ykmllklerde
ise, program tamamen ykmllk ynnde ekillenmi olup, olumlu ykmllkler
artk programn unsuru haline gelmitir ve programdan ayrlamaz hal almlardr.
Bylece grsel iitsel alanda snrl olan ifade hrriyeti olumlu ykmllk ieren
maddelerle neredeyse kullanlamaz hale gelmitir. Bu nedenle, ifade hrriyetini
snrlamada izlenecek yolun olumlu ykmllk tesisinden ziyade yasak unsuru
ieren ykmllkler olmas ifade hrriyetinin geliimine byk oranda katk
salayacaktr. 6112 sayl Kanunda dzenlenen yayn ilkelerinde ise, yayn ieriini

160
ekillendirici olumlu ykmllkler yerine yasak unsuru ieren hkmlere yer
verilmesi bu adan olumludur.

Grsel iitsel alana girite, devletler tarafndan izin sisteminin ngrlebilecei

Avrupa nsan Haklar Szlemesinde belirtilmitir. Anayasann 26. maddesinin 2.
fkras da yayn izninin anayasal dayanan tekil etmektedir. Klasik ifade
hrriyetinin ifadenin serbeste dile getirilmesi yolundaki gerei gz nne
alndnda, izin sisteminin bu gerekle badamad aka grlmektedir. Ancak
grsel iitsel alanda gzetimli ve snrl olduu kabul edilen ifade hrriyeti
anlaynda izin sistemi yaymcya belli ykmllkleri yerine getirtmek asndan
ara tekil etmektedir. Ayrca yukarda da belirtildii gibi, grsel-iitsel alanda ifade
hrriyetinin snrl ve gzetimli olmas izin sisteminin varln aklamaktadr. zin
sistemine ynelik yasal dzenlemeler de ifade hrriyeti asndan olduka byk
nem arz etmektedir. yle ki; zel radyo ya da televizyon kuruluunun izin
isteminin ne gibi durumlarda reddedilecei yoruma gerek brakmayacak aklk ve
netlikte dzenlenmelidir. nk izin isteminin idare tarafndan reddedilmesi,
ifadenin davurumundan nce engellenmesi yani sansr ile benzerlik tadndan;
sansrn yasal kabul edilmesi iin gerekli olan unsurlarn varl halinde izin
isteminin reddedilebileceine ynelik yasal dzenlemeler ile ifade hrriyeti daha
gvenceli bir konuma kavuturulabilir.

Yine ifade hrriyetinin snrlanmasnda, ulusal yasalarn yan sra, Avrupa nsan
Haklar Szlemesinin ngrd denetim organ Avrupa nsan Haklar
Mahkemesinin gelitirmi olduu geni kapsaml itihat ve ilkelerin de dikkate
alnmas gerekmektedir. Bu itihat ve ilkelerde; grsel-iitsel medyann beki
kpei ( public watchdog ) olma rolne deinilerek, medyann amasal rol ve
kamusal ynne olduka byk nem atfedilmitir. Mahkeme; snrlandrmalara
ilikin itihat ve ilkelerin, Avrupa nsan Haklar Szlemesine ye devletlerce
dikkate alnarak, ulusal kanunlarn bu itihat ve ilkelerin nda yorumlanmas
gerektiini belirtmektedir.

161
 fade hrriyetinin snrlanmasnda nemli olan bir dier nokta da, ifade
hrriyetinin baka haklarla atmas durumunda somut olayn koullarnn incelikle
irdelenmesi gerektiidir. fade hrriyetinin kaynak hak olmas ve bu sebeple att
hakka gre daha stn konumda ele alnmas gerektii eklinde bir kan, haklar
arasnda hiyerariye sebep olabilecektir. Bu sebeple zellikle de bakalarnn n ve
hreti ile ifade hrriyeti attnda, ifade hrriyeti mutlak stn bir konumda ele
alnmayarak olayn koullarna gre bir zm yoluna gidilmelidir.

