T.

Radyo ve Televizyon st Kurulu

ZLEYC ELMLERNN TESPTNDE

KAMUOYU ARATIRMALARI

UZMANLIK TEZ

Atakan ERDEM

ANKARA

EKM/2011
 T.C

Radyo ve Televizyon st Kurulu

ZLEYC ELMLERNN TESPTNDE

KAMUOYU ARATIRMALARI

UZMANLIK TEZ

Atakan ERDEM

DANIMAN

ST KURUL UZMANI Zinnet BAYRAKTAR

ANKARA

EKM/2011
Radyo ve Televizyon st Kurulu Bakanlna

Bu alma, Tez Deerlendirme Komisyonu tarafndan oy birlii/oy okluu ile

Uzmanlk Tezi olarak kabul edilmitir.

Ad Soyad mza

Bakan : Taha YCEL

ye : Volkan ZTRK

ye : Zinnet BAYRAKTAR

ONAY
.../.../2011

st Kurul Bakan
 TEZ TESLM TUTANAI VE DORULUK BEYANI

Radyo ve Televizyon st Kurulu Uzman Yardmcl Giri ve Yeterlik

Snavlar ile Uzmanla Atanma, Yetitirilme, Grev, Yetki ve alma Usul ve
Esaslar Hakknda Ynetmeliin 19uncu maddesinin 4nc fkrasna istinaden
kartlan Radyo ve Televizyon st Kurulu Tez Hazrlama Ynergesine uygun
olarak hazrlam olduum uzmanlk tezi iliikte sunulmutur.
Bu uzmanlk tezindeki btn bilgilerin akademik kurallara ve etik davran
ilkelerine uygun olarak toplayp sunduumu; ayrca, bu kural ve ilkelerin gerei
olarak, almada bana ait olmayan tm veri, dnce ve sonular andm ve
kaynan gsterdiimi beyan ederim.
Bilgilerinizi ve gereini arz ederim.

25/10/2011
Atakan ERDEM
st Kurul Uzman Yardmcs
Uzmanlk Tezinin Ad: zleyici Eilimlerinin Tespitinde Kamuoyu Aratrmalar

EK:
1-Tez (3 Adet)
2-CD (1 Adet)

Tezi Teslim Alan

Daire Bakan

Tarih

Ad-Soyad-mzas
 TEEKKR

zellikle demokrasi ile ynetilen lkelerde kamuoyu aratrmalarnn

toplumun eilimlerini belirlemesi, bu almalarn toplumun her kesimi tarafndan
nemli bir ara olarak grlmesini salamtr. Ancak bu ara, ilk kullanm
rneklerinde olduu gibi bata seim aratrmalar olmak zere genellikle siyasi
nitelikli konularda kullanlm ve ounlukla kamuoyu aratrmalar ile toplumun
siyasi eilimleri arasndaki iliki bilimsel almalarda incelenmitir.

Bu tez almasnda ise izleyici eilimleri balamnda kamuoyu aratrmalar

irdelenmi ve izleyici eilimlerinin kamuoyu aratrmalar yoluyla nasl ve ne ekilde
tespit edildii ortaya konmaya allmtr.

ncelikle bu tez almasnn tm aamalarnda bilgilerini, fikirlerini,

emeini ve nerilerini esirgemeyen, youn i temposu ierisinde zaman ayrarak bu
almaya deerli katklar salayan tez danmanm st Kurul Uzman Zinnet
BAYRAKTARa teekkr bir bor bilirim. Ayrca tezimin hazrlanmasnda katks
bulunan Daire Bakanm Halil brahim GLe, Mdrm Didem NE NACAKa,
Gazi niversitesi letiim Fakltesi Dekan Prof. Dr. Naci BOSTANCIya, Gazi
niversitesi retim yesi Prof. Dr. Mehmet KKKURTa, Ankara niversitesi
Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Psikoloji Blm Bakan Prof. Dr. Ali
DNMEZe, deerli dostlarm Eren SET ile Bahadr BOSTANCIya ve almamda
kullandm TRT aratrmalarna ulamam konusunda yardmlarn esirgemeyen
Mahmut BERLye teekkrlerimi iletirim.

i
 NDEKLER

Sayfa

ONAY SAYFASI
TEZ TESLM TUTANAI VE DORULUK BEYANI
TEEKKR i
NDEKLER ii
KISALTMALAR LSTES vii
TABLOLAR VE EKLLER LSTES ix
GR 1

BRNC BLM
KAMUOYU ARATIRMALARINA GENEL BR BAKI

1.1. KAMUOYU 8

1.1.1. Kamuoyu Kavramnn Geliimi 8

1.1.2. Kamuoyu Tanm 10

1.2. KAMUOYU ARATIRMALARI 13

1.2.1. Kamuoyu Aratrmalarnn Anlam, Amac ve nemi 13

1.2.2. Kamuoyu Aratrmas, Piyasa Aratrmas ve Dier
Kavramlar 17

1.3. KAMUOYU ARATIRMALARININ GELM 18

1.3.1. Dnyada Kamuoyu Aratrmalarnn Geliimi 18

1.3.2. Trkiyede Kamuoyu Aratrmalarnn Geliimi 21

KNC BLM
KAMUOYU ARATIRMALARINDA YNTEM VE TEKNKLER

2.1. KAMUOYU ARATIRMALARININ TRLER 25

2.2. KAMUOYU ARATIRMALARININ AAMALARI 26

2.2.1. Aratrma Amacnn ve Konusunun Tespiti 27

2.2.2. rnekleme 28

ii
 2.2.2.1. rneklem Hatas 30
2.2.2.2. rnekleme Yntemleri 31
2.2.2.2.1. Olaslksal Olmayan rnekleme
Yntemleri 32
2.2.2.2.1.1. Karar rneklemesi 32
2.2.2.2.1.2. Dilim rneklemesi 33
2.2.2.2.1.3. Kota rneklemesi 33
2.2.2.2.2. Olaslksal rnekleme Yntemleri 34
2.2.2.2.2.1. Basit Rastgele rnekleme 34
2.2.2.2.2.2. Sistematik rnekleme 35
2.2.2.2.2.3. Tabakal rnekleme 36
2.2.2.2.2.4. Kme rneklemesi 37
2.2.2.3. NUTS (statistik Blge Birimleri Snflamas) ve
rnekleme 38
2.2.3. Anket Trnn Belirlenmesi 39
2.2.3.1. Postayla Anket 39
2.2.3.2. Yzyze Anket 41
2.2.3.3. Telefonla Anket 42
2.2.3.4. nternet Yoluyla Anket 43
2.2.4. Soru Formunun Hazrlanmas 44
2.2.4.1. Soru Trleri 45
2.2.4.1.1. Yantlarn Serbest Olup Olmamasna
Gre Soru Trleri 45
2.2.4.1.1.1. Ak Ulu Sorular 45
2.2.4.1.1.2. Kapal Ulu Sorular 46
2.2.4.1.1.3. Yar Kapal Ulu Sorular 47
2.2.4.1.1.4. Derecelendirmeli Sorular
(Tutum lekleri) 48
2.2.4.1.2. Sorularn Niteliine Gre Soru Trleri 48
2.2.4.1.2.1. Olgusal Sorular 48
2.2.4.1.2.2. Yargsal Sorular 49
2.2.4.2. Sorularn Hazrlanmas 49
2.2.4.2.1. Sorularn Dili ve Anlam 49
2.2.4.2.2. Sorularn Uzunluu, Says ve Sras 50
2.2.4.2.3. Sorularn erii 51
2.2.4.3. ntest 52
2.2.5. Anketrler ve Alan almas 53
2.2.5.1. Anketrlerin Seimi ve Eitimi 54
2.2.5.2. Anketin Yaplmas 54
2.2.6. Toplanan Verilerin Deerlendirilmesi ve Aratrma
Raporunun Yazlmas 57
2.2.6.1. Kontrol lemi 57
2.2.6.2. Kodlama 58
2.2.6.3. Veri Girii 59
2.2.6.4. Verilerin Analizi 59
2.2.6.5. Aratrma Raporunun Yazlmas 61

iii
2.3. KAMUOYU ARATIRMALARINDA GVENLRLK VE
GEERLLK 62

2.3.1. Kamuoyu Aratrmalarnda Gvenilirlik 62

2.3.2. Kamuoyu Aratrmalarnda Geerlilik 63

2.4. KAMUOYU ARATIRMALARI VE NTEL VER TOPLAMA

TEKNKLER 64

2.4.1. Derinlemesine Mlakat (Derinlemesine Grme) 65

2.4.2. Odak Grup Grmesi (Fokus Grup Tartmalar) 65

NC BLM
ZLEYC ARATIRMALARI VE ZLEYC ELMLER

3.1. ZLEYC ARATIRMALARI 67

3.1.1. Dnyada ve Trkiyede zleyici lmleri 68

3.1.2. Dnyada ve Trkiyede zleyici Aratrmalar 70
3.1.3. RTK, zleyici lmleri ve Radyo-Televizyon
Yaynlar Kamuoyu Aratrmalar 73
3.1.4. zleyici lmleri ve Radyo-Televizyon Yaynlar
Kamuoyu Aratrmalar likisi 77
3.1.5. Radyo-Televizyon Yaynlar Kamuoyu Aratrmalar 78
3.1.5.1. zleyicilerin Sosyo-Ekonomik Profilini Belirlemeye
Ynelik Aratrmalar 79
3.1.5.2. zleyicilerin zleme Eilimlerini Belirlemeye
Ynelik Aratrmalar 79
3.1.5.3. Televizyon ve Radyonun zleyicilerin Tutum,
Davran ve Kanaatleri zerindeki Etkilerini
lmeye Ynelik Aratrmalar 81

3.2. TUTUM 83

3.2.1. Tutum Tanm 83

3.2.2. Tutum Oluumu 84
3.2.3. Tutum eleri 86
3.2.4. Tutum-Davran likisi 88
3.2.4.1. Muhakeme Edilmi Davran Kuram ve
Planlanm Davran Kuram 89
3.2.4.2. Tutumun Gc ve Eriilebilirlii 91
3.2.5. Tutumun Boyutlar 92
3.2.6. Tutumun llmesi ve Tutum lekleri 94
3.2.6.1. Bogardusun Tutum lei 95
3.2.6.2. Osgoodun Duygusal Anlam lei 95
3.2.6.3. Likert Tr lek 97
3.2.6.4. Guttmann Skalogram Metodu 98

iv
 3.2.6.5. Thurstoneun Eit Grnen Aralklar Metodu 99

3.3. ZLEYC ELMLERNN TESPTNDE KULLANILAN

SORULAR VE TUTUM-DAVRANI LKS 100

DRDNC BLM
ZLEYC ELMLERNN TESPTNDE KAMUOYU ARATIRMASI
RNEKLER VE KARILATIRMALAR

4.1. RTK KAMUOYU ARATIRMALARI 103

4.1.1. Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 104

4.1.2. Televizyon Haberleri zleme Eilimleri Aratrmas 107
4.1.3. Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas 110
4.1.4. Kadnlarn Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 114
4.1.5. zrllerin Televizyon zleme/Dinleme Eilimleri
Aratrmas 117
4.1.6. Televizyonlardaki Spor Programlarn zleme Eilimleri
Aratrmas 121
4.1.7. Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 2 125
4.1.8. Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas 2 129

4.2. TRT KAMUOYU ARATIRMALARI 132

4.2.1. Ulusal Televizyon Yaynlar Trkiye Geneli Kamuoyu

Aratrmas 2005 132
4.2.2. TRT Televizyon Yaynlar Kamuoyu Aratrmas 2008 135

4.3. THE PUBLICS VIEW ARATIRMALARI 139

4.3.1. The Publics View 2001 Aratrmas 139

4.3.2. The Publics View 2002 Aratrmas 145

4.4. VAN YZNC YIL NVERSTES TELEVZYON ZLEYC

ARATIRMALARI 150

4.4.1. Van Yznc Yl niversitesi Televizyon zleyici

Aratrmas 2009 150

4.5. GRSEL MEDYA 2000 ARATIRMASI 151

4.6. RTK TELEVZYON ZLEME ELMLER ARATIRMASI 2

VE VAN YZNC YIL NVERSTES TELEVZYON
ZLEYC ARATIRMASI 2008 KARILATIRMASI 155

SONU VE DEERLENDRME 164

KAYNAKA 181

v
EKLER 190
EK 1 statistik Blge Birimleri Snflamas (BBS NUTS) 190

EK 2 Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas rneklemin

llere Gre Dalm 193

EK 3 Televizyon Haberleri zleme Eilimleri Aratrmas

rneklemin llere Gre Dalm 194

EK 4 Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas rneklemin llere

Gre Dalm 195

EK 5 Kadnlarn Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas

rneklemin llere Gre Dalm 196

EK 6 zrllerin Televizyon zleme/Dinleme Eilimleri

Aratrmas rneklemin llere Gre Dalm 197

EK 7 Televizyonlardaki Spor Programlarn zleme Eilimleri

Aratrmas rneklemin llere Gre Dalm 198

EK 8 Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas-2 rneklemin

llere Gre Dalm 199

EK 9 Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas-2 rneklemin llere

Gre Dalm 200

EK 10 Ulusal Televizyon Yaynlar Trkiye Geneli Kamuoyu

Aratrmas-2005 rneklemin llere Gre Dalm 201

EK 11 TRT Televizyon Yaynlar Kamuoyu Aratrmas 2008

rneklemin llere Gre Dalm 202

EK 12 Grsel Medya 2000 Aratrmas rneklemin llere Gre

Dalm 203

ZET 204
ABSTRACT 206
ZGEM 208

vi
 KISALTMALAR LSTES

AB : Avrupa Birlii
ABD : Amerika Birleik Devletleri
ADNKS : Adrese Dayal Nfus Kayt Sistemi
AGB : Audit of Great Britain
ANAP : Anavatan Partisi
ANAR : Ankara Sosyal Aratrmalar Merkezi
BARB : Yaynclarn zleyici Aratrma Kurulu (Broadcasters Audience
Research Board)
BBC : British Broadcasting Corporation
BAR : Bilgi nceleme Aratrma
BMRB : ngiliz Pazar Aratrmalar Brosu (British Market Research Bureau)
BSC : Yayn lkeleri Komisyonu (Broadcasting Standards Commission)
CAPI : Bilgisayar Destekli Yzyze Anket (Computer Assisted Personal
Interview)
CATI : Bilgisayar Destekli Telefon Anketi (Computer Aided Telephone
Interview)
CNN : Cable News Network
DE : Devlet statistik Enstits
DPT : Devlet Planlama Tekilat
ESDA : Ekonomik, Sosyal Dkmantasyon ve Aratrma
ESOMAR : Avrupa Kamuoyu ve Pazar Aratrmalar Dernei (European Society
for Opinion and Marketing Research)
HP : Halk Parti
BBS : statistik Blge Birimleri Snflamas
ICC : Milletler Aras Ticaret Odas (International Chamber of Commerce)
IFOP : Institut Franais Dopinion Publique
ITC : Bamsz Televizyon Komisyonu (Independent Television
Commission)
KAMAR : Kamuoyu Aratrma
MDP : Milliyeti Demokrasi Partisi

vii
NBA : Ulusal Basketbol Birlii (National Basketball Association)
NTV : Nergis Televizyonu
NUTS : statistik Blge Birimleri Snflamas (The Nomenclature of
Territorial Units for Statistics)
OFCOM : ngiltere letiim Ofisi (The Office of Communications)
ORC : Opinion Research Corporation
PEVA : Piyasa Etd Mavirlik Aratrma
PAR : Piyasa Aratrma
RTK : Radyo ve Televizyon st Kurulu
SAR : Sosyal ve ktisadi Aratrmalar
SHAG : Siyasal letiim Halkoyu Aratrma Grubu
SPSS : Statistical Package for the Social Sciences
SQL : Yaplandrlm Sorgu Dili (Structured Query Language)
STV : Samanyolu Televizyonu
TAK : Televizyon zleme Aratrma Komitesi
TAK A.. : Televizyon zleme Aratrmalar Anonim irketi
TRT : Trkiye Radyo ve Televizyon Kurumu
TNS : Taylor Nelson Sofres
TK : Trkiye statistik Kurumu
UK : Birleik Krallk (United Kingdom)
WAPOR : Dnya Kamuoyu Aratrmalar Birlii (World Association for Public
Opinion Research)
a.g.e. : Ad Geen Eser
a.g.k. : Ad Geen Kaynak
bkz : Baknz
C : Cilt
Do : Doent
Dr : Doktor
Prof : Profesr
s : Sayfa
S : Say
TV : Televizyon

viii
 TABLOLAR VE EKLLER LSTES

Tablo 1 Genel Basit Tesadf rneklemler in rneklem Hatas

Tablosu................................................................................................31

Tablo 2 rnek Frekans Tablosu.......................................................................60

Tablo 3 rnek apraz Tablo............................................................................60

Tablo 4 Odak Grup Grmesi- Derinlemesine Mlakat Karlatrmas.......66

ekil 1 Muhakeme Edilmi Davran Kuram.................................................90

ekil 2 Planlanm Davran Kuram..............................................................90

Tablo 5 Bogardusun Tutum lei rnei.....................................................95

Tablo 6 Osgoodun Duygusal Anlam lei rnei.......................................96

Tablo 7 Likert Tr lek rnei....................................................................97

Tablo 8 Guttmann Skalogram Metodu lei rnei...................................98

Tablo 9 Thurstoneun Eit Grnen Aralklar Metodu lei

rnei (Ksaltlm Versiyon).............................................................99

ekil 3 Televizyonlarda zellikle Yaynlanmasn stediiniz Program

Trleri Nelerdir? (%).........................................................................106

Tablo 10 Televizyonlarda Yalan, Yanl ve Eksik Haber Verildii

ddialar Hakkndaki Dnceler......................................................108

ix
Tablo 11 Televizyon Haberleri le lgili Olarak zlenme Kaygs
Hakkndaki Dnceler.....................................................................109

ekil 4 Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas Radyo ile lgili

Kanaatler...........................................................................................112

ekil 5 Kadnlar TV zlemeyi Seviyorlar fadesine Ne

lde Katlyorsunuz? (%)..............................................................116

ekil 6 TV zlemek Kadnlar Elendiriyor fadesine Ne

lde Katlyorsunuz? (%)..............................................................117

ekil 7 Televizyonda Bir Kanal Takip Etmek Zorunda Kalsaydnz,

Bunun Hangi Kanal Olmasn sterdiniz? (%)..................................120

Tablo 12 En Beenilen 3 Spor Program ve Yaynlandklar Kanallar............123

Tablo 13 En ok zlenen 3 Spor Program ve Yaynlandklar Kanallar.........124

Tablo 14 Televizyon zleyenlerin Davranlarna likin Kanaatler

Hakkndaki Dnceler (%)..............................................................127

Tablo 15 Televizyon zleme Alkanl le Oluan Kanaatler

Hakkndaki Dnceler (%)..............................................................128

Tablo 16 Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas-2 nerme

Cmlelerine Katlm Tablosu (%).................................................131

Tablo 17 TRT Televizyon Kanallarn zleyen Bireylerin TRT in

Uygun Grdkleri Sfatlara Gre Dalm.......................................135

x
Tablo 18 Bireylerin TRT yi artran Szcklere Gre Dalm...............137

Tablo 19 The Publics View 2001 Aratrmas Grmelerin

Blgelere Gre Dalm...................................................................141

Tablo 20 The Publics View 2001 Aratrmas Tutum Cmleleri................142

Tablo 21 The Publics View 2002 Aratrmas Grmelerin

Blgelere Gre Dalm...................................................................146

Tablo 22 The Publics View 2002 Aratrmas Tutum Cmleleri................148

Tablo 23 Grsel Medyann Yayn Politikasna likin zleyici Tutumu..........153

ekil 8 Televizyonlarda ncelikli Olarak Yaynlanmas stenmeyen

Program Trleri (%)..........................................................................158

ekil 9 Televizyon Programlarnn zlenme Skl (%)...............................162

xi
 GR

Dnyada demokratik ynetimlerin giderek egemen olmas ile ksaca kamuoyu

olarak ifade edilen halkn gr, beklenti, dnce ve eilimleri, bata siyasetiler
olmak zere toplumun birok farkl kesimi tarafndan merak edilen bir konu haline
gelmitir. Halkn gr, beklenti, dnce ve eilimlerini tespit edebilmek amacyla
birtakm yntemler gelitirilmi ve kamuoyu aratrmalar da bu yntemlerden biri
olarak ortaya kmtr. lk kamuoyu aratrmas rnekleri 19. yzylda ABDde
siyasi alanda yaplm;1 gerek anlamda kamuoyu aratrmas olarak deerlendirilen
temsili rnekleme dayal ilk alma ABDde 1936 ylnda yaplan bakanlk
seimlerinden nce gerekletirilmitir. Trkiyede de ilk kamuoyu aratrmalar
dnyada olduu gibi siyasi nitelikli olarak yaplm; nceleri deiik rnekleri
bulunmasna karn kamuoyu aratrmalarnn dikkat ekici zellik kazanmas, ancak
1983 genel seimleri dneminde gereklemitir.

Kamuoyu aratrmalar birbirinden zorlu ve birbirine bal birok aamann

birleiminden oluan bir almalar btndr.2 Aratrma konusunun tespitinden
rnekleme aamasna, saha almasndan verilerin analizine kadar kamuoyu
aratrmalarnn her aamas kendine zg kurallara ve ehemmiyete sahiptir. Bu
nedenle bir kamuoyu aratrmasndan salkl, doru ve gvenilir bulgular elde
etmek hi kolay deildir. Bu zorluu yenmenin yolu ise kamuoyu aratrmalarn
objektif bir ekilde yapmaktan ve her aamaya gerekli nemi vermekten
gemektedir.

1
Bernard Hennessy, Public Opinion, 5. Ed. Brooks/Cole Publishing Company, California, 1985, s.
60-61 den aktaran Nurettin Gz, Haberde Ynlendirme ve Kamuoyu Aratrmalar, Nobel Yayn
Datm, Ankara, 2005, s. 97-98.
2
N. Gz, 2005, s. 103.

1
 Kamuoyu aratrmalarna birok alanda olduu gibi iletiim alannda da
bavurulmakta ve bu alanda yaplan almalar, daha ok izleyici aratrmalar bal
altnda incelenmektedir.

zleyici aratrmalar olduka geni kapsaml bir balktr; yle ki, izleyici
lmleri, etki aratrmalar ve radyo-televizyon yaynlar kamuoyu aratrmalar gibi
birok aratrma tr bu balk altnda yer almaktadr. zleyici aratrmalar bal
altndaki aratrma trlerini birbirinden ayrmak olduka zordur; ancak, izleyici
lmleri ve izleyiciler zerine yaplan kamuoyu aratrmalarn birbirinden ayran
ok nemli bir izgi bulunmaktadr. zleyici lmleri neyin izlendiini, ka kiinin
izlediini ve kimlerin izlediini gstermekte; izleyiciler zerine yaplan kamuoyu
aratrmalar ise bu saylanlarn yan sra, izleyicilerin duygu, dnce, beeni,
hassasiyet, eilim ve grlerini de tespit edebilmektedir. Burada kamuoyu
aratrmalar yoluyla tespit edilen izleyici eilimlerinden kastedilen, izleyicilerin
tutum ve kanaatleridir.3 Tutum kavram ise sosyal psikolojinin temel
balklarndan biri olarak incelenmektedir.

Yurt iinde ve yurt dnda izleyicilerin duygu, dnce ve eilimlerini tespit

etmek amacyla kamu ya da zel kurum ve kurulular tarafndan birok kamuoyu
aratrmas gerekletirilmi olup, bu almalar gnmzde de devam etmektedir.
Bu aratrmalarda birok yol, yntem ve ara kullanlmakta ve farkl tarzlarda
almalar ortaya kmaktadr.

Bu tez almasnda, sz konusu aratrmalar gibi izleyici eilimlerini tespit

eden kamuoyu aratrmalarnn nasl ve ne ekilde gerekletirildiini ortaya koymak
amacyla kamuoyu kavramndan yola klarak kamuoyu aratrmalar kavram
incelenecek, kamuoyu aratrmalarnn geliimi anlatlacak ve bir kamuoyu
aratrmasnn aamalar teker teker irdelenecektir. Daha sonra izleyici aratrmalar
aklanarak bu almalarn geliimi ve izleyiciler zerine yaplan kamuoyu

3
Davut Dursun, Kamuoyu Aratrmalar ve rneklem Problemi zerine, Radyo Televizyon
Yaynlar Kamuoyu Aratrmalar Platformu Yaklamlar, Eilimler ve Sorunlar Konferans, Ankara,
31 Ekim 2006, T. C. Maltepe niversitesi Yaynlar No:31, stanbul, 2006, s. 30.

2
aratrmalar zerinde durulacak; ardndan, kamuoyu aratrmas ve izleyici eilimi
balants kurularak tutum kavramna ilikin bilgiler aktarlacaktr.

almann son blmnde, izleyici eilimlerinin tespitinde kullanlan

kamuoyu aratrmas rneklerinden faydalanlarak izleyici eilimlerinin kamuoyu
aratrmalar yoluyla nasl tespit edildii incelenecek ve kamuoyu aratrmalarndan
elde edilen bulgular zerinde durulacaktr.

Tez almasnn Amac

zleyici Eilimlerinin Tespitinde Kamuoyu Aratrmalar adl bu tez

almasnn temel amac, izleyici eilimlerinin kamuoyu aratrmalar yoluyla nasl
ve ne ekilde tespit edildiini ortaya koymak ve izleyici eilimlerinin kamuoyu
aratrmalar yoluyla doru ve salkl bir ekilde belirlenebildiini gstermektir.
Ayrca, bu temel ama erevesinde bir alt ama belirlenmitir. Alt ama ise izleyici
eilimleri balamnda bir kamuoyu aratrmasnn nasl daha iyi yaplabilecei ile
ilgili nerilerde ve zgn tespitlerde bulunmaktr.

almann Varsaym

zleyici eilimleri, gerekli kural ve ilkelere uymak artyla kamuoyu

aratrmalar yaplarak doru ve salkl bir ekilde tespit edilebilir.

Kapsam ve Snrllklar

Bu almada izleyici eilimlerinin kamuoyu aratrmalar yoluyla nasl ve ne

ekilde tespit edildii genel olarak aratrlm ve almann son blmnde, izleyici
eilimlerinin tespit edildii kamuoyu aratrmas rneklerine yer verilmitir. Bu
konuda kamuoyu aratrmas yapan farkl kurum ve kurulu bulmak olduka zor
olmakla birlikte, bu durumun tersine, ilgili konuda kamuoyu aratrmas yapan
kurum ve kurulularn ok sayda alma yapt gzlenmitir.

3
 Sonu olarak, tespit edilen kurum ve kurululara ait rnek verilebilecek birok
alma olmas nedeniyle, bu tez almasnda, sadece baz kamuoyu aratrmalarna
yer verilmitir. Ayrca, rnek verilen kamuoyu aratrmalarnn bazlarnn 150
sayfay bulmas nedeniyle, seilen her bir aratrmann zorunlu olarak sadece belirli
blmlerinden faydalanlmtr. Bu rnek aratrmalarn ve bu rnek aratrmalarda
faydalanlan blmlerin seiminde gncellik, zgnlk ve rnek olabilme kriterleri
dikkate alnm ve seilen aratrmalarla eitlilik oluturulmaya allmtr.

RTK aratrmalarnn seiminde, RTKn Trkiyede radyo ve televizyon

yaynlarn dzenleyen ve denetleyen devlet kurumu olmasnn yan sra, bu tez
almasnn RTK bnyesinde hazrlanyor olmas da etkili olmu ve bu yzden,
dier kurum ve kurulularn kamuoyu aratrmalarna gre RTK aratrmalar daha
kapsaml olarak incelenmitir.

TRTnin Trkiyede faaliyet gsteren tek kamu yayncs olmas, TRT

aratrmalarnn seimindeki en nemli etkendir. Ayrca, TRTnin Trkiyede izleyici
eilimleri balamnda kamuoyu aratrmas yapan ilk kurumlardan biri olmas ve bu
aratrmalar sistematik olarak gnmze kadar devam ettirebilmesi, TRT
aratrmalarnn seiminde etkili olan dier faktrlerdir.

ANAR tarafndan gerekletirilen Grsel Medya 2000 Aratrmasnn

seiminde, ANARn yllardr kamuoyu aratrmalar yapan bir zel kurulu olmas
etkili olmutur. rnek olarak seilen kamuoyu aratrmalarnn iinde, zel bir
kurulu tarafndan dorudan gerekletirilen bir kamuoyu aratrmasnn yer almas
gereklilii, Grsel Medya 2000 Aratrmasnn seilmesini salamtr.

Van Yznc Yl niversitesinin bir yksek renim kurumu olmas, Van

Yznc Yl niversitesi televizyon izleyici aratrmalarnn seimindeki en nemli
etkendir. Ayrca, sz konusu kamuoyu aratrmalarnn 1995 ylndan beri sistematik
olarak yaplyor olmas, bir baka etkili faktrdr. Bu aratrmalarn tercih edilmesi
sonucunda, bu almada, bir niversite tarafndan yllardr sistematik olarak
gerekletirilen bir aratrma serisinin incelenmesi de salanmtr.

4
 Tez almasnda yurt dndan bir rnek sunabilmek amacyla The Publics
View aratrmalarna bu almada yer verilmitir. Bu aratrmalarn seiminde, sz
konusu kamuoyu aratrmalarnn ngilterenin radyo ve televizyon yaynlarn
denetleyen ve dzenleyen devlet kurumlar olan ITC (Independent Television
Commission) ve BSC (Broadcasting Standards Commission - u anda OFCOM)
sorumluluunda gerekletirilmeleri nemli rol oynamtr. Bu seimde bir baka
etkili faktr, sz konusu aratrmalarn her yl yaplan ve 32 senedir devam eden bir
aratrma serisi olmasdr.

Bu noktaya kadar anlatlanlarn yannda, almada mmkn olan en gncel

aratrmalar seilmi ve bylece, rnek verilen aratrmalarn hepsinin 2000 yl ve
sonras gerekletirilen aratrmalar olmas salanmtr.

almann Yntemi ve Verilerin Toplanmas

Bu almada, ncelikle alanla ilgili literatr taramas yaplm ve kuramsal

bir ereve izilmitir. Bu balamda kamuoyu kavram irdelenerek zgn bir
kamuoyu tanm yaplm, kamuoyu kavramnn dnyadaki ve Trkiyedeki tarihsel
geliimi zerinde durulmu, bir kamuoyu aratrmasnn her aamas ayrntl bir
ekilde aratrlm, izleyici aratrmas kavram incelenmi, kamuoyu aratrmalar
ve izleyici eilimleri balants kurulmu ve tutum kavram ayrntl bir ekilde
aklanmtr.

zleyici eilimlerinin tespitinde kullanlan kamuoyu aratrma rneklerine

almada yer verebilmek amacyla, sz konusu kamuoyu aratrma rnekleri
erevesinde de literatr taramas yaplmtr. Bu erevede RTK kamuoyu
aratrmalarndan Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas, Televizyon
Haberleri zleme Eilimleri Aratrmas, Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas,
Kadnlarn Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas, zrllerin Televizyon
zleme/Dinleme Eilimleri Aratrmas, Televizyonlardaki Spor Programlarn
zleme Eilimleri Aratrmas, Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 2,
Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas 2; TRT kamuoyu aratrmalarndan

5
Ulusal Televizyon Yaynlar Trkiye Geneli Kamuoyu Aratrmas 2005, TRT
Televizyon Yaynlar Kamuoyu Aratrmas 2008; Van Yznc Yl niversitesi
televizyon izleyici aratrmalarndan Van Yznc Yl niversitesi Televizyon
zleyici Aratrmas 2009; The Publics View aratrmalarndan The Publics
View 2001 Aratrmas, The Publics View 2002 Aratrmas ve ANAR
tarafndan gerekletirilen Grsel Medya 2000 Aratrmas incelenmitir.

almann sonunda, izleyici eilimlerinin kamuoyu aratrmalar yoluyla

doru ve salkl bir ekilde tespit edilebildiini gstermek amacyla RTK
kamuoyu aratrmalarndan Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 2 ve Van
Yznc Yl niversitesi televizyon izleyici aratrmalarndan Van Yznc Yl
niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas 2008 karlatrlmtr.

almann nemi

Literatre bakldnda, kamuoyu aratrmalar denince, bata seim

aratrmalar olmak zere, genellikle siyasi nitelikli aratrmalar zerinde durulduu
ve daha ok semenin siyasi eilimlerinin aratrma konusu edildii grlmektedir.
zleyici eilimleri balamndaki kamuoyu aratrmalar ise gnmze kadar
yeterince aratrlmam ve sorgulanmam konular arasnda yer almaktadr.

Yine literatrde, izleyici aratrmalar bal altnda deerlendirilen iki

konudan izleyici lmlerinin zellikle gelien teknoloji ile birlikte, izleyiciler
zerine yaplan kamuoyu aratrmalarna oranla daha fazla dikkat ektii ve daha
fazla aratrld da grlmektedir.

Sonu olarak kamuoyu aratrmalarna daha ok siyasi konularda

bavurulmas ve gelien teknoloji ile birlikte izleyici lmlerinin n plana kmas,
bu tez almasnn konusu olan zleyici Eilimlerinin Tespitinde Kamuoyu
Aratrmalarnn gnmze kadar yeterince aratrlamamasna ve
sorgulanmamasna neden olmutur.

6
 Bu tez almas ncelikle, zerinde birok aratrma yaplan kamuoyu
kavramna zgn bir tanmlama getirmesiyle nem tamaktadr. zleyici lmleri
ve izleyiciler zerine yaplan kamuoyu aratrmalar arasndaki temel fark olan
eilim unsurunun, almada tutum kavram ile birlikte aklanmas, bir baka nemli
husustur. almada ayrca, izleyici eilimi, kamuoyu aratrmas ve tutum kavram
balants aka ortaya konmaktadr.

zleyici eilimlerinin kamuoyu aratrmalar yoluyla nasl ve ne ekilde tespit

edildiinin teorik ve somut rnekleriyle bu kadar kapsaml olarak ortaya konmas, ilk
kez bu alma ile salanmtr. Yerli ya da yabanc, kamu ya da zel kurum ve
kurululara ait izleyici eilimlerini tespit eden bu kadar eitli kamuoyu aratrmas
rneinin bir arada verilerek ayrntl bir ekilde irdelenmesi de bir ilktir.

zleyici eilimleri balamnda bir kamuoyu aratrmasnn nasl daha iyi

yaplabilecei ile ilgili neri ve zgn tespitlerde bulunulmas da almann nemini
ortaya koyan bir baka husustur.

Son olarak, bu almada Trkiyede yaplm karlatrlabilir zelliklere

sahip izleyici eilimleri balamndaki iki kamuoyu aratrmasnn mukayese edilerek
sonularnn ortaya konmas da son derece mhimdir.

Bu tez almasnn, zellikle izleyici eilimleri ve kamuoyu aratrmalar

ilikisi balamnda, izleyici eilimlerinin kamuoyu aratrmalar yoluyla nasl ve ne
ekilde tespit edildii ile ilgili olarak literatre nemli bir katk salamas ve izleyici
eilimlerinin tespitinde kullanlan kamuoyu aratrmalarna olan gveni arttrmas
beklenmektedir. Anlan katk ve gven artnn salanmas durumunda, son
dnemlerde izleyici lmleri karsnda zayflayan izleyici eilimleri kamuoyu
aratrmalarnn olmas gereken nem dzeyine ulamas umulmaktadr.

7
 BRNC BLM

KAMUOYU ARATIRMALARINA GENEL BR BAKI

Bu blmde, ncelikle birok disiplinin ilgi alanna giren kamuoyu

kavramnn geliimi zerinde durulacak ve kamuoyu tanm irdelenecektir. Ardndan
da kamuoyu aratrmalar aklanarak kamuoyu aratrmalarnn anlam, amac ve
neminin yan sra dnyadaki ve Trkiyedeki geliimi anlatlacaktr.

1.1. KAMUOYU

Toplum hayatnn eitli glk ve problemleri karsnda belirli bir zamanda,

belirli bir insan grubu arasnda yaygn dnce ve bak alarn anlatan bir kavram
olan kamuoyu, zellikle 20. yzyl ile birlikte toplum yaamnda nemli bir yer igal
etmeye balamtr. Kamuoyu kavram, 20. yzyl ile birlikte toplum yaamnda
nemli bir yer igal etmeye balamasna ramen, tarih boyunca zerinde oka
tartlan konulardan biri olma zelliine de sahiptir.

1.1.1. Kamuoyu Kavramnn Geliimi

Sosyal psikoloji, sosyoloji, iletiim gibi bilim dallaryla ilgilenen pek ok

dnr, filozof ve bilim adam, kamuoyu terimi ile zaman ierisinde ilgilenmitir.
Kamuoyu terimini ilk kullananlardan biri Niccolo Machiavelli olmutur. Machiavelli
1500l yllardaki Sylevlerinde bilge bir kiinin memuriyetlerin datm ve

8
terfiler gibi belirli konulara ilikin olarak kamuoyunu gz ard etmemesi gerektiini
belirtmitir.4

Kamuoyu terimini ilk kullanan dnrlerden biri de Jean Jacques Rousseau

olmutur. Rousseau, Fransz Devriminden nce kamuoyu kavramn kamuyla ilgili
siyasallarn oluturulmas, denetlenmesi ve yrtlmesinde halkn sz sahibi olmas
manasnda kullanm ve bu kavramn Bat literatrne girmesini salamtr.5

18. yzyln sonlarna gelindiinde ise James Madison halkn grlerini dile
getiren bir grup sekinin davranlarna kamuoyunun bir snrlama getirebileceini
belirterek kamuoyunu bir denetim mekanizmas olarak nitelendirmitir.6 Yine 18.
yzyln sonlarnda 16. Louisnin Maliye Bakan Jacques Necker, devlet ynetiminde
kamuoyunun roln tanyan ve ifade eden ilk devlet yneticisi olmutur. Necker,
dnrler gibi sadece kamuoyunun olumlu ya da olumsuz ynlerini tartmam,
devletin mal durumunu gsteren hesaplarn kamuya ak hale getirilmesini isteyerek
uygulamac anlamda kamuoyunun nemini vurgulamtr.7

1789 ylnda meydana gelen Fransz ihtilali ile eitlik ve zgrlk akmlarnn
tm Avrupaya hkim olmas, kamuoyu teriminin ilerideki yzyllarda elde edecei
gcn alt yapsn hazrlamtr.

19. yzyla gelindiinde ise kamuoyuna egemen olan dnsel akm

rasyonalizm olmutur. Rasyonalizm akmna gre, kamuoyu her trl heyecan ve his
unsurlarndan arnmtr ve kamuoyu, rasyonel dnen bir insan topluluunun
ll kanaatidir.8

Nihayet 19. yzyln ikinci yars ile balayarak 20. yzyla uzanan
yenidnya dzeni ile birlikte kamuoyunun nemi bir kat daha artm ve kamuoyu

4
Michael A. Milburn, Sosyal Psikolojik Adan Kamuoyu ve Siyaset, ev: Ali Dnmez-Veli Duyan,
mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1998, s. 36.
5
Arsev Bekta, Kamuoyu letiim ve Demokrasi, Balam Yaynlar, stanbul, 2007, s. 18.
6
M. A. Milburn, 1998, s. 36.
7
A. Bekta, 2007, s. 18.
8
a.g.e., s. 21-25.

9
artk gz ard edilemez bir kavram haline gelmitir. Bu nem art ana sebepten
kaynaklanmaktadr:

- Birinci sebep, halkn ynetime daha fazla katlmas, temsil meclislerin ve

ounluk ynetimlerinin olumas ve dnyada giderek demokratik
ynetimlerin egemen olmasdr.
- kinci sebep, iletiimde salanan byk gelimeler ile kitle iletiim
aralarnn daha etkin konuma gelmesidir.
- nc sebep ise birinci ve ikinci dnya savanda propagandann
oynad nemli roldr.9

1.1.2. Kamuoyu Tanm

20. yzylda kamuoyu bilimsel olarak incelenmi ve hakknda birok tanm

yaplmtr. Bir kavramn anlalmasnn en iyi yollarndan biri, o kavrama ilikin
tanmlarn irdelenmesidir. Kamuoyu kavramnn tanmlarndan bazlar yledir:

- Kamuoyu, ounluun yetersiz, oy birlii bulunmas gerekmeyen hallerde

belli bir fikri savunan ounluun fikri karsnda aznln/aznlklarn bu
kanaati benimsemekle beraber korku duymakszn bu kanaati kabul
edebileceklerini dnmeleridir (Lawrence Lowell-1913).10

- Kamuoyu, bilinli bir topluluun konuyu ilgilendiren genel bir soru

karsnda rasyonel biimde yrtlen aleni bir tartma sonucu ulalan
toplumsal yargdr (Young-1923).11

- Kamuoyu, herhangi bir konu hakknda dolayl, temasl bir grubun

dnceleridir (Bernard-1926).12

9
N. Gz, 2005, s. 96.
10
a.g.e., s. 43.
11
a.g.e., s. 44.
12
a.g.e., s. 44.

10
 - Kamuoyu, toplulukta yer alan en ahlakl, en zeki, en saygn, en iyi haber alan
kiilerin bir konu hakkndaki duygulardr (Mac Kinnon-1928).13

- Kamuoyu, tartmal bir konuda, herhangi bir grubun yesi olan bireylerin
karlkl etkilerinden doar. Grupta her an egemen bir fikir olabilir, fakat
grubun yelerinin ileri srdkleri baka fikirleri de vardr. Grubun bu ekilde
ortaya kan fikirleri statik deildir ve tartmaya yeni unsurlar girdike
deiebilir (W. Albig-1939).14

- Kamuoyu, anlama veya edeerlik derecesine bakmakszn belli bir sorun

hakknda aa vurulmu olan bireysel grlerin toplamdr (Childs-1940).15

- Kamuoyu, grme srasnda belirli soru ve ifadeler karsnda kiisel

tepkilerdir (Varner-1956).16

- Kamuoyu, nemli bir kamu sorunu karsnda geni sayda insanlarn tutum,
duygu ve fikirleridir (Minor-1966).17

- Kamuoyu, hkmet d zel evrelerden hkmete doru ynelen ve

hkmete gz nnde bulundurulmas doru olan kanaatlerdir (Key).18

- Kamuoyu, bireylerin benimsemi olduu ideolojik boyutlarna gre, ok

ilgiliden balayarak hi ilgili olmayana kadar uzanan geni bir yelpazenin
iinde yer alan grlerin tmdr (Converse-1976).19

13
Nermin Abadan-Unat, Kamuoyu Ders Notlar (teksir, yaz yaryl), A. SBF. BYYO., Ankara,
1987, s. 1den aktaran Metin Baol, Trk Basnnda Yaynlanan rnekleriyle Kamuoyu Aratrmalar
ve nemi (1983-1994), Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Ankara,
1994, s. 43.
14
a.g.e., s. 44.
15
a.g.e., s. 44.
16
N. Gz, 2005, s. 95.
17
a.g.e., s. 95.
18
A. Bekta, 2007, s. 57.
19
a.g.e., s. 45.

11
 - Kamuoyu, vatandalarn tmn ya da byk bir ounluunu ilgilendiren
konularda aa vurduklar kanaatlerdir (F. P. Chisman-1976) .20

- Kamuoyu, gncel ve tartmal bir konuyla ilgili, temasl- mesafeli bulunan

grup veya gruplara egemen olan oylarn (kanaatlerin ve tutumlarn)
ounluudur (Unat-1987).21

Trk Dil Kurumunun Byk Szlnde ise kamuoyu kavram, bir konuyla
ilgili halkn genel dncesi olarak ifade edilmitir.22 Kamuoyu teriminin ngilizcesi
Public Opinion, Franszcas Opinion Publiquie olup umumi efkr, amme
efkr, halkoyu ya da halk efkr terimleri, eski dnemlerde kamuoyu terimi
yerine kullanlmtr.23

Tanmlarn okluu ve farkll, kamuoyu kavram hakknda birok deiik

grn olduunu gstermektedir. rnein, Albig gibi kamuoyu olgusunu sosyolojik
olma zellii ile alanlar, kamuoyunu oluturan kanaatlerin ancak belirli niteliklere
sahip bir gruba ait olabileceini savunmutur. Oysa Childs gibi psikolojik yaklam
benimseyenler, kamuoyunu oluturan kanaatlerin bir grubun gr deil, sadece bir
bireyin dncesi olduunu benimsemitir. Kamuoyuna siyaset bilimi asndan
bakan Key gibi siyaset bilimciler ise nihai kararda etkili bir halk kitlesinin
kanaatlerinin kamuoyu tanm ierisinde deerlendirilebileceini ileri srmtr. Bir
kamu hukukusu olan Lowell, kamuoyunun var olduunu belirtmek iin ounluk ve
aznlk kanaatlerinin temsil edilebilmesi gerektiini vurgulamtr. Sonu olarak tm
bu akmlarn grlerini zetlemek gerekirse: Kamuoyunu psikologlar kiisel,
sosyologlar grup ve siyaset bilimciler ise kitle olay olarak ele almtr.24

Bahsedilen fikir ayrlklarndan da grlecei gibi henz zerinde anlalm

ortak bir kamuoyu tanmna ulalamamtr. Ancak, zgn bir tanmlama yapmak
gerekirse: Kamuoyu, hem aznlk hem ounluk fikirleri tarafndan etkilenebilen,

20
a.g.e., s. 45.
21
N. Gz, 2005, s. 95.
22
Trk Dil Kurumu, Byk Trke Szlk, http://tdkterim.gov.tr/bts. (07.03.2011)
23
M. Baol, 1994, s. 42-43.
24
A. Bekta, 2007, s. 33-58.

12
bireylerin ya da bireylerin oluturduu gruplarn bir tartma, uzlama ya da dnme
sonucu ortaya kan kanaatlerinin toplam olarak ifade edilebilir.

1.2. KAMUOYU ARATIRMALARI

almann bu blmnde, kamuoyu aratrmalarna yklenen anlam ile

onlardan beklenen fayday ortaya koyan amacn yan sra, bugn artk birok konuda
yaplabilen bu aratrmalarn nemine deinilecektir.

1.2.1. Kamuoyu Aratrmalarnn Anlam, Amac ve nemi

Daha nceki blmlerde 19 ve 20. yzyllarda dnyada giderek demokratik

ynetimlerin egemen olmas ve kitle iletiim aralarnn daha etkin konuma gelmesi
sonucu kamuoyu teriminin gz ard edilemez bir nem dzeyine ulat anlatlmt.
Kamuoyunun bu dzeyde neme sahip olmas ile halkn dnce ve eilimlerinin
renilmesi, siyasal yaam bata olmak zere toplumun her alannda arzulanan bir
durum olmutur. Bu nedenle, halkn dnce ve eilimlerini tespit etmek amacyla
birtakm yntemlere bavurulmu ve kamuoyu aratrmalar da bu yntemlerden biri
olarak ortaya kmtr.

Lake ve Harpera gre kamuoyu aratrmas, alt bir gruba veya daha byk
bir gruba genelletirmek iin kullanlan rneklemden, elde edildii poplsyondan
sistematik, bilimsel ve tarafsz bilgi toplama ilevidir. Kamuoyu aratrmas zamann
bir blmndeki tutum, davran, dnce, nitelik ve ilikilerin btn parametrelerinin
llendirilmesidir.25

Yeenoluna gre kamuoyu aratrmas, belirlenmi bir yn temsil ettii

dnlen belli saydaki kiiye nceden belirlenmi belli sayda soru sorma ve cevap
alma ii olup, rnekleme yntemiyle elde edilen cevap dalmlarnn sz konusu

25
Celinda C. Lake ve Pat Callbek Harper, Kamuoyu Aratrmalar, ev: Nurettin Gz, Eitim
Akademi Yaynlar, Ankara, 2008, s. 5.

13
ynn btn iin geerli tahminleri vermesidir. Daha geni bir anlamda kamuoyu
aratrmas terimi ile kamuoyunun btn, belirli kesim veya blmlerini oluturan
halkn ve kiilerin ekonomik, sosyal, kltrel siyas ve gnlk faaliyetleri
erevesindeki toplumsal ihtiya, tutum, davran, beklenti, eilim, ynelim ve
dncelerinin ortalama grnts ile bilgilerin sistemli biimde toplanmas, objektif
olarak kaydedilmesi, snflandrlmas, tahlil ve takdim edilmesi kastedilmektedir.26

Tufan, kamuoyu aratrmasn kamuoyunu temsil etmek zere seilen rnek

grubunu oluturan bireylerle grlerek belirli bir (ya da birka) konu hakkndaki
eilimlerini, grlerini, kanaatlerini ya da kimi zaman tutum ve davranlarn
saptamak amacyla yaplan aratrma biimi olarak tanmlamtr.27

Bu tanmlamalar nda kamuoyu aratrmalarnn ikna etmek veya

davranlar tanmlamak amacyla yaplamayacan, nk bu amalar ieren bir
kamuoyu aratrmasnn sonularnn byk oranda yanl olacan sylemek
gerekir.28

Belirtilen tanmlardan yola karak kamuoyu aratrmalarnn temel

amacndan sz edilebilecei deerlendirilmektedir:

1. Toplumsal gereklikleri belirlemek,

2. Belirli konularda tutum ve kanaatleri lmek,
3. Zaman ierisinde hedef kitlede meydana gelen deimeleri ortaya karmak 29

Kamuoyu aratrmalarnn bir faaliyet olarak ortaya kmasn salayan

toplumsal gereklikler, aratrmann zerinde yrtld kitlenin mevcut durumunu
yanstan zellikleri ile belirli olaylarla ilgili tutum ve kanaatleridir. kinci ama olan
tutum ve kanaatlerin llmesi, aratrma konusu kitlenin gelecekteki davranlarnn
tahmini iin imkn vermekte ve bu davran tahminleri, ilgililerin hedef kitle ile ilgili

26
zgr Yeenolu, Kamuoyu Yoklamalarnn Gvenilirlii Seimlere Etkisi ve Yasal Dzenlemesi,
Ankara, 1988, s. 1.
27
Pierre Bourdieu, Patrick Champagne, Daniel Gaxie, Jean-Paul Gremy, Guy Michelat ve Hlya
Tufan, Kamuoyu Kimin Oyu, Kesit Yaynclk, stanbul, 1995, s. 11.
28
N. Gz, 2005, s. 97.
29
D. Dursun, 2006, s. 27.

14
plan ve programlar yapmasna yardmc olmaktadr. Son ama olan zaman ierisinde
hedef kitlede meydana gelen deimeler ise kitlenin gerek toplumsal gerekliklerinde,
gerek tutum ve kanaatlerinde zaman ierisinde oluan deiimleri ifade etmektedir.30
Bu konu, bu tez almasnn ana konusu olan izleyici eilimleri balamnda, ayrntl
olarak tekrar ele alnacaktr.

Kamuoyu aratrmalarnn toplumsal gereklikleri saptamas, tutum ve

kanaatleri lmesi ve hedef kitledeki deiimleri tespit etmesi, toplumun birok
kesimi tarafndan nemli bir unsur olarak grlmesini salamtr.

Bireyler asndan bakldnda, toplumu oluturan bireyler, toplumdaki dier

insanlarn neleri sorun olarak grdn, siyasi hareketlilii, ekonomik kaynaklarn
nasl kullanlacan, siyasi partilerin dnemlere gre oy potansiyelini, hkmet
almalarnn kamuoyu tarafndan nasl alglandn, hangi sorun ve gelimelerin
toplumu etkilediini, kiilerin neleri beenip beenmediini renmek iin kamuoyu
aratrmalarna ynelirler.31

Kamuoyu aratrmalar, toplumdaki bireyler kadar siyasi partiler ve birok

kurum tarafndan da strateji belirlemek amacyla sonularna bavurulan bir ara
olarak grlr. Siyasi partiler, yaplan icraatlarn vatanda baznda nasl
karlandnn tepkisini almak ve dier partilerin konumlarn renmek amacyla
periyodik olarak kamuoyu aratrmalarna mracaat eder. Ayrca, taraftarlarna gven
verme, rakiplerin gvenini sarsma, baarnn tescili gibi amalarla da kamuoyu
aratrmalarna bavururlar.32

Toplumla sk ilikiler ierisinde olan medya kurulular, kamuoyu

eilimlerini tespit etmek, kendi yayn politikalarn planlamak ve rakip kurulularn
konumunu renmek iin kamuoyu aratrmalarna ilgi duyar. Ayn zamanda

30
a.g.e., s. 27-28.
31
N. Gz, 2005, s. 102.
32
a.g.e., s. 102.

15
aratrma sonularnn iyi birer haber olma zellii, medya kurulularn kamuoyu
aratrmalarna ynlendiren bir baka faktrdr.33

Kitle iletiimi asndan da kamuoyu aratrmalar ok nemli bir grevi

yerine getirmektedir. Az sayda kii kitlelere dorudan mesajlarn iletebildii iin,
kitle iletiiminde mesajlarn iletimi tek ynl olarak ilemektedir. Kamuoyu
aratrmalar geri besleme (feed back) mekanizmasn mmkn klarak bu sreci iki
ynl hale getirmekte ve mesajlarn iletemeyen sessiz ounluun sesi olmaktadr.34

Kamuoyu aratrmalarnn, bu almada defalarca belirtildii gibi byk bir

neme sahip olmas, zellikle seim dnemlerinde aratrmalarla ilgili birtakm
sylenti ve aibelerin kmasna yol amaktadr. Bu sylenti ve aibeler ok ynl
olmakla birlikte, kamuoyu aratrmalarna olan gveni sarsmaktadr. Kamuoyu
aratrmalar ile ilgili kan iddia ve sylentiler ile ilgili olarak Prof. Dr. Davut
Dursun, 19 Mart 2009 tarihli Yeni afak gazetesinde, Kamuoyu Aratrmalarnn
Doas balkl ke yazsnda u bilgileri vermitir:35

() Siyasi evrelerde ve kamuoyunda bu tr aratrmalarn genellikle belli

amalara ynelik olarak maniple edildii, aratrmay yaptran kuruluun
beklentilerine uygun sonular tanzim edildii, semen davranlar zerinde belli
ynlendirmeler yapmak iin bu tr maniplasyonlara gidildii eklinde yaygn bir
kanaat bulunmaktadr. Bu kanaatin sadece toplumun bu iten habersiz kesimlerinde
deil, tam tersine siyasi kadrolarda ve karar alma noktasndaki ahsiyetlerde de
olduu gzleniyor. Televizyonlardaki tartmalara bakldnda siyasi parti
temsilcilerinin kendilerinin pek houna gitmeyen kamuoyu aratrmalaryla
karlatklarnda nasl ar eletiriler yaptklar herkesin bilgisindedir.

