6 PDF

T.C.
Radyo ve Televizyon st Kurulu
OCUKLARIN GELM SREC VE

TELEVZYONUN ETKLER
UZMANLIK TEZ
Aya AMLIBEL RKN
ANKARA
OCAK / 2012
T.C.
Radyo ve Televizyon st Kurulu
OCUKLARIN GELM SREC VE

TELEVZYONUN ETKLER
UZMANLIK TEZ
Aya AMLIBEL RKN
DANIMAN
Sevgi HASPEK
st Kurul Uzman
ANKARA
OCAK / 2012
Radyo ve Televizyon st Kurulu Bakanlna
Bu alma, Tez Deerlendirme Komisyonu tarafndan oy birlii / oy okluu

ile Uzmanlk Tezi olarak kabul edilmitir.
Ad Soyad mza
Bakan : Prof. Dr. Davut DURSUN
ye : Arslan NARN
ye : Sevgi HASPEK
ONAY
... / ... / ..
st Kurul Bakan
TEZ TESLM TUTANAI VE DORULUK BEYANI
Radyo ve Televizyon st Kurulu Uzman Yardmcl Giri ve Yeterlilik

Snavlar ile Uzmanla Atama, Yetitirilme, Grev, Yetki ve alma Usul ve
Esaslar Hakknda Ynetmeliin 19uncu maddesinin 4nc fkrasna istinaden
kartlan Radyo ve Televizyon st Kurulu Tez Hazrlama Ynergesine uygun
olarak hazrlam olduum uzmanlk tezi iliikte sunulmutur.
Bu uzmanlk tezindeki btn bilgileri akademik kurallara ve etik davran

ilkelerine uygun olarak toplayp sunduumu; ayrca, bu kural ve ilkelerin gerei
olarak, almada bana ait olmayan tm veri, dnce ve sonular andm ve
kaynan gsterdiimi beyan ederim.
Bilgilerinizi ve gereini arz ederim. 11/01/2012
Aya AMLIBEL RKN

st Kurul Uzman Yardmcs
Uzmanlk Tezinin Ad:

ocuklarn Geliim Sreci ve Televizyonun Etkileri
Tezi Teslim Alan

Daire Bakan :
Tarih :
Ad-Soyad-mzas :
iii
TEEKKR
ocuklarn Geliim Sreci ve Televizyonun Etkileri zerine

gerekletirilen bu almada, ocuk zerinde olumsuz anlamda en ok etki yaratan
iddet ve cinsellik unsurlarna ilikin grntler ile televizyon yaynlarnda yer alan
toplum yanls davranlarn yapc etkisi ve eitici yaynlarn ocuklarn dil
geliimine katksnn ortaya konulmas amalanmaktadr.
almamda bana yardmlarn esirgemeyen tez danmanm st Kurul

Uzman Sevgi HASPEKe itenlikle teekkr ederim.
almamn tm aamalarnda bana her trl yardmda bulunan ve bu

almaya deerli katklar salayan Kamuoyu Yayn Aratrmalar ve lme Dairesi
Bakanlnda grevli st Kurul Uzman Zinnet BAYRAKTAR ile ayn Daire
Bakanlnda Mdr olarak grev yapan ve tezimin hazrlanmasnda bana yol
gsteren Didem NE NACAKa teekkr bir bor bilirim.
iv
NDEKLER
TEZ TESLM TUTANAI VE DORULUK BEYANI .......................................... iii

TEEKKR ................................................................................................................ iv
NDEKLER ............................................................................................................ v
KISALTMALAR LSTES....................................................................................... viii
TABLOLAR LSTES ................................................................................................ ix
GR ........................................................................................................................... 1
BRNC BLM
OCUUN GELM SREC VE SOSYALLEME
1.1. OCUUN GELM SREC .......................................................................... 5

1.1.1. Geliimle lgili Temel Kavramlar ................................................................... 6
1.1.2. Geliim Dnemleri .......................................................................................... 7
1.1.2.1. Doum ncesi Dnem .............................................................................. 7
1.1.2.2. Doum Sonras Dnem ............................................................................. 7
1.1.3. Bilisel Geliim ............................................................................................... 8
1.1.3.1. Duyusal - Hareket Dnemi (02 Ya Aras) ............................................. 9
1.1.3.2. lem ncesi Dnem (27 Ya Aras) ...................................................... 9
1.1.3.3. Somut lem Dnemi (711 Ya Aras) .................................................. 10
1.1.3.4. Soyut lem Dnemi (11 Ya ve st) ................................................... 11
1.1.4. Sosyal Geliim .............................................................................................. 12
1.1.4.1. Bebeklik Dneminde Sosyal Geliim Balanma ................................. 14
1.1.4.2. lk ocukluk Dneminde Sosyal Geliim ............................................... 15
1.1.4.3. Orta ocukluk Dneminde Sosyal Geliim ............................................ 16
1.1.4.4. Ergenlikte Sosyal Geliim ....................................................................... 17
1.1.5. Ahlk Geliimi .............................................................................................. 19
1.1.5.1. Piagetnin Ahlk Geliimi Kuram ......................................................... 19
v
1.1.5.1.1. Dsal Kurallara Ballk / Ahlki Gerekilik Evresi ...................... 19
1.1.5.1.2. zerk Ahlk / Karlkllk Ahlk Evresi......................................... 20
1.1.5.2. Kohlbergin Ahlk Geliimi Kuram ...................................................... 21
1.2. SOSYALLEME ................................................................................................ 23
1.2.1. Sosyalleme Kavram .................................................................................... 23
1.2.2. ocuun Sosyallemesi................................................................................. 24
1.2.3. Sosyalletirme Aralar ................................................................................. 27
1.2.3.1. Aile .......................................................................................................... 28
1.2.3.2. Okul ......................................................................................................... 28
1.2.3.3. Arkada Grubu ........................................................................................ 30
1.2.3.4. Kitle letiim Aralar ............................................................................. 30
1.2.4. Sosyalleme Kuramlar ................................................................................. 32
1.2.4.1. Psikanalitik Kuram .................................................................................. 32
1.2.4.2. Toplumsal Benlik .................................................................................... 33
1.2.4.3. renme Kuramlar ................................................................................ 33
1.2.4.3.1. Davran renme Kuramlar ........................................................ 34
1.2.4.3.2. Sosyal renme Kuram ................................................................... 35
1.3. ETK ARATIRMALARI VE OCUK ............................................................ 36
KNC BLM
OCUUN GELMNDE TELEVZYONUN YER VE ETKLER
2.1. OCUUN GELMNDE TELEVZYONUN YER .................................... 38

2.1.1. 02 Ya Aras ocuk ve Televizyon............................................................. 39
2.1.2. 27 Ya Aras ocuk ve Televizyon............................................................. 41
2.1.3. 711 Ya Aras ocuk ve Televizyon........................................................... 45
2.1.4. 1118 Ya Aras ocuk ve Televizyon......................................................... 47
2.2. TELEVZYONUN ETKLER ........................................................................... 49
2.2.1. iddet Grntleri ve ocuk......................................................................... 54
2.2.1.1. Televizyonda Yaynlanan iddet Grntlerinin Etkileri....................... 56
2.2.1.1.1. Saldrganlk ve Saldrgan Davranlar .............................................. 57
vi
2.2.1.1.1.1. Televizyondaki iddet Grntleri ile Saldrganlk likisini
Aklayan almalar ................................................................... 58
2.2.1.1.1.1.1. Deneysel almalar ............................................................. 59
2.2.1.1.1.1.2. Alan almalar ................................................................... 60
2.2.1.1.1.1.3. Korelasyonel almalar ....................................................... 62
2.2.1.1.1.1.4. Boylamsal almalar ........................................................... 64
2.2.1.1.1.2. Televizyondaki iddet Grntleri ile Saldrganla likin
Kuramsal Yaklamlar................................................................. 65
2.2.1.1.1.2.1. Katharsis (Arnma) Kuram .................................................. 65
2.2.1.1.1.2.2. Uyarma Kuram .................................................................... 66
2.2.1.1.1.2.3. Duyarszlatrma Kuram ...................................................... 66
2.2.1.1.1.2.4. Kullanma Hazrlama Kuram ............................................... 67
2.2.1.1.1.2.5. Kstszlatrma Kuram ........................................................ 67
2.2.1.1.1.2.6. Sosyal renme Kuram ....................................................... 68
2.2.1.1.2. Duyarszlama ................................................................................... 70
2.2.1.1.3. Korku ............................................................................................... 71
2.2.2. Cinsellik Grntleri ve ocuk .................................................................... 73
2.2.3. Toplum Yanls Davran ve ocuk .............................................................. 82
2.2.4. Dil Geliimi, Televizyon ve ocuk............................................................... 90
SONU VE DEERLENDRME ............................................................................. 97

KAYNAKA ........................................................................................................... 105
ZET ....................................................................................................................... 113
ABSTRACT ............................................................................................................. 114
ZGEM ............................................................................................................. 115
vii
KISALTMALAR LSTES
ABD : Amerika Birleik Devletleri

a.g.e. : Ad Geen Eser
a.g.m. : Ad Geen Makale
Ed. : Editr
No. : Numara
O.C. : Orange County
RTK : Radyo ve Televizyon st Kurulu
s. : Sayfa
SBF : Siyasal Bilgiler Fakltesi
T.C. : Trkiye Cumhuriyeti
TRT : Trkiye Radyo Televizyon Kurumu
TV : Televizyon
UNICEF : The United Nations Children's Fund
vb. : ve benzeri
viii
TABLOLAR LSTES
Sayfa
Tablo 1. Ebeveynlerin ikayeti Olduklar Program Trleri ve Bildirim Adetleri ... 54
ix
GR
nsan sosyal bir varlk olarak, doumundan lmne kadar toplum iinde
yaamn srdrr. Karlkl etkileim erevesinde sosyal ilikiler ve rgtler a
olan toplum, bir dzen ve kural yaplanmas iinde srekliliini muhafaza eder. Bu
srete kltrn nesilden nesile aktarlmas nemlidir. ocuun gelimesi ve
sosyallemesi, aileden balayp arkada grubu, okul ve kitle iletiim aralar vastas
ile gereklemekte; yetikin dnemde ise alma hayat erevesinde devam ederek
mr boyu srmektedir.1
ocuklarn bebekliklerinden itibaren evlerinin bakesinde bir televizyonun

varl ve aile bireylerinin evdeki zamanlarnn byk bir blmn televizyon
karsnda geirmesi, televizyonu ocuklar iin hayatn ayrlmaz bir paras haline
getirmektedir. Bunun yan sra, televizyonun renkli ve hareketli dnyas, televizyon
kanallarnn yayn aklarnn bir blmn ocuklara ynelik programlara ayrmas
ve yalnzca ocuklar iin yayn yapan tematik kanallarn varl, ocuklar ile
televizyon arasnda, kk yalardan itibaren bir iliki kurulmasna neden
olmaktadr.
Televizyon, yetikinler tarafndan daha ziyade bir haber alma ve elence arac
olarak grlrken; ocuklar iin bir elence arac olmann yan sra, iindeki merak
ve renme duygular ile yneldii, yaad toplumu ve dnyay tanmasna ve
anlamasna olanak salayan bir aratr. Televizyon, yayn ieriiyle ocuklara bal
bana bir dnya ve gerek yaamda karlaamayaca kadar ok rol modeli
sunmaktadr.
ocuklarn Geliim Sreci ve Televizyonun Etkileri zerine

gerekletirilecek olan bu almann varsaym, televizyon izlemenin ocuklar
zerinde etkisi olduudur.
1
Vehbi Bayhan, niversite Genliinde Anomi ve Yabanclama, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar,
Ankara, 1997, s. 7.
1
almann hazrlanmas amacyla yaplan literatr taramasnda, Radyo ve
Televizyon st Kurulu (RTK) tarafndan 2006 ylnda ilkretim a ocuklar ile
gerekletirilen aratrma ve vatanda bildirimlerinin incelendii raporlarn yan sra,
faydalanlan dier kaynaklarn birou, ocuun televizyondan etkilendiini ve bu
etkilenmenin olumsuz tarafnda ne kan konular iddet ve cinselliin
oluturduunu; olumlu yanda dikkat eken konularn ise toplum yanls davranlarn
yapc etkisi ile dil geliimine olan katklar olduunu vurgulamaktadr.
Bu almada, arlkl olarak tespit edilen bu hususlar dikkate alnarak,

ocuk zerinde olumsuz anlamda en ok etki yaratan iddet ve cinsellik unsurlarna
ilikin grntler ile televizyon yaynlarnda yer alan toplum yanls davranlarn
yapc etkisi ve eitici yaynlarn ocuklarn dil geliimine katksnn ortaya
konulmas amalanmaktadr.
Sayar ve Balana gre, dier btn teknoloji rnleri gibi televizyonun

deerini de nasl kullanld belirlemektedir. Televizyon, ieriinde yalnzca
olumsuz unsurlar barndrr, dolaysyla da etkisi olumsuz ynde olur demek, doru
bir ifade olmayacaktr. Televizyon bazen elence amacyla, bazen de bilgilenme
amacyla kullanlmakta; gncel bilgilerden haberdar olmaya, lke ve dnya
gndemini takip etmeye, dnyay tanmaya, daha nceden grlmeyen yerleri ve
kltrleri renmeye yardmc olmaktadr. Buradan hareketle, televizyonun olumlu
etkilerinin varlnn gz ard edilmemesi gerekmektedir.2
ocuklara televizyonu tamamen yasaklamak ya da bunun tersine, onlarn

kuralsz ve snrsz bir biimde televizyon izlemesine msaade etmek, salkl bir
yaklam olmayacaktr. ocuun kendisi iin yararl yaynlar izlemesini salamak
ve zararl yaynlar izlemesini nlemek konusundaki sorumluluk, ncelikle aileye
dmektedir.3
2
Kemal Sayar, Feyza Balan, Koruyucu Psikoloji, ocuk Eitiminde Duygusal Rehberlik, Tima
Yaynlar, stanbul, 2010, s. 203.
3
a.g.e., s. 203
2
Televizyon karsnda etkiye en ak ve en hassas kesimi ocuklarn
oluturmasndan yola klarak, televizyonun ocuklar zerindeki etkilerinin olumlu
ve olumsuz yanlarnn ortaya konaca bu alma nem arz etmektedir.
Bu almann kapsam, ocuun geliim sreci ve sosyallemesi gz nne

alnarak farkl ya dnemlerinde ocuun televizyon ile ilikisinin anlatlmas,
televizyonun ocuklar zerindeki etkilerinin, iddet ve cinsellik grntlerinin yan
sra, toplum yanls davranlar ve dil geliimi asndan incelenmesi eklinde
belirlenmitir.
almada, konuyla ilgili literatr taramas yaplm; kitaplar, dergiler,

raporlar, tezler ve makalelerden yararlanlmtr.
alma, ocuun Geliim Sreci ve Sosyalleme; ocuun Geliiminde

Televizyonun Yeri ve Etkileri olmak zere iki blmden olumaktadr.
almann ilk blmnde, ocuun geliim srecinde, bilisel ve sosyal

geliim ile ahlk geliimine ilikin bilgilere yer verilecek; ardndan sosyalleme
kavram ele alnacak, ocuun sosyallemesi ve sosyalleme srecinde etkili olan
sosyalletirme aralar aklanmaya allacak ve sosyalleme kuramlar
anlatlacaktr.
kinci blmde ocuklarn farkl ya aralklarnda televizyon ile ilikisi

anlatlacak ve televizyonun ocuklar zerindeki etkileri incelenecektir. Televizyonun
etkileri bal altnda, gerek RTK aratrmasndan elde edilen sonularda ve
gerekse vatandalardan gelen bildirimlerin yan sra, incelenen kitap ve
aratrmalarda ne kan iddet ve cinsellik grntlerinin ocuklar zerine etkileri
ele alnacaktr. Televizyonun ocuk zerindeki olumlu etkisi konusunda ise toplum
yanls davranlarn yer ald yaynlarn ocuklara ne gibi katklar olduu ve eitici
yaynlarn ocuklarn dil geliimine etkileri aklanacaktr.
3
almann sonu blmnde, lkemizde ve dnyada yaplan aratrmalarn
yan sra, zellikle RTK tarafndan yaplan aratrma ve RTKe ulaan vatanda
bildirimleri nda, ocuklarn televizyondan etkilendiine, bu etkinin olumsuz
yanlar ar bassa da olumlu yanlarnn da olduuna; ayrca, RTK tarafndan ortaya
konan projelerin uygulama alanlarnn gelitirilmesi ve geniletilmesine ilikin bir
deerlendirmeye yer verilecektir.
4
BRNC BLM
OCUUN GELM SREC VE SOSYALLEME
ocuklarn Geliim Sreci ve Televizyonun Etkileri konulu bu almann

birinci blmnde, ocuun geliim sreci ve sosyalleme konusu incelenmekte;
ocuun bilisel, sosyal ve ahlak geliimi aklanmakta; ocuun sosyallemesinde
aile, okul, arkada grubu ve kitle iletiim aralarnn etki ve nemine yer
verilmektedir.
1.1. OCUUN GELM SREC
ocuk Haklarna Dair Szleme, Birlemi Milletler Genel Kurulu tarafndan

20 Kasm 1989 tarihinde kabul edilmitir. Bu szleme uyarnca, ocua
uygulanabilecek olan kanuna gre daha erken yata reit olma durumu hari, on sekiz
yana kadar her insan ocuk saylr.4 ocuun geliim srecini bu dorultuda,
incelemek yerinde olacaktr.
Geliim doumdan yetikinlie, yetikinlikten yalla kadar uzanan

kesintisiz bir sretir. Bu anlamda insan geliimini konu edinen geliim psikolojisi,
ocukluk, ergenlik ve yallk olmak zere geliim dnemleri ve bu dnemlerdeki
geliim zellikleri ile ilgilenmektedir.5
nsan geliimi fiziksel, zihinsel, sosyal geliim ve ahlak geliimi olmak zere
drt temel boyuttan oluan karmak bir sretir ve her bir boyut arasnda karlkl
4
http://www.unicef.org/turkey/crc/_cr23c.html (27.07.2010)
5
Rita L. Atkinson, Richard C. Atkinson, Edward E. Smith, Darly J. Bem, Susan Nolen-Hoeksema,
Psikolojiye Giri, Arkada Yaynlar, Ankara, 1999, s. 106.
5
bir iliki bulunmaktadr. Geliimin baz ynleri kaltmdan, baz ynleri de evreden
etkilenirken, birok yn ise her ikisinden de etkilenmektedir.6
almann bu blmnde geliimle ilgili temel kavramlarn ardndan geliim

dnemleri incelenecek, doum sonras dnem, bir sonraki blmde ele alnacak olan
bilisel geliime benzer ekilde ya aralklar dikkate alnarak aklanacaktr.
1.1.1. Geliimle lgili Temel Kavramlar
nsan geliimi, yaamn belli dnemlerinde birbirini izleyerek gerekleen

deiikliklerden olumaktadr. Kaltsal ve evresel etkenlerle ynlendirilen
deiimler karmaas olan geliim, doum ncesi dnemden balayan ve yaamn
sonuna kadar devam eden bir sre olarak ele alnmaktadr. Dllenmeden lme
kadar sren dnem iinde, organizmada gzlenen dzenli ve srekli deiiklikler
geliim olarak tanmlanmaktadr.7
Geliim byme, olgunlama, renme ve yaant sonucu bireyde gzlenen

nitelik ve nicelik boyutundaki deiiklikleri iermektedir.8
Byme, olgunlama, renme, hazr bulunuluk ve kritik dnem olarak

kabul edilen geliimle ilgili temel kavramlar, u ekilde aklanmaktadr: 9
Byme, bireyin fiziksel yapsnda zamanla meydana gelen niceliksel

deiikliklerdir. Olgunlama, byyen organizmann kendinden beklenen ilevleri
yerine getirebilecek fizyolojik gce erimesidir. renme, yaant yoluyla meydana
gelen kalc davran deiiklikleridir. nsan olgunlama srecinde evresiyle
etkileerek deneyim kazanr, buna renme denir. Hazr bulunuluk, insann belli bir
geliim grevini olgunlama ve renme yoluyla yapabilecek dzeye gelmesidir.
6
Banu Yazgan nan, Mehmet Bilgin, Meral Kl Atc, Geliim Psikolojisi, ocuk ve Ergen
Geliimi, Pegema Yaynclk, Ankara, 2007, s. 11, 14.
7
a.g.e., s. 59.
8
Binnur Yeilyaprak (Ed.), Eitim Psikolojisi, Pegema Yaynclk, Ankara, 2011, s. 32.
9
B. Yazgan nan, M. Bilgin, M. Kl Atc, 2007, s. 59-60.
6
Kritik dnem ise, belli davran kalplarnn veya yeteneklerin kazanlmas
gereken belli dnemlerdir. Bu dnemde, belirli bir davran kazanlamazsa daha
sonraki geliim dnemlerinde telafisi sz konusu olamayabilir.10
1.1.2. Geliim Dnemleri
Yaam sreci genel olarak ocuk geliimi, ergen geliimi ve yetikin geliimi
olmak zere ana dneme ayrlarak incelenmektedir. Ancak geliimi, doum
ncesi ve doum sonras iki dnem halinde ele almak da mmkndr.11
ocuun geliimi doum ncesi dnem, bebeklik, ilk ocukluk (okul ncesi)
ve orta ocukluk (okul dnemi) olarak drt dnemi kapsamaktadr. Ergen geliimi
ise ilk ergenlik ve ge ergenlik dnemleri olarak iki grupta incelenmektedir. Buna
gre ocuun ve ergenin geliimi, u dnem ve ya aralklarndan olumaktadr:12
1.1.2.1. Doum ncesi Dnem
Doum ncesi dnem, dllenmeden balayp douma kadar srmektedir.

Fiziksel geliimin youn olarak yaand bu dnemde, vcudun temel yap ve
organlar olumaktadr.
1.1.2.2. Doum Sonras Dnem
almann konusu ile yakndan ilgili olduu iin, doum sonras dnem
Bebeklik, ilk ocukluk, orta ocukluk, ilk ve ge ergenlik olarak incelenecektir:13
10
Ramazan Ar, Eitim Psikolojisi, Nobel Yaynclk, Ankara, 2008, s. 41.
11
B. Yazgan nan, M. Bilgin, M. Kl Atc, 2007, s. 69.
12
a.g.e., s. 70.
13
a.g.e., s. 70-71.
7
y Bebeklik Dnemi (02 Ya Aras): Bebeklik, doumu takip eden ilk iki yllk
sreyi kapsayan ve bebekteki geliimin hzl bir biimde srd dnemdir.
Bebekler bu dnemde motor yetenekler ve koordinasyon, dil becerisi, duyusal
beceriler gibi eitli alardan geliim gstermektedir.
y lk ocukluk Dnemi (35 Ya Aras): lk ocukluk dneminde fiziksel ve
zihinsel geliim ile dil geliimi hzl biimde srmekte; ocuklar, z bakm
becerileri asndan daha da gelimekte ve cinsiyet rollerinin farkna varmaya
balamaktadr.
y Orta ocukluk Dnemi (611 Ya Aras): lkretimin birinci dnemini
kapsayan orta ocukluk dneminde, ocuklarn okuma, yazma ve zihinsel
ilem yeteneklerinde nemli gelimeler grlmektedir.
y lk Ergenlik Dnemi (1214 Ya Aras): ocuklukla yetikinlik arasnda yer
alan ergenlik dneminin ilk evresinde cinsel olgunlama gereklemekte ve
soyut dnme balamaktadr. Bu dnemde arkadalar, ergenler iin anne
babalarndan daha fazla nem kazanmaktadr.
y Ge Ergenlik Dnemi (1519 Ya Aras): Kariyer seimi ve buna uygun
eitim aamasnn yer ald bu dnemde, ergenlerin arkadaa iliki kurma
yeteneinin yan sra, kar cinsle iliki kurma becerileri de gelimektedir.
Doum sonras dnem iinde, ergenlikten sonra yer alan gen, orta ve ileri
yetikinlik dnemleri, bu almann konusu gerei ele alnmayacak olup; ocuun
sosyallemesinde nemli bir yere sahip olan bilisel, sosyal geliim ve ahlk geliimi
incelenmeye allacaktr.
1.1.3. Bilisel Geliim
svireli psikolog Jean Piaget, ocuun doumdan ergenlie kadar olan

bilisel gelimesini ayrntl aratrmalarla incelemitir. Piaget, bilisel geliimin
beynin ve sinir sisteminin olgunlamas ve bireyin evreye uyum salamas
sonucunda gerekletiini belirtmitir.14
14
R. Ar, 2008, s. 56.
8
Piaget, bilisel geliimde drt evre olduunu belirtmektedir. Bunlar duyusal -
hareket dnemi (02 ya), ilem ncesi dnem (27 ya), somut ilem dnemi (711
ya) ve soyut ilem dnemidir (1112 ya ve st).
1.1.3.1. Duyusal - Hareket Dnemi (02 Ya Aras)
Bebein kefetme duygusu ile d dnyay duyu organlar ve nesneler

araclyla tanmaya alt ilk dneme Piaget, duyusal-hareket dnemi adn
vermitir. Bu dnemde bebek, duyularna ulaan eitli uyarclara devinimsel
etkinlikler araclyla tepki vermekte ve bu dnem, doumdan ikinci yan sonuna
kadar devam etmektedir.15
Bilisel geliimin aamalarndan biri bebein, nesnenin srekliliini

kefetmesidir. nceleri bebek, herhangi bir nesne ortadan kaldrlnca nesnenin yok
olduunu, artk var olmadn dnrken; iki yana doru bebek, nesnelerin
srekli olduunu ve gz nnden kaldrlnca bile var olmaya devam ettiklerini
anlamaktadr.16
1.1.3.2. lem ncesi Dnem (27 Ya Aras)
ocuk bu dnemde dili kullanmaya ve ilkel dzeyde, bir sembol ile bu

semboln temsil ettii nesne arasndaki ilikiyi ilk kez anlamaya balamaktadr. Bu
dnemde dili sembolik anlamda kullanma ve bir eyi gerekte yapma becerisinden
ok, onu hayal etme yetenei gelimektedir.17
15
16
B.Yeilyaprak, 2011, s. 93.
17
9
Bu dnemde ocuk tarafndan gerekletirilen en nemli kazanmlardan biri,
dil geliimine bal olarak nesne ve olaylar temsil eden szckler yoluyla dnme
ve iletiimde bulunmadr.18
lem ncesi dnemdeki ocuklar tersine dntrememe, yani bir ilemin iki
ynl olabileceini kavrayamamaktan dolay baz dnme hatalar yapmaktadr. 2
4 ya ocuklarnda ben merkezli (egosantrik) dnme sz konusudur. ocuk
kendini dierlerinin yerine koyarak dnememektedir.19
Ben merkezli davran, bu dnemdeki ocuklarda ve onlarn konumalarnda

gzlenmektedir. 45 yalarndaki ocuk bir arada oynarken, ou kez ayn eyle
megulm gibi grnmelerine ramen, farkl kurallarla kendi oyunlarn
oynamaktadrlar. Bu tr oyunlara paralel oyun denir. Oyun oynarken birbirleriyle
konuuyor ve oynuyormu gibi davranmalarna ramen, ilgisiz eylerden sz eder ve
birbirlerinin konumalarna aldrmazlar. Bu tr konumaya toplu monolog denir.20
1.1.3.3. Somut lem Dnemi (711 Ya Aras)
Okul andaki ocuklar, zihinsel geliimin somut ilemler dnemindedir. Bu

dnemde, ocuun bilisel geliimi temel deiiklikler gsterir; ocuk, olaylar dier
insanlarn gznden grmeye balar; kitlenin deimezlii, snflandrma, cinsiyet
rolleri, d ve gerek ayrm gibi konularda olduka geliir. ocuklar, ikinci veya
nc snf dzeyinde mantksal kurallarla dnebilir. Piagetnin bu dneme somut
ilem dnemi demesinin nedeni, ocuun mantk yeteneklerini somut nesne ve
yaantlar zerine uygulayabilmesidir. Soyut dnme, daha sonraki yalarda
gerekleecektir.21
18
a.g.e., s. 120.
19
a.g.e., s. 125.
20
R. Ar, 2008, s. 61.
21
B. Yeilyaprak, 2011, s. 98.
10
Tersine dntrebilirlik, ocuun problem zerken hem ileri, hem de geriye
doru dnebilmesidir. Somut ilemsel dnemde ocuk, eski dnemlerine kyasla
belirli bir merkeze bal kalmaz, yani yapt grev veya bulunduu durumun sadece
bir yn zerine odaklanmaz. Tersine dntrebilme zellii, bu dnemdeki
ocuun birok bilisel yeteneinin geliimini salar; bunlardan en nemlileri, oklu
snflandrma ve korunum yetenekleridir.22
Bu dnemde ocuk oklu snflama yapabilir; bir grup nesneyi birden fazla
zellie gre snflandrabilir. lem ncesi dnemdeki ocuk da snflandrma
yapabilir; ancak yapaca bu snflandrma, nesnenin tek bir zelliine dayanr.
Korunum grevleri, madde miktar ayn kalmak kouluyla, maddenin biim ya da
hacmi deitirildiinde, ocuun sz konusu madde miktarnn deimediini
kavramasyla gereklemi olur.23
1.1.3.4. Soyut lem Dnemi (11 Ya ve st)
Soyut ilem dneminde ergenin dncesi, ocuklarnkinden byk lde

farkllamaya balar. ocuklar somut ilemleri yapar, mantksal gruplamalar ve
snflandrmalar yaparak nesneleri snflara, ilikilere ve saylara gre dzenler;
ancak dncelerini tek, btnsel ve mantksal bir sistem iinde btnletiremez.
Ergenler ise nermesel mant kullanarak soyut ilemlerde akl yrtebilir,
grlerini sistemli hale getirebilir.24
Somut ilemler dneminde ocuk, kendine soyut olarak verilen problemleri

zemezken; bu dnemde, zihninden ilemler yaparak problemleri zmeye balar.
Fiziksel nesneler yerine szckler, kavramlar kullanarak bunlar birbiriyle
kyaslayabilir, gruplar oluturabilir; elde ettii gruplar bozarak baka bir zellik
22
a.g.e., s. 98.
23
a.g.e., s. 100.
24
11
asndan yeni gruplamalar yapabilir. Olasla dayal akl yrterek bir duruma
ilikin farkl sonulara ulaabilir.25
Soyut ilem dncesi, benmerkezciliin yeni bir biiminin geliimine sahne

olur. Kendi dnceleri hakknda dnme yetkinlikleri, ergenlerin kendileri
hakknda farkndalk gelitirmesini salar. Buna bal olarak ergenlerin kendi
dnce, duygu ve benliklerinin bilincinde olduu bir benmerkezcilikleri vardr.
Ergen, kendi grn ve davranlaryla o kadar ilgilidir ki, bakalarnn da bu
grn ve davranlarla kendisi kadar ilgilendiini dnr.26
Ergen, 17-18 yalarndayken, duygularnn dier insanlardan farkl olmadn

ve insanlarn da sand gibi kendisiyle ok ilgilenmediini ve kendisini
seyretmediini anlamaya balar. Bunun getirdii rahatlk sayesinde kendisiyle daha
az ilgilenmeye ve daha gereki bir benlik kavram gelitirmeye balar.27
Bilisel geliimi oluturan drt evrede ocuk, bebeklikten ergenlie ularken

sosyal geliim asndan da ilerleme kaydetmektedir.
1.1.4. Sosyal Geliim
Bebek, dnyaya geldii andan itibaren toplumun en kk birimi olan aile

iinde yaamaktadr. Bylece bebein ilk sosyal etkileimi anne babas ile
balamakta; bu etkileim daha sonra, aile evresindeki dier yakn kiilerle devam
etmektedir. ocuk bilisel, duygusal, fiziksel ve dil ynnden gelitike evresi de
genilemektedir. Bu anlamda, aile iinde balayan sosyal etkileim, arkada ilikileri
ve okulda yaadklar ile devam etmekte; yetikinlik dneminde ise i yaants ile
farkl bir boyut kazanmaktadr.28
25
R. Ar, 2008, s. 110.
26
27
R. Ar, 2008, s. 113.
28
Aysel ada, Sosyal Geliim, (Ed.) Ramazan Ar, ocuk ve Ergende Sosyal ve Ahlak Geliimi,
Nobel Yaynclk, Ankara, 2002, s. 4.
12
nsann iinde bulunduu fiziksel ve sosyal evreye uyum salayabilmesi
salkl, mutlu ve baarl bir hayat srdrebilmesi iin olduka nemlidir. Bu
nedenle sosyal geliim, insan hayatnda nemli bir yere sahiptir. Sosyal ynden
gelimi bir kii, iinde bulunduu toplumun normlarna ve beklentilerine uygun
davranlar gsterebilir. Kendi ihtiya ve beklentileri ile toplumun beklentileri
arasnda denge kurarak ve bakalar ile iyi ilikiler gelitirerek mutlu ve baarl bir
yaam srdrebilir. Sosyal geliim asndan yeterince gelimemi bir kii ise iinde
yaad toplumdaki insanlarla salkl bir iliki kuramayabilir. Bu nedenle, ocukluk
yllarndan itibaren ocuklara sosyal ynden gelimelerine imkn salayan bir ortam
salanmaldr.29
nsann sosyal evresine uyumunu salayan sosyal geliim, farkl yazarlar

tarafndan u ekilde tanmlanmaktadr:
Binbaoluna gre sosyal geliim, kiinin doumdan yetikin oluncaya

kadar baka insanlarla olan ilikilerinin ve onlara kar gelitirdii ilgi ve duygularn
tmdr.30
Yavuzere gre sosyal geliim, kiinin sosyal uyarcya, zellikle grup

yaamnn bask ve zorunluluklarna kar duyarllk gelitirmesi, grubunda ya da
kltrnde bakalaryla geinebilmesi, onlar gibi davranabilmesidir.31
Gander ve Gardinere gre ocuk geliiminde en nemli srelerden biri

sosyallemedir. Yaln bir anlatmla sosyalleme, ocuklarn belirli bir grubun ilevsel
yesi haline geldii ve grubun teki yelerinin deerlerini, davranlarn ve
inanlarn kazand sretir.32
29
a.g.e., s. 4-5.
30
Cavit Binbaolu, Eitim Psikolojisi, Yargc Matbaas, Ankara, 1995, s. 166.
31
Haluk Yavuzer, ocuk Psikolojisi I, Duygusal ve Toplumsal Geliim, stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1982, s. 13.
32
Marry J. Gander, Harry W. Gardiner, ocuk ve Ergen Geliimi, mge Kitabevi, Ankara, 2004,
s. 297.
13
Sosyalleme sreci, doumdan sonra balayp insann yaam boyunca
srmesine karn, etkiledii davranlarn ou ilk ocukluk dneminde zellikle
belirgin hale gelir. Sosyalleme renme yoluyla gerekleir. ocuklar, kavrama ve
taklit yoluyla iinde yaadklar toplumun kltrel deerlerini, rf ve adetlerini
renir. ocuun anne babas ile etkileimi, onun sosyallemesinde nemli rol oynar.
zellikle kk ocuklarda taklit yoluyla renme ok yaygndr. Bu nedenle, anne
babalarn davranlar ile ocuklarna iyi rnek olmas gerekir.33
Sosyal geliim bebeklik, ilk ocukluk, orta ocukluk ile ergenlik

dnemlerinde olmak zere drt aamada incelenmektedir. ocuun farkl
dnemlerde gsterdii geliim ile renme boyut ve eitliliini grebilmek iin bu
dnemlere ilikin daha detayl bilgi verilmesi uygun olacaktr.
1.1.4.1. Bebeklik Dneminde Sosyal Geliim Balanma
Sosyal davranlarn kayna, bebein doduu ilk gnlere kadar uzanr.