Grsel-iitsel medyada ifade hrriyeti konusunda, ifade hrriyetinin idari

dzende ele alnp alnmamas da tartlmaktadr. Baz grlere gre, ifade hrriyeti
yazl basnn tabi olduu rejime tabi olmal, ceza mahkemelerine snrlandrma
yetkisi tannmal ve idarenin bu alanda snrlandrma yetkisi kabul edilmemelidir.
Ancak grsel-iitsel faaliyet salt ekonomik deil, ayn zamanda kltrel bir
faaliyettir. Kltrel faaliyet olma nitelii; grsel-iitsel iletiimin ceza kanunu
dnda bir dzende ele alnmasn, dzenlenmesini ve gerektii zaman yaptrm
uygulanmasn gerektirmektedir.

Grsel-iitsel iletiim aralarnn etki boyutu gn getike artmaktadr. zellikle

televizyon bireylerin hayatlarnn her alanna nfuz etmekte, yaynlarda sunulan
karakterlerin syledii spesifik szler gnlk hayatta kullanlmakta ve giydikleri
kyafetler reva grmekte ksacas bireyler hayatlarn televizyona gre
ekillendirmektedirler. Grsel-iitsel iletiim faaliyetlerinin bu denli iselletirilmi
olmas da, grsel-iitsel iletiimin idari dzende ele alnmasn ve snrlandrlmasn
gerekelendirmektedir.

162
 KAYNAKA

Abadan, Nermin (1968), Basn ve Haberleme Hrriyeti, Trkiyede nsan Haklar

Semineri, Ankara.

Alpaslan, M. . (1999), Avrupa nsan Haklar Szlemesi Uygulamasnda Dnce

ve Basn zgrl, Prof. Dr Sahir Ermana Armaan, stanbul.

Ate, Derya (2006), Borlar Hukuku Szlemelerinde Genel Ahlaka Aykrlk,

Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Doktora Tezi, Ankara.

Avar, Zakir (2003), Radyo ve Televizyon Hukuku, Radyo ve Televizyon st Kurulu

Yayn, Ankara.

Aziz, Aysel (2006), Televizyon ve Radyo Yayncl (Giri), Turhan Kitabevi

Yaynlar, Ankara.

Barnouw, Erik (1956), Mass Communication, New York-Toronto.

Berksoy, Taner (1986), Basn Kendini Sorguluyor, Trkiye Gazeteciler Cemiyeti

Yayn, stanbul.

Bak, Vahit (2002), Avrupa nsan Haklar Mahkemesi Kararlarnda fade

zgrl, Liberal Dnce Topluluu Yaynlar, Ankara.

Cuilenburg, Jan Van (2010), Medya ve Demokrasi, Televizyon Haberciliinde

Etik (der: Blent apl, Hakan Tuncel), Fersa Matbaaclk, Ankara.

ankaya, zden (1997), Dnden Bugne Radyo Televizyon, Beta Yaynlar, stanbul.

alayan, Ramazan (2006), dari Yaptrmlar Hukuku (Kabahatler Kanunu Yorumu),

Asil Yaynclk, Ankara.

163
avuolu, N. (1994), HAS ve Avrupa Topluluk Hukukunda Temel Hak ve
Hrriyetler zerine, Ankara.

Demirhan, Burak elik (2009), Basnda Tekelleme ve Demokrasi, Mlkiye

Dergisi, Say: 27, No:25.

Devlet Planlama Tekilat (1967), kinci Be Yllk Kalknma Plan, Ankara.

Dnmezer Sulhi ( 1976), Basn ve Hukuku, Sulhi Garan Matbaas, stanbul.

Ekzen, Nazif (1999), Medya ve Ekonomi: Trk Basn Endstrisinde Younlama-

Toplulama- Tekelleme, Afa Yaynlar, stanbul.

Gken, Ahmet (2001), Halk Kin ve Dmanla Aka Tahrik Crm, Liberal
Dnce Topluluu Yaynlar, Ankara.

Gnday, Metin (2003), dare Hukuku, Yetkin Yaynclk, Ankara.

Gnler, Kemal (2006), Teoride ve Avrupa nsan Haklar Mahkemesi Kararlarnda

Kitle letiim zgrl, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu
Hukuku Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi, Erzurum.

Hafzoullar, Zeki (1996), 3984 Sayl Kanunda Dnce, nan ve fade

Hrriyetini Kaytlayan Hkmler ve Bir Mahkeme Karar zerine Dnceler,
Ankara Barosu Dergisi, Say:1.