Gerekten durum nedir? Neden kamuoyu aratrmalar siyasi evrelerde dahi bir
gvenilirlik meydana getirmekten uzaktr? Sorun nerede veya kimlerdedir?

Aslnda sorun ok ynldr. ncelikle toplumumuzda kamuoyu aratrmalarnn

anlam konusunda ciddi bir yanl alglamann olduu ve bu yanla dayal olarak
hatal deerlendirmeler yapldn sylemeliyiz. Gzden karlan husus, hibir
kamuoyu aratrmasnn toplumsal gerei birebir yanstamayaca, sadece
toplumsal gerekliin aratrmann yapld andaki grnm hakknda genel bir
kanaat vereceidir. Dolaysyla kamuoyu aratrmas sadece gerekliin bir
fotorafn ekmeye alr. ekilen fotorafn gereklii yanstabilmesi elbette belli
koullara baldr. O andaki n eimi, havann durumu, fotoraf ekenin objeyi

33
a.g.e., s. 103.
34
A. Bekta, 2007, s. 193.
35
Davut Dursun, Kamuoyu Aratrmalarnn Doas, 19.03.2009,
http://yenisafak.com.tr/Yazarlar/?i=15857&y=DavutDursun, (07.03.2011)

16
 gr as, makinesini ayarlamas gibi unsurlar fotoraf kalitesini etkileyecektir.
Kamuoyu aratrmasnn sonularnn gereklikle uyumu da belli koullara baldr.

Aratrmay gerekletiren kii veya kurumun bu iteki uzmanl, oluturulan

rneklemin ana kitleyi temsil kabiliyeti, verilerin elde edilmesinde grevli olanlarn
tavr ve tutumlar, verilerin ilenmesinde takip edilen metot ve teknikler ile nihayet
analiz edilen verilerin topluma sunuluu gibi faktrler, aratrmann kalitesini
dorudan etkileyecektir ()

Prof. Dr. Davut Dursunun belirttii gibi kamuoyu aratrmalarnn kanaatleri

doru bir ekilde yanstabilmesi, belirli koullara baldr. Bu koullarn yerine
getirilebilmesi, birtakm zor admlarn atlmas ile mmkn olabilmektedir. Konunun
tespiti, kitle ve rneklemin belirlenmesi, sorularn hazrlanmas, n testin yaplmas,
hatalarn giderilmesi, saha almas, verilerin kodlanmas, verilerin bilgisayara
aktarlmas, analiz ve raporlama bu admlarn bazlardr. Kamuoyu aratrmalar bu
ynyle ele alndnda, birbirinden zor ve birbirine bal aamalarn geildii
almalar btn olarak grlr.36

Kamuoyu aratrmalar ile ilgili olarak gzden karlmamas gereken bir

dier nemli nokta, kamuoyu aratrmalarnn bir atmlk almalar olmaddr.
Sadece seim dnemlerinde yaplan etdler ksa bir dnemin almalarn
kapsadndan salkl sonular elde etmek zordur. Belirli bir konuda yaplan
kamuoyu aratrmalar belirli zaman aralklarnda tekrar edilmeli ve bu almalarn
sonular bir btn olarak ele alnmal ve deerlendirilmelidir.

1.2.2. Kamuoyu Aratrmas, Piyasa Aratrmas ve Dier Kavramlar

Konuyla ilgili kaynaklar tarandnda, kamuoyu aratrmas ve piyasa

aratrmas kavramlarnn zaman zaman birbirinin yerine kullanld, zaman zaman
birinin dierini kapsad ve sonu olarak bir kavram kargaas olduu
gzlenmektedir. Prof. Dr. Nermin Abadan-Unat Kamuoyu Aratrmalar Birinci
Uluslararas Sempozyumunda yapt sunumda, kamuoyu aratrmalarnn
kkeninin piyasa aratrmalar, basn anketleri ve matematik olaslk yasalar ile

36
N. Gz, 2005, s. 103.

17
rneklemlerin insan davranna uygulanmasnda yatmakta olduunu37 sylemitir.
Abadan-Unat sunumunun devamnda piyasa aratrmalar ve kamuoyu aratrmalarn
birlikte ele alm, ancak farkl kavramlar olarak deerlendirmitir. Bu almada da
Abadan-Unatn deerlendirmesinden yola klarak kamuoyu aratrmalarnn
balangta piyasa aratrmalarndan etkilendii, ancak kamuoyu aratrmas ile
piyasa aratrmas kavramlarnn ayr ayr kavramlar olduu kabul edilmektedir.

Kamuoyu aratrmas kavram ile karan baka terimler de bulunmaktadr.

Bunlarn gerek basnda ve gerekse gnlk yaamda en ok kullanlanlarndan ikisi
kamuoyu yoklamas ve nabz yoklamas deyimleridir. Temel amac syleyi farkll
ile izleyici/okuyucularn ilgisini ekmek olan kamuoyu yoklamas ve nabz
yoklamas gibi deyimler, kamuoyu aratrmas terimi ile ayn anlam tamakta olup
bu almada da kamuoyu aratrmas terimi ile ayn anlamda kullanlacaktr.38

1.3. KAMUOYU ARATIRMALARININ GELM

Bu blmde kamuoyu aratrmalarnn geliimi, Dnyada Kamuoyu

Aratrmalarnn Geliimi ve Trkiyede Kamuoyu Aratrmalarnn Geliimi
olmak zere iki balk altnda incelenecektir.

1.3.1. Dnyada Kamuoyu Aratrmalarnn Geliimi

lk kamuoyu aratrmalar olarak kabul edilen basn anketlerinin gazeteler

tarafndan 19. yzylda ABDde dzenlendii grlmektedir. Bu nedenle, dnyadaki
kamuoyu aratrmalarna Amerikan cad denilebilir.

Harrisburg Pennslvanian gazetesi, 1824 ylnda bakan adaylarndan hangisinin

baarl olduunu belirleyebilmek iin muhabirlerini grevlendirmitir. Gazetenin

37
Nermin Abadan-Unat, Trkiyede Toplumsal Deime, Piyasa Aratrmalar ve Kamuoyu
Yoklamalar, Kamuoyu Aratrmalar Birinci Uluslararas Sempozyumu, 17-19 Ekim 1988, Basn-
Yayn Yksekokulu Yaynlar:11, Ankara, 1990, s. 29.
38
M. Baol, 1994, s. 55-56.

18
aklad listeye gre sralama: Andrew Jackson, John Quincy Adams, Henry Clay
ve William H. Crawford eklinde olacaktr. 19. yzyln sonlarna doru The New
York Herald gazetesinin aratrmalar n plana km; 20. yzyla gelindiinde ise
The New York Daily News en iyi aratrma yapan gazete olarak kabul edilmitir.
Gazete, 1928den 1980 ylna kadar dzenli ekilde aratrmalar yaparak
yaynlamtr.39

lk piyasa aratrmalarnn Amerikada 1879da W. W Ayer ve Son tarafndan

gerekletirildii bilinmektedir. Bier-dver makineleri imal eden bu firma, hasatlarla
ilgili istatistikler toplam, gazetelerde kan reklamlar inceletmitir.40

Gerek anlamda kamuoyu aratrmas olarak deerlendirilen, temsili

rnekleme dayal ilk kamuoyu aratrmalarnn tm dnyada dikkat ekmesini
salayan en arpc rnek, 1936 bakanlk seimlerinden nce George Gallup
tarafndan, Amerikada gerekletirilmitir.

Amerikan bakanlk seimleri iin Cumhuriyeti Partiden Alfred Landon,

Demokrat Partiden ise Franklin Roosevelt aday gsterilmitir. 1916 ylndan
balayarak byk bir hret kazanan dnemin nde gelen Literary Digest dergisi,
posta yolu ile iki milyon okuruna oy pusulas datm ve % 54 oy ile Alfred
Landonun seileceini iddia etmitir. Literary Digestin iki milyon kiilik
aratrmasna kar George Gallup, sadece iki bin kiilik rneklem zerinden yapt
aratrma ile Franklin Roosveltin kazanacan iddia etmitir. Sonuta % 61lik oy
oran ile Demokrat Partiden Franklin Roosevelt seimi kazanmtr.41

Bu arpc olayn ardndan rnekleme yntemleri kullanmak suretiyle

bilimsel kamuoyu aratrmalar yapmaya balayan kii ve kurulularn says gittike
artmtr. Amerikada Louis Harris, Fransada IFOP, SOFRES, BVA, IPSOS,

39
B. Hennessy, 1985, s. 60-61 den aktaran N. Gz, 2005, s. 97-98.
40
Bernard Hennessy, Public Opinion, 4. Ed. Brooks/Cole Publishing Company, Monterey, 1981den
aktaran N. Abadan-Unat, 1990 s. 33.
41
D. Owen, Media Messages in American Presidental Elections, Greenwood Press, New York, 1991,
s. 89 ve D. Kavanagh, Election Campaigning The New Marketing of Politics, Blackwell Publishers,
Cambridge, 1995, s. 110-111den aktaran N. Gz, 2005, s. 98.

19
ngilterede ORC, NOP gibi enstitler, farkl alanlarda kamuoyu aratrmalar
yapmtr.42

George Gallup liderliinde kurulan The American Institute of Public Opinion

(Amerikan Kamuoyu Enstits), 1933 ylndan itibaren aratrma yapmaya
balamtr. kinci Dnya Savann devam ettii yllarda George Gallup, ngiliz ve
Fransz enstitlerini organize ederek onlarla ibirlii yapm ve bunun sonucunda
International Association of Public Opinion (Uluslararas Kamuoyu Enstitleri
Birlii) kurulmutur. Amerikada kinci Dnya Sava sonrasnda Don Cahalann
ars ile yaplan konferansta akademik ve ticari aratrmaclar ayn zeminde
bulumu ve ana tema olarak, kamuoyu aratrmalar ile ilgili sorumluluklarn
belirlenmesi gereine iaret edilmitir. Bu konferansn ardndan 1947de, amalar
arasnda demokratik siyasetin ifadesinde kamuoyu aratrmalarnn doru kullanmnn
da yer ald American Association for Public Opinion Research (Amerikan Kamuoyu
Aratrma Birlii) kurulmutur.43

Michigan niversitesinin kurduu Survey Research Center (Anket Aratrma

Merkezi), 1946dan sonra Amerikal semenin siyasal davranlar hakknda
aratrmalar yapmtr. 1957de Massachusetsde, William Collegede Roper Public
Opinion Research Center (Roper Kamuoyu Aratrmas Merkezi) kurulmutur. Bu
merkez, dnyadaki aratrma verilerini derleyerek kullanma am ve 1980 ylnda,
80 lkeden 10.000den fazla aratrma verisini toplamay baarmtr.44

Zaman ierisinde kamuoyu aratrmalar dnyann her yerine yaylmtr.

Hemen hemen her lkede kamuoyu aratrma irketleri ya da temsilcilikleri
kurulmutur. Kamuoyu aratrmalarnn neminin bu ekilde artmas ve uluslararas
boyut kazanmas, bu konuda alan kurulularn birlik ve dernekler kurmasna yol
amtr. Bu birlik ve derneklerin en nemlilerinden olan Amerika merkezli WAPOR
(World Association for Public Opinion Research) ve Hollanda merkezli ESOMAR

42
Harwood L. Childs, Public Opinion: Nature, Formation and Role , D. Van Nostrand Comp., 1965,
s. 31-38den aktaran A. Bekta, 2007, s. 29.
43
B. Hennesny, 1985, s. 68-69dan aktaran N. Gz, 2005, s. 99.
44
a.g.e., s. 99.

20
(European Society for Opinion and Marketing Research), yaptklar almalarla
etkinliklerini artrm ve aratrmalarda kullanlacak standartlar belirlemitir.45

Bugn ESOMAR 100 lkede 5.000 yeye ve WAPOR 50den fazla lkede
450ye yakn yeye sahiptir. Bu durum, kamuoyu aratrmalarna dnyada verilen
nemi ortaya koymaktadr.46

1.3.2. Trkiyede Kamuoyu Aratrmalarnn Geliimi

Dnyada olduu gibi Trkiyede de ilk kamuoyu aratrmalar siyasal nitelikli

olmutur. 1950li yllarda iktidara gelen Demokrat Parti dneminde gazeteler,
nceden aklanmayan yerlere sandklar koyarak ya da miting meydanlarndaki halka
hangi partiye oy vereceklerini sorarak kamuoyu aratrmalar yapmtr. Tabii olarak
bu aratrmalar herhangi bir rnekleme tekniine dayanmayan, bilimsellii olmayan
basn anketleridir.47

Bilimsel bir konu olarak kamuoyu kavram 1955den sonra Ankara niversitesi
Siyasal Bilgiler Fakltesinde ders olarak okutulmaya balanmtr. Bu arada Siyasal
Bilgiler Fakltesinde SHAG (Siyasal letiim Halkoyu Aratrma Grubu) adnda bir
kamuoyu aratrmalar birimi kurulmutur. Ancak bu birim, brokratik engeller
nedeniyle faklte bnyesindeki yerini koruyamamtr. Bu dnem ile ilgili nemli bir
husus, aratrmalarn deneklerinin retim yeleri, yazarlar, i adamlar, gazeteciler
gibi kamuoyu liderleri olmasdr. Bu durum, yaplan kamuoyu aratrmalarnn
lkenin genel kansn yanstmakta yetersiz kaldn gstermektedir.48

45
http://www.unl.edu/wapor/index.htm, Dnya Kamuoyu Aratrmalar Birlii Resmi Web Sitesi
(World Association for Public Opinion Research) ve http://www.esomar.org, Avrupa Kamuoyu ve
Pazar Aratrmalar Dernei Resmi Web Sitesi (European Society for Opinion and Marketing
Research) (07.03.2011)
46
a.g.k.
47
Nail Greli, Dnden Bugne Seim Havalar, Milliyet, 17 Mart 1989dan aktaran Zeynep Yelda
Kaban, Trkiyede Aratrma irketleri, Yaptklar Siyasi Kamuoyu Aratrmalar ve Semen Tercihi
zerine Etkileri, Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, 1995, s. 14.
48
N. Abadan-Unat, 1990, s. 35.

21
 Bugnk anlamyla kamuoyu aratrmalar, 1960larda Prof. Nermin Abadan-
Unat tarafndan balatlmtr. Ankara niversitesi Basn-Yayn Yksekokulunun
kurulu yllarnda Prof. Abadan-Unat, ounlukla yabanc kurulular iin siyasi
aratrmalar yapm; bu aratrmalarn sonular genellikle yurtdnda yaynlanmtr.
Bu yllarda stanbulda Amerikan USIS brosu PEVAya dergi ve gazete okuma
alkanlklar konusunda ve Ticaret Odas da Prof. A. Harta Gaziosmanpaa
gecekondular hakknda aratrma yaptrmtr. Ereli aratrmasnn birincisi de yine
bu dnemde Prof. Mbeccel Kray tarafndan gerekletirilmitir. Birbirinden
bamsz bu aratrmalar izin alma zorluklar, anketrlerin polis tarafndan sorguya
ekilmeleri gibi skntlarla yrtlmtr. Bu nedenle de gerek niversiteler, gerek
zel sektr aratrma irketleri kamuoyu aratrmalarndan uzak tutulmular ve
Trkiyede kamuoyu aratrmalar, bu dnemde pek gelime imkan bulamamtr.49

lk geni kapsaml kamuoyu aratrmas, 1975 ylndaki ara seimler

ncesinde Milliyet gazetesi tarafndan Ankara ili iin Siyasal Bilgiler Fakltesi
retim yeleri Nermin Abadan-Unat, Trker Alkan, Dou Ergil ve Ahmet Taner
Klalya yaptrlm; 1977 seimleri ncesinde de basnda kamuoyu aratrmalarna
yer verilmitir. 1977 seimleri ncesinde, Politika ve Tercman Gazeteleri de
kamuoyu aratrmas yaptrmtr.50

1980 sonras dnem, Trkiyede yaplan kamuoyu aratrmalar asndan

yeni bir dnemin balangcdr. 1980-1983 yllar arasnda bir ara rejim yaanmtr.
Bu belirsizlik ortamnda halkn siyasete ilikin haber alma kanallarndaki tkanklk,
toplumun kamuoyu aratrmalarna olan ihtiyacn artrmtr.51

Kamuoyu aratrmalar asndan 1936 Amerika bakanlk seimlerine benzer

bir durum, Trkiyede 1983 genel seimlerinde yaanmtr. 1983 genel seimlerinde,
kamuoyu ve siyasi evrelerde MDP (Milliyeti Demokrasi Partisi)nin seimleri

49
Nezih H. Neyzi, Piyasa ve Kamuoyu Aratrmalarnn Geliimi, Kamuoyu Aratrmalar Birinci
Uluslararas Sempozyumu,17-19 Ekim 1988, Basn-Yayn Yksekokulu Yaynlar:11, Ankara, 1990,
s. 16.
50
Glgn Tosun, Trkiyede Siyasal Nitelikli Kamuoyu Aratrmalar ve 20 Ekim 1991 Seimleri
rnei, Amme daresi Dergisi, Cilt 26, Say:3den aktaran Z. Y. Kaban, 1995, s. 22.
51
a.g.e., s. 22.

22
kazanaca dnlmektedir. Ancak, PIAR tarafndan Milliyet gazetesi iin yaplan
kamuoyu aratrmasnda ANAP (Anavatan Partisi)n birinci, HP (Halk Parti)nin
ikinci ve MDP (Milliyeti Demokrasi Partisi)nin nc olaca ngrlmektedir.52
Seim sonularnn aklanmas ile birlikte, Trkiyede kamuyu aratrmalar iin
yeni bir dnem balamtr.

PIAR tarafndan Milliyet gazetesi iin yaplan kamuoyu aratrmasndaki gibi

ANAP birinci, HP ikinci ve MDP nc olmutur. Bu baarl kamuoyu
aratrmasnn ardndan bata siyasi partiler ve kitle iletiim aralar olmak zere
birok kurulu ile toplum nezdinde kamuoyu aratrmalarnn imaj artm ve bu
durum, kamuoyu aratrmalar alannda alan kurulularn saysnn oalmasna
neden olmutur.

Trkiyede kamuoyu aratrmas yapmak amacyla kurulan ilk kurulu PEVA

(Piyasa Etd Mavirlik Aratrma Ltd. irketi)dr. PEVA 1961 ylnda Nezih H.
Neyzi tarafndan kurulmutur. PEVAnn ardndan 1975de Blent Tanla, Akn
Alyanak ve Blent nal adl gen iktisat tarafndan PAR (Piyasa Aratrma
Ltd. irketi) kurulmutur. PARn ikiz kardei olarak adlandrlan SAR (Sosyal ve
ktisadi Aratrmalar Ltd. irketi) ise 1983te Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi
eski retim yelerinden Dr. Selahattin Keyman tarafndan kurulmutur. Bu
kurululara zamanla yenileri eklenmitir.53 Bunlardan bazlar unlardr: VER A.,
BAR A., DATA A.. , ESDA, AGB, ARDA, ARAT, BAREM, BLEM, DAP,
ABC, KAMAR, KONDA, SONAR, STRATEJI, YNELM, YNTEM, ZET,
VERSO, ANAR, A&G, GENAR, POLLMARK, AREA.

Zaman ierisinde Trkiyede aratrma irketlerinin saysnn artmas sonucu,

1988 ylnda Nezih H. Neyzi tarafndan Pazarlama ve Kamuoyu Aratrmaclar

52
H. Blent Tanla, Piyasa ve Kamuoyu Aratrmalarnn Geliimi, Kamuoyu Aratrmalar Birinci
Uluslararas Sempozyumu, 17-19 Ekim 1988, Basn-Yayn Yksekokulu Yaynlar:11, Ankara, 1990,
s. 22.
53
N. Abadan-Unat, 1990 s. 36-47.

23
Dernei kurulmu olup dernek, faaliyetlerine Trkiye Aratrmaclar Dernei ad
altnda halen devam etmektedir.54

54
http://www.arastirmacilar.org/tr/dernekHakkinda.aspx, Trkiye Aratrmaclar Dernei Resmi Web
Sitesi, (07. 03. 2011)

24
 KNC BLM

KAMUOYU ARATIRMALARINDA YNTEM VE TEKNKLER

almann birinci blmnde, kamuoyu aratrmalar kavram tanmlanm

ve kamuoyu aratrmalarnn, birbirine bal farkl aamalar olan almalar btn
olduu belirtilmitir. Bu blmde, kamuoyu aratrmalarnda kullanlan yntem ve
teknikler, bu almalarn trleri ve yapl aamalar incelenecektir.

2.1. KAMUOYU ARATIRMALARININ TRLER

Kamuoyu aratrmalar, toplumun tmnn ya da belirli bir ksmnn bir sorun

veya durum karsndaki dncelerini ortaya karmak iin gelimi lkelerde her
toplumsal konuya uygulanabilme zelliine sahip bir olgu olarak
deerlendirilmektedir.55 zelden genele doru bir yaklamla, bireyler yoluyla bir
lkenin, bir blgenin ya da bir kltrn herhangi bir konu karsnda mevcut tavrn
ve gelecekte sergileyecei tavr belirlemeye ynelik olarak yaplan bu aratrmalarn
balca drt tr vardr: Derinlemesine gzlem, ksa kamuoyu aratrmalar,
aklayc kamuoyu aratrmalar ve panel tr kamuoyu aratrmalar.

- Derinlemesine Gzlem: Kamuoyu aratrmalar ierisinde en yaygn

olandr. Aratrlacak konular bir veya birka balk altnda ele alnabilir. Bu
tip aratrmalarda grmeler, genellikle 20 ile 60 dakika arasnda srer. Sre
ok ksa tutulursa amalanan verilerin elde edilememesi riski varken sre ok
uzun tutulursa anketin tamamlanamamas riski ile kar karya kalnabilir.

55
Herbert Schiller, Zihin Ynlendirenler, ev: Cevdet Cerit, Pnar Yaynlar, stanbul, 1994, s. 169-
170.

25
 Amaca ulaabilmek iin uygun ve yeterli sorular, optimum srede
sorulmaldr.56

- Ksa Kamuoyu Aratrmalar: Uygulanan politikalarn etkisini lmek ve

ortaya konan stratejilerin baarsn tespit etmek amacyla yaplmaktadr. Sre
olarak 10-15 dakika arasnda srmesi avantaj olarak deerlendirilirken
ayrntl bilgi, tutum ve kanaatlere ulamada yetersiz kalmas en byk
dezavantaj olarak grlmektedir.57

- Aklayc Kamuoyu Aratrmalar: Ksa bir zaman dilimi ierisinde

meydana gelen etki ve deiimleri lmek amacyla kullanlr. 5-10 dakikalk
bir zaman diliminde birka sorudan oluan bir anket formuyla gerekletirilir.
Anket formu ksa olduu gibi rneklem kmesi de kktr. Bu tip
aratrmalar ile ak oturum, paneller, toplantlar, gsteriler vb. etkinliklerden
sonra hedef kitlenin genel eilimleri llmeye allr.58

- Panel Tr Kamuoyu Aratrmalar: Bu tip kamuoyu aratrmalarnda bir

etkinliin veya kampanyann ncesinde ve sonrasnda ayn insanlara ayn
sorular sorularak veriler elde edilir. Verilerin analizi sonucunda meydana
gelen deiim ve deiimin sebepleri belirlenebilir.59

2.2. KAMUOYU ARATIRMALARININ AAMALARI

Konuyla ilgili kaynaklar tarandnda, bir kamuoyu aratrmasnn ka

aamada ele alnabilecei hususunda farkl yaklamlarn var olduu grlmektedir.
Bu nedenle, aratrmann tm safhalarn iermek kaydyla aratrma aamalarnn
saysn deitirebilmek mmkndr.

56
C. C. Lake ve P. C. Harper, 2008, s. 8.
57
a.g.e., s. 8.
58
a.g.e., s. 8.
59
a.g.e., s. 9.

26
 Bu almada kamuoyu aratrmalar:
- Aratrma Amacnn ve Konusunun Tespiti,
- rnekleme,
- Anket Trnn Belirlenmesi,
- Soru Formunun Hazrlanmas,
- Anketrler ve Alan almas,
- Toplanan Verilerin Deerlendirilmesi ve Aratrma Raporunun Yazlmas
eklinde sralanarak irdelenecektir.

2.2.1. Aratrma Amacnn ve Konusunun Tespiti

Bir kamuoyu aratrmasnn ilk aamas, aratrma amacnn ve konusunun

tespitidir. Bu aamada aratrmann neden yapld, aratrma ile hangi bilgilerin
elde edilmek istendii ve aratrma sonularnn nasl kullanlaca ortaya konduktan
sonra, aratrmann genel hatlar izilmeye allr. Bu balamda aratrmann amac
ve konusu mulak olmamal, net bir ekilde ifade edilmelidir. 60

Ama ve konunun tespiti, bir kamuoyu aratrmasnda rneklem kmesinin

belirlenmesinden anket formunun hazrlanmasna, anketrlerin seiminden hangi
analizlerin yaplacana kadar her safha zerinde byk bir etkiye sahiptir.
Aratrmann amac ve konusu doru ve istenen ekilde tayin edilemezse,
aratrmann kitlesinin ve bunun doal sonucu olarak rneklemin yanl ya da eksik
olarak belirlenmesi ihtimali vardr. Aratrma konusunun snrlar net bir ekilde
ortaya konamazsa, anket formunda yer alacak sorularn trlerine ve yaplarna karar
vermek de bir hayli zor olacaktr. Aratrma konusunun bilinmesi, seilecek
anketrlerin nitelik ve eitimleri asndan da son derece nemlidir.

zetle, bir kamuoyu aratrmasnn ilk admn oluturan ama ve konunun

tespiti, aratrmann tm basamaklarn etkileyen son derece kritik ve zerinde iyi
dnlmesi gereken bir safhadr.

60
N. Gz, 2005, s. 105-106.

27
2.2.2. rnekleme

rneklemenin amac, rneklemin kitleyi doru bir ekilde temsil etmesidir.

Bu yzden, bir kamuoyu aratrmasnn en nemli aamalarndan biridir. Eer
rneklem kitleyi doru bir ekilde temsil etmiyorsa, aratrma ilk batan salam
temeller zerine oturtulamam demektir. Bu nedenle, bir kamuoyu aratrmasnn
doru sonular vermesinde, rnekleme safhas hayati neme sahiptir.

Bu noktada kitle ve rneklem terimlerinin aklanmas doru olacaktr.

Aratrma kapsamna giren ve ayn zellikleri tayan birimlerin tmne kitle
denilmektedir. Bir kitleden, rnekleme yntemlerinden yararlanlarak seilen, ayn
zellikleri tayan bir grup birimin oluturduu toplulua ise rneklem ad
verilmektedir.61 Yukarda da deinildii gibi rnekleme, bir kitleden, rnekleme
yntemleri kullanlarak kitleyi temsil edebilecek rneklemin seilmesi ilemidir.
Kavramlarn ve rneklem mantnn daha iyi anlalabilmesi iin bir misal vermek
gerekirse: Bir orbann tadna tuzuna bakmak iin iyi bir ekilde kartrlm
orbadan bir iki kak almann yeterli olaca sylenebilir, yani orbay tamemen
imeye gerek yoktur. Bu rnekte orbann tamam kitle olurken orbann tadna
tuzuna bakmak iin alnan bir iki kak orba rneklemi ifade etmektedir. Gerekten,
rnekte de belirtildii gibi belirli bir konuda halkn eiliminin nasl ve ne dzeyde
olutuunu saptamak iin btn halk aratrmak gereksiz ve anlamsz bir
uygulamadr.

rnekleme ileminde aratrmann konusu ve amac belirleyici olmaktadr.

Aratrmada ne amalanyorsa ona gre bir rneklem tespitine gidilir. rnein, bir
lkede televizyon izleme eilimleri aratrmas yaplyorsa, aratrmann kitlesi, o
lkede yaayan ve televizyon izleyen tm insanlar olacaktr. Ancak, ayn lkede
kadnlarn televizyon izleme eilimleri aratrmas yaplyorsa, bu durumda kitle,
belirtilen lkede yaayan ve televizyon izleyen kadnlar olacaktr. Hangi bilginin

61
Alaettin Kutsal, Betimsel statistik, Hacettepe niversitesi Fen Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1986, s.
2-3

28
istendiinin yan sra, kimin eilimlerinin llei de her olayn zelliine gre
deiecektir.

rneklemin kitlenin zelliklerini tamas, aratrma bulgularnn btn

yanstmas asndan nem tar. nk rneklem olarak seilen grup zerinde
yaplacak aratrma ile elde edilecek bilgiler btne yanstlacak ve btnn genel
eilimi olarak deerlendirilecektir. Ancak, geni bir alana yaylm ve heterojen bir
kitleden rneklem karmak da kolay olmayacaktr. Kitledeki insanlarn cinsiyet, ya,
gelir ve dier unsurlar bakmndan oransal olarak rneklemde temsil edilmesi,
aratrma sonularnn doruluu asndan dikkat edilmesi gereken hususlardandr.62

rnein, aratrma kitlesinin Trkiyede yaayan 18 ya st tm bireyler

olduu bir almada, rneklemde yer alan erkek deneklerin oran % 75, kadn
deneklerin oran % 25 ise aratrma bulgularnn doruluu hakknda byk kukular
oluacaktr.

rneklemin genilii de aratrma bulgularnn doruluu asndan nemlidir.

rneklem genilii anketrlerin saysna, ilgili alt gruplarn geniliine, kitlenin
homojenliine, aratrma bulgularnn kullanm amalarna, konuyla ilgili ne kadar
bilgi sahibi olunmak istendiine ve aratrma iin ayrlan bteye baldr. Aratrma
iin ayrlan bte bata olmak zere, rneklem geniliinin bal olduu tm
faktrler ile aratrma bulgularnn isabet derecesi arasndaki denge, yeterli rneklem
geniliinin belirlenmesi suretiyle salanmaldr.63

rneklem geniliinin tespitinde dikkat edilmesi gereken bir baka husus,

anket yaplamayacak deneklerin orannn ngrlerek rneklem geniliinin fazla
tutulmas, yani yedek rneklem listesinin hazrlanmasdr.

62
Nurettin Gz, zleyici Aratrmalarnda Btnn Temsili Sorunu: rneklem, Radyo Televizyon
Yaynlar Kamuoyu Aratrmalar Platformu Yaklamlar, Eilimler ve Sorunlar Konferans, Ankara,
31 Ekim 2006 , T. C. Maltepe niversitesi Yaynlar No:31, stanbul, 2006, s. 114.
63
C. C. Lake ve P. C. Harper, 2008, s. 84, 110.

29
 rnein, daha nce yaplan aratrmalardan tecrbeyle ticari nitelikli bir
kamuoyu aratrmasnda belirlenen rneklem listesinin % 75i ile grlp anket
yaplabiliyorsa, bu durumda rneklem geniliinin yaklak % 33 kadar yedek
rneklem tespit edilmesi gerekecektir.

2.2.2.1. rneklem Hatas

Kamuoyu aratrmalar ve rnekleme aamas asndan rneklem hatas,

olduka kritik ve iyi anlalmas gereken bir aratr. rneklem hatas, genelde
okuyucular tarafndan aratrmann hatal olduu eklinde alglanmaktadr. Ancak bu
algnn aksine rneklem hatas, aratrma bulgularnn hangi snrlar ierisinde geerli
olduunu gstermektedir. rneklem hatasn etkileyen iki faktr bulunmaktadr:
rneklem Genilii ve Kitlenin Homojenlii.

rneklem hatas ile rneklem genilii arasnda genel manada ters orantl bir
iliki bulunmaktadr. rneklem genilii arttka rneklem hatas azalmaktadr.
rnein, 1.000 kiilik bir rneklem kmesi iin hata pay % 3 olurken, 50 kiilik
bir rneklem iin hata pay % 14 olacaktr. Ancak, rneklem genilii belirli bir
bykle ulatktan sonra, rneklem hatas azalmamakta; belirli bir noktadan sonra
rneklem geniliini bytmek, sadece aratrma masraflarn arttrmaktadr.64

Kitlenin homojenlii, rneklem hatasn etkileyen bir baka faktrdr. ayet

kitle homojen bir yapya sahipse rneklem hatas dk olacaktr. Homojen bir kitlede,
ou insann birbirine benzer olmas sebebiyle nispeten daha az sayda denekle
almak yeterli olacaktr. Ancak, heterojen yapya sahip bir kitlede, birbirinden ok
farkl grler bulunaca iin btn farkllklar yanstacak daha byk bir rneklem
seilmesi gerekecektir.65

Aada, hem rneklem geniliinin hem de kitlenin homojenliinin etkili

olduu bir rneklem hatas tablosu bulunmaktadr. Tablo 1de satrlar rneklem

64
N. Gz, 2005, s. 108.
65
C. C. Lake ve P. C. Harper, 2008, s. 86.

30
geniliini, stunlar ise kitlenin homojenliini gstermekte; % 50 - % 50 stunu en
heterojen kitleyi betimlerken % 90 - % 10 stunu en homojen kitleyi temsil
etmektedir. Tabloda verilen gven aralndan kastedilen ise (% 95 gven aral)
kitledeki doru ve mevcut eilimin rneklemdeki 100 denekten 95inde var
olduudur.

Tablo 1 Genel Basit Tesadf rneklemler in rneklem Hatas Tablosu66

Sorulara Gre Tercihlerin Dalm*

rneklem
% 50 - % 50 % 70 - % 30 % 90 - % 10
Genilii
100 10 9 6
200 7 6 4
300 6 5 3
400 5 4 3
500 4.5 4 2.5
700 4 3 2
1000 3 3 2
*% 95 gven aral iin basit rastgele rneklem zerine kurulmutur.

Bu noktada rneklem hatasnn ne ie yaradn ve nasl kullanldn bir

rnekle aklamak yerinde olacaktr: Bir kamuoyu aratrmasnda rneklem hatas
% 4 olarak verilmi ve bu aratrma sonucuna ilikin bulgular % 30 ve % 70 olarak
belirlenmi ise % 30 olan bulgu aslnda % 26 ila % 34 aralnda, % 70 olan bulgu
ise esasnda % 66 ila % 74 aralnda bir noktada yer almaktadr. Ksacas rneklem
hatas, aratrmalardaki sonularn tam manasyla geerli olduu aral bize
gstermektedir.

2.2.2.2. rnekleme Yntemleri

Kamuoyu aratrmalarnda, aratrmann konusu, amac, bilgi toplama

yntemi, aratrmann maliyeti ve sresi gibi hususlar dikkate alnarak, en uygun
rnekleme yntemi seilir. rnekleme yntemleri, rnekleme birim seiminde
uygulanan usuln keyf (irad) veya tesadf (rassal) oluuna gre olaslksal

66
a.g.e., s. 85

31
olmayan rnekleme yntemleri ve olaslksal rnekleme yntemleri olarak ikiye
ayrlr.

2.2.2.2.1. Olaslksal Olmayan rnekleme Yntemleri

Bu yntemlerde, kiisel gre gre kitlenin ierisinden keyfi olarak denekler

seilip rneklem oluturulur. Olaslksal olmayan yntemlerde, rneklem biriminin
seimi hibir olasla bal deildir. Bu yntemin baars, rnekleme uygulamasn
yrten kiinin allan aratrma konusundaki deneyimine, kitlenin zellikleri
hakkndaki bilgi birikimine ve kitlenin, ilgilenilen zellikleri itibariyle homojenliine
baldr. Olaslksal olmayan rnekleme yntemleri, daha ok temsil zorunluluu
olmayan kk birimlere ya da yinelenecek olan aratrmalara n hazrlk niteliinde
salkl olarak uygulanabilir.

Olaslksal olmayan rnekleme yntemlerinin, olaslksal rnekleme

yntemlerine gre belirgin zellikleri yle sralanabilir:
* Daha az karmaktr.
* Daha az masrafldr.
* Daha az emek ister.
* Daha az zamana gereksinimi vardr.
* Daha az gvenilirdir.

Olaslksal olmayan rnekleme yntemleri temelde ayn olmakla birlikte,

uygulamalarda deiik ltlerin alnd karar rneklemesi, dilim rneklemesi ve
kota rneklemesi ad verilen farkl trleri mevcuttur.67

2.2.2.2.1.1. Karar rneklemesi

rneklemin, rneklemi eken kiinin kararlarna gre ekildii ynteme karar

rneklemesi denir. Aratrma bulgularnn baars seimi yapann yetenekleri,

67
Aysel Aziz, Aratrma Yntemleri- Teknikleri ve letiim, Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2003,
s. 53-54.

32
allan konu zerindeki deneyimi ve bilgi dzeyine baldr. Karar rneklemesi,
olaslksal rnekleme yntemlerine oranla daha az gidere neden olur.68

2.2.2.2.1.2. Dilim rneklemesi

Kitle ok geni olduunda, rneklem deneklerine ulama maliyeti yksek ise

karar rneklemesi yerine dilim rneklemesi tercih edilir. Kitle birtakm dilimlere
ayrlr ve bu dilimlerden kitleyi temsil edebilecek rneklem birimleri ekilir. rnein,
dilimler bir siyasi partinin rgtnn bulunduu ileler olabilir. Byle bir
aratrmada, rgt olmayan ilelerde rneklem birimine ulama maliyeti ok fazla
olacandan, bu yerler kapsam d braklabilir.69

2.2.2.2.1.3. Kota rneklemesi

Kota rneklemesi, olaslksal olmayan rnekleme yntemleri arasnda en ok

kullanlan yntemdir. Dier iki ynteme gre daha sistematik, fakat daha pahaldr.
Kota rneklemesinde, aratrma yaplacak grubun farkl zelliklerine ve belirli
deikenlere gre kotalar koymak suretiyle rneklem kmesi oluturulur. Kota
koyulan zellikler genellikle cinsiyet, ya, gelir, eitim seviyesi, meslek ve ikamet
edilen yer gibi demografik ve sosyo-kltrel deikenlerdir. Yaplacak kamuoyu
aratrmasnn amacna gre meslek kotalar, belirli meslek gruplarndaki insanlarn
n plana karlmasn gerekli klyorsa, buna uygun meslek kotalar oluturulabilir.
rnein, kadnlarn hafta ii leden sonra televizyon izleme eilimleri ile ilgili bir
kamuoyu aratrmasnda, aile bireyleri ierisinde hafta ii gnlerde leden sonra
televizyon izleyenlerin daha ok ev hanmlar olduuna dair bir bulgu varsa, bu
meslek grubu ile ilgili bir kota konabilir ve rneklemde ev hanmlar daha fazla
temsil edilebilir.70

68
Hlya ng, rnekleme Kuram, Hacettepe niversitesi Fen Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1994, s.
12.
69
a.g.e., s. 13.
70
Ahmet zmen, rnekleme, s. 35 http://www.aof.anadolu.edu.tr/kitap/IOLTP/2294/unite03.pdf, ,
(08.03.2011)

33
 Kota rneklemesinin zayf ynleri, yntemin kendisinden ok, rnekleme
almalarnn ynetimindeki baarszlklardan kaynaklanmaktadr. Anketrlerin
kotaya girecek kiileri seme serbestlii vardr; ancak, anketrn kotaya yanl birini
dhil etmemesi iin ok iyi yetitirilmi olmas gerekir.

2.2.2.2.2. Olaslksal rnekleme Yntemleri

Bu yntemlerde, rneklem birimlerinin seilmesinde aratrmacnn etkisi

yoktur. Belli olaslklarla ekilen deneklerden rneklem elde edilir. rneklemi
olutururken bilinen olaslklar, rneklem istatistiklerinden yararlanlarak kitle
parametreleri iin bir tahmin yaplmasnda kullanlr. Ayrca, kitle parametreleri iin
hipotez snamalar ve gven aralklar oluturulabilir. Ksacas olaslksal rnekleme
yntemleri, llebilir rneklemelerdir.

Uygulamada rneklem seim iini kolaylatrmak veya kitleyi daha iyi

yanstacak bir rneklemin oluturulmasn salamak amacyla basit rastgele
rnekleme, sistematik rnekleme, tabakal rnekleme ve kme rneklemesi adnda
farkl olaslksal rnekleme yntemleri gelitirilmitir.

2.2.2.2.2.1. Basit Rastgele rnekleme

Her bir rneklem birimine eit seilme olasl verilerek seilen birimlerin
rnekleme alnd ynteme basit rastgele rnekleme ad verilir.71

Basit rastgele rnekleme ynteminin rnekleme kuramnn kurulmasnda

temel tekil etmesi bakmndan yeri ve nemi byktr. Bu rnekleme ynteminde,
kitleyi oluturan birimleri aka gsteren bir listenin bulunmas gerekir. Bu listeden
rnekleme girecek denekler tesadfen seilir. Seim ileminde rastgele saylar
tablosu, kura usul veya bilgisayarda tretilen rastgele saylarn kullanlmas gibi
deiik yollar izlenebilir. Eer kitle, incelenen zellikleri bakmndan homojen bir

71
H. ng, 1994, s. 14.

34
yapda ise ok kullanl bir yntemdir. Ancak, zerinde aratrma yaplacak kitlenin
birimleri geni bir corafi alana yaylm ise rastgele birim seimi nemli bir maliyet
getirmekte ve zaman almaktadr.

Sonu olarak, basit tesadf rnekleme ok kolay bir yntem olmasna

ramen, tm kitle birimlerini kapsayan bir listenin elde edilmesinin zorluu, byk
rneklemlerdeki yksek maliyet ve uygulamada, kitlelerin genelde heterojen bir
yapya sahip olmasndan dolay, kamuoyu aratrmalarnda nadiren kullanlan bir
yntem durumundadr.

2.2.2.2.2.2. Sistematik rnekleme

rnekleme birim seiminin sistematik olarak yapld rnekleme srecine

sistematik rnekleme ad verilir.72 Basit rastgele rnekleme ynteminden fark,
rastlantsal bir balangtan sonra, rnekleme girecek birey ve objelerin belli
aralklarla seilmesidir. Sistematik rnekleme ynteminin uygulanabilmesi iin kitle
hakknda bir liste mevcut olmal veya oluturulmal, birimler numarandrlmal veya
doal sraya sahip olmaldr.

Sistematik rnekleme ynteminin uygulann yle aklamak mmkndr:

Sistematik rnekleme yntemiyle 1.000 kiilik bir kitleden 20 kiilik bir rneklem
ekileceini varsayalm. 1.000/20=50 says, bu rnekteki sistematik rneklemenin
uygulanabilmesi iin gerekli aralktr. 50ye kadar olan sra numaralarndan biri
rastlantsal olarak belirlenir. Belirlenen bu say, rnekleme seilen ilk denein sra
numarasdr. Ardndan, belirlenen bu ilk sra numarasna her seferinde 50 eklenerek
19 tane daha sra numaras tespit edilir. Bylelikle 20 denekten oluacak rneklem,
sistematik rnekleme yntemi kullanlarak elde edilmi olur. Ancak bu yntem,
periyodik deiiklik gsteren kitlelerde doru bulgular elde edilmesine engel olabilir.
Periyodik deiiklik gsteren kitlelerde, kitle saysnn rneklem saysna blnmesi

72
a.g.e., s. 14.

35
ile bulunan aralk says periyoda uygunluk gsteriyorsa, ar derecede sapmal bir
rneklem oluturulmu olur. Bu durumda rneklem kitleyi temsil etmez.73

Sistematik rnekleme, kullanlmas pratik ve daha ucuz bir yntem olmasna

karn, karmak ve sapmaya ak olmas nedeniyle kamuoyu aratrmalarnda sk
tercih edilen metotlardan deildir.

2.2.2.2.2.3. Tabakal rnekleme

Kitlenin byk olduu ve bireyler arasnda homojenlik bulunmad

durumlarda kitle, deikenlii daha kk alt gruplara ayrlabilir.

Her bir kitle birimi yalnz bir tabakaya ait olacak ve hibir kitle birimi akta
kalmayacak; tabaka ii deiim olabildiince kk, tabakalar aras deiim
olabildiince byk kalacak ekilde alt gruplara blnp rneklemin her bir
tabakadan ayr ayr ve birbirinden bamsz olarak ekildii rnekleme yntemine
74
tabakal rnekleme ad verilir.

rnein, lke apnda bir aratrma yaplacaksa iller veya ileler tabakalar
olarak alnabilir. Bu yntemin baarl olabilmesi iin dikkat edilmesi gereken husus,
her bir tabaka kendi ierisinde homojen olurken tabakalar aras heterojenlik
salanmaldr. Bu tanmdan da anlalabilecei gibi her bir tabaka bir kitle olarak
dnlebilir ve dolaysyla her bir tabakaya farkl ya da ayn rnekleme yntemi
uygulanabilir.

Her bir tabakaya basit rastgele rnekleme ynteminin uyguland tabakal

rneklemeye tabakal rastgele rnekleme ad verilmektedir.

Tabakal rnekleme yntemi, rneklemin kitleyi temsil kabiliyetinin yksek

olmas, dier yntemlere gre para ve zaman tasarrufu salamas nedeniyle kamuoyu
aratrmalarnda sk bavurulan yntemlerdendir.

73
A. Aziz, 2003, s. 52.
74
H. ng, 1994, s. 15.

36
2.2.2.2.2.4. Kme rneklemesi

Birok aratrmada, kitle birimlerinin tam bir listesini yapmak ok zaman alc
ya da olanakszdr. rnein, bir ehirde yaayan kiileri tam ve eksiksiz bir ekilde
listelemek hemen hemen imknszdr. Byle durumlarda basit rastgele rnekleme,
sistematik rnekleme veya tabakal rnekleme kullanmak ok zor olacandan kme
rneklemesi gelitirilmitir. Kme rneklemesinde, rneklem birimleri kiiler deil
kmelerdir, yani seim kmeler arasnda yaplr.75

Kme rneklemesi ynteminin daha iyi anlalabilmesi iin tabakal

rnekleme yntemi ile bir karlatrma yaplmas yerinde olacaktr: Bir ilin
kylerinde yaayan insanlarla bir kamuoyu aratrmas yaplmas planlandnda,
tabakalarn kyler olarak belirlendii tabakal rnekleme ynteminde, her bir kyden
ayr ayr kiiler seilecektir. Oysa kmelerin kyler olarak belirlendii kme
rneklemesinde, dorudan doruya aratrmaya katlacak kyler belirlenecek ve
seilen bu kylerdeki insanlar aratrmaya dhil edilirken, seilmeyen kylerdeki
insanlar aratrmada yer almayacaktr.

Kme rneklemesinin baarl olabilmesi iin zerinde durulmas gereken

nemli bir nokta vardr: Kmelerin oluturulmasnda, kmeler aras deiim
olabildiince kk tutulurken her bir kme ierisindeki deiim olabildiince byk
tutulmaldr. Bu durumun salanabilme dzeyi ile doru orantl olarak, rneklemin
kitleyi temsil etme dzeyi artacaktr.

Bu blmde anlatlan rnekleme yntemleri, uygulamada nadiren tek bana

kullanlr. Kamuoyu aratrmalarnda, rneklem genellikle birden fazla aamada
ekilir. Kitle ncelikle tabakalara ayrldktan sonra, her bir tabakaya sistematik
rnekleme uygulanabilir. Bu durumda uygulanan ynteme tabakal sistematik
rnekleme denir. Yine bir kitle ncelikle tabakalara ayrldktan sonra, her bir
tabakaya kme rneklemesi uygulanabilir. Bu rneklemeye de tabakal kme

75
M. Baol, 1994, s. 115.

37
rneklemesi denir. Bu rnekler oaltlabilir. Kamuoyu aratrmas uygulamalarnda,
genellikle ok daha karmak ve aamal rnekleme yntemleri tercih edilmektedir.

2.2.2.3. NUTS (The Nomenclature of Territorial Units for Statistics - statistik

Blge Birimleri Snflamas) ve rnekleme

NUTS, Avrupa Birlii lkeleri tarafndan kullanlan bir istatistik blge

snflandrmasdr. Eurostat (Avrupa Birlii statistik Ofisi) tarafndan 26 yl nce
kurulmutur. Bu almann amac, AB iin retilecek blgesel istatistiklerde belli bir
yap oluturmaktr. NUTS, 24 Haziran 1988 tarihinde kabul edilip 15 Temmuz
1988de resmi gazetede yaymlanan 2052/88 sayl topluluk mevzuatndan bu yana
kullanlmaktadr. Ancak esas kullanm, 3 yllk bir hazrlk almas sonrasnda,
1059/2003 sayl NUTS hakkndaki mevzuatn, Avrupa Parlamentosu ve Konseyi
tarafndan 26 Mays 2003 tarihinde kabul ile balamtr.76

NUTS hakkndaki mevzuatn zerinde durulmas gereken amalarndan biri,

ye lkelerin idar yaplarnda ba gstermesi kanlmaz farkllklarn, ye lkelerin
blgesel istatistiklerinin birbirleriyle karlatrlabilirlii ve uygulanabilirlii
zerindeki olumsuz etkisini olabildiince przsz bir ekilde zmektir. Bunlarn
yannda NUTS, rneklem konusunda, ait olduu lkeyi temsil edebilecek ekilde
gelitirilmitir. Dolaysyla NUTS, kamuoyu aratrmalarnda rnekleme ilemi
esnasnda genellikle tabakalarn ve/veya kmelerin oluturulmasnda sk sk
kullanlmaktadr.77

Trkiyenin Avrupa Birliine uyum sreci dorultusunda, Bakanlar

Kurulunun 2002/4720 sayl karar gereince, Devlet Planlama Tekilat ve Devlet
statistik Enstits (bugnk Trkiye statistik Kurumu) ayr dzeyde statistik
Blge Birimleri Snflamas (BBS NUTS) oluturmutur. 81 il NUTS 3 dzeyini,
illerin birlemesi ile elde edilen 26 blge NUTS 2 dzeyini ve 26 blgenin
birletirilmesiyle elde edilen 12 blge ise NUTS 1 dzeyini meydana getirmektedir.

76
Pnar Takan, NUTS (The Nomenclature of Territorial Units for Statistics), s. 3-4
http://tuikapp.tuik.gov.tr/DIESS/FileUpload/yayinlar/6.NUTS.ppt, (08.03.2011)
77
a.g.k., s. 5-7, (08.03.2011)

38
Trkiyeye ilikin NUTS 1, NUTS 2 ve NUTS 3 dzeylerini gsteren tablo, bu
almann ekinde yer almaktadr (Bkz. EK 1) .78

2.2.3. Anket Trnn Belirlenmesi

Aratrma yaplacak konu ile ilgili sorularn yer ald soru kdna ngilizce
questionnaire szcnn karl olarak sormaca veya Franszca enquete
szcnn karl olarak anket denilmektedir.79

Yaplacak almann konu ve kapsam, uygulanmasna karar verilecek anket

tr iin en belirleyici unsurlardan ikisidir. Ancak, almaya ayrlan bte ve
almann gerekletirilecei zaman dilimi de tercih edilecek anket yntemi
asndan byk nem tamaktadr.

Anket yntemlerinden birinin avantaj dierinin dezavantaj olabilmektedir.

rnein, posta yoluyla gnderilen ve bir rnn kullanmna dnk bilgileri
renmeyi amalayan bir anketi, o rn kullanmayan kii hi doldurmazken, byk
bir marketin sz konusu rn satan reyonunda yz yze yaplacak olan anket,
dorudan kullanc ile balant kurmay salayabilmektedir. Ancak, alveriini bir an
nce tamamlama telanda olan kii, evde, kendi tand, bildii ortamda rahatlkla
cevaplayabilecei birok soruya, markette cevap vermek konusunda isteksiz
davranabilmektedir. Anket tr seiminde dikkat edilecek en nemli hususun, hedef
kitleye en geni anlamda ulamay salayacak yntem olmas gerektii konusu
gzden karlmamaldr.

2.2.3.1 Postayla Anket

Bu yntem, anketin nceden belirlenen adreslere postalanmas ve deneklerin

verdii yantlarn aratrma merkezine geri gnderilmesi ile gerekletirilir. Buradaki

78
A. Sinan Trkylmaz, Attila Hancolu ve smet Ko, Aratrma Tasarm Ek-B, s. 169-170,
http://www.hips.hacettepe.edu.tr/tnsa2003/data/turkce/ek-b%20.pdf, (08.03.2011)
79
A. Aziz, 2003, s. 93.

39
posta kavram mektup, faks, kargo ve e-posta gibi her trl gnderme ve ulatrma
yntemlerini ifade etmektedir. Bu tr bir uygulama iin deneklerin ncelikle okuma-
yazma bilmesi gerekir. Ayrca deneklerin posta yolu ile gelen bir anketi cevaplayarak
geri gnderme alkanl da bulunmaldr. Bu yntemin baarl olabilmesi iin
denekleri tevik edici baz yollar kullanlabilir. rnein, ABDde posta yoluyla gelen
anket formunu doldurma karlnda bir ekilie katlma gibi promosyanlara ska
rastlanmaktadr.80

Yntemin Avantajlar:
- Ekonomik olarak en tasarruflu anket trdr.
- Sorularn yantlanmas ile ilgili bir zaman snrlamas olmad iin,
anketteki karmak sorular kolaylkla cevaplandrlabilir.81
- Denek cevaplarnn anketr tarafndan etkilenme ihtimali yoktur.