Doumdan sonraki ilk gnlerde grlen ilk sosyal davran, bebeklerin annelerine
olan ballklardr.
Balanma, doumdan hemen sonra balayarak bebek ile anne baba arasnda
oluan duygusal, olumlu ve karlkl yardm edici bir ilikinin kurulmasn belirtir.34
Bebeklik dneminde sosyal ve duygusal geliimin salkl olabilmesinde

anahtar rol anne baba oynamaktadr. Yeni doan bebekler ve ocuklar, bakclar ile
iliki kurma ihtiyac ierisindedir. Anne ile bebek arasndaki iliki, ancak yaknlk
aray ile belirginlemektedir.35
33
A. ada, 2002, s. 10.
34
M. J. Gander, H. W. Gardiner, 2004, s. 214.
35
A. ebnem Soysal, Ebru Ergenekon, Erhan Aksoy, Yenidoan Dneminde Hastanede Uzun Sreli
Tedavi Grmenin Balanma rnts zerindeki Etkileri: Bir Olgu Sunumu, Klinik Psikiyatri
Dergisi, Cilt: 2, Say: 4, 1999, s. 267. http://www.klinikpsikiyatri.org/files/journals/1/51.pdf
(30.07.2010)
14
Bu anlamda anne ile bebek arasndaki ban olumasnda kritik bir dnemin
varl ileri srlmekte ve balanma iin en uygun dnemin doumdan hemen
sonraki dnem olduu belirtilmektedir. Aratrmaclar, doumdan hemen sonra
bebeini kucana alan anneler ile bebeklerin birbirlerine daha kuvvetli bir ba ile
balandn ifade etmitir.36
1.1.4.2. lk ocukluk Dneminde Sosyal Geliim
ocuk, ikinci yandan itibaren evreden duyu organlarna gelen uyarmlara

cevap veren edilgen bir varlk olmaktan karak, evresinde farkl uyarclar arayan,
merakl ynelilere sahip, etkin bir sosyal varlk olma yolunda aba gsterir hale
gelmitir.37
Yavuzere gre, ikinci yata ocuk, ailesinin dndaki kiilerle etkileimde

bulunmaya ve yatlar ile olan beraberlikten zevk almaya balar.38
ocuun toplumsal ilikileri ncelikle anne baba ve kardeler evresinde

younlar. 45 ya arasnda ocuklar, anne babadan ilgi, onay ve kabul grme
gereksinimini yatlarna kaydrr. Ancak yatlarn bir ocuun yaamnda nemli
rol oynamaya balamas, okul ncesi yllardan nce sz konusu deildir.39 Anne
babadan yatlara kayan ilgi, bilisel ve dilsel yeteneklerdeki deiimlerin de
sonucudur. Artan etkileim, deiik toplumsal rolleri deneme frsatlar kadar, hareket
ve bili becerilerini snama frsatlarn da salamaktadr. 40
Oyun, elence olmasnn yan sra, bymekte olan ocuklarn

sosyallemesinde bir dizi ilev grmektedir. Oyun, ocuklarn kendisini saran
dnyay kefetmesine ve bireysel biimlerde tepkide bulunmasna olanak
salamaktadr. ocuklar oyun araclyla, gerek davrantan kaynaklanabilecek
36
A. ada, 2002, s. 15.
37
a.g.e., s. 33.
38
H. Yavuzer, 1982, s. 35.
39
40
a.g.e., s. 314.
15
tehlikelerle karlamakszn farkl davranlar ve toplumsal rolleri
deneyebilmektedir. Oyun, ocuun sosyal deneyimler kazanmasn salamakta;
ocuk srasn beklemeyi, paylamay, yardmlamay, ibirliini, bakalarnn
isteklerini dikkate almay, bakalaryla iyi ilikiler kurmay ve hakkn aramay oyun
ile renmektedir.41
ocuklar, bakalarn gzlemleyerek ve onlarn yaptn yaparak davran

biimleri kazanr. Bu anlamda da ocuklar, gzlemlerini genellikle oyunlarna
yanstr. Evcilik oyununda anne baba, doktorculuk oyununda doktor, hemire, hasta
vb. gibi toplumsal rolleri taklit eder. 42
1.1.4.3. Orta ocukluk Dneminde Sosyal Geliim
Bu dnemde ocuk, kendisi iin daha geni bir sosyal evre olan ilkretime
balamtr. 06 ya dneminde okul ncesi eitim kurumlarndan yararlanamayan
ocuklar, balangta bu yeni evreye uyum salamakta zorlanabilmektedir. Okulda
uyulmas gereken kurallar vardr; yeni hayatnda oyun arkadalar yerine snf
arkadalar, anne baba yerine retmenler, idareciler, sadece oyunla ilgilenmek
yerine baarmak zorunda olduu dersler gibi farkl bir evre ve sorumluluklar yer
almaktadr. Btn bu farkllklar, ocuun yeni evreye uyumunu zorlatran
nedenlerdir.43
Yavuzere gre ocuk, okula balamasyla birlikte, okul ncesine oranla daha
ok sayda arkadala iliki kurar ve bireysel oyunun yerini grup oyunu alr. Baka bir
deyile, ocuun okul a ile birlikte bir grup yesi olma ana girmesi ve sosyal
bilincinin artmas sz konusudur. 44
41
A. ada, 2002, s. 37.
42
43
A. ada, 2002, s. 41.
44
H. Yavuzer, 1982, s. 62.
16
Gander ve Gardinere gre, bu dnemde ocuklarn renmesi gereken sosyal
geliim grevleri, kiisel bamszlk kazanma, yatlaryla geinme ve toplumsal
cinsiyet roln renmedir. Okul yllarnn banda ocuklar, anne babalarndan
duygusal bamszlklarn deil, fiziksel bamszlklarn kazanrlar. Bamszlk
kazanma, orta ocukluun bitiminde bile tamamlanamayan yava bir sretir. Bu
durum ergenlik boyunca, hatta bir sre yetikinlikte de srer. Ancak sre iinde
birok ilerleme kaydedilir. kinci grev olan yatlaryla geinmeyi renmede
baarl olmak, bamszlk kazanmakla yakndan ilikilidir ve arkada grubu, bunun
kazanlmasnda destek salar. Yatlaryla geinmeyi renmede okul, ncelikli
ortamdr. Toplumsal cinsiyet roln renme grevi, ailede bebeklik srasnda
gelimeye balar ve orta ocukluk dneminde ocuk, anne babadan biriyle
zdeleirken pekiir. Orta ocuklukta, toplumsal cinsiyet rol beklentileri yat
gruplarna ye olmakla glenir. 45
lk ocuklukta olduu gibi, orta ocuklukta da sosyallemenin etkileri nce

aile iinde gzlemlenir. Anne babann ocuk ile scak (kabul eden ya da onaylayan)
bir ilikiye sahip olmas, ocuun sorumlu ve kendini denetleyebilir bir kiilik
gelitirmesine yardm etmektedir. Bunun tersine, anne baba ile ocuk arasndaki
dmanca (reddeden ya da onaylamayan) bir iliki, ocuun saldrgan davranlar
gstermesine, gvensiz, utanga kiilik zellikleri gelitirmesine neden olmaktadr.46
1.1.4.4. Ergenlikte Sosyal Geliim
Hollingshead ergenlii, bireyin iinde bulunduu toplumun onu artk bir

ocuk gibi grmeyi brakt; fakat ona henz yetikin statsn, roln ve ilevini
tmyle vermedii yaam dnemi olarak tanmlamaktadr.47
Yavuzere gre ergen, toplumda saygnlk kazanmaya ve stat sahibi olmaya

gereksinim duyar. Ergenin sosyal uyumu, byk lde bu gereksinimin
45
M. J. Gander, H. W. Gardiner, 2004, s. 394-395.
46
a.g.e., s. 298-299.
47
H. Yavuzer, 1982, s. 84.
17
karlanmasna baldr ve ergenlik yllar bir anlamda, sosyal geliim ve uyum
yllar olarak da nitelenebilir.48
Eriksonun psikososyal geliim kuramna gre, 1218 ya aras, kimlie kar

rol karmaas evresidir. Bu evrenin zm bekleyen temel sorunu, tutarl bir benlik
geliiminin anlatm olan bireyselleme olgusudur. Bu dnemde ergen kim olduu,
ne yapmak istedii ve yaamna nasl yn verebilecei sorularna cevap arar. Ergen,
bir taraftan toplumca kabul gren deer ve amalara ynelme basks, dier taraftan
vcudundaki hzl fizyolojik geliimin neden olduu biyokimyasal deiimlerle baa
kma gibi sorunlar ile kar karyadr. Bu nedenle ergenlik, atma ve karmaalarn
yaand bir dnemdir. Eriksona gre, yetikin rollerine hazrlk ve toplumca
onaylanan ahlki standartlara uyum sorunlarnn yaand bu evrede ergen, dnsel
ve duygusal ynden nemli deiimlere urar ve zdeim kuraca davran
modellerine ihtiya duyar. Sosyal ilikileri iinde kendisini kantlayarak, varln
kabul ettirmek amac ile yat gruplarna ynelir.49
Ergen, evresinde daima onun gibi olmak istedii kiileri arar. Bylece
zdeleme yaparak kiiliine biim verirken, yetitii evrenin ekonomik ve sosyo-
kltrel koullarnn etkisi altnda, sorumluluk ve bamszlk arasnda denge kurmak
ister. zdeleme, genlik ana zg ruhsal yap iinde aile bireylerinden
balayarak evredeki kii, dnce ve kltre doru gittike genileyen bir alanda,
ergenin istemli ya da istemsiz olarak benimsedii, zmledii dnce, davran,
tutum ve eylemlerden oluan bir sretir. zdelemenin olutuu ortamn
toplumsal, ekonomik ve kltrel zellikleri bir yandan kiilii olutururken, dier
yandan kiilikle toplum arasndaki tm ilikilerin temeli olan zerklik ve sorumluluk
kavramlarn biimlendirir.50
ocukluk dneminde daha ok oyun ve taklitle, ergenlik dneminde ise

genellikle zdeim yoluyla rol model alan ocuklarn sosyal geliim dneminde aile,
okul ve arkada evresinden olduu gibi, kitle iletiim aralarndan ve zellikle
48
a.g.e., s. 84.
49
Ayhan Aydn, Geliim ve renme Psikolojisi, Tekaa Eyll Yaynlar, Ankara, 2004, s. 89-90.
50
H. Yavuzer, 1982, s. 84-85.
18
televizyondan etkilenmesi, ite tam da burada, taklit ve zdeim noktalarnda
kendini belirgin olarak gstermektedir.
1.1.5. Ahlk Geliimi
Bu almada ahlk geliimi, bilisel kuramlar asndan aklanmaya

allacak ve Jean Piaget ile Lawrence Kohlbergin zihinsel ahlk geliimi kuramlar
ele alnacaktr. Bilisel geliim kuramclar olan Piaget ve Kohlberg, ahlk
geliiminin incelenmesini, bilisel geliimin incelenmesine kout bir yaklamla ele
almaktadr. Bilisel geliim, belirli evreleri izleyerek gerekletiinden; ocuun
ahlksal yarglar da genel bilisel geliimindeki eitli evrelerde grlen
deiikliklerle balantl olarak gelimektedir.
1.1.5.1. Piagetnin Ahlk Geliimi Kuram
Piagetye gre bireyin ahlk geliimi, bilisel geliime paralellik

gstermektedir. Nasl ki bireyde zihinsel geliim belli bir hiyerarik sra izlerse,
ahlk geliimi de hiyerarik bir sre izlemektedir.51
1.1.5.1.1. Dsal Kurallara Ballk / Ahlki Gerekilik Evresi
Piagetye gre, 3 il 910 yalar arasndaki ocuklar ahlki gerekilik

evresinde yer alr. Bu evre, kurallarn deimez, sabit ve uyulmas zorunlu olduu
dncesiyle belirginlik kazanr. Kurallar inemek ya da deitirmek yanl;
kurallara uymak dorudur. 27 ya arasndaki ocuklar, ou kez kurallar tam
olarak anlamadan uygular.52
51
R. Ar, 2008, s. 129.
52
M. J. Gander, H. W. Gardiner, 2004, s. 284
19
Bu evredeki ocuklar doru ve yanln sabit olduuna inanr; dier bir
deyile, bir ey ya doru ya da yanltr. Doru ve yanl bakalarnn da kendisi gibi
grdne inanr. Buna, ahlki mutlaklara inan ad verilir. Okul ncesi adaki
ocuklar bir eylemin doru ya da yanl olduuna, o eylemin sonucuna ve
byklne gre karar verir.53
ocuklar bakalarnn davranlarn deerlendirirken henz o kiinin

niyetini, gereksinimini veya duygularn dikkate alamaz; yalnzca davrann
gzlenebilir sonucuna bakar. Ayrca ocuklar, bir eylemin doruluk ya da
yanllna, ceza alp almayacana gre karar verir. Bununla birlikte kimse
grmemi bile olsa, yanl davrann cezalandrlacana inanma eilimindedir.
nk ceza, yanl davrann doasnda bulunur.54
1.1.5.1.2. zerk Ahlk / Karlkllk Ahlk Evresi
Piagetye gre, 11 ya itibariyle ocuklarn ahlki deerleri grelilik

kazanmaya balar. Bu evrede ahlki yarglarn ve kurallarn uygulanmasnda
esneklik gzlenir; ocuklar, kurallarn deitirilemez olmadn ve istenirse
kurallarn deitirilebileceini veya kaldrlabileceini anlamaya balar.55
Bu evrede ocuklar, davran doru veya yanl, iyi veya kt olarak

deerlendirirken, davrann ortaya kt artlar dikkate almaya balar. hlal edilen
kuralla ilgili bir ahlki yargda, kuraln ihlal edilmi olmasndan te, bu davran
hakl klacak bir nedenin olup olmamas belirleyicidir. Dier bir deyile, bu evrede
ocuklar ahlki yargda bulunurken, davrann arkasndaki niyetin veya durumun
ortaya kt artlar dikkate alr.56
53
a.g.e., s. 284.
54
a.g.e., s. 285.
55
R. Ar, 2008, s. 130.
56
a.g.e., s. 130.
20
Piagetnin ahlak geliimi kuramnn birinci evresini oluturan ahlaki
gerekilik evresi, ncelikli olarak doru-yanl ekseninde yer alrken; karlkllk
evresi davrann gerekletii artlar ile bir balant oluturma temeline
dayanmaktadr. ocuk yapt davrann nasl deerlendirileceini bulunduu ya
itibariyle bu evrelerden biri ile snrlayabilmektedir.
1.1.5.2. Kohlbergin Ahlk Geliimi Kuram
Kohlberge gre, birinci dzey olan gelenek ncesi dzeyde ahlksal ltler
iselletirilmemitir. Geleneksel dzey olan ikinci dzeyde, ocuun iselletirilmi
ahlk ltlerinden ok, anne babasyla zdeleip doru ve yanl davranlar
konusunda onlarn ltlerine uymas sz konusudur. Ahlk yarglarnn
iselletirilmesi, yalnzca gelenek sonras dzey olan nc dzeyde olanakldr. Bu
dzeyde ocuk, davrann, iselletirdii ahlk ltlerine gre denetler ve davran
bakalarnn onayndan bamszdr.57
Kohlberg tarafndan gelitirilen ahlki geliim dzeyleri u ekildedir:
y Gelenek ncesi dzey, Piagetnin ilem ncesi bilisel geliim dnemine denk
der. Bu dnemde ocuun ahlki yarglarnda benmerkezcilik egemendir.
Kurallara, doruluuna inanld iin deil, cezalandrlmamak iin boyun
eilir. ocuklar bu evrede bir davrann doru ya da yanl olduuna ilikin
bir yargda bulunurken, o davrann sonucuna bakar; eer cezalandrlmsa
yaplan davran doru deil, cezalandrlmamsa dorudur.58
y Geleneksel dzeyin belirgin zellii kiileraras ilikilerin nem kazanmas
ve ocuun grup kurallarna uymasdr. Bakalaryla iyi ilikiler iinde olmak
ve onaylanmak, ocuk iin iyi davrann ltlerini oluturur. Doru
davranmann ve iyi olmann nedeni, evresindekiler tarafndan takdir
edilmek, onlarn gznde iyi olmaktr.59
57
B. Yazgan nan, M. Bilgin, M. Kl Atc, 2007, s. 223-224.
58
59
R. Ar, 2008, s. 133.
21
y Gelenek tesi dzeydeki bir ahlk anlayna ulaan bireyler, genelde
toplumsal normlarla deerlere uygun davranlar sergilemekle birlikte, insani
deerlerle atan yasal dzenlemeleri sorgulayabilir ve bu kurallarn
deimesi gerektiini savunarak bunlar reddedebilir. 60
Yazgan nan ve dierlerine gre, Piaget gibi Kohlberg de ahlki geliim

evrelerinin bireyin bilisel yetenekleri tarafndan belirlendiine inanmaktadr.
Piagetnin bilisel geliim kuramndaki bir evrenin daha nceki evrelerde kazanlan
zellikler zerine ina olmas gibi, ahlki geliim de nceki evrelerde kazanlan
kavramlar zerine kurulmaktadr. Kohlberg, ya ve ahlki olgunluk arasnda
dorudan bir iliki olduunu belirtmese de kk ocuklar genellikle gelenek ncesi
dzey zellikleri, daha byk ocuklar ise geleneksel dzey zellikleri
gstermektedir. Evrelerin sras kltrden kltre deimemekte, ancak en son
ulalan evre, kltrler arasnda ve ayn toplumdaki bireyler arasnda farkllk
gstermektedir. Birey, ahlki yargnn yksek bir evresindeki zellii gsterdikten
sonra; daha nceki evrelerine dnmeyecek veya gerilemeyecektir.61
Bireyin ahlaki geliimine ilikin bu kuramlar, ocuun yaad evreden

bamsz olamayacan, zellikle aile, okul ve arkada evresine kendini kabul
ettirebilmek, takdir grmek ve yakn evre tarafndan iyi bilinmek iin toplumsal
kurallara uyum salamaya alacan ortaya koymaktadr.
ocuun geliim sreci iinde eitli evrelerden geerken iinde bulunduu

sosyal evreye uyum salamas, yaad toplumun kurallarn benimsemesi
sosyalleme sreci ile gerekleir.
60
61
22
1.2. SOSYALLEME
Sosyalleme kavramnn farkl tanmlarna yer verilecek olan bu blmde

ayrca, ocuun sosyallemesi konusu aklanacak ve sosyalletirme aralar ile
sosyalleme kuramlar incelenecektir.
1.2.1. Sosyalleme Kavram
nsan bir toplum iinde dnyaya gelir, yaamn srdrr ve nihayetinde

yaama veda eder. Biyolojik mirasn doutan getiren insan, sosyal mirasn ise
sosyalleme srecinde eitim yoluyla toplumdan alr. Sosyalleme, insann topluma
uyum srecidir. Toplumun deerleri, normlar, rf ve adetleri, davran modelleri,
ksaca kltrel kodlar sosyalleme sreci ile bireylere aktarlmaktadr.62
Fidan ve Erdene gre63 sosyalleme, hem birey, hem de toplum asndan

nemli bir sretir ve bu srete birey, ihtiyalarn toplumun beklentilerine uygun
bir biimde karlamay, toplumsal roller ile onlar destekleyen tutumlar, yaamn
srdrmek iin gerekli bilgi ve becerileri renmektedir.
Sayn sosyallemeyi,64 insanln tarihsel ve toplumsal birikimi olan kltrn

ocua aktarlmasyla, ocuun toplumun arzulad ekilde toplumun bir yesi
haline gelmesi sreci olarak aklamaktadr.
Bozkurt ise sosyallemeyi,65 bireyin toplumun kltrn renme ve

iselletirme sreci olarak tanmlamaktadr.
62
V. Bayhan, 1997, s. 203.
63
Nurettin Fidan, Mnire Erden, Eitim Bilimine Giri, Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi
Yaynlar, Ankara, 1986, s. 87.
64
nal Sayn, Aile Ortamnda Televizyonun ocuun Toplumsallatrlmasndaki Tek Ynl
Belirleyicilii, letiim Ortamlarnda ocuk Birey Sempozyumu Bildiriler Kitab, (13-15 Nisan
1999), Anadolu niversitesi letiim Fakltesi Yaynlar, Eskiehir, 1999, s. 167.
65
Veysel Bozkurt, Deien Dnyada Sosyoloji, Ekin Kitabevi, Bursa, 2006, s. 111.
23
Gander ve Gardinere gre sosyalleme,66 bireylerin, zellikle de ocuklarn,
belirli bir grubun ilevsel yeleri haline geldii ve grubun teki yelerinin
deerlerini, davranlarn ve inanlarn kazand sretir.
Elkine gre sosyalleme,67 bireyin iinde yer ald grup veya toplumun
kurallarn renme srecidir ve bu sre toplumdaki deerlerin, normlarn ve
davran kalplarnn renilmesini ve iselletirilmesini de iermektedir.
Corsaroya gre sosyalleme,68 ocuun toplumu benimsemesi ve ona uyum

salamas srecidir.
Genel anlamda sosyalleme, bireyin iinde doduu toplumun kltrn, zel

anlamda ise o kltr iinde geerli olan becerileri, deerleri, inanlar, normlar ve
davran rntlerini renmesi ve bunlar benimseyip iselletirmesidir.
Sosyalleme srecinin bireyin yaants boyunca srmesi, sosyallemenin

bireyin ya dnemlerine gre incelenmesini gerektirmitir. Bu anlamda sosyalleme,
ocuklarn sosyallemesi, genlerin sosyallemesi ve yetikinlerin sosyallemesi
eklinde blmlere ayrlarak incelenmektedir.
Ancak bu almada, almann konusu gerei ocuklarn sosyallemesi

zerinde durulacak; genlerin ve yetikinlerin sosyallemesi konusuna yer
verilmeyecektir.
1.2.2. ocuun Sosyallemesi
Sosyalleme asndan bakldnda ocuk, yalnzca fiziki ihtiyalarnn

karlanmas gereken bir varlk olarak grlemez; daha ok deerleri, normlar ve
66
67
Frederick Elkin, ocuk ve Toplum, ocuun Toplumsallamas, Gndoan Yaynlar, Ankara,
1995, s. 10.
68
William A. Corsaro, The Sociology of Childhood, Pine Forge Press, California, 1997, s. 8.
24
davran biimlerini renme becerisine, dolaysyla da kendisini saran dnyay
kavrama yetisine sahip bir birey olarak deerlendirilebilir.
ocuk, toplumdaki kurallar dier bireylerin bilinli ya da bilinsiz rehberlii

sayesinde renir. Toplumdaki dier bireyler, ocua sorumluluklarn, toplumun
gelenek ve greneklerini, deerlerini ve normlarn farknda olarak ya da olmayarak
sergiledikleri davranlarla retir; bu durumda, sosyalleme srecinin toplumsal
etkileimin bir ilevi olduu sylenebilir.
Elkin, bir ocuun sosyalleebilmesi iin n koula gereksinim olduunu

sylemektedir. Bunlardan ilki, bir toplumun varldr ki, ocuk o toplumun
kltrn iselletirebilsin. kincisi, ocuun zihinsel olarak salkl olmasdr.
nk zihinsel bozukluu olan bir ocuun, sosyallemesi gtr. nc olarak ise
ocuun, evresindeki insanlarla iliki ve etkileim iinde olup, duygusal deneyimler
kazanmas gerekmektedir. Bunlarn her biri toplumsal bilincin kazanlmasnn
temelini oluturan unsurlardr.69
Bozkurta gre baz yazarlar, sosyalleme srecinde kaltm faktrne arlk

verirken, bazlar da evrenin nemine vurgu yapmaktadr. zellikle 20. yzyln
banda baz bilim adamlar insan davrannn renme srecine dayanmadn
belirtmi ve davran kaltm faktryle aklamtr. Buna karn, insan
davrannda evresel etmenlerin nemini vurgulayanlar ise bireyin anne babas,
akrabalar, arkadalar ve toplumdaki dier bireylerle ilikileriyle, yaam boyu
deneyimlerine ncelik vermitir.70 Ancak gnmzde insan davranlar zerinde
kaltma dayal faktrler ile evresel faktrlerin ikisinin de belirgin bir etkiye sahip
olduu dncesi kabul grmektedir.
evresel faktrlerin nemi, toplumdan soyutlanm ocuklar rneinde

kendini daha belirgin olarak gstermektedir. Bu durumu inceleyen Aveyron, Anna,
Isabelle ve Genie vakalarnda, toplumla iletiim kurmadan byyen ocuklarn, daha
sonralar toplumsal yaama uyum gstermede zorland ortaya konmutur. Anlan
69
F. Elkin, 1995, s. 15.
70
V. Bozkurt, 2006, s. 112.
25
vakalara ilikin hikayeler yledir: Aveyron, 1800de Fransada bir ormanda bulunan
onon iki yalarnda bir ocuktur. Bulunduu zaman davranlar insandan ok
hayvana benzemektedir. Grnrde bir zek gerilii tespit edilmemesine ramen,
eitiminde ok fazla baarl olunamamtr.71 Anna, Isabelle ve Genienin yalar,
bulunduklarnda be (Anna), alt (Isabelle) ve on tr (Genie). de bir veya iki
yandan sonra, toplumdan soyutlanmlardr. Anna ve Genie, dier insanlarla hibir
etkileimleri olmadan bymlerdir. Isabelle ise dier insanlardan uzakta olmakla
birlikte, sar ve dilsiz annesinin yannda bymtr. Bulunduklarnda hibiri
konuamaz, beslenemez ve kendi z bakm becerilerini yerine getiremez haldedir.72
Anna, Genie ve Isabelle, uzmanlar tarafndan bir eitime tabi tutulmu; uzun
zaman insanlardan ayr yaam olan Anna ve Genieye gre Isabelle, annesi ile
birlikte yaad ve bir insanla iletiim kurma konusunda deneyimli olduu iin,
eitim dneminde baarl olmu; olduka nemli toplumsal ve zihinsel ilerleme
kaydetmitir. Anna ve Gennie, uzun sre toplumdan soyutlanarak yaad iin,
eitim sresinde ilerleme kaydedememi; zihinsel ve toplumsal adan yatlarndan
ok geride olmaya devam etmitir.73
Buradan hareketle, yaamnn ilk yllarndan itibaren bakalaryla etkileim

iinde olamayan ocuklarda, baarl bir sosyallemenin gerekleemeyecei ve
ocuun sosyallemesinde kaltm ve evre faktrlerinin karlkl olarak etkili
olduu ifade edilebilir.
Sosyalleme srecinde, ocuun doumundan itibaren etkileimde bulunduu

kiiler, gruplar, dhil olduu kurumlar ve evresindeki kitle iletiim aralar nemli
rol oynamaktadr.74 ocuk, hayatnn ilk yllarnda aile yeleri, komular,
arkadalar gibi yakn evresi ile etkileimde bulunurken, bydke sosyal evresi
genilemeye balamaktadr. ocuun sosyal evresinin genilemesiyle etkileim
kurduu kii, yesi olduu grup, dhil olduu kurum ve katld sosyal faaliyetlerin
71
Anthony Giddens, Sosyoloji, Ayra Yaynevi, Ankara, 2000, s. 26.
72
V. Bozkurt, 2006, s. 113.
73
a.g.e., s. 113-114; F. Elkin, 1995 s. 25-26.
74
N. Fidan, M. Erden, 1986, s. 87.
26
says artmaktadr. Btn bunlarn sonucu olarak ocuk, sosyalleme srecinde,
aileden balayan ve toplumun kuatclnda dier tm grup ve kurumlarla karlkl
iletiim ve etkileim sreci yaamaktadr.
1.2.3. Sosyalletirme Aralar
Azize gre sosyologlar, bireyin sosyallemesini salayan etmenleri ya

birincil ve ikincil gruplar ayrm ile ya da aile, arkada grubu, okul, kitle iletiim
aralar gibi tek tek birimler olarak gruplandrrlar. Ancak ou kez, bu farkl
gruplandrmalar i ie gemitir. 75
Birincil ve ikincil grup kavram, Cooley tarafndan ortaya atlmtr. Bireyin

ve toplumun biimlenmesinde nemli bir faktr olan birincil gruplar, yz yze ve
yakn ilikilerin yaand; yelerinin biz duygusuna sahip olduu aile ve arkadalar
gibi gruplardr. kincil gruplar ise yz yze ilikilerin ounlukla gzlenmedii,
kurallarn nemli olduu ve insan ilikilerinin belirli rollere gre biimlendii
mesleki kurulular ve ekonomik kurumlar gibi gruplardr.76
Sosyalleme, srd grup ve kurumlara gre birincil ve ikincil olmak zere

iki aamadan oluur. Bu anlamda birincil sosyallemeyi aile, arkada grubu, okul,
okul ncesi eitim kurumlar (kre, ocuk yuvas, anaokulu), genlik kurulular;
ikincil sosyallemeyi ise dini kurumlar, siyasal ve ekonomik kurumlar, kitle iletiim
aralar ve mesleki kurulular gerekletirir.77
Azize gre, birincil gruplarn sosyalleme sreci ierisinde etkisinin en

youn grld dnem, ocukluk dnemidir. Yetikin sosyallemesinde ise birincil
gruplarn etkisi zayflam, bunun yerini ikincil gruplar almaya balamtr. 78
75
Aysel Aziz, Toplumsallama ve Kitlesel letiim, Ankara niversitesi SBF ve Basn ve Yayn
Yksekokulu Basmevi, Ankara, 1982, s. 16.
76
V. Bozkurt, 2006, s. 154-155.
77
Hikmet Yldrm Celkan, Eitim Sosyolojisi, Atatrk niversitesi Yaynlar, Erzurum, 1989, s. 65.
78
A. Aziz, 1982, s. 17.
27
1.2.3.1. Aile
ocuun sosyallemesine katkda bulunan en nemli oluum ailedir.
Gnmzde, geni ailenin yerini ekirdek aileye brakmasna ve ailenin

birtakm ilevlerini farkl kurumlara devretmesine ramen aile, sosyallemenin
birincil derecede nemli bir kurumu olma zelliini srdrmektedir.79
Sosyallemenin en nemli elerinden biri olan insanlarla etkileim kurmak,

ncelikle bir arada olma ve karlkl konuma ile balar. Aile iinde doup byyen
ocuk, dili ailede renir, bylece ilk sosyal donanm kazanm olur. Dil vastasyla
da evresi ile iletiime ve etkileime girmeye balar.
Aile, toplumun sosyal ve kltrel mirasn ocua aktarr. ocuk, duygusal

paylam ve toplumsal yaam ilk defa aile iinde renmeye balar. Ayn zamanda
ocuk, toplumsal rolleri renirken anne ve babasn model alr, yani sosyallemenin
temelleri aile iinde atlr.80
Bu dorultuda, ocuk yetitirmede anne babaya nemli sorumluluklar

dmektedir. Anne baba bir yandan ocuuna baarl ekilde sosyallemesi iin
rehberlik etmeli, dier yandan ocuunu mmkn olduunca dinlemeli; onun
ihtiyalarn, sevinlerini, mutluluklarn, kzgnlklarn, zntlerini ve kayglarn
anlamaya almal; ocuuna kar drst davranmaldr.81
1.2.3.2. Okul
Sanayi toplumuna geilmesinden bu yana giderek nem kazanan ve bireylerin

yaamnda olduka uzun bir dnem etkili olan rgn eitim kurumlar, toplumda
79
F. Elkin, 1995, s. 66-67.
80
V. Bozkurt, 2006, s. 123.
81
Metin Ik, Televizyon ve ocuk, Eitim Kitabevi Yaynlar, Konya, 2007, s. 81-83.
28
egemen bilgilerin, deerlerin, tutumlarn kazandrlmas ynnde ailede balayan
sosyalleme srecini devam ettirmektedir.
Okul, tpk aile gibi yetikinler tarafndan ynetilen bir kurumdur. Ancak
aileden farkl olarak okulda roller belirli kurallara dayandrlmakta; anne babadan
ayr olarak otorite ve denetim mekanizmalar, ocuun toplumsal uyumunu
salamada nemli rol oynamaktadr.82
ocuk, okulda bir yandan yaamn srdrmek iin gerekli bilgi ve becerileri
kazanrken; dier yandan gelecek yaamnda stlenecei rollere (e, ebeveyn, retici,
tketici vb.) ilikin davranlar, kltrel deerleri, rf ve adetleri renmektedir. Bu
zelliklerin bir ksmn okuldaki retmenleriyle etkileimi sonucunda, bir ksmn
ise okul derslerinden kazanmaktadr. Okul programlarnda yer alan kol faaliyetleri,
spor organizasyonlar ve okul gezileri de ocuun sosyallemesine yardmc
olmaktadr.83
retmenler kiilikleri, cinsiyetleri, davran biimleri, renciler ile

kurduklar iletiim biimi ve ilgi alanlar asndan birbirinden farkl zelliklere sahip
olsa da kltrel deerleri, rf ve adetleri asndan benzer zellikler tamaktadr.
Bununla birlikte sosyalleme srecinde retmenler, renciler iin zdeleecei bir
model oluturma asndan nemli rol oynamaktadr.84
ocuk, aile iinde rendii bilgilere ek olacak ve onu yaam boyunca

kuatacak bilgileri okulda renirken, nceleri aile gibi dar bir ereveye oranla,
zdeim kurabilecei rol modelleri de okul hayat ile birlikte artmaktadr.
82
Nilfer Timisi, Televizyon ocuk Programlarnn Toplumsallatrc levleri, rnek Olay: Susam
Soka, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, letiim Anabilim Dal, Yaymlanmam
Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1991, s. 17.
83
N. Fidan, M. Erden, 1986, s. 89.
84
F. Elkin, 1995, s. 84-85; Hseyin Emin ztrk, Kiilik Geliimi Asndan ocuk ve Televizyon,
Beyan Yaynlar, stanbul, 2002, s. 48-49.
29
1.2.3.3. Arkada Grubu
Arkada grubu, toplumsal rgtlenme asndan aile ve okuldan farkldr.