Hakyemez, Yusuf evki (2000), Militan Demokrasi Anlay, Sekin Yaynlar

Ankara.

Hoffman, W (1996 ), Regulatng Media (Licensing and Supervision of Broadcasting

n Si Countries), The Guilford Press.

164
el, Kayhan ve Yener, nver (2009), Kitle Haberleme Hukuku, Beta Yaynclk,
stanbul.

lal, Ersan (1986), Dnceleri Aklama zgrl, Ynsal Kitle letiim

Aralar ve Anayasa Mahkemesi Kararlar, Anayasa Yargs Dergisi, Say:1, No: 3.

lal, Ersan (1972), Radyo Hrriyeti, zerklik ve 1961 Anayasas, stanbul.

Kabolu, brahim (1998), zgrlkler Hukuku, Afa Yaynlar, stanbul.

Kk, Adnan (2003), fade Hrriyetinin Unsurlar, Liberal Dnce Topluluu

Yaynlar, Ankara.

Macovei, Monica (2004), fade zgrl Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 10.
Maddesinin Uygulanmasna likin Klavuz, nsan Haklar El Kitaplar No:2,
Strazburg.

Mill, John Stuart (2000), zgrlk stne ( eviren: lime Ertan), Belge Yaynlar,
stanbul.

Nianyan, evan ( 2010), Szlerin Soyaac, Everest Yaynlar, stanbul.

Obrick B. (1967), Halkla likiler (eviren: Ouz Onaran), Ankara.

Odyakmaz, Zehra, Kaymak, mit ve Ercan, smail (2008), Anayasa Hukuku-dare

Hukuku, kinci Sayfa Yaynlar, Ankara.

Okumu, Ali (2006), Avrupa nsan Haklar Mahkemesi Kararlarnda fade

Hrriyeti: Trkiye, Gaziosmanpaa niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu
Ynetimi Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi, Tokat.

165
Oskay, nsal (1982), XIX. Yzyldan Gnmze Kitle letiiminin Kltrel levleri,
Kuramsal Bir Yaklam, Der Yaynlar, stanbul.

Oskay, nsal (1993), Toplumsal Gelimede Radyo ve Televizyon, Ankara

niversitesi Siyasal Bilgiler Yaynlar, Ankara.

zbudun, Ergun (2002), Trk Anayasa Hukuku, Yetkin Yaynlar, Ankara.

zek, etin (1999), Basn zgrlnden Bilgilenme Hakkna, Afa Yaynlar,

stanbul.

zek, etin (1978), Trk Basn Hukuku, stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul.

Pekman, Cem (1996 ), zelletirme Srecindeki Trk Televizyonu ya da Avrupay

Yeniden Kefetmek, Yeni Trkiye Dergisi Medya zel Says Say:11, stanbul.

Perin, Cevdet (1974), Tarih Boyunca Dnce ve Basn zgrl, Remzi Kitabevi,
stanbul.

Platon (2005), Sokratesin Savunmas (eviren: Annamaria Aslanolu), Altn

Kitaplar, stanbul.

Reisolu, Sefa (2001), Uluslararas Boyutlaryla nsan Haklar, stanbul.

Rigel, Nurdoan (1991), Elektronik Rnesans, Der Yaynlar, stanbul.

Salihpaaolu Yaar (2007), Trkiyede Basn zgrl, Ankara niversitesi

Sosyal Bilimler Enstits Kamu Hukuku Anabilim Dal Doktora Tezi, Ankara.

Sarmak, Jale (2000), Trkiyede Radyo ve Televizyon Dzeni, Maltepe niversitesi

Yaynlar, stanbul.

166
Sunay, Reyhan (2001), Avrupa Szlemesinde ve Trk Anayasasnda fade
Hrriyetinin Muhtevas, Liberal Dnce Topluluu Yaynlar, Ankara.

ahin, Kemal (2008), Farkl zgrlk Anlaylar erevesinde fade zgrlnn

Temellendirilmesi ve Snrlandrlmas, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits Kamu Hukuku Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi, stanbul.

ener, Erman (1984), Televizyon Video, mge Yaynevi, Ankara.

Tanr, Blent (1969), Siyasi Dnce Hrriyeti ve 1961 Anayasas, nc Kitabevi,

stanbul.