Yntemin Dezavantajlar:
- Yant oran en dk olan anket trdr. Posta yoluyla gnderilen
anketlere cevap verme oran % 30 civarndadr. Bunun iin, bu yntemde
rneklem byk tutulmak zorundadr.82
- Denein anketi hangi artlarda doldurduunu kontrol etmek imknszdr.
Anket denek tarafndan doldurulmam bile olabilir.
- Bu yntemde anket, denein anketi kendisinin doldurmas ve en iyi
verimin alnabilmesi iin yalnzca okur-yazar olanlarla yaplabilir.
- Kayp veri fazla olmaktadr. Denekler, tereddt duyduklar sorular
cevaplamamay tercih etmektedir.
- Sorularn srasnn denetimi mmkn deildir; sorular, denek tarafndan
srasyla doldurulmam olabilir.
- Anketrn bulunmamasndan dolay sorular ile ilgili yanl alglamalar
dzeltilememektedir.

80
A. Aziz, 2003, s. 109-110.
81
N. Gz, 2005, s. 128.
82
C. C. Lake ve P. C. Harper, 2008, s. 15.

40
2.2.3.2 Yzyze Anket

Yzyze anket tekniinde, anketler bizzat anketrler tarafndan yaplr. Bu

yntemde anketrler, rnekleme kan deneklerin bulunduklar yere gider ve denekler
ile bizzat grerek anketi uygularlar. Yzyze anket uygulamasnda anketrlerin
iletiim yetenekleri n plandadr.

Yntemin Avantajlar:
- Bu yntemde deneklerin ankete katlma oranlar yksektir. Deneklerin
% 65 ila % 75i ankete katlrlar.83 Ankete katlmak istemeyen deneklerin
yerine rneklem kurallar erevesinde yedek denekler eklenerek,
rneklem istenilen sayya tamamlanabilir.
- Deneklerin ankette anlayamadklar hususlar anketrler tarafndan
aklanabilir; sorular ile ilgili yanl anlalmalar anketrler tarafndan
annda dzeltilebilir.
- Kayp verinin en az olduu anket trdr. Anketrler, deneklerin sorular
cevaplamalar konusunda her trl tevik ve kolayl salayabilir.
- Deneklerin gzlemlenmesi mmkndr. Bylece, deneklerin bakasnn
etkisinde kalp kalmad grme esnasnda tespit edilerek, gerekli
notlar alnabilir.
- Yzyze anket tekniinde deneklerin ankete daha fazla konsantre
olabilmesi, yantlarn kalitesini artrmaktadr.84

Yntemin Dezavantajlar:
- En maliyetli anket trdr.
- Saha aratrmasnn genellikle geni bir corafi alanda gerekletirilmesi,
anketrlerin ynetimini ve denetimini gletirmektedir.
- Denek cevaplarnn anketrler tarafndan etkilenme ihtimali, dier
yntemlere oranla daha yksektir.

83
a.g.e., s. 16.
84
a.g.e., s. 16.

41
2.2.3.3 Telefonla Anket

Bu yntemin en nemli koulu, anketin uygulanaca hedef kitlenin telefona

sahip olmasdr. Bu yzden, anketin uygulanaca toplumda telefon kullanm yaygn
olmaldr.

Tekniin uygulanmasnda, telefon rehberinden ekilen rneklemdeki

deneklerin evlerine ya da bulunduklar ortamlara anketrler tarafndan telefon alr
ve sorulara alnan yantlar yine anketrler tarafndan ankete iaretlenir. Bu yntem
daha ok gncel konularda, kamuoyunun dncelerini hemen almak ve saptamak
amac ile uygulanr.85

Yntemin Avantajlar:
- Sre asndan en hzl anket trdr. Sonular ok ksa srede elde
edilebilir.
- Bu yntem, yz yze anketten % 50 daha ucuzdur.86
- Anketrlerin denetim ve ynetiminin en kolay yaplabildii anket
tekniidir. nk anketrler, telefon grmelerini belirli merkezlerde
toplu bir ekilde gerekletirir.

Yntemin Dezavantajlar:
- Bu yntemde anket, sadece telefonu olan deneklerle yaplabilir.
- rneklemin seildii telefon rehberlerindeki kaytlar yanl bilgiler
ierebilir.
- Dier yntemlere gre sorular daha ksa ve az sayda olmaldr.
- Dier anket tekniklerine kyasla deneklerle gerekletirilen grmeler
daha ksa srmelidir.
- Telefonla anket tekniinde, grsel ierik gerektiren sorular sorulamaz.

85
A. Aziz, 2003, s. 115-116.
86
C. C. Lake ve P. C. Harper, 2008, s. 17.

42
 Teknolojinin gelimesi ile birlikte, telefonla anket ynteminde birtakm
yenilikler ortaya km ve telefonla anket yntemine bilgisayar teknolojisinin
eklenmesi ile CATI (Computer Aided Telephone Interview - Bilgisayar Destekli
Telefonla Anket) metodu gelitirilmitir. Bu yntemin klasik telefonla anket
tekniinden fark, telefonda alnan verilerin dorudan bilgisayara ilenmesidir. Bu
metodun geliimi ile kamuoyu aratrmalar ok daha hzl bir ekilde
gerekletirilmeye balanmtr.

2.2.3.4 nternet Yoluyla Anket

Gnmzde internetin giderek artan rol, birok alanda olduu gibi anket
almalarnda da kendini gstermektedir. Aratrmann amacna uygun olduu
durumlarda, internet ortamnda anket yoluyla veri toplamak baz dezavantaj ve
problemlerine ramen, gz ard edilemeyecek avantajlar olan bir yntemdir.

Bu yntemde bireylerden, girdikleri web sitesinde yer alan ve siteye daha

nceden yerletirilmi olan anket formunu doldurmalar istenir. Ancak web sitesi
herkese ak olduu iin, bu teknikte, olaslkl rnekleme yntemlerinin uygulanmas
mmkn deildir. Belirtilen web sitesine giren herkes anketi doldurabilmektedir.
nternet ile anket teknii gnmzde birok televizyon programnda, hemen hemen
her konuda gerekletirilmektedir.

Yntemin Avantajlar:87
- nternet yoluyla anket yntemi, veri toplama sresini ve maliyeti en aza
indirmektedir.
- Grsel boyut ve aklamalarn eklenebilmesi, anketi daha anlalr hale
getirmektedir.
- nternet sayfasna 7 gn 24 saat boyunca ulalabilmesi, deneklere byk
kolaylk salamaktadr.

87
ule zmen, nternet zerinden Anket Yoluyla Veri Toplama, s. 2
http://www.suleozmen.com/teblig_sunumlar/5internet_veri%20toplama.pdf , (08.03.2011)

43
 - Bu yntemde ayrca veri giriine gerek yoktur; elektronik ortamda alnan
cevaplar, nceden belirlenen kodlama esaslarna gre otomatik olarak
Excel ya da SPSS paket programlarna kaydedilebilmektedir.
- Analizlerin yaplp sonularn grafik ve tablolarla sunulmas iin veri
toplama srecinin sonunu beklemek gerekmemektedir.

Yntemin Dezavantajlar:88
- nternet yoluyla anket tekniinde olaslksal rnekleme yntemleri
uygulanamamaktadr. Bu nedenle, anketlerin gerekletirilmesi ile elde
edilen bulgularn doruluu ve bilimsellii tartma konusudur.
- Bu metot, sadece internet kullanmakta olan kiilere uygulanabilir ve bu
kiilerin says gnmzde hl olduka snrldr.

2.2.4. Soru Formunun Hazrlanmas

Soru formunun hazrlanmas hem aratrma konusu asndan, hem de

kamuoyu aratrmalar asndan byk tecrbe ve bilgi birikimi gerektirir. nk
soru formunun hazrlanmas aamasnda bir yandan aratrmann her blm gz
nnde bulundurulmal, bir yandan da konu ile ilgili bilgiler aratrma ile
harmanlanabilmelidir.

Aratrmann salkl yrmesi ve sonularn doru kmas iin soru

formunun hazrlanmasnda hata yaplmamaldr. Sorulacak her soru, kamuoyu
aratrmasnn amalarna uygun olmal ve her sorunun zel bir sebebi bulunmaldr.
Gereksiz sorulan her soru bouna para, zaman ve enerji kayb demektir. Sorular, soru
formuna doru sralamada yerletirilmelidir. Aksi takdirde, deneklerin gerek
eilimleri renilemedii gibi aratrma bulgularna da gvenilemez. Soru
formundaki sorular karmak, geni ve kesin olmayan ifadeler iermemelidir. Byle
sorular, verilerin llmesini gletirmesinin yannda, aratrmann objektifliine de

88
a.g.k., s. 3, (08.03.2011)

44
glge drebilir. Son olarak, formda yer alacak soru saysnn maliyet-ama
dengesini salayacak ekilde hesaplanmasna zen gsterilmelidir.

2.2.4.1. Soru Trleri

Ankette yer alan sorular, yantlarn serbest olup olmamasna gre drde ayrlr;
sorularn nitelii asndan ise olgusal ve yargsal olmak zere iki balk altnda
incelenebilir.

2.2.4.1.1. Yantlarn Serbest Olup Olmamasna Gre Soru Trleri

Ankette yer alan sorular, yantlarn serbest olup olmamasna gre ak ulu,
kapal ulu, yar kapal ulu ve derecelendirmeli sorular olmak zere drde ayrlr.

2.2.4.1.1.1. Ak Ulu Sorular

Ak ulu sorular, denein kendi ifade biimi ve tarzna gre serbeste cevap
verebildii sorulardr. Verilecek cevap iin herhangi bir ngrde bulunulmaz ya da
olas yantlar soru formunda yer almaz. Bu soru biiminde, denein soruya verdii
cevap olduu gibi anketr tarafndan not edilir. Anketin tamamlanmasndan sonra,
verilen cevaplar kendi ilerinde belirli kategorilere ayrlabilir. Ak ulu sorular,
deneklerin nasl cevap vereceklerinin bilinemedii ya da verecekleri cevaplarn
snrlandrlmak istenmedii durumlarda kullanlmaktadr.89

Ak ulu soru tipinde, denee hibir alternatif cevap sunulmamasndan tr

yantlar en az etkiye maruz kalrken yeni fikirlerin ortaya kabilmesi iin uygun
ortam hazrlanm olur. Ayrca, ak ulu sorular genellikle daha az karmak ve ksa
olmalar nedeniyle dier soru tiplerine kyasla daha kolay anlalabilirler.

89
N. Gz, 2005, s. 116.

45
 Saylan bu yararlarnn yannda, ak ulu sorularn sakncalar da vardr.
rnein, ak ulu sorularda yantlarn yazlmas zaman almaktadr. Bunun yan sra,
ak ulu sorunun kodlanmas da olduka zordur; her yeni gelen yant iin kod amak
gerekir. Denein soruyu yantlamada zorlanmas ise bir baka mahzurdur. Ak ulu
soru denee hi yardm etmeden, denekten ok ey talep edilmesine yol aar.90

Ak Ulu Sorulara rnek:

Soru: Neden televizyon izlersiniz?
Yant: ..............................................................................................................................

Soru: Sizce, televizyon yaynlarnn faydalar nelerdir?

Yant: ..............................................................................................................................

2.2.4.1.1.2. Kapal Ulu Sorular

Kapal ulu soru tipinde, denein anket formundaki sorulara verecei olas
yantlar nceden belirlenir. Anket uygulamas aamasnda, sorulara verilecek
yantlara ilikin olarak nceden belirlenmi olan seenekler denee aklanr ve
denekten, bu seeneklerden bir veya birkan tercih etmesi istenir. Bu soru tipindeki
yant alternatifleri birbirinin iine girmemeli; ancak verilen alternatifler, verilmesi
olas tm yantlar kapsamaldr.91

Kapal ulu sorular iki yantl sorular ve oktan semeli sorular olmak zere
ikiye ayrmak mmkndr. ki cevapl sorularda yantlar evet-hayr, olumlu-
olumsuz, var-yok vb. gibi iki kl olurken oktan semeli sorularda yantlar
ikiden fazla ktan oluur.

Bu soru tipinin en byk avantaj, anketlerin hzl yaplabilmesine imkn

vermesidir. Ayrca yantlar zaten kodlanm olduu iin tekrar kodlama ilemine
gerek duyulmaz. Kapal ulu sorularn bu olumlu ynlerinin yan sra, denein

90
M. Baol, 1994, s. 131.
91
A. Aziz, 2003, s. 94-95.

46
snrlandrlmas ve verecei yantlarn olas klarda ngrlememesi ihtimali gibi
olumsuz ynleri de mevcuttur.

Kapal Ulu Sorulara rnek:

ki kl soru rnei:
Soru: Evli misiniz?
1) Evet 2) Hayr

oktan semeli soru rnei:92

Soru: Size gre iletiim nedir?
1) nsanlar arasnda anlamadr.
2) nsanlar arasnda bir ilikidir.
3) Yaamn kendisidir.
4) Toplumsal yaamn bir gereidir.

2.2.4.1.1.3. Yar Kapal Ulu Sorular

Bu soru tipi, ak ve kapal ulu soru tiplerinin bileiminden olumaktadr.

Yar kapal ulu soru tipinde kapal ulu sorularda olduu gibi denee sorunun olas
tm yantlar sunulur. Ancak, bu olas yantlarn kapsamad bir yant gelebilir
dncesi ile cevaplarn ierisinde bir ak ulu yant kkna yer verilir. Aratrma
sonras kodlama aamasnda ak ulu yant kk ak ulu sorular gibi kodlanr.

Yar kapal ulu sorular, kapal ulu sorular kadar denei snrlandrmaz;
ancak, ak ulu sorular kadar da zgr brakmaz. Bu tip sorular, ak ulu sorulardan
daha hzl deerlendirilebilir; ancak, kapal ulu sorular kadar zaman tasarrufu
salamaz.

Sonu olarak, yar kapal ulu sorular her iki soru tipinin avantaj ve
dezavatajlarn ksmen bnyesinde barndrmakta olan soru trleridir.

92
a.g.e., s. 96.

47
Yar Kapal Ulu Sorulara rnek:
Soru: Yalnzca bir televizyon kanaln seyretmek zorunda kalsanz, hangi televizyon
kanaln seyrederdiniz?
1) Kanal D 2) Show TV 3) ATV 4) StarTV 5) Dier ............................................

2.2.4.1.1.4. Derecelendirmeli Sorular (Tutum lekleri)

Bu soru tipi, biimsel olarak ok kl kapal ulu soru tipinin aynsdr.

Aradaki fark, burada klarn derecelendirilmi, deerlendirilmi olmasdr. Bu tip
sorular daha ok tutum ve kanaat lmleri amacyla kullanlr. Zaten bu soru trleri
esasen tutum lm amacyla gelitirilmi olup sosyal psikolojide tutum lekleri
bal altnda incelenmektedir. Bu nedenle derecelendirmeli sorular, bu almann
ilerleyen blmlerinde, tutum lekleri bal altnda ayrntl bir ekilde
irdelenecektir.

2.2.4.1.2. Sorularn Niteliine Gre Soru Trleri

Sorular, niteliklerine gre olgusal ve yargsal sorular olmak zere iki balk
altnda snflandrlmaktadr.

2.2.4.1.2.1. Olgusal Sorular

Bu tip sorularla elde edilmek istenen veri, anketin uyguland deneklerin

bata toplumsal durumu olmak zere kar karya olduu olgular ve yapt eylemler
ile ilgilidir. Denein cinsiyeti, ya, renim durumu, meslei, meden durumu, gelir
durumu, sahip olduu ocuk says, radyo ya da televizyon izleyip izlemedii gibi
sorular, olgusal sorular kapsamnda deerlendirilmektedir. Bu tr sorular, ounlukla
bamsz deiken olarak kullanlr. Ayrca, bulgularn deerlendirilmesi aamasnda
apraz tablolarda dier yargsal bulgular deerlendirirken lt olarak alnrlar.93

93
a.g.e., s. 103.

48
2.2.4.1.2.2. Yargsal Sorular

Bu sorular, herhangi bir aratrmada, aratrmann zerinde durduu esas

konuyu aklamay amalayan sorulardr. Konuya ve amaca bal olarak deien bu
soru tipinde, denein belirli konulardaki gr, tutum ve kanaatleri tespit edilmeye
allr. Bireyin televizyonda yer alan elendirici programlarn yeterli olup
olmadn belirtmesi, yargsal soru tipine rnek olarak verilebilir. Yargsal sorular,
aratrmann dorudan amac ve bireyin znel durumu ile ilgili olduundan, ok zen
gsterilerek hazrlanmas gereken soru tipleridir.94

2.2.4.2. Sorularn Hazrlanmas

Yaplacak aratrmann konusuna gre seilecek soru trleri, aratrmann

baars asndan byk nem tamaktadr. zellikle yargsal trdeki sorularn
hazrlanmas aamasnda dil, uzunluk, say ve sra bakmndan dikkatli olunmas
gerektii gzden karlmamaldr.

2.2.4.2.1. Sorularn Dili ve Anlam

Sorular dil olarak basit, sade ve anlalr olmaldr. Anketteki sorular hangi
teknikle cevaplandrlrsa cevaplandrlsn, denek tarafndan kolayca anlalr bir dil
ile ifade edilmelidir. Sorularn doru anlalabilmesi iin gerekli kolaylklar
salanmal; gerekiyorsa anket formuna soru ile ilgili ekil veya grafikler konmaldr.
Kullanlan kelimelerin dz anlamlar yannda, yan anlamlar da dikkate alnmaldr.
Kullanlan kelimeler ya da cmleler insanlar arasnda ayn ekilde anlalmaldr.
rnein, evde ka ocuk yaadna ilikin bir sorudaki ocuk kavram ile neyin
amaland net deildir. Buradaki ocuk kavram ile 18 yaa kadar olan bireyler mi,
yoksa ilk ve orta retim dzeyindeki kiiler mi ifade edilmektedir, bu durum aka
belirtilmelidir.95

94
a.g.e., s. 103.
95
N. Gz, 2005, s. 119, 122.

49
 Yneltilen sorular, anket yaplan kiinin anlayabilecei dzeyde olmaldr.
Bunun salanabilmesi iin de anket yaplacak grup nceden belirlenmelidir. rnein,
ekilen rneklem yksek eitim ve kltr dzeyinde homojen bir topluluk ise bu
grup dzeyinde tm deneklerin anlayabilecei seviyede sorular sorulabilir. Ancak,
pratikte kamuoyu aratrmalar iin gruplarn seviyesinin nceden belirlenmesi ou
zaman mmkn deildir. Bu nedenle sorular hazrlanrken aratrmann yaplaca
rneklemin ok fazla bilgiye sahip olduu varsaymndan hareket edilmemeli, eitim
dzeyi en dk kiilerin anlayabilecei seviyede sorular oluturulmaldr.96

2.2.4.2.2. Sorularn Uzunluu, Says ve Sras

Anket formu, denein en az zamann alacak biimde oluturulmaldr. Doal

olarak anket yaplan insanlar anket formu ile uzun sre megul olmak, formu anlamak
iin fazla zaman harcamak istemez ve anlayamad sorulara ya cevap vermez ya da
yanl cevap verir. Zamann asgari dzeyde tutulmas, anket formunun planlanmas
kadar soru saysyla da ilgilidir. Aratrma ile amalanan verilerin alnmas iin soru
says yeterli olmal ve gereksiz sorulardan kesinlikle kanlmaldr. Soru saysnn
gereinden fazla olmas ve zamann uzamas, aratrmann gvenilirliini olumsuz
ynde etkileyebilmektedir.97

Yneltilecek sorular ve alnacak cevaplarn ksa olmas, anketin sresi ile

dorudan ilgilidir. Ksa sorular daha kolay anlalp yantlanabilir ve ksa cevaplar
daha az srede, daha doru olarak kaydedilebilir. Buna karn uzun sorularn da
anketin nitelik ve nicelik olarak nemini artrd bilinmektedir. Uzun sorular denein
dikkatinin artmasna ve ankete daha fazla odaklanmasna imkn vermektedir. Bu
noktada karmak ve nemli konularn uzun soru olarak yer almas ve her drt
sorudan birinin uzun olmas, anket formunda ksa ve uzun sorular arasnda bir denge
kurulmasna yardmc olabilir.98

96
A. Aziz, 2003, s. 104.
97
C. C. Lake ve P. C. Harper, 2008, s. 24.
98
a.g.e., s. 25.

50
 Anket formundaki sorularn sralanmas, gvenilir bulgular elde edilmesi
asndan byk nem tar. Anket formunda sorular asl amaca ulaacak biimde
genelden zele doru gitmeli ve ilk sorular kolay olmaldr. Formda yer alacak
sorular, kendi ierisinde gruplar oluturularak anket formuna yerletirilmeli; sorular
sralanrken bir nceki sorunun, sonra gelen sorular etkileyebilecei dikkate
alnmaldr. rnein, ayn veya benzer konuda olan kapal ve ak ulu iki sorudan
kapal ulu sorunun nce yer almas, daha sonra yneltilecek ak ulu soru iin
denei ynlendirebilir.99

Demografik sorularn anketin banda m, yoksa sonunda m yer almas

gerektii konusunda uzlamaya varlm ortak bir nokta bulunmamaktadr. Bir
gre gre demografik verilerle ilgili sorular deneklerin ayrntl dnmesini
gerektirmedii iin anketin banda yer almaldr. Dier bir bak asna gre ise
demografik verilerle ilgili sorular bireyin zel yaam ile ilgili olduundan, denek ile
anketr arasnda scak bir diyaloun gelimesinin ardndan anketin sonunda yer
almaldr. Her iki grn geerli sebeplerinin bulunmasndan dolay, bu noktann
almann konusu ve rneklemine gre aratrmadan aratrmaya deiebilecei
deerlendirilmektedir.

2.2.4.2.3. Sorularn erii

Anketin hazrlanmasnda zerinde durulmas gereken bir dier husus,

sorularn denei ynlendirmemesidir. Sorularn dzenlenmesinde, cmle yapsnda,
kullanlan szcklerin seiminde denei etkileyecek, olumlu ya da olumsuz ynde
yant vermeye gdleyecek herhangi bir husus yer almamaldr. rnein, Bat
kltrnde Hitler ad kullanlarak sorulacak bir soruya olumsuz yant gelmesi
ihtimali olduka yksektir. Yine televizyon programlarnn nasl olduu konusunda
denein dncesinin llmek istendii bir soruda Televizyon programlarn iyi
buluyorsunuz, deil mi? biiminde bir soru gdleyicidir. Oysa bu tr bir sorunun

99
P. Bourdieu, P. Champagne, D. Gaxie, J. P. Gremy, G. Michelat ve H. Tufan, 1995, s. 105-106.

51
Televizyon programlarn nasl buluyorsunuz? eklinde dzenlenmesi daha doru
olacaktr.100

Sorular iin verilen cevap klar ierisine mutlaka Fikri Yok seenei
konmaldr. Cevaplar ierisinde Fikri Yok seeneinin bulunmamas durumunda,
aratrmaya katlanlar, istemedikleri halde dier klardan birisini iaretleyecek ve
muhtemelen veriler hatal kacaktr. Ancak Fikri Yok seeneinin zaman zaman
birtakm sorunlara yol at da unutulmamaldr. zellikle kamuoyu aratrmalar ve
anketrler hakknda pheleri bulunan kiiler, gerek dncelerini yanstmak yerine
dorudan Fikri Yok seeneine snacaktr. Bu gibi durumlarda deneklere ayrca,
aratrma konusundaki gerek dnceleri ile ilgili sorular yneltilmelidir. Bylece
fikirlerini aklamaktan ekinen deneklerin eilimleri doru ekilde tespit
edilebilir.101

Baz durumlarda, konunun akla kavuturulmas iin bir soru yerine

birbirine bal iki soru yneltilmesi gerekebilir. rnein insanlara yerinde hangi
radyoyu dinliyorsunuz? sorusundan nce yerinde radyo dinliyor musunuz? filtre
sorusu yneltilip daha sonra dinleyenlere hangi radyoyu tercih ettikleri sorulmaldr.
Tek soruda bilgiyi almak yerine, nce bir filtre sorusu ile durum ortaya karlmal,
daha sonra istenilen konuyla ilgili bilgi derlenmelidir.102

2.2.4.3. ntest

ntest, anket formunun saha almasndan nce kk bir grup zerinde

denenmesi aamasdr. Ancak, aratrmalarda nteste gerekli nemin verildii
sylenemez. Birok aratrmada maliyeti azaltmak amacyla ntestin yaplmas ihmal
edilmektedir; bu ihmal, bir aratrma iin telafisi mmkn olmayan hayati dzeyde
bir hatadr.

100
A. Aziz, 2003, s. 106.
101
P. Bourdieu, P. Champagne, D. Gaxie, J. P. Gremy, G. Michelat ve H. Tufan, 1995, s. 36-37.
102
N. Gz, 2005, s. 122.

52
 Bir anketin amacna uygun hazrlanp hazrlanmadnn anlalabilmesi iin
kesinlikle bir ntest yaplmaldr. ntest ile soru formundaki eksik, yanl,
anlalmayan sorular tespit edilir; soru formunun, anketrn ve/veya deneklerin iini
zorlatrp zorlatrmad bu aamada grlr. Soru formunun, uygulama
aamasndan nceki son kontrol noktasdr. ntestte elde edilen bulgulara gre anket
formu tekrar dzenlenir ve anket formuna son hali verilir.

ntest, rneklem ile benzer zellikler gsteren bir grup zerinde tecrbeli
anketrler tarafndan uygulanr. Bu grubun bykl 20 kiinin altnda
olmamaldr.103

ntest sonucunda deneklerin ve anketrlerin anket ve uygulamas zerindeki

grleri byk nem tar. Baz aratrmalarda birden fazla ntest uygulanarak
anket formundaki eksiklikler en ufak ayrntsna kadar belirlenmeye allr.

2.2.5. Anketrler ve Alan almas

Anketrler, aratrmann en kritik aamalarndan biri olan veri toplama iini

gerekletiren anket uygulayclardr ve kamuoyu aratrmalarnda olduka nemli
bir yere sahiptirler.

Her ne kadar, baz anket trlerinde anketrlere ihtiya duyulmadan almay

gerekletirmek mmkn olsa da gnmzde halen ou kamuoyu aratrmasnda
anketrler kullanlarak veriler derlenmektedir.

Yaplacak aratrmada salkl ve doru veri toplanabilmesi, byk oranda,

alan almasn gerekletirecek olan anketrlerin baars ile ilgilidir. Bu yzden,
anketr seimi ve eitimi, aratrmann en nemli aamalarndan birini
oluturmaktadr.

103
a.g.e. s. 125.

53
2.2.5.1. Anketrlerin Seimi ve Eitimi

Anketrlerin seiminde ak szl, gven verici, ayrntya zen gsteren,

cevaplar konusunda srar eden, dikkatli, zor grevleri kabul edebilen, iletiim
yetenei gelimi insanlarn tercih edilmesi uygun olacaktr. Soru formunun dzgn
okunabilmesi ve denek cevaplarnn anlalabilir ve doru kaydedilebilmesi ise
anketrlerde muhakkak bulunmas gereken niteliklerdendir. Ayrca, anketrlerin
grme yaplacak grupla iletiim kurabilecek eitim ve bilgi dzeyinde olmasna
zen gsterilmelidir. Bu nedenle, alan almasndan nce anketrlerin aratrma
konusu ve anket almas hakkndaki bilgi dzeyini artrmak amacyla bir eitim
verilmelidir. Bu eitim, aratrmann baarsn nemli oranda etkileyecektir.

Eitim srasnda, ncelikle anketrlere aratrmann amac ve hedefleri

anlatlmal; ardndan soru formunda dikkat edilecek hususlar aklandktan sonra, her
anketre soru formu bir kez okutturulmaldr. Anketin nasl yaplaca, uygulamal
olarak anketrlere gsterilmeli; anketrlerin deneklerle grrken yapacaklar
konuma, giyim ve davranlarna kadar her konuda nasl hareket etmeleri gerektii
anlatlmaldr. Denek ile grme esnasnda karlaacaklar skntlara deinilmeli;
baz sorulara cevap vermek konusunda kararsz kalan bir denein nasl ikna
edilebilecei, anketrlere ayrntl bir ekilde aklanmaldr.

Anketrlerin zaman zaman ynlendirilmeye allmas, nemli bir konudur.

rnein, bir televizyon kanalnn yaptrd bir kamuoyu aratrmasnda, rakip
televizyon kanal, anketrleri ynlendirmek suretiyle aratrma sonularn
arptmaya alabilir. Bu nedenle anketrler tesir altnda kalmayacak, drst kiiler
arasndan seilmeye allmaldr.

2.2.5.2. Anketin Yaplmas

Bir kamuoyu aratrmasnn gerekletirilebilmesi balamnda, bu noktaya

kadar anlatlan blmlerin uygulamaya dnmesi, anketin yaplmas aamas ile
mmkn olmaktadr. Bu noktada, dier aamalarda olduu gibi dikkat edilmesi

54
gereken birok husus bulunmaktadr. Bunlarn banda aratrmann eksiksiz, tarafsz
ve objektif yaplmas gelmektedir. Anketrn tarafsz ve profesyonel bir anket
almas yapabilmesi iin, ncelikle sorular deiiklik yapmakszn soru formundaki
ile ayn srada sormas ve ardndan, sorulara verilen yantlar aynen ve annda
kaydetmesi gerekmektedir. Anketr, grme srasnda konumaktan ok dinlemeyi
tercih etmeli; deneklerin yantlarn etkileyebilecek jest ve mimiklerden kanmaldr.
Ayrca anketr, sorular sakin bir sesle gerekli vurgulara dikkat ederek ve anlalr bir
dil ile okumaldr.104

Anket esnasnda anketrn denekle kuraca iliki son derece nemlidir.

Grme srasnda anketr rahat bir ekilde hareket etmeli, arkadaa davranmal ve
denekle arasnda scak bir dostluk havas oluturmaldr. Anketr, denee bir snavda
olmadn hissettirmeli ve denei, gerek dncelerini aklayabilecek ekilde
rahatlatmaldr. Bu noktada, anketin denee bir yk getirecei unutulmamaldr.
Denekler ankete zaman ayracak, sorular karsnda skntya decek, bilgi
verebilmek iin zihnini zorlayacak ve kiisel bilgilerini aklayacaklardr. Deneklerin
rahatlamas ve gveninin kazanlabilmesi iin anketin banda deneklere,
aratrmann kim tarafndan yapld, kendisinin nasl bulunduu ve verecei
bilgilerin nerede kullanlaca da anlatlmaldr.105

Anketrlerin denekleri anket yapmaya ikna edebilmek iin kullanabilecei

birtakm avantajlar vardr. rnein, anketlere kar insanlarn souk bakacaklar
tahmin edilmesine karn, birok insan kendi grne deer verilmesinden memnun
olur. Bundan dolay deneklere, verecekleri cevaplarn nemli olduu, aratrma iin
milyonlarca insan arasndan seildii, grlerinin nemli bir aratrmann sonularn
etkileyecei ifade edilebilir. Yine aratrma esnasnda deneklere, verdikleri cevaplarn
az bulunur ve ilgin olduu hissettirilerek deneklerin anketi sevmesi salanabilir.

Anket esnasnda dikkat edilmesi gereken bir baka husus, denekle grmenin
yalnz yaplmas gerektiidir. Aksi takdirde denek, evresinde bulunan kiilerin

104
N. Gz, 2005, s. 131.
105
C. C. Lake ve P. C. Harper, 2008, s. 39-40.

55
grlerinden etkilenebilir ve gerek dncelerini ifade edemeyebilir. Ayrca anket,
tespit edilen kiiden bakas ile yaplmamal ve denein bulunamamas durumunda,
adresine farkl zamanlarda en az drt kez daha ulalmaya gayret edilmelidir.106

rneklemi oluturan bireylere ulalamamasnn ya da bu bireylerin anket iin

ikna edilememesinin en byk nedeni yanl zaman ve anketr seimidir. nsanlarn
mesleklerine, yalarna, cinsiyetlerine ve blgesel zelliklerine gre grme zaman
ve anketrlerin alma biimi dzenlenmelidir. rnein, alan nfusun youn
olduu blgelerde i giri-k saatleri ve hafta sonlar erken vakitler anket yaplmas
iin uygun olmayan zamanlardr. Yine krsal kesimlerde, ev hanmlarna uygulanacak
bir anket iin erkek anketrlerin seilmesi doru bir tercih olmayacaktr.

Anket uygulamasnda anketrler birtakm sorunlarla karlaabilirler. Bunlarn

banda sinirli, sabrsz, ukala, kaba denekler gelmektedir. Bu tip deneklere kar da
anketrler nezaketini korumal, sabrl ve gler yzl davranmaldr. Sonuta
unutulmamaldr ki, hi kimsenin anketteki sorular yantlamak gibi bir zorunluluu
yoktur. Gelir ve siyasi gr gibi baz sorulara denekler tarafndan cevap verilmek
istenmemesi de bir baka problem olarak anketrlerin karsna kmaktadr. Byle
bir duruma dmemek iin, anketrler bu sorular yneltirken daha dikkatli olmal ve
deneklerin kendisine gven duymasn salamaldr. Bazen denekler, sorularn nemli
bir blmne cevap verdii halde, grmeden vazgemek ister; bu gibi durumlarda
anketr tarafndan, en azndan kalan sorulardan nemli olanlarna cevap alnmaya
allmaldr. Satclarn, zellikle byk ehirlerde anketr gibi davranarak birka
soru sorduktan sonra ellerindeki rn bireylere satmak istemesi, anketrlerin iini
zorlatran bir baka faktr olarak karmza kmaktadr.107

Anketrlerin anketi yaparken denetlenmesi de zerinde durulmas gereken bir

baka husustur. Kamuoyu aratrmalarnda, bazen anketrlerin ynlendirildiine
rastlanmakta; bazen de anketrler, kendilerine verilen ve eriimi g olan denekler
yerine, kolaylkla ulap cevap alabilecekleri denekleri tercih etmektedir. Denetimler

106
a.g.e., s. 45-46.
107
brahim Ethem zgven, Grme lke ve Teknikleri, Bireyi Tanma Teknikleri Serisi, Ankara,
1992, s. 120-121 den aktaran M. Baol, 1994, s. 165-167.

56
esnasnda her iki durumun da tespit edilmesi halinde, ilgili anketler derhal iptal
edilmeli ve iptal edilen anketler, gvenilir anketrler tarafndan yeniden yaplmaldr.
Ayrca, anketrlerden kaynaklanabilecek olumsuz etkileri azaltabilmek iin, bir
anketr tarafndan, bir aratrmann en fazla % 20sinin gerekletirilmesine msaade
edilmelidir.108

2.2.6. Toplanan Verilerin Deerlendirilmesi ve Aratrma Raporunun Yazlmas

Alan almasnn tamamlanmasndan sonra, aratrma raporunun yazmna

geilebilmesi iin ncelikle verilerin deerlendirilmesi gerekmektedir. Verilerin
deerlendirilebilmesi ise anketler zerinde yaplacak kontrol ilemlerinin ardndan,
kodlama ve veri girilerinin yaplmas ve raporun yazmna esas olacak analizlerin
gerekletirilmesi ile mmkn olmaktadr.

2.2.6.1. Kontrol lemi

Anketlerin doldurulmasnn ardndan kodlama ilemine geilmeden nce,

sorulara verilen yantlarn kontrol edilmesi gerekir; eer ankette kontrol sorular
varsa kontrol ileminde bu sorulardan faydalanlabilir. rnein, atlanmas gereken
bir soru ankette atlanmamsa, bu soruya verilen cevap iptal edilmelidir.

Kontrol ileminde kullanlan bir baka metot da telefon kontroldr. Bu

yntemde, anket yaplan rneklemin en az % 5ine telefonla ulalarak ncelikle
kendileriyle aratrma konusu hakknda anket yaplp yaplmad renilir; ardndan,
anketteki nemli sorulardan birka deneklere yneltilerek deneklerin daha nce
verdikleri yantlar teyit edilmeye allr. Bu noktada hatal ya da eksik olduu tespit
edilen anketler de iptal edilmelidir.109

Sadece yzyze anket tekniine zg bir kontrol yntemi daha vardr. Bu

yntemde baz deneklerin evlerine kadar gidilerek bireylerle anketlerin doru bir

108
C. C. Lake ve P. C. Harper, 2008, s. 54.
109
a.g.e., s. 67.

57
ekilde yaplp yaplmad kontrol edilmektedir. Ancak, bu yntemin zahmetli ve
maliyetli olmas, kamuoyu aratrmalarnda sk tercih edilmesini engellemektedir.

2.2.6.2. Kodlama

Sorularn kodlanmas, tm cevaplarn analiz edilecek ekilde saysal olarak

ifade edilmesidir. Baka bir deyile kodlama, szcklerin sayya evrilmesi ilemidir.

Kodlama ilemi anket formundaki soru trlerine gre farkllk gstermektedir.

Kapal ulu sorularda verilen yantlarn kodlanmaya ihtiyac yoktur. nk kapal
ulu sorularn yantlar anket formuna zaten kodlanm olarak yerletirilir. Kapal
ulu sorularda her bir cevap seenei nne yerletirilmi olan saysal veri, o cevap
seeneinin kodu olarak kullanlr.

Ak ulu ve yar kapal ulu sorular, kodlama ileminin youn yapld soru
trleridir. Yar kapal ulu sorularda ak ulu k (dier seenei) haricindeki cevap
seenekleri kapal ulu sorularda olduu gibi zaten kodlanmtr. Ancak, ak ulu
seenee gelen cevaplar kodlanmaya muhtatr. Ak ulu sorularda ise zaten alnan
her yanta bir kod verilmelidir.

Kodlama ileminin yaplabilmesi iin ncelikle bir kod listesi hazrlanmaldr.

Bilinen ve yaygn olarak kullanlan bir kodlama sistemi aynen kullanlabilecei gibi
aratrmann zelliine gre farkl bir sistem de tasarlanabilir. rnein, yantlarn
Trkiyedeki iller olduu bir soruda kod olarak illerin trafik plakalar kullanlabilir.

Kod listelerinin hazrlanmasnn ardndan kodlama ilemine balanabilir.

Ak ulu sorularda ve yar kapal ulu sorularda bir soruya gelen cevap kod
listesinde var ise o cevaba listede karlk gelen kod verilir. Ancak, verilen cevap kod
listesinde yok ise listede, her yeni cevap iin yeni bir kod alr ve bu ilem, her yeni
yant iin ayn ekilde devam ettirilir.

58
 Kodlama ileminin sonucunda oluturulmu olan kod listeleri sorulara gelen
yantlara gre ok uzun ya da ok ksa olabilir. ok uzun olan kod listeleri veri giri
ilemini imknsz hale getirebileceinden, uzmanlar tarafndan birbirine benzeyen
kodlar ortak bir payda altnda toplanabilir. Yaplan bu ileme de kod birletirme
ilemi denilmektedir.

Kodlama srasnda dikkat edilmesi gereken bir husus da kod listelerinin

hazrlanmas aamasnda Fikrim Yok ya da Cevap Yok gibi yantlara da bir
kodun verilmesi gerekliliidir. Baz sorularda Fikrim Yok ya da Cevap Yok gibi
yantlar nemli bir yzde oluturabilecei iin bu seeneklerin kodlanmamas,
aratrma sonularnn yanl kmasna neden olabilmektedir.

2.2.6.3. Veri Girii

Veri girii, kodlanan verilerin bilgi ilem ortamna aktarlma ilemi olarak
ifade edilebilir. Veri giri ileminin gerekletirilebilmesi iin ncelikle belirlenen
kodlara gre bilgi ilem ortamnda bir veri giri sayfas oluturulmal; ardndan bu
veri giri sayfasna kodlanm olan bilgiler aktarlmaldr.

Veri girii, bu konuda uzmanlam kiiler tarafndan gerekletirilmelidir.

nk verilerin bilgi ilem ortamna yanl aktarlmas, aratrma sonularn
dorudan etkileyecektir. Ayrca, veri giri ileminin uzman kiiler tarafndan
yaplmamas, bu safhann ok uzun srmesine de yol aabilir. Sonu olarak veri giri
ileminde temel ilke, verileri en ksa zamanda ve en doru ekilde bilgi ilem
ortamna aktarabilmektir.

2.2.6.4. Verilerin Analizi

Verilerin analizi tamamen aratrmann amac ile ilgili bir ilemler btndr.
Aratrma ile ulalmak istenen bilgiler, verilerin bilgi ilem ortamnda ilenmesi
sonucu bu aamada elde edilir.

59
 Bu aamay hasat zaman olarak nitelendirmek doru olacaktr. nk bir
kamuoyu aratrmasnn bu noktaya kadar anlatlan tm safhalar, bu aamada elde
edilecek bilgiler iin yaplmtr.

Analiz ilemleri sonucunda bilgiler tablolar halinde elde edilir. Bu noktada

temel olarak iki tr tablodan bahsedilebilir. Bunlardan ilki frekans (sklk)
tablolardr. Tablo 2de grld gibi frekans tablolar, her bir soru iin verilen her
bir cevabn saysn ve toplam rneklem ierisindeki temsil edilme orann
(yzdesini) gstermektedir.

Tablo 2 rnek Frekans Tablosu110

Medeni Durumunuz Nedir?

Medeni Durum Frekans Yzde
Evli 1.686 65.6
Bekr 795 30.9
Dul/Boanm 89 3.5
Toplam 2.570 100

kinci tr tablolar ise apraz tablolardr. apraz tablolarda her bir baml
deikene verilen her bir cevabn says ve yzdesi, bamsz deikenlere gre
listelenir. Cinsiyet, ya, meden durum gibi dierlerinden etkilenmeyen deikenlere
bamsz deiken, baka faktrlerden etkilenen deikenlere ise baml deiken
denilmektedir. Tablo 3te grld gibi apraz tablolar, baml deikenlerin
bamsz deikenlere gre ayrntl bir ekilde incelenmesini salar.111

Tablo 3 rnek apraz Tablo112

Cinsiyete Gre Spor Programlarnn Yaynlandklar Saatlerin

Uygunluu Hakkndaki Dnceler

Cinsiyet Evet, uygun Hayr, uygun Toplam

deil
Say 297 165 462
Kadn
% 64.3 35.7 100
Say 756 389 1.145
Erkek
% 66.0 34.0 100

110
RTK, Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas-2, Ankara, 2009, s. 31.
111
N. Gz, 2005, s. 138.
112
RTK, Televizyonlardaki Spor Programlarn zleme Eilimleri Aratrmas, Ankara, 2008, s. 110.

60
2.2.6.5. Aratrma Raporunun Yazlmas

Aratrma raporunun yazlmas, bir kamuoyu aratrmasnn son safhasdr.

Bu safhann tamamlanmas ile aratrma sonulandrlm olur. Bu aamada, aratrma
bulgularnn ortaya konduu, deerlendirmelerin ve sonularn yer ald somut bir
rn olan rapor hazrlanr.

Bir kamuoyu aratrmas raporunda aratrma bulgular dnda nelerin yer

almas gerektii ile ilgili olarak balayc, net bir dzenleme bulunmamaktadr.
Ancak ICC (International Chamber of Commerce - Milletler Aras Ticaret Odas) ve
ESOMAR (European Society for Opinion and Marketing Research Avrupa
Kamuoyu ve Pazar Aratrmalar Dernei)n ortaklaa kabul ettii ve bir kamuoyu
aratrmas raporunda bulunmas gereken bilgiler olarak belirledii baz ilkeler
vardr. Bu ilkeler zet olarak unlardr:113

Aratrmann sorumlusu,
Aratrmann amac,
Aratrmada kullanlan kitle,
rneklem seim yntemi ve rneklem genilii,
Veri toplama yntemi,
Alanda grevli personel,
Deneklere salanan tevikler,
Aratrmann gerekletirildii zaman,
Aratrmadan elde edilen gerek bulgular,
Arlklklandrma yapldysa arlklandrma hakknda bilgi ve arlkl ve
arlksz olduklarnn aka belirtilmesi suretiyle yzdeler,
Ana bulgularn muhtemel istatistik hata paylar,
Kullanlan soru ktlar.

Bu ilkelerin aratrma raporunda yer almas aratrmann gvenilirliini

artracak, okuyucular tarafndan daha iyi anlalmasn ve daha doru
deerlendirilmesini salayacaktr.

Aratrma bulgular, kendi ierisinde bir tasnife tbi tutulmal ve belirli

blmlere ayrlmaldr. Analiz aamasnda elde edilen tablolar bu safhada grafiklerle
desteklenmelidir. Grafikler, aratrmann grselliini artracak ve bulgularn daha iyi

113
http://www.esomar.org, Avrupa Kamuoyu ve Pazar Aratrmalar Dernei Resmi Web Sitesi,
(European Society for Opinion and Marketing Research), (12.03.2011)

61
anlalabilmesini salayacaktr. Ancak, tablo ve grafikler yeterli olmayabilir; bu
nedenle, aratrma sonularnn yorumlanmas da gerekmektedir. Yorumlama
ileminde tablo ve grafiklerle sunulan bulgularn okuyucular tarafndan nasl
alglanmas gerektii ksaca aklanmaktadr.

2.3. KAMUOYU ARATIRMALARINDA GVENLRLK VE

GEERLLK

Gvenilirlik ve geerlilik kavramlar sadece kamuoyu aratrmalar iin deil,

tm bilimsel aratrmalar iin gerekli zelliklerdir. Bir aratrmada veriler hangi
lm teknikleri ile llrse llsn, o aratrmada kullanlan tekniklerin gvenilir
ve geerli olmas gerekir.

2.3.1. Kamuoyu Aratrmalarnda Gvenilirlik

Gvenilirlik, bir lein lt eyi her defasnda ayn derecede lmesi,

yani her defasnda ayn sonucu vermesidir. Baka bir ifade ile gvenilirlik, ayn
konuda, ayn koullarda yaplan iki lm sonucu arasnda fark olmamasdr.
rnein, bir zek lm testinde bir kiinin zek dzeyi ilkinde 80, ikincisinde 110
olarak llyorsa, o test gvenilir deildir. Her iki lm sonucu birbirine ne kadar
yaknsa, testin gvenilirlii de o kadar yksek demektir.114

Kamuoyu aratrmalarnda gvenilirlik kavram, zellikle aratrmalarn

tutarl sonular vermesi asndan nem tamaktadr. nk ayn kitleyi temsil eden
rneklem zerinde, ayn konuda, ayn zamanda yaplan aratrmalarn bulgular
arasnda bile nemli farkllklar gzlenebilmektedir. Dier bilimsel aratrmalarda
olduu gibi kamuoyu aratrmalarnda da ayn alanda, ayn younlukta, ayn
leklerle yaplacak aratrmalarn sonularnn tutarl olmas beklenir.115 Bu

114
Suat Cebeci, Bilimsel Aratrma ve Yazma Teknikleri, Alfa Yaynlar, stanbul, 2002, s. 100.
115
H. Albert Cantril, The Opinion Connecting Polling, Politics, and the Press, Congressional
Quarterly Inc., Washington, 1991, s. 50den aktaran N. Gz, 2005, s. 140.

62
noktada, belirtilen aratrmalarn bulgularnn birbirine benzer olma derecesi arttka,
sz konusu aratrmalarn gvenilirlik dzeyinin artaca ifade edilebilir.

Kamuoyu aratrmalarnda gvenilirlii lmek iin tekrarlama yntemi,

alternatif form yntemi ve yarlama yntemi ad verilen yntem kullanlmaktadr.

Bir lme aracnn ne derecede gvenilir olduunu test etmek iin ayn
lmn deiik yerlerde ve zamanlarda, ayn kiiler zerinde tekrar edilmesi
yntemine tekrarlama yntemi denilmektedir. Ancak, bu yntemin uygulamadaki
zorluklar nedeniyle kamuoyu aratrmalarnda salkl sonular verdii sylenemez.
Bir baka gvenilirlik lme yntemi olan alternatif form ynteminde ise ayn
deneklere, ayn konuyu ltne inanlan ikinci bir soru formu, ilk soru formu ile
birlikte uygulanr. ki ayr formdan elde edilen sonular karlatrlarak aratrmann
gvenilirlii tespit edilmeye allr. En sk kullanlan gvenilirlik lme yntemi
yarlama yntemidir. Bu yntemde, anket formunda yer alan sorularn bir ksm
kontrol amacyla kullanlr. Bir grup soruya verilen cevaplar ile benzer zellikteki
dier bir grup soruya verilen cevaplar karlatrlmak suretiyle aratrmann
gvenilirlii belirlenmeye allr.116

2.3.2. Kamuoyu Aratrmalarnda Geerlilik

Geerlilik, bir aratrmada lme yapan aracn o konuda lm yapmaya

uygun olup olmamas olarak ifade edilebilir. Ayn ekilde, bir kamuoyu aratrmas,
gerekletirmek zere hazrland amac yerine getirebildii derecede geerlidir. Bu
nedenle, bir kamuoyu aratrmas geerli olmadka, gvenilirlik dzeyinin yksek
olmas hibir ey ifade etmemektedir.

116
Mehmet Kkkurt, Kamuoyu Aratrmalarnda Gvenilirlik Sorunu, Kamuoyu Aratrmalar
Birinci Uluslararas Sempozyumu, 17-19 Ekim 1988, Basn-Yayn Yksekokulu Yaynlar:11,
Ankara, 1990, s. 147-148

63
 Bir kamuoyu aratrmasnn geerli olabilmesi, ncelikle aratrmann amacna
uygun olmasna, daha sonra da aratrmann amacn gerekletirecek yeterlilikte
olmasna baldr. Bu balamda zellikle u noktalara dikkat edilmesi gerekir:117

Her soru, incelenmekte olan konu ile ilgili olmaldr.

Aratrma, hazrlan amacna dair konunun tmn kapsamaldr.
Sorular ak ve anlalr olmaldr.
Sorular deneklerin anlay, kavray ve bilgi dzeyine uygun olmaldr.

Kamuoyu aratrmalarnn geerliliinin tespit edilebilmesi olduka zor bir

itir. Bu iin gerekletirilebilmesi iin en iyi yol, aratrmada kullanlan yntem ve
leklerin alternatiflerini nceden belirleyerek aratrma verilerini farkl yntemlerle
analiz etmektir. Bu ekilde farkl yntemlerden elde edilen sonular karlatrlmak
suretiyle aratrmann geerlilii belirlenebilir.118

2.4. KAMUOYU ARATIRMALARI VE NTEL VER TOPLAMA

TEKNKLER

Kamuoyu aratrmalarn destekleyici zellikte nitel veri toplama teknikleri

kullanlmak suretiyle yaplan birtakm aratrmalara, zellikle son yllarda ska
bavurulmaktadr. Bu aratrmalar, ka kiinin nasl davrandndan ziyade, insan ve
grup davranlarnn niinini anlamaya almaktadr.119 Bu tr aratrmalar,
genellikle kamuoyu aratrmalarnn akabinde, kamuoyu aratrmalarnda nispeten
yzeysel olarak elde edilmi olan bilgilerin daha derinlemesine aratrlmas amac
ile gerekletirilir. Baka bir ifade ile bu almalarda, kamuoyu aratrmalarnda
tespit edilen birtakm eilimler daha az sayda bir denek grubu yardmyla, daha
ayrntl bir ekilde ortaya konulmaya allr.

117
S. Cebeci, 2002, s. 98-99.
118
N. Gz, 2005, s. 141.
119
Ali Yldrm ve Hasan imek, Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri, Sekin Yaynclk,
stanbul, 2005, s. 12.

64
 Kamuoyu aratrmalar balamnda en sk kullanlmakta olan nitel veri
toplama teknikleri derinlemesine mlakat ve odak grup grmeleridir. Bu blmde,
bu veri toplama teknikleri hakknda ksaca bilgi verilecektir.

2.4.1. Derinlemesine Mlakat (Derinlemesine Grme)

Derinlemesine mlakatlar, katlmcnn zgrce konumas ve gerek hislerini

ortaya koyabilmesi iin, zellikle hassas konularda, serbest bir ak plannn
uygulanabilecei ekilde hedef kiilerle birebir yaplan grmelerdir. Grmelerin
yarm saat ile bir saat arasnda yaplmas tavsiye edilmektedir.120 Derinlemesine
mlakatlarda grmenin kalitesinin ve btnlnn byk lde grmeyi
yapan kiiye bal olmas, dikkat edilmesi gereken bir husustur.121

Kamuoyu aratrmalar balamnda bakldnda, genellikle aratrma

esnasnda derinlemesine mlakat iin uygun olabilecek kiiler tespit edilmekte; daha
sonra, tespit edilen bu kiiler ile derinlemesine grmeler yaplarak aratrma
konusu ile ilgili ayrntl bilgiler, tutumlar, kanaatler, eilimler ve dnceler elde
edilmeye allmaktadr.

2.4.2. Odak Grup Grmesi (Fokus Grup Tartmalar)

Odak grup grmeleri, nitel veri toplama yntemlerinden biridir. Odak grup
grmelerinde ama, belirlenen bir konu hakknda katlmclarn bak alarna,
yaantlarna, deneyimlerine, eilimlerine, fikirlerine, duygularna, tutum ve
alkanlklarna dair derinlemesine ve ok boyutlu nitel bilgi edinmektir. Bu
yntemde 6 ila 12 kii, bir moderatr eliinde bir araya gelir ve aratrma konusu,
grup ortamnda ayrntl bir ekilde tartlr; tartma yaklak 2 saat srer. Odak
grup tartmalarnn en nemli avantaj, grup ii etkileimin ve grup dinamiinin bir
sonucu olarak, yeni ve farkl fikirlerin ortaya kmasdr. Karlkl armn etkisi
ile katlmclar birbirlerinin zihinlerindeki duygu ve dnceleri tetiklemekte; bu

120
a.g.e., s. 121.
121
a.g.e., s. 123.