Benzer yataki ocuklarn bir arada olduu arkada gruplarnn kendine zg
kurallar ve davran biimleri vardr. ocuk, eitli evrelerdeki arkada gruplarna,
o grubun kurallarna uyum salamak kaydyla katlabilir.85
lk ocuklukta oyun ilikilerine dayanan arkada grubu, giderek ocuun

toplumsal bir kimlik kazanmasnda nemli rol oynar. ocuk, arkada grubu iinde
ailede ve okulda olduundan daha zgrdr. Duygusal adan ballk yaad gibi,
yeni davran kalplar ve yeni kimlikler de gelitirebilmektedir. ocuk, arkada
grubu iinde sevgi, beeni ve yaknlk aramakta; bunlar elde etmek iin de kendisini
grubun kurallarna ve deerlerine uydurmaktadr.86
Arkada grubunda sosyalleme, etkileim ile gereklemektedir. Gruba yeni

giren ocuk, grup yelerinden eit biimde ilgi, sevgi ve yaknlk grmekte; olumlu
davranlar vg, sevgi ve beeniyle dllendirilmektedir. Gruba yeni katlan ocuk,
grubun kurallarna aykr davranmas halinde, gruptan dlanabilmektedir.87
Arkada gruplar iinde yer alabilme duygusu, zellikle ilkretimin ikinci

aamas ile lise andaki ocuklar iin byk nem tamaktadr. Aile ve okula
duyulan aidiyet duygular, bu gruplar iin de geliir, ocuklar grup kurallar ile
atma yayor da olsalar da dlanmamak iin uyum salamak iin aba gsterirler.
1.2.3.4. Kitle letiim Aralar
Gnmzde milyonlarca insan gazete-dergi okumakta, radyo dinlemekte,

sinemaya gitmekte, televizyon seyretmekte ve internete balanmaktadr. Dolaysyla
insanlar, her gn binlerce grsel ve iitsel mesaja maruz kalmakta; bu mesajlar kitle
85
a.g.e., s. 53-54.
86
F. Elkin, 1995, s. 91-92.
87
a.g.e., s. 95.
30
iletiim aralaryla kitlelere ulatrlmaktadr. eitli yollarla gelen bu mesajlar, her
yatan insann toplumsal yaamnda nemli bir yer kaplamaktadr.88
Kitle iletiim aralar, yzylmzn en etkin sosyalletirme kurumlarndan

birisi olarak karmza kmaktadr. Bunlar yoluyla toplumsal deerler, normlar, rf
ve adetler sosyalleme srecindeki ocuklara aktarlmaktadr. Kitle iletiim aralar
bir yandan ocuklarn sosyallemesine etki ederken, dier yandan d dnyay
tanyabilmelerine olanak salamaktadr. Her trl bilgi ve yaynn dnyaya
ulatrlabildii geni iletiim a ierisinde en nemli kitle iletiim arac, yzlerce
yayn kuruluunun yirmi drt saat yayn yapabildii, kukusuz her evde bulunan
televizyondur.
Dnyada ve lkemizde televizyon, birok aile iin adeta ocuk bakcs haline
gelmitir. ocuklar, zamanlarnn byk bir blmn televizyon karsnda
geirmektedir. Belli bir yatan sonra ocuklar, televizyondaki program tercihlerini
kendi balarna yapmaya balamaktadr.89
Televizyon aile ilikilerinde, arkada grubunda ve okulda, ocua rol

rnekleri sunmaktadr. Televizyonda yer alan kahramanlar, ocuklar iin model
olmaktadr. 90
Sosyalletirme aralarnn her birinin, ocuun hayatnda kaplad yeri ve

nemi farkldr. Geni veya ekirdek ailede byyen, sokakta oynayan veya
arkadalarn spor alanlarnda gren, kalabalk veya sayca daha az rencinin
bulunduu bir snfta okuyan ocuun, etrafndaki insanlardan etkilenme dzeyi ve
ekli de farkl olmaktadr. Benzer ekilde, en yaygn kitle iletiim arac olan
televizyonu az ya da ok izlemek de ocuk zerinde farkl dzeyde bir etki
oluturmakta, izlenen program trleri, bu etkinin olumlu ya da olumsuz ynde
oluunu tayin etmektedir.
88
V. Bozkurt, 2006, s. 126.
89
a.g.e, s. 127.
90
a.g.e, s. 126.
31
1.2.4. Sosyalleme Kuramlar
almann bu blmnde, sosyalleme kuramlar bal altnda psikanalitik

kuram, toplumsal benlik ve renme kuramlar incelenecektir.
1.2.4.1. Psikanalitik Kuram
Sigmund Freudun gelitirdii psikanalitik kuram, bilin kategorileri, kiilik

yaps ve psikoseksel geliim dnemleri olmak zere temel yap zerine
kurulmutur.91 Bu almada, sosyalleme kuramlar boyutunda sadece kiilik
yapsndan bahsedilecektir.
Freuda gre kiilik, id, ego ve sperego olmak zere sistemden

olumaktadr. Kiiliin ilkel ynn anlatan id, daima haz ilkesine gre hareket
etmekte, gerek d ve mantk d isteklerle, bireyin isel drtlerinin hemen
doyurulmas dorultusunda bir ilevde bulunmaktadr.92
Freuda gre, yaamn ilk gnlerinde idden oluan ilkel yap, ayrmlaarak
ego ve speregoyu oluturmaktadr. Ego, kiilik yapsnn gereklik ilkesine gre
hareket eden ve ksmen de olsa bilinli olan blmdr. Akl yrtme, problem
zme ve karar verme gibi st dzeydeki zihinsel ilevlere de sahip olan ego, idin
gerek d istekleriyle, speregonun bunlarn karlanmasna ynelik yasaklayc
tutumlar arasnda bir arabulucu ilevi grerek, idin gereksinimlerinin karlanmasna
almaktadr. Kiiliin nc boyutunu oluturan sperego, ocuun evresindeki
insanlarla etkileimi sonucunda geliir ve kiiliin ahlki ynn temsil eder.93
91
R. Ar, 2008, s. 77.
92
B.Yeilyaprak, 2011, s. 127.
93
a.g.e., s. 127-128.
32
1.2.4.2. Toplumsal Benlik
Freudun ada olan George Herbert Meade gre, kiilik ok boyutludur ve

toplumsal srelerin sonucunda geliir ve bireyin benlik kavram, toplumsal
etkileimden ayr dnlemez. Benlik, kiinin kendisini geni bir toplumun paras
ve farkl bir birey olarak grmesi eklinde tanmlanabilir. Meade gre, Toplumu
kendine zg bir biimde oluturan ey benliktir; ancak benlii de oluturan
toplumsal deneyimlerdir.94
Meade gre benlik, aamadan olumaktadr. Bu aamalar, n hazrlk,

gstermelik eylemler veya temsili oyun ile oyundur. Birinci evreyi oluturan n
hazrlk aamasnda, ocuk kendi davranlarn yarglama becerisine sahip deildir.
Gstermelik eylemler veya temsili oyun denilen ikinci evrede ocuk, bakalarnn
rollerini sergilemeye balar. Mead bunu, bakasnn roln almak, baka bir insann
yerinde olmann nasl bir ey olduunu renmek eklinde tanmlamaktadr. Bu
ekilde ocuklar, kendilerini bakalarnn yerine koymaya ve kendilerine zg bir
benlik gelitirmeye balamaktadr.95
Meade gre ocuun geliiminde daha ileri bir aama olan oyundan nce,
ocuklar ahlki deerleri ve kurallar anlayamaz. rgtl oyunlar renmek iin,
oyunun kurallar ile ibirlii ve yardmlama gibi kavramlar anlamalar
gerekmektedir. Bu aamadaki ocuk, genellemi tekini, yani iinde yaad
toplumun kltrn, deerlerini ve normlarn renmekte ve iselletirmektedir.96
1.2.4.3. renme Kuramlar
renme kuramlarndan davran kuramlar, 1940l yllara kadar olduka

etkili olmu; bu kuramlardan edimsel koullanma, nemli bir taraftar toplamtr.
1940l yllarda John Dollard ve Neal Miller davran kuramdan ayrlarak taklide
94
V. Bozkurt, 2006, s. 118.
95
A. Giddens, 2000, s. 33.
96
a.g.e., s. 34.
33
dayal renmeden bahsetmeye balamtr. 1960l yllarda Albert Bandura, Dollard
ve Millern grlerini gelitirerek sosyal bili kuramnn prensiplerini ortaya
koymutur. Sosyal bili kuram, ilk yllarda gzleyerek renme olarak tanmlanm;
daha sonra sosyal renme kuram olarak literatre girmitir.97
1.2.4.3.1. Davran renme Kuramlar
J.B. Watson, I. Pavlov ve B.F. Skinner gibi aratrmaclar, davran

yaklamn balca isimleridir.98
Davrann altnda yatan bilind drtlerle ilgilenmeyen davranlar,

davran biimlendirmede evresel etkilerin roln vurgulamaktadr. Onlara gre
geliim, evresel olmayan, kesintisiz ve srekli bir ilerlemedir; ayn renme
ilkelerinin yaam boyunca geliimi ekillendirecei de varsaylmtr. Davranlarn
mekanik gr ya da belirlemecilik olarak adlandrlan yaklamlarna gre
renme, uyarclara koullanan ve renilen tepkilerin toplamndan olumaktadr.99
Davranlar renme srecini koullanma olarak adlandrmakta ve iki tr

koullanmadan bahsetmektedir. Bunlar, klasik ve edimsel koullanmadr. Klasik
koullanma, uyarc ve tepki arasndaki baa dikkat eken Pavlov tarafndan
gelitirilmitir.100
Edimsel koullanma ise davrann sonularna bal olarak gerekleen

renme anlamna gelmektedir. Skinnera gre davrann sonular, o davrann
tekrarlanma olasln belirlemektedir. Davran dllendirildiinde o davrann
tekrarlanma olasl artmakta, buna karlk davran cezalandrldnda davrann
tekrarlanma olasl azalmaktadr.101
97
R. Ar, 2008, s. 189.
98
99
100
101
a.g.e., s. 211.
34
1.2.4.3.2. Sosyal renme Kuram
Sosyal renme kuramclar, davran kuramclarnn davrann renildii

ve geliimin evreden etkilendii grn kabul etmekte; ancak, uyarclara
zerinde dnlmeden verilen tepkilerle davrann ekillendii grne
katlmamaktadr.102
Bandura, ocuklarn bakalarnn davranlarn gzleyerek, taklit ederek ve

model alarak rendiini belirtmektedir. Banduraya gre ocuklar, anne babalarnn
yemek yeme, konuma, yrme, giyinme vb. davran biimlerini taklit eder. Ancak,
ocuklar taklit edecei davranlar konusunda seicidir ve gzledii her davran
taklit etmez. Taklidin gerekleip gereklemeyeceini ocuun kiilii, gemi
yaants, modelle olan ilikisi ve iinde bulunduu durum belirlemektedir. Ayrca,
ocuun sahip olduu bilisel beceriler de gzlem yoluyla renmede nemli rol
oynamaktadr. nk ocuklarn, modelin davranlarn hatrlayp taklit
edebilmeleri iin, etkin bilisel stratejiler kullanmalar gerekmektedir.103
Bandura, 1965 ylnda gerekletirdii bir aratrmada grup ocua

farkl film izlettirmitir. Filmlerden birinde bir grup ocuk iirilmi yapma
bebeklere vurup onlar tekmelemi; sonrasnda ocuklarn bu saldrgan davranlar
pekitirilmitir. kinci grubun izledii filmde, ocuklarn bu saldrgan davranlar
cezalandrlmtr. nc grubun izledii filmde ise ocuklarn saldrganl ne
cezalandrlm, ne de pekitirilmitir. Daha sonra farkl gruplardaki bu ocuklar,
oyuncaklarn bulunduu ayr bir odaya alnmtr. Saldrganln pekitirildii filmi
izleyen ocuklarn dier gruptaki ocuklara kyasla oyuncak bebeklere kar daha
ok saldrgan davranlar sergiledii; bu grup iinde en az saldrgan davran
gsteren grubun ise, saldrganln cezalandrld filmi izleyen grup olduu
gzlenmitir.104 Buradan hareketle, ocuklarn oyuncak bebeklere saldrgan
davranmay model alma yoluyla rendii ve model alnan davrann taklit
edilmesinin, dl veya ceza yoluyla glenebilir veya zayflayabilir olduu ifade
102
103
a.g.e., s. 46.
104
R. Ar, 2008, s. 192.
35
edilebilir. nk oyuncak bebee vuran ocuklarn dllendirildiini gren ocuklar,
dolayl pekitire yoluyla kendi saldrgan davranlarn arttrmaktadr. Ancak,
ocuklarn saldrgan davranlar sonucu cezalandrldn grenler, dolayl ceza
algs nedeniyle benzer davranlar daha az gstermektedir.105
Banduraya gre ocuklar televizyondan yalnzca saldrganl deil; iyi

davranlar da renebilmektedir. Bandurann iki gruba ayrlan anaokulu
ocuklarndan bir gruba, bir ay boyunca her gn yarm saat Mister Rogers
Neighborhood isimli bir televizyon programn izlettirdii almasnn sonular,
bu dncesini destekler niteliktedir. Ad geen programda paylama, ibirlii
yapma, komulara sevgi gsterme ve yardm etme gibi konular vurgulanmakta olup,
bu program izleyen ocuklar almann sonunda, dier gruptaki ocuklara gre
daha fazla sosyal yaknlama, daha az saldrganlk gstermitir.106
Bandurann sosyal renme kuram erevesinde gerekletirdii bu

almalar, ocuun televizyondan etkilendiini ve televizyon programlar aracl
ile verilen mesajlarn ocuun davranlarn ynlendirdiini aka ortaya
koymaktadr. ocuun televizyonda izledii grntlerden etkilenme biiminin
ceza/dl erevesinde ekillendii de bu tr almalarla gzlenebilmektedir.
1.3. ETK ARATIRMALARI VE OCUK
Kitle iletiim aralarndaki eitlilik, teknolojinin gelimesiyle paralellik

gstermekte; bu aralarn etkisi dolayl olarak artmaktadr. En yaygn kitle iletiim
aralarndan olan gazete ve televizyon aracl ile ulatrlan mesajn alcs ok
olduu iin, etkilenecek insan says da ok olmaktadr. lk zamanlar belirgin olarak
siyaset alannda gzlenen propaganda amal yksek etkileme amac, bugn artk her
alanda geerli hale gelmitir. Televizyonlarda sat ve pazarlama alanndaki en byk
etkiyi reklamlar yaratrken, filmler, diziler ve izgi filmler gibi programlar ile birok
mesajla birlikte, iddet ve cinsellik unsurlar da izleyiciye sunulmaktadr.
105
106
R. Ar, 2008, s. 201.
36
Etki aratrmalar, kitle iletiim aralar araclyla sunulan iletilerin
izleyiciler zerindeki etkileri konusuna younlamaktadr.
Etki aratrmalarnda izleyiciler, kltrel ve snfsal zellikler asndan farkl

gruplar eklinde deil, kitle iletiim aralarnn etkilerine benzer bir biimde maruz
kalan geni ve homojen gruplar olarak -rnein yetikinler ve ocuklar gibi-, genel
kategoriler asndan deerlendirilmektedir. Bu anlamda, kitle iletiim aralar iinde
en yaygn olan televizyonun ocuklar zerinde de nemli etkilere sahip olduu
dnlmektedir.107
Televizyonun her eve girmi olmas, aile bireylerinin farkl beenilerine hitap
eden programlar izleyebilmesi iin evdeki televizyon saysnn artmas ve yalnzca
ocuklara ynelik yayn yapan tematik kanallarn varl, ocuklar ile televizyon
arasnda kk yalardan itibaren bir iliki kurulmasna neden olmaktadr.108
Bununla birlikte ocukluun, insan yaamnn her trl etkiye ak olan bir
dnemi olmas, dnyada ve lkemizde televizyonun, birok ailede adeta ocuk
bakcs haline getirilmesi ve ocuklarn zamanlarnn byk bir blmn
televizyon karsnda geirmesi, televizyonun ocuklar zerindeki olumlu ve
olumsuz etkilerini ortaya koyabilmek iin almalarn yaplmasn gerekli klmtr.
letiim alannda yaplan aratrmalarn iinde, televizyonun ocuklar

zerindeki etkisi konulu aratrmalar nem arz etmektedir. almann bundan
sonraki blmnde bu aratrmalara yer verilecektir.
107
Suat Sungur, Televizyon Yaynlarnn ocuklar zerindeki Olumsuz Etkileri, (Ed.) Yasemin
Giritli nceolu, Nurdan Akner, Medya ve ocuk Rehberi, Eitim Kitabevi, Konya, 2008, s.171.
108
a.g.e., s. 173
37
KNC BLM
OCUUN GELMNDE
TELEVZYONUN YER VE ETKLER
almann bu blmnde, televizyonun ya dnemlerine gre ocuun

hayatnda tuttuu yerin ve yaratt etkinin yan sra, iddet ve cinsellik
grntlerinin ocuklar zerindeki olumsuz etkileri aklanacak; ardndan, toplum
yanls davran kazandrmaya ve dil geliimine etkisi konular ise olumlu etkiler
olarak anlatlacaktr.
Televizyonun Etkileri bal altnda, Radyo ve Televizyon st Kurulunun

ilkretim a ocuklar ile yapt televizyon izleme eilimine ilikin aratrmadan
elde edilen bilgilerin yan sra, vatandalarn televizyon izlerken ikayeti olduu
program ve konular temel alnarak hazrlanan yllk genel deerlendirme raporlarndan
bahsedilecektir. Bu blmde ayrca, 444 1 178 RTK letiim Merkezi, RTK web
sayfasndaki e-form ve e-posta ile RTKe iletilen bilgilerin topland sistemin
verilerine ilikin bilgiler de sunulacaktr.
2.1. OCUUN GELMNDE TELEVZYONUN YER
almann birinci blmnde ocuun Geliim Sreci bal altnda yer

alan Bilisel Geliim konusu, Piagetnin bilisel geliim kuramndaki ya aralklar
kapsamnda anlatlmtr. ocuun geliim dnemlerinde televizyonun yeri konusu,
yine ayn kuram temel alnarak belirli ya aralklarnda, televizyon ile ocuk ilikisi
anlatlmaya allacaktr.
38
2.1.1. 02 Ya Aras ocuk ve Televizyon
Televizyon, bebekliklerinden itibaren ocuklarn ilgisini eken bir aratr.

Bebekler dnyaya gzlerini atklarndan sonraki ilk birka ayda televizyondaki
renkli, hareketli ve sesli grntlerle ilgilenmeye balamakta ve grme alan iinde
takip edebilmektedir.109
Piagetnin bilisel geliim kuramnn ilk evresi olan duyusal-hareket

dneminde bebek, d dnyay duyu organlar ve nesneler araclyla tanmaya
almakta ve bir nesne, durum ya da problemi temsil eden zihinsel yap ve dnme
rnts olan emalar doduu andan itibaren gelitirmeye balamaktadr. emalar,
bebek iin bilginin en temel birimleri olup, dnyay kavramasna ve tanmasna
olanak salamaktadr.110
Doduu andan itibaren fiziksel, bilisel ve sosyal anlamda eitli deiimler

geirmeye balayan bebein beyni, bir yetikinin beyninden ilevsel adan farkl
zelliklere sahiptir. yle ki, 0-2 ya arasnda, bebein duraan ve sakin zihinsel
ilevlere gereksinimi vardr. Ancak televizyondaki deiken, hzl ve akc
grntler, bu dnemde televizyona youn ekilde maruz kalan bebeklerin kalc
emalar oluturmasn gletirmekte ve beynindeki fiziksel geliimi olumsuz ynde
etkileyerek dikkatin sreklilii zerinde bozucu etkiye neden olmaktadr.111
Bebein sosyal geliiminde nemli bir yere sahip olan balanma olgusu, bu
dnemde gelimeye balamaktadr. Balanma, bebek ve anne baba arasnda duygusal
olarak olumlu ve sevgiye dayal bir ilikinin kurulmasn anlatmaktadr. Bu
balamda, bu dnem iinde bebein anne babas tarafndan kucaklanmas, sevilmesi,
onunla oynanmas, konuulmas ve onun fiziksel ihtiyalarnn karlanmas, bebein
ileri yalardaki kiilik ve sosyal geliiminde hayati bir nem tamaktadr.
Hareketlerine, glmsemesine, kard seslere karlk vermeyen, souk ve cansz
109
Belgin Temur, Televizyon ve ocuk
http://www.maviailedanismamerkezi.com/yazilarimiz_detay.asp?ID=9 (02.11.2011)
110
111
Yldz Dilek Ertrk, Ayen Akkor Gl, ocuunuzu Televizyona Teslim Etmeyin, Nobel Yayn,
Ankara, 2006, s. 33-34.
39
bir nesne olan televizyonun karsnda, duygusal ve sosyal uyarclardan yoksun,
anne baba ile onlarn ilgi ve sevgisinden uzak bir ekilde youn olarak brakld
durumlarda, bebein hem sosyal geliiminde, hem de agulama, ses karma,
heceleme, anlaml jest, mimikler ve konuma gibi dil geliiminde gecikme ve
yetersizlikler grlebilmektedir.112
1999 ylnda Amerikan Pediatri Akademisi tarafndan, 2 yandan kk

ocuklara televizyon izlettirilmemesi ebeveynlere tavsiye edilmi, televizyonun 2
yandan kk ocuklarda olumlu bir etki yaratmad, hatta potansiyel olarak
olumsuz etki yaratt; ocuk programlar elenceli olsa da bunlarn aileler tarafndan
eitici olarak grlmemesi gerektii belirtilmitir.113
Anlan kurumun, 2 yandan kk ocuklarn televizyon, video vb. medya

formlarn izlemesine ilikin olarak yrtt bir baka aratrmann sonular da
2011 yl Ekim aynda aklanmtr. Burada, 1999 ylnda yaplm olan, 2 yandan
kk ocuklarn televizyon izlemesinden kanlmas gerektiine ilikin tavsiye
yinelenmektedir. Aratrmada, ebeveynlerin % 90nn 2 yandan kk
ocuklarnn televizyon seyrettiini syledii; 3 yana gelen ocuklarn te birinin
odasnda bir televizyon olduu ve ebeveynlerin ev ileriyle ilgilenirken ocuklar
ekran karsnda brakt dile getirilmektedir. Bu almada ayrca, ocuklarn bir
ksmnn yalnz bana, bir ksmnn ise ebeveyn ve kardeleriyle birlikte televizyon
izledii; gnlk televizyon izleme sresinin ortalama 1 ila 2 saat arasnda olduu
vurgulanmaktadr. 114
Aratrmada, televizyon ak olduunda ebeveynlerin ilgisinin ekrana kayd

ve bylece ebeveyn ile ocuun etkileiminin azald, bu durumun da konuma ve
dil geliimi asndan bebekleri olumsuz etkiledii belirtilmektedir. Bununla birlikte,
geceleri televizyon izlemenin ocuklarn uykuya dalmasna yardmc olabildii;
112
Fahri Tmkan, Televizyondaki iddetin ocuk zerindeki Etkisi
http://talimterbiye.mebnet.net/Dergi/4.pdf (02.11.2011)
113
Ari Brown, Media Use By Children Under Than 2 Years, Pediatrics, Cilt: 128, Say: 5, 2011, s.
1040.
114
a.g.m., s. 1041-1042.
40
ancak, bu durumun uyku bozukluu ve dzensizliine sebep olduu da ifade
edilmektedir.115
Aratrmann sonularnda ayrca, geliim dneminde byk nem tayan

oyun oynama esnasnda, bulunulan ortamda televizyon ak olduunda, ocuun
ilgisinin televizyona kayd ve oyununu blmesine sebep olduu; bu durumun da
ocuun geliiminde olumsuz etkiye neden olabilecei belirtilmektedir.116
Bu dnemde ocuklarn bilisel, dil ve fiziksel geliimi youn bir biimde

srmekte, z bakm becerilerinde kazanmlar gzlenmektedir. Dil geliimine paralel
olarak ocuun anne baba, karde ve arkadalar ile iletiim ve etkileimi belirgin
olarak artmaktadr.
Yaplan aratrmalarda, okul ncesi ocuklarda televizyon izleme ile dil

geliimi arasnda negatif bir iliki olduu belirtilmekte; televizyon izlemeyen
ocuklarn kelime hazinesinin televizyon izleyenlere kyasla daha ok gelitii ifade
edilmektedir. Buradan hareketle, televizyon izlemenin dil gelimesini engelledii
sylenebilmektedir.117
Dil geliiminin balangcnda olan ocuklar iin televizyon dilinin birtakm

elikiler iermesi (doal grnm iin sanz boyayn vb. gibi ifadeler), bilisel
geliimin ilem ncesi dneminde olan okul ncesi ocuklarn kafasnda karkla
sebep olmakta; televizyon programlarnda yer alan sokak az ve argo kullanmlar,
ocuklarn dil geliiminde olumsuz etkiler yaratmaktadr.118 Kullanlan televizyon
dili ocuklarn konumalarna yansyarak, dili doru ve kurallarna uygun biimde
renmesine engel olabilmektedir.
115
a.g.m., s. 1042.
116
a.g.m., s. 1042.
117
Judith Van Evra, Television and Child Development, Routledge, New York, 2009, s. 59.
118
a.g.e, s. 57.
41
Youn bir biimde televizyona maruz kalan ocuun dil geliimindeki
olumsuz etkilenmeye paralel olarak, ocuun sosyallemesi ve evresi ile iletiim
kurmasnda da sorunlar yaanabilmektedir.119
Dier taraftan, televizyon programlarndaki eitlilik, bu programlarda

kullanlan dile yansmakta olsa da ocuklarn anlayabilecei basit dzeyde
diyaloglar, iitsel uyaranlarla ilikilendirilen grsel uyaranlar, betimlemeler ve
kelimelerin tekrarn ieren programlarn, onlarn dil geliimine yardmc olduu
belirtilmektedir. rnein Susam Soka gibi eitici ocuk programlarnn, 3-5 ya
aralndaki ocuklarn yeni kelimeleri renmesini kolaylatrd ve dil geliimine
olumlu katklar salad dile getirilmektedir.120 Hatta eitici programlarn okul
ncesi dnemdeki ocuklar okula hazrlad, onlarn kelime bilgisi, okuma ve
matematiksel becerilerine olumlu katklarda bulunduu; eitsel programlar izleme
ile saldrgan davranlar daha az sergileme ve ilerleyen yllarda okulda baarl olma
arasnda iliki olduu ortaya konmutur.121
D.G. Singer ve J. L. Singer tarafndan 1998 ylnda, farkl kltr ve rklardan

olan okul ncesi ocuklarla gerekletirilen bir almada Barney ve Arkadalar,
Susam Soka ve Mister Rogers Neighborhood gibi eitici programlarn, bu ya
grubundaki ocuklarn bilisel, sosyal ve dil geliimine olumlu etkisi olduu
grlmtr. Bu etkiler say sayma ile konuma becerilerinde, ekil ve renk
bilgilerinde artn yan sra sayg, sevgi, paylama, arkadalk gibi konularda olumlu
duygular hissetme ve tutumlar gstermeleri eklinde sralanabilir.122
Bu dnem ocuklarnn hayatnda oyun oynama nemli bir yere sahiptir.