Tiryaki, Refik (2002), Bamsz dari Kurum Olarak RTK, Ankara niversitesi
Hukuk Fakltesi Dergisi, Say:4, No:51.

Tesev Yaynlar (2009), Medya ve Gvenlik Sektr Gzetimi (Snrlar ve mknlar),

(ev. Doruk Yurdesin), stanbul.

Tikve, zkan (1968), Mukayeseli Hukukta ve Trk Hukukunda Sinema Filmlerinin

Sansr, stanbul.

Tramoni J (1998), Le Contentieux Administratif de la Communication Audiovisuelle,

L.G.D.J.

Yazc, Fikret (2008), fade zgrl ve Avrupa Birlii Medya Politikasna Uyum
erevesinde Televizyon Programlarnn Snrlandrlmas Sorunu, Gazi niversitesi
Sosyal Bilimler Fakltesi Radyo-Televizyon Anabilim Dal, Yksek Lisans Tezi,
Ankara.

Yengin, Hlya (1994), Ekrann Bys Batda Deien Televizyon Yaynclnn

Boyutlar ve Trkiyede zel Televizyonlar, Der Yaynclk, stanbul.

167
Ylmaz, Halit (2006), darenin Grsel-itsel letiim Alanndaki levi, maj
Yaynclk, Ankara.

nternet Siteleri

Altundi, Mehmet (2009), Bamsz dari Otoritelerin Trk Hukukunda Ortaya

kard Sorunlar ve Trk Hukukuna Etkileri,
(http://www.danistay.gov.tr/makale_mehmet_altundis113.htm ).

Anayasa Mahkemesi Karar (2002/100 Esas, 2004/109 Karar),

(http://www.anayasa.gov.tr/index.php?l=manage_karar&ref=show&action=karar&id
=2338&content. ).

Anayasa Mahkemesi Karar ( 1986/12 Esas, 1987/4 Karar)

(http://www.anayasa.gov.tr/index.php?l=manage_karar&ref=show&action=karar&id
=758&content=).

Anayasa Mahkemesi Karar ( 1989/9 Esas, 1990/8 Karar)

(http://www.anayasa.gov.tr/index.php?l=manage_karar&ref=show&action=karar&id
=900&content=).

Anayasa Mahkemesi Karar ( 1996/48 Esas, 1996/41 Karar)

(http://www.anayasa.gov.tr/index.php?l=manage_karar&ref=show&action=karar&id
=1288&content=).

Avrupa Parlamentosu ve Avrupa Birlii Konseyi Grsel itsel Medya Hizmetleri

Ynergesinde Yer Verilen fade
(http://www.rtuk.gov.tr/sayfalar/IcerikGoster.aspx?icerik_id=e49885dc-005b-4ccc-
a381 7789260607b5).

168
Bilen, Ali (2009), Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve Avrupa nsan Haklar
Mahkemesi tihatlar erevesinde Dnceyi Aklama zgrl,
(http://www.danistay.gov.tr/4-AIHS_ve_AIHM.htm ).

Canoru, Mustafa enay ( 2009 ), Trk Anayasa Hukukunda Grsel itsel letiim
zgrlnn Nitelii, (http://www.esosder.org.), (07.09.2010).

Dantay tihad Birletirme Karar (2001/1 Esas ve 2001/4 Karar)

( http://www.danistay.gov.tr/kerisim/ ).

Dutertre, Gilles (2010), Avrupa nsan Haklar Mahkemesi Kararlarndan Alntlar,

(http://www.coe.int/t/e/human_rights/awareness/7._special_projects/key_case_law_e
xtracts_turkish.pdf ).

Evrensel Gazetesi (2003), ( http://www.evrensel.net/arsiv.php ).

Informationsverain Lentia ve dierleri / Avusturya Davasna Ait bilgiler:

Babakanlk Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl nternet Sitesi,
(http://www.byegm.gov.tr/yayinlarimiz/kitaplar/avrupa/bolum_1b1.htm#_ftn5).

Medya FM Radyo ve letiim Hizmetleri /Trkiye Davasna Ait Bilgiler ( Bavuru

No: 32842/02 )
Yargtay Bakanl nternet Sitesi
( http://www.yargitay.gov.tr/aihm/upload/32842_02.pdf. ).