65
sayede zengin ve eitli bilgi ak salanmaktadr. Salkl bir odak grup grmesi
iin ortamn rahatl ve gvenilirlii esastr.122 Tablo 4te, derinlemesine mlakat ile
odak grup grmelerinin zellikleri karlatrmal olarak sunulmaktadr.
Tablo 4 Odak Grup Grmesi- Derinlemesine Mlakat Karlatrmas123
ZELLK/YNTEM Odak Grup Grmesi
Grup ii etkileimi mevcuttur.
Bu etkileim katlmclarn
Grup i Etkileim yeni/farkl fikirler ortaya
koyabilmelerine katkda
bulunabilir.
Grup basks, ortaya atlan
dncelerin tartlarak
derinletirilmesini ve
Katlmclar
gelitirilmesini salamaktadr.
zerindeki Grup
Kimi zaman bu bask, baz
Basks
katlmclarn grupta rol
kesmeye ynelmesine de yol
aabilmektedir.
Katlmclar sz alabilmek iin
birbirleriyle rekabete
girebilmektedir. Tek tek her
Katlmclar
katlmcdan ayrntl bilgi
Arasndaki Rekabet
alabilmek iin zaman snrldr.
Bir grup iinde ortaya konan
tepkiler, dier grup yelerinin
Etkileme
tepkilerinden
etkilenebilmektedir.
Konunun katlmclar
ynnden hassasiyeti yksek
ise, katlmclar dier insanlarn
Konunun Hassasiyeti
olduu bir ortamda rahata
konumakta tereddt
edebilmektedir.
Ksa bir zaman dilimi iinde
hayli dk bir maliyetle
Enformasyon Miktar
olduka zengin enformasyon
elde edilebilmektedir.
6-12 katlmcy bir araya
toplamak zaman
alma Takvimi
alabilmektedir.
122
a.g.e., s. 151-152.
123
http://www.stratejikfokus.com/images/doc/fokusgrupmu.pdf (14.03.2011)
66
Derinlemesine Mlakat
Grup ii etkileimi yoktur.
Grlen kiinin yeni/farkl
fikirler ortaya koyabilmesine
ynelik tevik, sadece
grmeciden gelmektedir.
Grup basks olmadndan,
ortaya konulan bir fikir
tartma konusuna dnemez.
Buna karlk, gruplarda tank
olunan rol kesme sendromu
ile karlalmaz.
Grlen kii tek bana
olduundan, sz almak iin
rekabete girilmesi gibi bir
durum sz konusu deildir.
Grlen kiiden ayrntl
bilgi alabilmek iin zaman
daha boldur.
Grlen kiinin, grmeci
dnda herhangi birinin
tepkisinden etkilenmesi sz
konusu deildir.
Eer konunun hassasiyeti
yksek ise teke tek grlen
kiiler konumaya daha istekli
olabilmektedir.
Olduka zengin bir
enformasyon elde etmek
mmkndr. Ancak gerekli
zaman ve maliyet fazladr.
Teke tek grmelerin
gerekletirilmesinde alma
takvimi asndan genelde
zorluk yaanmamaktadr.
 NC BLM

ZLEYC ARATIRMALARI VE ZLEYC ELMLER

Bu blmde izleyici aratrmalar ve izleyici lmleri kavramlar

aklanacak, izleyici aratrmalar ve izleyici lmlerinin tarihsel geliimi zerinde
durulacak ve ardndan da izleyici aratrmalar, kamuoyu aratrmalar ve izleyici
eilimi balants kurulacaktr. almann bu blmnde son olarak, sosyal
psikolojinin temel alt balklarndan biri konumundaki tutum kavram irdelendikten
sonra tutum lekleri incelenecektir.

3.1. ZLEYC ARATIRMALARI

ngilizcesi audience research olan izleyici aratrmalar kavram genellikle

televizyon izleyicileri iin yaplan aratrmalar olarak alglanmaktadr; ancak izleyici
aratrmalar kavram, ncelikle radyo dinleyicilerine ynelik aratrmalar anlamnda
kullanlmaya balanmtr. Daha sonra sz konusu kavram, televizyonun giderek
nem kazanmas ile birlikte hem televizyon izleyicilerini, hem radyo dinleyicilerini
kapsayan bir kavram haline gelmitir. Bu nedenle, hlihazrda izleyici aratrmalar
asndan izleyici, seyirci ve dinleyici arasnda fark bulunmamaktadr.124

Bu noktada belirtilmelidir ki, literatrde olduu gibi bu tez almasnda da

izleyici aratrmalar kavram hem radyo dinleyicilerine, hem televizyon izleyicilerine
ynelik aratrmalar anlamnda kullanlacaktr.

124
mit Atabek, zleyici Aratrmalar ve Yeni Tasarmlar, s. 1,
http://mediaif.emu.edu.tr/pages/atabek/docs/research.html, (14.03.2011)

67
 zleyici aratrmalarnn etki aratrmalar, radyo-televizyon yaynlar kamuoyu
aratrmalar ve izleyici lmleri gibi birok ampirik ve kuramsal almay ieren,
olduka geni kapsaml bir kavram olduunu sylemek mmkndr. Ancak konuyla
ilgili kaynaklar tarandnda gerek dnyada, gerek Trkiyede gelien teknoloji ile
birlikte izleyici lmlerinin neminin gittike artmas ve zaman zaman izleyici
lmleri teriminin izleyici aratrmalar ile ayn anlamda kullanlmas gibi
nedenlerle, kavram kargaasna yol amamak iin, bu almada, izleyici lmleri
izleyici aratrmalarndan ayr olarak ele alnacaktr.

3.1.1. Dnyada ve Trkiyede zleyici lmleri

ngilizcesi audience measurement olan izleyici lmlerine ilk olarak

1920li yllarda Amerika Birleik Devletlerinde rastlanmaktadr. Bu dnemde henz
televizyon yaynlar balamadndan, yaplan izleyici lmleri radyo yaynlarna
ilikindir. lk izleyici lmlerinde, bilimsellii ve sistematii olmayan ilkel
yntemler kullanlmtr. Bunlardan bazlar hayranlardan gelen mektuplar saymak,
yerli halkn nfusunu ya da satlan radyolarn saysn hesaplamak olarak ifade
edilebilir. Elbette ki, bu gvenilmez ve yanltc yntemler ile elde edilen sonular
olduka abartl olabilmektedir. Avrupada ilk izleyici lmlerine resmi olarak 1936
ylnda BBC bnyesinde ngilterede balanm; Amerikada olduu gibi ngilterede
de ilk izleyici lmleri radyo yaynlar zerine yaplmtr.125

Bu iki lkede yaplan izleyici lmleri arasndaki fark, gerekletirilme

amalarnda sakldr. Amerikada ilk yaynclarn zel teebbs olarak ortaya kmas,
reklam-sponsorluk gelirlerinin paylam ve reklam-sponsorluk gelirlerinden daha
fazla pay alabilmek amacyla program planlamas sorunlarn dourmu ve izleyici
lmlerine tamamen ticar kayglarla ihtiya duyulmutur. ngilterede ise durum
olduka farkldr. lk yaync olan BBCnin kamu kuruluu olmas ve ticar
yayncln 1955 ylna kadar balamamas nedeniyle, izleyici lmlerine, ticar

125
Graham Mytton, Handbook on Radio and Television Audience Research, s. 16-17,
http://www.cba.org.uk/audience_research/documents/ar_handbook_2007_complete.pdf, (14.03.2011)

68
kayglar gtmeksizin, program yapmcs ve yneticilerine bilgi vermek ve kamu
yaynclnn bir gerei olarak bavurulmutur.126

Televizyon yaynclnn gelimesi ile birlikte, izleyici lm teknikleri de

gelimi ve ilerleyen zaman iinde gnlk, telefon ve anket yntemleri kullanlmtr.
Teknolojinin daha da ilerlemesi ile elektronik lmleme aralar icat edilmi ve en
son peoplemeter yntemi gelitirilerek uygulanmaya balanmtr. Peoplemeter
ynteminin ortaya kmasndaki en nemli faktrlerden biri, izleyicinin bir kerede
tanmlanabilir, duraan nitelikte bir e olmadnn, aksine, her seferinde yeniden
tanmlanmas gereken dinamik bir e olduunun ortaya kmasdr. Gnmzde
izleyici lmlerinde en ok bavurulan yntem peoplemeter yntemi olmasna
ramen, gnlk ve anket yntemleri de halen yaygn olarak kullanlmaktadr.

Trkiyede televizyon izleyici lmleri ilk olarak 1989 ylnda, AGB

irketinin talya Grubunun Trkiye orta olan AGB Anadolu irketi tarafndan
gerekletirilmitir. AGB Grubu, Nielsen Media Research International ile yapt
anlama ile birleme karar ald 2005 tarihinden itibaren, tm dnyada olduu gibi
Trkiyede de almalarn AGB Nielsen Media Research ad altnda srdrmektedir.
AGB Nielsen Media Research, halen Trkiyede gerekletirmekte olduu televizyon
izleyici lmlerinde peoplemeter yntemini kullanmaktadr.

AGB Nielsen tarafndan yaplan lm rneklem esasna dayanmakta ve

rneklem, hanesinde telefon hatt ve televizyon bulunan, Trkiyede yaayan 5 ya
st kentli nfusu temsil eden 2.500 haneden olumaktadr. Bu 2.500 hanede takl
olan peoplemeter says 3.636dr.127 1992 ylnda kurulmu olan Televizyon zleme
Aratrma Komitesi TAK, yaplan bu aratrmann sahibi ve sorumlusudur.

TAK, Televizyon zleme Aratrmalar (TAK) A.. adn ald 28 Aralk

2010 tarihine kadar Reklamverenler Dernei, Reklamclar Dernei, televizyon
kanallar ve Uluslararas Reklamclk Derneinden er kiiyle temsil edilen, toplam

126
a.g.k., s. 16-18.
127
http://www.agbnielsen.net/, AGB Nielsen Resmi Web Sitesi, (14.03.2011)

69
15 kiiden oluan bir komite olarak faaliyet gstermitir.128 2009 ylnda TRT,
reyting lm pazarnda hkim durumda olan AGB Trkiyenin, TAK denetiminden
geen lmlerinde usulszlkler ve yanl lmler yaparak hkim durumunu
ktye kulland iddias ile Rekabet Kurumuna bavurmu ve Rekabet Kurumu
02.11.2009 tarihli ve 09-50/1236-310 sayl kararnda TAKn, 4054 sayl
Kanunun 4. maddesinde zikredilen belirli bir mal veya hizmet piyasasnda dorudan
veya dolayl olarak rekabeti engelleme, bozma ya da kstlama etkisini dourabilecek
nitelikte bir teebbs birlii olduuna ve mevcut yapya ilikin olarak var olan
tereddtleri giderici deiikliklerin yaplmas gerektiine karar vermitir.129

Anlan karar erevesinde Televizyon zleme Aratrma Komitesi (TAK),

Televizyon zleme Aratrmalar (TAK) A..ye dnm ve bir tzel kiilie
kavumu, bylece hukuki stats netletirilmitir. Yine irket hisseleri; (A), (B), (C)
ve (D) grubu olmak zere drde ayrlm; (A) grubu hisseler, Reklamverenlere; (B)
grubu hisseler Reklamclara (C) grubu hisseler tam llen yaynclara, (D) grubu
hisseler ise ksmi llen yaynclara ait olacak ekilde belirlenmitir. Bu kapsamda
hissedarlar; Reklamverenler Dernei, Reklamclar Dernei, 10 tam llen yaync
kurulu ve 11 ksmi llen yaync kurulutan olumaktadr.130

TAK A.., lmlerin balang tarihi Eyll 2012 olacak ekilde gelecek
dnem izleyici lmleri iin TNS firmasyla anlamtr. TNS, Trkiye nfusunu
temsil edecek net 3500 haneden oluacak bir panel yaps planlamaktadr.

3.1.2. Dnyada ve Trkiyede zleyici Aratrmalar

zleyici aratrmalar konusundaki almalar ierisinde, radyonun etkisi ile

ilgili olarak yaplan ve sz edilmesi gereken nemli aratrmalardan bazlar, Orson
Wellsin Marsllarn stilas adl radyo oyununun oynanmasndan sonra gelien
toplumsal paniin neden olduu aratrmalardr. Bu radyo oyununun gerekmi gibi

128
Reklamverenler Dernei, TAK - Televizyon zleme Aratrmalar Anonim irketi Kuruldu,
http://www.rvd.org.tr/CatDetails.aspx?CatId=39&Id=793, (19.10.2011)
129
http://www.rekabet.gov.tr/dosyalar/kararlar/karar3126.pdf (19.10.2011)
130
http://tiak.com.tr/, TAK A.. Resmi Web Sitesi, (19.10.2011)

70
etki gstererek dinleyicileri yollara dkmesi, izleyici aratrmalarnn dnm
noktalarndan biri olarak deerlendirilebilir. Bu oyun ile radyo, toplumlar
etkilemedeki gcn gstermi ve bunun nedenleri pek ok aratrmaya konu
olmutur.

Ayn yllarda gerekletirilen ve radyo yarma programlar ile soap opera

(pembe) dizilerinin toplum zerindeki etkisini ve radyonun toplumun siyasal tutum
ve davranlar zerindeki etkisini len aratrmalar da bu alanda yaplan nemli ve
hatrlanmas gereken dier aratrmalardr.

1940 ABD bakanlk seimleri srasnda Amerikal aratrmac Paul Lazarfeld

tarafndan ABD'nin Ohio blgesinde yaplan aratrmada, radyodan verilen siyasal
propaganda konumalarnn semen davran zerindeki etkileri, panel grubuna bir
buuk ay ara ile 6 kez panel sorular uygulanarak saptanmaya allmtr.131

1950li yllardan sonra yaplan aratrmalara, televizyon konusundaki

almalar damgasn vurmutur. Avrupada ve Amerikada, ama zellikle ABDde
yaplan birok aratrmada, iitsel ve grsel zellikleri olan televizyon yaynlar ksa
zamanda toplumlar etkisi altna aldndan, bata ocuklar, genler ve kadnlar ile
ilgili olmak zere etki aratrmalar youn olarak yaplmaya balanmtr. Bu
aratrmalarda izleyicilerin televizyon yaynlarn izleme alkanlklar ve televizyon
yaynlarnn izleyicilerin tutum-davranlarna etkisi tespit edilmeye allmtr.132

Trkiyede gerek etki aratrmalar ve gerekse radyo-televizyon yaynlar

kamuoyu aratrmalar kapsamnda bilimsel anlamdaki ilk izleyici aratrmalarn,
Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi ile ona bal olarak 1965 ylnda
eitime balayan Basn Yayn Yksekokulu (bugnk adyla letiim Fakltesi)
gerekletirmitir. Nermin Abadann 1963te Trkiye'nin byk kenti Ankara,

131
Aysel Aziz, Dnyada ve Trkiyede letiim Aratrmalar, Trkiyede letiim Aratrmalar
Sempozyumu, 20 Ekim 2005, Ankara, 2005, s. 2-3.
132
a.g.e., s. 5.

71
stanbul ve zmirde radyo ile ilgili aratrmas ve Aysel Azizin 1968de Ankarann
bir kynde yapt radyo aratrmas bu almalarn ilk rneklerindendir.133

Televizyon yaynlarnn balamas ile birlikte, bu yaynlarn televizyon

izleyicileri zerindeki etkisi de aratrlmaya balanmtr. Bu alanda hatrlanmas
gereken iki nemli aratrma bulunmaktadr. Bunlardan ilki 1973 ylnda Aysel Aziz
tarafndan Ankarada gerekletirilen televizyonun toplumun eitim ve retimine
etkisini len aratrmadr. kinci aratrma ise yine ayn yl Ankara ankaya
blgesinde Oya Tokgz tarafndan yaplan ve televizyonun toplumun siyasal tutum
ve davranna etkisini lmeyi amalayan almadr. Bu aratrmalarda izleyicilerin
izleme alkanlklar ve izleme ile oluan tutum ve davran deiiklikleri
belirlenmeye allmtr.134

TRT Genel Mdrl, 1976 ylndan itibaren yaynlarn izlenmesi hakknda

bilgi toplayabilmek iin, Devlet statistik Enstits ile birlikte eitli almalar
yapmtr. 1976 ylnn Mart aynda Ankarada yaplan izleyici aratrmas,
Trkiyenin 7 blgesinde gerekletirilmesi planlanan almalarn ilk adm
olmutur. Ankara aratrmasn takiben, Dou Anadolu, Gney ve Gneydou
Anadolu, Ege ve Marmara blgelerinde aratrmalar yaplm, fakat bu almalara
ait anketler deerlendirilememitir. Yaplan almalar iinde yalnzca Ankara iline
ait anket sonular veri haline dntrlerek, Ankara li Televizyon Seyircileri
Aratrmas ve Ankara li Radyo Dinleyicileri Aratrmas baaryla tamamlanm
ve bu aratrmalar, TRTnin radyo-televizyon yaynlar kamuoyu aratrmalar
kapsamnda gerekletirdii ilk almalar olmutur.135 TRTnin izlenirlii ile ilgili
ikinci aratrma, 1982 ylnda Ankara Belediyesi Snrlar iinde yaplan Radyonun
Genelde Dinlenirlii ve Gnn inden Program zleyici Aratrmas olmutur. Bu
aratrma ile radyonun dinlenme durumu, Gnn inden programnn dinlenme
durumu, program ile ilgili gr, dnce, zevk ve tercihler tespit edilmeye
allmtr. Bu almalarn ardndan TRTnin ayn ynde giriimleri devam etmi,

133
a.g.e., s. 8.
134
a.g.e., s. 8.
135
Abdullah Yazc, TRT zleyici Aratrmalar, Kamuoyu Aratrmalar Birinci Uluslararas
Sempozyumu, 17-19 Ekim 1988, Basn-Yayn Yksekokulu Yaynlar:11, Ankara, 1990, s. 280-282.

72
1983 ylnda Van Radyosu zleyici Aratrmas, 1984 ylnda Ankara Radyo ve
Televizyon Programlar zleyici Aratrmas ve 1985 ylnda Trkiye Radyo ve
Televizyon Programlar zleyici Aratrmas gerekletirilmitir.136 TRTnin radyo-
televizyon yaynlar kamuoyu aratrmalar, gnmze kadar belirli aralklarla
yaplmak suretiyle devam ettirilmitir.

niversitelerde yaplan izleyici aratrmalarna bakldnda, en uzun sreli

ve periyodik almann 1995de balayan ve Van Yznc Yl niversitesi Radyo
Televizyon Yayncl Blm tarafndan gerekletirilen Televizyon zleyici
Aratrmalar olduu; bu aratrmalarn sistematik olarak devam ettirildii, en son
almann 2010 ylnda yapld ve aratrma sonularnn kamuoyu ile paylald
gzlenmektedir. Sz edilen aratrmalar, izleyicilerin televizyonla karlkl
konumlar, televizyon izleme tutum ve kanaatleri, televizyonun yaamsal etkileri,
televizyon izleyicilerinin toplumsal yapdaki yeri konusunda veriler salamaktadr.137

1990l yllarn banda Trkiyede zel televizyon yaynclnn gndeme

gelmesi ile birlikte, zel aratrma irketlerinin ampirik izleyici aratrmalarna ilgisi
artm; 2000li yllarda bu aratrmalar daha da younlaarak devam etmitir.

3.1.3. RTK, zleyici lmleri ve Radyo-Televizyon Yaynlar Kamuoyu

Aratrmalar

RTK, 3984 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda

Kanun ile 1994 ylnda radyo ve televizyon faaliyetlerini dzenlemek ve denetlemek
amacyla, zerk ve tarafsz bir kamu tzel kiilii olarak kurulmutur. 2002 ylnda
4756 sayl Yasa ile 3984 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar
Hakknda Kanunda birtakm deiiklikler yaplm; ancak Anayasa Mahkemesinin

136
Sevil Atauz, Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, Trk Sosyal Bilimler Dernei
Yayn, Ankara, 1986, s.114-115.
137
Sedat Cereci, Televizyon zleyici Aratrmas Sonular 2009, 2009, s. 1, http://www.universite-
toplum.org/pdf/pdf_UT_387.pdf, (15.03.2011)

73
2002/100 ve 2004/109 sayl karar ile 3984 sayl Kanunun 29uncu maddesinin
aada yazl bulunan (d) ve (e) bentleri iptal edilmitir.138

d) st Kurul tarafndan dzenlenecek ynetmelie uygun olarak her yl yaplacak

yllk ortalama izlenme oran lmlerine gre yllk ortalama izlenme veya
dinlenme oran % 20yi geen bir televizyon veya radyo kuruluunda bir gerek
veya tzel kiinin veya bir sermaye grubunun sermaye pay % 50yi geemez.
Gerek kiinin hisselerinin hesaplanmasnda nc derece dhil olmak zere
nc dereceye kadar kan ve shr hsmlara ait hisseler de ayn kiiye aitmi gibi
hesaplanr.

e) Bir gerek veya tzel kii veya sermaye grubu % 50den fazla hissesine sahip
olduu bir televizyon veya radyonun yllk ortalama izlenme ve dinlenme pay %
20yi geerse st Kurul tarafndan yaplan bildirimden itibaren doksan gn iinde,
orta bulunduu televizyon veya radyodaki hisselerinin bir blmn halka arz
ederek veya bir ksm hisselerini satarak, sermaye payn% 50nin altna indirir.
Yllk izlenme veya dinlenme orannn am birden fazla televizyon ve radyodaki
hisselerin toplam nedeniyle meydana gelmise, bu oran % 50nin altna indirecek
biimde yeterli sayda irketi satar. Bu ykmlln ihlli durumunda kuruluun
yayn izni iptal edilir.139

Bu hkmler ile radyo ve televizyon sahipliine yllk izlenme oranna bal

bir snrlama getirilmek istenmitir. Aada yer alan (f) bendi, izlenme oran
lmlerinin ne ekilde yaplacana ilikin olup tamamyla (d) ve (e) bentlerinde yer
alan hkmlerin uygulanmasna ynelik bir dzenleme iermektedir.

f) Ulusal izlenme oranlar, st Kurul tarafndan her takvim yl iin tespit edilir ve
o yl izleyen Ocak ay iinde aklanr 140

Anayasa Mahkemesi tarafndan (f) bendi iptal edilmemesine ramen, (d) ve

(e) bentlerinin iptali sonrasnda (f) bendinin uygulanrl kalmamtr. Bu nedenle,
RTK tarafndan izleyici lm almalar yaplamamtr.

3984 sayl Kanunun 8inci maddesinin aada yazl olan (m) ve (o)
bentleri, RTKe kamuoyu aratrmalar konusunda grev ve yetkiler vermektedir:

138
Anayasa Mahkemesinin E:2002/100, K:2004/109 Sayl Karar (13/4/1994 Tarihli ve 3984 Sayl
Kanunda Deiiklik Yapan 15/5/2002 Tarihli ve 4756 Sayl Kanun ile ilgili), RG: 04.08.2006, 26249,
http://rega.basbakanlik.gov.tr/#, T. C. Resmi Gazete Resmi Web Sitesi, (15.03.2011).
139
a.g.k. (15.03.2011).
140
Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanun, Basn Kanunu, Gelir Vergisi
Kanunu ile Kurumlar Vergisi Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun, RG: 21.05.2002,
24761, http://rega.basbakanlik.gov.tr/#, T. C. Resmi Gazete Resmi Web Sitesi, (15.03.2011).

74
 m) Radyo ve televizyon yaynlar ile ilgili olarak kamuoyunda doan tepki, beeni
ve hassasiyetleri srekli olarak izlemek ve gerekli ynlendirmelerde bulunmak
amacyla gerekli kamuoyu aratrmalarn yapmak ve yaptrmak,

o) Radyo ve televizyon konusunda ilgili kurum ve kurulularla periyodik

istiarelerde bulunarak, kamuoyu eilimlerini deerlendirmek. 141

RTK bnyesinde Kamuoyu, Yayn Aratrmalar ve lme Dairesi

Bakanl ad altnda faaliyet gstermekte olan bir ana hizmet birimi bulunmaktadr.
Radyo ve Televizyon st Kurulu Tekilat Kurulu ve Grev Ynetmeliinin 8inci
maddesinde Kamuoyu, Yayn Aratrmalar ve lme Dairesi Bakanlnn
kamuoyu aratrmalar ile ilgili grevleri u ekilde ifade edilmitir:142

a) Radyo, televizyon ve veri yaynlarnda uyulmas gereken mevzuat erevesinde

yayn aratrmalar ve lme ilemlerini yapmak, yayn aratrmasna ynelik
lmn gerekletirilmesini teminen gerekli sistemleri planlamak,

b) Radyo, televizyon ve veri yaynlar ile ilgili olarak kamuoyundan doan tepki,
beeni ve hassasiyetleri srekli olarak izlemek ve gerekli stratejileri tespit etmek
amacyla teknolojik sistemden yararlanarak, kamuoyundan gelecek ikyet, takdir ve
neriler ile kamuoyuna duyurulacak bilgilerin iletilmesini teminen gerekli sistemleri
planlamak ve iletmek,

c) Radyo ve televizyon yayncl alanndaki gelimeleri izlemek, bu konuda

aratrma yapmak veya yaptrmak, radyo ve televizyon konusunda ilgili kurum ve
kurulularla dzenli aralklarla istiarelerde bulunarak, kamuoyu eilimlerini
deerlendirmek, sonularn ve nerilerini st Kurula sunmak,

e) st Kurulun, radyo ve televizyon yayncl ile ilgili ihtiya duyaca konularda

aratrma yapmak, projelendirmek, gerektiinde ihtisas komisyonlar
oluturulmasn nererek, komisyon almalarndan elde edilen sonular st
Kurula sunmak.

3984 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanun

ve ilgili ynetmeliin verdii grev ve yetkiler gerei RTKn yapt ilk alma
olan Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas, Kamuoyu Yayn Aratrmalar ve
lme Dairesi Bakanl tarafndan 22 Aralk 2005 5 Ocak 2006 tarihleri arasnda
gerekletirilmitir. Aratrmann amalar arasnda hafta ii ve hafta sonu gnlerde
televizyon izleme dzeyinin; hafta ii ve hafta sonu gnlerde televizyon izleme
saatlerinin; program trlerinin izlenme dzeyi ile televizyonlardaki rahatsz edici

141
a.g.k., (15.03.2011).
142
Radyo ve Televizyon st Kurulu Tekilat Kurulu ve Grev Ynetmeliinde Deiiklik
Yaplmasna Dair Ynetmelik, RG: 17.04.2007, 26496, http://rega.basbakanlik.gov.tr/#, T. C. Resmi
Gazete Resmi Web Sitesi, (15.03.2011).

75
yaynlarn neler olduunun saptanmas yer almaktadr.143 Bu aratrmay 25 Nisan
3 Mays 2006 tarihleri arasnda gerekletirilen lkretim andaki ocuklarn
Televizyon zleme Alkanlklar Aratrmas takip etmitir.144

2007 yl ierisinde be kamuoyu aratrmas daha yaplmtr. Bunlar:

Televizyon Haberleri zleme Eilimleri Aratrmas, Radyo Dinleme Eilimleri
Aratrmas, Kadnlarn Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas, Almanyada
Yaayan Trklerin Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas ve zrllerin
Televizyon zleme/Dinleme Eilimleri Aratrmasdr.

2008 ylnda yaplan tek aratrma 1 Mays 6 Haziran 2008 tarihlerinde

gerekletirilen Televizyonlardaki Spor Programlarn zleme Eilimleri
Aratrmas olmutur.145

2009 ve 2010, RTK tarafndan yaplan aratrmalar asndan, devam

niteliinde gerekletirilen alma yllar olarak ifade edilebilir. 2009 yl ierisinde
ncelikle Televizyon zleme Eilimleri Aratrmasnn devam niteliindeki
Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 2, ardndan da Radyo Dinleme
Eilimleri Aratrmasnn devam niteliindeki Radyo Dinleme Eilimleri
Aratrmas 2 adl almalar yaplmtr. 2010 ylnda yaplan tek aratrma ise
Kadnlarn Televizyon zleme Eilimleri Aratrmasnn devam niteliindeki
Kadnlarn Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 2 olmutur.

2011 ylnda 3984 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar

Hakknda Kanun yerine 6112 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yayn
Hizmetleri Hakknda Kanun yasalaarak yrrle girmitir. Sz konusu kanunun
37. maddesinin aada yazl bulunan () bendi RTKe kamuoyu aratrmalar
konusunda yine grev ve yetkiler vermekte; bunun yan sra, ayn maddenin yine

143
RTK, Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas, Ankara, 2006a, s. 5.
144
RTK, lkretim andaki ocuklarn Televizyon zleme Alkanlklar, Ankara, 2006b, s. 5.
145
RTK, 2008, s. 9.

76
aada yer verilen (i) bendi ise RTKe izleyici lmleri konusunda yeni grev ve
yetkiler sunmaktadr:146

) Yayn hizmetlerine ilikin kamuoyu aratrmalar yapmak veya yaptrmak ve bu

aratrmalarn sonularn ilgili taraflar ve kamuoyuyla paylamak.,

i)Yayn hizmetlerinin izlenme ve dinlenme oran lmlerinin yaplmasna ve

denetlenmesine ilikin usul ve esaslar ile bu usul ve esaslara uymayan irket ve
kurululara uygulanacak meyyideleri belirlemek.

3.1.4. zleyici lmleri ve Radyo-Televizyon Yaynlar Kamuoyu

Aratrmalar likisi

TV izleyici lmleri, bir blgeyi temsil eden rnek bireylerin televizyon

izleme davranlarn lmlemek zere yaplan aratrmalardr. Bu lmlerin amac,
programlarn yaynda kalp kalmayacana karar vermek, reklam fiyatlarn tespit
etmek ve reklam satlarn deerlendirmektir. Dier bir ifade ile lm sonular
program ieriklerini ve yayn stratejilerini belirlemektedir. Bu lmler bize neyin
izlendiini, ka kiinin izlediini ve kimlerin izlediini gstermektedir; ancak, hangi
programn beenildiine ya da hangi programn kaliteli olduuna dair bir fikir
sunmamaktadr.147

Bu konuda TAK Denetisi Do. Dr. Uur al, 24 Haziran 2003te Ankara
niversitesi Senato Salonunda gerekletirilen zleyici lmleri konulu yuvarlak
masa toplantsnda u bilgileri aktarmtr:148

Bu izleme lmleri denen ey, bir pazar aratrmas, sonu olarak bir pazar
aratrmas. Bu pazar aratrmasna, u anda iinde bulunduumuz mevcut
koullarda belirli kar gruplar, reklam verenler, medya ve medya ajanslar,
reklamclar dernei hepsi toplanarak belirli bir sektr amacna hizmet etsin diye,
topluca tarif ettikleri bir pazar aratrmas yaptryorlar. Bu yaptrlan pazar
aratrmasnn ok spesifik bir amac var. u andaki yrtlen pazar aratrmasnn

146
6112 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yayn Hizmetleri Hakknda Kanun, RG:
03.03.2011, 27863, http://rega.basbakanlik.gov.tr/#, T. C. Resmi Gazete Resmi Web Sitesi,
(16.03.2011).
147
Sezer Akarcal, Kamu ve zel Yaynclkta Saysal Dnem ve Rating Kavram, Radyo
Televizyon Yaynlar Kamuoyu Aratrmalar Platformu Yaklamlar, Eilimler ve Sorunlar
Konferans, Ankara, 31 Ekim 2006, T. C. Maltepe niversitesi Yaynlar No:31, stanbul, 2006, s. 48-
50.
148
RTK, zleyici lmleri Yuvarlak Masa Toplants, RTK Yayn No:7, Ankara, 2003, s. 34.

77
 amac, tamamen kafa saymak. Hangi program ka kii izlemi ve bunu belirli bir
zaman dilimi ile eletirmek. Bunun tesinde programn niteliine ilikin herhangi
bir eyi saymak, lmek, saysallatrmak gibi bir amac yok.()

Do. Dr. Uur alnn ifade ettii gibi izleyici lmlerinin temel amac
kafa saymaktr. Bu aratrmalar, hibir ekilde sosyolojik ve kltrel sonular
iermemekte ve izleyicilerin duygu, dnce, beeni, tutum ve kanaatlerini
belirlememektedir. Batl lkelerde iini ciddiye alan reklam verenlerin ve reklam
ajanslarnn medya planlamalarn yapmak iin sadece lm rakamlaryla
yetinmedikleri bilinmektedir. Bu lkelerde, izleyici lmlerinin yannda izleyicilerin
beeni, tutum ve kanaatlerini belirlemek amacyla radyo ya da televizyon izleyicileri
zerine yaplan kamuoyu aratrmalarna sk sk bavurulmaktadr.

3.1.5. RadyoTelevizyon Yaynlar Kamuoyu Aratrmalar

Televizyon izleyicileri zerine yaplan kamuoyu aratrmalar amaca

ynelik olmaktadr:149

1. Televizyon izleyicilerinin sosyo-ekonomik profilini belirlemeye ynelik

aratrmalar,
2. Televizyon izleyicilerinin izleme eilimlerini (tutum ve kanaatlerini)
belirlemeye ynelik aratrmalar,
3. Televizyonlarn izleyicilerin tutum, davran ve kanaatleri zerindeki etkilerini
lmeye ynelik aratrmalar.

Bu amalar, radyo dinleyicileri zerine yaplan kamuoyu aratrmalar iin de

geerlidir.

almann bu blmnde, amalarna gre snflandrlm olan sz konusu

kamuoyu aratrmalar teker teker incelenecektir.

149
D. Dursun, 2006, s.29.

78
3.1.5.1. zleyicilerin Sosyo-Ekonomik Profilini Belirlemeye Ynelik Aratrmalar

zleyicilerin sosyo-ekonomik profilini belirlemeye ynelik aratrmalar,

aratrma konusu kitlenin ana niteliklerini betimleyen aratrmalar olarak ifade
edilebilir.

Bu aratrmalarda ilk akla gelen ve bu aratrmalarla ncelikli olarak elde

edilmek istenen cinsiyet, ya ve meden durum gibi demografik verilerdir. Ayrca
ekonomik, sosyal ve kltrel veriler de bu tr aratrmalarn kapsam ierisinde
deerlendirilir. zleyicilerin sosyo-ekonomik profilini belirlemeye ynelik
aratrmalara ilikin veriler, dier verilere nispeten ulalmas daha kolay
verilerdir.150

zleyicilerin sosyo-ekonomik profilini elde etmek, zellikle yaynclar ve

reklam verenler asndan nemlidir. Yaynclarn program planlamasn yaparken
kulland argmanlarn banda izleyicilerin sosyo-ekonomik profiline dair veriler
gelmektedir. Ayn ekilde reklam verenler de reklam verme ile ilgili stratejilerini
belirlerken, izleyicilerin sosyo-ekonomik profiline dair verilerden
faydalanmaktadr.151 rnein, mafya dizileri ve canl futbol ma izleyicilerinin
sosyo-ekonomik profili dnldnde, bu tr programlarn arasna bebek bezi
reklamlarnn yerletirilmesi ne kadar anlamldr sorusu, bu tr aratrmalar ile yant
bulmaktadr.

3.1.5.2. zleyicilerin zleme Eilimlerini Belirlemeye Ynelik Aratrmalar

Radyo-televizyon izleyicileri zerine yaplan kamuoyu aratrmalar, sosyo-

ekonomik profili belirlemenin yan sra, izleyicilerin izleme eilimlerini belirlemek
amacyla da gerekletirilebilir. Bu noktada eilim ile ifade edilmek istenen tutum
ve kanaatlerdir; baka bir deyile, bu tr almalarn amac, izleyicilerin tutum ve
kanaatlerini tespit edebilmektir. Tutum, davrana dnmemi, ancak bireyin

150
a.g.e., s. 29.
151
a.g.e., s. 29.

79
davran ncesi sahip olduu eilim; davran ise eylemin kendisi olarak
adlandrlabilir. Tutum davrann devamdr. Tutum ve davran arasndaki ilikiden
dolay, tutumun tespit edilebilmesi halinde bireyin davran ngrlebilir. 152

Bu ngr, zellikle yaynclar asndan nem tamaktadr; nk

yaynclar, bu ngr sayesinde izleyicilerin davran ncesi tutum ve
kanaatlerinden, yani beeni, beklenti ve eilimlerinden yola karak program
planlanmas bata olmak zere yayn faaliyetlerinin yrtlmesi ile ilgili kararlar
almaktadr. zleyici eilimlerini tespit eden radyo-televizyon kamuoyu aratrmalar,
bu noktada yaynclar tarafndan sanki bir rehber gibi kullanlmaktadr.153

Tutumlarn doru olarak llmesi olduka nemli bir konudur. Bu nedenle,

tutumlarn llebilmesi iin deiik teknikler gelitirilmitir: Likert lei,
Thurstone lei, Guttman lei ve Osgood lei bu tekniklerden bazlardr.154

Kamuoyu aratrmalarnda tutum ve kanaat ilikisi incelenirken, Do. Dr.

Hlya Uur Tanrverin bu konudaki dncelerine yer vermenin konu asndan
nemli olduu deerlendirilmektedir.

() Tam anlamyla yanl deilse de biraz serbest bir eviri nedeniyle lkemizde
yerlemi bu kamuoyu aratrmas terimi de sorunludur. ngilizce ve Franszca gibi
dillerde bu tr aratrmalar belirtmede kullanlan terimlerin tam karl kanaat
aratrmalardr. Bu dzeltme bizi, sz konusu balk altnda yaplan lm
almalarn, yani kantitatif aratrmalar, ciddi biimde sorgulamaya gtrecektir.
Basit rneklerle gidecek olursak en beendiiniz program hangisidir ? gibi bir
soruda bile aslnda denein verdii yant gerek davranndan ok o davrana
ilikin kanaatidir (...) 155

Tanrverin kamuoyu aratrmalar balamnda deindii kanaatler, aslnda

tutumlarn szl ifadeleri olarak kabul edilmekte; hatta kanaatlere szsel tutumlar
bile denilmektedir. Tutum ve kanaat kavramlarnn bu kadar yakn anlamda olmas,

152
a.g.e., s. 30.
153
a.g.e., s. 30.
154
a.g.e., s. 30.
155
Hlya Uur Tanrver, Televizyon Yaynlarnn Pragmatik Analizi: zleyici/Almlama
almalarnda Yeni Ufuklar, Radyo Televizyon Yaynlar Kamuoyu Aratrmalar Platformu
Yaklamlar, Eilimler ve Sorunlar Konferans, Ankara, 31 Ekim 2006, T. C. Maltepe niversitesi
Yaynlar No:31, stanbul, 2006, s. 94.

80
birbirlerinden ayrt edilmelerini zorlatrmaktadr. Pek ok sosyal psikolog da tutum
ve kanaat kavramlarnn ayrmnn g olduuna ve ancak snrl oranda ve
kavramsal olarak bir ayrmn olanakl olabileceine dikkat ekmektedir.156 Sonu
olarak izleyici eilimleri asndan kamuoyu aratrmalar, tutum ve kanaat
kavramlar birbiri ile i ie girmi terimlerdir; ancak, eilimlerin tespiti noktasnda
her zaman kesimektedirler.

3.1.5.3. Televizyon ve Radyonun zleyicilerin Tutum, Davran ve Kanaatleri

zerindeki Etkilerini lmeye Ynelik Aratrmalar

Radyo-televizyon izleyicileri zerine yaplan kamuoyu aratrmalarnn,

radyo ya da televizyonun izleyicilerin tutum ve kanaatleri zerindeki etkisini lmek
amacyla da yapld sylenebilir. Belirtilen aratrmalar, tutum deiimi
aratrmalar ile birlikte yrtlmektedir. Ancak bu tr aratrmalar, yaplmas en
zor aratrmalardr. nk radyonun ya da televizyonun izleyicilerin tutum ve
kanaatleri zerindeki etkisi, ancak bir dizi aratrma ile tespit edilebilir.157 Bu bir
dizi aratrmay yapmann ise iki yolu bulunmaktadr:

- Baml Model: Etki lmeye ynelik olarak yaplacak bir dizi aratrmay
gerekletirmenin ilk yolu baml modeldir. Baml modelde, ncelikle
belirli bir konuda deneklerin eilimleri tespit edilir; ardndan, denekler
deneysel bir ilemden geirilir; son olarak da deneklerin eilimleri, nceden
belirlenen verilerin yeniden llmesi yoluyla tekrar tespit edilir. Eer nce
ve sonra yaplan lmlerin karlatrlmas sonucu deneklerin eilimlerinde
anlaml bir farkllk bulunursa, deneklerin deneysel ilemden etkilendikleri
sylenebilir. Bu modelde dikkat edilmesi gereken en nemli husus, tm
ilemlerin ayn denekler zerinde yrtlmesi gerektiidir.158

- Bamsz Model: Radyonun ya da televizyonun izleyicilerin tutum ve

kanaatleri zerindeki etkisini tespit etmenin ikinci yolu ise bamsz

156
Metin nceolu, Tutum Alg letiim, Elips Kitap, Ankara, 2004, s. 155.
157
D. Dursun, 2006, s.30.
158
Konca Yumlu, Kitle letiim Kuram ve Aratrmalar, zmir, 1994, s. 68.

81
 modeldir. Bu modelde denekler, deney ve kontrol olmak zere iki gruba
ayrlr. Deney grubu, baml modelde olduu gibi deneysel bir ilemden
geirilirken, kontrol grubu herhangi bir ilemden geirilmez. Ardndan her
iki grubun eilimleri, yaplan bir anket ile tespit edilir. Eer iki grubun
eilimleri arasnda anlaml bir fark bulunursa, deneysel ilemin denekleri
etkiledii sylenebilir.159

Bu tr aratrmalarn zorluunun bir baka sebebi, izleyicilerin tutum ve

kanaatlerinde meydana gelen deiimin ne kadarnn radyo ya da televizyonun etkisi
ile olutuunun saptanmasdr; zira izleyicilerin tutum ve kanaatlerinde meydana
gelen deiimin nedenleri arasnda birok baka faktr olabilir. Doru bir tespit
yapabilmek iin ncelikle, deneysel ilem annda, aratrma konusu zerinde radyo
ya da televizyon dnda hangi faktrlerin etkili olduu saptanmal ve daha sonra,
aratrma konusu zerinde etkili olan radyo ve televizyon dhil tm faktrlerin etki
dzeyleri belirlenmeye allmaldr. Ancak, daha nce de vurguland gibi bu
ilemlerin gerekletirilmesinin olduka zor bir sre olduu unutulmamaldr.160

Bu noktaya kadar anlatld gibi, izleyiciler zerine yaplan kamuoyu

aratrmalar amaca ynelik (profil, eilim ve etki) olmakla birlikte, bu kamuoyu
aratrmalarn birbirinden ayr dnmek pek mmkn deildir.

zleyiciler zerine yaplan kamuoyu aratrma rnekleri incelendiinde her bir

aratrmada, genellikle bu amacn en azndan ikisinin var olduu grlmektedir.
Bu durumda, uygulamada profil, eilim ve etki tespiti amacyla gerekletirilen bu
aratrmalar birbirlerinin tamamlaycs ve bir btnn paralar olarak
deerlendirmek doru olacaktr. Sonu olarak, bu btnln farknda olarak
aratrmalardan en st dzeyde faydalanabilmek ve aratrma bulgularn en doru
ekilde anlayabilmek mmkn hale gelecektir.

159
a.g.e., s. 69.
160
D. Dursun, 2006, s.30.

82
3.2. TUTUM

Bu almann konusu olan zleyici Eilimlerinin Tespitinde Kamuoyu

Aratrmalarnn daha iyi anlalabilmesi amac ile bu noktada, sosyal psikolojinin
temel alt balklarndan biri konumundaki tutum kavram ayrntl bir ekilde
irdelenecektir.

3.2.1. Tutum Tanm

Tutum, aratrmaclar tarafndan farkl ekillerde tanmlanmtr. Tutuma

ilikin tanmlardan bazlar yledir:

- Tutum, deneyim sonucu organize edilmi durumlara veya nesneye kar,

bireyin tepkisine dolaysz veya dolayl olarak etki edebilen zihinsel bir
hazrlktr (Allport - 1935). 161

- Tutum, renme sonucunda sunulan herhangi bir nesneye tutarl ekilde,

olumlu veya olumsuz tepkide bulunma eilimidir (Fishbein ve Azjen -
1975). 162

- Tutum, belirli bir olguyu veya nesneyi belli bir lde olumlu veya olumsuz
olarak deerlendirerek ifade eden psikolojik bir eilimdir (Eagly ve Chaiken
- 1993, Lord, 1997).163

Bu tanmlamalarn yannda Allport, tutumun, belki de sosyal psikolojinin en

vazgeilmez kavram olduuna dikkat ekmitir; Murphy ve Newcomba gre,
btn sosyal psikoloji alannda, belki de hibir kavram tek bana, tutumlardan
daha merkezi bir konum ifade edemez.164

161
Nuray Sakall, Sosyal Etkiler Kim Kimi Nasl Etkiler, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2006, s.
106
162
a.g.e., s. 106.
163
a.g.e., s. 106.
164
Micheal A. Hogg ve Graham A. Vaughan, Sosyal Psikoloji, ev:brahim Yldz ve Aydn Gelmez,
topya Yaynevi, Ankara, 2007, s. 174.

83
 Sonu olarak tm bu tanmlamalardan ve ifadelerden anlalabilecei gibi
tutum, bata sosyal psikoloji olmak zere, birok bilim dal iin en hayati
kavramlardan biridir.

3.2.2. Tutum Oluumu

Tutumlara doutan sahip olunmaz, tutumlar renme yoluyla

olumaktadr.165 Tutumlarn renme yoluyla meydana gelmesinin doal sonucu
olarak, tutumlarn oluumunda birtakm unsurlar etkili olmaktadr. Bu unsurlar
iinde nem arz eden bazlar unlardr:

- Dorudan deneyim: Tutum nesnesi ile yaanan olaylar, kiinin o nesneye

kar nasl bir tutuma sahip olacan belirler. Bireyin tutum nesnesine ilikin
deneyimleri, belirtilen nesneyle ilgili olarak bireyin olumlu veya olumsuz
tutum sahibi olmasna yol aabilir. rnein, bir ar tarafndan sokulan bir
birey, arlara kar olumsuz tutuma sahip olabilir.166

- Aile (Anne-Baba) etkisi: ocuk asndan anne-baba, tutum oluumunda

gl bir etki kaynadr. Anne-baba, doumdan itibaren ocuklarnn sahip
olduu tutumlarda her trl hareket, tavr ve kararla etkili olurlar. rnein,
babalar ve oullar genelde ayn futbol takmn tutarlar.167

- Arkadalar, akrabalar, retmenler ve birey iin nemli dier kiiler

(nller, siyasiler gibi): Birey iin, anne-baba dnda nemli olan dier
kiiler de tutum oluumunda olduka etkilidir. rnein, ou gente sigaraya
kar olumlu tutum oluumunda arkada faktrnn ciddi bir unsur olduu
almalarla ispatlanmtr. 168

165
M. nceolu, 2004, s. 35.
166
idem Katba, Yeni nsan ve nsanlar, Evrim Yaynevi, stanbul, 2003, s. 119.
167
a.g.e., s. 120.
168
a.g.e., s. 121.

84
 - Medya: Gnmzde zellikle televizyon, tutum oluumunda belli bal
faktrler arasnda yer almaktadr. ocuklarn tutum oluumunda televizyon
bata olmak zere medyann nemli rol oynad, tartma gtrmez bir
gerektir. Konu ile ilgili Chaffe, Jackson, Durall ve Wilson (1977) tarafndan
yaplan bir aratrmaya gre, Amerikal ocuklar, yedi yana gelmeden,
siyasetle ilgili bilgilerinin byk ounluunu televizyondan
edinmektedir.169

Tutum oluumunun daha iyi anlalmasn salamak asndan, almann bu

blmnde baz renme modellerinin irdelenmesinin uygun olaca
deerlendirilmektedir:

- Klasik Koullama: Tarafsz bir uyaran, art arda tekrarlanan armlar

sayesinde, ancak baka bir uyaran tarafndan ortaya karlan tepkiyi
dourabilir. Bir konu hakknda ok az bilgiye sahip olunduunda ya da hi
bilgiye sahip olunmadnda, klasik koullama daha etkili biimde tutum
renmeye yol amaktadr. Ayrca klasik koullama, gizliden gizliye oluan
bir tutum renme biimi olabilir. Pavlovun nl zil koullamas deneyi,
klasik koullamann en arpc rneklerinden biridir. Bu deneyde, bir kpee
et verilmeden nce zil alar; ardndan kpee et verilir. Kpek, doal olarak
eti grdnde salya salglar. Deneye bu ekilde devam edilir; bir sre sonra
zil alnr; ancak kpee et verilmez. Buna ramen kpek -eti grmese de-,
zil aldnda salya salglamaya balar, yani artk kpek zile de tepki
vermeye balar.170

- Edimsel Koullama: Bu tr renmede, ardndan olumlu sonular gelen

davranlar dllendirilirken, ardndan olumsuz sonular gelen davranlar
cezalandrlr. Bu ekilde, ardndan olumlu sonular gelen davranlarn
pekitirilmesi ve ardndan olumsuz sonular gelen davranlara kyasla daha
ok tekrar edilmesi amalanr. rnein, baz anne babalar, ocuklarn kabul
edilebilir davranlar sergilemeye zendirmek iin dllendirme yolunu

169
M. A. Hogg ve G. A. Vaughan, 2007, s. 200.
170
N. Sakall, 2006, s. 113.

85
 semekte, ocuklar arasndaki kavga gibi davranlar engellemek iin ise
cezalandrma yntemine bavurmaktadr.171

- rnek Alma: Bu srete, bir kiinin davran bir bakasnn tutumuna

model oluturmaktadr. rnek alnan davranlar zellikle beenilen kiilere
ait davranlardr. rnein, i hayatnda baarl bir anneye sahip olan bir kz
ocuunun annesini model almas, gelecekteki meslek yaamn olumlu
ynde etkileyebilecektir.172

3.2.3. Tutum eleri

Tutumlar bilisel, duygusal ve davransal olmak zere eden olumakta

ve bu eler arasnda bir i tutarllk bulunmaktadr. Bilisel, duygusal ve davransal
eler arasnda bir i uyum olmad zaman, tutumun olumas da mmkn
deildir.173

- Bilisel e, kiinin tutum nesnesine ilikin olgu, bilgi, inan ve

deneyimlerini de ieren dnceleri,

- Duygusal e, kiinin tutum nesnesine ilikin duygu ve heyecanlarn,

zellikle de olumlu ve olumsuz deerlendirmelerini,

- Davransal e, kiinin tutum nesnesine kar belirli bir ynde davranma

eilimini kapsamaktadr.174

Tutumlarn bu esini bir rnekle aklamak mmkndr:

- Ahmet Bey, televizyonun insanlar bilgilendirdiini ve elendirdiini

dnmektedir. Dnce ieren bu ifade, Ahmet Beyin televizyona kar
tutumunun bilisel esini oluturmaktadr.

171
a.g.e., s. 114.
172
a.g.e., s. 114.
173
M. nceolu, 2004, s. 25.
174
a.g.e., s. 26-34.

86
 - Ahmet Bey televizyon izlemeyi sevmektedir. Duygu ifade eden bu cmle,
Ahmet Beyin televizyona kar tutumunun duygusal esini sergilemektedir.

- Ahmet Beyin televizyon izlemek istemesi ve televizyon izlemeye

ynelmesi ise Ahmet Beyin televizyona kar tutumunun davransal
esini gstermektedir.

Tutumlar bilisel olarak olduka karmaktr; buna karn, duygusal olarak

genellikle yalndrlar. Bilisel karmaklk duygusal yalnlkla birletiinde ortaya
yle bir sonu kmaktadr: Bir birey, tutumunun geliimine ya da biimlenmesine
giren bilileri grece daha kolay deitirebilirken, tutum nesnesine ynelik genel
deerlendirmesini deitirmesi ok daha zor olmaktadr. Bilisel ede deiiklikler
yapmak, duygusal ede olduundan ok daha kolay gereklemektedir.175

Bilisel ve duygusal elere ilikin olarak deinilmesi gereken bir baka konu,
tutum ve bilgi ayrmdr. Gnlk yaamda zaman zaman birbiri yerine kullanlan
tutum ve bilgi kavramlar arasnda, kesin bir izgiyle ayrt etmesi g bir fark vardr.
Bu fark, tutumlarn duygusal e iermesinden kaynaklanmaktadr. rnein, bir
bilim adam, insan hcresinde 46 kromozom bulunduuna inanr. Bu bilgiye ilikin
herhangi bir duygusu yoktur: Kromozomlar sevmez ya da onlardan nefret etmez.
te yandan, ayn bilim adamnn futbolcu A hakknda da bilgileri vardr; fakat
futbolcu A hakknda duygular da vardr.176

Tutum ve bilgi arasndaki bir dier temel fark, bir kez gelitikten sonra
tutumlarn deiiklie kar direnli olmasdr. Bu durumu, yine kromozomlarla
ilgili bir rnek vererek yle aklamak mmkndr: Bilim adamlar, bir zamanlar
insanlarn 24 kromozoma sahip olduuna inanyordu; sonra bir bilim adam,
insanlarda 46 kromozom bulunduunu gstermi ve kantlar grdkten sonra bu
konudaki dnceler kolaylkla deiebilmitir. Ancak bu durum, tutumlar sz

175
Shelley E. Taylor, Letitia Anne Peplau ve David O. Sears, Sosyal Psikoloji, ev:Ali Dnmez, mge
Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2007, s. 140.
176
a.g.e., s. 142.

87
konusu olduunda ok farkldr. Tutumlar, yeni bir gerek karsnda kolayca
deimemektedir.177

3.2.4. Tutum-Davran likisi

Tutum konusunun nemi, tutumlarn davrana neden olabilecei varsaymna

dayanmaktadr. Bu varsaym, zellikle sosyal psikologlar tarafndan ok kez
irdelenmitir. Baz aratrmaclar tutum ve davran arasnda nemli bir iliki
olmadn savunurken, bazlar tutum ile davran arasnda nemli bir ilikinin var
olduunu savunmaktadr.

Bu konudaki ilk almalardan birini LaPiere, 1934 ylnda yapmtr.

ABDde beyaz bir sosyoloji profesr olan LaPiere, gen bir inli iftle birlikte
lkeyi dolam; kii 66 otel ve motelde konaklam ve 184 lokantada yemek
yemitir. O zamanlar, ABDde Asyallara kar ok gl nyarglar bulunmasna
karn, 1i dnda btn otel ve moteller onlar arlamakta sorun karmam;
yemek iin gittikleri 184 lokantadan hibiri onlara hizmeti reddetmemitir.