Oyun, deiik toplumsal rollerin yan sra, hareket ve bili becerilerini deneme
frsatlarn da ocua salamaktadr. Ancak televizyon karsnda youn bir ekilde
vakit geiren ocuklar, anne babalar, kardeleri ve arkadalaryla daha az iletiim
119
Y. D. Ertrk, A. Akkor Gl, 2006, s. 28.
120
J. V. Evra, 2009, s. 58-59.
121
a.g.e., s. 62.
122
a.g.e., s. 71.
42
kurmakta, renme ve problem zme becerilerini gelitiren yaratc oyunlara daha
az vakit ayrmaktadr.123
2-7 ya aralndaki ocuklarn kaslar, kemik yaps ve yrme

becerilerindeki fiziksel geliimlerine paralel olarak srekli bir hareket gereksinimi
olmaktadr. Bu gereksinim nedeniyle srekli koup oynamas ve ok hareketli olmas
beklenen ocuklarn televizyon karsnda uzun sre hareketsiz oturmas, fiziksel
geliimlerinde olumsuz etki yaratmaktadr.124 Anne babann televizyonu bir oyalama
arac olarak grp, televizyon karsnda ocua yemek yedirmeye almas,
ocuklarn ilerideki yaamlarnda beslenme bozukluklarna ve hareketsiz bir yaam
tarzn benimsemelerine sebep olabilecektir. 125
Okul ncesi dnem ocuklar, evresinde grd kiileri kendisine model

almakta ve onlarn davranlarn taklit ederek onlarla zdeim kurmaya
almaktadr. Ayn zamanda bu dnemdeki ocuklarn hayal gc yksek olup,
hayal ile gerei ayrt etmekte glk ekmekte; televizyonda grd
kahramanlarn gerek yaamda da var olduunu dnmekte ve bu kahramanlar
(Spermen, rmcek Adam vb.) taklit edebilmektedir.126 rnein 2000 ylnda
lkemizde, 4 yandaki bir ocuk kendisini Pokemon isimli Japon izgi filmindeki
bir karakter ile zdeletirerek apartmann yedinci katndan atlam, daha sonra
neden dtn kendisine soran doktora Pokemonu izledim ve Pokemon gibi
utum. yantn vermitir.127
Bu dnem ocuklarnn kendisi ile zdeim kurabilecei olumlu zellikler

sergileyen kahramanlar izlemesini salamak nemlidir.128 Buna rnek olarak, ismini
z Trkede kekeme anlamna gelen pepe kelimesinden alan ve halen TRT ocuk
123
A. Brown, 2011, s. 1042.
124
Nilfer cel, letiim ve ocuk: letiim Ortamlarnda ocuk ve Reklam Etkileimi, stanbul
niversitesi Yaynlar, stanbul, 2002, s. 189.
125
126
Ferhunde ktem, Melike Sayl, Sevilay elenk zen, ocuklarn ve Genlerin Televizyon
Programlarndaki Zararl erikten Korunmas, Akll aretler Snflandrma Sistemi, RTK, Ankara,
2006, s. 8.
127
Ahu Kaskun, Selen ztun, ocuk, Televizyon ve iddet
http://ilef.ankara.edu.tr/id/yazi.php?yad=799 (02.11.2011)
128
F. ktem, M. Sayl, S. elenk zen, 2006, s. 8.
43
kanalnda yaynlanmakta olan Pepee isimli izgi film verilebilir. Pepee, 3-6
yalarndaki ocuklara hitap etmekte ve pedagojik danmanlarn denetiminde
hazrlanmaktadr. Pepeenin her bir blm, ocuklara bir eyler retmeyi
amalamaktadr. Programda ocuklara ykanmak, tuvalet alkanln kazanmak gibi
z bakm becerilerine ilikin olumlu mesajlar, o ya grubundaki ocuklarn ilgisini
ekecek ekilde arklar eliinde verilmekte ve beslenme alkanl ile uyku dzeni
gibi konular eitici ekilde ilenmektedir. Bunun yan sra Pepee, Trk kltrn
yanstan zelliklere de sahip bir izgi filmdir. yle ki, izgi filmdeki Pepee isimli
erkek ocuu, Trk halk mziine ve oyunlarna merakl olup, horon tepmekte,
zeybek ve Ankara havasnda o yrelerin kyafetlerini giyerek oynamaktadr.129 Bu
anlamda, bu izgi filmin ocuklara Trk kltrn retici zellii olduu ifade
edilebilir.
Bu ya aralndaki ocuklarn dikkat sresi snrl olduu iin renkli, hzl ve

yksek sesli grntlere daha ok ilgi gsterme eilimindedirler. ocuklar,
televizyondaki en arpc grntye dikkat kesilir ve odaklanrlar. iddet ieren
grntler de genelde hareketli olduu iin ocuklarn televizyondaki iddet
ieriiyle karlama olasl yksektir.130 iddet grntlerine maruz kalma ise
ocuklarn korku ve kayg duymasna sebep olabilmektedir.131
Bu dnem ocuklar, bilisel geliim asndan ilem ncesi dnemde

olduklar iin kurallara uyulmadnda veya yanl bir davran sergilendiinde,
bunun muhakkak cezalandrlmas gerektiine inanmaktadrlar. Ancak, televizyonda
iyi karakterlerin problemleri iddete bavurarak zdn ve bunun sonucunda bir
pimanlk duymadn, yapt davran nedeniyle eletirilmediini ve/veya
cezalandrlmadn132 grdklerinde, bu kahramanlar kendilerine model alp
onlarn bu tr davranlarn taklit edebilmektedirler.
129
Sibel Arna, ki Ekmek Aldm Eve Didiyorum, Hrriyet Gazetesi, Cumartesi Eki, 12.11.2011.
130
131
132
Victor C. Strasburger, Barbara J. Wilson, Children, Adolescents and The Media, Sage Publications,
California, 2002, s. 77.
44
7-11 ya aral, ilkretimin birinci kademesini kapsayan yllardr. Bu

dnem boyunca ocuklarn okuma, yazma ve saysal ilem yetenekleriyle, dnyay
anlama ve mantksal dnme biimlerinde nemli ilerlemeler gzlenmektedir.
Bu dnemde ocuklar, bilisel geliimin somut ilemler dnemindedir.

ocuk, olaylar dier insanlarn gznden grmeye balamakta; cinsiyet rolleri,
hayal ve gerek ayrm gibi konularda gelimektedir.
7-11 ya grubundaki ocuklar kendi cinsiyetinden ocuklarla arkadalk etme

eilimindedir. Bu ya grubundaki ocuklar iin arkadalaryla zdeim kurma ve
onlarn davranlarn taklit etme sz konusudur. Televizyon programlarnda
okullardaki yat gruplarnn ete oluturduu, madde ve sigara kullanld,
snavlarda kopya ekildii veya okuldan kaldnn gsterilmesi, bu ya grubundaki
ocuklarn yanl modellerle zdeim kurmalarna sebep olabilmektedir.133
Bu dnem ocuklarnda, toplumun beklentilerini yerine getirme ve kurallar

dorultusunda davranma abas gzlenmektedir. Bu anlamda da otoriteye itaat sz
konusu olup, kurallar ile otoritenin davranlar sorgulanmamaktadr. Televizyon
programlarnda otorite figrlerinin olumsuz davranlar gstermesi ve yanl mesajlar
vermesi, bu ya grubundaki ocuklar olumsuz etkileyebilmektedir.134
Gnmzde ocuklarn byk bir ksmnn, televizyon karsnda okulda

olduundan daha ok vakit geirdii kabul edilmektedir. Bu nedenle ebeveyn ve
eitimciler, ar televizyon izlemenin ocuklarda birtakm olumsuz etkilere yol
atn dnmektedir. yle ki, ar televizyon izleme, ocuklarn daha az yaratc
olmasna ve ocuklarda hayal gcnn geliememesine, dikkat eksikliine, okul
derslerine kar ilgisizlie, derslerde edilgen bir tutum sergileyip dersin ieriini
anlamaya ynelik aba sarf etmemeye, televizyondaki grsel mesajlara altklar iin
133
134
a.g.e., s. 13.
45
okul derslerinde kullanlan basl materyal olan kitaplara yeterince ilgi gstermemeye
sebep olmaktadr.135
Televizyon izleme, ocuklar iin okuma ve ev devlerini yapmann yerini

alm durumdadr. Televizyondaki hareketli grntler ve hzl geilerden oluan
grsel uyarclara alan ocuklar, hayatn geri kalan ksmlarnda da hzl geiler ile
yenilikler grmeyi ve hemen memnun olmay istemektedirler. Bu anlamda okuldaki
dersler, televizyonda akan hzl grntlere kyasla yava ilerleyen, yaln ekilde
ileyen bir sretir ve derslerde uzun dnemli hedefler belirlenmektedir.
Televizyonda sunulan hzl geilere alan ocuklarda gerek yaama kar bir
sabrszlk, abuk sklma, kendini mutlu edecek eylerin hemen gereklemesini
isteyip, bunlarn uzun dnemde olmasna uyum gstermede zorluk ekme
gzlenmekte; bu nedenle de okuldaki eitime kar olumsuz bir tavr
136
gelitirilmektedir.
1980lerin banda California Assesment Program (Kaliforniya

Deerlendirme Program) tarafndan, okul baars ile televizyon izleme arasnda ters
orant olduu aklanmtr. Buna gre, televizyonu youn bir ekilde izleyen
ocuklar, televizyonu az izleyen ya da hi izlemeyen ocuklara kyasla okuma yazma
ve matematiksel ilem becerilerini len snavdan dk notlar almakta; en baarl
olanlar ise ok okuyan ve televizyonu az izleyen ocuklar olmaktadr. Bu sonularn
farkl sosyoekonomik dzeye sahip ailelerin ocuklar ile ilkretim ve lisede
renim gren ocuklarda da benzer ekilde gerekletii ifade edilmektedir.137
Her ne kadar televizyon izlemenin, ocuklarn ders almalarnn yerini

ald ve okuma alkanlklarn olumsuz etkiledii kabul edilse de, televizyonun
ocuklarn ilgilerini yeni konular renmeye ekmede ve okul almalar ile
projeleri iin bir bilgi birikimine sahip olmasn salama konusunda etkili olabilecei
dnlmektedir. Yetikinlere ynelik bilgilendirici programlar anne babalar ile
135
J. V. Evra, 2009, s. 67.
136
Dafna Lemish, Children and Television, A Global Perspective, Blackwell Publishing, Oxford,
2007, s. 152.
137
J. V. Evra, 2009, s. 67.
46
birlikte veya yalnz balarna seyreden ocuklarn bunlar izlemeyen ocuklara gre
daha ok okuduu; bilgilendirici programlar seyreden ocuklarn, izgi film gibi
ocuklara ynelik elence programlarn veya yetikinlere ynelik elence
ieriklerini izleyen ocuklara kyasla kitap okumay daha ok sevdii de
gzlenmektedir.138
Ergenlik a, ergenin vcudundaki fiziksel deiimler ve bamszlk

duygusuyla baa kmaya alt ile kim olduu sorusunun cevabn arad atma
ve karmaalarla dolu bir dnem olup, ocukluktan yetikinlie gei aamas olarak
kabul edilmektedir.139
Bu dnemde ergenler kim olduu, ne yapmak istedii ve yaamna nasl yn

verebilecei sorularna cevap ararken eitli rolleri denemekte ve artan bamszlk
duygular sonucunda kendi bana karar verme ve yaam iin riskli olabilecek
davranlar sergileyebilmektedir.140 Bu anlamda, televizyon yaynlarnda riskli
davranlarn ekici bir ekilde sunulmas ile cinsellik, iddet, sigara ve madde
kullanm grntleri, bu tr olumsuz davranlarn ergenler tarafndan taklit
edilmesi ihtimalini arttrabilmektedir.141
rnein Star TVde yakn zamanda yaynlanm olan Kk Srlar dizisi,

ergenleri hedef alan, kahramanlarnn lise ve niversite rencilii dnemini konu
eden, serbest cinsel ilikilerin yaand, alkol ve sigara tketiminin youn olarak
gsterildii ve parann her eyden nemli olduu mesajn veren ve ergen izleyicilere
olumsuz rnek olabilecek pek ok unsuru barndran bir diziydi. Yine ergenleri hedef
alan, TRTde gemite yaynlanm olan Koum Benim adl dizi ise okul
derslerinde baarl olmann ve sporun insan hayatndaki nemini vurgulamakta,
138
a.g.e., s. 66.
139
V. C. Strasburger, B. J. Wilson, 2002, s. 13-14.
140
a.g.e., s. 14.
141
47
takm ruhu, arkadalk, dostluk, paylam ve fedakrlk gibi olumlu mesajlar
iermekte ve ergenler tarafndan ilgiyle izlenmekteydi.
Ergenlerin riskli davranlar benimsemesi, ergen benmerkezciliinin bir

uzants olarak grlebilmektedir. Ergen, kendisini zel ve biricik olarak grmeye
balamakta; dierlerinden farkl olduuna ve bakalarnn bana gelen kt eylerin
kendisine olmayacana inanmaktadr. Riskli davranlar sonucu yaanabilecek
olumsuzluklar hafife almakta ve bunlar uygulayabilmektedir.142 Bu nedenle,
televizyonda sunulan olumsuz davranlar ve mesajlar ieren grntlerden etkilenip
bunlar uygulamaya alabilmektedir.
Bu dnemde ergenler, davranlarna yn verecek zdeim modelleri

aramaktadr. Anne babadan ve dier yetikinlerden duygusal adan
143
bamszlarken, farkl zdeim modellerine ilgisi artmaktadr. Arkadalk
ilikilerinin byk neme sahip olduu bu dnemde ergen iin arkadalar, zdeim
kurabilecei model olduu gibi, televizyondaki dizi ve filmlerdeki kahramanlar da
kendisine rnek alabilmektedir. rnein, bir dnem liselerde Kurtlar Vadisi
dizisinin barol oyuncusu Polat Alemdar kendine rnek alan ve onun gibi giyinip,
davranan erkek ergenlerin says artmtr. Bu durum, okullarda eteleme ve hara
isteme gibi problemleri beraberinde getirmitir. Ancak, olumlu mesajlar ieren
dizilerin ergenler zerindeki etkisi de azmsanamaz. rnein 1980lerin banda
TRTde yaynlanan Beyaz Glge dizisi, basketbol sporunu ergenlere sevdirmi ve
onlarn bu spora ynelmelerine neden olmutur.144
ocuklarn ya aralklarna gre televizyon ile ilikileri incelendiinde,

bebeklik andan ergenlik dneminin sonuna kadar geen srede farkl boyutlarda
olsa da mutlak surette etkilendikleri, etkinin olumlu ya da olumsuz olmasn,
televizyonda yer alan program ieriklerinin belirledii net olarak grlmektedir.
142
V. C. Strasburger, B. J. Wilson, 2002, s. 15.
143
144
Pete Thamel, Turkey Channeled White Shadow As Basketball Caught On, The New York Times,
09.09.2010.
48
Bir ocuk, hayatnn ilk yllarnda okuma yazma bilmedii iin gazete-dergi
okuyamamakta; yalnz bana sinemaya gidememekte, sadece sesten oluan radyoya
ilgisi ise snrl kalmaktadr. Oysa hem ses, hem de grnt olarak etkileyici bir ara
olan televizyonu, artk ilk ocukluk dnemindeki ocuklar, stelik ift kumanda
kullanarak yalnz balarna bile aabilmekte; bu kadar erken balandklar
televizyon, adeta en yakn arkadalar konumuna gelerek, onlar dier tm kitle
iletiim aralarndan daha ok etkilemektedir.
2.2. TELEVZYONUN ETKLER
Bu blmde, televizyonun ocuklar zerindeki etkileri, ncelikle geliim

dnemlerinde, olumsuz anlamda en ok etkilendikleri iddet ve cinsellik grntleri
erevesinde ele alnacak; ardndan, ocuklar olumlu anlamda ynlendirerek toplum
yanls davranlar gelitirmelerine ve eitici programlarn dil geliimine katklar
aklanacaktr.
ocuklar olumsuz ynde etkileyen iddet ve cinsellikle ilgili grntlerin

etkilerini aklamaya gemeden nce, radyo ve televizyon yaynlarn dzenlemek ve
denetlemekle grevli olan Radyo ve Televizyon st Kurulunun, ocuklar bu
etkilerden korumaya ynelik olarak hayata geirdii projeden bahsetmek yerinde
olacaktr. Bunlar:
y Koruyucu Sembol Sistemi: Akll aretler Sembol Sistemi ismiyle 2006

ylnda uygulanmaya balayan proje, yaynlanacak olan programlardan nce
ekranda yer alan sembol ve ya gruplar aracl ile ebeveynleri uyarmakta ve
ocuklar yaynlarn muhtemel olumsuz etkilerinden korumay
amalamaktadr. Akll aretler Sembol Sistemi, uygulamaya baland
dnemde gnlllk esasyla yaynclar tarafndan kullanlrken, 6112 sayl
Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yayn Hizmetleri Hakknda Kanunun
24. maddesi uyarnca Koruyucu Sembol Sistemi adyla kanunda yer alm ve
kullanm zorunlu hale getirilmitir.
49
y Medya Okuryazarl Projesi: Milli Eitim Bakanl ile birlikte hazrlanan ve
2007 ylnda uygulamaya konan bu projenin amac, ilkretim okullarnn 6,
7 ve 8. snflarnda semeli ders olarak okutulacak Medya Okuryazarl
Dersi ile bu rencilerin olumsuz ierikli yaynlar izlememelerini, yaynlara
eletirel gzle bakabilmelerini, genel anlamda televizyon yaynlarna ilikin
farkndalk oluturmalarn ve gerek ile kurguyu ayrt etmelerini salamaktr.
y yi Uykular ocuklar Projesi: ocuklarn, televizyonda yer alan olumsuz
ierikli yaynlardan etkilenmesini nlemek iin, 2010 ylnda hayata geirilen
bu proje ile RTK tarafndan hazrlanm olan spotlar, yaync kurulular
tarafndan 21.30dan itibaren ekrana getirilmektedir.
Radyo ve Televizyon st Kurulunun, 2006 ylnda ilkretim a ocuklar

ile gerekletirdii aratrma ve vatanda bildirimlerinin incelendii raporlarda,
ocuun televizyondan etkilendii ve bu etkilenmenin olumsuz tarafnda ne kan
konular iddet ve cinselliin oluturduu gzlenmektedir.
2006 ylnda Radyo ve Televizyon st Kurulu tarafndan 7 ile 14 yalar

arasndaki ocuklar zerinde gerekletirilen lkretim andaki ocuklarn
Televizyon zleme Alkanlklar aratrmas sonularna gre, ocuklarn
% 39,8inin evinde 1 adet, % 43,6snn evinde 2 adet, % 13,6snn evinde 3 adet,
% 2,7sinin evinde 4 adet ve zeri televizyon bulunmaktadr.145
lkretim andaki ocuklar, bo zamanlarnda yapmaktan holandklar ilk

eyi srasyla % 64,9 oran ile Kitap okumak, % 64,6 oran ile Televizyon
seyretmek ve % 37,9 oran ile Arkadalarmla oynamak / vakit geirmek olarak
belirtmitir.146 Televizyonun, ocuklarn hayatnda nemli bir yere sahip olduu,
aratrma sonularndan da grlmektedir.
ocuklarn televizyon izleme nedenlerine bakldnda sralama, % 66 oran

ile Televizyon izlemeyi sevdiim iin, % 21,4 oran ile Hayal dnyam
145
RTK, lkretim andaki ocuklarn Televizyon zleme Alkanlklar, RTK, Ankara, 2006,
s. 35.
146
a.g.e., s. 19.
50
gelitirdii iin ve % 21,2 oran ile Yapacak bir eyim olmad iin
eklindedir.147
lkretim andaki ocuklarn en ok izledii program trleri % 72,1 oran

ile izgi film, % 70,1 oran ile yerli diziler, % 49,3 oran ile yarma programlar,
% 45,8 oran ile filmler ve % 44,6 oran ile ocuk programlardr.148
ocuklarn televizyonda izlemekten en rahatsz olduu grntler % 82,7

oran ile Ak sak ve plaklk ieren grntler, % 71,1 oran ile Kavga-iddet
grntleri, % 69,3 oran ile nsanlarn zldn-aladn gsteren
grntler, % 64,2 oran ile Sava grntleri ve % 46,9 oran ile Korkun
sahneler olarak sralanmaktadr.149
ocuklarn televizyon izlemenin faydalar konusundaki fikirleri, % 59,9 oran

ile Bilgilendiriyor ve % 13,6 oran ile Elendiriyor ifadeleri ile ne kmtr.150
Aratrma sonularndan gzlendii zere, ocuklarn televizyon seyretmeyi

sevdii; sadece ocuklara ynelik programlarla izgi filmleri deil, ayn zamanda
yetikinlere ynelik yaynlar da izledii; bu nedenle de televizyonda sunulan
olumsuz grntlerden etkilenebilecei ifade edilebilir. Aratrmaya katlan
ocuklarn byk bir ounluu, bu anlamda iddet ve cinsel ierikli grntlerden
rahatsz olduunu dile getirmitir. Ancak ocuklar, televizyonun kendilerini
bilgilendirdii ve elendirdii eklinde olumlu zelliklere de deinmilerdir.
Yllk olarak hazrlanan Radyo ve Televizyon st Kuruluna Gelen

Bildirimlerin Genel Deerlendirme Raporlarnda, vatandalarn ocuk ve Genlerin
Korunmas konulu kritere ilikin olarak dile getirdii bildirimler nemli bir pay
oluturmaktadr. Bu konuda alnan bildirimler program tr bal altnda
147
a.g.e., s. 20.
148
a.g.e., s. 20.
149
a.g.e., s. 57.
150
a.g.e., s. 59.
51
incelendiinde, dramatik (yerli) dizilerin en yksek oranl bildirimi ald
grlmektedir. yle ki:
Radyo ve Televizyon st Kuruluna gelen vatanda bildirimleri, Kamuoyu,

Yayn Aratrmalar ve lme Dairesi Bakanl tarafndan, mlga 3984 sayl
Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanunun 4. maddesi
temel alnarak hazrlanan inceleme kriterleri kapsamnda deerlendirilmektedir.
(Kriterler, 6112 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yayn Hizmetleri
Hakknda Kanunun 8. maddesini kapsamaktadr.)
Kamuoyu, Yayn Aratrmalar ve lme Dairesi Bakanl tarafndan

hazrlanan 2008 yl raporunda, 3984 sayl Kanunun 4. maddesinin (z) bendine
karlk gelmek zere kullanlan (6112 sayl Kanunun 8. maddesinin 2. fkrasn
iermektedir.) ocuklarn ve Genlerin Korunmas konulu kriter hakknda gelen
bildirim oran yl iinde toplam % 13 olurken151, bu bildirimlerin % 48i dramatik
dizilerde152 yaynlanan grntlere ilikindir.
2009 yl raporunda toplam bildirim ierisinde bu kritere ilikin bildirim, bir

nceki yl deerinde, yani % 13 olarak gereklemi153 olup; bu kriter hakknda
kaydedilen bildirimlerin % 39u dramatik dizilere154 dnktr.
2010 yl raporunda, genel toplamda ocuk ve Genlerin Korunmas

konulu kritere ilikin bildirim oran 2 puanlk artla % 15e ulam155; dramatik
dizilerdeki grntlerden kaynaklanan bu kritere ilikin bildirim % 18 olmutur.156
RTK tarafndan gerekletirilen aratrma sonularna ilikin olarak yaplan

deerlendirme, RTK Vatanda Bildirimleri Genel Raporlar incelendiinde de
151
RTK, Radyo ve Televizyon st Kuruluna 2008 Ylnda Gelen Bildirimlerin Genel Deerlendirme
Raporu, s. 8.
152
a.g.e., s. 10.
153
Raporu, s. 5.
154
a.g.e., s. 7.
155
Raporu, s. 5.
156
a.g.e., s. 8.
52
karmza kmakta; ocuk ve genlerin dramatik dizilerin zellikle iddet ve
cinsellik konusundaki etkilerinden korunmas gerektiini vurgulayan vatandalarn,
bu konunun nemsenmesini gerektirecek kadar ok olduu gzlenmektedir.
Radyo ve Televizyon st Kuruluna bildirimde bulunan vatandalar iinde,

ikayet ierii ve ya gruplar dikkate alnarak incelenen ebeveyn bavurular
zerinde yaplan alma, yukarda anlan aratrma sonular ile raporlarda dile
getirilen konularn birbiri ile rttn ortaya koyan bir baka veri grubunu
oluturmaktadr.
27 Aralk 2011 tarihinde, RTK letiim Merkezi sisteminden alnan

bilgilerden faydalanarak yaplan incelemede, 2009 ve 2010 ylnda yaplan
bildirimler ile bu bildirimler ierisinde, programlarn ocuklar asndan sakncal
olduuna dair bildirimde bulunurken ocuklarmz olumsuz/kt etkileniyor
ifadesini kullanmalar nedeniyle ebeveyn olduklar varsaylan vatandalarn
bildirimleri dikkate alnmtr.
2009 ylnda yaplan toplam 65.380 adet bildirimden, 10 20 ya aral ile

ya grubu iaretlenmeyen gruba ait bildirim adetleri karldnda, toplam 49.156
adet bildirim kalmaktadr. Bu vatandalarn 12.773 (% 26), programlardan
ocuklarnn etkilendiine dair bildirimde bulunmutur.
2010 ylnda yaplan toplam 84.156 adet bildirimden, 10 20 ya aral ile

ya grubu iaretlenmeyen gruba ait bildirim adetleri karldnda, toplam 61.609
adet bildirim kalmaktadr. Bu vatandalarn 16.348i (% 27), programlardan
ocuklarnn etkilendiine ilikin bildirimde bulunmutur.
Yaplan incelemede, ebeveynlerin 2009 yl iin % 26, 2010 yl iin ise % 27

orannda, ocuklarnn televizyondan olumsuz/kt etkilendiine ilikin bildirimde
bulunduunun grlmesi, bu alma hazrlanrken kabul edilen televizyon
ocuklar etkilemektedir varsaymn destekler niteliktedir.
53
Radyo ve Televizyon st Kuruluna bildirimde bulunan ebeveynlerin zellikle
ikayeti olduklar program trleri ve bunlara ilikin bildirim adetleri ile yzdeleri
yledir:
Tablo 1. Ebeveynlerin ikayeti Olduklar Program Trleri ve Bildirim Adetleri
2009 YILI 2010 YILI

BLDRM BLDRM
PROGRAM TRLER % %
ADED ADED
DRAMATK DZLER 3.864 30 8.800 54
DREN YARIMALARI 2.245 18 746 5
REKLAMLAR 1.670 13 1.486 9
DER 4.994 39 5.316 32
TOPLAM 12.773 100 16.348 100
Tablo 1de de grld gibi, ebeveynler en ok dramatik dizilerden,

ardndan diren yarmalar ve reklamlardan dolay ocuklarnn olumsuz/kt
etkilendiini dnmektedir.
2.2.1. iddet Grntleri ve ocuk
RTK tarafndan gerekletirilen aratrmada ve vatandalardan gelen

bildirimlerde, ocuklarn televizyondan olumsuz etkilenmesine en ok iddet ve
cinsellik grntlerinin sebep olduu grlmektedir.
Lemishe gre, televizyon yaynlarnn byk bir blmnde iddet ieren

unsurlar yer almaktadr. Filmler, diziler, belgeseller, spor msabakalar, izgi filmler,
mzik klipleri ve reklamlar iddet grntleri ierebilmektedir. Bu anlamda,
ocuklarn televizyondaki iddet grntlerine ne kadar maruz kaldna ilikin kesin
bir say sylemek zor olsa da kklnden beri televizyon seyreden 12 yandaki
bir ocuun, ortalama olarak 20.000 cinayet ile 100.000 iddet grntsne maruz
54
kald ve gerek yaamda bu kadar youn biimde iddete tank olamayaca ifade
edilmektedir.157
ABDde, National Television Violence Study (Ulusal Televizyon iddet

Aratrmas) tarafndan yaplan bir ierik analizi almasnda, televizyonda
yaynlanan iddetin trnden bahsedilmektedir. yle ki:158
y Televizyonda iddet, ou kez gz alc ekilde sunulmaktadr: iddete ilikin

davranlarn % 40 iyi karakterler tarafndan sergilenmektedir. iddet
sahnelerinin % 71inde iddet davran nedeniyle pimanlk duyma,
eletirilme veya cezalandrlma sz konusu olmamaktadr. Bu durum,
ocuklarn iddet uygulayan karakterler ile zdeim kurup onlar rol model
almas durumunda olumsuz etkiye neden olabilmektedir.
y Televizyonda iddetin sonular, etkisi azaltlarak yanstlmaktadr: iddet
kurbanlarnn yardan fazlasnn (% 55), maruz kald iddet sonucunda ac
ve strap ektii gsterilmemektedir. Grntlerin te birinden fazlasnda,
kurbanlarn urad zarar gerekte olabileceinden daha az yanstlmakta ve
grntlerin yalnzca % 15inde kurbanlarn maruz kald iddetin ailesine,
arkadalarna ve topluma uzun dnemdeki etkisi gsterilmektedir.
y Televizyonda iddet unsurlar nemsizletirilerek sunulmaktadr: iddet
grntlerinin % 40 mizah unsuru ile birlikte yaynlanmaktadr.
Wilson, Colvin ve Smith, 2002 ylnda yaptklar bir almada159, ocuklar

hedef alan ocuk programlarnn, iddet unsurunu dier programlara kyasla daha
youn olarak ierdii sonucuna ulamlardr. almada ayrca, ocuk
programlarnda, tpk dier televizyon yaynlarnda olduu gibi iddetin gz alc
biimde, etkisinin azaltlarak ve nemsizletirilerek sunulduu ve bu durumun
ocuklar iddete kar duyarszlatrd veya iddet grntlerinden etkilenerek
saldrgan davranlar sergilemesine neden olabilecei de belirtilmitir.
157
D. Lemish, 2007, s. 72.
158
Brad J. Bushman, L. Rowell Huesmann, Effects Televised Violence on Agression, (Ed.) Dorothy
G. Singer, Jerome L. Singer, Handbook of Children and The Media, Sage Publications, California,
2001, s. 227.
159
J. V. Evra, 2009, s. 78.
55
Wilson, Colvin ve Smith, ocuk programlarn, ierdii iddet elerine gre
be gruba ayrmtr. Bunlar, gldr unsuru tayan izgi filmler (Animaniacs, Road
Runner vb.), sper kahramanlarn yer ald izgi filmler (Spermen, rmcek Adam
vb.), konusu macera ve gizem olan programlar, sosyal ilikileri ieren programlar ve
ieriinde magazin unsurlar yer alan programlardr. Bu be grup programda sunulan
iddetin miktar ve younluunda nemli farkllklar gzlemlenmitir. yle ki,
gldr unsuru tayan izgi filmlerin tamam, sper kahramanlarn yer ald izgi
filmlerin % 97si, konusu macera ve gizem olan programlarn % 89u, sosyal
ilikileri ieren programlarn yaklak yars ve magazin unsurlar yer alan
programlarn % 17si iddet iermektedir.160
TV Guide (Televizyon Rehberi) tarafndan gerekletirilen baka bir

almada, iddet sahnelerinin en ok yer ald program trnn izgi filmler olduu
ve iddet sahnelerinin bete birinde silah grntlerinin yer ald ifade
edilmektedir.161
Geliimsel zellikleri asndan dnldnde, ocuk programlarnda

iddetin gz alc bir ekilde sunulmas, iddetin dourduu sonularn
gsterilmemesi, sper kahramanlarn iddete bavurarak sorunlar zmesi ve
canavarlar ile garip yaratklarn iddet uygulamas hayal ve gerek ayrmn
yapamayan, televizyonda grd karakterleri kendisine rol model alan ocuklar
olumsuz ynde etkilemektedir.
2.2.1.1. Televizyonda Yaynlanan iddet Grntlerinin Etkileri
Televizyonda yaynlanan iddet grntlerinin etkileri konusunda yaplan

aratrmalarda, televizyonda iddet grntlerine maruz kalmann konuda zararl
etkisi olduundan bahsedilmektedir. Bunlardan ilki saldrganlk, ikincisi
160
a.g.e., s. 78.
161
a.g.e., s. 78.
56
duyarszlama ve ncs ise korkudur.162 almann bu blmnde, iddet
grntlerinin etkileri, bu balk kapsamnda anlatlacaktr.
2.2.1.1.1. Saldrganlk ve Saldrgan Davranlar
1960l yllardan bu yana televizyonda yaynlanan iddet grntlerinin etkisi

zerine gerekletirilen aratrmalarda, televizyondaki iddet grntlerinin saldrgan
davrana yol aan unsurlardan biri olduu sonucuna ulalmtr.163
Televizyondaki iddetin sunumu, iddet grntlerinin sklna kyasla

izleyici zerinde daha nemli bir etkiye sahip olabilmektedir. Bir aratrmada,
iddetin televizyonda yedi farkl ekilde sunulmasnn, izleyicilerin saldrgan tutum
ve davranlar renmesine neden olabilecei belirtilmitir. Bu sunum biimleri ve
etkileri yle sralanmaktadr: 164
y lgi ekici karakterler tarafndan uygulanan iddet sunumu, etki asndan en

dikkate deer zellii tamaktadr. zleyiciler, herhangi bir karaktere kyasla,
ilgi ekici ve iyi karakterle zdeim kurma ve onu rol model alma
eilimindedir.
y iddetin, kendini veya sevilen birini koruma gibi hakllatrlarak sunulmas,
izleyicinin saldrganl renmesine ve iddeti merulatrmasna yol
aabilmektedir. Kt niyetle ve bir gereke olmadan uygulanan iddet ise
izleyicinin saldrganl renme ihtimalini azaltmaktadr.
y iddet sahnelerinde, karakterler fiziksel g veya silah kullanabilmektedir.
Tabanca ve bak gibi eitli silahlarn bu sahnelerde yer almas, izleyicilerin
zihinlerindeki saldrgan dncelerin etkinlemesine neden olup saldrganl
arttrmaktadr.
162
Kaiser Family Foundation, TV Violence, 2003, s. 1.
http://www.kff.org/entmedia/upload/Key-Facts-TV-Violence.pdf (19.11.2011)
163
a.g.e., s. 2.
164
V. C. Strasburger, B. J. Wilson, 2002, s. 94-95; Joel Federman (Ed.), National Violence Study,
Executive Summary, Volume 3, Sage Publications, California, 1998, s. 8-10.
57
y Hayali sahnelere kyasla iddetin gereki olarak sunulmas, izleyicileri
saldrganla yneltebilmektedir. Bu durum, ocuklar asndan izgi film ve
hayali iddet sahnelerinin zararl olmad anlamna gelmemektedir nk 7
yan altndaki ocuklar hayal ve gerek ayrmn yapmakta zorland iin,
hayali grntleri gerekmi gibi alglamakta ve iddet ierikli izgi
filmlerdeki karakterleri taklit edebilmektedir.
y dllendirilen veya cezalandrlmayan iddetin sunumu, izleyicilerin
saldrgan davran taklit etmesi ihtimalini artrmakta; ancak, iddetin
cezalandrlmas, izleyicilerin saldrgan davran renme ihtimalini
azaltmaktadr.
y iddetin kurbanlarda neden olduu fiziksel zarar ve acya ilikin sonularn
sunumu, izleyicilerin saldrganl renme ve taklit etme ihtimalini
azaltmaktadr.
y Aratrmada bahsedilen son etki, iddetin mizah unsuru olarak sunulmasdr.
Bu ekilde bir sunum, iddeti nemsizletirip zararsz bir eymi gibi
gstermekte ve izleyicilerin saldrgan davranlar renme ve taklit etme
ihtimalini arttrmaktadr.
Televizyondaki iddetin sunumu ve etkileri konusunda yaplm olan bu

aratrma sonularndan da grld gibi, iddet olduka farkl biimlerde
sunulabilmekte ve her sunum biiminin yetikin ile ocuk izleyici zerindeki etkisi
farkl olmaktadr.
2.2.1.1.1.1. Televizyondaki iddet Grntleri ile Saldrganlk likisini