Nihat, Bulut (2009), Hak ve zgrlklerin Snrlandrlma Nedeni Olarak Genel

Ahlak, ( http://archiv.jura.uni-saarland.de/turkish/NBulut.html ).

Nur Radyo ve Televizyon Yayncl A. /Trkiye Davasna Ait Bilgiler (Bavuru

No: 6587/03)
21 Nisan 2010 tarihli Adalet Bakanl Eitim Dairesi Bakanl Yarg Mevzuat
Blteni

169
( http://www.edb.adalet.gov.tr/Ymb/pdf/445.pdf ).

zdirek, Tark (2009), fade zgrl Avrupa nsan Haklar Szlemesinin

Hkm, Kapsam, Unsurlar, Mahkemenin tihatlar ve lkemize Ynelik
Kararlar, (http://www.inhak-bb.adalet.gov.tr/aihs/madde10.htm ).

zgr Radyo-Ses Radyo Televizyon Yayn Yapm ve Tantm A. /Trkiye

Davasna (No:3) Ait Bilgiler (Bavuru No: 10129/04)
Yargtay Bakanl nternet Sitesi
( http://www.yargitay.gov.tr/aihm/upload/10129-04.pdf ).

zgr Radyo-Ses Radyo Televizyon Yayn Yapm ve Tantm A. /Trkiye

Davasna Ait Bilgiler (Bavuru No: 11369/03)
Yargtay Bakanl nternet Sitesi ( http://www.yargitay.gov.tr/aihm/upload/11369-
03.pdf ).

zgr Radyo-Ses Radyo Televizyon Yayn Yapm ve Tantm A. /Trkiye

Davasna Ait Bilgiler (Bavuru No: 64178/00, 64179/00, 64181/00, 64183/00,
64184/00)
17 Temmuz 2007 tarihli Adalet Bakanl Eitim Dairesi Bakanl Yarg Mevzuat
Blteni ( http://www.edb.adalet.gov.tr/Ymb/pdf/343.pdf ).

Saygn, Necmettin (2009), nsan Haklar, (http://www.inhak-

bb.adalet.gov.tr/aihs/madde10.htm).

Temel Hak ve Hrriyetlerin Snrlandrlmas ve Durdurulmas Konulu Makale,

( http://www.turkhukuksitesi.com/makale_24.htm ).

Ulusoy, Ali (1999), Bamsz dari Kurumlar dan aktaran Mehmet Altundi,
Bamsz dari Otoritelerin Trk Hukukunda Ortaya kard Sorunlar ve Trk
Hukukuna Etkileri, ( http://www.danistay.gov.tr/makale_mehmet_altundis113.htm ).

170
Yiit, Murat (2009), Gvenlik ve zgrln Denetlenmesi Asndan fade
Hrriyeti, (http://www.inhak-bb.adalet.gov.tr/aihs/madde10.htm).

Wnn, David (2004), European Community and International Media Law, Trk
Anayasa Hukukunda Grsel itsel letiim zgrlnn Nitelii,
(http://www.esosder.org.) (07.09.2010).

171
 ZET

Klasik anlamda bireylerin dncelerini, grlerini, kanlarn herhangi bir

vasta ile serbeste aklamalar olarak tanmlanan ifade hrriyeti, grsel-iitsel
medya alannda kolektif bir hak grnmne brnmektedir. Grsel-iitsel alanda
ifade hrriyetinin kolektif hak olarak kabul edilmesi, bilgi edinme hrriyetini kitleler
asndan hakka dntrmektedir. Bu noktada ifade ieriinde kamu yarar
kavramnn varl byk nem tamaktadr.

Mlga 3984 sayl Kanun ile, yaynclk faaliyetinin kamu hizmeti anlay
erevesinde yaplmas hkm altna alnmt. Kamu hizmeti anlay gzetilerek
yaynclk yaplmas, bu alanda kamu yararnn esas alnd anlamna gelmektedir.
3984 sayl Kanundan farkl olarak 6112 sayl Kanunda yaynclk faaliyeti kamu
hizmeti olarak ele alnmam ve bal bana bir deer olarak kabul edilmi ve fakat
radyo ve televizyonun toplumsal etkileri de gz ard edilmeyerek yaynclk
faaliyetinin kamusal sorumluluk anlayna uygun ekilde yaplmas kabul edilmitir.