Alt ay sonra, ayn kurululara inlileri misafir olarak kabul edip

edemeyeceklerini soran bir mektup gnderilmitir. Yant veren 128inden % 92si,
inlilere hizmet vermeyeceini belirtirken, sadece % 1i inlileri kabul edeceini
yazmtr. Bir baka anlatmla, inli ift, gerekte hemen hemen kusursuz bir
biimde arlanmken daha sonraki mektuplarla, neredeyse evrensel bir ayrmcla
hedef olmutur. LaPiere ve ondan sonra birok psikolog, bu bulgular tutumlarla
davranlar arasnda temel bir tutarszln yansmas olarak yorumlamtr.178 Ancak
LaPiere gibi dnmeyen baz aratrmaclar, LaPierein almasn eletirerek
tutum-davran ilikisinin baz koullara bal olduundan bahsetmi ve mektuplar
cevaplayan kiiler ile inli ifte hizmet eden kiilerin farkl bireyler olabileceini
vurgulamtr. Bir baka grup, seyahatin gerekletirildii zaman ile mektuplarn

177
a.g.e., s. 142.
178
. Katba, 2003, s. 107.

88
gnderilmesi arasnda geen alt ay zarfnda, insanlarn tutumlarnn deimi
olabileceine dikkat ekmitir.

Dier baz aratrmaclar ise LaPierein genel bir tutumu lp, spesifik bir
davran gzlemlediini, bunun sonucunda da tutum ile davran arasnda anlaml
bir iliki bulunamadn ileri srmtr. Bu aratrmaclara gre tutum ve
davrann denk olmas gerekmektedir. Dier bir deyile, genel bir tutum llyorsa
genel bir davran gzlemlenmeli; belirli bir tutum llyorsa belirli bir davran
gzlemlenmelidir. LaPierein aratrmasnda inlilere kar genel bir tutum
llmek istenirken; eitimli, k giyimli ve yanlarnda beyaz biri bulunan belirli
kiilere kar davranlar gzlemlenmitir.179

3.2.4.1. Muhakeme Edilmi Davran Kuram ve Planlanm Davran Kuram

Buraya kadar ana izgileriyle aktarlan bilgiler, tutumla davran arasndaki

balantlar ortaya koyarken konuya ilikin kuramlarn incelenmesi gereini de
ortaya karmtr.

Niyet ve eylem srelerinin bir araya geldii davran modeli, Muhakeme

Edilmi Davran Kuramn oluturmaktadr. Niyet, gdsel bir unsur olduu iin
bireyin hareketlerini etkilemektedir.

Niyeti etkileyen iki faktr bulunmaktadr. Bu faktrlerden birincisi kiinin

davrana ynelik tutumu, ikincisi ise dier insanlarn normlar, yani sosyal
kurallardr. Buna gre, insanlar olumlu olarak deerlendirdikleri ve dier insanlarn
da olumlu olarak baktklar davran yapma niyetindedir ve bu niyet, davrann
gereklemesine yol amaktadr.180

179
N. Sakall, 2006, s. 116-117.
180
a.g.e., s. 117-118.

89
 Davran Hakknda
Tutum Niyet Etmek Davran

Sosyal Kurallar

ekil 1 Muhakeme Edilmi Davran Kuram181

Muhakeme edilmi davran kuramna, alglanan davransal kontrol faktr

eklenerek Planlanm Davran Kuram gelitirilmitir.

Alglanan davransal kontrol, kiinin bir edimi gerekletirmesinin kolay ya

da g oluuna inanma derecesini ifade etmektedir. Kiinin bir davran
yapabileceine olan inanc arttka davrann gerekleme ihtimali de artmaktadr.
Bu kuramda, kiinin davrana ynelik tutumu, sosyal normlar ve alglanan
davransal kontrol, bir davrana ynelik niyeti oluturmakta ve bu niyet, davrana
yol amaktadr.182

Alglanan
Davransal Kontrol

Davran Hakknda Niyet Etmek Davran

Tutum

Sosyal Kurallar
ekil 2 Planlanm Davran Kuram183

Bu balamda konunun daha iyi anlalabilmesi iin, planlanm davran

kuramn kullanarak bir gencin, sabah saat 5.00de televizyonda yaynlanacak NBA
Final man, uykusundan kalkarak seyredip seyretmeyeceini ngrmeye alalm.

Belirtilen davran ngrebilmek iin gencin sabah saat 5.00de

televizyonda yaynlanacak NBA Final mana kar tutumunu, mala ilgili sosyal
normlar deerlendirme dzeyini ve gencin, bu ma iin uykusundan vazgeip
vazgeemeyeceini tespit etmek gerekmektedir. ayet gen, bu final mann ylda

181
a.g.e., s. 118.
182
a.g.e., s. 119.
183
a.g.e., s. 119.

90
bir kez yaplan dnyann en nemli basketbol organizasyonu olduunu ve canl
olarak izlenen matan alnacak hazzn yerini ma daha sonra seyretmenin
tutmayacan dnyorsa, ma izleme olasl artacaktr. Gencin ailesi de
basketbol tutkunu ise ve hatta onlar da ma seyretmek istiyorlarsa, gencin ma
izleme ihtimali bir kat daha artacak ve ayrca gen, sabah erken saatte
kalkabileceine inanyorsa, muhtemelen niyeti davrana dnecektir.

3.2.4.2. Tutumun Gc ve Eriilebilirlii

Muhakeme Edilmi Davran Kuram ve Planlanm Davran Kuramnn

yannda, tutum ve davran ilikisini etkileyen iki nemli faktrden bahsetmek
gerekmektedir. Bunlar, tutumun gc ve tutumun eriilebilirliidir.

- Tutumun Gc: Tutumun gc, bireylerin tutumlara ne lde bal olduu

ile ilgilidir. Bireyler iin daha nemli olarak alglanan tutumlar daha gl
tutumlardr. Gl tutumlar, genellikle kiinin hakknda ar ve kesin
duygular hissettii, kiisel olarak nemli konulara ilikindir. Tutumlar ile
davran arasnda tutarszlk grdmzde bunun nedeni, genellikle
tutumlarn gsz olmasdr. Tutum gl ise tutum ve davran arasnda
kuvvetli bir ilikinin olduu sylenebilir. Tutumlarn gcne katkda
bulunan drt etmenden bahsedilebilir. Bunlar, tutum nesnesi hakknda sahip
olunan bilgi, dorudan deneyim, kiisel ilgi ve kiinin kendini tanmasdr.184

- Tutumun Eriilebilirlii: Tutumun eriilebilirlii, bir tutumun kolayca

anmsanabilmesi, bellekten kolayca geri arlabilmesi ve hzl bir biimde
ifade edilebilmesi ile ilgilidir. Bir tutumun eriilebilir olup olmadn
belirleyen en temel etmen, ne kadar sk ifade edildiidir. Bir tutumun tekrar
tekrar ifade edilmesi o tutumun eriilebilirliini artrr. Eriilebilir tutumlar
davran zerinde gl bir etkiye sahiptir; tutumun eriilebilirlii yksek ise
tutumun yol aaca davrann ortaya kma ihtimali artmaktadr.185

184
S. E. Taylor, L. A. Peplau ve D. O. Sears, 2007, s. 168-169.
185
M. A. Hogg ve G. A. Vaughan, 2007, s. 190-191.

91
 Tutum-davran ilikisi asndan deinilmesi gereken nemli bir konu da
tutum-davran etkileimidir. Davranlarn ortaya kma srecinden nce etkin ve
gl konumda olan, yani davranlarn ortaya kmasn salayan tutumlardr.
Ancak davranlar da geliim sreleri ierisinde, kendilerine etki eden tutumlarn
deiiklik gstermesinde etkili olabilir, yani bazen davranlar tutumlar kontrol
edebilir. Bu balamda, tutumlar ile davranlarn zaman zaman karlkl bir
etkileim ierisinde olduklar sylenebilir.186

3.2.5. Tutumun Boyutlar

Tutum ile ilgili almalar, tutumun eitli boyutlar ierdiini ortaya

koymakta ve bunlar, zellikle tutum lmleri asndan byk nem tamaktadr.
Tutumun nemli boyutlar, ana hatlaryla aadaki gibi ifade edilebilir:

- Tutumun Konusu: Her tutumun bir konusu vardr; ancak, bu konular

birbirinden ok farkl olabilmektedir. Siyasi partiler, televizyon ve din
mezhepler gibi somut tutum konularnn yan sra, ekonomik konular ve din
187
gibi soyut nitelikli tutum konular da bulunmaktadr. Bireyler, ancak bir
ekilde bilgi ya da deneyim sahibi olduu konularda tutum oluturabilir. Bu
nokta, zellikle tutum lm balamnda dikkat edilmesi gereken bir
husustur. Kamuoyu aratrmalarnda, bireylerin aratrma konusuna ait
bilgileri belirlenmeden tutumlarnn llmeye allmas, yanl ve yanltc
sonulara yol aabilmektedir. Yine bu duruma paralel olarak, anket yntemi
kullanlarak yaplan kamuoyu aratrmalarnda ncelikle genel bilgiler
sorgulanmal, daha sonra ise konuya dair daha belirli ve tutum lmne
ilikin sorular sorulmaldr. Tutum konularnn bir dier zellii de eitlilik
ve karmaklktr. Bilindii gibi bireyin kiilik zellikleri karmak bir nitelik
tamaktadr. Bunun yannda, bireyin iinde yer ald evresel koullar ve
ilikiler de karmak ve deikendir. Bireyin sz konusu koul, iliki ve
durumlarn her biri iin ayr tutum oluturduu dnldnde, konunun ne

186
S. E. Taylor, L. A. Peplau ve D. O. Sears, 2007, s. 141-142.
187
M. nceolu, 2004, s. 46.

92
 denli komplike bir hale geldii anlalmaktadr. Bu sebepledir ki, tutum
lm aratrmalarnda tutum konularnn eitlilii ve karmakl daima
gz nnde bulundurulmas gereken hususlardandr.188

- Tutumun Yn: Tutumun yn, tutum konusuna kar lehte veya aleyhte
bir konumda bulunma olarak ifade edilebilir. ayet tutumun yn lehte ise
birey tutum konusuna kar olumlu eilimlere sahip olur; tutumun yn
aleyhte ise bireyde tutum konusuna kar olumsuz eilimler oluur. rnein,
seimlerde bireyler, olumlu tutuma sahip olduklar siyasi partiye oy verme
eiliminde iken, olumsuz tutuma sahip olduklar siyasi partiye oy vermeme
eilimindedirler.189

- Deiim Aral ve Younluk: Deiim aral, tutumlarn lehte ya da

aleyhte olma derecesini ifade etmekte; younluk, tutumun duygusal esinin
gc anlamn tamaktadr. Tutum, lehte veya aleyhte olmas fark
etmeksizin, ne kadar uta ise o kadar youndur.190

- ki Ynl ekim: Bir tutumda hem olumlu, hem olumsuz unsurlar yer
alabilmektedir. Bu olumlu ve olumsuz yndeki eilimin derecesi ne kadar
eit ise iki ynl ekim de o kadar youndur.191

- Merkezi Tutum ve Belirginlik: Baz tutumlar dierlerine gre daha

nceliklidir. Bir tutumun daha ncelikli olmas daha belirgin olmas anlamn
tamaktadr. Merkez tutum, bir grup tutum arasndaki en nemli tutumu
ifade etmektedir.192

188
a.g.e., s. 46-47.
189
a.g.e., s. 48.
190
a.g.e., s. 48.
191
a.g.e., s. 49.
192
a.g.e., s. 52.

93
3.2.6. Tutumun llmesi ve Tutum lekleri

Bu aamaya kadar her adan irdelenerek aklanan tutum kavramnn

llmesi, eilimlerin tespiti srecinde en nemli yeri tutmaktadr. nk tutum
lm ile eilimlerin tespiti fiili olarak gerekletirilmektedir. Tutumun llmesi
iin yllar boyunca yaplan giriimler kategoride toplanmtr:

- lk kategori bireylerin bir soru, bir dizi cmle ya da sfata verdikleri

cevaplara veya tepkilere dayal olarak karsamalarda bulunmaya olanak
tanyan yntemleri kapsar. Bu kategoride yer alan yntemler tutum lekleri
olarak tanmlanmaktadr. Bu yntemler btn, en sk kullanlan kategori
olmas sebebiyle, aada daha ayrntl ekilde ele alnacaktr.193

- kinci kategori, bireylerin ortaya koyduklar davrantan karsamalar

yapmaya izin veren yntemleri iermektedir. Bu yntemler, byk lde
gzleme dayal olarak verilerin toplanmasn ve tutum-davran ilikisini
gl bir ekilde kurmay gerektirir. Bu yntemlerin en sk
kullanlanlarndan biri gzlem tekniidir. Gzlem tekniinde birey, doal
ortam iinde belirli bir sre izlenir; bireyin davranlar, bu davranlarn
skl, davranlarn hangi ortamlarda yaplp yaplmad dikkatli bir
ekilde not edilir. Bu teknik, ancak insanlar kendi davranlarnn
gzlendiinden habersiz olduklar zaman gvenilirdir. Bir dier sk
kullanlan teknik ise var olan yazl bilgilerden yararlanmaktr. rnein,
ariv bilgileri nemli tarihsel olaylar karsnda bireylerin sahip olduklar
tutumlarn tespitinde kullanlabilir. 194

- nc ve son kategori ise bireylerin fizyolojik tepkisine dayal olarak

karsamalarn yaplmasna izin veren yntemleri kapsamaktadr. Bu
yntemlerden bazlar kalp atm hz, gz bebeinin bymesi, yzlerdeki
kas hareketleri ve ellerdeki terlemeyi lerek tutumlarn tespit edilmeye

193
L. W. Anderson, Tutumlarn llmesi, ev: Nkhet krk, s. 241,
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/40/506/6149.pdf, (19.03.2011)
194
N. Sakall, 2006, s. 131.

94
 allmasdr. Yalan makinelerinin gelitirilmesinin altnda yatan varsaym
da budur.195

Tutumun llmesi iin kullanlan kategorilerde anlan yntemler arasnda

yer alan tutum leklerinden bazlar unlardr:

3.2.6.1. Bogardusun Tutum lei

1925 ylnda Bogardus, kiilerin yabanc rk veya milletten bireylere kar

tutumlarn belirlemek amacyla bir lek oluturmutur. Bu lekte, bireylere bir
rk ya da millet ad ve be adet cevap verilmekte; ardndan, verilen cevaplarn kiiler
tarafndan rk ya da millet tutumlar erevesinde iaretlenmesi istenmektedir.
Birden fazla cevabn iaretlenebildii almann bitiminde sonular deerlendirilerek
kiilerin dier rk veya milletlere kar tutumu belirlenmeye allmakta; ancak bu
yntem, gnmzde pek kullanlmamaktadr.196

Tablo 5 Bogardusun Tutum lei rnei 197

Zenci
1) Evlilik ile yakn akrabala
2) Kulbmde arkadala
3) Mahallemde komulua
4) lkemde almaya
5) lkemde vatandala
lk duygularnza gre, verilen rk yelerini yukardaki snflandrmalarn birine
veya daha fazlasna kabul etmeyi dnyorsanz her bir snflandrmann yanna
arp iareti koyunuz.

3.2.6.2. Osgoodun Duygusal Anlam lei

Deneklerin, ifade edilen dncelere katlp katlmadn esas alan

yaklamlarn aksine Osgood, tutumlar incelerken, insanlarn belli bir szck ya da

195
L. W. Anderson, ev: Nkhet krk, s. 247-248
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/40/506/6149.pdf, (19.03.2011)
196
N. Sakall, 2006, s. 124.
197
a.g.e., s. 124-125.

95
kavrama verdikleri anlam zerinde younlamtr. rnein arkada szc iyi,
dman szc ise kt diye alglanmaktadr. Osgooda gre, bu deerlendirme
boyutu, bizim bir tutumu nasl tanmladmz gstermektedir. Osgoodun
aratrmas, insanlarn kavramlar hakknda yargda bulunurken ana boyut
kullandn ortaya koymaktadr: Deerlendirme (iyi/kt gibi), g (kuvvetli/zayf
gibi) ve faaliyet (etkin/edilgen gibi). Bireylerin tutum belirtirken kulland sfatlarn
bu ana boyuttan birini yanstabilecei ifade edilmektedir. 198

Tablo 6 Osgoodun Duygusal Anlam lei rnei 199

Ltfen aada verilen gruba kar tepkinizin derecesini sfatlar arasndaki

izgilerin zerine X iareti koyarak belirtiniz.
Feministler
Temiz ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ Kirli
Kt ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ yi
Gzel ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ irkin
Gl ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ Zayf
Aktif ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ Pasif
Souk ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ Scak

Bu lekteki ileyiin amac, kiilerin bir anlamsal lek kmesi zerinden

belli bir kavram hakknda yargda bulunmalarn salamaktr. Derecelendirilecek
olan dnce ya da konu sayfann banda belirtilir; onun altna her bir ucunda
szcklerin yer ald birka yedi puanlk lek yerletirilmektedir. Bu lekler,
ntr bir orta noktaya sahip zt anlaml szckler araclyla tanmlanmaktadr.
yi/kt, gzel/berbat, ho/naho, deerli/deersiz yaygn olarak kullanlan zt
anlaml szckler arasndadr. Cevap veren kiiler, lekte, kendilerinin konu
hakkndaki dncelerini gsteren alana iaret koymaktadr.

Bu yaklamn en belirgin temel avantaj, incelenen her bir tutum iin sorular
kurgulamak zorunda olunmamasdr. lmn ar derecede basit olabilmesi,
yaklamn dezavantajn oluturmaktadr.200

198
a.g.e., s. 129.
199
a.g.e., s. 129.

96
3.2.6.3. Likert Tr lek

Likert tr lekler, aratrmaclar arasnda en sk kullanlan lek tipidir.

Likert tr lek gelitirebilmek iin ncelikle ok sayda olumlu ve olumsuz tutum
bildiren ve mutlaka tarafgirlik ieren cmleler oluturulmaktadr. Aratrmaya
katlanlardan, verilmi olan be puanlk bir lei kullanarak (1: Kesinlikle
katlmyorum, 2: Katlmyorum, 3: Kararszm, 4: Katlyorum, 5: Kesinlikle
katlyorum gibi), verilen tutum cmlelerine ne derecede katldklarn belirtmeleri
istenmektedir. (Kullanlan lek , drt, be, alt, yedi, sekiz, dokuz puanlk
olabilmektedir.) Her bireyden elde edilen cevaplara ait puanlar toplanarak
deerlendirme yaplmaktadr. rnein, 20 cmle zerinden bir deerlendirme
yaplmsa bireylerin ald puanlar 20*1= 20 ve 20*5= 100 puan aralnda olmak
zorundadr. 100 puan alan bir katlmc, aratrma konusuna kar en olumlu tutuma
sahipken 20 puan alan katlmc, aratrma konusuna kar en olumsuz tutuma sahip
demektir.

Tablo 7 Likert Tr lek rnei 201

Aadaki ifadeler hakknda grnz nedir? Cevabnz gerek grnz

ifade ediyorsa dorudur. Bu bir snav deildir. Hibir maddeyi atlamayn, bu be
seenekten size uygun geleni iaretleyin.
Madde
Katlmyorum
Kesinlikle

Katlmyorum

Kararszm

Katlyorum

Katlyorum
Kesinlikle

iftilik gzel bir meslektir

iftilik skc bir uratr.
nsann hayatn iftilik yaparak geirmesi
korkun bir eydir.
iftilik yaam bana ekici geliyor.
Bir iftlikte almak ok sk almay gerektirir.

Likert leini gelitiren aratrmaclar, btn sorularn toplamla ayn iliki

dzeyinde olmadn, yani baz sorularn tutumu dierlerine gre daha iyi

200
a.g.e., s. 129-130.
201
a.g.e., s. 208.

97
ltn fark etmitir. Bu nedenle, madde analizi yaplarak grubun her bir
cmleden ald puann, btn cmleler zerinden ald toplam puanla
korelsyonuna (ilikisine) baklmaktadr. Likert tr bir lek gelitirmek iin
toplamla arasnda dk korelsyon bulunan cmleler atlmakta ve kalan cmleler
olumlu ve olumsuz cmle says denk olacak ekilde rastgele sralanmaktadr.202

3.2.6.4. Guttmann Skalogram Metodu

Guttman leklerinde, ou insann kolaylkla kabul edebilecei grlerden

balayp ok az insann kabul edebilecei grlere kadar uzanan bir grup tutum
cmlesi oluturularak tek bir zellik llmeye allmaktadr. Guttman lekleri,
birikimli leklerdir. Bu lek zerinde herhangi bir yerde bulunan bir cmleye
verilen olumlu tepki, lekte o cmleden nce gelen btn cmlelere de olumlu
tepkide bulunulduu anlamna gelmektedir. lek zerindeki herhangi bir cmleye
olumlu bir tepki verilmesine ramen, bu cmleden nceki herhangi bir cmleye
olumsuz bir tepki verilmesi, lek ile ilgili bir sorun olduunu ortaya koymaktadr.
Bu durumda lek, birikimlilik zellii salanana kadar, tekrar ve tekrar gzden
geirilmelidir.203

Tablo 8 Guttmann Skalogram Metodu lei rnei 204

Darda yemek yemeye ynelik tutum

Kabul edilebilirlik derecesi Cmleler

En ok Darda yemek yemeyi severim.
Restoranlarda yemek yemeyi severim.
Temal restoranlarda yemek yemeyi
severim.
in restoranlarnda yemek yemeyi
severim.
Beijing tipi in restoranlarnda yemek
En Az
yemeyi severim.

202
M. A. Hogg ve G. A. Vaughan, 2007, s. 208-209.
203
a.g.e., s. 209-210.
204
http://changingminds.org/explanations/research/measurement/guttman_scale.htm (19.03.2011)

98
3.2.6.5. Thurstoneun Eit Grnen Aralklar Metodu

Thurstone tarafndan gelitirilen eit grnen aralklar metodu, dier

leklerden daha karmak ve zor bir metot olarak kabul edilmektedir.

Tablo 9 Thurstoneun Eit Grnen Aralklar Metodu lei rnei (Ksaltlm Versiyon)205

Doum Kontrolne Ynelik Tutumlar

Hemfikir olma 11 puanlk
Madde
derecesi lekteki deer
Gebelikten korunma uygulamas yasalarla
En az 1.3
cezalandrlmaldr.
Gebelikten korunma, baz yararlarna
3.6
ramen, gayr ahlakidir.
Gebelikten korunmann hem avantajlar,
Ntr 5.4
hem de dezavantajlar vardr.
Gebelikten korunma meru bir salk
7.6
nlemidir.
Gebelikten korunma bizim birok sosyal
9.6
problemimizin tek zmdr.
Gebelikten korunma metotlarn serbest
En ok 10.3 brakmakla yetinmemeli, bu ynde bir
yaptrm da getirmeliyiz.

Bu lekte ilk olarak aratrmac tarafndan her eit gr ifade eden ok

sayda cmle oluturulmakta ve hazrlanan bu cmleler, hakem olarak nitelendirilen
ok sayda bireyin oluturduu bir gruba verilmektedir. Her bir hakem, verilen
cmleleri olumsuzdan olumluya ya da olumludan olumsuza doru 11 kategoriye
ayrmaktadr. Hakemler, snflandrma ilemini kendi tutumlarndan bamsz olarak
yapmaktadr. Hakemlerin sralamalar ayrtrldktan sonra, hem her cmlenin
lekteki saysal pozisyonunu, hem de hakemlerin her cmlenin yeri zerindeki
anlama derecelerini belirlemek mmkn hale gelmektedir. Hakemlerin zerinde
byk oranda hemfikir olduu cmleler nihai lek iin seilmektedir. Her lek
pozisyonu iin iki cmle olacak ekilde, birbirinden eit aralklarla farkllk gsteren
on bir kategoriye yirmi iki cmle yerletirilmekte ve bu cmleler rastgele sralandktan

205
M. A. Hogg ve G. A. Vaughan, 2007, s. 207.

99
sonra lek hazr hale gelmektedir. lek, tutumlar llecek bireylere uygulanrken
lek puanlar belirtilmemekte; denekler sadece, hazrlanm olan lekteki cmlelere
katlp katlmadklarn belirtmektedir. Ardndan, her denek iin, katld cmlelerin
lek puanlarnn aritmetik ortalamas veya ortanca deeri hesaplanmakta ve bylece,
bireylerin lek zerindeki yerleri nicel olarak saptanmaktadr.206

3.3. ZLEYC ELMLERNN TESPTNDE KULLANILAN

SORULAR ve TUTUM-DAVRANI LKS

Bu noktaya kadar anlatlanlar, bu tez almasnn konusunu oluturan izleyici

eilimlerinin tespitinde kamuoyu aratrmalar ve tutum kavramlar balamnda biraz
daha somutlatrmak gerekmektedir.

Burada deinilmesi gereken en nemli konu, radyo-televizyon yaynlar

kamuoyu aratrmalarnda, izleyicinin En ok hangi televizyon kanaln
seyrediyorsunuz? eklindeki bir soruya verdii cevapta, izlediklerini mi, izlemek
istediklerini mi, yoksa sahip olduu tutum ve deer yarglarna gre izlenmesi
gereken televizyon kanallarn m belirttiidir. Aslnda deneklerin byle bir soruya
verdikleri cevapta, gerekten izledikleri televizyon kanallarn ifade etmesi
gerekmektedir. Ancak, durum bu kadar basit deildir. Bu aamada, izleyicinin En
ok hangi televizyon kanaln seyrediyorsunuz? sorusunu cevaplarken gerekte
izlediklerinin bakalarnca bilinmesini isteme durumuna gre cevap verebilecei
aikr bir sorundur. Aratrmaya katlan izleyicinin deiik kayglarla gerekte izledii
kanal ve programlar yerine, izlenmesini istedii veya izlediinin bilinmesini istedii
kanal ve programlar sylemesi, beklenebilir bir durumdur. Baka bir rnek soru
cmlesi ile konuyu derinletirmek gerekirse:

() zleyiciye, televizyonda ne tr programlarn olmasn istedii sorulduunda

byk ounluk, eitici ve kltrel programlarn daha fazla olmasn istemektedir.
Ancak ayn izleyicilerin, mevcut eitici ve kltrel programlar ayn oranda
izlemedii anlalmaktadr. Bu gibi durumlarda izleyicinin grmekten holand ve

206
http://www.socialresearchmethods.net/kb/scalthur.php (19.03.2011)

100
 imkn bulduka izledii programlar yerine, genel olarak yaynlanmasnn yararl
olduunu dnd programlar izlediini sylemesi mmkndr. 207

Buraya kadar bahsedilen sorunlar erevesinde, En ok hangi televizyon

kanaln seyrediyorsunuz?, Televizyonda ne tr programlarn olmasn istersiniz?
gibi sorulara verilen cevaplarla elde edilen sonularn doru deerlendirilmesinde
tutum-davran balants ve ikilemi nemli bir rol oynamaktadr. En ok hangi
televizyon kanaln seyrediyorsunuz? tr sorular deneklerin davranlarn tespit
etmeye ynelik iken Televizyonda ne tr programlarn olmasn istersiniz? tr
sorular, deneklerin tutumlarn belirlemeye yneliktir. Ancak, deneklerin
davranlarn belirlemeye ynelik sorular, tutumlarn davranlar zerindeki
etkisinden dolay, deneklerin tutumlarndan bamsz dnlemez. Tutum ve
davran ikileminin nemli yer tuttuu medya aratrmalarnda bu noktann gz ard
edilmemesi gerekmektedir. zellikle tutum ve davran farkllamasnn olduu
durumlarda, sadece anket sonularn iyi rapor etme, izleyicinin tutumu konusunda
salkl bilgi vermesine karn, davran konusunda ayn eyi sylemek
glemektedir.208 Burada, izleyicilerin eilimlerini, yani tutum ve kanaatlerini
belirlemeye ynelik sorularn nemi ortaya kmaktadr. Bu sorular ylesine kritiktir
ki, hem izleyicilerin davranlarn tespit etmeye ynelik sorularn doru
deerlendirilmesini salarlar, hem de izleyicilerin sahip olduu tutum, kanaat,
dnce ve deerleri yanstrlar.

Burada, bir noktann zerinde tekrar tekrar durmak gerekmektedir: Kamuoyu

aratrmalar bir btndr. Bu btn ierisinde dier aamalar baarl bir ekilde
gerekletirilemezse, yani deneklerin eilimleri doru ekilde toplanamazsa, izleyici
eilimlerinin doru olarak tespitinden bahsedilmesi mmkn deildir.

zleyici eilimlerini belirlemeye ynelik kamuoyu aratrmalarnda

izleyicilerin tutumlarn belirlemek amacyla farkl tarzda sorular kullanlmaktadr.
Beenme, izleyicinin deer, dnce ve inan sisteminden hareketle olay ve olgular
deerlendirirken oluturduu bir tutumdur.209 Bu yzden, aratrmalarda En ok

207
ANAR, Grsel Medya 2000 Aratrmas, 2000, s. 37-38.
208
a.g.e., s. 38.

101
beendiiniz televizyon/radyo kanal/program tr hangisidir? sorusuna ska
rastlanabilmektedir. zleyicilerin tutumunu belirlemek amacyla kullanlan sorulardan
biri de Yalnzca bir kanal seyretmek/dinlemek zorunda kalsanz, bunun hangi kanal
olmasn isterdiniz? sorusudur. Bu soru ile izleyicilerin kanallar benimseme
dzeyleri tespit edilmeye allr. Yine Televizyonda/radyoda ne tr programlarn
olmasn istersiniz? ve Ne tr yaynlar grmekten/dinlemekten rahatszlk
duyarsnz? gibi sorular, izleyici eilimlerini belirlemek amacyla ska kullanlan
sorulardandr.

Yukarda anlatlan soru trleri, tutum lmlerinde tek soru teknii

kapsamnda deerlendirilmektedir. Tek soru tekniinde bireye belirli bir konudaki
tutumu hakknda sadece bir soru sorulur. Tek soru teknii yannda oklu soru
teknikleri de kullanlabilir. oklu soru tekniklerinde ise birden fazla soru
bulunur.210 Tek soru teknii, birok aratrmac tarafndan eletirilmitir. nk tek
soru kullanm kelimelerin seiminden, sorunun ksa veya uzun oluundan
etkilenmekte; kiiler soruya cevap verirken baz nemli noktalar
atlayabilmektedir.211 Ayrca oklu soru teknikleri, tek soru tekniinin aratrma
sonularnda yol aabilecei istenmeyen birtakm tutarszlk ve yanlglarn
engellenmesi hususunda da etkili bir yntemdir. zleyiciler eitli nedenlerle gerek
tutumlarn yanstmak istemeyebilir ve bu durumu gerekletirmeleri tek soru
tekniinde ok da zor deildir. Ancak oklu soru tekniinde, bir konuya ilikin
birok soru sorulduundan, izleyicilerin gerek tutumlarn saklamalar kolay
olmayacaktr.

209
a.g.e., s. 83.
210
N. Sakall, 2006, s. 123.
211
a.g.e., s. 123.

102
 DRDNC BLM

ZLEYC ELMLERNN TESPTNDE KAMUOYU

ARATIRMASI RNEKLER VE KARILATIRMALAR

Aratrmann bu blmnde RTK, TRT, ANAR, ITC/BSC ve Van Yznc

Yl niversitesi tarafndan gerekletirilen ve izleyici eilimlerini tespit etmeyi
amalayan baz kamuoyu aratrmalarndan rnekler verilmektedir. Ad geen kurum
ve kurulularn toplamda onlarca kamuoyu aratrmasnn bulunmas nedeniyle her
bir kurum ve kurulutan belli aratrmalar seilmitir. Yine baz kamuoyu
aratrmalarnn 150 sayfay bulmas yznden, seilen her bir aratrmann belirli
blmlerinden faydalanlmtr. Aratrmalarn ve faydalanlan blmlerin seiminde
gncellik, zgnlk ve rnek olabilme kriterleri gz nnde bulundurulmutur.

4.1. RTK KAMUOYU ARATIRMALARI

RTK ilk kamuoyu aratrmasn 2006 ylnda gerekletirmi ve gnmze

kadar izleyici eilimleri balamnda kamuoyu aratrmalar yapmaya devam etmitir.
almann bu blmnde Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas, Televizyon
Haberleri zleme Eilimleri Aratrmas, Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas,
Kadnlarn Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas, zrllerin Televizyon
zleme/Dinleme Eilimleri Aratrmas, Televizyonlardaki Spor Programlarn
zleme Eilimleri Aratrmas, Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 2 ve
Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas 2 adndaki RTK almalar, RTK
kamuoyu aratrmalarndan rnekler verebilmek amacyla srasyla incelenecektir.

103
4.1.1. Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas

Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas, toplumun izleme eilimlerini

belirleyebilmek amacyla RTK tarafndan yaplan ilk kamuoyu aratrmasdr.
Aratrma RTK Kamuoyu Yayn Aratrmalar ve lme Dairesi Bakanl
tarafndan 22 Aralk 2005 5 Ocak 2006 tarihleri arasnda gerekletirilmitir.212

213
Aratrmann temel amalar:

* Hafta ii ve hafta sonu gnlerde televizyon izleme dzeyinin;

* Hafta ii ve hafta sonu gnlerde televizyon izleme saatlerinin;
* Program trlerinin izlenme dzeyinin;
* Televizyon, gazete, radyo ve internet ile ilgili gven dzeyinin;
*Televizyonlardaki rahatsz edici yaynlarn neler olduunun;
* Reklmlarn izlenme dzeyinin ve reklmlarda rahatsz edici konularn neler
olduunun;
*RTKn bilinme dzeyi ile RTKten beklentilerin neler olduunun saptanmas
olarak belirlenmitir.

Aratrmann kitlesi Trkiyede yaayan 15 ve st yataki televizyon izleyen

bireylerdir. rneklem ise Trkiyenin 14 ilinde yaayan 15 ve st yataki toplam
4.606 erkek ve kadndan olumaktadr. Grmelerin nerelerde yaplaca TK
(Trkiye statistik Kurumu) tarafndan ekilmi ve grmelerin kimlerle yaplaca
TK tarafndan belirlenen adreslerde sistematik rastsal yntemle belirlenmitir.
rneklem % 95 gvenilirlik ve 2 ile 1 arasnda bir hata pay ile Trkiye genelini
temsil etmektedir.214

Aratrma kapsamna giren iller ve her bir ilde ka kiilik rnekleme

ulaldn gsteren tablo, bu almann ekinde yer almaktadr (Bkz. EK 2).

Aratrmada veri toplama arac olarak anket teknii kullanlmtr. RTK

Kamuoyu Yayn Aratrmalar ve lme Dairesi Bakanlnca hazrlanan anket
formu, Ankara ilinde Beypazar, Aya ve Yenikentte kurum uzmanlar tarafndan bir
nteste tabi tutulmu, ntestte elde edilen sonulara gre anket formuna son ekli

212
RTK, 2006a, s. 5.
213
a.g.e., s. 5.
214
a.g.e., s. 5.

104
verilmitir. Saha almas, anket hakknda eitim alan tecrbeli anketrler tarafndan
yz yze grme yntemi ile gerekletirilmitir. Anket formlarnda grme
yaplan kiilerin kimlik bilgileri ile irtibat adres ve telefon numaralar da alnmtr.
Anketrlerin doldurduu anket formlar saha koordinatrleri tarafndan sahada
yerinde kontrol edilmi; ardndan, her bir anketr tarafndan doldurulan anket
formlarnn ieriinin % 10u blge koordinatr tarafndan telefon ile denetlenmitir.
Ayrca her bir blge koordinatrnden gelen anket formlarnn ieriinin % 10u da
telefonla RTK Kamuoyu Yayn Aratrmalar ve lme Dairesi Bakanl
personeli tarafndan denetlenmitir.215

Denetleme ilemlerinin tamamlanmasnn ardndan anket formlar bir kod

kitap hazrlanarak kodlanm, sonrasnda da Microsoft Excel formatnda
bilgisayar ortamna aktarlmtr. Analizlerde corafi blgeler, kr-kent ayrm,
cinsiyet ve ya deikenlerine gre arlklandrlm veriler kullanlm ve analizler
SPSS 11.0 program ile yaplmtr. Analizlerde sklk ve yzde dalm ile apraz
tablolar gibi betimsel istatistik teknikleri kullanlmtr. apraz tablolar oluturan
deikenler arasndaki ilikilere ise Phi katsays, Cramers V ve Eta katsays
tekniklerinden uygun olan ile baklmtr.216

Aratrma raporuna gelindiinde raporun 8 blmden olutuu grlmektedir.

Birinci blmde aratrma blgelerinin ve rneklemin zellikleri hakknda bilgi
verilmektedir. kinci blmde hafta ii ve hafta sonu gnlerde televizyon izleme
sreleri, nc blmde ise hafta ii ve hafta sonu gnlerde televizyon izleme
saatleri analiz edilmektedir. Drdnc blmde televizyon yaynlarn oluturan
program trlerinin izlenme dzeyleri yer alrken; beinci blmde, televizyon,
gazete, radyo ve internetten oluan kitle iletiim aralarna ynelik gven dzeyi
incelenmektedir. Altnc blmde, televizyonlarda grmekten rahatsz olunan
yaynlara ilikin bilgiler yer almakta; yedinci blmde, reklmlara ilikin eilimler
irdelenmektedir. Sekizinci blmde ise, RTKn bilinirlik dzeyi ve RTK
hakknda kamuoyunda var olan kanaatler aratrlmaktadr.

215
a.g.e., s. 7.
216
a.g.e., s. 8.

105
 Bu almada, Televizyon zleme Eilimleri Aratrmasnda izleyicilerin
televizyondaki program trleri ile ilgili eilimlerinin tespit edilebilmesi amacyla yer
alan Televizyonda zellikle yaynlanmasn istediiniz program trleri nelerdir?
sorusu rnek olarak irdelenecektir.

Haber programlar 34.8

Yerli diziler 32.9

Mzik-elence programlar 31.1

Ak oturum/tartma 27.1

Yabanc sinema 25.7

Dini programlar 25.5

Yarma programlar 25.1

Trk filmleri 23.2

Spor programlar 17.9

Yardm programlar 12.0

Magazin programlar 11.5

Eitici programlar 6.9

izgi filmler 6.7

Beldeleri tantmaya ynelik programlar 4.9

Aktalite programlar 1.2

Anadilde yayn yapan programlar 0.4

Kadn programlar 0.4

Kltr-sanat programlar 0.3

Yabanc diziler 0.1

ekil 3 Televizyonlarda zellikle Yaynlanmasn stediiniz Program Trleri Nelerdir?217 (%) (Ak
ulu soruya verilen cevaplardan derlenmitir. Soruya birden fazla cevap verildiinden toplam %100
gemektedir.)

Televizyon zleme Eilimleri Aratrmasnda, ekil 3te olduu gibi

Televizyonda zellikle yaynlanmasn istediiniz program trleri nelerdir? ak

217
a.g.e., s. 88.

106
ulu sorusuna verilen cevaplar yzdeler halinde sunulmutur. Bu sorudan alnan
yantlara gre izleyicilerin televizyonda zellikle yaynlanmasn istedii ilk
program tr haber programlar, yerli diziler ve mzik-elence programlar olarak
sralanmaktadr. Bu durumda, izleyicilerin ad geen program trlerine kar olumlu
tutumlara sahip olduunu sylemek mmkndr.

4.1.2. Televizyon Haberleri zleme Eilimleri Aratrmas

Bu alma, 15 ve daha zeri yataki nfusun haber bltenleri ile ilgili izleme
eilim, deerlendirme ve beklentilerini tespit etmek amacyla 2007 ylnn ubat
aynda gerekletirilmitir.218

Aratrmann kitlesi, Trkiyede yaayan 15 ya ve zerindeki kadn ve erkek

televizyon izleyicileridir. rneklem olarak seilen 17 ili gsteren tablo ise bu
almann ekinde yer almaktadr (Bkz. EK 3). Bu aratrma illerinin seiminde,
RTKn daha nce gerekletirdii bir alan aratrmasnda kullanlan yntem
kullanlmtr. Bu yntemde Dzey 1 (NUTS I) istatistiksel rneklem blgelerinden
(toplam 12 blge) 13 il belirlenmi ve bu 13 ile Dzey 2 (NUTS II) ve Dzey 3
(NUTS III) tablolarndan Bursa, Kocaeli, Kars ve Diyarbakr illeri dhil edilmitir.
Bu rneklem illerinde, krsal alanlarn temsil edilmesi amacyla, mcavir alan
dndaki ilelerden biri de rneklem ierisinde deerlendirilmitir. Aratrmada,
kitleyi temsil etmek zere belirlenen rneklem bykl 3.475dir. Ancak, saha
uygulamas srasnda ortaya kabilecek sorunlar da hesaba katlarak, bir miktar fazla
anket uygulamas yaplm ve toplam anket uygulamas says 3.573 adet olarak
gerekletirilmitir.219

Aratrmada veri toplama arac olarak anket formu kullanlmtr. Anket

formu, toplam 29 ana sorudan olumaktadr. Bu sorularn ounluu kapal ulu
sorulardr. Ayrca 6 adet ak ulu soru ve 7 adet de yar kapal ulu soru anket
formunda yer almaktadr. Aratrmann saha almas 5 gn srmtr. Saha

218
RTK, Televizyon Haberleri zleme Eilimleri Aratrmas, Ankara, 2007a, s. 13.
219
a.g.e., s. 13-14.

107
almasnda aratrmann gerekletirildii blgenin kltrel, corafi yapsn iyi
bilen yerel anketrler grev alm ve Ankaradan gnderilen gzetmenler, aratrma
srecini dzenli olarak denetlemilerdir. Anket formlarnda grme yaplan kiilerin
ak ad ile irtibat adres ve telefon numaralar da alnmtr. Spervizrler, bu bilgiler
aracl ile aratrma formlarnn doruluunu teyit etmitir.220

Verilerin ilenmesi, RTK Kamuoyu, Yayn Aratrmalar ve lme Dairesi

Bakanlnn gzetim ve denetiminde gerekletirilmitir. Bu aamada ak ulu ve
yar kapal ulu sorular kodlanm, belirli kategorilere yerletirilmi ve bu veriler
bilgisayar ortamna aktarlarak, SPSS paket program ile verilerin analizi yaplmtr.
Analizlerde frekans dalmlar, yzde dalmlar ve apraz tablolar
kullanlmtr.221

Aratrma raporu 2 blmden olumakta ve demografik deikenler balkl

birinci blmde, rneklemin zellikleri hakknda bilgi verilmektedir. Olduka geni
kapsaml olan ikinci blmde ise televizyon haberlerinin izlenme skl, hafta ii ve
hafta sonu gnlerde televizyon haberlerinin izlenme sresi, izleyicilerin izledikleri
kanallarn haberlerini beenme ve beenmeme nedenleri, televizyon haberleri ile
ilgili kanaatler ve RTKe ilikin dnceler yer almaktadr.

Sz konusu aratrmadan elde edilen baz sonular aada sunulmaktadr:

Tablo 10 Televizyonlarda Yalan, Yanl ve Eksik Haber Verildii ddialar Hakkndaki Dnceler222

Dnceler Say %
Tamamen Katlyorum/Doru Olduuna nanyorum 2.139 59.8
Doru Olduuna nanyorum, Ama Bunu Baz Kanallar
621 17.4
Yapmaktadr
Hayr, Byle Bir eyin Doru Olduuna nanmyorum 682 19.0

Cevapsz 131 3.8

Toplam 3.573 100.0

220
a.g.e., s. 14, 16.
221
a.g.e., s. 16.
222
a.g.e., s. 68.

108
 Bu soru, televizyon haberlerinde yalan, yanl ve eksik haber verildii
iddiasna ilikin kamuoyunun sahip olduu dnceleri ve kanaatleri renmek
amacyla dzenlenmi kapal ulu bir sorudur. Sorunun yantlar da Tamamen
Katlyorum/Doru Olduuna nanyorum; Doru Olduuna nanyorum, Ama
Bunu Baz Kanallar Yapmaktadr; Hayr, Byle Bir eyin Doru Olduuna
nanmyorum eklinde belirlenmitir.

Buna gre Tablo 10un verileri, kamuoyunun % 59.8inin Televizyonlarn

Yalan, Yanl ve Eksik Haber Verdii iddialarna tamamen katldn ve bu
iddialar doru bulduunu gstermektedir. Yine Tablo 10a gre kamuoyunun %
17.4, iddialarn ancak baz kanallar iin doru olduunu dnmektedir. Sonu
olarak bu iki grubun aslnda benzer fikirleri ifade ettii, yani kamuoyunun %
77.2sinin televizyonlarn yalan, yanl ve eksik haber verdii kanaatine sahip olduu
sylenebilir.

Tablo 11 Televizyon Haberleri le lgili Olarak zlenme Kaygs Hakkndaki Dnceler223

Dnceler Say %
Haberler zlenme Kaygs Olmadan Topluma Sunulmaldr 2.115 59.2
Haberlerde zlenme Kaygs Dikkate Alnmal, Ancak ll
1.133 31.7
Olmaldr
Haberler de Dier Programlar Gibidir zlenme Kaygs Olabilir 230 6.4

Cevapsz 95 2.7

Toplam 3.573 100.0

Televizyon Haberleri zleme Eilimleri Aratrmasndaki bir baka soru

olan Televizyon Haberleri le lgili Olarak zlenme Kaygs Hakkndaki
Dnceler sorusu, kapal ulu bir sorudur ve cevap klar Haberler zlenme
Kaygs Olmadan Topluma Sunulmaldr; Haberlerde zlenme Kaygs Dikkate
Alnmal, Ancak ll Olmaldr; Haberler de Dier Programlar Gibidir zlenme
Kaygs Olabilir eklinde belirlenmitir.

223
a.g.e., s. 89.

109
 Bu sorunun sorulma amac, hemen her televizyon kanalnn byk nem
verdii izlenme kaygsnn haberler iin de geerli olup olmamas gerektii hakknda
kamuoyunun kanaatini renmektir. Tablo 11e gre, televizyon haber izleyicilerinin
yaklak % 60 televizyon haberlerinin izlenme kaygs olmadan hazrlanmas
gerektii kanaatindedir. Buna karlk % 31.7lik bir grup, izlenme kaygsnn
olabileceini, ancak ll olmas gerektiini ifade etmekte; % 6.4lk kk bir
grup ise haberlerin dier programlar gibi izlenme kaygs ile hazrlanabileceini
dnmektedir.

4.1.3. Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas

Bu alma, RTK Kamuoyu, Yayn Aratrmalar ve lme Dairesi

Bakanl tarafndan, 2007 yl Ocak ve ubat aylarnda gerekletirilmitir.224

Aratrmann amalar:225

* Hafta ii ve hafta sonu gnlk radyo dinleme ve ak olma dzeyinin;

* Hafta ii ve hafta sonu radyo dinleme saatlerinin;
* Radyo kanallarn tercih dzeyinin;
* Radyo yaynlarnn nereden ve nerede dinlendiinin;
* Radyo ile ilgili kanaatlerin;
* Program ve mzik trlerinin dinlenme dzeyinin ve tercih edildikleri radyo
kanallarnn;
* Radyo kanallarnn Trke kullanmlarna ilikin deerlendirmelerin;
* Reklmlarn dinlenme dzeyinin ve reklmlarda rahatsz edici konularn neler
olduunun;
* RTKn bilinme dzeyi ile RTKten beklentilerin neler olduunun
tespit edilmesi olarak belirlenmitir.

Aratrmann kitlesi, Trkiyede yaayan 15 ve st yataki radyo dinleyen

bireylerdir. Aratrmann rneklemi ise Trkiyenin 21 ilinde yaayan 15 ve daha
yukar yataki toplam 4.501 kadn ve erkekten olumaktadr. Grmelerin nerelerde
yaplaca TK tarafndan ekilmi ve grmelerin kimlerle yaplaca da TK
tarafndan belirlenen adreslerde sistematik rastsal yntemle belirlenmitir.
rneklemin tamamen rastgele olduu varsaym altnda rneklem bykl % 95
gven dzeyinde 2 ile 1 arasnda bir hata pay ile Trkiye genelini temsil

224
RTK, Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas, Ankara, 2007b, s. 5.
225
a.g.e., s. 5.

110
etmektedir.226 Aratrma kapsamna giren iller ve her bir ilde ka kiilik rnekleme
ulaldn gsteren tablo, bu almann ekinde yer almaktadr (Bkz. EK 4).

Aratrmada veri toplama arac olarak anket yntemi kullanlmtr. Anket

formlar bir nteste tabi tutulmu ve sorularn ilerlii anlaldktan sonra saha
almasna balanmtr. Grmeler anket hakknda eitim alan tecrbeli anketrler
tarafndan yz yze grme yntemi ile gerekletirilmitir. Anket formlarnda
deneklerin kimlik bilgileri ile irtibat adres ve telefon numaralar da alnmtr.
Anketrler tarafndan doldurulan anket formlar saha koordinatrleri tarafndan
sahada yerinde kontrol edilmitir. Ayrca blge koordinatrleri tarafndan her bir
anketr tarafndan doldurulan anket formlarnn ieriinin % 10u telefon ile
denetlenmitir. Son olarak da RTK Kamuoyu Yayn Aratrmalar ve lme
Dairesi Bakanl personeli, her bir blge koordinatrnden gelen anket formlarnn
ieriinin % 10unu telefonla denetlemitir.227

Denetleme ilemlerinin tamamlanmasnn ardndan anket formlar bir kod

kitap hazrlanarak kodlanm ve Microsoft Excel program yardmyla bilgisayara
aktarlmtr. Analizlerde cinsiyet ve ya deikenlerine gre arlklandrlm
veriler kullanlmtr. SPSS 11.0 program ile yaplan analizlerde frekans dalm,
yzde dalm ve apraz tablolar gibi istatistik yntemleri kullanlmtr.228

Analiz ilemleri sonucu oluturulan aratrma raporu toplam 10 blmden

olumakta; ilk blmde, aratrmann yapld blgeler ve rneklem hakknda bilgi
verilmektedir. kinci blmde hafta ii ve hafta sonu gnlerde radyo dinleme ve ak
olma sresi aratrlmakta; nc blmde hafta ii ve hafta sonu gnlerde radyo
dinleme saatleri analiz edilmektedir. Drdnc blmde en ok dinlenen ve
beenilen radyo kanallar irdelendikten sonra, en ok dinlenen radyo kanallarnn
tercih edilme nedenleri zerinde durulmutur. Beinci blmde radyo yaynlarnn
nereden ve nerede dinlendii tespit edilmekte; altnc blmde ise radyo ile ilgili
kanaatler yer almaktadr. Yedinci blmde, program ve mzik trlerinin dinlenme

226
a.g.e., s. 6.
227
a.g.e., s. 6.
228
a.g.e., s. 7.

111
dzeyi ve en ok hangi kanallardan dinlendii incelenmektedir. Sekizinci blmde,
radyo kanallarnn Trke kullanmlarna ilikin deerlendirmeler yer almaktayken,
dokuzuncu blmde, reklmlara ilikin kanaatler aratrlmaktadr. Son blmde ise
RTKe ilikin bilgi dzeyi ve RTKten beklentiler zerinde durulmaktadr.

Sz konusu aratrmadan elde edilen baz bulgular aada sunulmaktadr:

ekil 4 Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas Radyo ile lgili Kanaatler 229

229
a.g.e., s. 135.

112
 Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmasnn altnc blmnde, radyoya kar
bireylerin tutumlarn tespit edebilmek amacyla 5 tanesi olumlu 9 tanesi olumsuz
olmak zere 14 adet cmle sralanm ve deneklerin bu cmlelere katlp
katlmadklar renilmeye allmtr. Deneklere yant verebilmeleri iin
Katlyorum ve Katlmyorum eklinde iki cevap seenei sunulmutur.

Elde edilen verilerin analizi ekil 4te yer almaktadr. ekil 4e gre, radyo
dinlerken baka bir ile megul olabiliyorum ifadesine katlm orannn % 95.6,
radyoyu her yerde kolayca dinleyebiliyorum ifadesine katlm orannn % 85,
radyo dinlerken evremle iletiim kurabiliyorum ifadesine katlm orannn % 92.1,
radyo dinlemek bilgi ve birikimimi arttryor ifadesine katlm orannn % 84.9,
radyo dinlemek beni elendiriyor, ho vakit geirebiliyorum ifadesine katlm
orannn % 95.3 olarak gerekletii grlmektedir.

Yine elde edilen verilerin analizi sonucu radyo dinlerken hibir eyle
ilgilenemiyorum ifadesine katlmama orannn % 92.3, radyo, ocuklarn
geliimini olumsuz etkiliyor, ifadesine katlmama orannn % 89.4, radyo dinlemek
evreyle iletiimimi koparyor, ifadesine katlmama orannn % 93.9, radyo
dinlemek insanlar baml hale getiriyor, ifadesine katlmama orannn % 78.2,
radyo, alrken dikkatimi datyor, ifadesine katlmama orannn % 90.4, radyo
dinlemek toplumda iddeti arttryor, ifadesine katlmama orannn % 95.7,
radyonun din ve ahlak zararlar oluyor ifadesine katlmama orannn % 90.3,
radyo dinlemek kltr, rf ve detlerimizi bozuyor ifadesine katlmama orannn
% 92.2 ve radyo yaynlarnda Trke iyi kullanlmyor, dilimiz bozuluyor
ifadesine katlmama orannn % 71.4 olarak gerekletii grlmektedir.

Yukarda verilen olumlu ve olumsuz tm tutum cmleleri incelendiinde,

radyo dinleyicilerinin byk bir ksmnn olumlu cmlelere katld, olumsuz
cmlelere ise katlmad grlmekte olup bu husus olduka dikkat ekicidir. Bu
durumda, aratrmadaki tm tutum cmleleri birlikte deerlendirildiinde, genel bir
ifade ile radyo dinleyicilerinin radyoya kar olumlu tutumlara sahip olduu
sylenebilir.