Aklayan almalar
Bu blmde, bu almann varsaym olan televizyon yaynlar ocuklar

etkilemektedir fikrini bilimsel olarak ortaya koyan almalar aracl ile
televizyondaki iddet grntlerinin saldrganla olan etkilerine yer verilecektir.
58
iddet grntlerinin etkileri zerine gerekletirilen aratrmalar,
televizyondaki iddet grntlerinin bireyleri saldrgan davrana ynlendirebilecei
konusunda younlamaktadr. Aratrmaclar, ocuklarn saldrgan davranlar
sergilemesinde televizyonun tek bana etkili olmadn kabul etseler de
televizyondaki iddet grntlerine youn bir ekilde maruz kalmann saldrganla
neden olabilecei konusunda hemfikirdirler.165 Televizyondaki iddet grntleri ile
saldrgan davran arasndaki ilikiyi aklamaya alan aratrmalar deneysel
almalar, alan almalar, korelasyonel ve boylamsal almalar olarak
farkllamaktadr. Bu almalardan genel hatlaryla bahsetmek gerekirse:
2.2.1.1.1.1.1. Deneysel almalar
Deneysel almalar, laboratuar ortamnda kontroll bir ekilde

gerekletirilmektedir. lk deneysel almalardan biri, Bandura ve arkadalar
tarafndan 1961 ylnda yaplan Bobo Doll deneyidir. Bandura, Stanford University
Nursery School isimli kree giden, 37 ila 69 aylk ocuklardan bir ksmna Bobo
Doll isimli ime bir bebee saldrgan davranlar sergileyen bir yetikinin, dier bir
ksmna ise bu tr davranlarda bulunmayan bir yetikinin olduu birer film
izlettirmitir. Daha sonra bu ocuklar, ime bebein bulunduu bir odaya alnm ve
saldrgan davranlar sergileyen yetikinin grntlerine maruz kalan ocuklarn,
bunu izlemeyen ocuklara gre daha ok saldrgan davranta bulunduu
gzlenmitir.166
Bu konuda yaplan bir dier alma ise Liebert ve Baron tarafndan 1972
ylnda gerekletirilmitir. almada, 5 ila 9 ya arasndaki bir grup ocua The
Untouchables adl iddet ierikli program, dier bir gruba ise iddet iermeyen bir
program izlettirilmi ve iddet ierikli program izleyen ocuklarn izlemeyen
ocuklara kyasla daha saldrgan davrandklar ortaya konmutur. Bunlarn yan sra,
baz almalarda iddet ierikli izgi filmlerin ocuklarda saldrgan davran artrc
165
166
John P. Murray, The Effects are Both Real and Strong, American Behavioral Scientist, Cilt: 51,
Say: 8, 2008, s. 1219.
59
etkisi olduu sonucuna ulalmtr. Ancak deneysel almalar, kontroll bir ortamda
gerekletirilmesi ve sonularnn laboratuar ortamyla snrl olmas asndan
eletirilmektedir.167
Deneysel almalara yneltilen bu eletiri, yaplan aratrmalara ilikin

sonular deitirmemekte, laboratuar ortamnda gerekletirilmi olsalar da
televizyonda yaynlanan iddet grntlerinin etkisini vurgulamak asndan nemini
korumaktadr.
2.2.1.1.1.1.2. Alan almalar
Alan almalarnda aratrmac, televizyon programlarnn doal aknda

izlenmesini salamakta ve davranlar doal ortamnda gzlemektedir.168 Alan
aratrmalarnn doal ortamnda ve sre iinde gzlemler yoluyla
gereklemesinin, saldrganln llmesi asndan daha salkl olduu
dnlmektedir.169
lk alan aratrmalarndan biri, Stein ve Friedrichin 1972 ylnda, ABDde

Surgeon Generals (Salk Bakanl) iin gerekletirdikleri projedir. Drt hafta
boyunca, okul ncesi adaki 97 ocua, toplum kart (antisocial), toplum yanls
(prosocial) ve ntr (neutral) televizyon programlar izlettirilmitir. eriinde iddet
eleri barndran toplum kart programn izletildii gruba Batman ve
Spermen izgi filmleri, toplum yanls program izleyen gruba ibirlii, paylama
gibi konular ieren Mister Rogers Neighborhood ve ntr programlar izleyen
gruba ise ieriinde iddet veya toplum yararna ynelik davranlar iermeyen
programlar gsterilmitir. ocuklar bu programlar izlemeden nce, izlerken ve
izledikten sonra, okuldaki gnlk aktiviteleri srasnda gzlenmitir. Gzlemler
sonucunda Batman ve Spermen izgi filmlerini izleyen ocuklar dierlerine
167
a.g.m., s. 1219.
168
John P. Murray, The Effects of Media Violence, s. 3.
http://www.aeforum.org/aeforum.nsf/3de3220d47f8a1bf80256c5100355eba/238950ba3d51dcd38025
67ba00547d73/$FILE/aksu0039.pdf (15.11.2011)
169
60
kyasla daha ok saldrgan davranlar sergilemi; Mister Rogers Neighborhoodu
izleyenler ise ibirliine, paylamaya ve yardm etmeye daha istekli olmu, daha az
saldrganlk gstermitir.170
Yakn dnemli aratrmalardan biri, ilkokul ocuklarnn Mighty Morphin

Power Rangers isimli izgi filmi izlemesi sonrasnda, ocuklardaki szel ve fiziksel
saldrganln lmne ynelik 1995 tarihli almadr. Bu izgi filmi izleyen
ocuklarn izlemeyenlere kyasla daha fazla saldrgan davranlar sergiledii
gzlenmitir. almada, Power Rangers izgi filminin her bir blmnn sonunda
iletilen sosyal mesajn, kahramanlarn srekli sergiledii iddet ierikli davranlar
kadar ocuklarn dikkatini ekmedii ortaya konmutur. Hatta 1983 ylnda Liss,
Reinhardt ve Fredriksen tarafndan yaplan bir baka almada, iddet ile birlikte
sunulan ahlaki deerlerin greceli olarak iddete kyasla daha etkisiz olduu
sonucuna ulalmtr.171
Genel olarak ifade etmek gerekirse, 1960lara kadar uzanan deneysel

almalar ve alan almalar, televizyondaki iddetin ksa dnemde ocuklarn
saldrganlnn artmasna sebep olduunu gstermitir. Ancak ulalan bu bulgular,
iddet grntsne maruz kalmann hemen sonrasnda oluan etkiden bahsettii iin
snrldr. Ayn zamanda almalarn birou kk gruplar zerinde uygulanmakta,
bu nedenle geneli temsil edememektedir.172
Alan almalar da tpk deneysel almalar gibi snrllklar yznden

eletirilmitir. Ne var ki, ocuklarn bir program izlemeden nce, izlerken ve
izledikten sonra sergiledikleri davranlar ve iddet grntlerine maruz kalmann
ocuklarda saldrganla neden olduunun ortaya koymas andan nem
tamaktadr.
170
J. P. Murray, s. 4, (15.11.2011)
171
172
a.g.e., s. 85.
61
2.2.1.1.1.1.3. Korelasyonel almalar
Korelasyonel almalar, televizyonda iddeti izleme veya tercih etme ile

saldrgan tutum ve davranlar gsterme arasnda bir iliki olup olmad konusunda
younlamaktadr. Surgeon Generals (Salk Bakanl) tarafndan 1972 ylnda
gerekletirilen korelasyonel almalarda, iddet grntlerini izleme ile saldrgan
tutum ve davranlar sergileme arasnda anlaml bir iliki olduu ortaya konmutur.
Atkin, Greenberg, Korzenny ve McDermottun (1979) yapt almada, youn bir
ekilde iddet grntleri izleyenlerin olas bir sorunu zmesi gerektii durumda,
szel ve fiziksel saldrganla bavurmay ieren cevaplar daha ok tercih ettii;
youn biimde televizyon izleyenlerin % 45inin, daha az izleyenlerin ise % 21inin
bu tr cevaplar verdii gzlenmitir.173
Tokdemir, Deveci ve dierleri tarafndan 2003 ylnda, ilkretim

rencilerinin izledikleri televizyon programlarna gre fiziksel iddete bavurma ve
karlatklar baz sorunlarda fiziksel iddeti bir zm yntemi olarak
benimsemeyip benimsemediini ortaya koymak amacyla bir alma yaplmtr.
almada, iddet ieriine youn bir ekilde maruz kalan ocuklarn, bu tr
programlar izlemeyenlere kyasla daha yksek oranda fiziksel iddete bavurduu ve
fiziksel iddeti bir zm yntemi olarak benimsedii ortaya konmutur.174
Sheehan 1983 ylnda, Avustralyal birinci ve nc snf rencileri

zerinde yllk bir dnem boyunca alm ve ocuklarn iddet grntlerini
izleme younluu ile saldrgan davran gstermeleri arasnda iliki olduu sonucuna
ulamtr. Philips 1983 tarihli almasnda, pembe dizilerde yer alan intihar
sahnelerinin ABDdeki intihar olaylar zerine etkisini alt yl boyunca aratrm ve
pembe dizilerdeki karakterlerin intihar ettii sahnelerin yaynlanmasndan sonraki
173
J. P. Murray, 2008, s. 1216.
174
Mehmet Tokdemir, Erhan Deveci, Aysun Baransel Isr, Yasemin Ak, Memduh Yamur, Canan
Glbayrak, Abdurrahim Trkolu, lkretim rencilerinin Fiziksel iddete Bavurma ve Fiziksel
iddete Yaklamlarnda Televizyon Programlarnn Etkisi, Trkiye Klinikleri Adli Tp Dergisi, Cilt:
6, Say: 2, 2009, s. 74.
62
gnlk srede, kadn intiharlarnn saysnda belirgin bir art olduunu ortaya
koymutur.175
Benzer bir durum Trk yapm bir televizyon dizisinin yayn sonrasnda da
yaanmtr. Ak- Memnu dizisindeki Bihter karakterinin intihar grntlerinin
Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinde intihar vakalarn tetikledii ve sekiz kiinin
intihar ettii gazete haberlerine yansmtr.176
ocuklarn televizyondaki karakterleri kendilerine model alp grdkleri

intihar sahnelerini taklit ettikleri rnekler de bulunmaktadr. rnein, 2007 ylnda
anlurfada yaayan 12 yandaki Hatice Demir, Yaral Yrek dizisindeki Beyaz
adl karakterin intihar sahnesinden etkilenerek kendini asm177; 2010 ylnda, 9
yandaki Onur ztepe Kurtlar Vadisi dizisindeki skender Byk karakterinin iple
aslma sahnesindeki gibi kendini asp kurtulacan sylemi, ancak
kurtulamamtr.178
Korelasyonel almalar, televizyondaki iddet grntleri ile saldrganlk

arasnda bir iliki olduunu ortaya koysa da televizyondaki iddet grntlerini
izlemenin mi saldrganl arttrd, yoksa zaten saldrgan olan ocuklarn m iddet
ieriini izlemeyi tercih ettii konusunda kesin bir aklama getirememektedir.179
Korelasyonel almalar, izlenen iddet grntlerinin izleyici zerinde etkisi

olduunu gstermektedir. Bu almalara getirilen eletiri, biroumuzun ortaretim
yllarnda katld gzel bir mnazara konusu olan Yumurta m tavuktan, tavuk mu
yumurtadan kar? ifadesine benzemektedir. Konuya yaklammz, yer aldmz
grubun grne gre ekillenmektedir. Burada, televizyondaki iddet
grntlerinden etkilenme konusunu yaynclar olaan bir durum gibi grerek anne
175
J. P. Murray, s. 3, (15.11.2011)
176
http://www.kibrispostasi.com/index.php/cat/35/news/37526/PageName/KIBRIS_HABERLERI
(16.11.2011)
177
http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=509644 (16.11.2011)
178
http://www.internethaber.com/istanbul/besiktas/kurtlar-vadisine-ozendi-kendini-asti--
258393h.htm?noTop=1 (16.11.2011)
179
63
baba, eitimci ve aratrmaclardan farkl deerlendirmekte; bilim adamlar,
yaptklar almalarla bu etkinin olumsuz yanlarn ortaya koymaya almaktadr.
2.2.1.1.1.1.4. Boylamsal almalar
Boylamsal almalar, televizyon izleme ile saldrgan davran gsterme

arasndaki nedensellii ortaya koymay amalamakta ve televizyondaki iddet
grntlerinin kmlatif (birikimli) etkisine iaret etmektedir. Bu anlamda,
bireylerdeki saldrganln iddet grntlerine srekli maruz kalmann sonucunda
artt varsaylmaktadr.180
Bilinen en etkili boylamsal almalardan biri Leonard Eron, Rowell

Huesmann ve meslektalar tarafndan New Yorkta 22 yl boyunca, ayn ocuklar
zerinde gerekletirilen aratrmadr. Aratrmada ocuklarn televizyon izleme
alkanlklar ve saldrgan davranlar farkl zamanda, katlmclar 8, 19 ve 30
yalarndayken llmtr. Aratrmada erkek rencilerin 3. snftayken izledii
iddet grntleri ile 10 yl sonraki saldrgan davranlar arasnda yksek oranda
anlaml bir iliki olduu ortaya konmutur. Dier bir deyile, erken ocukluk
dneminde televizyondaki iddet grntlerine maruz kalmann, ocuun 19 yanda
yksek oranda saldrgan davranlar gstermesine neden olaca nceden tahmin
edilebilmektedir. Ayrca, ocukluktaki iddet grntlerini izleme alkanl, 30
yana gelindiinde ilenebilecek sular tahmin etmeyi salayan nemli bir unsur
olmaktadr.181
Eron ve Huesmann tarafndan yrtlen 1986 tarihli bir dier aratrmada

Avustralya, Finlandiya, srail, Polonya ve ABD olmak zere be lkede yaayan
1000 ocuk zerinde 3 yllk bir alma gerekletirilmitir. Aratrma bulgularnda
bu lkelerdeki televizyon programcl ve su ileme oranlarndaki farkllklara
ramen, erken ocukluk dneminde televizyondaki iddet grntlerine maruz
kalmann ilerleyen dnemdeki saldrgan davranlar zerinde nemli ipular verdii
180
Barrie Gunter, Jill McAleer, Children and Television, Routledge, New York, 1997, s. 111.
181
64
belirtilmitir. Ayrca, erken yalardaki televizyon izleme alkanlklar ile
saldrganlk arasnda gl bir nedensellik olmasna ramen, erken yalardaki
saldrgan davranlarn ocuu youn bir ekilde iddet grntlerini izlemeye
ynlendirdii sonucuna ulalmtr. Buradan hareketle de iddet grntleri ile
saldrganlk arasnda karlkl bir iliki olduu, erken yalarda iddet grntlerini
izlemenin, ocuu saldrgan davranlar sergilemeye tevik ettii; saldrgan
davranlarn ise televizyonda iddet ieriini izlemeyi arttrmakta olduu kabul
edilmitir.182
Genel itibariyle boylamsal aratrmalarda, televizyondaki iddet

grntlerinin saldrganlk zerinde kmlatif bir etkisi olduu belirtilmektedir. Bu
aratrmalarda, iddet ierikli grntlere ocukken maruz kalmann, ilerideki
yllarda oluabilecek saldrgan davranlar ve hatta yetikinlikte oluabilecek su
unsuru tekil eden davranlar konusunda tahminde bulunmay salad ifade
edilmektedir. Bunlarn yan sra, iddet grntleri ile saldrganlk arasnda karlkl
bir iliki olduu ve birinin dierini tevik ettii kabul edilmektedir.
2.2.1.1.1.2. Televizyondaki iddet Grntleri ile Saldrganla likin

Kuramsal Yaklamlar
Televizyondaki iddet grntlerinin izleyicilerin saldrgan tutum ve

davranlar zerindeki etkilerini aklayan kuramlar bulunmaktadr. Bunlar: 183
2.2.1.1.1.2.1. Katharsis (Arnma) Kuram
Katharsis kuram, Aristoteles tarafndan gelitirilmi ve tiyatro

temsillerindeki oyuncular tarafndan sergilenen saldrgan davranlarn, izleyicilerin
saldrgan davranlarndan temizlenmesine, arnmasna yol amas olarak
aklanmtr. Bu kurama gre iddet grntlerine maruz kalma, izleyicileri
182
a.g.e., s. 86.
183
B. Gunter, J. McAleer, 1997, s. 101.
65
saldrganlk duygularndan arndrmakta, izleyicilerin saldrganln
184
azaltmaktadr.
iddet grntlerinin katharsis kuramnda ifade edildii gibi, izleyicileri

saldrganlk ve engellenme duygularndan arndraca dncesi, yaplan
aratrmalar sonucu destek grmemi ve bu kuramn savunduunun tersine, iddet
grntlerini izlemenin izleyicideki saldrgan davranlar arttrd sonucuna
ulalmtr.185
2.2.1.1.1.2.2. Uyarma Kuram
Uyarma kuramna gre, televizyondaki iddet grntlerine maruz kalmak

izleyiciyi uyarmakta ve heyecanlandrmaktadr.186 Bu kuramda, belirli bir tr
televizyon ieriinin insanlar tarafndan youn biimde izlenmesinin, onlarn
saldrgan davranlarnda arta neden olaca varsaylmaktadr. Bununla birlikte,
yalnz iddet grntlerinin deil, cinsellik grntlerinin de saldrgan davran
arttrabilecei ifade edilmektedir.187
2.2.1.1.1.2.3. Duyarszlatrma Kuram
Duyarszlatrma kuramnda, uyarma kuramnn varsaymlarnn tersine,

iddetin televizyonda sklkla sunulmas ve izleyicilerin iddet grntlerine youn
olarak maruz kalmas sonucunda, izleyici iddete kar duyarszlamaktadr.188
Aratrmalar, iddet grntlerine srekli maruz kalmann izleyicilerde

iddetin kanksanmasna neden olduunu ve gerek dnyada iddet ieren bir
184
Erol Mutlu, Televizyon ve Toplum, Trkiye Radyo Televizyon Kurumu, Ankara, 1999, s. 127.
185
186
187
188
E. Mutlu, 1999, s. 125.
66
durumla karlatklarnda duyarsz kaldklarn ve iddet madurunu korumaya
ynelik mdahalede bulunmadklarn gstermitir.189
2.2.1.1.1.2.4. Kullanma Hazrlama Kuram
Kullanma hazrlama kuram,190 Berkowitz ve Rogers tarafndan

televizyondaki iddetin ksa dnemli etkilerini aklamak iin gelitirilmitir. Bu
kurama gre, televizyondaki iddet grntleri izleyicinin saldrgan dncelerini
etkinletirebilmektedir. Bu dnceler, zihindeki dier dnce, duygu ve
psikomotor eilimleri harekete geirebilmekte; dier bir deyile, kullanma hazr hale
getirebilmektedir. iddet grntsne maruz kaldktan ksa bir sre sonra,
armlar yoluyla zihinde dmanca dnceler ve saldrgan eilimler bilince
getirilmektedir.
Berkowitz, televizyondaki iddet grntlerine maruz kalan izleyicilerin

saldrgan davran gstermeye hazr duruma geldiini belirtmitir.
2.2.1.1.1.2.5. Kstszlatrma Kuram
Kstszlatrma kuramna gre iddet, toplum tarafndan onaylanmayan bir

unsur iken, televizyonda iddeti izlemek, gerek hayatta iddetin kullanmn
merulatrmaktadr. Laboratuar koullarnda gerekletirilen aratrmalarda, iddet
grntlerini izledikten sonra izleyicilerin daha ok saldrgan davranlar sergiledii
ve izleyicinin bu grntleri izlemeden nce olumsuz bir ruh halinde bulunduu
durumlarda ise grntleri izledikten sonra, saldrgan davranlarda bulunma
ihtimalinin artt gzlenmitir.191
189
Hasan H. Taylan, Televizyonla Yetimek, izgi Kitapevi, Konya, 2011, s. 47.
190
V. C. Strasburger, B. J. Wilson, 2002, s. 90-91.
191
67
Televizyon yaynlarnda iddetin merulatrlarak sunulmas, kiinin
saldrgan davran zerindeki engellemenin ortadan kalkmasna neden olup
saldrgan davranlar sergilemesi ihtimalini arttrmaktadr. Bylece televizyondaki
iddetin merulatrlarak sunulmas, izleyicinin saldrgan davrann
hakllatrmaktadr.192
2.2.1.1.1.2.6. Sosyal renme Kuram
Bandura tarafndan gelitirilen sosyal renme kuramna gre, ocuun

renmesi iki ekilde gereklemektedir. Bunlardan ilki deneme yanlma yntemi,
dieri ise sosyal evresinde olup bitenleri gzlemleyip bakalarnn davranlarn
taklit etmedir ki, gzlem yoluyla renme, ocuun kendi bana her eyi kefetmeye
almasndan daha etkili olmaktadr. ocuk evresindeki insanlar, ebeveynlerini,
kardelerini, arkadalarn ve retmenlerini gzleyebildii gibi, televizyonda
grd karakterleri de gzleyip kendisine model alabilmektedir. 193
Yaplan almalarda, ocuun, tpk gerek hayattaki insanlar gzleyerek

onlarn davranlarn taklit ettii gibi, televizyondaki bir karakterin davrann da
taklit edebildii ve televizyonda yaynlanan iddet grntlerinin ocuklarn
saldrgan davranlar sergilemesinde etkili olduu sonucuna ulalmtr.194
ocuun gzlemledii bir modelin davrannn onaylanmas, ocuk iin

dolayl pekitire olup o davrann taklit edilme ihtimalini arttrrken, modelin ceza
almas, ocuun o davran sergileme ihtimalini drmektedir. Dier bir deyile
ocuk, televizyondaki bir karakterin cezalandrlan davranna kyasla,
dllendirilen davrann renmeye eilimlidir. zellikle kk yalardaki
ocuklar, bir davrann doru olup olmadn ceza alp almamasna gre
deerlendirirler. Aratrmalar, iddet uygulayan karakterlerin bu davran nedeniyle
192
193
a.g.e., s. 91.
194
a.g.e., s. 92.
68
ceza almadn izleyen ocuklarn saldrgan davran taklit ettiini
195
gstermektedir.
Ayrca televizyondaki karakterlerin ilgi ekici ve gl bir model olarak

sunulmas ile sorun zmede iddete bavurmas, ocuun bu karakterleri taklit etme
olasln artrmaktadr.196
Televizyondaki iddet grntleri ile saldrganln ilikisini inceleyen

kuramlar iinde yalnzca katharsis kuram, tiyatro seyircisinin oyuncular saldrgan
davranlarda bulunurken izlemesinin kendi ilerindeki saldrganlk duygusundan
arnmasna yardmc olduunu dile getirmitir ki, daha sonra televizyondaki iddet
grntlerinin etkisi konusunda yaplan aratrmalar bu kuramn geersiz olduunu
ortaya koymutur.
Televizyon yaynlarnda, zellikle sosyal renme kuramnn ortaya koyduu

ocuun televizyondaki karakteri kendisine model ald ve karakterin
davranlarn gzlemleyerek yeni davranlar rendii grnn ve uyarma
kuramnn da iddet asndan ocukta yarataca etkinin dikkate alnmas gerektii
deerlendirilmektedir.
Duyarszlatrma kuram, televizyondaki iddet grntlerinin izleyicilerin

iddeti kanksamasna; kstszlatrma kuram ise televizyon yaynlarndaki iddetin
sunumunun gerek hayatta iddetin kullanmnn merulatrlmasna vurgu
yapmaktadr ki, her iki durum da ocuun saldrgan davranlar sergilemesine ve
iddet uygulamasna sebep olabilecek niteliktedir.
Kullanma hazrlama kuramnn ortaya koyduu gibi televizyondaki iddet

grntleri armlar yoluyla izleyicinin zihninde dmanca dncelerin
toplanmasna ve saldrgan eilimleri bilince getirilmesine sebep olmakta; bu ise
ocuun saldrgan davran gstermesine yol amaktadr.
195
Defne zonur lolu, Televizyon Mesih Mi eytan M?, topya Yaynevi, Ankara, 2010, s. 72
196
a.g.e., s. 86.
69
2.2.1.1.2. Duyarszlama
Bireyin srekli maruz kald bir uyarcya ynelik duygusal tepkilerinin

azalmas olarak ifade edilen duyarszlama, klinik psikolojide insanlarn fobilerini
tedavi etmek amal kullanlan bir tekniktir.197
Aratrmalar, iddet grntlerine srekli maruz kalan ocuk ve yetikinlerin

bunlar izlemeyenlere kyasla yakn evresindeki veya toplumdaki iddete kar
duyarszlatn gstermektedir.198
Televizyon yaynlar ile iddete youn ekilde maruz kalan izleyicilerde

karlalan duyarszlama durumu, klinik psikolojide uygulanan tedavi amal
duyarszlama tekniindeki gibi olumlu bir etki yaratmaktan uzaktr.
Thomas ve Drabman tarafndan 1975 ylnda gerekletirilen bir aratrmada,

ilkokul nc snfa giden bir grup ocua iddet ierikli bir program, dier gruba
ise iddet iermeyen bir program seyrettirilmitir. Ardndan her bir ocuktan,
kendisinden yaa kk olan, okul ncesi iki ocuun oyunlarn gzlemesi istenmi
ve bu iki ocuk arasnda bir sorun yaanrsa yetikinlerden yardm talep etmesi
sylenmitir. Televizyonda iddet ieren program seyreden ocuklarn,
seyretmeyenlere kyasla gzledikleri okul ncesi iki ocuk tartp kavga etmeye
balad anda, tepkisiz kalp yetikinlerden yardm istemedii grlmtr.199
almalar, iddet grntlerine srekli maruz kalan ocuklarn bunlar

izlemeyenlere kyasla gerek dnyada iddet ieren bir durum karsnda daha az
tepki verdiini, bakalarnn yaad ac ve sorunlara kar ilgisiz kaldn, empati
kurmadn ve gerek hayattaki iddeti kabullendiini ortaya koymutur. 200
197
198
H. H. Taylan, 2011, s. 46.
199
200
RTK, Televizyon Programlarndaki iddet eriinin, Mstehcenliin ve Mahremiyet hlallerinin
zleyicilerin Ruh Sal zerindeki Etkileri, Radyo ve Televizyon st Kurulu Yayn, Ankara, 2006,
s. 31.
70
Linz, Donnerstein ve Penrodun 1984 ylnda yapt almada, kadna
uygulanan iddeti konu alan filmler, niversitede okuyan erkek rencilere bir hafta
boyunca izlettirilmi ve rencilerin her bir filmden sonraki duygusal tepkileri,
iddet filmleri hakkndaki grleri ve filmdeki kadnlara ynelik tutumlar
llmtr. Srecin sonunda rencilerin iddet grntlerine kar duyarszlat
gzlenmitir.201
Televizyonda iddet grntlerine maruz kalmann en belirgin zelliklerinden

biri olan duyarszlama durumu, nceki balkta ele alnan saldrganlk konusunu
inceleyen kuramlar iinde yer alan duyarszlatrma kuram gibi, iddet ierikli
yayn izleyen ocuklarn gerek hayattaki iddete ilikin tepkisizliini aka ortaya
koymaktadr.
2.2.1.1.3. Korku
Televizyondaki iddet grntleri, izleyicilerin korku duymasna neden

olabilmektedir. rnein, ABDde Harrison ve Cantor tarafndan 1999 ylnda
niversite rencileri ile gerekletirilen bir almada, rencilerin % 90nn
ocukluklarnda izledikleri Psycho, Jaws ve The Exorcist gibi iddet ierikli
filmler sonucunda ok korktuklarn ve bu rencilerin drtte birinin bu tr filmleri
gemite izledikleri iin gnmzde bile sknt yaadklarn ifade ettii
belirtilmitir.202
Aratrmalar, okul ncesi ve ilkokul rencilerinin byk bir ounluunun

televizyondaki iddet grntlerini izledikten sonra korku tepkisi verdiini
gstermektedir. Hatta televizyondaki iddet grntlerinin, ocuklarda korkun
eylerin kendi balarna da gelebilecei korkusuna, uyku bozukluklarna ve kbus
grmeye yol aabildii ifade edilmektedir.203
201
202
a.g.e, s. 103.
203
J. V. Evra, 2009, s. 101.
71
ocuklarn korku duymasna sebep olan grntler, ocuklarn geliim
dnemlerine gre farkllk gstermekte; dier bir deyile, yaa bal olarak korkuya
sebep olabilecek uyarclar farkllamaktadr. Bu anlamda ocuun yaa bymesi,
onun hassasiyetini azaltmamakta; ancak, onu zp korkutan unsurlarn deiiklik
gstermesine sebep olmaktadr.204
Okul ncesi ve ilkokula yeni balam ocuklar, canavarlar ve cadlar gibi

rktc karakter ve grntlerden daha ok korkmakta, yaa biraz daha byk
ilkokul ocuklar ise rktc grnml karakterler yerine, grdkleri iddet
sahnesinin gerek hayatta olmas ihtimalinden korkmaktadrlar. Bu durum, bu ya
grubundaki ocuklarn hayal ile gerek ayrmn aamal olarak yapabilmeye
balamasndan kaynaklanmaktadr. zellikle 8-12 ya aralndaki ocuklar,
insanlara zarar veren ve onlar inciten grntlerin yer ald daha gereki
programlardan korku duymaktadr. Bu ya grubundakiler, yaa daha kklere
kyasla haberlerdeki iddet madurlarnn grntlerinden daha ok korkmaktadr.
Ergenler ise bilisel geliim asndan soyut ilem dneminde olduu iin fiziksel
iddet grntlerinin yan sra kresel kriz, nkleer sava ve terr gibi daha soyut
tehditlere kar duyarllk gstermektedir.205
iddetin televizyonda youn bir ekilde sunulmas, ocuklarn dnyay