Grsel iitsel medyada ifade hrriyeti, alann nitelii gerei snrldr. Grsel-
iitsel iletiim aralarnn etki alannn geni olmas, grsel-iitsel yayn faaliyetinin
salt ekonomik faaliyet olmaktan te kltrel bir faaliyet de olmas nedenleriyle, bu
alanda zel bir dzenlemeye ihtiya duyulmaktadr.

Kolektif zgrlklerin kullanmnda, devletlerce nleyici rejim ve bastrc rejim

eklinde iki ayr usul benimsenmektedir. Grsel-iitsel alanda ise, bu alana giri iin
idareden yayn izni alnmasn ngren nleyici rejim ve alana girdikten sonra
ykmllklerin yerine getirilmemesi halinde yaptrm uygulanmasn ngren

172
bastrc rejim kabul edilmektedir. lkemizde her iki usul uygulama hak ve yetkisi
Radyo ve Televizyon st Kuruluna aittir. Radyo ve Televizyon st Kurulunca her
iki rejim kapsamnda verilmi olan kararlar ifade hrriyetinin snrlandrlmas
asndan olduka nemlidir. Bu kararlardan bazlar, i hukuk yollarnn tketilmesi
sonucu Avrupa nsan Haklar Mahkemesine tanmtr. AHM tarafnda belirtilen
ilkeler ve itihatlar snrlama makamlarna yol gsterici niteliktedir.

173
 ABSTRACT

Freedom of expression, n classical sense defined as explaining of

individuals thoughts and opinions as any vehicle freely, wraps as a collective right at
the area of audiovisual media. When freedom of expression is accepted collective
right at the area of audiovisual media, the freedom of obtaining information becomes
right to information n the terms of masses. At this point, the existence of the concept
of public interest is of a great importance.

By the repealed law no 3984, it was legalized that the broadcasting activity
should be done at the concept of public service. Doing the broadcasting activity by
considering the concept of public service, means that public interest predicated on
this area. Unlike the law no 3984, at law no 6112 the broadcasting activity is not
handled as public service and accepted as a value in itself, but also social effects of
radio and TV is not ignored and legalized that the broadcasting activity should be
done by the concept of public responsibility.

Due to the nature of audiovisual media, the freedom of expression is limited

in this area. Because of the audiovisual communication tools effects and
audiovisual broadcasting activity is a culturel activity but not only a economic
activity, at this area a special legalization is needed.

The using of collective freedoms, two procedures as repressive regime and

preventive regime is accepted by states. At audiovisual media area; the repressive
regime in which broadcasting permission is must be taken to enter the area and the
preventive regime in which the punishment is done when the rules are broken after
entering the area are accepted. In our country, Radio and Television Supreme
Council has right for this two regime. By this way, decisions of Radio and
Television Supreme Council are very important because of the decisions may effect
the freedom of expression. Some of the decisions are taken to European Human
Right Council after they are discussed and decided by Turkish law authorities. The
decisions given by European Human Right Council will be very important for
Turkish authorities.

174
 ZGEM

Pnar Ylmaz, 1979 ylnda Kayseride dnyaya geldi. lk, orta ve lise
reniminin ardndan 1998 ylnda Seluk niversitesi Hukuk Fakltesini kazand.
2003 2007 yllar arasnda Kayseri Barosuna bal serbest avukat olarak alt.
2007 ylnda Radyo ve Televizyon st Kurulunun uzman yardmcl snavn
kazanarak greve balayan Pnar Ylmaz, ngilizce bilmektedir.

175
 ARV KAYIT BLGLER

Tezin Ad : Grsel itsel Medyada fade Hrriyeti ve Snrlandrlmas

Tezin Yazar : Pnar YILMAZ

Tezin Danman : Nurullah ZTRK

Tezin Konumu : Uzmanlk Tezi

Tezin Tarihi : 2011

Tezin Alan : letiim, Radyo ve Televizyon

Tezin Yeri : RTK ANKARA

Anahtar Szckler : fade hrriyeti, kitle iletiimi, kitle iletiim zgrl, grsel
iitsel iletiim hrriyeti, grsel iitsel iletiim hrriyetinin
snrlandrlmas, bamsz idari otoriteler, Radyo ve
Televizyon st Kurulu.

176