113
4.1.4. Kadnlarn Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas

2007 yl Nisan aynda RTK Kamuoyu, Yayn Aratrmalar ve lme

Dairesi Bakanl tarafndan gerekletirilen Kadnlarn Televizyon zleme
Eilimleri Aratrmasnn amalar u ekilde sralanmtr:230

* Kadnlarn sosyo-ekonomik profilinin;

* Kadnlarn hangi zaman dilimlerinde, ne kadar sre ile hangi programlar, hangi
kanallar izlediklerinin;
* Kadnlarn, izledikleri programlar ile ilgili kanaatlerinin;
* Kadnlarn, kadnlarn ve kadn cinselliinin TV programlarnda kullanm ile
ilgili grlerinin;
* Kadnlarn reklmlar izleme dzeylerinin ve reklmlarda kadn ve kadn
cinselliinin kullanlmas hakkndaki grlerinin;
* Kadnlarn RTKe bavuruda bulunma durumlarnn;
* Kadnlarn, TV kanallar ve programlar konusundaki istek ve beklentilerinin
belirlenmesi.

Aratrmann kitlesi dier RTK kamuoyu aratrmalarndan farkl olarak

Trkiyede yaayan 18 ve st yataki televizyon izleyicisi kadnlar olarak
belirlenmitir. Bu amala da rneklem Trkiyenin 21 ilinde yaayan 18 ve daha
yukar yataki toplam 4.086 kadndan oluturulmutur. Grmelerin nerelerde
yaplaca TK tarafndan ekilmi ve grmelerin kimlerle yaplaca da TK
tarafndan belirlenen adreslerde sistematik rastsal yntemle belirlenmitir.231
Tamamen rastgele olduu varsaym altnda, rneklem % 95 gvenilirlik ve 2 ile
1 arasnda bir hata pay ile Trkiye genelini temsil etmektedir. Ayrca aratrmann
rneklem seiminde ya, eitim ve alma durumu deikenleri iin kotalar
uygulanmtr.232

Aratrma kapsamna giren iller ve her bir ilde ka kiilik rnekleme

ulaldn gsteren tablo, bu almann ekinde yer almaktadr (Bkz. EK 5).

Aratrmada veri toplama arac olarak anket formu kullanlm ve saha

almasna balamadan nce anket formlar nteste tabi tutulmutur. Saha almas,
anket hakknda eitim alan tecrbeli anketrler tarafndan yz yze grme yntemi

230
RTK, Kadnlarn Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas, Ankara, 2007c, s. 3.
231
a.g.e., s. 3.
232
a.g.e., s. 4.

114
ile gerekletirilmitir. Grme esnasnda deneklerin kimlik bilgileri ile irtibat adres
ve telefon numaralar da alnmtr. Anketrler tarafndan doldurulan anket formlar
saha koordinatrleri tarafndan sahada kontrol edilmitir. Her bir anketrn
doldurduu anket formlarnn ieriinin % 10u blge koordinatrleri tarafndan
denetlenmi; ardndan aratrma irketi, her bir blge koordinatrnden gelen anket
formlarnn ieriinin % 20sini telefonla denetlemitir.233

Denetleme ilemlerinin tamamlanmasnn ardndan, anket formlar bir kod

kitap hazrlanarak kodlanm ve bu kodlanan veriler Microsoft Excel formatnda
bilgisayar ortamna aktarlmtr. Analizler, SPSS 11.0 program ile yaplm;
analizlerde frekans ve yzde dalm ile apraz tablolar gibi istatistik metotlar
kullanlmtr.234

Aratrma raporu 6 blmden olumaktadr. Birinci blmde aratrma

blgeleri ve rneklemin zellikleri hakknda bilgi verilmekte; ikinci blmde
kadnlarn gnlk televizyon izleme sreleri, hafta ii ve hafta sonu gnlerde
televizyon izleme saatleri, en ok izledikleri televizyon kanallar ve televizyon
izlemeye ilikin kanaatleri aratrlmaktadr. nc blmde kadnlarn televizyon
programlarna ilikin beenileri, baz program trlerini izleme dzeyleri, baz
program trlerine gre en ok izledikleri programlar, bu programlara dair dnceleri
ve iddet ieren programlara ilikin tutumlar tespit edilmektedir. Drdnc blmde
reklmlara ilikin dnceleri ve deerlendirmeleri, beinci blmde ise kadnlarn
program trlerine dair beklentileri yer almaktadr. Altnc ve son blme
gelindiinde, bu blmde kadnlarn RTK ve akll iaretler (semboller) sistemine
ilikin bilgi dzeylerinin ve deerlendirmelerinin incelendii grlmektedir.

Kadnlarn Televizyon zleme Eilimleri Aratrmasnda TV zlemeyle

lgili Kanaatler bal altnda eitli tutum cmleleri verilmi ve deneklerin bu
cmlelere katlp katlmadklar renilmeye allmtr.

233
a.g.e., s. 4.
234
a.g.e., s. 5.

115
 Cevap seenekleri iin beli Likert lei kullanlm ve yant seenekleri
Kesinlikle Katlyorum, Katlyorum, Kararszm, Katlmyorum ve
Kesinlikle Katlmyorum eklinde belirlenmitir. Sz konusu tutum cmlelerine
ilikin baz bulgular aada sunulmutur:

Kadnlar TV zlemeyi Seviyorlar

60

50
52.3
40

30 35.9

20

10
4.9
5.8 1
0
Kesinlikle Katlyorum Kararszm Katlmyorum Kesinlikle
Katlyorum Katlmyorum

ekil 5 Kadnlar TV zlemeyi Seviyorlar fadesine Ne lde Katlyorsunuz? (%) 235

ekil 5de sunulan aratrma sonularna gre, kadn televizyon izleyicilerinin

% 35.9unun kadnlar TV izlemeyi seviyorlar ifadesine kesinlikle katld,
% 52.3nn katld, % 5.8inin katlmad, % 1inin kesinlikle katlmad
gzlenmektedir. Kadn izleyicilerin % 4.9u bu ifade konusunda kararszdr.

Kadn izleyicilerin yaklak % 88inin kadnlar TV izlemeyi seviyorlar

ifadesine eitli derecelerde katldn belirtmesi, kadnlarn byk bir ksmnn
televizyon izlemeyi sevdiini gstermektedir.

235
a.g.e., s. 51.

116
 TV zlemek Kadnlar Elendiriyor

70
60
50 57.5
40
30
20
20
10
11.5 9.8 1.2
0
Kesinlikle Katlyorum Kararszm Katlmyorum Kesinlikle
Katlyorum Katlmyorum

ekil 6 TV zlemek Kadnlar Elendiriyor fadesine Ne lde Katlyorsunuz? (%) 236

ekil 6da sunulan aratrma sonularna gre, kadn televizyon izleyicilerinin

% 20sinin TV izlemek kadnlar elendiriyor ifadesine kesinlikle katld,
% 57.5inin katld, % 9.8inin katlmad, % 1.2sinin kesinlikle katlmad
sylenebilir. Kadn izleyicilerin % 11.5inin bu ifade karsnda kararsz olduu
grlmektedir.

TV izlemek kadnlar elendiriyor ifadesine kesinlikle katldn ve

katldn belirtenlerin orannn yaklak % 78e ulamas, TV izlemenin kadnlarn
byk bir ksmnda elenme eilimi ortaya kard eklinde yorumlanabilir.

4.1.5. zrllerin Televizyon zleme/Dinleme Eilimleri Aratrmas

zrllerin Televizyon zleme/Dinleme Eilimleri Aratrmas, RTK

Kamuoyu, Yayn Aratrmalar ve lme Dairesi Bakanl tarafndan 11-27 Eyll
2007 tarihleri arasnda gerekletirilmitir. Aratrmann amalar u balklar altnda
toplanmtr:237

236
a.g.e., s. 57.
237
RTK, zrllerin Televizyon zleme/Dinleme Eilimleri Aratrmas, Ankara, 2007d, s. 5.

117
 * Hafta ii ve hafta sonu gnlerde televizyon izleme/dinleme dzeyinin;
* Hafta ii ve hafta sonu gnlerde televizyon izleme/dinleme saatlerinin;
* Televizyon kanallarn tercih dzeyinin;
* zrllere dnk programlarla ilgili deerlendirmelerin;
* Televizyon yaynlarnn nereden ve nerede izlendiinin/dinlendiinin;
* Reklmlarn izlenme/dinlenme dzeyinin ve reklmlarda rahatsz edici konularn
neler olduunun;
* RTKn bilinme dzeyi ile RTKten beklentilerin neler olduunun
belirlenmesi.

Aratrmann kitlesi Trkiyede yaayan 15 ya ve st televizyon

izleyicisi/dinleyicisi zrl bireyler olarak belirlenmitir. Aratrmaya katlan
zrllerden, zrlerinden dolay sorulara cevap veremeyecek durumda olanlara
anket, yaknlar ile grlerek uygulanmtr. Aratrmann nerelerde ve kimlerle
yaplaca, TK tarafndan belirlenen adreslerde sistematik rastgele yntemle
belirlenmitir.238

rneklem, Babakanlk zrller daresi Bakanlndan alnan zr

trlerinin oranlarna gre kotalandrlmtr. Bu balamda rneklem, Trkiyenin 20
ilinde yaayan 15 ve st yataki 2.488 zrl bireyden olumaktadr.239 rneklemin
yaklak % 40 ortopedik zrl, % 21i grme zrl, % 18i ruhsal/zihinsel
zrl, % 15i iitme zrl ve % 7si de dil/konuma zrldr. Grmelerin
% 78i zrl kiinin kendisiyle yaplm, kendisiyle grme yaplamayan % 22lik
kesim iin de akraba veya yaknlarndan yardm alnmtr.240 rneklem bykl,
% 95 gvenirlik dzeyinde 2 ile 1 arasnda bir hata pay ile Trkiye genelini
temsil etmektedir.241 rneklemin illere gre dalmn gsteren tablo bu almann
ekinde yer almaktadr (Bkz. EK 6).

Aratrmada veri toplama arac olarak anket teknii kullanlmtr. Anketler

ncelikle nteste tabi tutulmu ardndan saha almasna geilmitir. Anketler
deneklere anket hakknda eitim alan tecrbeli anketrler tarafndan yz yze
grme yntemi ile uygulanmtr. Anketrler tarafndan grme esnasnda
deneklerin kimlik bilgileri ile irtibat adres ve telefon numaralar da alnmtr. Saha

238
a.g.e., s. 5.
239
a.g.e., s. 5.
240
a.g.e., s. 11.
241
a.g.e., s. 5.

118
almas srasnda anketrler saha koordinatrleri tarafndan kontrol edilmitir.
Blge koordinatrleri, her bir anketr tarafndan doldurulan anket formlarnn
ieriinin % 10unu telefon ile denetlemi; RTK Kamuoyu, Yayn Aratrmalar ve
lme Dairesi Bakanl personeli her bir blge koordinatrnden gelen anket
formlarnn ieriinin % 10unu telefonla kontrol etmitir.242

Kontrol ilemlerinin ardndan oluturulan bir kod kitap yardmyla anket

formlar kodlanmtr. Verilerin bilgisayar ortamna girilmesinde ise Microsoft Excel
programndan yararlanlmtr. Verilerin analizi SPSS 15.0 program ile yaplm ve
analizlerde frekans dalm, yzde dalm ve apraz tablolardan faydalanlmtr.
Ayrca, apraz tablolar oluturan deikenler arasndaki ilikilerin incelenmesi
amacyla Phi, Cramers V ve Eta katsaylar kullanlmtr.243

Aratrma raporunun 8 blmden olutuu grlmektedir. Birinci blmde

rneklem ve aratrmann gerekletirildii blgelere rneklemin dalm hakknda
bilgi verilmektedir. kinci blmde hafta ii ve hafta sonu gnlerde televizyon
izleme/dinleme sreleri; nc blmde ise hafta ii ve hafta sonu gnlerde
televizyon izleme/dinleme saatleri analiz edilmektedir. Drdnc blmde en ok
izlenen/dinlenen televizyon kanallarna, baz kanallarn beenilme nedenlerine,
zrllerin televizyondaki yaynlar ve program trlerine dair tutumlarna yer
verilmektedir. Beinci blmde zrllerin zrllere ynelik programlara ilikin
deerlendirmeleri yer almaktadr. Altnc blmde ise televizyon kanallarnn
nereden ve nerede izlendii/dinlendii incelenmektedir. Yedinci blmde zrllerin
reklmlara ilikin grleri aratrlmakta; son blmde zrllerin RTK ile ilgili
bilgi dzeyi ve RTKten beklentileri zerinde durulmaktadr.

Ayrca dier RTK aratrmalarndan farkl olarak bu aratrmada

derinlemesine mlakat teknii kullanlarak deneklerden nitel veri toplanmtr. Bu
alma ile zrllerin televizyon yaynlaryla ilgili grlerinin, ihtiyalarnn,

242
a.g.e., s. 7-8.
243
a.g.e., s. 8.

119
beklentilerinin ve eilimlerinin ayrntl bir ekilde tespit edilebilmesi amalanmtr.
Derinlemesine mlakat teknii aratrma kapsamndaki 78 kiiye uygulanmtr.244

Sz konusu aratrmadan elde edilen baz sonular aada sunulmaktadr:

TRT KANALLARI 19.8

KANAL D 14.6
SHOW TV 11.5
ATV 10.5
SAMANYOLU 7.5
KANAL 7 5.3
STAR TV 4.8
NTV 3.7
KRAL TV 2.0
CNN TRK 1.5
FOX TV 1.2
KANAL TRK 1.1
CNBC-E 0.8
KANAL 1 0.6
DISCOVERY CHANEL 0.6
HABER TRK 0.5
DER 7.3
YEREL KANALLAR 0.6
FKR BELRTMEYEN 6.0

ekil 7 Televizyonda bir kanal takip etmek zorunda kalsaydnz, bunun hangi kanal olmasn
isterdiniz? (%)245

zleyici eilimlerinin belirlenmeye alld kamuoyu aratrmalarnda

izleyicilerin kanallara ilikin tutumlarn belirleyebilmek amacyla, izleyicilerin
tutumlarn lmeye ynelik farkl tarzda sorular kullanlmaktadr. Televizyonda bir
kanal takip etmek zorunda kalsaydnz, bunun hangi kanal olmasn isterdiniz?
eklindeki ak ulu soru ile zrl izleyici/dinleyicilerin televizyon kanallar ile

244
RTK, zrllerin Televizyon zleme/Dinleme Eilimleri Aratrmas Derinlemesine/Mlakat
erik Analizi, Ankara, 2007d, s. 1.
245
a.g.e., s. 82.

120
ilgili olmazsa olmazlar belirlenmeye allmtr. ekil 7de grld gibi zrl
izleyici/dinleyicilerin yalnzca bir televizyon kanal seyretmek zorunda kalmas
durumunda sralama % 19.8 ile TRT Kanallar, % 14.6 ile Kanal D, % 11.5 ile Show
TV, % 10.5 ile ATV, % 7.5 ile STV, % 5.3 ile Kanal 7, % 4.8 ile Star TV ve % 3.7
ile NTV eklinde olmaktadr. TRT kanallarnn % 19.8 ile bu soruda birinci srada
yer almas, zrl izleyici/dinleyiciler asndan TRTnin dier televizyon
kanallarna oranla vazgeilmezliinin daha fazla olduu, TRT kanallarnn zrl
izleyici/ dinleyicilerin gznde ayr bir yerinin bulunduu ve TRTnin en fazla
benimsenen kanal olduu eklinde yorumlanabilir.

4.1.6. Televizyonlardaki Spor Programlarn zleme Eilimleri Aratrmas

Bu aratrma, toplumun spora duyduu youn ilgi ve RTK letiim

Merkezine, spor programlar hakknda gelen beeni ve ikyetler gz nne alnarak
RTK Kamuoyu, Yayn Aratrmalar ve lme Dairesi Bakanl tarafndan
1 Mays 6 Haziran 2008 tarihleri arasnda gerekletirilmitir. Aratrmann amac,
televizyonlardaki spor programlarn izleme eilimlerinin llmesi olarak
belirlenmitir.246

Aratrmann rneklemi Trkiyenin 21 ilinde yaayan 15 ve zeri yataki

2.517 kiiden olumaktadr. Grmelerin hangi illerde ve kimlerle yaplaca, TK
tarafndan ok tabakal, ok aamal kme rneklemesi yntemiyle belirlenmitir.247
rneklemin illere gre dalmn gsteren tablo bu almann ekinde yer almaktadr
(Bkz. EK 7).

Aratrmada veriler anket teknii kullanlarak toplanmtr. Anket formunda,

toplam 41 ana soru bulunmaktadr. ounluu kapal ulu sorulardan oluan anket
formunda, ak ulu ve yar kapal ulu sorulara da yer verilmitir.

246
RTK, 2008, s. 9.
247
a.g.e., s. 9.

121
 Kentsel ve krsal alanlarda gerekletirilen aratrmann saha uygulamas,
yaklak 20 gnde tamamlanmtr. Her blgede, o blgenin kltrel ve corafi
yapsn iyi bilen yerel anketrler anketleri deneklere yz yze grme yntemi ile
uygulamtr. Her anketrn yapt belirli oranda anket telefon yoluyla kontrol
edilmitir.248

Anketlerin kontrol ileminin ardndan ak ulu ve yar kapal ulu sorular

kodlanmtr. Verilerin bilgisayara giri ilemi delphi arayz program ile mySQL
veri taban yardmyla gerekletirilmitir. Analizler ise SPSS program ile yaplm;
deerlendirme srecinde frekans dalmlar, yzde dalmlar ve apraz tablolara
yer verilmitir.249

Analiz ilemlerinin tamamlanmasndan sonra aratrma raporu hazrlanmtr.

Aratrma raporu demografik deikenler ve aratrma bulgular olmak zere iki
blmden olumaktadr.

Demografik deikenler blmnde rneklemin niteliklerine dair bilgilere

yer verilmektedir. Aratrma bulgular ksmnda ise spor programlar trlerini izleme
dzeyi, hafta ii ve hafta sonu gnlk ortalama spor programlarn izleme sresi, spor
programlarnn spor trne gre en ok izlendii kanallar, spor programlarnda en
ok izlenen spor trleri, spor programlarnn nerede ve nereden izlendii, en ok
izlenen spor program, en ok beenilen spor program, en ok beenilen
spor program yorumcusu, spor programlarnda en ok yer verilmesi istenen spor
dallar, spor programlarnn yaynland ve yaynlanmas istenen zaman dilimi
hakkndaki dnceler, spor programlar ile ilgili kanaatler ve spor yaynlar
balamnda RTKten beklentiler yer almaktadr.

Sz konusu aratrmadan elde edilen baz sonular aada sunulmutur:

248
a.g.e., s. 11.
249
a.g.e., s. 11.

122
 Tablo 12 En Beenilen 3 Spor Program ve Yaynlandklar Kanallar 250

Cevaplarn Deneklerin
Baz: 1.610 kii Frekans
Yzdesi Yzdesi*
Stadyum (TRT 1) 580 14.8 36
Maraton (LG TV) 461 11.7 28.6
90 Dakika (NTV) 440 11.2 27.3
Telegol (STAR TV) 270 6.9 16.8
Santra (ATV) 258 6.6 16
Spor Stdyosu (TRT 1) 202 5.1 12.5
Futbolig (STAR TV) 192 4.9 11.9
Tele Lig (TRT 1) 174 4.4 10.8
NBA Stdyo (NTV) 130 3.3 8.1
Yz Yze Futbol (NTV) 115 2.9 7.1
Kale Arkas (NTV) 98 2.5 6.1
Ligde Bugn (TRT 1) 98 2.5 6.1
Eurogol (NTV) 71 1.8 4.4
Spor Zaman (STV) 67 1.7 4.2
Ve Gol (TV 8) 61 1.6 3.8
Futbol Ekstra (CNN TRK) 58 1.5 3.6
Futbol Mundial (NTV) 56 1.4 3.5
91. Dakika (HABER 7) 55 1.4 3.4
Stdyo Futbol (LG TV) 53 1.3 3.3
Dier 358 9.1 22.2
Fikri Yok 132 3.4 8.2
Toplam 3.929 100 243.9
*Birden ok cevap alnmtr.

Televizyonlardaki Spor Programlarn zleme Eilimleri Aratrmasnda en

beenilen 3 spor program ve yaynlandklar kanallar ak ulu bir soru olarak
sorulmu ve alnan yantlar kodlanp analiz edildikten sonra, bir tablo halinde
aratrma raporunda sunulmutur.

Tablo 12de yer alan aratrma sonularna gre, en beenilen spor

programlar ve bu programlarn yaynlandklar kanallar, Stadyum (TRT 1), Maraton
(LG TV), 90 Dakika (NTV), Telegol (STAR TV), Santra (ATV), Spor Stdyosu
(TRT 1), Futbolig (STAR TV), Tele Lig (TRT 1) eklinde sralanarak devam

250
a.g.e., s. 95.

123
etmektedir. Tablo 12de verilen en beenilen spor programlar ile Tablo 13te verilen
en ok izlenen spor programlarnn gerek sralama, gerek yzde deeri asndan
kk farkllklar haricinde hemen hemen ayn olmas dikkat ekicidir. Bu durum
spor programlarnn izlenmesinde belirleyici faktrn beeni olduunu ve beeninin
izlenecek spor programn belirlediini ortaya koymaktadr.

Tablo 13 En ok zlenen 3 Spor Program ve Yaynlandklar Kanallar 251

Cevaplarn Deneklerin
Baz: 1.610 kii Frekans
Yzdesi Yzdesi*
Stadyum (TRT 1) 586 14.8 36.4
90 Dakika (NTV) 472 11.9 29.3
Maraton (LG TV) 455 11.5 28.3
Telegol (STAR TV) 247 6.2 15.3
Santra (ATV) 237 6 14.7
Futbolig (STAR TV) 217 5.5 13.5
Spor Stdyosu (TRT 1) 206 5.2 12.8
Tele Lig (TRT 1) 166 4.2 10.3
NBA Stdyo (NTV) 125 3.2 7.8
Yz Yze Futbol (NTV) 96 2.4 6
Kale Arkas (NTV) 95 2.4 5.9
Ligde Bugn (TRT 1) 94 2.4 5.8
Eurogol (NTV) 83 2.1 5.2
Spor Zaman (STV) 75 1.9 4.7
Stdyo Futbol (LG TV) 62 1.6 3.9
Futbol Ekstra (CNN TRK) 60 1.5 3.7
91. Dakika (HABER 7) 55 1.4 3.4
Ve Gol (TV 8) 55 1.4 3.4
G Pas 55 1.4 3.4
Futbol Mundial (NTV) 49 1.2 3
Dier 340 8.6 21.1
Fikri Yok 127 3.2 7.9
Toplam 3.957 100 245,8
*Birden ok cevap alnmtr.

251
a.g.e., s. 93.

124
4.1.7. Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 2

Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 2, 2006 ylnda yaplan

Televizyon zleme Eilimleri Aratrmasnn devam niteliindeki bir kamuoyu
aratrmasdr. Bu balamda Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 2 RTK
Kamuoyu, Yayn Aratrmalar ve lme Dairesi Bakanl tarafndan 2008 yl
Kasm ve Aralk aylarnda gerekletirilmitir.252

Aratrmann amalar:253

* Hafta ii ve hafta sonu gnlerde televizyon izleme dzeyinin;

* Hafta ii ve hafta sonu gnlerde televizyon izleme saatlerinin;
* Televizyon kanallarn tercih etme dzeyinin;
* Televizyon programlarnn hangi lde ve hangi televizyon kanalndan
izlendiinin;
* Televizyonda yaynlanmas istenen ve istenmeyen program trlerinin;
* Televizyonda grmekten rahatsz olunan programlarn neler olduunun;
* Yaynlardaki rahatsz edici grntlerin neler olduunun;
* Reklmlarn izlenme durumunun;
* RTKn bilinme dzeyi ile RTKten beklentilerin neler olduunun tespit
edilmesidir.

Bu almadan elde edilecek bulgularn Televizyon zleme Eilimleri

Aratrmas ile karlatrlmas da amalar arasnda yer almaktadr.

Aratrmann kitlesi Trkiyede yaayan 15 ve st yataki televizyon izleyen

bireylerdir. Aratrma 21 ilde, toplam 2.570 kiiden oluan bir rneklem grubu ile
gerekletirilmitir. rneklem Trkiye genelini yanstacak ekilde coraf blge,
cinsiyet, ya, meden durum, eitim dzeyi, meslek grubu ve gelir gruplarna gre
kotalandrlmtr. rneklem, TK tarafndan NUTS 2 (Dzey 2) dzeyinde ok
aamal, tabakal kme rneklemesi yntemiyle belirlenmitir.254 rneklemin illere
gre dalmn gsteren tablo bu almann ekinde yer almaktadr (Bkz. EK 8).

Aratrmada veri toplama arac olarak anket teknii kullanlm ve anketrler

anketleri deneklere yz yze grme yntemiyle uygulamlardr. Belirli sayda
anket telefon yoluyla denetlenmitir. Ardndan anket formlar bir kod kitap

252
RTK, 2009, s. 3.
253
a.g.e., s. 3.
254
a.g.e., s. 3.

125
hazrlanarak kodlanm ve Microsoft Excel formatnda bilgisayar ortamna
aktarlmtr. Analizler SPSS 15.0 program ile yaplm ve analizlerde frekans
dalm, yzde dalm ve apraz tablolar gibi istatistik teknikleri kullanlmtr.
apraz tablolar meydana getiren deikenler arasndaki ilikilere ise deikenin
yapsna gre Phi, Cramers V ve Eta iliki katsaylarndan uygun olan ile
baklmtr.255

Analizler sonucu hazrlanan rapor yedi blmden olumaktadr. lk blmde

rneklem ve aratrma blgelerinin zellikleri hakknda bilgiler yer almaktadr.
kinci blmde sahip olunan televizyon adedi ve yaynlarn nereden izlendii
belirlenmekte; nc blmde hafta ii ve hafta sonu gnlerde gnlk ortalama
televizyon izleme sresi, drdnc blmde ise hafta ii ve hafta sonu gnlerde
televizyon izleme saat dilimleri analiz edilmektedir. Beinci blmde, en ok izlenen
televizyon kanallar ve bu kanallardan bazlarnn tercih edilme nedenleri
incelenmektedir. Yine beinci blmde program trlerine gre en ok tercih edilen
televizyon kanallarna, program trlerinin izlenme sklna, Trkeyi en iyi kullanan
televizyon kanallarna, televizyonda ncelikli olarak yaynlanmas istenen ve
istenmeyen program trlerine yer verilmektedir. Altnc blmde ise televizyon
izleme ile ilgili baz kanaatler, televizyon programlarnda en beenilen kii veya
kahramanlar, reklmlara ilikin tutumlar ve iletiim aralarna olan gven dzeyi
aratrlmaktadr. Yedinci ve son blmde RTK ve uygulamalar ile ilgili
dnceler, medya okuryazarl dersinin bilinirlik dzeyi ve RTKten beklentiler
zerinde durulmaktadr. Ayrca aratrmann muhtelif yerlerinde Televizyon zleme
Eilimleri Aratrmas ile karlatrmalarda bulunulmaktadr.

Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 2de aratrmaya katlan

deneklere, Televizyon zleyenlerin Davranlarna likin Kanaatler Hakkndaki
Dnceler bal altnda 5 adet cmle verilmi ve deneklerin bunlara katlp
katlmama durumlar sorgulanmtr. Deneklere yant kk olarak Katlyorum,
Katlmyorum ve Fikrim Yok eklinde adet cevap seenei sunulmutur.

255
a.g.e., s. 6.

126
 Tablo 14 Televizyon zleyenlerin Davranlarna likin Kanaatler Hakkndaki Dnceler (%) 256

Fikrim
Katlyorum Katlmyorum Toplam
Yok
Ev ve ocuklar ile
yeterince ilgilenemiyorlar
73.3 21.5 5.2 100

Ge uyuyorlar 80.8 15.6 3.6 100

Yeterince kitap
okuyamyorlar
81.6 13.0 5.4 100
evre ile etkileimleri
azalyor
75.3 18.4 6.3 100
Yaynlarda yer alan baz
kahramanlar gibi 75.0 17.3 7.7 100
davranyorlar
Trkiye ortalamas 77.2 17.2 5.6 100

Tablo 14te grld gibi aratrma sonularna gre, televizyon

izleyicilerinin % 73.3 televizyon izleyenlerin ev ve ocuklar ile yeterince
ilgilenemediini, % 80.8i televizyon izleyenlerin ge uyuduunu, % 81.6s
televizyon izleyenlerin yeterince kitap okuyamadn, % 75.3 televizyon
izleyenlerin evre ile etkileimlerinin azaldn, % 75i televizyon izleyenlerin
yaynlarda yer alan baz kahramanlar gibi davrandn dnmektedir.

Bu noktada, tm tutum cmlelerinde katlma dzeyinin % 70in zerinde

olmas dikkat ekicidir. Ayrca dikkat ekici bir baka husus da tm tutum
cmlelerinin olumsuz ifadeler olarak dzenlenmi olmasdr. Bu durumda btn
tmceler birlikte dnldnde, televizyon izleyicilerinin byk bir ksmnn
yukardaki ifadeler erevesinde televizyon izlemeye kar olumsuz tutumlara sahip
olduu sylenebilir.

Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 2ye katlan deneklere,

Televizyon zleme Alkanl le Oluan Kanaatler Hakkndaki Dnceler bal
ad altnda 5 adet cmle daha verilmi ve deneklerin bunlara katlp katlmama
durumlar sorgulanmtr. Deneklere yant kk olarak da Katlyorum,
Katlmyorum ve Fikrim Yok eklinde adet cevap seenei sunulmutur.

256
a.g.e., s. 137.

127
 Tablo 15 Televizyon zleme Alkanl le Oluan Kanaatler Hakkndaki Dnceler (%)257

Katlyorum Katlmyorum Fikrim Yok Toplam

Toplumda iddeti
arttryor
79.6 14.1 6.3 100
nsanlar televizyona
baml hale getiriyor
83.7 11.6 4.7 100
Dil yapmz olumlu
etkiliyor
48.8 39.9 11.3 100
Kltr, rf ve adetlerin
gelimesine yardmc 44.2 42.8 13.0 100
oluyor
ocuklarn sosyal
geliimine olumlu etkisi 45.1 42.2 12.7 100
oluyor
Trkiye ortalamas 60.3 30.1 9.6 100

Tablo 15de sunulan televizyon izleme alkanl nedeniyle olutuu

dnlen ifadelere ilikin olarak verilen tutum cmlelerine katlm dzeyine
bakldnda, Toplumda iddeti arttryor ifadesine katlm orannn % 79.6;
nsanlar televizyona baml hale getiriyor ifadesine katlm orannn % 83.7; Dil
yapmz olumlu etkiliyor ifadesine katlm orannn % 48.8; Kltr, rf ve
adetlerin gelimesine yardmc oluyor ifadesine katlm orannn % 44.2;
ocuklarn sosyal geliimine olumlu etkisi oluyor ifadesine katlm orannn
% 45.1 olarak gerekletii gzlenmektedir.

Bu aamadaki Toplumda iddeti artryor, nsanlar televizyona baml

hale getiriyor cmlelerinin olumsuz ifadeler ve Dil yapmz olumlu etkiliyor,
Kltr, rf ve adetlerin gelimesine yardmc oluyor, ocuklarn sosyal
geliimine olumlu etkisi oluyor cmlelerinin ise olumlu ifadeler olduu aktr.
Olumsuz ifadelere katlma dzeyinin yaklak % 80 ve stnde olduu bir durumda
olumlu ifadelere katlma dzeyinin % 50ye bile ulamamas dikkat ekici bir
husustur.

Sonu olarak bu noktadaki 5 tutum cmlesi birlikte deerlendirildiinde,

belirtilen tutum tmceleri erevesinde televizyon izleyicilerinin, televizyon
izlemeye kar olumludan ziyade olumsuz tutumlara sahip olduu sylenebilir.

257
a.g.e., s. 139.

128
4.1.8. Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas 2

2007 ylnda yaplan Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmasnn tekrar

niteliindeki Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas 2 RTK Kamuoyu, Yayn
Aratrmalar ve lme Dairesi Bakanl tarafndan 3 15 Aralk 2009 tarihleri
arasnda gerekletirilmitir.258

Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas 2nin amalar:259

* Hafta ii ve hafta sonu radyo dinleme sresinin ve dinlemenin younlat

saatlerin;
* Tercih edilen radyo kanallarnn, bu kanallarn tercih edilme nedenlerinin;
* Trkeyi en iyi kullanan radyo kanalnn;
* Program ve mzik trleri asndan dinleme alkanlklarnn;
* Radyo yaynlarnn takip edildii kaynaklarn ve radyo yaynlarnda rahatszlk
duyulan hususlarn;
* Radyo hakkndaki kanaatlerin ve reklmlarn dinlenme dzeyinin tespit edilmesi
olarak belirlenmitir.

Bu aratrma ile elde edilecek bulgularn ilk aratrma ile karlatrlmas da

amalar arasnda yer almaktadr.

Aratrmann kitlesi Trkiyede yaayan ve radyo dinleyen 15 ve st yataki

bireylerdir. Aratrmann rneklemi ise Trkiyenin 21 ilinde yaayan 15 ve zeri
yataki 2.600 kiiden olumaktadr. Aratrmann yaplaca yerlerin ve buralarda
grlecek rneklemin tespitinde TKin salad veriler esas alnm ve anket
uygulamas, bu verilerden yararlanlarak sistematik rastsal yntemle yaplmtr.
rneklemin tamamen rastgele olduu varsaym altnda rneklem bykl % 95
gvenilirlik ve 1.92 hata pay ile Trkiye genelini temsil etmektedir. 260 Aratrma
kapsamna giren iller ve her bir ilde ka kiilik rnekleme ulaldn gsteren tablo
bu almann ekinde yer almaktadr (Bkz. EK 9).

Aratrmada veriler anket metodu ile toplanmtr. Anketler nteste tabi

tutulduktan sonra uzman koordinatrler nezaretinde, konuyla ilgili olarak zel eitim
alm olan anketrler tarafndan yz yze grme yntemi ile deneklere

258
RTK, Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas-2, Ankara, 2010, s. 3.
259
a.g.e., s. 3.
260
a.g.e., s. 3.

129
uygulanmtr. Anketrler tarafndan doldurulan anket formlar saha almas
yaplrken saha koordinatrleri tarafndan yerinde kontrol edilmitir.261

Saha almasnn tamamlanmasnn ardndan anket formlarnda yer alan ak

ulu ve yar kapal ulu sorular kodlanm ve veriler bilgisayara Microsoft Excel
program yardmyla aktarlmtr. Verilerin analizi SPSS 16.0 program ile yaplm
ve analizlerde frekans dalm, yzde dalm ve apraz tablolar gibi betimsel
istatistik teknikleri kullanlmtr.262

Analizlerin tamamlanmas sonucunda hazrlanan aratrma raporu yedi

blmden olumaktadr. lk blmde rneklemin aratrma blgelerine ve
demografik deikenlere gre zelliklerine yer verilmektedir. kinci blmde hafta
ii ve hafta sonu gnlerde gnlk ortalama radyo dinleme sresi, nc blmde ise
hafta ii ve hafta sonu gnlerde radyo dinleme saat dilimleri analiz edilmektedir.
Drdnc blmde en ok dinlenen radyo kanallar, bu kanallardan bazlarnn
beenilme nedenleri ve Trkeyi en iyi kullanan radyo kanallar aratrlmaktadr.
Beinci blmde program ve mzik trlerinin dinlenme skl, program ve mzik
trlerinin en ok dinlendii kanallar ve en ok dinlenen radyo programlar
incelenmektedir. Altnc blmde ise radyo yaynlarnn nerede ve nereden
dinlendii zerinde durulmaktadr. Son blmde, radyo ile ilgili kanaatlere ve
reklmlara ilikin dncelere yer verilmektedir. Ayrca aratrmann eitli
blmlerinde, Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas ile karlatrmalarn
yapld grlmektedir.

Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas 2de radyoya kar bireylerin

tutumlarn tespit edebilmek amacyla 9 adet tutum cmlesi sralanm ve deneklerin
bu cmlelere katlp katlmadklar sorgulanmtr. Cevap seenekleri iin l Likert
lei kullanlm ve deneklere yant verebilmeleri iin Katlyorum,
Katlmyorum ve Kararszm eklinde adet cevap seenei sunulmutur.

261
a.g.e., s. 3.
262
a.g.e., s. 4.

130
Tablo 16 Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas 2 nerme Cmlelerine Katlm Tablosu (%)263

Katlmyorum
Katlyorum

Kararszm

Toplam
Radyodan hava yol ve trafik durumlaryla
85.7 5.7 8.6 100
ilgili bilgilere ulalabilir
Radyodan yerel haberlere daha rahat
78.8 8.4 12.8 100
ulalabilir
Radyodaki reklmlar ok sk ve uzun
74.5 13.0 12.5 100
sreli yaynlanyor
Radyodan kltrel ve sosyal etkinliklerle
61.5 14.6 23.9 100
ilgili bilgi almak daha kolaydr
Radyo programlarnda Trke iyi
55.8 20.4 23.8 100
kullanlyor, dilimiz geliiyor
Radyo yaynlar kltr rf ve adetlerimizi
51.4 23.7 24.9 100
yaygnlatryor
Gnlk yaamda geleneksel olarak
kullanlan farkl dil ve lehe ile
44.8 32.7 22.5 100
hazrlanan programlarn artrlmas iyi
olur
Radyolarda kadnlara ynelik
33.4 41.0 25.6 100
programlara yeterince yer veriliyor
Radyolarda ocuk programlarna
25.8 49.1 25.1 100
yeterince yer veriliyor

Tablo 16da grld gibi aratrma sonularna gre radyo dinleyicilerinin

% 85.7si radyodan hava yol ve trafik durumlaryla ilgili bilgilere ulalabildii,
% 78.8i radyodan yerel haberlere daha rahat ulalabildii, % 74.5i radyodaki
reklmlarn ok sk ve uzun sreli yaynland, % 61.5i radyodan kltrel ve
sosyal etkinliklerle ilgili bilgi almann daha kolay olduu, % 55.8i radyo
programlarnda Trkenin iyi kullanld, Trkenin gelitii, % 51.4 radyo
yaynlarnn kltr rf ve adetleri yaygnlatrd, % 44.8i gnlk yaamda
geleneksel olarak kullanlan farkl dil ve lehe ile hazrlanan programlarn
artrlmasnn iyi olaca, % 33.4 radyolarda kadnlara ynelik programlara
yeterince yer verildii ve % 25.8i radyolarda ocuk programlarna yeterince yer
verildii kanaatindedir.

263
a.g.e., s. 127.

131
 Radyodan hava, yol ve trafik durumlaryla ilgili bilgilere ulalabildii ve
radyodan yerel haberlere daha rahat ulalabildii ynnde olumlu tutumlara ve
radyodaki reklmlarn ok sk ve uzun sreli yaynland ynnde olumsuz
tutumlara sahip olan radyo dinleyicilerinin orannn olduka yksek olmas dikkat
ekicidir. Yine radyoda kadnlara ynelik programlara ve ocuk programlarna
yeterince yer verildii eklinde olumlu tutumlara sahip olan radyo dinleyicilerinin
orannn olduka dk olmas ise bir baka dikkat ekici husustur.

4.2. TRT KAMUOYU ARATIRMALARI

TRT, 1976 ylndan gnmze kadar gerek kamuoyu aratrmas gerek

izleyici aratrmas ad altnda sistematik olarak onlarca kamuoyu aratrmasn
baaryla gerekletirebilmi bir kurumdur. Bu aratrmalarn radyo-televizyon
izleyicileri hakknda ciddi bir veri taban oluturduu aktr.

almann bu blmnde, yukarda ciddi bir veri taban olarak nitelendirilen

bu aratrmalardan rnekler verebilmek amacyla, TRT tarafndan gerekletirilen
Ulusal Televizyon Yaynlar Trkiye Geneli Kamuoyu Aratrmas 2005 ve
TRT Televizyon Yaynlar Kamuoyu Aratrmas 2008 incelenecektir.

4.2.1. Ulusal Televizyon Yaynlar Trkiye Geneli Kamuoyu Aratrmas 2005

Ulusal Televizyon Yaynlar Trkiye Geneli Kamuoyu Aratrmas 2005,

TRT Genel Mdrl Yayn Planlama Koordinasyon ve Deerlendirme Dairesi
Bakanl tarafndan, Trkiyede yayn yapan televizyon kanallar ile TRT
televizyonlarnda yaynlanan programlarn izlenme durumlarn tespit etmek
amacyla Ocak 2005 tarihinde gerekletirilmitir.264

Aratrmann kitlesi Trkiyede yaayan 14 ve st yataki bireyler olarak

belirlenmi; ardndan DE Trkiye Blge ve l Snflamas aratrmasndan

264
TRT, Ulusal Televizyon Yaynlar Trkiye Geneli Kamuoyu Aratrmas-2005, Ankara, 2005, s. 1.

132
yararlanlarak rnekleme almas yaplmtr. Bu kapsamda NUTS 2yi oluturan
her alt gruptan, ait olduu grubu temsil edecek bir il seilmek suretiyle 26 il
belirlenmi ve daha nceki almalarla uyum salamak amacyla ek olarak 4 il daha
alma kapsamna alnmtr. Bylece Trkiyeyi temsil kabiliyetine sahip 30 il
tespit edilmitir.265

Televizyon izleme ve radyo dinleme ile ilgili aratrmalarda deikenlik (varyans)

ok byk olmamaktadr. Bu nedenle yaplan nceki almalardan da yararlanlarak
rneklem bykl hesaplanmtr. rneklem bykl, her ilin hane saysna
orantl olarak datlmtr. Hane saylar illerdeki 14 ve st yaa gre bulunan
ortalama hane byklne uygun olarak hesaplanmtr. llerdeki hane saylar kr-
kent hane saylarna gre benzer ekilde orantl olarak paylatrlmtr. Seilen her
ilden ileler de seilmitir. Bu amala DPTnin yapm olduu lelerin Sosyo
Ekonomik Gelimilik Sralamas-2003 aratrmasndan faydalanlmtr. Bu
aratrmada ileler 6 sosyo ekonomik snfa ayrlmaktadr. Her ilin merkez ilesi ve
dier snflardan ileler o ili temsil edecek biimde seilmitir. Hane saylar seilen
ilelerde bulunan hane saylarna orantl olarak paylatrlmtr. Seilen ilelerde
haneler mahallelere gre o ileyi temsil edecek biimde kme rneklemesi ile
seilmitir. Bylece rneklem bykl 4353 kii olarak belirlenmitir.266

rneklemin illere gre dalmn gsteren tablo bu almann ekinde yer

almaktadr (Bkz. EK 10).

Yayn Planlama Koordinasyon ve Deerlendirme Dairesi Bakanl

Aratrma Mdrlnce hazrlanan taslak soru formu, farkl niversitelerde
aratrma ile ilgili bilim alanlarnda grev yapan 8 akademisyen tarafndan
oluturulan Geici Danma Kurulunda tartlm; toplant sonrasnda katlmclarn
nerileri dorultusunda soru formuna son ekli verilmitir. Soru formunda 7 adet
kimlik bilgisi, 19 adet televizyon ve 1 adet radyo ile ilgili olmak zere toplam 27
adet soru bulunmaktadr.267

Aratrmada veriler anket teknii ile toplanmtr. Anketler deneklere yz

yze grme yntemi ile uygulanmtr. Aratrmann rneklemine giren illerdeki
niversitelerde aratrma ile ilgili bilim alanlarnda grev yapan 9 profesr, 19
doent ve doent yardmcs, 6 retim grevlisi, 9 uzman, 5 aratrma grevlisi ve

265
a.g.e., s. 2.
266
a.g.e., s. 2.
267
a.g.e., s. 3.

133
141 renci olmak zere toplam 186 kii, organizatr ve anketr olarak saha
almasnda grev yapmtr.268

Sahadan doldurularak getirilen soru formlar Yayn Planlama Koordinasyon

ve Deerlendirme Dairesi Bakanlnda denetlenmi; ardndan veriler bilgisayar
ortamna aktarlm ve SPSS istatistik paket program ile analiz edilmitir. Soru
formundaki televizyon ile ilgili her soru, nce genel dalmlar eklinde, daha sonra
yerleim yeri (kr-kent), cinsiyet, ya gruplar, renim durumu, alma durumu
gibi deikenler ile ilikilendirilerek apraz tablolar halinde deerlendirilmitir. Tm
sorular iin frekans ve yzde dalmlar verilmi, uygun veriler iin 0.01 ve 0.05
anlamllk dzeylerinde ki-kare analizleri yaplm; aratrmaya ait tm analizler
tablolar halinde sunulmu, genel dalmlarn grafikleri de izilmitir.

Verilerin bilgisayar ortamna aktarlmas, deerlendirilmesi, analizi ve

yayma hazr duruma getirilmesi, Bakent niversitesi retim elemanlar tarafndan
gerekletirilmitir.269

Aratrma raporunda rneklem ve aratrma blgeleri hakkndaki bilgilere,

televizyon kanallarnn izlenme dzeyine, TRT kanallarnn izlendii saat
dilimlerine, izleyicilerin program tr tercihlerine, izleyicilerin haber tr
tercihlerine, TRT televizyon kanallar hakkndaki izleyici grlerine ve televizyon
kanallarnn gvenilirliine ilikin dncelere yer verilmitir.

Ulusal Televizyon Yaynlar Trkiye Geneli Kamuoyu Aratrmas

2005de, deneklere her biri zt anlam tayan iki sfattan oluan, 5 sfat ifti verilmi
ve deneklerden, bu sfat iftlerini oluturan kelimelerden hangilerini TRT iin uygun
grdklerini belirtmeleri istenmitir. Bireylerin TRTye ilikin tutumlarn
belirlemek amacyla kullanlan yntem, bu almann nc blmnde anlatlan
Osgoodun Duygusal Anlam lei ile benzemektedir.

268
a.g.e., s. 3.
269
a.g.e., s. 5.

134
 Tablo 17 TRT Televizyon Kanallarn zleyen Bireylerin TRT in Uygun Grdkleri Sfatlara Gre
Dalm270

Sfatlar Say Yzde

Scak 2.328 78.8
Souk 625 21.2
Toplam 2.953 100
Gen 1.509 51.2
Yal 1.436 48.8
Toplam 2.945 100
Yeniliki 1.806 60.8
Muhafazakr 1.162 39.2
Toplam 2.968 100
Gl 2.636 89.0
Zayf 325 11.0
Toplam 2.961 100
Yakn 2.312 78.8
Uzak 624 21.2
Toplam 2.936 100

Tablo 17de sunulan aratrma sonularna gre en yksek oran gl-zayf

sfat iftinde grlmektedir. TRT izleyicilerinin % 89u TRT iin gl sfatn uygun
grrken % 11i TRT iin zayf sfatn uygun grmektedir. Gl-zayf sfat iftinin
ardndan en yksek oran scak-souk ve yakn-uzak sfat iftlerinde
grlmektedir. TRT izleyicilerinin yaklak % 79u TRT iin scak sfatn uygun
grrken, izleyicilerin yine yaklak % 79u TRT iin yakn sfatn uygun
grmektedir. Yeniliki-muhafazakr sfat iftine gelindiinde ise TRT izleyicilerinin
yaklak % 61i yeniliki sfatn TRTye yaktrmaktadr. TRT izleyicilerinin net
bir tutum ortaya koyamad tek sfat iftinin gen-yal sfat ifti olduu aktr.
TRT iin gen sfatn uygun grenlerin oran yaklak % 51 iken yal sfatn uygun
grenlerin oran yaklak % 49 olarak gereklemitir.

4.2.2. TRT Televizyon Yaynlar Kamuoyu Aratrmas 2008

TRT Televizyon Yaynlar Kamuoyu Aratrmas 2008, TRT Yayn

Planlama Koordinasyon ve Deerlendirme Dairesi Bakanl tarafndan, TRT
televizyonlar ile ilgili politika gelitirme faaliyetlerine girdi bilgisi salamaya

270
a.g.e., s. 62.

135
ynelik olarak, durum ve alglama tespiti yaplmas amacyla 271 2008 ylnda
gerekletirilmitir. Aratrmann kitlesini Trkiyede yaamakta olan yalar 14 ve
st bireyler oluturmaktadr. rneklem hacminin belirlenmesinde TKin Adrese
Dayal Nfus Kayt Sistemi (ADNKS) veri tabanna gre yaynlad nfus baz
alnm; sonu olarak, rneklem hacmi 3.525 kii olarak belirlenmitir.272
rneklemin illere gre dalmn gsteren tablo bu almann ekinde yer almaktadr
(Bkz. EK 11).

Aratrmada veri toplama arac olarak anket teknii kullanlm; soru formlar
Yayn Planlama Koordinasyon ve Deerlendirme Dairesi Bakanlnca hazrlanm
ve anket uygulamas yz yze grme yntemi ile yaplmtr.273 Alan uygulamas,
rnekleme giren illerdeki niversitelerle i birlii ierisinde gerekletirilmi ve bu
aamada 29 retim yesi ve 86 niversite rencisi grev almtr. Soru formlarnn
denetlenmesi, kodlanmas, veri girii ve istatistiksel analizi Gazi niversitesi Fen-
Edebiyat Fakltesi statistik Blmnde grevli bir grup retim yesi ve eleman
tarafndan gerekletirilmitir.274

Aratrma raporunda aratrma blgeleri ve rneklem hakknda bilgilere,

izleyicilerin genelde izledii televizyon kanallarna, zel televizyon kanallarnn
izlenme nedenlerine, TRT kanallarnda en ok tercih edilen program trlerine, TRT
televizyon kanallarnn grnt durumlarnn yan sra, TRT televizyon kanallarnn
ierikleriyle ilgili grlere yer verilmitir. Raporda, TRT kanallarnn reyting
yarna girip girmemesiyle ilgili izleyici grleri, haberlerin hangi televizyon
kanalndan daha fazla izlendii, TRT televizyon kanallarndan beklenen mzik
trleri, TRT internet sitesi ve TRT teleteks sayfasna ilikin grler de yer almtr.
almada ayrca, yukarda saylan konularn demografik deikenlerle olan ilikileri
de irdelenmitir.275

271
TRT, TRT 2008 Faaliyet Raporu, Ankara, 2009, s. 218.
272
TRT, TRT Televizyon Yaynlar Kamuoyu Aratrmas 2008, Ankara, 2008, s. 2-3.
273
TRT, 2009, s. 218.
274
TRT, 2008, s. 3.
275
TRT, 2009, s. 218.

136
 TRT Televizyon Yaynlar Kamuoyu Aratrmas 2008de deneklere, her
biri iki kelimeden oluan ve zt anlam tayan, 10 adet szck ifti verilmi;
deneklerden, bu szck iftlerini oluturan kelimelerden hangilerinin TRTyi
artrdn belirtmeleri istenmitir. zleyicilerin TRTye ynelik tutumlarn
belirlemek amacyla kullanlan bu yntem, daha nceki blmlerde anlatlan
Osgoodun Duygusal Anlam leine benzemektedir.

Tablo 18 Bireylerin TRT yi artran Szcklere Gre Dalm 276

Sfatlar Frekans %
Scak 904 77.5
Souk 263 22.5
Toplam 1.167 100
Gen 408 35.5
Yal 742 64.5
Toplam 1.150 100
Yeniliki 489 42.0
Muhafazakr 676 58.0
Toplam 1.165 100
Gl 985 84.1
Zayf 186 15.9
Toplam 1.171 100
Yakn 889 77.3
Uzak 261 22.7
Toplam 1.150 100
Elenceli 760 66.5
Skc 382 33.5
Toplam 1.142 100
Takliti 83 7.2
zgn 1073 92.8
Toplam 1.166 100
Reyting Odakl 75 6.4
Sorumlu 1094 93.6
Toplam 1.179 100
Gvenilir 1119 93.4
Gvensiz 79 6.6
Toplam 1.198 100
Tarafsz 850 72.6
Yanl 320 27.4
Toplam 1.170 100

276
TRT, 2008, s. 24.

137
 Tablo 18de sunulan aratrma sonularna gre % 90n zerinde bir oranla
bireylere TRTyi artran szck ifti bulunmaktadr. Bunlardan ilki, reyting
odakl-sorumlu szck iftidir. Sorumlu szc bireylerin % 93.6sna TRTyi
artrrken reyting odakl szc bireylerin sadece % 6.4ne TRTyi
artrmaktadr. kinci en yksek oran gvenilir-gvensiz szck iftinde
grlmektedir. Bireylerin % 93.4 gvenilir szcnn TRTyi anmsattn
belirtirken % 6.6s gvensiz szcnn TRTyi anmsattn ifade etmektedir. % 90
st orana sahip olma balamnda son szck ifti ise takliti-zgn szck
iftidir. zgn szc izleyicilerin % 92.8ine TRTyi hatrlatmakta, takliti
szc ise izleyicilerin yalnzca % 7.8ine TRTyi hatrlatmaktadr. Yine yksek
orana sahip szck iftlerinden biri de gl-zayf szck ikilisi olarak gze
arpmaktadr. Bireylerin yaklak % 84 gl kelimesinin TRT kurumunu
artrdn, yaklak % 16s ise ayn arm zayf kelimesinin yaptn ifade
etmektedir.

Aratrmann devamnda, izleyicilerin TRTye ilikin olumlu tutumlarnn

srd grlmektedir. Bu erevede TRTyi artrma asndan scak-souk
szck iftinin karlatrlmasnda bireylerin % 77.5i tercihini scak kelimesinden
yana kullanm; yakn-uzak szck iftinin mukayesesinde bireylerin tercihi
% 77.3lk bir oran ile yakn kelimesinden yana olmu; tarafsz-yanl szck
iftinin karlatrlmasnda ise izleyicilerin % 72.6s seimini tarafsz szc
lehinde yapmtr.

Elenceli-skc ve gen-yal szck iftlerine gelindiinde, bu szck

iftlerini oluturan kelimelere dair oranlarn birbirine yakn olduu grlmektedir.
Bu balamda bireylerin % 66.5ine elenceli, % 33.5ine ise skc kelimesi TRTyi
anmsatmaktadr. Yine bireylerin % 64.5ine yal, % 35.5ine ise gen kelimesi TRT
kurumunu hatrlatmaktadr.

zleyicilerin tutumlarnn en belirsiz olduu szck iftinin yeniliki-

muhafazakr szck ifti olduu grlmektedir. TRTyi artrma asndan bu

138
szck ikilisinin karlatrlmasnda izleyicilerin % 58inin tercihini muhafazakr, %
42sinin ise yeniliki szcnden yana kulland anlalmaktadr.