tehlikelerle dolu ve acmasz bir yer olarak dnp kendilerini savunmasz
hissetmesine yol aabilmektedir.
Gerbner tarafndan gelitirilen ekme kuramna gre, televizyondaki iddet

grntlerine youn bir biimde maruz kalmak, izleyicilerin gerek dnyaya ilikin
kayg, korku, phe ve gvensizlik duymasna neden olmakta; televizyonda sunulan
iddet grntleri, izleyicilerde gerek dnyann korkun ve tehlikelerle dolu bir yer
olarak alglanmas anlamna gelen acmasz dnya sendromunun olumasna yol
amaktadr. Farkl ya gruplar zerinde gerekletirilen almalar, televizyonu
youn olarak izleyenlerin, televizyonu az izleyenlere kyasla gerek dnyay
204
a.g.e., s. 157.
205
72
olduundan daha tehlikeli olarak grdn ve kendilerinin iddetin kurban
olabileceini dndn gstermitir.206
iddet grntleri ve ocuk bal altnda, iddet grntlerinin olumsuz

etkilerinden youn olarak bahsedilmi olsa da iddet grntlerinin toplum yanls
etkileri olabilecei de ifade edilmektedir. yle ki, 1999 ylnda Kaliforniyada orta
retim rencisi olan 513 ergenle bir alma gerekletirilmitir. Bu almada, bir
grup ergen The Choices and Consequences isimli iddet kart bir eitim
programna katlmtr. Okuldaki normal ders program iinde retmenleri
tarafndan verilen bu eitim program hafta boyunca srm ve her hafta
ergenlere, bir insann lmne sebep olan ve su unsuru tekil eden iddet ieren
davranlar ve yarglanma srecini konu alan, gerek olaylar anlatan video filmleri
izlettirilmitir. Sonrasnda snfta bu konu tartlm; ergenler, drama eklinde
konuyu ders esnasnda ilemi ve buna ilikin dev hazrlamalar istenmitir. Kontrol
grubu ile karlatrldnda, eitim programna katlan ergenlerin szel ve fiziksel
saldrganlnda azalma gzlenmitir. Bu eitim ayn zamanda, empati kurabilme
becerilerinde ve hukuk sistemi hakkndaki bilgilerinde arta neden olmu; dier bir
deyile, iddetin olumsuz sonularn gzler nne seren eitim program, ergenler
zerinde olumlu sonulara yol amtr.207
Buradan hareketle iddetin, ocuklarn izledii tm programlarda yalnzca bir

olgu olarak yer almad; cezalandrlma, bir gn kurbann yerinde olabilecei gibi
(empatik) unsurlarla ilenip sonularnn tm gerekliiyle gsterildii durumlarda,
saldrgan davranlar azaltp, olumlu etkileri olabilecei sylenebilir.
2.2.2. Cinsellik Grntleri ve ocuk
Televizyon karsnda etkiye en ak kesimin ocuklar olduu ve televizyonda

yaynlanan iddet ile cinsellik grntlerine maruz kalmann onlar iin zararl
sonular douraca dnlse de bilim adamlar, televizyon programlarndaki iddet
206
a.g.e., s. 104.
207
a.g.e., s. 112-113.
73
grntlerinin etkisini aratrmaya daha ok ynelmitir. ocuklar cinsellik ieren
grntlere maruz brakp bu grntlerin onlar zerindeki etkisi ile ilgili
aratrmalar yapmak etik bulunmad208 veya onlara cinsellikle ilgili sorular
sormann, bu konuya merak duymalarna neden olabilecei dncesi209, cinsellik
grntlerinin ocuklar zerindeki etkisi zerine yaplan aratrmalarn snrl sayda
gereklemesine sebep olmaktadr.
Lemishe gre210, insanlarn bir olgu ile ilgili deneyimleri snrlysa ve bu

konuda bilgi alabilecekleri sosyalleme aralar da kstlysa, televizyonun potansiyel
olarak o olguya ilikin etkisi byk olmaktadr. Cinsellik asndan dnldnde,
ocuklarn byk bir ounluu fiziksel, sosyal ve duygusal adan belirli bir
olgunlua erimeden nce, cinsellie ilikin unsurlar ilk olarak kitle iletiim
aralarnda, zellikle de televizyonda grmektedir.
Gerek hayatn tersine, televizyon programlarnn ana temalarndan biri

cinselliktir. Baz yaynlar ak bir ekilde cinsellik unsurlar barndrrken (film
kanallarndaki yaynlar, prime time -gnn en ok televizyon izlenen 20.00 / 23.00
saatlerinden- sonras yaynlar, yetikinlere ynelik filmler gibi), bazlarnda dolayl
olarak cinsellie atfta bulunulur veya bunu ima eden unsurlar yer alr. Kast edilen
eyler yalnzca erotik sahneler deil, ayn zamanda cinsel roller, cinsel yaknlama,
evlilik ve aile yaamdr.211
Kaiser Family Foundation (Kaiser Aile Kuruluu) tarafndan ABDde 1999

ylnda yaplan bir aratrmada212, ocuklarn cinsellik konusunda televizyonu bir
bilgi kayna olarak grd belirtilmitir. 13-15 ya arasndaki ocuklarn cinsellik,
madde kullanm ve iddet ile ilgili konular hakknda youn olarak televizyondan
bilgi edindikleri (% 61), bunu % 44 oran ile okul ve retmenlerinden
208
a.g.e., s. 170.
209
a.g.e., s. 179
210
D. Lemish, 2007, s. 91.
211
a.g.e., s. 91.
212
Kaiser Family Foundation, Kids Ready To Talk About Today's Tough Issues Before Their Parents
Are: Sex, AIDS, Violence, and Drugs/Alcohol, 1999.
http://www.kff.org/youthhivstds/1460-kids.cfm (09.12.2011)
74
rendiklerinin takip ettii, annelerinden bu konularda bilgi edindiini syleyenlerin
orannn ise % 38 olduu ifade edilmitir.
Cinsellie ilikin unsurlar barndran televizyon yaynlar gerek konu, gerekse

grntler yoluyla izleyicinin dikkatini gerek yaamdan farkl ynlere, evlilik d
ilikiler veya para karl iliki, iddet unsurlar ile birlikte sunulan cinsel
davranlar, duygusal bir balanma olmadan yaanan cinsellik gibi konulara
ekmektedir. Cinsellik daha ok, zerinde dnlmeden ve tesadfen, o an
gerekleen bir eymi gibi sunulmaktadr. zleyiciler tarafndan beenilen aktr ve
aktrislerin sorumluluk duygusu almadan ilikiye girdiini gsteren grntlere yer
verilmekte; cinsel iliki sonucu yaanabilecek olumsuzluklar, duygusal znt,
istenmeyen gebelik, cinsel yolla bulaan hastalklar gibi unsurlar ise ekranda yer
almamaktadr.213
Cinsellik mahrem bir konu olduu iin, ocuklar evrelerinde buna ilikin
rneklere rastlamamakta; televizyonda grdkleri ile gerek hayat arasnda bir
karlatrma yapamamakta214; dolaysyla, televizyondan rendiklerinin doru
olduuna inanabilmektedir.
Televizyondaki cinsel konumalarn ve grntlerin ergenler zerindeki etkisi

konusunda ok fazla alma bulunmamaktadr. Snrl saydaki aratrmalar,
ergenlerin cinsellik ieren grntlerden bilgi edindiini gstermektedir. 1983te
Greenberg ve arkadalar tarafndan, CBS kanalnda yaynlanan, cinsellie dair
eitici programlarn etkisi incelenmitir. Bu programlar izleyen beinci ve altnc
snf rencilerinin izlemeyenlere kyasla, cinsellik hakknda daha doru bilgiler
rendikleri gzlenmitir.215
Greenberg ve arkadalar tarafndan gerekletirilen 1993 tarihli bir baka

almada ise dokuzuncu ve onuncu snf rencilerine, ieriinde evli veya bekar
213
D. Lemish, 2007, s. 91.
214
a.g.e., s. 91.
215
Ed Donnerstein, Stacy Smith, Sex in the Media, (Ed.) Dorothy G. Singer, Jerome L. Singer,
Handbook of Children and The Media, Sage Publications, California, 2001, s. 294.
75
iftlerin cinsellii, fuhu ve ecinsellik konularna ilikin eitli sahnelerin yer ald
pembe dizi, dramatik dizi ve durum komedilerinden kesitler sunulmutur. Bu
yaynlar izleyen rencilerin, cinsellie ilikin olarak kullanlan kelime ve
deyimlerin anlamlarn, izlemeyenlere kyasla daha fazla rendii belirtilmitir. Bu
sonular, ergenlerin televizyondaki eitici veya elence amal (eitici olmayan)
yaynlardan cinsellie dair bilgiler edinebildiini gstermitir.216
Dier baz almalarda, cinsellie dair grntlerin, ergenlerin cinsellik ve

cinsellie dair konulardaki tutumlarna etkisi aratrlmtr. Greeson ve Williams,
1986 ylnda yaptklar almada, mzik klipleri izlemenin yedinci ve onuncu snf
rencilerinin evlilik ncesi yaanan cinsel iliki konusundaki tutumlarna etkisini
incelemitir. almann sonunda, youn olarak mzik kliplerini izleyen rencilerin,
bunlar izlemeyenlere kyasla, ergenlerin evlilik ncesi cinsel iliki yaamasn
onayladklar ifade edilmitir.217
Yaplan bir baka almada, youn olarak cinsel mesajlar izlemenin,

ergenlerin cinsellie ilikin tutumlarn etkiledii ortaya konmutur. Bryant ve
Rockwellin 1994 ylnda gerekletirdii almada, be gece ard arda er saat
cinsel ierikli yayn izlemenin, 13-15 yalar arasndaki ergenlerin ahlaki yarglarna
etkisi aratrlmtr. almada, bir grup ergene evli insanlar arasnda yaanan cinsel
ilikileri ieren grntler, bir baka gruba evli olmayan iftler arasnda yaanan
cinsel ilikileri ieren grntler, sonuncu gruba ise yetikinlerle ilgili cinsel iliki
iermeyen grntler izlettirilmitir. Daha sonra bu ergenlere, cinsellie ilikin
uygunsuz davranlarn yer ald ksa filmler izlettirilmi ve ergenlerden, bu ksa
filmlerde anlatlanlara ilikin ahlaki deerlendirmelerde bulunmalar istenmitir. Evli
olmayan iftler arasnda yaanan cinsel ilikileri ieren grntlere maruz kalan
ergenler, dier gruplardaki ergenlere kyasla, uygunsuz cinsel ilikilerin olduu
sahneleri daha az kt olarak deerlendirmitir.218
216
a.g.e., s. 294-295.
217
a.g.e., s. 295.
218
a.g.e., s. 295.
76
Televizyon, gen izleyicileri youn bir ekilde cinsel istek ve eylemlere
ynelik konumalara maruz brakmakta; izleyicilerin zihnini cinsellie ilikin
unsurlarla megul etmekte ve bylece ergenlerin cinsellie dnk ilgisini
arttrmaktadr. Televizyon, insan yaamnda cinselliin nemini ar derecede
vurgulayarak, kullanma hazrlama kuramnda ifade edildii zere, izleyicilerin
cinsel drtlerini, cinsellikle ilgili duygu ve dncelerini etkin hale
getirebilmektedir.219
Televizyon ve iddet ilikisini aklayan teoriler, cinsellik grntlerine

maruz kalmann neden olaca etkilere ynelik olarak da dnlebilmektedir.220
Aratrmalar, televizyondaki sunumlarn izleyici zerindeki etkisini u ekilde

aklamaktadr: Televizyondaki sunumlar, izleyicilerin yeni davranlar renmesine
neden olmakta, eski davranlar pekitirmekte veya eski davranlar yenileriyle
deitirmektedir. Bu tarz deiiklikler karakterlerle zdeleme, engelleri kaldrma,
belli davranlara anlam ykleme gibi pek ok ekilde olabilmektedir. Dolaysyla,
cinsel ierikli grntlerin youn olarak izlenmesinin, benzer davranlarn
izleyiciler tarafndan sergilenmesi ihtimalini ve karakterleri taklit etmeyi arttrd
(sosyal renme kuram), cinsel duygular uyard (uyarma kuram); kstlamalar
ortadan kaldrd (kstszlatrma kuram)221; evlilik ncesi ve evlilik d cinselliin
toplumsal adan uygunsuz olduuna ilikin olarak izleyicileri duyarszlatrd
(duyarszlatrma kuram)222 varsaylmaktadr.
ABDde yrtlen birka aratrmada, cinsel ierikleri izleme ile cinsel

ilikiye girme arasnda olumlu korelasyon olup olmad incelenmi ve buna ilikin
nedensel bir iliki saptanmam; youn olarak izleyenlerin erken yata cinsel ilikiye
girdiine dair nemli bir kanta ulalamam; sevilen televizyon programlar ile
cinsel deneyim yaama arasnda sistematik bir ilikiye rastlanmamtr. Cinsel
219
a.g.e., s. 299; D. Lemish, 2007, s. 91.
220
a.g.e, s. 92; E. Donnerstein, S. Smith, 2001, s. 298; Neil M. Malamuth,Emily A. Impett, Research
on Sex in the Media, (Ed.) Dorothy G. Singer, Jerome L. Singer, Handbook of Children and The
Media, Sage Publications, California, 2001, s. 273.
221
D. Lemish, 2007, s. 92.
222
77
ierikli programlar youn olarak seyredenlerin cinsel anlamda daha aktif olduuna
ilikin bir kant da bulunmamtr. Ancak, ergenlerin televizyonda grdklerinden
etkilendii, televizyonda cinsel ierikli sunumlarn youn olarak bulunduu; bu
durumun, erken yata cinsel ilikiye girme ihtimalini arttrabilecei ifade
edilmitir.223
Strasburgere gre224, televizyon yaynlarnda erken yata cinsel iliki

yaamaya dair sunumlarn, evlilik d ilikilerin, cinsellie dair imalarn ve tecavz
grntlerinin ekranlara sklkla yansmas, ocuk ve ergenler zerinde olumsuz
etkilere neden olabilmektedir.
Batda ve dnyann dier birok lkesinde, televizyon yaynlar cinsellii

artran ieriklere sahiptir.225
Son 20 yldr Amerikan televizyonlarnda cinselliin sunumu ile cinsellie

dair dolayl anlatmlarn artt bilinmektedir. Kunkel ve arkadalar tarafndan
Kaiser Family Foundation (Kaiser Aile Kuruluu) iin gerekletirilen almalarda
buna ilikin bulgular yer almaktadr. yle ki:226
Kunkel, Cope ve Colvin tarafndan 1996 ylnda yaplan almada, 1996

televizyon programndan sadece 4nde cinsel ierik olmad; bunun dndakilerde
cinsel ieriin yer ald ve ortalama 1 saatlik yaynn 8,5 kez cinsel ierikli konuma
veya grnt ierdii tespit edilmitir. 1996 ylndaki yaynlarda, 1986 ylna gre
% 118, 1976 ylna gre ise % 270 daha youn olarak cinsel mesaj sunulmaktadr.
Cinsel ierikli konumalarn ounda mizah unsuru yer almakta, bu tr konumalarn
% 84 pme ve flrt grntleri ile birlikte verilmektedir.
Kunkel ve arkadalarnn 2001 ylnda yapt almada, 1999/2000 yl

yayn dnemindeki televizyon programlarnn te ikisinin cinsel ierikli olduu
223
D. Lemish, 2007, s. 92.
224
225
D. Lemish, 2007, s. 91.
226
J. V. Evra, 2009, s. 144.
78
ortaya konmutur. Kunkel ve arkadalar filmlerin, durum komedilerinin ve pembe
dizilerin ounluunun (% 80 - % 89) cinsel ierikli olduunu, en az cinsel ieriin
(% 27) reality ovlarda yer aldn belirtmitir. Yllar iinde televizyon yaynlarnda,
cinsel ilikiye giren gen karakterlerin sunumlarnn artt ve grntlerin
% 16snn yeni tanan insanlar arasndaki cinsel ilikiyi anlatt; cinsel ierikli
konumalarn younluunun artt ve cinsel ilikiye dair grntlere daha ok yer
verildii ifade edilmitir.227
Kunkel, Cope ve Farrarn 2002 ylnda gerekletirdii almaya gre,

birok popler televizyon programnda cinsel ierikli konuma ve cinsel
davranlarn sunumu srasnda sorumluluk duyma, bu tarz bir iliki yaamann neden
olabilecei olumsuz sonular ve bunlarn yaratabilecei risklere yer
verilmemektedir.228
Yukarda bahsedilen 2001 ylndaki almada, cinsel ierikli mesajlarn

olduu programlarn yalnzca % 10unda cinsellie ilikin risk ve sorumluluklarn
anlatld; 2002deki almada ise programlarn yalnzca % 7sinde (on bete bir)
cinsel iliki veya cinsellii ima eden grntlerde, cinsel ilikinin neden olabilecei
risk veya sorumlulua deinildii belirtilmitir.229
Kunkel ve arkadalar tarafndan yaplan 2003 tarihli almada, 2001/2002

yayn dneminde, televizyon yaynlarnda cinsel iliki grntlerinin veya cinsellie
dair imalarn artt; zellikle de ergenlerin en ok seyrettii ilk yirmi programn
bete birinin cinsel imalar veya ilikileri ierdii sylenmitir. Ergenlerin en ok
seyrettii programlarn % 83nde cinsel ieriin yer ald; bu programlarn %
80inin cinsellie ilikin konumalar ierdii ve programlarn yarsnn cinsel
davranlar gsterdii ifade edilmitir.230
227
a.g.e., s. 144.
228
a.g.e., s. 145.
229
a.g.e., s. 145.
230
a.g.e., s. 145-146.
79
2005 ylnda Kunkel ve arkadalar tarafndan gerekletirilen almada231,
2004/2005 yayn dneminde televizyon yaynlarnn % 70inin cinsel ierie sahip
olduu; saat ba ortalama 5 kez mstehcen sahnenin yer ald ve yllar iinde bu tr
sahnelerin sunumunda art yaand dile getirilmitir. 1998de oran % 56 iken saat
ba ortalama mstehcen sahnenin 3,2 olduu; 2002de ise % 64 oran ile 4,4
mstehcen sahnenin ekrana yansd ifade edilmi; 1998den 2005e gelindiinde,
mstehcen sahnelerin sunumunda % 96 orannda bir art gzlendii vurgulanmtr.
2005 ylnda yaplan aratrmada, ergenlerin youn olarak izledii ilk 20

programn % 70i cinsel ieriklidir ve bunlarn yaklak yars (% 45i) cinsel
davranlar iermektedir. Bu programlarn % 10unda cinsel ilikinin neden
olabilecei riskler anlatlmaktadr. Prime-timeda yaynlanan programlarn % 77si
cinsel ierikli olup, cinsellie dair grntler saat ba ortalama 5,9dur. Yaynlarn
% 68inde cinsel ierikli konumalar, % 35inde cinsel davranlar yer almaktadr.
Filmlerin % 92si, durum komedilerinin % 87si, dramatik dizilerin % 87si ve
pembe dizilerin % 85i cinsel ierie sahiptir. Reality ovlar ise cinsel ieriin en az
sunulduu program tr olup, % 28 orannda deer almtr.
Trkiyede televizyon yaynlarna ilikin bu anlamda belli aralklarla bir

ierik zmlemesi yaplmam olsa da zel kanallarn yayn hayatna balamasyla
birlikte, gerek Amerikan yapm yaynlarn lkemizde yaynlanmas sonucu, gerekse
son yllarda yaynlanan yerli dramatik dizilerde cinselliin sunumu ile cinsellie dair
dolayl anlatmlarn artt ifade edilebilir.
Amerikada youn bir ergen izleyici kitlesine sahip olan ve Trkiyede de

1990l yllarda yaynlanan Beverly Hills, 90210 (Evimiz Hollywoodda),
2000li yllarda yaynlanan Dawsons Creek ve The O.C. ile son birka yldr
yaynlanan Gossip Girl dizileri lisede okuyan, ardndan niversiteye devam eden
ergenlerin yaantsn konu almakta ve onlarn cinsellie dair yaadklarna ilikin
anlatmlara yer vermektedir. Trkiyede bu tr dizilere ilgi youn olunca, benzerleri
retilmitir. Buna rnek olarak yakn tarihe kadar televizyonda yaynlanmakta olan
231
Dale Kunkel, Keren Eyal, Keli Finnerty, Erica Biely, Edward Donnerstein, Sex on TV, A Kaiser
Family Foundation Report, 2005. http://www.kff.org/entmedia/entmedia110905nr.cfm (08.12.2011)
80
Kavak Yelleri ve Kk Srlar dizileri verilebilir. Bu anlamda, bu dizilerin ergen
izleyicilere olumsuz rnek olabilecek unsurlar barndrd ifade edilebilir.
Radyo ve Televizyon st Kurulu, yukarda ad geen Kavak Yelleri ile

Kk Srlar isimli dizilere, ocuk ve genler iin olumsuz rnek oluturacak
unsurlar ierdii gerekesiyle uyar meyyidesi uygulamtr. 232
Son birka yldr izleyicilerin aileleri ile birlikte televizyon banda en ok

bulunduu saatlerde youn olarak yerli yapm dizilere yer verilmekte ve bu dizilerde
cinsellie ilikin unsurlar sunulmaktadr.
rnein, baroldeki kadn karakterin hasta olan ocuunu kurtarmak iin para
karl bir erkekle beraber olmasn konu alan Bin Bir Gece dizisiyle birlikte,
ieriinde youn olarak evlilik d cinsel ilikilerin yaandn diziler gsterilmeye
balanmtr.
zellikle son zamanlarda Trk edebiyatndaki romanlardan uyarlanan dizilere

arlk verilmi; mazbut bir yaamdan kurtulup zenginlik hayali kuran evin gelininin
zlem duyduunu dile getirdii hayat biimini anlatan Yaprak Dkm ve
kendinden bir hayli yal bir adamla evlenen kadnn, einin yeeni ile yaad yasak
ak konu edinen Ak- Memnu adl romanlar uzun soluklu diziler olarak
yaynlanmtr.
Bu dizileri, 2010 ylnda yaynlanmaya balayan ve 4 dakika sren tecavz

sahnesinin gsterildii Fatmagln Suu Ne? dizisi takip etmi; yle Bir Geer
Zaman Ki adl dizide ise erkek karakterin, boand eine tecavz etmesi ve 2011
yl sonbaharnda yaynlanmaya balayan ffet isimli dizide de ekranda tecavz
sahnesi yer almtr.
232
RTK, 12.08.2010 tarih, 46 sayl st Kurul toplantsnn 11 numaral karar. (09.12.2011)
http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/IcerikGoster.aspx?icerik_id=f213023f-1096-4d81-9d23-520464f8837d
; RTK, 03.02.2011 tarih, 5 sayl st Kurul toplantsnn 18 ve 19 numaral kararlar. (09.12.2011)
http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/IcerikGoster.aspx?icerik_id=6e24d6c6-7589-43b4-ab26-
342630c5c084
81
2011 ylnn Ocak aynda balayan ve halen devam eden Kanuni Sultan
Sleymann yaamn konu alan Muhteem Yzyl adl dizide de cinsellik unsuru
barndran grntler youn olarak sunulmaktadr.
Bu anlamda, ocuk ve genler iin olumsuz rnek olabilecek davranlar

ieren cinsellie dair sunumlarn, Koruyucu Sembol Sistemi snflandrmalarndan
biri olan Genel zleyici Kitlesi iaretiyle toplumun her kesiminin televizyon
karsnda en youn olarak bulunduu zaman diliminde yaynlanmasnn saknca
oluturaca sylenebilir.
2.2.3. Toplum Yanls Davran ve ocuk
Toplum yanls davran, toplumdaki dier insanlara yardm etmeyi ve onlar

iin yarar salamay amalayan, gnll olarak yaplan davranlar olarak
tanmlanmaktadr.233 Literatrde toplum yanls davran iddet, saldrganlk,
bakalarna zarar verme gibi unsurlar anlatan toplum kart davrann tam tersi
olarak kullanlmaktadr.
Lemishe gre,234 toplum yanls davranlar, toplumun geneli tarafndan

desteklenen ve bireylerde olmas istenen davranlardr. Toplum yanls olarak
deerlendirilen televizyon ierikleri yardmlama, paylama ve ibirliini tevik
eden, empati kurabilme, bakalarnn duygularna ve iinde bulunduu duruma
anlay gsterebilme, duygularn ifade edebilme, bir konuda sebat etmeyi
renmenin yan sra, bireyin birtakm isteklerini erteleyebilmesi, saldrgan
drtlerini kontrol edebilmesi ve bakalarna zarar verebilecek davranlardan
kanmas vb. unsurlara yer veren yaynlar olarak ifade edilebilir. Bu unsurlarn
birou ocuklar hedef alan televizyon programlarnda yer almaktadr.
233
Nancy Eisenberg, Paul H. Mussen, The Roots of Prosocial Behavior in Children, Cambridge
University Press, Canada, 1990, s. 3.
234
D. Lemish, 2007, s. 81.
82
ocuklar iin hazrlanan eitici programlarda, ocuun evresindeki insanlara
sayg gstermesinin nemi ile toplumdaki her bireyin deerli ve esiz olduu
vurgulanarak ocuklarn olumlu bir benlik algs oluturabilmesi amalanmaktadr.
Bu programlar ayrca, okulun ilk gn, bir kardein dnyaya gelmesi, tanma, di
teli veya gzlk takma gibi, yaamda karlalabilecek baz durumlar da iermekte
ve bir sorun olutuunda bununla baa kabilmeyi ve farkllklara kar ho grl
olup onlar kabul edebilmeyi de ocuklara retmeye almaktadr.235 Bu anlamda,
TRT1de bir zamanlar yaynlanan 7den 77ye ve Susam Soka programlar ile
gnmzde TRT ocuk kanalnda yaynlanmakta olan Pepee ve Yumurcak TVde
gsterilen Caiou isimli izgi filmler olumlu rnekler olarak verilebilir.
ocuklar hedef alan pek ok programn toplum yanls unsurlar ierdii ve

ocuklara olumlu mesajlar da sunduu ifade edilebilir. Bu arada, toplum yanls
ierik yalnzca ocuk programlar ile snrl kalmamakta, salk ve spor programlar,
diziler ve kamu spotlar gibi dier birok televizyon yaynnda da ocuklar iin
olumlu rol modeli oluturabilecek karakterler yer alabilmektedir.236
rnein, yaklak 25 yl nce, btn bir mahallenin yardmlama ve sevgi

sembol olan Perihan Abla dizisi ile yurtdndan bir rnek olarak, sevgi dolu bir
babann ei ve ocuklar ile ilikisini anlatan Cosby Ailesi isimli dizi TRTde
yaynlanmtr. 1990l yllarn banda ATVde yaynlanan ve sevgi dolu baba,
rnek ocuklar ve onlar destekleyen mahalleli kompozisyonunun yer ald Sper
Baba adl dizi de genel izleyici kitlesine hitap etmektedir. Bu diziler, gerek prime-
time ve gerekse prime-time ncesinde, ocuklar asndan birok olumlu mesajn ve
rol modelin yer ald yaynlardr.
Trafikte her an sorumlu davran! sloganyla verilen Trafikte Sorumluluk

Hareketinin kamu spotu ise, trafikte grlen sorumsuz davranlara gz yummak
yerine bireylerin zerlerine den grevi yerine getirmesi gerektii konusunda hem
yetikin hem de ocuk izleyicilere olumlu mesaj vermektedir.
235
a.g.e., s. 82.
236
a.g.e., s. 82.
83
Televizyon programlarnda yer alan toplum yanls unsurlar, bu davranlarn
ocuklar zerinde etkileri olabilecei dncesini beraberinde getirmitir.
Mares ve Woodarda gre,237 toplumun ve akademik evrenin ilgisi, yllardan

beri televizyonun iddet ve toplum kart davranlara neden olduu konusuna
odaklanm; ancak, televizyon izlemenin olumlu ve toplum yanls davranlar tevik
edebilecei konusu zerinde ok fazla durulmamtr. Televizyon, doas gerei
iinde yalnzca olumsuz unsurlar iermemekte, pek ok programda olumlu
davranlar da izleyiciye sunulmaktadr. Bu anlamda birey, televizyonda izledii bir
grntden olumsuz bir davran renebiliyorsa, benzer ekilde, olumlu
davranlar da televizyon programlarn seyrederken renebilmektedir.
Eisenberg ve Mussene gre238 de televizyonla ilgili tartmalar, televizyon

izlemenin zararl etkileri zerine younlam ve bilim adamlar, televizyon
programlarndaki iddet ve saldrganlk grntlerinin etkisini aratrmaya
ynelmitir. Televizyon izleme, ocuklarda toplum kart davranlara neden
olabiliyorsa, televizyonun toplum tarafndan arzulanan olumlu davranlara yol
aabilmesi de muhtemeldir. Yaplan almalar bu dnceyi destekleyen sonulara
ulamtr; ancak, televizyon izleme ile toplum yanls davran sergileme arasndaki
korelasyon, iddet grntlerini izleme ile saldrgan davranta bulunma arasndaki
kadar gl ve net deildir.
rnein Mister Rogers Neighborhood adl okul ncesi ocuklara ynelik

program 30 yl srm ve ABDde buna ynelik almalar yaplmtr. Programda
bykbaba karakteri olarak Bay Rogern ocuklarla olan iletiimi anlatlmaktadr.
almalarda, ocuklarn bu program izledikten sonra ibirlii, yardmlama,
paylama, tatmin duygusunu erteleme, yaratc oyunlara katlma gibi yeteneklerinin
gelitii ortaya kmtr.239 Benzer ekilde, ocuklarn bilisel geliimine katks
olan ve toplum yanls unsurlar ieren Susam Soka ile mor renkli bir dinozorun
237
Marie Lousie Mares, Emory H. Woodard, Prosocial Effects on Childrens Social Interactions,
(Ed.) Dorothy G. Singer, Jerome L. Singer, Handbook of Children and The Media, Sage Publications,
California, 2001, s. 183.
238
N. Eisenberg, P. H. Mussen, 1990, s. 103.
239
D. Lemish, 2007, s. 83.
84
ocuklarla olan arkadaln anlatan Barney ve Arkadalar isimli ocuk
programlar zerinde de allm ve bu programlarn toplum yanls etkileri, yllar
iinde kantlanmtr.240
Rushton 1979da, toplum yanls televizyon ieriinin toplum kart ierie

kyasla daha gl etkisi olduunu; toplum yanls davranlarn sosyal normlarca da
desteklendiini belirtmi; ayrca, olumsuz davranlarn toplumdaki bireyler
tarafndan ho karlanmadn, olumlu davranlarn ise toplum tarafndan kabul
edildiini vurgulamtr. Mares ve Woodarda gre, televizyonun olumlu etkilerinin
mi, yoksa olumsuz etkilerinin mi daha gl olduu konusunda meta analizine
ihtiya duyulmaktadr.241
Meta analizi, bir etkinin gcn lebilmek iin belli bir konuda yaplan
almalardaki istatistiksel bilginin ortalamasn iermekte ve birok alma
sonucunun istatistiksel analizi anlamna gelmektedir. Her alma, meta analizi iin
bir veri oluturmakta ve meta analizi, bu verileri birletirerek bir etkinin saysal
olarak bykln hesaplamaktadr.242
Hearold, 1986 ylnda televizyon ve sosyal davran zerine gerekletirilen