Tm aratrma sonular birlikte deerlendirildiinde, bireylerin neredeyse

tamamnn TRTyi sorumlu, gvenilir ve zgn bulduu aktr. Ayrca izleyicilerin
byk bir ounluunun TRTye uzaktan ziyade yakn, souktan ziyade scak
szcklerini yaktrd grlmektedir. Yine izleyicilerin ou TRTyi yanldan ok
tarafsz, skcdan ok elenceli ve genten ok yal olarak nitelendirmektedir. Son
olarak, dier szck iftlerindeki kadar baskn olmasa da bireylerin ounun TRTye
yenilikiden ziyade muhafazakr szcn uygun grd ifade edilebilir.

4.3. THE PUBLICS VEW ARATIRMALARI

The Publics View Aratrmalar 1970 ylndan balayarak 2002 ylna kadar
her yl gerekletirilen ve 32 kamuoyu aratrmasndan oluan bir aratrma serisidir.
lk 30 aratrma yalnzca ITC (Independent Television Commission) sorumluluunda,
son iki aratrma ise ITC ile BSC (Broadcasting Standards Commission)nin ortak
sorumluluunda yaplmtr.

Birleik Krallkta gerekletirilen The Publics View Aratrmalarnn, ITC ve

BSC sorumluluunda yaplan 2001 ve 2002 yllarna ait son ikisi, bu almada yurt
d rnekleri olarak incelenecektir.

4.3.1. The Publics View 2001 Aratrmas

The Publics View 2001 Aratrmas her yl yaplan bir aratrma serisinin
31incisidir. Bu aratrma BMRB (British Market Research Bureau) International
tarafndan ITC ve BSC iin 2001 yl Austos ve Eyll aylarnda
gerekletirilmitir.277

277
ITC/ BSC Research Publication, The Publics View 2001, 2001, s. 4,
http://www.ofcom.org.uk/static/archive/itc/uploads/Publics_View_2001.pdf, (21.03.2011)

139
 Aratrmann kitlesi Birleik Krallk (UK)ta yaayan ve evinde en az bir adet
alan televizyon bulunan 16 ve st yataki bireylerden olumaktadr. Aratrmada
ngiltere, Kuzey rlanda, skoya ve Galler Birleik Krallk kapsamnda
deerlendirilmektedir.

Aratrmada rnekleme yntemi olarak BMRB International tarafndan

gelitirilen kota rneklemesi ve rastgele yerel rnekleme yntemi birlikte
kullanlmtr. Rastgele yerel rnekleme ynteminin kullanlmasnn amac, kota
rneklemesinin dezavantajlarn yksek maliyete ve kat olaslk kurallarna maruz
kalmadan azaltmaktr. Rastgele yerel rneklemede ncelikle blge ve 54 muhit tipi
(type 54) snflandrma sisteminden yararlanlarak tabakalar oluturulmu ve
ardndan Posta Kodu Adres Dosyasndan rneklem rastgele ekilmitir.278

Aratrmada veri toplama teknii olarak CAPI (Computer Assisted Personal

Interview- Bilgisayar Destekli Yzyze Anket) yntemi kullanlmtr. Bu teknikte,
klasik anket metodunda olduu gibi anketrler anketi deneklere yz yze grme
yntemi ile uygulamaktadr. Soru formu, anketrlerde bulunan kk ve tanabilir
bilgisayarlarda ykldr ve yaplan grmelerde deneklerden elde edilen veriler, bu
kk bilgisayarlara anketrler tarafndan annda kaydedilmektedir.279

Saha almasna geilmeden nce 31 Temmuz 2001 tarihinde bir ntest

gerekletirilmi; ardndan 7 Austos 2001 tarihinde saha almasna balanmtr.
Saha almasnda her bir anketre yaklak 150 adres dm ve anketrler ya,
cinsiyet ve alma durumu kotalarn dikkate alarak anketleri deneklere uygulamtr.
Anketrler bir hanede en fazla bir bireyle anket yapm; grmenin uzunluu
dikkate alnarak her bir denee, ankete katld iin 3 pound tevik creti verilmitir.
Sonu olarak, 1.228 grme gerekletirilmi ve saha almas 11 Eyll 2001
tarihinde bitirilmitir.280

278
a.g.k., s. 7.
279
a.g.k., s. 67.
280
a.g.k., s. 67.

140
 Analizlerde arlklandrlm veriler kullanlm ve arlklandrma ileminde
BARBn verileri esas alnmtr.281

Grmelerin blgelere gre dalm Tablo 19da sunulmaktadr.

Tablo 19 The Publics View 2001 Aratrmas Grmelerin Blgelere Gre Dalm282

Blgeler Grme Says

ngiltere 697
skoya 214
Galler 216
Kuzey rlanda 101
Toplam 1.228

Aratrma raporu on blmden olumaktadr. Blmler ve ilenen konular

yle sralanmaktadr:

Birinci blmde rneklem, televizyon sahiplii ve gnlk ortalama televizyon

izleme sresi hakknda bilgiler verilmektedir.
kinci blmde teknolojik cihazlarn evlerde kullanlma dzeyi ile ilgili
tespitler yaplmaktadr.
nc blmde izleyicilerin televizyon izleme alkanlklar ve tercihleri
aratrlmaktadr.
Drdnc blmde televizyon yaynlarnn dzenlenmesi ile ilgili izleyici
grleri yer almaktadr.
Beinci blmde haberlerin hangi yolla (televizyon, gazete, radyo) takip
edildii incelenmektedir.
Altnc blmde televizyon programlarnn seviyesi ile ilgili izleyici grleri
sunulmaktadr.
Yedinci blmde izleyicileri televizyonda en ok endielendiren konular
zerinde durulmaktadr.
Sekizinci blm televizyondaki zararl ieriklerden ocuklarn korunmas
hakkndaki izleyici grleri oluturmaktadr.

281
a.g.k., s. 68.
282
a.g.k., s. 67.

141
 Dokuzuncu blmde izleyici tutumlar llmekte ve yine bu blmde,
program trlerine ilikin izleyici ilgisi incelenmektedir.
Onuncu blmde televizyon reklmlarna ilikin izleyici tutumlarna yer
verilmektedir.
On birinci blm tamamen radyoya ayrlmtr.
On ikinci blm tamamen internete ayrlmtr.
On nc blmde rneklem ve aratrma blgelerine ilikin ayrntl
bilgiler verilmektedir.

Tablo 20 The Publics View 2001 Aratrmas Tutum Cmleleri283

Katlmyorum(%)

Katlmyorum(%)
Katlyorum(%)

Katlyorum(%)

Bilmiyorum(%)
Kesinlikle

Kesinlikle
Ekstra para demedike spor msabakalarn
52 18 7 7 2
seyredememem adaletsizliktir.
Dier televizyon kanallarnda yaynlanmasna izin
verilmeyen cinsel ierikli programlar ekstra para
40 38 9 12 1
deyerek izlemek isteyen insanlara msaade
edilmelidir.
u anda izleyebildiim televizyon kanallar bana
41 32 17 10 *
istediim tm seenekleri sunuyor.
Dier televizyon kanallarnda yaynlanmasna izin
verilmeyen iddet ierikli programlar ekstra para
32 35 16 16 1
deyerek izlemek isteyen insanlara msaade
edilmelidir.
Dijital televizyon vastas ile salanan e-mail, oyun ve
internet eriimi gibi interaktif servisler izleyicilere 14 42 17 13 14
kymetli hizmetler sunmaktadr.
Bir grup aznlktaki insan bile incitebilecek veya
12 22 35 28 3
zebilecek eyler televizyonda gsterilmemelidir.
Saat 22.00den sonra gsterilen filmlerdeki cinsel
ierikler, iddet ierikleri veya argo ierikler 11 16 31 40 2
karlmaldr.
Televizyonumdan bankaclk, alveri ve internet
gibi dier hizmetleri almak iin makul miktarda cret 5 18 20 55 2
demeye hazrm.
* % 0.5den kk

283
a.g.k., s. 44.

142
 Tablo 20de grld gibi The Publics View 2001 Aratrmasnda
izleyicilerin televizyona ilikin tutumlarn tespit edebilmek amacyla 8 adet tutum
cmlesi sralanm ve deneklerin bu cmlelere katlp katlmadklar renilmeye
allmtr. Cevap seenekleri iin drtl Likert lei kullanlm ve yantlar
Kesinlikle Katlyorum, Katlyorum, Katlmyorum, Kesinlikle
Katlmyorum eklinde belirlenmitir. Deneklere ayrca, Bilmiyorum seenei de
sunulmutur.

Tablo 20de sunulan aratrma sonularna gre, izleyicilerin % 70i (bu

cmleye katlyorum ve kesinlikle katlyorum diyenlerin toplam oran) ekstra para
demedike spor msabakalarn seyredememesini adaletsizlik olarak grmektedir.
Burada izleyicilerin % 52sinin bu ifadeye kesinlikle katlyorum demesi, bu
konudaki tutumun youn olduunu gstermektedir.

zleyicilerin % 78lik ksm (bu cmleye katlyorum ve kesinlikle

katlyorum diyenlerin toplam oran), dier televizyon kanallarnda yaynlanmasna
izin verilmeyen cinsel ierikli programlar ekstra para deyerek izlemek isteyen
insanlara msaade edilmesi gerektiini dnmektedir. Bu ifadeye ilikin olumlu
tutuma sahip olanlarn orannn bu kadar yksek olmas, cinselliin izlenebilirlii
hakkndaki tutumu ortaya koymas bakmndan bir hayli dikkat ekicidir.

u anda izleyebildii televizyon kanallarnn kendisine istedii tm

seenekleri sunduunu ifade edenlerin oran da katlyorum ve kesinlikle katlyorum
diyenler ile birlikte, % 73 gibi olduka yksek bir oranda gereklemitir. Bu durum,
izleyicilerin mevcut kanallara ilikin memnuniyetini gstermektedir. Ayrca, bu
ifadeye dair fikir belirtmeyenlerin orannn neredeyse % 0 olduu grlmektedir.

Dier televizyon kanallarnda yaynlanmasna izin verilmeyen iddet ierikli

programlar ekstra para deyerek izlemek isteyen insanlara msaade edilmelidir
diyenlerin orannn % 67 (bu cmleye katlyorum ve kesinlikle katlyorum
diyenlerin toplam oran) olarak gereklemesi, izleyicilerin ounluunun bu ifadeye
ilikin olumlu tutuma sahip olduunu ortaya koymaktadr. Ancak, bu tutum cmlesi

143
cinsel ierikten bahseden tutum cmlesi ile kyaslandnda, yani sz konusu ifade
cinsel ierik yerine iddet ierii olduunda, izleyicilerin katlm orannn yaklak
%11 dmesi olduka arpcdr.

zleyicilerin % 56s (bu cmleye katlyorum ve kesinlikle katlyorum

diyenlerin toplam oran) dijital televizyon vastas ile salanan e-mail, oyun ve
internet eriimi gibi interaktif servislerin izleyicilere kymetli hizmetler sunduunu
dnmektedir. Bu ifadeye dair fikir belirtmeyenlerin orannn (% 14) dier
ifadelerdeki fikir belirtmeyenlerin oranlarna kyasla olduka yksek olmas, bu
hizmetlerden faydalanmayanlar belirtmesi ihtimali asndan, dikkat ekici bir
husustur.

Bir grup aznlktaki insan bile incitebilecek veya zebilecek eyler

televizyonda gsterilmemelidir ifadesine ilikin olumsuz yant verenlerin oran
% 63 (bu cmleye katlmyorum ve kesinlikle katlmyorum diyenlerin toplam oran)
olarak gereklemitir. Bu ifadeye tamamen katlyorum ve katlyorum diyenlerin
oran ise % 34tr.

Saat 22.00den sonra gsterilen filmlerdeki cinsel ierikler, iddet ierikleri

veya argo ierikler karlmaldr ifadesi aleyhinde gre sahip olanlarn orannn
% 71 (bu cmleye katlmyorum ve kesinlikle katlmyorum diyenlerin toplam oran)
olduu grlmekte, yani izleyicilerin nemli bir ounluu, saat 22.00den sonra
gsterilen filmlerdeki cinsel ieriklerin, iddet ieriklerinin veya argo ieriklerin
karlmasn istememektedir.

Son olarak, izleyicilerin % 75i (bu cmleye katlmyorum ve kesinlikle

katlmyorum diyenlerin toplam oran) televizyonundan bankaclk, alveri ve
internet gibi dier hizmetleri almak iin makul miktarda cret demeye hazr
olmadn sylemektedir. Bu ifadeye kesinlikle katlmyorum diyenlerin orannn
% 55e ulamas, izleyicilerin bu ifadeye ilikin tutumlarndaki younluu
sergilemektedir.

144
4.3.2. The Publics View 2002 Aratrmas

The Publics View 2002 Aratrmas, bir nceki balkta incelenen

aratrma serisinin 32ncisidir. Bu aratrma da 2001 aratrmas gibi BMRB
International tarafndan ITC ve BSC iin 2002 ylnda gerekletirilmitir.284

Aratrmann kitlesini, 31inci aratrmada olduu gibi Birleik Krallkta

yaayan ve evinde en az bir adet alan televizyon bulunan 16 ve st yataki
bireyler oluturmaktadr. Aratrmada ngiltere, Kuzey rlanda, skoya ve Galler
Birleik Krallk kapsamnda deerlendirilmektedir.

Aratrmada rnekleme yntemi olarak BMRB International tarafndan

gelitirilen kota rneklemesi ve rastgele yerel rnekleme yntemi birlikte
kullanlmtr. Rastgele yerel rnekleme ynteminin kullanlmasnn amac, kota
rneklemesinin dezavantajlarn yksek maliyete ve kat olaslk kurallarna maruz
kalmadan azaltmaktr. Rastgele yerel rneklemede tabakalama ilemi blge ve 54
muhit tipi (type 54) snflandrma sisteminden yararlanlarak yaplmtr.285

Aratrmada veri toplama teknii olarak CAPI yntemi kullanlmtr. Bu

teknikte, klasik anket metodunda olduu gibi anketrler anketi deneklere yz yze
grme yntemi ile uygulamaktadr. Soru formu anketrlerde bulunan kk ve
tanabilir bilgisayarlarda ykldr ve yaplan grmelerde deneklerden elde edilen
veriler bu kk bilgisayarlara anketrler tarafndan annda kaydedilmektedir.286

The Publics View 2002 Aratrmasnda saha almas, The Publics

View 2001 Aratrmasndan farkl olarak iki aamada gerekletirilmitir. Bunun
nedeni Channel 4de yaynlanmakta olan Brass Eye isimli bir televizyon dizisidir.
Dizinin bir blm, pedofili (sbyanclk) konusunda medyann kullanmn
hicvetmektedir ve anlan blm, kamuoyu tarafndan ok olumsuz tepkiler almtr.

284
ITC/ BSC Research Publication, The Publics View 2002, 2002, s. 4,
http://www.ofcom.org.uk/static/archive/itc/uploads/The_Publics_View_2002.pdf, , (22.03.2011)
285
a.g.k., s. 11.
286
a.g.k., s. 80.

145
Toplumda bir anda beliren olumsuz tepkilerin aratrmada yanl sonular
oluturabilme ihtimaline karn, saha almas iki safhada gerekletirilmitir. Saha
almasnn birinci aamas 25 Mart-18 Nisan 2002 tarihleri arasnda, ikinci aamas
ise 26 Austos-15 Eyll 2002 tarihleri arasnda yaplmtr. Saha almasnda her bir
anketre yaklak 150 adres dm ve anketrler ya, cinsiyet ve alma durumu
kotalarn dikkate alarak anketleri deneklere uygulamlardr. Anketrler bir hanede
en fazla bir bireyle anket yapm; grmenin uzunluu dikkate alnarak her bir
denee, ankete katld iin 3 pound tevik creti verilmitir. Sonu olarak, The
Publics View 2002 Aratrmasnda 1.191 grme gerekletirilmitir.287

Analizlerde arlklandrlm veriler kullanlm ve arlklandrma ileminde

BARBn verileri esas alnmtr.288

Grmelerin blgelere gre dalm Tablo 21de sunulmaktadr.

Tablo 21 The Publics View 2002 Aratrmas Grmelerin Blgelere Gre Dalm289

Blgeler Grme Says

ngiltere 681
skoya 201
Galler 207
Kuzey rlanda 102
Toplam 1.191

Aratrma raporu, 2001 yl aratrmasnda olduu gibi on blmden

olumakta ve raporda incelenen konular, nceki raporla hemen hemen ayn ierie
sahip olmaktadr. Raporun blmleri ve ilenen konular yle sralanmaktadr:

Birinci blmde rneklem, televizyon sahiplii ve gnlk ortalama televizyon

izleme sresi hakknda bilgiler verilmektedir.
kinci blmde teknolojik cihazlarn evlerde kullanlma dzeyi ile ilgili
tespitler yaplmaktadr.

287
a.g.k., s. 80-81.
288
a.g.k., s. 81.
289
a.g.k., s. 81.

146
 nc blmde izleyicilerin televizyon izleme alkanlklar ve tercihleri
aratrlmaktadr.
Drdnc blmde televizyon yaynlarnn dzenlenmesi ile ilgili izleyici
grleri yer almaktadr.
Beinci blmde haberlerin hangi yolla (televizyon, gazete, radyo) takip
edildii incelenmektedir.
Altnc blmde televizyon programlarnn seviyesi ve kalitesi ile ilgili
izleyici grleri sunulmaktadr.
Yedinci blmde izleyicileri televizyonda en ok endielendiren konular
zerinde durulmaktadr.
Sekizinci blm televizyondaki zararl ieriklerden ocuklarn korunmas
hakkndaki izleyici grleri oluturmaktadr.
Dokuzuncu blmde izleyici tutumlar llmekte ve yine bu blmde,
program trlerine ilikin izleyici ilgisi incelenmektedir.
Onuncu blmde televizyon reklmlarna ilikin izleyici tutumlarna yer
verilmektedir.
On birinci blm tamamen radyoya ayrlmtr.
On ikinci blm tamamen internete ayrlmtr.
On nc blmde rneklem, aratrma blgeleri ve televizyon kanallarna
ilikin ayrntl bilgiler verilmektedir.

The Publics View 2002 Aratrmasnda, izleyicilerin televizyona ilikin

tutumlarn tespit edebilmek amacyla 7 adet tutum cmlesi sralanm ve deneklerin
bu cmlelere katlp katlmadklar renilmeye allmtr. Cevap seenekleri iin
drtl Likert lei kullanlm ve yantlar Kesinlikle Katlyorum, Katlyorum,
Katlmyorum, Kesinlikle Katlmyorum eklinde belirlenmitir. Deneklere
ayrca, Bilmiyorum seenei de sunulmutur.

Sz konusu tutum cmleleri ve bu tutum cmlelerine ilikin bulgular Tablo

22de sunulmaktadr.

147
 Tablo 22 The Publics View 2002 Aratrmas Tutum Cmleleri290

Katlmyorum(%)

Katlmyorum(%)
Katlyorum(%)
Katlyorum(%)

Bilmiyorum(%)
Kesinlikle

Kesinlikle
u anda izleyebildiim televizyon kanallar bana
45 27 16 11 1
istediim tm seenekleri sunuyor.
Dier televizyon kanallarnda yaynlanmasna izin
verilmeyen cinsel ierikli programlar ekstra para
40 36 10 13 1
deyerek izlemek isteyen insanlara msaade
edilmelidir.
Dier televizyon kanallarnda yaynlanmasna izin
verilmeyen iddet ierikli programlar ekstra para
34 31 16 18 1
deyerek izlemek isteyen insanlara msaade
edilmelidir.
Dijital televizyon vastas ile salanan e-mail, oyun ve
internet eriimi gibi interaktif servisler izleyicilere 15 39 19 14 13
kymetli hizmetler sunmaktadr.
Bir grup aznlktaki insan bile incitebilecek veya
11 19 33 35 2
zebilecek eyler televizyonda gsterilmemelidir.
Saat 22.00den sonra gsterilen filmlerdeki cinsel
ierikler, iddet ierikleri veya argo ierikler 11 10 31 46 2
karlmaldr.
Televizyonumdan bankaclk, alveri ve internet
gibi dier hizmetleri almak iin makul miktarda cret 6 15 19 59 2
demeye hazrm.

Aratrma sonularna gre u anda izleyebildii televizyon kanallarnn

kendisine istedii tm seenekleri sunduunu syleyenlerin oran % 72dir (bu
cmleye katlyorum ve kesinlikle katlyorum diyenlerin toplam oran). Bu ifadeye
kesinlikle katlyorum diyenlerin orannn % 45 olmas, izleyicilerin bu ifadeye
ilikin tutumlarndaki younluu sergilemektedir.

Dier televizyon kanallarnda yaynlanmasna izin verilmeyen cinsel ierikli

programlar ekstra para deyerek izlemek isteyen insanlara msaade edilmesi
gerektiini dnenlerin (bu cmleye katlyorum ve kesinlikle katlyorum
diyenlerin toplam oran) oran 2001 ylnda olduu gibi (% 78) yksektir ve % 76

290
a.g.k., s. 59.

148
olarak gereklemitir. Bu ifadeye ilikin olumlu tutuma sahip olanlarn orannn bu
kadar yksek olmas, cinselliin izlenebilirlii hakkndaki tutumu ortaya koymas
bakmndan bir hayli dikkat ekicidir.

Dier televizyon kanallarnda yaynlanmasna izin verilmeyen iddet ierikli

programlar ekstra para deyerek izlemek isteyen insanlara msaade edilmelidir
diyenlerin oran % 65dir (bu cmleye katlyorum ve kesinlikle katlyorum
diyenlerin toplam oran). The Publics View 2001 Aratrmasnda olduu gibi, sz
konusu olan cinsel ierik yerine iddet ierii olduunda, katlm orannn yine % 11
dmesi olduka arpcdr.

Dijital televizyon vastas ile salanan e-mail, oyun ve internet eriimi gibi
interaktif servisler izleyicilere kymetli hizmetler sunmaktadr ifadesine ilikin
olumlu yant verenlerin oran % 54 (bu cmleye katlyorum ve kesinlikle
katlyorum diyenlerin toplam oran) olarak gereklemitir. Yine The Publics
View 2001 Aratrmasnda olduu gibi, bu ifadeye dair fikir belirtmeyenlerin
orannn dier ifadelere nispeten olduka yksek olmas dikkat ekicidir (% 13). Bu
durum, izleyicilerin bu ifadeye ilikin tutumunun dier ifadelere ilikin tutumlarna
kyasla daha belirsiz olduunu gstermektedir.

Bir grup aznlktaki insan bile incitebilecek veya zebilecek eyler

televizyonda gsterilmemelidir ifadesi ynnde dnmeyenlerin oran, bir nceki
aratrmaya gre % 5 artm ve % 68 (bu cmleye katlmyorum ve kesinlikle
katlmyorum diyenlerin toplam oran) olarak gereklemitir. Bu ifadeye katldn
ve kesinlikle katldn syleyenlerin oran ise % 30dur.

zleyicilerin % 77sinin (bu cmleye katlmyorum ve kesinlikle

katlmyorum diyenlerin toplam oran) Saat 22.00den sonra gsterilen filmlerdeki
cinsel ierikler, iddet ierikleri veya argo ierikler karlmaldr ifadesi ile ayn
fikirde olmad grlmektedir. Bu ifadeye kesinlikle katlmadn belirtenlerin
orannn % 46 olmas, izleyicilerin sz konusu ifadeye ilikin tutumlarndaki
younluktan kaynaklanmaktadr.

149
 Son olarak, izleyicilerin % 78i (bu cmleye katlmyorum ve kesinlikle
katlmyorum diyenlerin toplam oran) televizyonundan bankaclk, alveri ve
internet gibi dier hizmetleri almak iin makul miktarda cret demeye hazr
olmadn sylemektedir. Bu ifadeye kesinlikle katlmyorum diyenlerin orannn
% 59a ulamas, izleyicilerin bu ifadeye ilikin tutumlarndaki younluu
sergilemektedir.

4.4. VAN YZNC YIL NVERSTES

TELEVZYON ZLEYC ARATIRMALARI

Van Yznc Yl niversitesi tarafndan gerekletirilen Televizyon zleyici

Aratrmalar, 1995 ylndan gnmze kadar srdrlebilmi bir kamuoyu
aratrmalar serisidir. Kitlesi genel olarak Trkiyede yaayan televizyon izleyicileri
olan sz konusu kamuoyu aratrmalarnn bir niversite tarafndan sistematik olarak
15 yldr devam ettirilebilmi olmas olduka nemlidir.

almann bu blmnde, Van Yznc Yl niversitesi Televizyon zleyici

Aratrmalarndan bir rnek olarak, Van Yznc Yl niversitesi Televizyon
zleyici Aratrmas 2009 incelenecektir.

4.4.1. Van Yznc Yl niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas 2009

1995 ylndan bu yana Van Yznc Yl niversitesi Radyo Televizyon

Yayncl Blm tarafndan yrtlen televizyon izleyici aratrmalarnn 2009
yl sonular, 2009 ylnn Mart aynda elde edilmitir. Aratrmann rneklemi 9 il
73 ya arasndaki Trkiyenin 31 ilinde yaayan 1.411 televizyon izleyicisinden
olumaktadr. rneklemde yer alan iller Adana, Ar, Amasya, Ankara, Antalya,
Batman, Bingl, Bitlis, Bursa, anakkale, orum, Diyarbakr, Edirne, Gaziantep,
Hakkri, Hatay, stanbul, zmir, Kars, Kayseri, Konya, Ktahya, Malatya, Mardin,
Mersin, Mula, Mu, Rize, Samsun, rnak ve Van olarak belirlenmitir.291

291
Sedat Cereci, Televizyon zleyici Aratrmas Sonular 2009, 2009, s. 1-3,
http://www.universite-toplum.org/pdf/pdf_UT_387.pdf, , (15.03.2011)

150
 Aratrmada verilerin toplanmas aamasnda anket yntemi kullanlm ve
anketler, deneklere yz yze grme teknii ile uygulanmtr. 31 adet sorunun
bulunduu anket formunun uygulanmas iin anketrler, iletiim eitimi gren
renciler arasndan seilmitir.292

Aratrma raporunda sahip olunan televizyon adedi, Trkiyedeki en nemli

sorunlar, gnlk ortalama televizyon izleme sresi, izleyicilerin televizyonu izleme
nedenleri, en ok izlenen program trleri ve yayndan kaldrlmas istenen
programlarn yan sra, televizyonda en ok grmek istenilen konular irdelenmitir.
Televizyon izleyicilerinin kitap okuma skl, izleyicilerin televizyonda
izleyecekleri program nceden belirleme durumu ve televizyona alternatif
olabilecek aktivitelere ilikin deerlendirmeler de raporda yer almaktadr.

Sz konusu aratrmadan elde edilen baz sonular u ekildedir: Van

Yznc Yl niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas 2009da yayndan
kaldrlmasn istediiniz program nedir? sorusu sorularak izleyicilerin programlara
ve program trlerine ilikin tutumlar anlalmaya allmtr. Soruya verilen
yantlara gre izleyicilerin % 42si kadn veya evlilik programlarnn, % 39u
iinde sihir, by, fantastik kurgular, olaanst olaylar bulunan dizilerin, % 11i
dini ierikli programlarn, % 6s ise dedikodu ierikli programlarn
kaldrlmasn istemektedir.293 Bu bilgiler nda, izleyicilerin byk bir ksmnn
kadn veya evlilik programlarna ve iinde sihir, by, fantastik kurgular,
olaanst olaylar bulunan dizilere kar olumsuz tutumlara sahip olduu
sylenebilir.

4.5. GRSEL MEDYA 2000 ARATIRMASI

ANAR (Ankara Sosyal Aratrmalar Merkezi) tarafndan gerekletirilen

Grsel Medya 2000 Aratrmas, 1998 yl Austos aynda, 1999 yl Haziran

292
a.g.k., s. 2.
293
a.g.k., s. 5.

151
aynda ve 2000 yl Eyll aynda yaplan ayr aratrmann sonularn
kapsamaktadr. Trkiyede, kent merkezlerinde yaamakta olan 17 ya ve st nfus
aratrmann kitlesini oluturmu ve Austos 1998de yaplan ilk aratrmada, kr
nfusu da aratrma kitlesine dhil edilmitir.294

rneklem tespitinde, corafi blgeler baz alnarak aratrma kitlesi yedi

tabakaya ayrlmtr. Her bir tabakadan blgenin nfus younluu da gz nnde
bulundurularak 2 il 4 arasnda il seilmitir. llerin seiminde rastgele yntem
yerine ama-odakl yntemin daha uygun olaca dnlmtr. Devlet statistik
Enstitsnn (bugnk ismiyle TK) ilgili verileri parametre olarak kabul edilip
nfus hareketliliinin yksek olduu, g alan, sosyo-politik adan heterojenlik arz
eden iller saptanm ve tabakalar temsil edecek kmeler bu iller arasndan rastgele
belirlenmitir. Aratrma kapsamna giren iller ve her bir ilde ka kiilik rnekleme
ulaldn gsteren tablo bu almann ekinde yer almaktadr (Bkz. EK 12).295

llerde yaplacak grme says belirlenirken, ilk iki aratrmada (1998 ve

1999 aratrmalar) il nfusunun toplam nfus iindeki oran baz alnm; 2000
aratrmasnda ise grlecek izleyici says, tabaka nfusunun toplam nfus
iindeki oranna gre belirlenmitir. Bu ekilde her bir tabakada yaplmas gereken
grme says, nfuslar arlnca iller arasnda paylatrlmtr.296

Aratrmann ikinci tabakalandrmasnda, her bir il merkezi alt, orta ve st

olmak zere sosyo-ekonomik gruba ayrlmtr. Alt ve st sosyo-ekonomik
gruptan bir, orta sosyo-ekonomik gruptan iki mahalle/semt seilmitir. Bu
mahallelerin/semtlerin her birinde en fazla be birimde (hane ya da iyeri) grme
yaplacak ekilde yeterli sayda sokak rastgele belirlenmitir. Sokaklarda sistematik
rastgele rnekleme yntemiyle gidilen iyerleri veya haneler aratrma birimlerini
oluturmu ve grmeler bu birimlerde yaplmtr. aratrmada da veriler,
deneyimli anketrler marifetiyle yz yze mlakat ile toplanmtr. Veri toplama
arac olarak, grsel medyay izleme dzeyi, medyadan beklentiler, medyaya gven,

294
ANAR, 2000, s. 19.
295
a.g.e., s. 19.
296
a.g.e., s. 21.

152
medyann tutumuna yaklamlar ve kimlik bilgileri eklinde deiik blmleri
bulunan bir anket formu kullanlmtr.297

Bu almada iki tr bilgi bulunmaktadr:

- Birincisi, lke apnda yaynlar izlenen mevcut televizyon kanallarnn

izlenme, beenilme ve gven dzeylerinin ne olduu ve her bir televizyon
kanalnn en ok hangi tr programlarnn izlendiine ilikin bilgiler,
- kincisi, TV izleme sresi ve en ok TV izlenen saatler; izleyicinin medyann,
cinsellik, zel hayatn ekrana tanmas, televizyon habercilerinin bilgi toplama
yntemleri ve iddet, promosyon, reklma ilikin nasl bir tutum iinde
olduklar; izleyicinin grsel medyadan ikyet ve beklentilerine ilikin genel
bilgilerdir.298

Tablo 23 Grsel Medyann Yayn Politikasna likin zleyici Tutumu299

Grsel Medyann Yayn Politikasna likin zleyici Tutumu (Austos 1998)

ok Doru Doru Yanl ok Yanl
Cinselliin n plana karlmas 4.6 12.2 21 57.3
iddet ieren programlarn
2 5.9 19.9 70.6
yaynlanmas
Kiilerin zel yaam hakknda
2.6 7.8 20.6 66.7
yayn yaplmas
Gizli kamera ile bilgi
11.3 25.5 21.2 36.7
toplanmas
Haberci kimlii saklanarak bilgi
10 28.1 22.1 36.7
toplanmas
Para karl bilgi alnmas 1.6 5.6 14.9 76.5
Medyann siyasetiler zerine
37 31.9 13.6 14.2
gitmesi
Suu kesinlememi zanllarn
1.7 4.2 15.1 78.2
tehir edilmesi
Medya kurulularnn
promosyon veya hediye 4 17.4 19.9 56.1
datmalar

Grsel Medya 2000 Aratrmasnn bir blmnde, dier aratrmalardan

farkl olarak izleyicinin, grsel medyann genel yayn politikasna ilikin tutumu
tespit edilmeye allm ve bu balamda cinsellik, iddet, gizli kamera ile bilgi
toplama, yargsz infaz ve siyasete mdahale gibi konularda izleyicinin tutumunun ne

297
a.g.e., s. 21.
298
a.g.e., s. 121.
299
a.g.e., s. 107.

153
olduu belirlenmeye allmtr. Bu amala Likert tipi drtl bir lek kullanlm
ve lekteki yant seenekleri ok Yanl, Yanl, Doru ve ok Doru olarak
belirlenmitir. zleyicinin, grsel medyann genel yayn politikasna ilikin tutumu ile
ilgili aratrma sonular Tablo 23te sunulmaktadr.

Tablo 23te sunulan aratrma sonularnda grld gibi izleyiciler, grsel

medyada cinselliin n plana karlmasn % 57.3lk bir oran ile ok yanl,
% 21lik bir oran ile yanl bulmaktadr. Bu durumda, izleyicilerin byk bir
ounluunun grsel medyada cinselliin n plana karlmasna ilikin olumsuz bir
tutuma sahip olduu sylenebilir.

Bir baka nemli husus olan iddet ieren programlar ile ilgili olarak
izleyicilerin % 70.6s grsel medyada iddet ieren programlarn yaynlanmasn
ok yanl bulduunu, % 19.9u da bu durumu yanl bulduunu ifade etmitir. Bu
ifadeye ilikin grn ok yanl olarak dile getiren bireylerin orannn % 70e
ulamas, izleyicilerin bu ifadeye ilikin tutumlarndaki younluu sergilemektedir.

Grsel medyada kiilerin zel yaam hakknda yayn yaplmas,

izleyicilerin byk bir ounluunun olumsuz gre sahip olduu bir baka
konudur. Deneklerin % 20.6s grsel medyada kiilerin zel yaam hakknda yayn
yaplmasn yanl bulmakta, % 66.7si ise bu durumu ok yanl olarak
deerlendirmektedir.

Grsel medyada gizli kamera ile bilgi toplanmas ve haberci kimlii

saklanarak bilgi toplanmas hususlarnda, izleyicilerin benzer tutumlara sahip
olduu sylenebilir. Her iki durumda da % 37 civarnda ok yanl cevab verilirken
% 22 civarnda yanl yant verilmitir. ok doru ve doru yantlarna verilen
cevaplarn oranlar da birbirine yakndr.

zleyicilerin byk bir ounluunun cinsellik, iddet ve zel yaam

konularnda olduu gibi grsel medyada para karl bilgi alnmasna ilikin
olarak da olumsuz bir tutum sergiledii grlmektedir. zleyicilerin % 76.5i para

154
karlnda bilgi alnmasn ok yanl bulmaktayken % 14.9u bu durumu yanl
bulmaktadr. Bu ifadeye ilikin olarak ok yanl diyenlerin orannn % 76.5 olmas,
izleyicilerin sz konusu ifadeye dair tutumlarnn bir hayli youn olduuna iaret
etmektedir.

Aratrmann bu blmnde, izleyicilerin ounluunun olumlu yantlar

tercih ettikleri tek hususun grsel medyann siyasetiler zerine gitmesi olduu
ifade edilebilir. zleyicilerin % 37si medyann siyasetiler zerine gitmesine ok
doru cevabn verirken % 31.9u doru cevabn vermitir.

Aratrma sonularna gre grsel medyada suu kesinlememi zanllarn

tehir edilmesine, yani masumiyet karinesinin ihlaline kar izleyicilerin neredeyse
tamamnn olumsuz dncelere sahip olduu sylenebilir. zleyicilerin % 78.2si
grsel medyada masumiyet karinesinin ihlalini ok yanl olarak grmekteyken
% 15.1i ise yanl olarak grmektedir. Bu ifadeyi ok yanl olarak nitelendirenlerin
orannn yaklak % 78 olmas, izleyicilerin sz konusu ifadeye ilikin tutumlarndaki
younluktan kaynaklanmaktadr.

Son olarak medya kurulularnn promosyon veya hediye datmalarna

ilikin olarak da izleyicilerin ounluunun olumlu yantlar tercih ettii sylenemez.
zleyicilerin % 56.1i medya kurulularnn promosyon ve hediye datmalarn ok
yanl bulurken % 19.9u da bu durumu yanl bulduunu ifade etmektedir.

4.6. RTK TELEVZYON ZLEME ELMLER ARATIRMASI 2 VE

VAN YZNC YIL NVERSTES TELEVZYON ZLEYC
ARATIRMASI 2008 KARILATIRMASI

Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 2, bu almann RTK

Kamuoyu Aratrmalar bal altnda anlatld gibi, RTK Kamuoyu, Yayn
Aratrmalar ve lme Dairesi Bakanl tarafndan 2008 yl ierisinde
gerekletirilmitir. Aratrmann kitlesi Trkiyede yaayan 15 ve st yataki
televizyon izleyen bireylerdir. Aratrmada, Trkiyenin 21 ilinde yaayan, toplam

155
2.570 kiiden oluan bir rneklem grubu kullanlmtr.300 rneklemde yer alan iller
Adana, Ankara, Antalya, Artvin, Bolu, Bursa, anakkale, Diyarbakr, Edirne,
Erzurum, Gaziantep, stanbul, zmir, Kayseri, Kocaeli, Konya, Malatya, Samsun,
Trabzon, Van ve Zonguldak olarak belirlenmitir.301 Aratrmada veri toplama arac
olarak anket teknii kullanlm ve anketrler anketleri deneklere yz yze grme
yntemiyle uygulamtr.

Van Yznc Yl niversitesi tarafndan 1995 ylndan bu yana her yl

yaplmakta olan aratrmalardan olan, Van Yznc Yl niversitesi Televizyon
zleyici Aratrmas 2008 kamuoyu aratrmas ise niversitenin Radyo
Televizyon Yayncl Blm tarafndan 2008 yl ierisinde gerekletirilmitir.
Aratrmann kitlesi 9 ve st yataki Trkiyede yaayan televizyon izleyen
bireylerdir. Aratrmann rneklemi ise 9 il 73 yalar arasnda Trkiyenin 31 ilinde
yaayan 1.411 televizyon izleyicisinden olumaktadr. rneklemde yer alan iller
Adana, Ar, Amasya, Ankara, Antalya, Batman, Bingl, Bitlis, Bursa, anakkale,
orum, Diyarbakr, Edirne, Gaziantep, Hakkri, Hatay, stanbul, zmir, Kars,
Kayseri, Konya, Ktahya, Malatya, Mardin, Mersin, Mula, Mu, Rize, Samsun,
rnak ve Van olarak belirlenmitir. Aratrmada verilerin derlenmesinde anket
yntemi kullanlm ve anketler deneklere anketrler tarafndan yz yze grme
teknii ile uygulanmtr.302

Her iki aratrma karlatrldnda, aratrmalarn gerekletirilme zaman,

kitleleri ve veri toplama yntemlerinin benzer olduu grlmektedir. ki aratrma da
2008 yl ierisinde gerekletirilmitir. ki aratrmann da kitlesi Trkiyede
yaayan ve televizyon izleyen bireyleri kapsamaktadr. Televizyon zleme
Eilimleri Aratrmas 2nin kitlesi 15 ve st yataki bireylerden olumakta, Van
Yznc Yl niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas 2008 kamuoyu
aratrmasnn kitlesi ise 9 ve st yataki bireyleri kapsamaktadr.

300
RTK, 2009, s. 3.
301
a.g.e., s. 29.
302
Sedat Cereci, Van Yznc Yl niversitesi Radyo Televizyon Yayncl Blm 2008 Yl
Aratrmas Sonuland, 03.03.2008, http://www.haberler.com/van-yyu-radyo-televizyon-bolumu-
2008-yili-haberi/, (22.03.2011)

156
 rneklem yapsna bakldnda, Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas
2nin rneklemi 21 ilde yaayan 2.570 kiiden, Van Yznc Yl niversitesi
Televizyon zleyici Aratrmas 2008 kamuoyu aratrmasnn rneklemi ise 31
ilde yaayan 1.411 bireyden olumaktadr. Televizyon zleme Eilimleri
Aratrmas 2 daha byk bir rnekleme sahipken Van Yznc Yl niversitesi
Televizyon zleyici Aratrmas 2008 kamuoyu aratrmasnn rneklemi daha
geni bir alana yaylmaktadr. Her iki aratrmann rneklem yapsn oluturan illerin
15 tanesinin ortak olduu da gzlenmektedir.

Son olarak iki aratrmada da verilerin anket teknii ile topland ve

anketlerin deneklere anketrler tarafndan yz yze grme yntemi ile uyguland
ifade edilebilir.

Ele alnan iki aratrmann raporlar incelendiinde, ikier sorunun

karlatrlabilir olduu grlmektedir. Bu soru iftlerinden ilki Van Yznc Yl
niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas 2008 kamuoyu aratrmasnda
Yayndan Kaldrlmas stenen Program Trleri bal altnda verilmekte;
Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 2de ise Televizyonlarda ncelikli
Olarak Yaynlanmas stenmeyen Program Trleri ad ile yer almaktadr.

Sz konusu sorulara ilikin bulgular u ekildedir: Van Yznc Yl

niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas 2008 kamuoyu aratrmasnda 1.145
izleyicinin yantlad "Yayndan kaldrlmasn istediiniz program var m?"
sorusuna izleyicilerin ounluunu oluturan 719 izleyici (% 63) tarafndan ortak
biimde, kadn program ve izdiva program ad altnda yaynlanan programlar
yantnn verildii belirlenmitir.

Kadn ve izdiva programlarnn yan sra 130 izleyici (% 11), iinde "Sr"
szc geen, byl, cinli fantastik dizilerin yayndan kaldrlmasn istemektedir.
Burada izleyiciler tarafndan kastedilen program tr, RTK zleme ve
Deerlendirme Dairesi Bakanl tarafndan hazrlanan Yaynlarda Program Trleri

157
Kod, Tanm Ve Snflandrmalar kitapnda gerek hayat hikyeleri olarak
adlandrlmaktadr.

Bunlara ek olarak 113 izleyici (% 10) magazin (dedikodu) programlarnn,

77 izleyici (% 7) ise toplumsal ahlaka aykr programlarn yayndan kaldrlmasn
istemektedir. Ayrca dier izleyicilerin nemli bir ksmnn, spor yorumlar ve
kalitesiz mzik programlar gibi deiik programlar eklinde soruyu yantladklar,
aratrma raporunda belirtilmektedir.303

Kadn Kuak/zdiva Programlar 63.0

Magazin Programlar 50.3

Spor Programlar 22.7

Gerek Hayat Hikayeleri 16.6

Ak Oturum veTartma 11.8

Yarma Programlar 11.0

Yabanc Filmler 9.1

Dini Programlar 8.6

Gldr/Talk Show 7.7

Mzik/Eglence/Klip 6.5
Dier 16.3

Fikrim yok 1.2

0 20 40 60 80 100

ekil 8 Televizyonlarda ncelikli Olarak Yaynlanmas stenmeyen Program Trleri (%)304

(Birden fazla cevap verilebildiinden toplam % 100 gemektedir.)

303
a.g.k., (22.03.2011)
304
RTK, 2009, s. 132.

158
 ekil 8de grld gibi Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 2de
birden fazla cevabn verilebildii televizyonda ncelikli olarak yaynlanmas
istenmeyen program trleri bal altndaki soruya, izleyicilerin % 63nn kadn
kuak/izdiva programlar, % 50.3nn magazin programlar, % 22.7sinin spor
programlar ve % 16.6snn gerek hayat hikyeleri cevabn verdii
gzlenmektedir.

Her iki aratrma raporunda ilk srada kadn/izdiva programlarnn yer ald
grlmektedir. Magazin programlar Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas
2de ikinci srada yer alrken Van Yznc Yl niversitesi Televizyon zleyici
Aratrmas 2008 kamuoyu aratrmasnda az bir farkla nc srada yer
almaktadr. Yine gerek hayat hikyeleri (sr dizileri) ise Van Yznc Yl
niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas 2008 kamuoyu aratrmasnda az bir
farkla ikinci srada yer alrken Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 2de
drdnc srada bulunmaktadr.

Konunun daha iyi anlalabilmesi iin bu noktada deinilmesi gereken birka

husus bulunmaktadr: Van Yznc Yl niversitesi Televizyon zleyici
Aratrmas 2008 kamuoyu aratrmasnda drdnc srada yer alan toplumsal
ahlaka aykr programlar ile hangi program trnn kastedildii net olarak
anlalamamaktadr. RTK zleme ve Deerlendirme Dairesi Bakanl tarafndan
hazrlanan Yaynlarda Program Trleri Kod, Tanm Ve Snflandrmalar kitap
tarandnda toplumsal ahlaka aykr programlar adl bir program trnn de
bulunmad grlmektedir. Bu nedenle, toplumsal ahlaka aykr programlar ile
hangi program trnn kastedildiini anlayabilmek iin, RTKe gelen vatanda
bildirimlerinden (RTK letiim Merkezi, RTK Web) faydalanmann doru
olaca deerlendirilmektedir.

RTKe gelen vatanda bildirimleri, Kamuoyu Yayn Aratrmalar ve lme

Dairesi Bakanl personeli tarafndan, anlan daire ile zleme ve Deerlendirme
Dairesi Bakanl uzmanlarnca 3984 sayl Kanunun 4nc maddesinin fkralar
dikkate alnarak hazrlanan inceleme kriterleri listesine gre deerlendirilmektedir.

159
Bu inceleme kriterleri arasnda yer alan Trk Aile Yapsna ve Ahlaka Aykrlk ile
Mill ve Manev Deerlere Aykrlk kriterleri, Van Yznc Yl niversitesi
Televizyon zleyici Aratrmas 2008 kamuoyu aratrmasnda yer alan toplumsal
ahlaka aykrlk ifadesini karlamaktadr. Bu noktadan hareketle RTKe 2008
ylnda gelen bildirimler incelendiinde Trk Aile Yapsna ve Ahlaka Aykrlk ile
Mill ve Manev Deerlere Aykrlk kriterlerine magazin programlarndan dolay
gelen bildirimlerin saysnn 396 ve bahse konu inceleme kriterlerine gerek hayat
hikyelerinden dolay gelen bildirimlerin saysnn 5 olduu belirlenmitir. Trk
Aile Yapsna ve Ahlaka Aykrlk ile Mill ve Manev Deerlere Aykrlk
kriterlerine magazin programlarndan dolay gelen bildirimlerin says, sz konusu
kriterlere gerek hayat hikyelerinden dolay gelen bildirimlerin saysnn yaklak
80 katdr. Anlan kriterlerin toplumsal ahlaka aykrlk ifadesine karlk
olduunun kabulnden hareketle, toplumsal ahlaka aykr programlar ile gerek
hayat hikyelerinden ziyade magazin programlarnn kastedildii ortaya kmaktadr.
Sonu olarak, aratrma bulgularnda burada anlatlan hususlardan dolay gerekli
dzeltmeler yapldnda, Van Yznc Yl niversitesi Televizyon zleyici
Aratrmas 2008 kamuoyu aratrmasnda ikinci srada magazin programlarnn
nc srada ise gerek hayat hikyelerinin yer almas gerektii
deerlendirilmektedir.

Bu iki aratrmann karlatrlmasnda doru deerlendirmeler yapabilmek

iin deinilmesi gereken bir husus daha bulunmaktadr: Van Yznc Yl
niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas 2008 kamuoyu aratrmasnda
deneklerden yalnz bir cevap alnd ve Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas
2de ise deneklerden birden fazla cevap alnd grlmektedir. Van Yznc Yl
niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas 2008 kamuoyu aratrmasnda
"Yayndan kaldrlmasn istediiniz program var m?" sorusuna denekler yalnz bir
yant verirken305 ayn soruya Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 2de
denekler birden fazla cevap verebilmitir.306 Bu durum, doal olarak sorulara verilen
yantlarn yzde dalmlarn etkileyerek farkllatrm ve yantlarn sralamasndan

305
a.g.k., (22.03.2011)
306
RTK, 2009, s. 132.

160
ziyade yzde dalmlarn etkilemitir. Karlatrmalarda kullanlan yzdelerdeki
farkllk buradan kaynaklanmaktadr. Bu sebeple bu iki soru karlatrlrken
yzdeler yerine sralamalar dikkate alnmaldr.

Sonu olarak, yukarda tespit edilen hususlar dikkate alndnda her iki
aratrmada da kadn/izdiva programlarnn ilk srada, magazin programlarnn ise
ikinci srada yer ald sylenebilir. Yine bu durumda gerek hayat hikyeleri Van
Yznc Yl niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas 2008 kamuoyu
aratrmasnda nc srada, Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 2de ise
drdnc srada bulunmaktadr. Ancak, sz konusu soruya Televizyon zleme
Eilimleri Aratrmas 2de birden fazla cevap alnabilirken Van Yznc Yl
niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas 2008 kamuoyu aratrmasnda sadece
bir cevap alnabilmesinden dolay, bu kk sralama farkll gz ard edilebilir.
Yani her iki aratrma raporunda birbirine benzer olan sorulara ilikin bulgularn,
bahsedilen hususlar ve dzeltmeler hesaba katldnda, hemen hemen ayn sonular
ortaya koyduunu ifade etmek yanl olmayacaktr.

Van Yznc Yl niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas 2008

kamuoyu aratrmas ve Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 2de
karlatrlabilecek ikinci sorular ise en ok izlenen program trne ilikin
sorulardr.

Van Yznc Yl niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas 2008

kamuoyu aratrmasnda izleyicilere en ok izledikleri program tr sorulduunda,
638 kii (% 48) televizyonda en ok izledii program trnn haberler olduunu
sylerken, 279 kii (% 21) yerli dizi izlediini beyan etmitir. Ayrca izleyicilerin
104 tm programlar izlediini sylemi, geri kalan program trlerini izleyenlerin
says 400 kii olarak belirlenmitir.307

307
Sedat Cereci, Van Yznc Yl niversitesi Radyo Televizyon Yayncl Blm 2008 Yl
Aratrmas Sonuland, 03.03.2008, http://www.haberler.com/van-yyu-radyo-televizyon-bolumu-
2008-yili-haberi/, (22.03.2011)

161
 100
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% %

Haberler 77,2 16,5 6,3

Yerli diziler 57,1 29,1 13,8

Dini Programlar 33,7 28,1 38,2

Belgeseller 29,8 28,6 41,6

Spor Programlar 28,7 14,6 56,7

Ak Oturum ve Tartma Prog. 26,3 25,8 47,9

Yabanc Filmler 26,2 33,6 40,2

Yarma Programlar 25,8 34,5 39,7

Talk Show/Gldr 24,7 27,6 47,7

Mzik/Elence 23,6 28,2 48,2

Trk Filmleri 19,9 42,8 37,3

Gerek Hayat Hikayeleri 15,5 23,5 61,0

Kadn Kuak Prog. 11,3 12,3 76,4

Magazin Prog. 9,5 19,5 71,0

ok Sk zlerim Ara Sra zlerim Hi zlemem

ekil 9 Televizyon programlarnn izlenme skl (%)308

Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 2de ise deneklere program

trlerini izleme dzeyleri sorulmutur. ekil 9da da grld gibi gerek ok sk
izlerim oranlar asndan bakldnda, gerek ok sk izlerim ve ara sra izlerim
toplam oranlar asndan bakldnda izleyicilerin en ok izledikleri program
trnn haberler (% 77.2 - % 93.7) ve ikinci en ok izledikleri program trnn
yerli diziler (% 57.1- % 86.2) olduu aktr.

Sonu olarak her iki aratrmada da en ok izlenen program tr haberler,

ikinci en ok izlenen program tr yerli diziler olarak belirlenmitir.

308
RTK, 2009, s. 124.

162
 Bu noktaya kadar anlatlanlar bize, Televizyon zleme Eilimleri
Aratrmas 2 ve Van Yznc Yl niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas
2008 kamuoyu aratrmasnda karlatrlan bulgularn hemen hemen ayn
olduunu gstermektedir.

Gerekletirilme tarihi, amac ve kitlesi hemen hemen ayn olan izleyici

eilimleri balamnda gerekletirilmi iki kamuoyu aratrmasndan elde edilen
bulgularn neredeyse ayn olmas olduka nemlidir.

Bu durum bahse konu kamuoyu aratrmalarna dair bulgularn tutarl ve

gvenilir olduunu gstermekte ve izleyici eilimlerinin kamuoyu aratrmalar
yoluyla doru ve salkl bir ekilde tespit edilebileceini ortaya koymaktadr.

163
 SONU VE DEERLENDRME

zleyici Eilimlerinin Tespitinde Kamuoyu Aratrmalar adl bu almada,

kamuoyu kavramndan yola klarak ncelikle kamuoyu aratrmalar ve izleyici
eilimi balants kurulmaya allm ve ardndan izleyici eilimi kavram
aklanarak rnek kamuoyu aratrmalar yardmyla izleyici eilimlerinin kamuoyu
aratrmalar yoluyla tespit edilebilecei ortaya konmutur.

almada, literatr erevesinde elde edilen bilgilere gre, ilk olarak 16.
yzylda kullanlan kamuoyu kavram ile daha sonra pek ok dnr, filozof ve
bilim adamnn ilgilendii grlmektedir. Kamuoyu kavramnn gz ard edilemez
bir konuma gelmesi ise 19 ve 20. yzyl ile birlikte gereklemitir. Bu nem art,
dnyada demokratik ynetimlerin egemen olmas, kitle iletiim aralarnn daha
etkin hale gelmesi ve savalardaki propagandann oynad nemli rolden
kaynaklanmaktadr.309

Kamuoyu kavramna dnk olarak ortaya kan bu nem art, kavramn

bilimsel olarak incelenmesine yol am; bu amala, farkl dallardan bilim adamlar
farkl kamuoyu tanmlar ortaya koymutur. Bu balamda, kamuoyunu psikologlar
kiisel, sosyologlar grup ve siyaset bilimciler ise kitle olay olarak ele almtr.310

Tm bu almalara ramen, henz zerinde anlamaya varlm ortak bir

kamuoyu kavramndan bahsetmek mmkn deildir. Bu tez almasnda zgn bir
kamuoyu tanm yaplmaya allm ve kamuoyu, hem aznlk hem ounluk
fikirleri tarafndan etkilenebilen, bireylerin ya da bireylerin oluturduu gruplarn bir
tartma, uzlama ya da dnme sonucu ortaya kan kanaatlerinin toplam olarak
ifade edilmitir.