230 farkl almay analiz ederek televizyon izlemenin olumlu ve olumsuz
sonularn karlatrm ve televizyon izlemenin olumlu etkilerinin olumsuz
etkilerinden iki kat daha fazla olduu sonucuna ulamtr.243
Paik ve Comstockn 1994 ylnda ve Mares ile Woodardn 2001 ylnda

gerekletirdii iki meta analizinde ise televizyon izlemenin olumlu ve olumsuz
etkisinin hemen hemen eit olduu belirtilmitir.244
Toplum yanls ieriin televizyon programlarndaki skl, bir dnem

almalara konu olmu ve bu konuda ierik analizi almalar yaplmtr. Erken
240
241
M. L. Mares, E. H. Woodard, 2001, s. 183.
242
243
M. L Mares, E. H. Woodard, 2001, s. 184.
244
a.g.e., s. 184.
85
dnemli ierik analizi almalar, toplum yanls ieriin iddet ierii ile birlikte
sunulduunu gstermektedir. Greenberg, Atkin, Edison ve Korzenny 1980 ylnda
yaptklar ierik analizi almasnda drdnc, altnc ve sekizinci snf
rencilerinin en sevdii programlar analiz etmiler ve bu programlarda bir saat
iinde ortalama 44,2 adet toplum yanls, 42,2 adet ise toplum kart davran ieren
fiil kaydetmilerdir. Ayn yl Liss ve Reinhardt, toplum yanls davran ieren izgi
filmler ile ntr izgi filmleri analiz etmiler ve her iki tr izgi filmin de eit
miktarda saldrganlk ierdiini gzlemilerdir.245
Woodard tarafndan 1999 ylnda yaplan ierik analizi almasnda, ocuk

programlarnn % 50sinin toplum yanls mesajlar verdii ve bu programlarn daha
ok okul ncesi ocuklara hitap ettii belirtilmi; okul ncesi ocuklara ynelik
programlarn % 77sinin toplum yanls mesajlar ierdii ifade edilmitir.246 Bu
anlamda, yaplan almada incelenen ocuklara ynelik programlarn byk bir
ounluunun olumlu mesajlar ierdii ifade edilebilir.
Toplum yanls eler barndran televizyon programlarnn etkileri zerinde

yaplan baz almalar ve karlan sonular yledir:
Bu almann iddet Grntleri ve ocuk balnda da bahsedilen

Friderich ve Steinn 1972 tarihli almasnda okul ncesi ocuklar gruba
ayrlm, bir gruba toplum yanls eler barndran ibirlii, paylama, arkadalk,
empati kurma vb. unsurlar ieren Mister Rogers Neighborhood adl ocuk
program, dier bir gruba iddet eleri barndran izgi filmler (Batman ve
Spermen) ve sonuncu gruba ise ntr ierikli programlar drt hafta boyunca
seyrettirilmitir. ocuklarn bu programlar izlemeden nceki, izledii dnemdeki ve
izledikten sonraki toplum yanls ve saldrgan davranlar gzlenmitir. Dierlerine
kyasla, toplum yanls ierii izleyen ocuklarn davranlarnda birok olumlu
deiiklik gereklemi ve ocuklar kurallara uyma, kendini kontrol edebilme,
ibirlii yapma ve paylama gibi konularda ilerleme kaydetmitir.247
245
a.g.e., s. 186.
246
a.g.e., s. 186.
247
86
1975 ylnda Poulos, Rubinstein ve Liebert tarafndan birinci snfa giden 30
ocuk ile bir alma gerekletirilmitir. Bu ocuklarn bir grubuna Lassie
dizisinin toplum yanls eler barndran bir blm izlettirilmitir. Bu blmde
dizideki kk bir ocuun yavru bir kpei kurtarmak iin hayatn tehlikeye att
anlatlrken, dier bir grup ocua ise yine ayn dizinin ntr, dier bir deyile toplum
yanls mesaj iermeyen bir blm veya The Brady Bunch isimli aile dizisinin
toplum yanls mesaj iermeyen bir blm izlettirmitir. Ardndan, ocuklara bir
dmeye basarak puanlarn arttrabilecekleri ve ne kadar ok puan kazanrlarsa o
kadar ok dl alabilecekleri bir oyun oynattrlmtr. Bu srada, uzaktaki bir yavru
kpein sesini dinlemeleri ve kpekler herhangi bir sknt yaarlarsa yardm
dmesine basmalar sylenmitir. ocuklar oyun oynad srada, kpek sesleri
giderek artan bir younlukta onlara dinlettirilmitir. ocuklar, kpeklere yardm
edebilmek iin dmeye bastklarnda, oyunlarna ara vermekte ve bu durum daha az
puan kazanmalarna neden olarak dl kazanmalarn zorlatrmaktadr. almann
sonunda Lassie dizisinin toplum yanls ierikli blmn seyreden ocuklarn,
dier gruba kyasla yardm dmesine iki kat daha fazla bast gzlenmitir.248
Collins ve Getz tarafndan 1976 ylnda yaplan bir aratrmada, 9, 13 ve 16

yalarndaki 60 ocua The Mod Squad adl dizinin iki farkl blm
seyrettirilmitir. Dizide bir polis memuru, bir hain tarafndan rvet almak ile
sulanmaktadr. Bir grup ocua polis memurunun mfettilerle ibirlii yapmay
reddettii ve kendini sulayan kii ile fiziksel olarak mcadelesinin anlatld iddet
elerinin yer ald blm, dier bir gruba ise polis memurunun mfettilerle
ibirlii yapt ve iddete bavurmadan yapc bir biimde problemin zld
toplum yanls elerin yer ald blm izletilmitir. Ardndan bu ocuklardan bir
iitme testine katlmalar istenmi ve teste birlikte katld kii bir hata yaparsa,
yardm veya ac dmesine basabilecekleri sylenmitir. Yardm butonu, dikkati
datan dier sesleri ortadan kaldrmay salarken, ac dmesi rahatsz edici sesin
artmasna neden olmaktadr. Aratrmann sonunda toplum yanls ierii izleyen
248
87
ocuklarn, iddet ierikli blm izleyen ocuklara kyasla yardm dmesine daha
ok, ac veren dmeye ise daha az bast grlmtr.249
1977 tarihli bir baka almada beyzbol ve buz hokeyi takmnda oynayan
ocuklara, bu sporlar yapan insanlar konu alan video filmleri izlettirilmi ve bu
filmler gruba ayrlmtr. Filmlerin bir ksmnda oyuncular saldrgan davranlarda
bulunma ve hile yapma gibi toplum kart tavrlar sergilemekte; dierinde sayg
gsterme, nazik davranma ve yardmlama gibi toplum yanls davranlar,
sonuncusunda ise iki unsuru da barndrmayan ntr grntler yer almaktadr.
Toplum yanls eler ieren filmleri izleme, buz hokeyi oyuncularnn bu tr
davranlar sergilemesini arttrm, ancak beyzbol oyuncularna bir etkisi
olmamtr.250
Singer, Singer ve Sherrod 1979 ylnda okul ncesi 141 ocuun televizyon
izleme alkanlklarn ve oyun oynarken sergiledikleri davranlar incelemitir.
almada, Susam Soka, Zoom ve Mister Rogers Neighborhood gibi eitici
programlar izleme ile ocuklarn arkadalaryla oyunlarnda olumlu iletiim kurmas
ve ibirliinde bulunmas arasnda olumlu iliki olduu; daha yksek zek dzeyine
sahip olan ocuklarn eitici programlar daha ok seyrettii ve toplum yanls
davranlar daha ok sergiledii sonucuna ulalmtr.251
Ahammar ve Murray, 1979 ylnda okul ncesi ocuklarla bir alma

yapmtr. Lassie, I Love Lucy, The Brady Bunch ve Father Knows Best
isimli diziler ierik analizine tabi tutulup toplum yanls olan blmleri ile ntr
blmleri snflandrlm ve drt hafta boyunca ocuklara izlettirilmitir. almann
sonunda toplum yanls blmleri izleyen ocuklar, dier ocuklara kyasla daha
fazla ibirlii ve yardmseverlik sergilemitir.252
249
a.g.e., s. 187.
250
251
252
88
Elias, 1983 ylnda duygusal ve eitimsel anlamda ciddi problemleri olan
erkek ocuklarnn tedavisinde, video filmlerinin tedavinin bir paras olarak
kullanlp kullanlamayacan incelemitir. ocuklara be hafta boyunca, haftada iki
kere onlarn sorunlarna benzer durumlar ieren saldrganlk, akran basksnn
stesinden gelebilme, duygularn ifade etmeyi renebilme, oluacak yeni bir durum
ile baa kabilme gibi gerek yaamdan rnekler veren video filmleri izlettirilmitir.
Her bir filmi izledikten sonra filmde ne anlatldn ve kendilerinin bununla ilgili
neler hissettiklerini ifade etmeleri istenmitir. ocuklarn bu filmleri izlemeye
balamadan nceki ay ve izledikten sonraki iki ay boyunca duygusal tepkileri ve
davranlar llm, kontrol grubuyla kyaslandnda, bu filmleri izleyen
ocuklarn kiilik problemlerinin azald ve kendini evresinden daha az soyutlad
gzlenmitir.253
Wiegman ve arkadalar tarafndan 1992de gerekletirilen bir almada,

toplum yanls ierii izleme ile bu tr davranlar sergileme arasnda anlaml bir
iliki olmad; ancak, toplum yanls ierii izleme ile iddet (toplum kart)
ieriini izleme arasnda yksek korelasyon olduu, nk youn olarak televizyon
seyreden ocuklarn, toplum yanls (olumlu) modelleri olduu kadar, saldrgan
modelleri de izledii ifade edilmitir.254
1999 ylnda Rosenkoetter, ocuklarn yetikinlere ynelik komedi dizilerini

izlemesi ile toplum yanls davranlar sergilemesi arasndaki ilikiyi incelemitir.
Aratrmada birinci, nc ve beinci snf rencilerinin Cosby Ailesi adl dizide
verilen ahlak mesajn kavrayabildii; birinci ve nc snf rencilerinin ounun
ise Full House dizisinin bir blmndeki ahlaki mesajla zdeim kurabildii ortaya
konmu ve ocuklarn toplum yanls unsurlar ieren komedi dizilerini izlemesi ile bu
tr davranlar gsterme skl arasnda olumlu korelasyon olduu belirtilmitir.255
Rideout ve arkadalar, 2003 ylnda yaptklar bir almada, ebeveynlerin %

80inin 6 yandan kk ocuklarnn televizyonda grd toplum yanls ve
253
254
J. V. Evra, 2009, s. 161.
255
a.g.e. s, 161.
89
saldrgan davranlar taklit ettiini; ancak, ocuklarn saldrgan davranlara (% 47)
kyasla toplum yanls davranlar (% 87) daha ok taklit ettiini sylediini tespit
etmitir.256
Eisenberg ve Mussene gre,257 toplum yanls programlar, ocuklar iin daha

ilgi ekici hale getirilerek, ocuklarn bu tr davranlar sergilemesi olasl
arttrabilir.
Genel olarak ifade etmek gerekirse, 1970li yllardan bu yana yaplan

almalarda, ocuklarn televizyon yaynlarndan olumlu davranlar renebildii
sonucuna ulalmtr. Dolaysyla televizyon izlemenin yalnzca olumsuz
davranlara yol amad, toplum yanls davranlar ieren yaynlarn ocuklar
zerinde olumlu etkilerinin olduu ortaya konmutur.
2.2.4. Dil Geliimi, Televizyon ve ocuk
ocuun dili renme srecinde evresel uyaranlar, kelimelerin anlamn ve

konumay renmesinde youn bir ekilde etkili olmaktadr. Aratrmalar, annelerin
ocuuyla youn olarak konumasnn, ocuun kelime haznesinin geliimine byk
katks olduunu gstermitir. Ancak evresel uyaranlar, yalnzca ocuun annesi ile
snrl deildir; akrabalar, bakclar ve televizyon, ocuun dili renmesi konusunda
etkilidir.258
almann 02 Ya Aras ocuk ve Televizyon balnda, Amerikan

Pediatri Akademisi tarafndan, 2 yandan kk ocuklarn televizyon izlemesine
ilikin olarak gerekletirilen aratrmada, ocuklarn bir ksmnn yalnz bana, bir
ksmnn ise ebeveyn ve kardeleriyle birlikte televizyon izledii; gnlk televizyon
izleme sresinin ortalama 1 ila 2 saat arasnda olduu belirtilmitir. Buradan
256
a.g.e. s, 161.
257
258
Deborah L. Linebarger, Dale Walker, Infants and Toddlers Television Viewing and Language
Outcomes, American Behavioral Scientist, Cilt: 48, Say: 5, 2005, s. 625.
90
hareketle de televizyonun, ocuun dili renme srecinde bir evresel uyaran olarak
kabul edilebilecei rahatlkla sylenebilir.
Anlan aratrmada, televizyon karsnda ebeveyn ile ocuun etkileiminin

azald; bu durumun konuma ve dil geliimi asndan bebekleri olumsuz etkiledii
belirtilmi olsa da ocuklar iin gelitirilen eitici programlarn, onlarn dil
geliiminde olumlu etkileri olduuna ilikin farkl aratrma bulgular da vardr.
Grela, Lin ve Krcmar tarafndan 2003 ylnda 2 yandan kk ocuklar ile

yaplan bir almada, dil renimi iin eitici unsurlar ieren televizyon programn
izleyen ocuklarn, bu programlardan yeni kelimeleri renebildii ifade edilmitir.
Ancak, Teletubbies adl ocuk programnn -kahramanlarn konuma biimleri
dikkate alndnda-, dil geliimi asndan eitici unsurlar barndrmad ve bu
programn, ocuklarn yeni kelimeler renmesinde etkili olmad sylenmitir.259
Linebarger ve Walker tarafndan 2005 ylnda gerekletirilen boylamsal

almada, 6 aylk 51 ocuun 30 aylk olana kadar her ayda bir televizyon izleme
skl ve izledii program tr incelenerek televizyonun ocuklarn dil geliimine
ilikin bir etkisi olup olmad aratrlmtr.260
almada, dil renimi iin eitici unsurlar ieren televizyon programlarn

izlemenin ocuklarn dil geliiminde olumlu etkileri olduu ve yeni kelimeler
renmesine katk salad gzlenmitir. Karakterlerin ocuk izleyiciye dorudan
hitap etmesi, ocua sorular ynelterek ocuun katlmn tevik etmesi ve
nesnelerin adlarnn tekrarlanmas gibi unsurlar barndran programlar (Blues Clues
ve Dora The Explorer) bu ya grubundaki ocuklarn izlemesiyle, konuma becerileri
ve yeni kelimeleri renmesi arasnda olumlu bir iliki olduu belirtilmitir.
eriinde hikayeler anlatlan, karakterlerin birbiriyle iletiimine odaklanan ve
kelimelerin anlamlarnn grsel unsurlarla ilikilendirildii programlarn (Arthur,
Clifford ve Dragon Tales) ocuun dil geliimini destekledii; ancak, Teletubbies
gibi dil geliimi asndan eitici unsurlar iermeyen, karakterlerin ok az kelime ile
259
a.g.m., s. 626.
260
a.g.m., s. 627.
91
konutuu programlarn ocuun kendini ifade edebilmesine veya yeni kelimeler
renmesine yardmc olmad ifade edilmitir. Barney ve Arkadalar
programnn, ocuklarn yeni kelimeler renmesi konusunda bir etkisi olmad;
fakat oyun ortamnda ocuklarn kendilerini daha iyi ifade edebilmesine ynelik
olumlu etkisi olduu dile getirilmitir.261
Naigles ve Mayeux, televizyonun dil geliimindeki etkisini ortaya

koyabilmek iin aratrmalarn, ocuun dili dilbilgisi kurallarna gre konumasna
etkisi ile kelime haznesinin geliimine etkisi olarak iki farkl unsuru konu
edindiini belirtmektedir.262
Sachs, Bard ve Johnson 1981 ylnda, sar anne ve babann 3 yandaki

duyma yetisine sahip ocuunun konumasn incelemitir. Bu ocuun, 3 yanda
anaokuluna balayana kadar, ngilizceyi yalnzca televizyondan rendii kadar ile
konuabildiini; ancak, kelimelerin anlamlarn bilebilse de, dilbilgisi kurallarna
uygun olarak konuamadn gzlemlemilerdir.263
Naigles ve Mayeuxa gre, televizyonun bir ocuun dil geliimindeki

etkisini ortaya koyabilmek iin, ocuu evresindeki dier insanlarla olan
etkileiminden koparp yalnzca televizyona maruz brakmak etik bir davran
olmayacandan, aratrmalar, televizyon izleme ile dilbilgisinin geliimi arasndaki
ilikiyi incelemeye ynelmitir. Bunlardan bahsetmek gerekirse:264
y Selnow ve Bettinghaus 1982 ylnda, 3 ila 5 ya aras ocuklarnn televizyon

izlemesi ile dili dilbilgisi kurallarna gre konumas arasnda olumsuz bir
iliki olduunu ve ocuklarn ne kadar ok televizyon izlerlerse, o kadar
dk dil becerisi puanna sahip olduklarn belirtmitir.
261
a.g.m., s. 639-640.
262
Letitia R. Naigles, Lara Mayeux, Television as Incidental Language Teacher, (Ed.) Dorothy G.
Singer, Jerome L. Singer, Handbook of Children and The Media, Sage Publications, California, 2001,
s. 136.
263
a.g.e., s. 139.
264
a.g.e., s. 139.
92
y Naigles ve Mayeuxun 2000 ylnda yapt bir almada, 3 ila 4 ya
aralndaki ocuklarn televizyon izleme skl ile dilbilgisi becerisi
lmnden ald puan arasnda olumsuz bir iliki olduu gzlenmitir.
y Ancak, Singer ve Singer tarafndan 1981 ylnda okul ncesi ocuklarn
eitici televizyon programlarn izleme skl ile dili kurallarna gre
konumas arasnda olumlu iliki olduu ortaya konmutur.
Naigles ve Mayeux, yaplan almalarla ocuklarn dilbilgisi kurallarna gre

konumasna televizyonun etkisinin kesin olarak ortaya konulamadn ve bu
konuda yeni almalara ihtiya olduunu belirtmektedir.265
Bunlarn yan sra yaplan baz almalar, ocuklarn, kelimelerin anlamlarn

televizyon programlarndan renebildiini gstermitir.
Rice, Huston, Truglio ve Wright tarafndan 1990 ylnda, Susam Sokan

izleyen okul ncesi ocuklar zerine bir aratrma gerekletirilmi, bir grup ocuk 3
yandan 5 yana kadar, dier bir grup ocuk ise 5 yandan 7 yana kadar
incelemeye konu olmutur. Aratrmada, 3 ila 5 ya arasndaki ocuklarn bu
program izleme skl ile kelime daarcnn gelimesi arasnda olumlu bir iliki
olduu; program youn olarak izleyen ocuklarn daha az izleyenlere kyasla kelime
daarcnn daha ok gelitii gzlenmitir. Bu bulgular, ebeveynlerin eitim
durumu, sahip olunan karde says ve aratrma balarken sahip olduklar kelime
bilgisi gibi deikenlere ramen geerliliini korumutur. Aratrmada, Susam
Sokann 5 ila 7 ya aras ocuklarn kelime haznesinin artmasna katks olmad
gzlenmi; bu durumun, programn dil seviyesinin daha kk ya grubundaki
ocuklara hitap etmesinden kaynakland belirtilmitir.266
Singer ve Singer tarafndan 1998 ylnda, okul ncesi ocuklarna Barney ve

Arkadalar programnn, nceden belirlenmi on blm izletilerek, programn bu
blmlerinin ocuklarn yeni kelimeler renmesine etkisi olup olmad
265
a.g.e., s. 140.
266
Mabel L. Rice, Aletha C. Huston, Rosemarie Truglio, John Wright, Words from Sesame Street:
Learning Vocabulary While Viewing, Developmental Psychology, 1990, Cilt: 26, Say: 3, s. 426.
93
aratrlmtr. almada ilk olarak, belirlenen on adet kelimenin tanm ocuklara
sorulmu ve ocuklar, yaptklar tanmlarn doruluuna gre puanlandrlmtr.
Daha sonra, kreteki bir grup ocua Barney ve Arkadalarnn daha nce
televizyonda yaynlanmam on blm, hafta boyunca izlettirilmitir. Belirlenen
kelimeler, her bir blmn ana konusunu oluturmu; o kelime, blm boyunca
tekrarlanm ve dier dokuz blmde yer almamtr. Dier gruptaki ocuklar ise
kreteki gnlk aktivitelerini yapmaya devam etmitir. haftann sonunda,
ocuklara kelimelerin tanmlar tekrar sorulmu ve yine, yaptklar tanmlarn
doruluuna gre puanlandrlmtr. Barney ve Arkadalarn izleyen ocuklarn,
ilk snava kyasla son yaplan snavda, daha doru ve eksiksiz tanmlar yaparak daha
yksek puanlar aldklar; izlemeyenlerin puanlarnn ise deimedii, bu kelimeler
hakknda, kreteki gnlk aktiviteleri srasnda bir ey renmedikleri
gzlenmitir.267
Singer ve Singerin yapt bu almada, nc bir grup ocuk daha yer

almtr. Bu grup Barney ve Arkadalarn izleyen ve izlemeyen gruplardan farkl
olarak, her blm izledikten sonra, kre retmenleri tarafndan blmle ilgili
olarak yarm saat sren bir derse katlm ve o blmde geen yeni kelime, derste
anlatlmtr. Dier iki gruba gre, derse katlan ocuklarn snavdan daha yksek
puanlar ald gzlenmitir.268 Buradan hareketle, yetikinlerin televizyonda sunulan
eitici unsura ilikin olarak ocuklar ynlendirmesi, ocuklarn yeni kelimeler
renmesindeki baary artrmaktadr.
2006 ylnda Serhatlolu tarafndan gerekletirilen bir aratrmada, veliler

ve retmenler tarafndan 5 ila 6 ya aralndaki okul ncesi eitim kurumuna
devam eden ocuklarn dil geliiminde televizyon programlarnn olumlu etkisi
olduu belirtilmitir.269
267
L. R. Naigles, L. Mayeux, 2001, s. 145.
268
a.g.e., s. 148.
269
Birsen Serhatlolu, Televizyon Programlarnn Okul ncesi Eitim Kurumuna Devam Eden 5-6
Ya Grubu ocuklarnn Zihin ve Dil Geliimini Etkileme Biimlerine Ynelik retmen ve Veli
Grlerinin Belirlenmesi (Elaz li rnei), Frat niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Eitim
Bilimleri Anabilim Dal, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Elaz, 2006, s. 111, 114.
94
Genel olarak televizyonun ocuklarn dil geliimine etkisi iki balk altnda
deerlendirildiinde, ocuklar televizyondan dilbilgisi kurallarna gre konumay
renememekte; ancak, onlarn yeni kelimeleri renmesinde televizyonun olumlu
etkisi olmaktadr.
Lemishe gre, televizyonun ocuklarn dil geliimine olumlu katklar

olduunun ortaya konulmas, ikinci bir dili renmede, televizyonun etkisinin ne
olduunun aratrmalara konu edilmesine yol amtr. Bu durum, gerek yurtdndan
ithal edilen dublajsz altyazl programlar izleyen ocuklarn yabanc dili
renmeleri, gerekse toplumun ounluundan farkl bir dil konuulan aznlk
gruplarna mensup veya g sonucu farkl bir kltr ve dile sahip bir lkede
yaamaya balayan ocuklarn o toplumda konuulan dili renmeleri ile
ilikilendirilmitir.270
Blossern ABDne g eden Latin Amerikal ocuklar konu alan 1988 tarihli
almasnda, 1970lerin banda ABDye yerleen ve yeni bir kltre uyum sreci
yaayan Latin Amerikal ocuklar hedef alan Carrascolendas isimli ocuk
programnda ngilizce ve spanyolcann birlikte konuularak, skeler, arklar ve
animasyonlar yoluyla ocuklarn hem kendi kltr ve dillerini muhafaza etmelerinin,
hem de ngilizceyi renmelerinin amaland ve program izleyen ocuklarn bu
ynde kazanmlar edindii ifade edilmitir.271
Linebarger tarafndan 2001 ylnda gerekletirilen bir almada ise ana dili
ngilizce olan ocuklarn hem ngilizce, hem de spanyolca konuan Dora
karakterinin maceralarn anlatan Dora The Explorer isimli okul ncesi ocuklar
hedef alan izgi filmi izlemeleri sonucunda, spanyolca kelimeleri renebildii
anlatlmtr.272
1994 ylnda Vinj tarafndan Hollandada gerekletirilen bir almada,

yabanc dil olarak ngilizce eitiminin ilkokulda verilmeye baland; ancak, 4 ve 6.
270
D. Lemish, 2007, s. 158.
271
a.g.e., s. 159.
272
a.g.e., s. 159.
95
snf rencilerinin, okuldaki eitime kyasla televizyonda yaynlanan ABD ve
ngiltereden ithal edilen ngilizce seslendirmeli ve Felemenke altyazl programlar
izleyerek ngilizceyi daha ok renebildiklerini syledikleri belirtilmitir.273
1992 tarihli Neuman ve Koskinenin, ABDde yaayan Gneydou Asya ve

Latin Amerikal 7 ve 8. snf rencileri zerine yapt bir almada, yabanc dil
eitiminde altyazl televizyon yaynlarn izlemenin rencilerin yeni kelimeler
renmesine katks aratrlmtr. Bir grup renciye ngilizce altyazl, dier bir
gruba altyazsz televizyon programlar seyrettirilmi, bir baka gruba bir metni
dinleme ve okuma altrmalar yaptrlm, sonuncu grubun ise yalnzca kitaptan
almas istenmitir. almann sonunda, altyazl program izleyen ocuklarn,
dier ocuklara kyasla daha ok ngilizce kelime rendii sylenmitir.274
Hollandada Koolstra ve Beentjes tarafndan 1999 ylnda yaplan bir

aratrmada, televizyonda yaynlanan alt yazl programlar izlemenin ilkokul
rencilerinin yabanc dilde yeni kelimeler renmesine etkisi aratrlmtr. Bir
grup ocua ngilizce seslendirmeli Felemenke alt yazl bir program izlettirilmi,
dier bir grup ocua ayn program altyazsz olarak, kontrol grubuna ise yalnzca
Felemenke bir program izlettirilmitir. Aratrmann sonucunda, ngilizce
seslendirmeli Felemenke alt yazl programlar izleyen ocuklarn, dierlerine
kyasla yeni ngilizce kelimeleri daha ok rendii belirtilmitir.275
Btn bu anlatlanlarn nda, ocuun ana dilini renmesinde

televizyonun, dil renimi iin eitici unsurlar ieren programlar ile olumlu katk
salayabildiini; ayrca yabanc dil eitiminde televizyonun etkili bir ara olarak
kullanlabileceini sylemek mmkndr.
273
Cees M. Koolstra, Johannes W. J. Beentjes, Childrens Vocabulary Acquisition in a Foreign
Language Through Watching Subtitled Television Programs at Home, Educational Technology
Research and Development, 1999, Cilt: 47, Say:1, s. 52.
274
a.g.m., s. 53.
275
a.g.m., s. 51.
96
SONU VE DEERLENDRME
Bu tez almasnda, ocuklarn Geliim Sreci ve Televizyonun Etkileri

konusu, televizyonun ocuklar zerinde etkisi olduu kabulnden yola klarak
incelenmitir. Yaplan literatr taramasnda, televizyonun ocuklar zerindeki
etkileri arasnda en ok ne kan olumlu ve olumsuz rneklerin aklanmas ile bu
kabul destekleyen bilgiler ortaya konmutur.
Faydalanlan kaynaklarda yer verilen grler ile yaplan aratrmalar

incelendiinde, televizyonun olumsuz etkilerinin en ok iddet ve cinsellik unsuru
tayan yaynlarda ortaya kt grlm; yine ayn kaynaklardan, televizyonun
ocuklar zerindeki olumlu etkileri arasnda en belirgin olarak toplum yanls
davran kazanmann ve eitici programlar aracl ile dilin renilmesinin ve
gelimesinin olduu tespit edilmitir.
almann ilk blmnde, ocuun geliim sreci ve sosyalleme konusu

incelenmi; ocuun sosyallemesinde aile, okul, arkada grubu ve kitle iletiim
aralarnn etki ve nemine yer verilmitir.
almann birinci blmnn ilk bal, ocuun Geliim Sreci olarak

belirlenmi; geliime ilikin temel kavramlarn ardndan geliim dnemleri
incelenmitir. Bilisel, sosyal ve ahlak geliimine alt ayrmlar ile birlikte yer verilen
almada, bilisel geliimi oluturan drt evrede, ocuun bebeklikten ergenlie
ularken, ayn zamanda sosyal geliiminin de gerekletii belirtilmitir. ocukluk
dneminde daha ok oyun ve taklitle, ergenlik dneminde ise genellikle zdeim
yoluyla rol model alan ocuklarn sosyal geliim srecinde aile, okul ve arkada
evresinden olduu gibi, kitle iletiim aralarndan ve zellikle televizyondan
etkilenmesinin, ite tam da burada, taklit ve zdeim noktalarnda kendini belirgin
olarak gsterdii vurgulanmtr.
97
Bireyin ahlaki geliimine ilikin kuramlar araclyla, ocuun yaad
evreden bamsz olamayaca; zaman iinde toplumsal kurallar renecei ve
bunlara uyum salamaya alaca ortaya konmutur.
Sosyallemenin en nemli elerinden biri olan insanlarla iletiim kurmann

ncelikle bir arada olma ve karlkl konuma ile balad dile getirilerek ocuun
dili aile iinde rendii; burada doup byyen ocua, toplumun sosyal ve kltrel
mirasnn da aktarld belirtilmitir. Ayrca, rgn eitim kurumlar ile toplumda
egemen bilgilerin, deer ve tutumlarn kazanlmasnn ailede balayan sosyalleme
srecinin devam etmesine katks vurgulanmtr. Arkada grubunun zellikle
ilkretimin ikinci aamas ile lise andaki ocuklar iin nemine deinilerek, aile
ve okul aracl ile gelien aidiyet duygusunun, arkada grubunda yer alma
noktasnda iyice pekitii ifade edilmitir.
Kitle iletiim aralarnn bir yandan ocuklarn sosyallemesine etki ettii,

dier yandan d dnyay tanyabilmelerine olanak salad; her trl bilgi ve yayn
dnyaya ulatrma kabiliyetine sahip olan televizyonun ise bu aralar iinde en
nemli yeri tuttuu belirtilmitir.
Sosyalletirme aralarnn her birinin ocuun hayatnda kaplad yer ve

nemi dile getirilmi; geni veya ekirdek ailede byyen, sokakta oynayan veya
arkadalarn spor alanlarnda gren, kalabalk veya sayca daha az rencinin
bulunduu bir snfta okuyan ocuun, etrafndaki insanlardan etkilenme dzeyinin
ve eklinin de farkl olduu ifade edilmitir. Benzer ekilde, en yaygn kitle iletiim
arac olan televizyonu az ya da ok izlemenin de ocuk zerinde farkl dzeyde bir
etki oluturduu, izlenen program trlerinin, bu etkinin olumlu ya da olumsuz ynde
oluunu tayin ettii vurgulanmtr.
almann btnl ierisinde sosyalletirme kuramlarna yer verilmi;

renme kuramlarndan sosyal renme kuram erevesinde gerekletirilen
aratrmalar, ocuun televizyondan etkilendiini ve televizyonda grd
karakterlerin davranlarn taklit ettiini ortaya koymutur.
98
Blmn sonunda kitle iletiim aralar ile sunulan iletilerin izleyiciler
zerindeki etkileri konusuna younlaan etki aratrmalarndan bahsedilmi; etki
aratrmalarnn yetikinler ve ocuklar iin ayr ayr yaplabildii belirtilmitir.
almann ikinci blmnn bal ocuun Geliiminde Televizyonun

Yeri ve Etkileri eklinde belirlenmitir.
ocuun geliiminde televizyonun yeri konusu, birinci blmde ocuun

Geliim Sreci balnda bilisel geliim sreci aklanrken faydalanlan
Piagetnin bilisel geliim kuram temelinde ele alnm ve ayn ekilde, belirli ya
aralklar kapsamnda, televizyon ile ocuk ilikisi anlatlmtr. ocuklarn ya
aralklarna gre televizyon ile ilikileri incelendiinde, bebeklik andan ergenlik
dneminin sonuna kadar geen srede farkl boyutlarda olsa da mutlak surette
etkilendikleri, etkinin olumlu ya da olumsuz olmasn, televizyonda yer alan program
ieriklerinin belirledii net olarak grlmtr.
almann Televizyonun Etkileri adl bal altnda, nce RTK

tarafndan ocuklar televizyon yaynlarnn olumsuz etkisinden korumaya ynelik
olarak gelitirilen projelere; ardndan, 2006 ylnda ilkretim a ocuklar ile
gerekletirilen televizyon izleme eilimleri aratrmas sonularna yer verilmitir.
Yllk olarak hazrlanan Radyo ve Televizyon st Kuruluna Gelen

Bildirimlerin Genel Deerlendirme Raporlar iinde 2008, 2009 ve 2010 yl
raporlar incelendiinde, vatandalarn ocuk ve Genlerin Korunmas konulu
kritere ilikin olarak dile getirdii bildirimlerin nemli bir pay oluturduu; bu
konuda alnan bildirimler zerinde yaplan incelemede, dramatik (yerli) dizilerin
program tr bal altnda en yksek oranl bildirimi ald grlmtr.
Radyo ve Televizyon st Kuruluna bildirimde bulunan vatandalarn,

televizyonun ocuklar zerinde olumsuz etkisi olduunu belirten ikayetlerine ilikin
bir deerlendirmeye de bu blmde yer verilmitir. 2009 ve 2010 ylnda yaplan
bildirimler ile bu bildirimler ierisinde, programlarn ocuklar asndan sakncal
99
olduuna dair bildirimde bulunurken ocuklarmz olumsuz/kt etkileniyor
ifadesini kullanmalar nedeniyle ebeveyn olduklar kabul edilen vatandalarn
bildirimleri dikkate alnmtr.
Televizyonun ocuklar zerindeki etkileri, ncelikle geliim dnemlerinde,

olumsuz anlamda en ok etkilendikleri iddet ve cinsellik grntleri erevesinde
ele alnm; ardndan, televizyon yaynlarnda yer alan toplum yanls davranlarn
yapc etkisi ve eitici yaynlarn ocuklarn dil geliimine katks ortaya konmutur.
Geliimsel zellikleri asndan, programlarda iddetin gz alc bir ekilde

sunulmasnn, iddetin dourduu sonularn gsterilmemesinin, sper
kahramanlarn iddete bavurarak sorunlar zmesinin ve canavarlar ile garip
yaratklarn iddet uygulamasnn hayal ve gerek ayrmn yapamayan, televizyonda
grd karakterleri kendisine rol model alan ocuklar olumsuz ynde etkiledii
anlatlmtr.
Televizyonda yaynlanan iddet grntlerinin etkileri, saldrganlk ve

saldrgan davranlar, buna ilikin kuramsal yaklamlar ve bu konuda yaplan
almalarn yan sra, duyarszlama ve korku balklar altnda incelenmitir.
Televizyondaki iddetin sunumu ve etkileri konusunda yaplan aratrma

sonularnn, iddetin ok farkl biimlerde sunulabildiini ve her sunum biiminin
yetikin ile ocuk izleyici zerindeki etkisinin farkl olduunu ortaya koyduu
vurgulanmtr.
Televizyondaki iddet grntleri ile saldrganln ilikisini inceleyen

kuramlar iinde yalnzca katharsis kuramnn, tiyatro seyircisinin oyuncular
saldrgan davranlarda bulunurken izlemesinin kendi ilerindeki saldrganlk
duygusundan arnmasna yardmc olduu dile getirilmi; ancak, televizyondaki
iddet grntlerinin etkisi konusunda yaplan aratrmalarn bu kuram geersiz
kld ortaya konmutur.
100
Televizyon yaynlarnda, zellikle sosyal renme kuramnn ortaya koyduu
ocuun televizyondaki karakteri kendisine model ald ve karakterin
davranlarn gzlemleyerek yeni davranlar rendii grnn ve uyarma
kuramnn da iddet asndan ocukta yarataca etkinin dikkate alnmas gerektii
dile getirilmitir.
Duyarszlatrma kuramnn, televizyondaki iddet grntlerinin izleyicilerin

iddeti kanksamasna; kstszlatrma kuramnn ise televizyon yaynlarndaki
iddetin sunumunun gerek hayatta iddetin kullanmnn merulatrlmasna vurgu
yapt belirtilmi, her iki durumun da ocuun saldrgan davranlar sergilemesine
ve iddet uygulamasna sebep olabilecek nitelikte olduu ifade edilmitir.
Kullanma hazrlama kuramnn, televizyondaki iddet grntlerinin

armlar yoluyla izleyicinin zihninde dmanca dncelerin toplanmasna ve
saldrgan eilimlerin bilince getirilmesine sebep olduu; bunun da ocuun saldrgan
davran gstermesine yol aabilecei belirtilmitir.
Televizyonda iddet grntlerine maruz kalmann en belirgin zelliklerinden

biri olan duyarszlama durumunun, iddet ierikli yayn izleyen ocuklarn gerek
hayattaki iddete ilikin tepkisizliini ortaya koyduu anlatlmtr. Cezalandrlma
veya bir gn kurbann yerinde olabilecei gibi (empatik) unsurlarla ilenip
sonularnn tm gerekliiyle gsterildii durumlarda, saldrgan davranlarn
azalp, olumlu etkilerin olabilecei de vurgulanmtr.
Bunlarn yan sra, iddetin televizyonda youn bir ekilde sunulmasnn,

ocuklarn dnyay tehlikelerle dolu ve acmasz bir yer olarak dnp kendilerini
savunmasz hissetmesine neden olduundan bahsedilmitir.
Aratrmalarn, okul ncesi ve ilkokul rencilerinin byk bir ounluunun

televizyondaki iddet grntlerini izledikten sonra korku tepkisi verdiini; hatta
televizyondaki iddet grntlerinin, ocuklarda korkun eylerin kendi balarna da
101
gelebilecei korkusuna, uyku bozukluklarna ve kbus grmeye yol aabildiini
ortaya koyduu ifade edilmitir.
ocuklarn byk bir ounluunun fiziksel, sosyal ve duygusal adan belirli

bir olgunlua erimeden nce, cinsellie ilikin unsurlar ilk olarak kitle iletiim
aralarnda, zellikle de televizyonda grd belirtilmitir. Cinselliin daha ok,
zerinde dnlmeden ve tesadfen, o an gerekleen bir eymi gibi sunulduu;
izleyiciler tarafndan beenilen aktr ve aktrislerin sorumluluk duygusu almadan
ilikiye girdiini gsteren grntlere yer verildii; cinsel iliki sonucu
yaanabilecek olumsuzluklar, duygusal zntler, istenmeyen gebelik, cinsel yolla
bulaan hastalklar gibi unsurlarn ise ekranda yer almad anlatlmtr.
Televizyondaki sunumlarn izleyicilerin yeni davran kalplarn

renmesine neden olduu belirtilerek, ABDdeki yaynlara ilikin olarak uzun
dnemde gerekletirilen ierik zmlemesi sonular incelenmi; ardndan,
lkemizden rneklerle cinselliin sunumu ve Radyo ve Televizyon st Kurulunun
bu durumu deerlendirerek ald meyyide kararlarna yer verilmitir.
Televizyonun olumlu etkileri anlatlrken, ocuklar iin hazrlanan eitici

programlarda, ocuun evresindeki insanlara sayg gstermesinin nemi ile
toplumdaki her bireyin deerli ve esiz olduunun vurguland ve ayn zamanda
ocuklarn olumlu bir benlik algs oluturabilmesinin amaland belirtilmitir.
Toplum yanls olarak deerlendirilen televizyon ierikleri yardmlama, paylama
ve ibirliini tevik eden, empati kurabilme, bakalarnn duygularna ve iinde
bulunduu duruma anlay gsterebilme, duygularn ifade edebilme, bir konuda
sebat etmeyi renmenin yan sra, bireyin birtakm isteklerini erteleyebilmesi,
saldrgan drtlerini kontrol edebilmesi ve bakalarna zarar verebilecek
davranlardan kanmas vb. unsurlara yer veren yaynlar olarak sralanmtr.
Ayrca, toplum yanls ieriin yalnzca ocuk programlar ile snrl kalmad,
salk ve spor programlar, diziler ve kamu spotlar gibi dier birok televizyon
yaynnda da ocuklar iin olumlu rol modeli oluturabilecek karakterlerin yer
alabildii dile getirilmitir.
102
1970li yllardan bu yana yaplan almalarn sonularndan, ocuklarn
televizyon yaynlarndan olumlu davranlar renebildii sonucuna ulalm;
televizyon izlemenin yalnzca olumsuz davranlara yol amad, toplum yanls
davranlar ieren yaynlarn ocuklar zerinde olumlu etkilerinin olduu ortaya
konmutur.
Televizyon karsnda ebeveyn ile ocuun etkileiminin azald; bu

durumun konuma ve dil geliimi asndan bebekleri olumsuz etkiledii belirtilmi;
ancak, dil renimi iin eitici unsurlar ieren televizyon programlarn izlemenin
ocuklarn dil geliiminde olumlu etkileri olduunu ve yeni kelimeler renmesine
katk saladn gsteren farkl aratrma bulgularna da yer verilmitir. ocuun
ana dilini renmesinde televizyonun, dil renimi iin eitici unsurlar ieren
programlar ile olumlu katk salayabildii; ayrca yabanc dil eitiminde
televizyonun etkili bir ara olarak kullanlabilecei de vurgulanmtr.
Bu almada, televizyon yaynlarnn etkileri zerine gerekletirilen

aratrma sonular ile RTK vatanda bildirimleri incelemesi ve raporlarndan,
televizyon yaynlarnn ocuklarn olumlu ya da olumsuz davranlarnn
ekillenmesinde nemli bir ara olduu ve ocuun geliim srecinin toplum yanls
programlarla desteklenerek, toplum tarafndan kabul gren davranlar renmesine
olumlu anlamda katk salanabilecei ortaya konmutur. Bu anlamda, ocuklarn
olumlu davranlara ynelmesini salayacak trden programlarn yaynlanmas
noktasnda yaynclara, yaynlanan programlar bu zellii gz nne alarak seip
ocuklara izlettirme noktasnda ise ebeveynlere sorumluluk dmektedir.
Radyo ve Televizyon st Kurulu tarafndan uygulamaya konan ve ocuklar

zararl yaynlardan korumay amalayan projelerin etkisini artracak baz neriler
yle sralanabilir:
Koruyucu Sembol Sistemi: Yaynclar tarafndan her program iin ayr ayr
kodlanmakta olan sembollerin doru olarak uygulanmasnn salanmas, hem
103
projenin amacna hizmet edecek, hem de ocuklarn televizyon yaynlarndan
olumsuz etkilenmesini engelleme asndan katk salayacaktr.
Semboln yayn sresince ekran kesinde zaman zaman tekrar
gsterilmesinin ve ayn zamanda, program balangcnda sesli olarak da
uyarda bulunulmasnn etki asndan nemli olaca deerlendirilmektedir.
Medya Okuryazarl Projesi: Bu dersin semeli olarak deil, zorunlu ders
uygulamas eklinde verilmesi; dersin iletiim fakltesinden mezun olan ve
pedagojik formasyon alan retmenler tarafndan okutulmas; mevcut
durumda yalnzca retmenlere ynelik olarak hazrlanan kitabn renciler
iin de hazrlanmas ve ders aracl ile ocuklarda oluturulmas planlanan
farkndala, ylda bir ya da iki kez, geni katlml olarak dzenlenecek
konferanslarla ebeveynlerin de ortak edilmesi, amaca ulama noktasnda
nem tamaktadr.
yi Uykular ocuklar Projesi: Proje kapsamnda televizyonlarda mesaj ileten
kiilerin zaman zaman ocuklarn tand ve sevdii kiilerle deitirilmesi
ve yalnz alt yaz olarak deil, sesli mesaj yaynn yaygnlatrlmas, ocuklar
zerinde erken yatma alkanl edinme konusundaki etkiyi artracaktr.
Son olarak belirtmek gerekirse, televizyon yaynlarnda toplum yanls

programlara daha ok yer verildii takdirde, ocuklarn bu tr davranlar renmesi
ve olumlu zellikler sergileyen karakterler ile de ocuklara, zdeim kurabilecekleri
olumlu rol modelleri sunulmas mmkn olabilecektir. Televizyonda yaynlanacak
bu tr programlar, ayn zamanda aile balar, fedakrlk, paylama, ibirlii gibi pek
ok deeri glendirmek ve bu zelliklere ilerideki yaamlarnda yer vermek
noktasnda ocuklarda alkanlk oluturmak iin de kullanlabilir.
Hazrlanan bu almada ortaya konan sorunlarn, sorunlar hakknda yaplan

aratrma sonularna ilikin olarak verilen bilgiler nda sunulan zm
nerilerinin, bundan sonra yaplacak almalara kaynak oluturmas, bu almann
nemini ve deerini ortaya koyacaktr.
104
KAYNAKA
Ar, Ramazan (2008), Eitim Psikolojisi, Nobel Yaynclk, Ankara.
Arna, Sibel (2011), ki Ekmek Aldm Eve Didiyorum, Hrriyet Gazetesi,

Cumartesi Eki, 12.11.2011.
Atkinson, Rita L., Atkinson, Richard C., Smith, Edward E., Bem, Darly J. ve Nolen-
Hoeksema, Susan (1999), Psikolojiye Giri, Arkada Yaynlar, Ankara.
Aydn, Ayhan (2004), Geliim ve renme Psikolojisi, Tekaa Eyll Yaynlar,

Ankara.
Aziz, Aysel (1982), Toplumsallama ve Kitlesel letiim, Ankara niversitesi SBF ve

Basn ve Yayn Yksekokulu Basmevi, Ankara.
Bayhan, Vehbi (1997), niversite Genliinde Anomi ve Yabanclama, T.C. Kltr

Bakanl Yaynlar, Ankara.
Binbaolu, Cavit (1995), Eitim Psikolojisi, Yargc Matbaas, Ankara.
Bozkurt, Veysel (2006), Deien Dnyada Sosyoloji, Ekin Kitabevi, Bursa.
Brown, Ari (2011), Media Use By Children Under Than 2 Years, Pediatrics, Cilt:
128, Say: 5, s. 1040-1045.
Bushman, Brad J. ve Huesmann, L. Rowell (2001), Effects Televised Violence on

Agression, (Ed.) Dorothy G. Singer, Jerome L. Singer, Handbook of Children and
The Media, Sage Publications, California.
105
Celkan, Hikmet Yldrm (1989), Eitim Sosyolojisi, Atatrk niversitesi Yaynlar,
Erzurum.
Corsaro, William A. (1997), The Sociology of Childhood, Pine Forge Press,

California.
ada, Aysel (2002), Sosyal Geliim, (Ed.) Ramazan Ar, ocuk ve Ergende
Sosyal ve Ahlak Geliimi, Nobel Yaynclk, Ankara.
Donnerstein, Ed ve Smith, Stacy (2001), Sex in the Media, (Ed.) Dorothy G.

Singer, Jerome L. Singer, Handbook of Children and The Media, Sage Publications,
California.
Eisenberg, Nancy ve Mussen, Paul H. (1990), The Roots of Prosocial Behavior in

Children, Cambridge University Press, Canada.
Elkin, Frederick (1995), ocuk ve Toplum, ocuun Toplumsallamas, Gndoan

Yaynlar, Ankara.
Ertrk, Yldz Dilek ve Akkor Gl, Ayen (2006), ocuunuzu Televizyona Teslim
Etmeyin, Nobel Yayn, Ankara.
Evra, Judith Van (2009), Television and Child Development, Routledge, New York.
Federman, Joel (Ed.) (1998), National Violence Study, Executive Summary, Volume
3, Sage Publications, California.
Fidan, Nurettin ve Erden, Mnire (1986), Eitim Bilimine Giri, Hacettepe

niversitesi Eitim Fakltesi Yaynlar, Ankara.
Gander, Marry J. ve Gardiner, Harry W. (2004), ocuk ve Ergen Geliimi, mge

Kitabevi, Ankara.
106
Giddens, Anthony (2000), Sosyoloji, Ayra Yaynevi, Ankara.
Gunter, Barrie ve McAleer, Jill (1997), Children and Television, Routledge, New
York.
Ik, Metin (2007), Televizyon ve ocuk, Eitim Kitabevi Yaynlar, Konya.
Kaiser Family Foundation (1999), Kids Ready To Talk About Today's Tough Issues
Before Their Parents Are: Sex, AIDS, Violence, and Drugs/Alcohol.
http://www.kff.org/youthhivstds/1460-kids.cfm (09.12.2011)
Kaiser Family Foundation (2003), TV Violence, s. 1-4.

http://www.kff.org/entmedia/upload/Key-Facts-TV-Violence.pdf (19.11.2011)
Kaskun, Ahu ve ztun, Selen, ocuk, Televizyon ve iddet

http://ilef.ankara.edu.tr/id/yazi.php?yad=799 (02.11.2011)
Koolstra, Cees M. ve Beentjes, Johannes W. J. (1999), Childrens Vocabulary

Acquisition in a Foreign Language Through Watching Subtitled Television Programs
at Home, Educational Technology Research and Development, Cilt: 47, Say: 1, s.
51-60.
Kunkel, Dale, Eyal, Keren, Finnerty, Keli, Biely, Erica ve Donnerstein, Edward
(2005), Sex on TV, A Kaiser Family Foundation Report.
http://www.kff.org/entmedia/entmedia110905nr.cfm (08.12.2011).
Lemish, Dafna (2007), Children and Television, A Global Perspective, Blackwell

Publishing, Oxford.
Linebarger, Deborah L. ve Walker, Dale (2005), Infants and Toddlers Television

Viewing and Language Outcomes, American Behavioral Scientist, Cilt: 48, Say: 5,
s. 624-645.
107
Lousie Mares, Marie ve Woodard, Emory H. (2001), Prosocial Effects on
Childrens Social Interactions, (Ed.) Dorothy G. Singer, Jerome L. Singer,
Handbook of Children and The Media, Sage Publications, California.
Malamuth, Neil M. ve Impett, Emily A. (2001), Research on Sex in the Media,

(Ed.) Dorothy G. Singer, Jerome L. Singer, Handbook of Children and The Media,
Sage Publications, California.
Murray, John P. (2008), The Effects are Both Real and Strong, American
Behavioral Scientist, Cilt: 51, Say: 8, s. 1212-1230.
Murray, John P., The Effects of Media Violence, s. 1-14.

http://www.aeforum.org/aeforum.nsf/3de3220d47f8a1bf80256c5100355eba/238950b
a3d51dcd3802567ba00547d73/$FILE/aksu0039.pdf (15.11.2011)
Mutlu, Erol (1999), Televizyon ve Toplum, Trkiye Radyo ve Televizyon Kurumu,

Ankara.
Naigles, Letitia R. ve Mayeux, Lara (2001), Television as Incidental Language

Teacher, (Ed.) Dorothy G. Singer, Jerome L. Singer, Handbook of Children and The
Media, Sage Publications, California.
cel, Nilfer (2002), letiim ve ocuk: letiim Ortamlarnda ocuk ve Reklam

Etkileimi, stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul.
ktem, Ferhunde, Sayl, Melike ve elenk zen, Sevilay (2006), ocuklarn ve

Genlerin Televizyon Programlarndaki Zararl erikten Korunmas, Akll aretler
Snflandrma Sistemi, RTK, Ankara.
zonur lolu, Defne (2010), Televizyon Mesih Mi eytan M?, topya Yaynevi,
Ankara.
108
ztrk, Hseyin Emin (2002), Kiilik Geliimi Asndan ocuk ve Televizyon,
Beyan Yaynlar, stanbul.
Rice, Mabel L., Huston, Aletha C., Truglio, Rosemarie ve Wright, John (1990),
Words from Sesame Street: Learning Vocabulary While Viewing,
Developmental Psychology, Cilt: 26, Say: 3, s. 421-428.
RTK (2006), lkretim andaki ocuklarn Televizyon zleme Alkanlklar,

RTK, Ankara.
RTK (2006), Televizyon Programlarndaki iddet eriinin, Mstehcenliin ve

Mahremiyet hlallerinin zleyicilerin Ruh Sal zerindeki Etkileri, Radyo ve
Televizyon st Kurulu Yayn, Ankara.
RTK, Radyo ve Televizyon st Kuruluna 2008 Ylnda Gelen Bildirimlerin Genel

Deerlendirme Raporu, Ankara.


RTK, 12.08.2010 tarih, 46 sayl st Kurul Toplantsnn 11 numaral karar.

http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/IcerikGoster.aspx?icerik_id=f213023f-1096-4d81-
9d23-520464f8837d (09.12.2011)

http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/IcerikGoster.aspx?icerik_id=6e24d6c6-7589-43b4-
ab26-342630c5c084 (09.12.2011)
109
http://www.rtuk.org.tr/sayfalar/IcerikGoster.aspx?icerik_id=6e24d6c6-7589-43b4-
ab26-342630c5c084 (09.12.2011)
Sayar, Kemal ve Balan, Feyza (2010), Koruyucu Psikoloji, ocuk Eitiminde

Duygusal Rehberlik, Tima Yaynlar, stanbul.
Sayn, nal (1999), Aile Ortamnda Televizyonun ocuun

Toplumsallatrlmasndaki Tek Ynl Belirleyicilii, letiim Ortamlarnda ocuk
Birey Sempozyumu Bildiriler Kitab, (13-15 Nisan 1999), Anadolu niversitesi
letiim Fakltesi Yaynlar, Eskiehir.
Serhatlolu, Birsen (2006), Televizyon Programlarnn Okul ncesi Eitim

Kurumuna Devam Eden 5-6 Ya Grubu ocuklarnn Zihin ve Dil Geliimini
Etkileme Biimlerine Ynelik retmen ve Veli Grlerinin Belirlenmesi (Elaz li
rnei), Frat niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Eitim Bilimleri Anabilim
Dal, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Elaz.
Soysal, A. ebnem, Ergenekon, Ebru ve Aksoy, Erhan (1999), Yenidoan

Dneminde Hastanede Uzun Sreli Tedavi Grmenin Balanma rnts
zerindeki Etkileri: Bir Olgu Sunumu, Klinik Psikiyatri Dergisi, Cilt: 2, Say: 4,
s. 266-270. http://www.klinikpsikiyatri.org/files/journals/1/51.pdf (30.07.2010)
Sungur, Suat (2008), Televizyon Yaynlarnn ocuklar zerindeki Olumsuz

Etkileri, (Ed.) Yasemin Giritli nceolu ve Nurdan Akner, Medya ve ocuk
Rehberi, Eitim Kitabevi, Konya.
Strasburger, Victor C. ve Wilson, Barbara J. (2002), Children, Adolescents and The

Media, Sage Publications, California.
Taylan, Hasan H. (2011), Televizyonla Yetimek, izgi Kitabevi, Konya.
110
Temur, Belgin, Televizyon ve ocuk
http://www.maviailedanismamerkezi.com/yazilarimiz_detay.asp?ID=9 (02.11.2011)
Thamel, Pete (2010), Turkey Channeled White Shadow As Basketball Caught On,
The New York Times, 09.09.2010.
Timisi, Nilfer (1991), Televizyon ocuk Programlarnn Toplumsallatrc

levleri, rnek Olay: Susam Soka, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits,
letiim Anabilim Dal, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara.
Tokdemir, Mehmet, Deveci, Erhan, Baransel Isr, Aysun, Ak, Yasemin, Yamur,
Memduh, Glbayrak, Canan ve Trkolu, Abdurrahim (2009), lkretim
rencilerinin Fiziksel iddete Bavurma ve Fiziksel iddete Yaklamlarnda
Televizyon Programlarnn Etkisi, Trkiye Klinikleri Adli Tp Dergisi, Cilt: 6,
Say: 2, s. 74-85.
Tmkan, Fahri, Televizyondaki iddetin ocuk zerindeki Etkisi

http://talimterbiye.mebnet.net/Dergi/4.pdf (02.11.2011)
Yavuzer, Haluk (1982), ocuk Psikolojisi I, Duygusal ve Toplumsal Geliim,

stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul.
Yazgan nan, Banu, Bilgin Mehmet ve Kl Atc, Meral (2007), Geliim

Psikolojisi, ocuk ve Ergen Geliimi, Pegema Yaynclk, Ankara.
Yeilyaprak, Binnur (Ed.) (2011), Eitim Psikolojisi, Pegema Yaynclk, Ankara.
http://www.internethaber.com/istanbul/besiktas/kurtlar-vadisine-ozendi-kendini-asti-
-258393h.htm?noTop=1 (16.11.2011)
http://www.kibrispostasi.com/index.php/cat/35/news/37526/PageName/KIBRIS_HA
BERLERI (16.11.2011)
111
http://www.unicef.org/turkey/crc/_cr23c.html (27.07.2010)
http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=509644 (16.11.2011)
112
ZET
ocuklarn Geliim Sreci ve Televizyonun Etkileri balkl tez almas,

televizyonun ocuklar zerinde etkisi olduu kabulnden yola klarak
hazrlanmtr. Literatr taramasnda ulalan kaynaklarda yer verilen grler ile
yaplan aratrmalar incelendiinde, televizyonun olumsuz etkilerinin en ok iddet
ve cinsellik unsuru tayan yaynlarda ortaya kt grlm; yine ayn
kaynaklardan, televizyonun ocuklar zerindeki olumlu etkilerinin toplum yanls
davran kazanma ve eitici programlar aracl ile dilin renilmesi ve gelimesi
olduu tespit edilmitir.
almann ilk blmnde ocuun geliim sreci incelenmi; ocuun

sosyallemesinde aile, okul, arkada grubu ve kitle iletiim aralarnn etkisine ve
nemine yer verilmitir. almann ikinci blmnde, ocuun geliiminde
televizyonun yeri ve etkileri aklanm; konu, belirli ya aralklarnda televizyon ile
ocuk ilikisi erevesinde ele alnmtr.
Televizyonun ocuklar zerindeki etkileri, olumsuz anlamda en ok

etkilendikleri iddet ve cinsellik grntleri asndan incelenmitir. Ardndan,
ocuklarn toplum yanls davran gelitirmelerine televizyon yaynlarnn etkisi ve
eitici programlarn dil geliimine katklar aklanmtr.
Son olarak, ocuklarn olumlu davranlara ynelmesini salayacak trden

programlarn yaynlanmas noktasnda yaynclara, bu tr programlar seip
ocuklara izlettirme noktasnda ise ebeveynlere sorumluluk dt vurgulanmtr.
Anahtar Szckler : ocuun Geliim Sreci, Sosyalleme, ocuun Geliiminde

Televizyonun Yeri, Televizyonun Etkileri
113
ABSTRACT
The thesis entitled as Television and its Effects on the Process of the
Development of Children has been made ready by starting out with the already
accepted idea that television has effects on children. When perused over the
researches and opinions that take place in most of the resources of information, the
negative aspects of television were mostly seen to have emerged in broadcasts of the
programmes with violence and sexual elements and from the same resources it has
been discovered that the positive effects of television on children reflect themselves
at their acquiring prosocial behaviours and learning and developing of language
through educative programmes.
In the first part of the thesis, the development process of children has been
examined. The effects and importance of family, school, peer group and mass media
on the socialisation of children were all mentioned. In the second part of the thesis,
the place and effects of television on the development of children have been
explained. The issue of the place of television in the development of children has
been dealt with in the framework of the relationship between children and television
in certain age categories.
The effects of television on children have been examined in view of the

violence and sexuality sceneries which affect them mostly in a negative way.
Following this issue, the effects of television that help children develop prosocial
behaviour and the contributions of educative programmes to their acquisition of
language development have been dealt with.
Lastly, it is emphasized that while the responsibility of broadcasting

programmes for the purpose of orienting children to exhibit positive behaviours fall
under the responsibility of the broadcasters, the responsibility of choosing this kind
of programmes to make children watch, fall under the responsibility of parents.
Key Words: Process of Child Development, Socialization, Place of Television
in Child Development, Effects of Television
114
ZGEM
Aya AMLIBEL RKN 11.12.1982 tarihinde Ankarada dodu. TED

Ankara Kolejini bitirdikten sonra Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya
Fakltesi Sosyoloji Blmnden 2004 ylnda mezun oldu. 20052006 yllar
arasnda Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Enstits Ortaretim Alan
retmenlii Tezsiz Yksek Lisans Programn tamamlad. 2006 ylnn Aralk
aynda Kltr ve Turizm Bakanlnda Uzman Yardmcs olarak almaya balad.
2007 ylnda Radyo ve Televizyon st Kurulunun at snav kazanarak Radyo ve
Televizyon st Kurulunda uzman yardmcl grevine balad. Halen Radyo ve
Televizyon st Kurulunda Uzman Yardmcs olarak almakta olan AMLIBEL
RKN, iyi derecede ngilizce bilmektedir.
115

6 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

6 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

Radyo ve Televizyon st Kurulu

OCUKLARIN GELM SREC VE

Aya AMLIBEL RKN

Radyo ve Televizyon st Kurulu

OCUKLARIN GELM SREC VE

Aya AMLIBEL RKN

Bu alma, Tez Deerlendirme Komisyonu tarafndan oy birlii / oy okluu

Bakan : Prof. Dr. Davut DURSUN

Radyo ve Televizyon st Kurulu Uzman Yardmcl Giri ve Yeterlilik

Bu uzmanlk tezindeki btn bilgileri akademik kurallara ve etik davran

Bilgilerinizi ve gereini arz ederim. 11/01/2012

Aya AMLIBEL RKN

Uzmanlk Tezinin Ad:

Tezi Teslim Alan

ocuklarn Geliim Sreci ve Televizyonun Etkileri zerine

almamda bana yardmlarn esirgemeyen tez danmanm st Kurul

almamn tm aamalarnda bana her trl yardmda bulunan ve bu

TEZ TESLM TUTANAI VE DORULUK BEYANI .......................................... iii

1.1. OCUUN GELM SREC .......................................................................... 5

2.1. OCUUN GELMNDE TELEVZYONUN YER .................................... 38

SONU VE DEERLENDRME ............................................................................. 97

ABD : Amerika Birleik Devletleri

Tablo 1. Ebeveynlerin ikayeti Olduklar Program Trleri ve Bildirim Adetleri ... 54

ocuklarn bebekliklerinden itibaren evlerinin bakesinde bir televizyonun

ocuklarn Geliim Sreci ve Televizyonun Etkileri zerine

Bu almada, arlkl olarak tespit edilen bu hususlar dikkate alnarak,

Sayar ve Balana gre, dier btn teknoloji rnleri gibi televizyonun

ocuklara televizyonu tamamen yasaklamak ya da bunun tersine, onlarn

Bu almann kapsam, ocuun geliim sreci ve sosyallemesi gz nne

almada, konuyla ilgili literatr taramas yaplm; kitaplar, dergiler,

alma, ocuun Geliim Sreci ve Sosyalleme; ocuun Geliiminde

almann ilk blmnde, ocuun geliim srecinde, bilisel ve sosyal

kinci blmde ocuklarn farkl ya aralklarnda televizyon ile ilikisi

OCUUN GELM SREC VE SOSYALLEME

ocuklarn Geliim Sreci ve Televizyonun Etkileri konulu bu almann

1.1. OCUUN GELM SREC

ocuk Haklarna Dair Szleme, Birlemi Milletler Genel Kurulu tarafndan

Geliim doumdan yetikinlie, yetikinlikten yalla kadar uzanan

almann bu blmnde geliimle ilgili temel kavramlarn ardndan geliim

1.1.1. Geliimle lgili Temel Kavramlar

nsan geliimi, yaamn belli dnemlerinde birbirini izleyerek gerekleen

Geliim byme, olgunlama, renme ve yaant sonucu bireyde gzlenen

Byme, olgunlama, renme, hazr bulunuluk ve kritik dnem olarak

Byme, bireyin fiziksel yapsnda zamanla meydana gelen niceliksel

1.1.2. Geliim Dnemleri

1.1.2.1. Doum ncesi Dnem

Doum ncesi dnem, dllenmeden balayp douma kadar srmektedir.

1.1.2.2. Doum Sonras Dnem

1.1.3. Bilisel Geliim

svireli psikolog Jean Piaget, ocuun doumdan ergenlie kadar olan

1.1.3.1. Duyusal - Hareket Dnemi (02 Ya Aras)

Bebein kefetme duygusu ile d dnyay duyu organlar ve nesneler

Bilisel geliimin aamalarndan biri bebein, nesnenin srekliliini

1.1.3.2. lem ncesi Dnem (27 Ya Aras)

ocuk bu dnemde dili kullanmaya ve ilkel dzeyde, bir sembol ile bu

Ben merkezli davran, bu dnemdeki ocuklarda ve onlarn konumalarnda

1.1.3.3. Somut lem Dnemi (711 Ya Aras)

Okul andaki ocuklar, zihinsel geliimin somut ilemler dnemindedir. Bu

1.1.3.4. Soyut lem Dnemi (11 Ya ve st)

Soyut ilem dneminde ergenin dncesi, ocuklarnkinden byk lde

Somut ilemler dneminde ocuk, kendine soyut olarak verilen problemleri

Soyut ilem dncesi, benmerkezciliin yeni bir biiminin geliimine sahne