309
N. Gz, 2005, s. 96.
310
A. Bekta, 2007, s. 33-58.

164
 Daha nce bahsedildii gibi kamuoyu kavramnn neminin gittike artmas,
halkn dnce ve eilimlerini tespit etmek amacyla birtakm yntemlerin
kullanlmasna neden olmu; kamuoyu aratrmalar da bu yntemlerden biri olarak
ortaya kmtr. Bu noktada kamuoyu aratrmalarnn temel amacndan sz
edilmektedir. Bunlar toplumsal gereklikleri belirlemek, belirli konularda tutum ve
kanaatleri lmek ve zaman ierisinde hedef kitlede meydana gelen deimeleri
ortaya karmak311 eklinde ifade edilebilir. Anlan bu amalarla toplumun deiik
kesimleri tarafndan faydalanlan kamuoyu aratrmalar hakknda, zellikle seim
dnemlerinde birtakm sylenti ve iddialar ortaya atlmakta ve bu durum, zaman
zaman kamuoyu aratrmalarna olan gveni sarsmaktadr. Bu noktada herhangi bir
yanlgya dmemek iin, ncelikle kamuoyu aratrmalarnda uyulmas gereken
kurallara ne derecede riayet edildii sorgulanmal; ardndan, kamuoyu
aratrmalardan elde edilen sonularn gerekliin kendisinden ziyade, gerekliin
bir sureti olduu hatrlanmal ve aratrma bulgular bu erevede
deerlendirilmelidir.

Kamuoyu aratrmalarnn geliimi incelendiinde, dnyada ilk kamuoyu

aratrmalarnn 19. yzylda ABDde dzenlenen basn anketleri olduu
grlmektedir.312 Ancak, gerek anlamda kamuoyu aratrmas olarak deerlendirilen
temsili rnekleme dayal ilk kamuoyu aratrmas, George Gallup tarafndan 1936
ylnda yaplan ABD bakanlk seimlerinden nce gerekletirilmitir. Kamuoyu
aratrmalar, zaman ierisinde tm dnyada yaygnlam ve dnyann hemen
hemen her yerinde birok kamuoyu aratrma irketi kurulmutur.

Dnyada olduu gibi Trkiyede de ilk kamuoyu aratrmalar siyasal nitelikli

olarak gerekletirilmitir. Trkiyede ilk kamuoyu aratrmalarna 1950li yllarda
rastlanmakta; 1983 yl genel seimlerindeki kamuoyu aratrmalarnn baarsnn
ardndan birok kamuoyu aratrma irketi kurulduu ve kamuoyu aratrmalarnn
yaygnlat grlmektedir.

311
D. Dursun, 2006, s. 27.
312
B. Hennessy, 1985, s. 60-61den aktaran N. Gz, 2005, s. 98.

165
 Bir kamuoyu aratrmasndan doru bulgular elde edebilmek iin birtakm
aamalardan geilmesi gerekmektedir. Bu ynyle ele alndnda, kamuoyu
aratrmalar birbirinden zor ve birbirine bal aamalarn geildii almalar btn
olarak grlmelidir. Bir kamuoyu aratrmasnn ka aamada ele alnabilecei
hususunda farkl yaklamlar var olmakla birlikte, bu almada kamuoyu
aratrmalar Aratrma Amacnn ve Konusunun Tespiti; rnekleme; Anket
Trnn Belirlenmesi; Soru Formunun Hazrlanmas; Anketrler ve Alan almas;
Toplanan Verilerin Deerlendirilmesi ve Aratrma Raporunun Yazlmas eklinde
6 safhada irdelenmitir.

lk aama olan Aratrma Amacnn ve Konusunun Tespitinde aratrmann

genel hatlar izilmekte; ikinci aama olan rnekleme safhasnda, rnekleme
yntemleri kullanlarak aratrma kitlesinden rneklem tespiti yaplmaktadr. Anket
Trnn Belirlenmesi aamasnda aratrmada kullanlacak anket trne karar
verilmekte; drdnc safha olan Soru Formunun Hazrlanmasnda aratrmann
amacna uygun olarak aratrmada kullanlacak sorular hazrlanmakta ve soru formu
oluturulmaktadr. Anketrler ve Alan almas aamasnda, hazrlanm olan
soru formlar deneklere uygulanmakta ve son safha olan Toplanan Verilerin
Deerlendirilmesi ve Aratrma Raporunun Yazlmas aamasnda ise deneklerden
derlenen veriler bilgisayar ortamna aktarlp analiz edildikten sonra aratrma raporu
yazlmaktadr.

Yukarda anlatld gibi birok aamadan geilerek hazrlanan kamuoyu

aratrmalar pek ok alana hizmet etmektedir. Bu alanlardan biri de izleyiciler
zerine yaplan kamuoyu aratrmalardr. Konu ile ilgili kaynaklar tarandnda,
izleyiciler zerine yaplan kamuoyu aratrmalarnn daha ok izleyici aratrmalar
bal altnda incelendii grlmektedir. zleyici aratrmalar incelendiinde ise
karmza etki aratrmalar, radyo-televizyon yaynlar kamuoyu aratrmalar ve
izleyici lmleri gibi birok ampirik ve kuramsal almay ieren ok geni
kapsaml bir balk kmaktadr. Bu geni kapsaml balk tarandnda, konularn
birbiri iine girdii ve birtakm kavram kargaalarnn var olduu grlmektedir. Bu
bilgi ve kavram karmaasnn stesinden gelerek tezin temel amacna ulaabilmek

166
iin, bu almada izleyici lmleri ayr bir balk altnda geri kalan izleyici
aratrmalar ise ayr bir balk altnda irdelenmitir.

Bu noktadan devam edildiinde dnyada hem izleyici aratrmalarnn, hem

izleyici lmlerinin ilk rneklerinin ABDde gerekletirildii gzlenmektedir.
Trkiyedeki izleyici aratrmalarnn ncln ise Ankara niversitesi Siyasal
Bilgiler Fakltesi ile ona bal olarak 1965 ylnda eitime balayan Basn Yayn
Yksekokulu (bugnk adyla letiim Fakltesi) yapmtr. 1976 ylndan itibaren
radyo ve televizyon izleyicileri zerine yapt kamuoyu aratrmalar ile TRT bu
srete nemli bir yer tutmaktadr. 1994 ylnda kurulan RTK de 2006 ylnda
televizyon izleyicileri zerine ilk kamuoyu aratrmasn gerekletirmi ve
gnmze kadar bu almalarn devam ettirmitir.

zleyici lmleri ve izleyiciler zerine yaplan kamuoyu aratrmalar

arasnda son derece nemli bir fark bulunmaktadr. zleyici lmleri, bir blgeyi
temsil eden rnek bireylerin izleme davranlarn lmlemek zere yaplan
aratrmalar olup bize neyin izlendiini, ka kiinin izlediini ve kimlerin izlediini
gstermektedir. Bu lmler, hangi programn beenildiine ya da hangi programn
kaliteli olduuna dair bir fikir sunmamakta, yani izleyici lmleri hibir ekilde
sosyolojik ve kltrel sonular iermemekte ve izleyicilerin duygu, dnce, beeni,
tutum ve kanaatlerini belirlememektedir.

zleyicilerin beeni, tutum ve kanaatlerini belirlemek amacyla, radyo ya da

televizyon izleyicileri zerine yaplan kamuoyu aratrmalarndan faydalanlmaktadr.
Bu balamda gerekletirilen kamuoyu aratrmalarnn temel amaca ynelik
olduu sylenebilir ki bunlar, izleyicilerin sosyo-ekonomik profilini belirlemek,
izleyicilerin izleme eilimlerini belirlemek ve radyonun ya da televizyonun
izleyicilerin tutum, davran, kanaatleri zerindeki etkilerini tespit etmek olarak
ifade edilebilir.313

313
D. Dursun, 2006, s. 29.

167
 zleyici eilimlerini belirlemek amacyla yaplan kamuoyu aratrmalarnda,
eilim ile ifade edilmek istenen ey tutum ve kanaatlerdir314; ksacas, bu
aratrmalarn yaplmasndaki asl ama, izleyicilerin tutum ve kanaatlerini tespit
edebilmektir. Burada bahsedilen tutum, sosyal psikolojinin temel balklarndan
biridir ve Allporta gre, belki de sosyal psikolojinin en vazgeilmez kavramdr.315
Tutum kavramna bu kadar nem verilmesinin balca sebebi, tutumlarn davrana
neden olabilecei varsaymdr ve buradan hareketle, ayet bir bireyin bir konu ile
ilgili tutumu doru llebilirse, bireyin bu konuya ilikin davran da tahmin
edilebilir. Bu noktada, kamuoyu aratrmalar yoluyla izleyici eilimlerinin tespit
edilebilmesi durumunda, bata yaynclar olmak zere sektrdeki tm paydalar
planlarn yaparak gelecee dair kararlar alabilir.

zleyici eilimlerini belirlemek amacyla yaplan kamuoyu aratrmalarnda

farkl trde sorular kullanlmaktadr. Eilimler tek bir soru ile tespit edilebilecei
gibi birok soru ile de tespit edilebilir. Bu almalarda en ok kullanlan ve
gvenilen yntem tutum lekleridir ve Likert, Thurstone, Guttman, Bogardus ile
Osgood lekleri bunlardan bazlardr.

Bu almada, izleyici eilimlerinin kamuoyu aratrmalar yoluyla nasl

tespit edilebilecei anlatldktan sonra, izleyici eilimlerinin tespit edildii kamuoyu
aratrma rnekleri irdelenmitir. Bu noktada ama, teorik olarak anlatlan ve
aklanan izleyici eilimlerinin tespitinde kamuoyu aratrmalar olgusunu somut
olarak ortaya koyabilmektir. Ayrca, sz konusu aratrmalardan yararlanlarak
izleyici eilimi balamnda bir kamuoyu aratrmasnn nasl daha iyi yaplabilecei
ile ilgili nerilerde ve zgn tespitlerde de bulunulmutur.

Bu almada faydalanlan rnek kamuoyu aratrmalar unlardr:

RTK tarafndan gerekletirilenler:
- Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas,
- Televizyon Haberleri zleme Eilimleri Aratrmas,

314
a.g.e., s. 30.
315
M. A. Hogg ve G. A. Vaughan, 2007, s. 174.

168
 - Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas,
- Kadnlarn Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas,
- zrllerin Televizyon zleme/Dinleme Eilimleri Aratrmas,
- Televizyonlardaki Spor Programlarn zleme Eilimleri Aratrmas,
- Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 2,
- Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas 2
TRT tarafndan gerekletirilenler:
- Ulusal Televizyon Yaynlar Trkiye Geneli Kamuoyu Aratrmas
2005,
- TRT Televizyon Yaynlar Kamuoyu Aratrmas 2008
ANAR tarafndan gerekletirilen:
- Grsel Medya 2000 Aratrmas
ITC ve BSC tarafndan gerekletirilenler:
- The Publics View 2001 Aratrmas,
- The Publics View 2002 Aratrmas
Van Yznc Yl niversitesi tarafndan gerekletirilen:
- Van Yznc Yl niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas 2009

2006 ylnda ilk kamuoyu aratrmasn gerekletiren RTK gnmze

kadar farkl konularda birok kamuoyu aratrmasna imzasn atmtr. Hatta baz
aratrmalarn tekrar niteliinde aratrmalar da gerekletirmeyi baarmtr.

RTK aratrmalar incelendiinde aratrmalarda sorumlunun kim olduu,

aratrmann gerekletirilme tarihi, amalar, konusu, kitlesi, aratrmann rneklemi,
rneklem genilii, rnekleme yntemi, anketrler, veri toplama teknii, toplanan
verilerin kontrol, kodlama, veri girii, veri analizi, verilerin arlklandrlmas ve
raporlama hakknda gerekli bilgilerin sunulduu grlmektedir. Aratrmalarda
tablolar, apraz tablolar, grafikler, say dalmlar ve yzde dalmlarndan
yararlanlarak bulgular raporlatrlm; ayrca, bulgulara ait deerlendirmeler bir
balk altnda verilirken gerekli grlen tablo ve grafiklerin altnda yorumlara da yer
verilmitir.

169
 Eilimlerin tespitinde izleyicilerin beeni, benimseme, beklenti, dnce ve
istek gibi grleri genellikle tek soru teknii kullanlarak belirlenmeye allmtr.
Bu erevede izleyicilerin eilimlerini tespit etmek amacyla Likert tipi leklere de
sk sk yer verilmitir. Ancak RTK aratrmalarnda genellikle Likert Tipi l
leklerin kullanld grlmektedir. Oysa literatr erevesinde edinilen bilgilere
gre, l lek, tutum ve kanaatlerin younluunu yeteri kadar tespit edememesi
nedeniyle tercih edilen bir yntem deildir. Bunun yan sra, RTK aratrmalarnda,
izleyici eilimlerini tespit edebilmek amacyla daha ok tercih edilen tek soru teknii
de birok aratrmac tarafndan eletirilmitir. nk tek soru kullanm kelimelerin
seiminden, sorunun ksalk veya uzunluundan etkilenmekte; kiiler, soruya cevap
verirken baz nemli noktalar atlayabilmektedir.316

RTK aratrmalarnda fark edilen bir baka aksaklk, rneklem hatasna yer
verilmemi olmasdr. Baz aratrmalarda (Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas,
Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas, Kadnlarn Televizyon zleme Eilimleri
Aratrmas, zrllerin Televizyon zleme/Dinleme Eilimleri Aratrmas, Radyo
Dinleme Eilimleri Aratrmas 2) rneklem hatas belirtilmi; incelenen dier
aratrmalarda ise rneklem hatasna yer verilmemitir. Ancak unutulmamaldr ki,
rneklem hatas, aratrma bulgularnn doru ve tam olarak anlalabilmesi iin
gerekli bir istatistiktir.

RTK aratrmalar, son olarak soru formu asndan incelendiinde, sadece

Kadnlarn Televizyon zleme Eilimleri aratrmasnn sonunda soru formuna yer
verildii grlmektedir. Dier RTK almalarnda ise soru formuna yer
verilmemitir.

TRT aratrmalar incelendiinde, TRT aratrmalarnn 1976 ylndan beri

zaman zaman kesintiye uramakla birlikte gnmze kadar devam ettirildii
gzlenmektedir. Bu aratrmalarn 1976 ylndan gnmze dein srdrlebilmesi,
izleyici eilimleri balamnda bir veri taban bulunduunu gstermektedir. TRTnin

316
N. Sakall, 2006, s. 123.

170
kamuoyu aratrmalar yoluyla izleyici eilimleri balamnda bir veri taban
oluturmu olmas, yaynclk asndan son derece nemlidir.

Sz konusu aratrmalarn raporlar incelendiinde aratrma sorumlusu,

aratrmann gerekletirilme tarihi, aratrmann amalar, aratrmann konusu,
aratrmann kitlesi, rneklem, rneklem genilii, rnekleme yntemi, anketrler,
veri toplama yntemi, soru formu, derlenen verilerin denetimi, kodlama, veri girii,
veri analizi ve raporlama hakknda gerekli bilgilerin sunulduu grlmektedir.

Aratrmalarda tablolar, apraz tablolar, grafikler, say dalmlar ve yzde

dalmlarndan yararlanlarak bulgular raporlatrlm ve deerlendirmeler her
blm banda ayr ayr verilmitir. TRT kamuoyu aratrmalarnda, aratrmann her
aamasnda farkl niversitelerden birok retim yesi ve retim grevlisi ile
birlikte allmtr. Bu durum, TRT aratrmalarna nemli bir akademik destein
olduunu gstermekte ve aratrmalarn doruluuna ve bilimselliine olan gveni
arttrmaktadr.

TRT aratrmalarnda izleyici eilimlerinin tespitinde genellikle tek soru

tekniinden faydalanld grlmektedir. Birok aratrmac tarafndan ho
grlmeyen tek soru tekniinden TRT aratrmalarnda fazlaca yararlanlm olmas,
eletirilmesi gereken bir husustur. Yant seenekleri lekli olan sorular TRT
aratrmalarnda nadiren kullanlm; seilen lek tipi, genellikle Likert tipi l
lek olmutur. Daha nce bahsedildii gibi l lek, gvenilmeyen ve tercih
edilmeyen bir lek trdr.

TRT aratrmalarnda, grafik ve tablolar yoruma gerek duyulmadan, tek

balarna verilmi olup, bu durum, aratrma bulgularnn okuyucular tarafndan
anlalmasn zorlatrmaktadr. Grafikler, tablolar ve apraz tablolar ayr blmler
olarak aratrmada bulunmakta; tm grafikler aratrmann banda bir blmde yer
alrken tablolar (apraz tablolar hari) baka bir blmde verilmekte ve nihayet
apraz tablolar, aratrmann sonunda bir baka blm oluturmaktadr. Yani,

171
aratrmadaki belirli bir konuya ilikin grafik, tablo ve apraz tablo, aratrmann
bambaka yerlerinde verilmektedir.

TRT aratrmalarnda rneklem hatasna ilikin bir bilgi bulunmad

grlmektedir. Oysaki rneklem hatas (hata pay) olmadan okuyucularn bulgular
tam ve doru bir ekilde anlamas mmkn deildir. Son olarak TRT aratrmalar
soru formu asndan incelendiinde, aratrma raporlarnda soru formlarna
rastlanmamtr.

Bu tez almasnda ele alnan kamuoyu aratrmalarndan biri olan ve ANAR

tarafndan gerekletirilen Grsel Medya 2000 Aratrmas incelendiinde, bu
almann ayr kamuoyu aratrmasnn birleiminden olutuu grlmektedir.
Grsel Medya 2000 Aratrmasnda her aratrma iin de aratrma sorumlusu,
aratrmann gerekletirilme tarihi, aratrmann amalar, konusu, kitlesi, rneklemi
ve rneklem genilii, rnekleme yntemi, anketrler ve veri toplama teknii
hakknda gerekli bilgilerin sunulduu grlmektedir. Bulgular; tablolar, apraz
tablolar, say dalmlar ve yzde dalmlarndan yararlanlarak raporlatrlmtr.

Grsel Medya 2000 Aratrmas raporunda grafiklerden faydalanlmamtr.

Oysa grafikler, aratrma raporlarnda grselliin en nemli unsurlarndan biri olarak
okuyucularn aratrmaya olan ilgisini arttrmakta ve okuyucularn aratrma
bulgularn daha kolay anlamasn salamaktadr. Buna karn Grsel Medya 2000
Aratrmasnda bulgulara ait deerlendirmelere ve yorumlara ayrntl bir ekilde
yer verilmitir. yle ki, bulgulara ait deerlendirme ve yorumlar teorik bilgi ile
desteklenmekte ve birbirini tamamlayan sz konusu ifadeler, okuyucu iin doyurucu
bir metin ortaya karmaktadr.

zleyici eilimlerinin tespitinde, tek soru tekniinin yannda oklu soru teknii
de kullanlmtr. lekli sorularda Likert tipi lek tercih edilmi ve farkl
boyutlarda leklerden yararlanlmtr. ou kamuoyu aratrmasnda olduu gibi
rneklem hatasndan Grsel Medya 2000 Aratrmasnda da bahsedilmemi olmas

172
byk bir eksikliktir. Ayrca Grsel Medya 2000 Aratrmasndaki bir baka
eksiklik de aratrma raporunda soru formuna yer verilmemi olmasdr.

Bu tez almasndaki tek yabanc kamuoyu aratrmas olan The Publics

View Aratrmalar her yl yaplan ve 32 sene boyunca sren bir aratrma serisidir.
Sz konusu aratrmalarn 32 sene boyunca devam ettirilerek bir aratrma serisi
oluturulmas byk bir baardr.

The Publics View Aratrmalar incelendiinde, aratrmalarda aratrma

sorumlusu, aratrmann gerekletirilme tarihi, aratrmann amalar, aratrmann
konusu, aratrmann kitlesi, rneklem, rneklem genilii, rnekleme yntemi,
anketrler, veri toplama yntemi, deneklere salanan tevikler, veri analizi, verilerin
arlklandrlmas ve raporlama hakknda gerekli bilgilerin sunulduu grlmektedir.
Aratrmada tablolar, apraz tablolar, grafikler ve yzde dalmlarndan
yararlanlarak bulgular raporlatrlmtr. Aratrmalarda say dalmlarna yer
verilmemi, ancak aratrmalarn baz yerlerinde arlklandrlmam verilerin say
dalmlar kullanlmtr.

The Publics View Aratrmalarnda bulgulara ait deerlendirmeler bir balk

altnda aratrma raporunun hemen banda verilmekte; ayrca, gerekli grlen tablo
ve grafiklerin altnda yorumlar yer almaktadr. zleyici eilimlerinin tespitinde hem
tek soru tekniinin, hem oklu soru tekniinin kullanld grlmektedir. Yant
seenekleri lekli olan sorularda Likert lei tercih edilmi ve farkl boyutlarda
leklerden faydalanlmtr.

Dier aratrmalardan farkl olarak The Publics View Aratrmalarnda her

bir denee, ankete katldklar iin 3 pound tevik creti verilmitir. Bu aratrmalarda
olduu gibi, kamuoyu aratrmalarnda denekleri aratrmaya katlmak iin tevik
etmek amacyla madd olanaklar kullanmak olduka etkili bir yntemdir. Kk
madd tevikler, denekleri bir taraftan aratrmaya katlmak iin ikna ederken, dier
taraftan da aratrma boyunca deneklerin motivasyonunu yksek tutmaktadr. Elbette
ki, madd teviklerin kamuoyu aratrmalarnda kullanlabilmesi byk oranda

173
aratrma btesi ile ilgilidir. Bu balamda madd teviklerin aratrma btelerine
ar ykler getirebilecei unutulmamaldr.

ou kamuoyu aratrmasnda olduu gibi The Publics View Aratrmalarnn

aratrma raporlarnda da rneklem hatasna yer verilmemitir. Daha nce belirtildii
gibi rneklem hatas olmadan, okuyucular bulgular tam ve doru bir ekilde
anlayamayacandan, rneklem hatasnn eksiklii aratrma raporlarnda gze
batmaktadr. Son olarak, aratrmalarda kullanlan soru formlar, The Publics View
Aratrmalarnda da yer almamaktadr.

Bu almada faydalanlan Van Yznc Yl niversitesi tarafndan

gerekletirilen Televizyon zleyici Aratrmalar 1995 ylndan beri devam
ettirilmektedir. Bu aratrmalarn 1995 ylndan beri dzenli bir ekilde yaplabilmesi
ve sistematik hale getirilmi olmas olduka nemlidir.

Sz konusu aratrma incelendiinde aratrmada aratrma sorumlusu,

aratrmann gerekletirilme tarihi, aratrmann amalar ve konusu, aratrmann
kitlesi, rneklem, rneklem genilii, anketrler, veri toplama yntemi ve soru formu
hakknda gerekli bilgilerin sunulduu grlmekte; ancak, aratrmann rnekleme
yntemine ilikin herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. rnekleme alnan deneklerin
belirli bir yntemle mi, yoksa keyfi olarak m rnekleme dhil edildii belli deildir.

Aratrma raporu incelenmeye devam edildiinde, aratrma bulgularnn dz

bir metin olarak verildii grlmektedir. Yalnzca sorulara verilen yantlara ilikin
sklklar metin ierisinde kullanlm ve aratrma raporunda tablo, apraz tablo,
grafik ve yzde dalm aralarndan faydalanlmamtr. Tablo, apraz tablo ve
grafiklerin kullanlmam olmas aratrmann grselliine ve anlalrlna olumsuz
ynde etki etmektedir. Yzde dalmlarnn kullanlmam olmas ise ok daha
byk bir eksikliktir. nk kamuoyu aratrmalarnda yzde dalmlar en az
frekans dalmlar kadar nemlidir. Yzde dalmlar, bulgular oransal olarak ifade
ederek sklk dalmlar ile anlalmas kolay olmayan birtakm bulgularn

174
okuyucular tarafndan daha kolay anlalabilmesine ve karlatrlabilmesine olanak
vermektedir.

Aratrma raporunda bulgulardan sonra herhangi bir yoruma ya da bulgular

aklayc bir bilgiye yer verilmemi; sadece raporun sonunda bulgulara ait ksa bir
deerlendirme yaplmtr. ou aratrmada olduu gibi Van Yznc Yl
niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas 2009da da rneklem hatasna ilikin
herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Son olarak aratrmada kullanlan soru formuna
Van Yznc Yl niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas 2009 raporunda
da rastlanmamtr.

Bu almann nceki blmlerinde, bir kamuoyu aratrmas raporunda

nelerin yer almas gerektii ile ilgili olarak balayc net bir dzenlemenin
bulunmad, ancak ICC ve ESOMARn ortaklaa kabul ettii ve bir kamuoyu
aratrmas raporunda bulunmas gereken bilgiler olarak belirledii baz ilkelerin var
olduu belirtilmiti. Bu ilkeler erevesinde kamuoyu aratrmalarnda aratrmann
sorumlusu, aratrmann amac, aratrmann kitlesi, rnekleme yntemi, rneklem
genilii, rneklem hatas, veri toplama yntemi, anketrler, deneklere salanan
tevikler, arlklklandrma yapldysa arlklandrma hakknda bilgi ve aratrmann
gerekletirildii tarih hakknda gerekli bilgiler sunulmaldr. Ayrca aratrma
raporunda aratrmadan elde edilen bulgular, arlkl ve arlksz olduklarnn
aka belirtilmesi suretiyle yzdeler ve aratrmada kullanlan soru kd da
muhakkak yer almaldr.317

Bu bilgilerin yannda toplanan verilerin kontrol, kodlama, veri girii, veri

analizi, raporlama ve soru formu hakknda bilgi verilmesi de aratrmaya olan gveni
arttracaktr. Aratrma raporlarnda tablolar, apraz tablolar, grafikler, say
dalmlar ve yzde dalmlarndan yararlanlmas yerinde olacaktr. Sz konusu
aralar hem aratrmann grselliini ve aratrmaya olan ilgiyi arttracak, hem de
aratrmann okuyucular tarafndan daha iyi anlalabilmesini salayacaktr.

317
http://www.esomar.org, Avrupa Kamuoyu ve Pazar Aratrmalar Dernei Resmi Web Sitesi,
(European Society for Opinion and Marketing Research), (23.03.2011)

175
 Aratrmalarda retim yeleri ve retim grevlilerinden destek almak da
yerinde olacaktr. Hatta aratrmalarn niversite/niversiteler ile ortaklaa
yrtlmesi de dnlebilir. Bu ekilde aratrmaya salanan akademik destek hem
aratrmaya olan gveni arttracak, hem de aratrmann bilimselliine katkda
bulunacaktr.

Aratrmalarda, deneklere aratrmaya katlmalar iin madd tevikte

bulunulmas bir baka nemli husustur. Deneklere kk de olsa madd tevikte
bulunmak, deneklerin aratrmaya katlmn ve aratrma esnasndaki motivasyonunu
olumlu ynde etkileyecektir. Deneklere salanacak madd tevik sadece nakit para
olarak dnlmemeli; kalem, anahtarlk, not defteri gibi eantiyonlar da bu
kapsamda deerlendirilmelidir.

zleyici eilimlerinin tespitinin yaplaca kamuoyu aratrmalarnda, tek soru

tekniinden ziyade oklu soru teknii tercih edilmelidir.318 Bu konu ile balantl
olarak eilimlerin tespitinde yant seenekleri lekli olan sorularn kullanlmas
daha doru, gvenilir ve geerli sonularn elde edilmesini salayacaktr. Ayrca,
leklerin kullanmnda her bir lee ilikin kurallara hassasiyetle uyulmas da
unutulmamas gereken bir husustur.

Son olarak, kamuoyu aratrmalarnn tek atmlk almalar olmad

bilinmelidir. Belirli bir konuda yaplan kamuoyu aratrmasnn belirli zaman
aralklarnda yinelenmesi ve bu almalara ait bulgularn bir btn olarak ele
alnmas, aratrmann amacna uygun ekilde kullanlmasn salayacaktr.

Bu noktaya kadar anlatlanlar, izleyici eilimlerinin tespitinde kamuoyu

aratrmalarnn kullanldn gstermektedir. Ancak, izleyici eilimlerinin kamuoyu
aratrmalar yoluyla tespit edilebileceini tam anlamyla gsterebilmek iin, izleyici
eilimlerinin tespitinde kullanlan kamuoyu aratrmalarnda gvenilir ve tutarl
sonular elde edildiini ortaya koyabilmek gerekmektedir. Bu amala, yaplan bu
almada, literatrde yer alan iki kamuoyu aratrmas ve bu aratrmalara ait

318
M. A. Hogg ve G. A. Vaughan, 2007, s. 206.

176
bulgular karlatrlmtr. RTK tarafndan gerekletirilen Televizyon zleme
Eilimleri Aratrmas 2 ve Van Yznc Yl niversitesi tarafndan
gerekletirilen Van Yznc Yl niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas
2008, karlatrma iin seilen aratrmalardr. Bu iki aratrmann seiminde
aratrmann gerekletirilme tarihi, aratrmann amac ve aratrmann kitlesi
dikkate alnmtr. Sz konusu aratrmalarn her ikisi de 2008 yl ierisinde
gerekletirilmitir. Her iki kamuoyu aratrmasnn da genel olarak amac televizyon
izleyicilerinin televizyon yaynlarndan beklentilerini ve televizyon yaynlarna
ilikin deerlendirmelerini ortaya koymaktr. Bunlara ek olarak Televizyon zleme
Eilimleri Aratrmas 2nin kitlesi Trkiyede yaayan ve televizyon izleyen 15 ve
st yataki bireyleri kapsamakta, Van Yznc Yl niversitesi Televizyon
zleyici Aratrmas 2008 kamuoyu aratrmasnn kitlesi ise Trkiyede yaayan
ve televizyon izleyen 9 ve st yataki bireylerden olumaktadr. Sonu olarak, her
iki kamuoyu aratrmasnn gerekletirilme tarihi, amac ve kitlesi byk oranda
benzemektedir.

Sz konusu aratrmalarda, sonular karlatrlabilecek ikier soru tespit

edilmitir. Bu soru iftlerinden ilki Van Yznc Yl niversitesi Televizyon
zleyici Aratrmas 2008 kamuoyu aratrmasnda Yayndan Kaldrlmas stenen
Program Trleri bal altnda yer alm; Televizyon zleme Eilimleri
Aratrmas 2de ise Televizyonlarda ncelikli Olarak Yaynlanmas stenmeyen
Program Trleri bal altnda verilmitir.

Van Yznc Yl niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas 2008

kamuoyu aratrmasnda Yayndan kaldrlmasn istediiniz program var m?
sorusuna 719 izleyicinin (% 63), kadn ve izdiva program yantn verdii
belirlenmitir. Kadn ve izdiva programlarnn yan sra 130 izleyici (% 11) gerek
hayat hikyelerinin, 113 izleyici (% 10) magazin programlarnn, 77 izleyici
(% 7) ise toplumsal ahlaka aykr programlarn yayndan kaldrlmasn istemitir.

Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 2de ise birden fazla cevabn

verilebildii Televizyonda ncelikli olarak yaynlanmas istenmeyen program

177
trleri bal altndaki soruya, izleyicilerin % 63nn kadn kuak/ izdiva
programlar, % 50.3nn magazin programlar, % 22.7sinin spor programlar
ve % 16.6snn gerek hayat hikyeleri cevabn verdii grlmektedir.

Sz konusu sorulara ilikin bulgular incelendiinde, her iki aratrma

raporunda ilk srada kadn/izdiva programlarnn yer ald grlmtr. Magazin
programlar, Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 2de ikinci srada yer
alrken Van Yznc Yl niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas 2008
kamuoyu aratrmasnda az bir farkla nc sradadr. Gerek hayat hikyeleri,
Van Yznc Yl niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas 2008 kamuoyu
aratrmasnda kk bir farkla ikinci srada iken Televizyon zleme Eilimleri
Aratrmas 2de drdnc srada yer almaktadr.

Van Yznc Yl niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas 2008

kamuoyu aratrmasnda drdnc srada yer alan toplumsal ahlaka aykr
programlar ile hangi program trnn kastedildii net olarak anlalamamtr. Bu
ifade ile hangi program trnn kastedildiinin anlalabilmesi iin RTKe gelen
vatanda bildirimlerinden faydalanldnda toplumsal ahlaka aykr programlar ile
gerek hayat hikyelerinden ziyade, magazin programlarnn kastedildii sonucuna
varlmtr. Buna gre aratrma bulgularnda gerekli dzeltmeler yapldnda, Van
Yznc Yl niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas 2008 kamuoyu
aratrmasnda ikinci srada magazin programlarnn, nc srada ise gerek
hayat hikyelerinin yer almas gerektii deerlendirilmitir.

Bu noktada, sz konusu aratrmalarn karlatrlmasnda bir hususa daha

dikkat ekilmitir. Sz konusu sorularda Van Yznc Yl niversitesi Televizyon
zleyici Aratrmas 2008 kamuoyu aratrmasnda deneklerden yalnz bir cevap
alnm, Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 2de ise denekler bu soruya
birden fazla cevap verebilmitir. Bu durum, doal olarak sz konusu sorulara verilen
yantlarn yzde dalmlarn etkileyerek farkllatrmtr.

178
 Sonu olarak yukarda belirtilen hususlar ve dzeltmeler dikkate alndnda,
her iki aratrma raporunda zaten birbirine benzer olan sz konusu sorulara ilikin
bulgularn hemen hemen ayn sonular ifade ettii deerlendirilmektedir.

Van Yznc Yl niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas 2008

kamuoyu aratrmas ve Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 2de
karlatrlabilecek ikinci sorular ise en ok izlenen program trne ilikin sorulardr.
Van Yznc Yl niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas 2008 kamuoyu
aratrmasnda izleyicilere en ok izledikleri program tr sorulduunda izleyicilerin
638i (% 48) televizyonda en ok izledii program trnn haber olduunu
sylerken, 279'u (% 21) yerli dizi izlediini beyan etmitir. Televizyon zleme
Eilimleri Aratrmas 2de, deneklerin program trlerini izleme dzeyleri
sorgulandnda gerek ok sk izlerim oranlar asndan, gerek ok sk izlerim ve ara
sra izlerim toplam oranlar asndan izleyicilerin en ok izledii program trnn
haberler (% 77.2-% 93.7) ve ikinci en ok izledikleri program trnn yerli diziler
(% 57.1-% 86.2) olduu anlalmaktadr. Sonu olarak her iki aratrmada da en ok
izlenen program tr haberler, ikinci en ok izlenen program tr yerli diziler olarak
belirlenmitir.

Bu noktaya kadar anlatlanlar, Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas

2 ve Van Yznc Yl niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas 2008
kamuoyu aratrmasna ait bulgularn byk oranda ayn olduunu gstermektedir.
Gerekletirilme tarihi, amac ve kitlesi hemen hemen ayn olan ve birbirinden
bamsz ve habersiz olarak iki farkl kurum tarafndan gerekletirilen iki kamuoyu
aratrmasna ait bulgularn neredeyse ayn olmas olduka arpcdr.

Bu durum bize, sz konusu kamuoyu aratrmalarndan elde edilen bulgularn

gvenilir ve tutarl olduunu ispatlamaktadr. Bu ispat ise izleyici eilimlerinin
kamuoyu aratrmalar yoluyla tespit edilebilmesinin yannda, bu aratrmalardan
elde edilen bulgularn tutarl ve gvenilir olduunu da ortaya koymaktadr.

179
 Sonu olarak zleyici Eilimlerinin Tespitinde Kamuoyu Aratrmalar adl
bu almada, izleyici eilimlerinin kamuoyu aratrmalar yoluyla nasl ve ne ekilde
tespit edildii ortaya konmu ve izleyici eilimlerinin kamuoyu aratrmalar yoluyla
doru ve salkl bir ekilde belirlenebilecei ispatlanm durumdadr.

zleyici eilimlerini tespit etmek amacyla RTK, TRT, ITC/BSC, ANAR ve

Van Yznc Yl niversitesi gibi birok yerli, yabanc, kamu ya da zel kurum ve
kurulu kamuoyu aratrmalarndan faydalanmaktadr. Bu kamuoyu aratrmalarnda
birok yol, yntem ve ara kullanlmakta ve birbirinden zorlu ve birbirine bal
aamalardan geilerek doru ve gvenilir bulgular elde edilmeye allmaktadr.
Doru ve gvenilir bulgular elde etmenin yolu kamuoyu aratrmalarnn her
aamasn en st dzeyde zen ve ciddiyetle gerekletirmekten gemektedir. Bu
nedenle izleyici eilimlerini tespit etmek amacyla kamuoyu aratrmalarna
bavuran kurum ve kurulular, aratrmann her aamasnda en st dzeyde zen ve
ciddiyetle alarak her aamada kurallara harfiyen uymal ve uyulmasn
salamaldr.

180
 KAYNAKA

Abadan-Unat, Nermin (1987), Kamuoyu Ders Notlar (teksir, yaz yaryl)ndan

aktaran Metin Baol, Trk Basnnda Yaynlanan rnekleriyle Kamuoyu
Aratrmalar ve nemi (1983-1994), Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1994, s. 43.

_____________ (1990), Trkiyede Toplumsal Deime, Piyasa Aratrmalar ve

Kamuoyu Yoklamalar, Kamuoyu Aratrmalar Birinci Uluslararas Sempozyumu,
17-19 Ekim 1988, Basn-Yayn Yksekokulu Yaynlar:11, Ankara.

Akarcal, Sezer (2006), Kamu ve zel Yaynclkta Saysal Dnem ve Rating

Kavram, Radyo Televizyon Yaynlar Kamuoyu Aratrmalar Platformu
Yaklamlar, Eilimler ve Sorunlar Konferans, Ankara, 31 Ekim 2006, T. C.
Maltepe niversitesi Yaynlar No:31, stanbul.

ANAR (2000), Grsel Medya 2000 Aratrmas, ANAR.

Anayasa Mahkemesinin E:2002/100, K:2004/109 Sayl Karar (13/4/1994 Tarihli

ve 3984 Sayl Kanunda Deiiklik Yapan 15/5/2002 Tarihli ve 4756 Sayl Kanun
ile ilgili), RG: 04.08.2006, 26249. , http://rega.basbakanlik.gov.tr/#, T. C. Resmi
Gazete Resmi Web Sitesi, (15.03.2011).

Anderson, L. W., Tutumlarn llmesi, (ev. Nkhet krk), s. 241,

http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/40/506/6149.pdf, (19.03.2011).

Bekta, Arsev (2007), Kamuoyu letiim ve Demokrasi, Balam Yaynlar, stanbul.

Atabek, mit, zleyici Aratrmalar ve Yeni Tasarmlar, s. 1,

http://mediaif.emu.edu.tr/pages/atabek/docs/research.html, (14.03.2011).

181
Atauz, Sevil (1986), Trkiyede Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi, Trk Sosyal
Bilimler Dernei Yayn, Ankara.

Aziz, Aysel (2003), Aratrma Yntemleri- Teknikleri ve letiim, Turhan Kitabevi

Yaynlar, Ankara.

__________ (2005) Dnyada ve Trkiyede letiim Aratrmalar, Trkiyede

letiim Aratrmalar Sempozyumu, 20 Ekim 2005, Ankara.

Baol, Metin (1994), Trk Basnnda Yaynlanan rnekleriyle Kamuoyu

Aratrmalar ve nemi (1983-1994), Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara.

Bourdieu, Pierre, Champagne, Patrick, Gaxie, Daniel, Gremy, Jean-Paul, Michelat,

Guy ve Tufan, Hlya (1995), Kamuoyu Kimin Oyu, Kesit Yaynclk, stanbul.

Cantril, H. Albert (1991), The Opinion Connecting Polling, Politics, and the
Pressden aktaran Nurettin Gz, Haberde Ynlendirme ve Kamuoyu Aratrmalar,
Nobel Yayn Datm, Ankara, 2005, s. 140.

Cebeci, Suat (2002), Bilimsel Aratrma ve Yazma Teknikleri, Alfa Yaynlar,

stanbul.

Cereci, Sedat (2009), Televizyon zleyici Aratrmas Sonular 2009, s. 1-3,

http://www.universite-toplum.org/pdf/pdf_UT_387.pdf, (15.03.2011).

___________ (2008), Van Yznc Yl niversitesi Radyo Televizyon Yayncl

Blm 2008 Yl Aratrmas Sonuland, 03.03.2008,
http://www.haberler.com/van-yyu-radyo-televizyon-bolumu-2008-yili-haberi/,
(22.03.2011).

182
Childs, Harwood L. (1965), Public Opinion: Nature, Formation and Roleden
aktaran Arsev Bekta, Kamuoyu letiim ve Demokrasi, Balam Yaynlar, stanbul,
2007, s. 29.

ng, Hlya (1994), rnekleme Kuram, Hacettepe niversitesi Fen Fakltesi

Yaynlar, Ankara.

Dursun, Davut (2009), Kamuoyu Aratrmalarnn Doas, 19.03.2009,

http://yenisafak.com.tr/Yazarlar/?i=15857&y=DavutDursun, (07.03.2011).

_____________ (2006), Kamuoyu Aratrmalar ve rneklem Problemi zerine,

Radyo Televizyon Yaynlar Kamuoyu Aratrmalar Platformu Yaklamlar,
Eilimler ve Sorunlar Konferans, Ankara, 31 Ekim 2006, T. C. Maltepe niversitesi
Yaynlar No:31, stanbul.

Greli, Nail (1989), Dnden Bugne Seim Havalar, Milliyet, 17 Mart 1989dan
aktaran Zeynep Yelda Kaban, Trkiyede Aratrma irketleri, Yaptklar Siyasi
Kamuoyu Aratrmalar ve Semen Tercihi zerine Etkileri, Marmara niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1995, s. 14.

Gz, Nurettin (2005), Haberde Ynlendirme ve Kamuoyu Aratrmalar, Nobel

Yayn Datm, Ankara.

____________ (2006), zleyici Aratrmalarnda Btnn Temsili Sorunu:

rneklem, Radyo Televizyon Yaynlar Kamuoyu Aratrmalar Platformu
Yaklamlar, Eilimler ve Sorunlar Konferans, Ankara, 31 Ekim 2006, T. C.
Maltepe niversitesi Yaynlar No:31, stanbul.

Hennessy, Bernard (1981), Public Opiniondan aktaran Nermin Abadan-Unat,

Kamuoyu Aratrmalar Birinci Uluslararas Sempozyumu, 17-19 Ekim 1988, Basn-
Yayn Yksekokulu Yaynlar:11, Ankara, 1990, s. 33.

183
_______________ (1985), Public Opiniondan aktaran Nurettin Gz, Haberde
Ynlendirme ve Kamuoyu Aratrmalar, Nobel Yayn Datm, Ankara, 2005, s. 97-
98.

Hogg, Micheal A. ve Vaughan, Graham A. (2007), Sosyal Psikoloji, (ev. brahim

Yldz ve Aydn Gelmez), topya Yaynevi, Ankara.

nceolu, Metin (2004), Tutum Alg letiim, Elips Kitap, Ankara.

ITC/BSC (2001), The Publics View 2001,

http://www.ofcom.org.uk/static/archive/itc/uploads/Publics_View_2001.pdf,
(21.03.2011).

________ (2002), The Publics View 2002,

http://www.ofcom.org.uk/static/archive/itc/uploads/The_Publics_View_2002.pdf,
(22.03.2011).

Katba, idem (2003), Yeni nsan ve nsanlar, Evrim Yaynevi, stanbul.

Kutsal, Alaettin (1986), Betimsel statistik, Hacettepe niversitesi Fen Fakltesi

Yaynlar, Ankara.

Kkkurt, Mehmet (1990), Kamuoyu Aratrmalarnda Gvenilirlik Sorunu,

Kamuoyu Aratrmalar Birinci Uluslararas Sempozyumu, 17-19 Ekim 1988, Basn-
Yayn Yksekokulu Yaynlar:11, Ankara.

Lake, Celinda C. ve Harper Pat, Callbek (2008), Kamuoyu Aratrmalar, (ev.

Nurettin Gz) , Eitim Akademi Yaynlar, Ankara.

Milburn, Michael A. (1998), Sosyal Psikolojik Adan Kamuoyu ve Siyaset, (ev. Ali
Dnmez-Veli Duyan), mge Kitabevi Yaynlar, Ankara.

184
Mytton, Graham (2007), Handbook on Radio and Television Audience Research,
s. 16-18,
http://www.cba.org.uk/audience_research/documents/ar_handbook_2007_complete.p
df, (14.03.2011).

Neyzi, Nezih H. (1990), Piyasa ve Kamuoyu Aratrmalarnn Geliimi, Kamuoyu

Aratrmalar Birinci Uluslararas Sempozyumu, 17-19 Ekim 1988, Basn-Yayn
Yksekokulu Yaynlar:11, Ankara.

Owen, D. (1991), Media Messages in American Presidental Elections ve Kavanagh,

D. (1995), Election Campaigning The New Marketing of Politicsden aktaran
Nurettin Gz, Haberde Ynlendirme ve Kamuoyu Aratrmalar, Nobel Yayn
Datm, Ankara, 2005, s. 140.

zgven, brahim Ethem (1992), Grme lke ve Teknikleri, Bireyi Tanma

Teknikleri Serisiden aktaran Metin Baol, Trk Basnnda Yaynlanan rnekleriyle
Kamuoyu Aratrmalar ve nemi (1983-1994), Gazi niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1994, s. 165-167.

zmen, Ahmet, rnekleme, s. 35,

http://www.aof.anadolu.edu.tr/kitap/IOLTP/2294/unite03.pdf, , (08.03.2011).

zmen, ule, nternet zerinden Anket Yoluyla Veri Toplama, s. 2,

http://www.suleozmen.com/teblig_sunumlar/5internet_veri%20toplama.pdf,
(08.03.2011).

Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanun, RG: 20.04.1994,

21911, http://rega.basbakanlik.gov.tr/#, T. C. Resmi Gazete Resmi Web Sitesi,
(15.03.2011).

Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanun, Basn Kanunu,

Gelir Vergisi Kanunu ile Kurumlar Vergisi Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair

185
Kanun, RG: 21.05.2002, 24761, http://rega.basbakanlik.gov.tr/#, T. C. Resmi Gazete
Resmi Web Sitesi, (15.03.2011).

Radyo ve Televizyon st Kurulu Tekilat Kurulu ve Grev Ynetmeliinde

Deiiklik Yaplmasna Dair Ynetmelik, RG: 17.04.2007, 26496,
http://rega.basbakanlik.gov.tr/#, T. C. Resmi Gazete Resmi Web Sitesi,
(15.03.2011).

Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yayn Hizmetleri Hakknda Kanun, RG:

03.03.2011, 27863, http://rega.basbakanlik.gov.tr/#, T. C. Resmi Gazete Resmi Web
Sitesi, (16.03.2011)

Reklamverenler Dernei (2011), TAK - Televizyon zleme Aratrmalar Anonim

irketi Kuruldu, http://www.rvd.org.tr/CatDetails.aspx?CatId=39&Id=793,
(19.10.2011).

RTK (2003), zleyici lmleri Yuvarlak Masa Toplants, , RTK Yayn No:7,
RTK, Ankara.

______ (2006a), Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas, RTK, Ankara.

______ (2006b), lkretim andaki ocuklarn Televizyon zleme Alkanlklar,

RTK, Ankara.

______ (2007a), Televizyon Haberleri zleme Eilimleri Aratrmas, RTK,

Ankara.

______ (2007b), Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas, RTK, Ankara.

______ (2007c), Kadnlarn Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas, RTK,

Ankara.

186
______ (2007d), zrllerin Televizyon zleme/Dinleme Eilimleri Aratrmas,
RTK, Ankara.

______ (2007d), zrllerin Televizyon zleme/Dinleme Eilimleri Aratrmas/

Derinlemesine Mlakat erik Analizi, RTK, Ankara.

______ (2008), Televizyonlardaki Spor Programlarn zleme Eilimleri

Aratrmas, RTK, Ankara.

______ (2009), Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas-2, RTK, Ankara.

______ (2010), Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas-2, RTK, Ankara.

Sakall, Nuray (2006), Sosyal Etkiler Kim Kimi Nasl Etkiler, mge Kitabevi
Yaynlar, Ankara.

Schiller, Herbert (1994), Zihin Ynlendirenler, (ev. Cevdet Cerit), Pnar Yaynlar,
stanbul.

Tanrver, Hlya Uur (2006), Televizyon Yaynlarnn Pragmatik

Analizi:zleyici/Almlama almalarnda Yeni Ufuklar, Radyo Televizyon
Yaynlar Kamuoyu Aratrmalar Platformu Yaklamlar, Eilimler ve Sorunlar
Konferans, Ankara, 31 Ekim 2006, T.C. Maltepe niversitesi Yaynlar No:31,
stanbul.

Tanla, H. Blent (1990), Piyasa ve Kamuoyu Aratrmalarnn Geliimi, Kamuoyu

Aratrmalar Birinci Uluslararas Sempozyumu, 17-19 Ekim 1988, Basn-Yayn
Yksekokulu Yaynlar:11, Ankara.

Takan, Pnar (Aralk 2006), NUTS (The Nomenclature of Territorial Units for
Statistics) s. 3-4, http://tuikapp.tuik.gov.tr/DIESS/FileUpload/yayinlar/6.NUTS.ppt,
(08.03.2011).

187
Taylor, Shelley E., Peplau, Letitia Anne ve Sears, David O. (2007), Sosyal Psikoloji,
(ev. Ali Dnmez), mge Kitabevi Yaynlar, Ankara.

Tosun, Glgn (1991), Trkiyede Siyasal Nitelikli Kamuoyu Aratrmalar ve 20

Ekim 1991 Seimleri rnei, Amme daresi Dergisi, Cilt 26, Say:3den aktaran
Zeynep Yelda Kaban, Trkiyede Aratrma irketleri, Yaptklar Siyasi Kamuoyu
Aratrmalar ve Semen Tercihi zerine Etkileri, Marmara niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1995, s. 22.

TRT (2005), Ulusal Televizyon Yaynlar Trkiye Geneli Kamuoyu Aratrmas-

2005, TRT, Ankara.

____ (2008), TRT Televizyon Yaynlar Kamuoyu Aratrmas 2008, TRT, Ankara.

_____ (2009), TRT 2008 Faaliyet Raporu, TRT, Ankara.

Trkylmaz, A. Sinan, Hancolu, Attila ve Ko, smet, Aratrma Tasarm Ek-B

s. 169-170, http://www.hips.hacettepe.edu.tr/tnsa2003/data/turkce/ek-b%20.pdf,
(08.03.2011).

Yazc, Abdullah (1990), TRT zleyici Aratrmalar, Kamuoyu Aratrmalar

Birinci Uluslararas Sempozyumu, 17-19 Ekim 1988, Basn-Yayn Yksekokulu
Yaynlar:11, Ankara.

Yeenolu, zgr (1988), Kamuoyu Yoklamalarnn Gvenilirlii Seimlere Etkisi

ve Yasal Dzenlemesi, Ankara.

Yldrm, Ali ve imek, Hasan (2005), Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma

Yntemleri, Sekin Yaynclk, stanbul.

Yumlu, Konca (1994), Kitle letiim Kuram ve Aratrmalar, zmir.

188
http://tuikapp.tuik.gov.tr/DIESS/ (18.03.2011).

http://www.stratejikfokus.com/images/doc/fokusgrupmu.pdf (14.03.2011).

http://changingminds.org/explanations/research/measurement/guttman_scale.htm
(19.03.2011).

http://www.socialresearchmethods.net/kb/scalthur.php (19.03.2011).

http://www.agbnielsen.net (14.03.2011).

http://www.esomar.org/ (23.03.2011).

http://tdkterim.gov.tr/bts. (07.03.2011).

http://www.arastirmacilar.org/tr/dernekHakkinda.aspx (07. 03. 2011).

http://www.unl.edu/wapor/index.htm (07.03.2011).

http://www.rekabet.gov.tr/dosyalar/kararlar/karar3126.pdf (19.10.2011).

http://tiak.com.tr/ (19.10.2011).

189
 EKLER

EK 1:

statistik Blge Birimleri Snflamas (BBS NUTS)

1. Dzey 2. Dzey 3. Dzey

Level 1 Level 2 Level 3

TR Trkiye - Turkey
TR1 stanbul
TR10 (stanbul)
TR100 stanbul
TR2 Bat Marmara
West Marmara TR21 (Tekirda, Edirne,
Krklareli) TR211 Tekirda
TR212 Edirne
TR213 Krklareli
TR22 (Balkesir, anakkale)
TR221 Balkesir
TR222 anakkale
TR3 Ege
Aegean TR31 (zmir)
TR310 zmir
TR32 (Aydn, Denizli,
Mula) TR321 Aydn
TR322 Denizli
TR323 Mula
TR33 (Manisa,
Afyonkarahisar, TR331 Manisa
Ktahya, Uak) TR332 Afyonkarahisar
TR333 Ktahya
TR334 Uak
TR4 Dou Marmara
East Marmara TR41 (Bursa,Eskiehir,
Bilecik) TR411 Bursa
TR412 Eskiehir
TR413 Bilecik
TR42 (Kocaeli, Sakarya,
Dzce, Bolu, TR421 Kocaeli
Yalova) TR422 Sakarya
TR423 Dzce
TR424 Bolu
TR425 Yalova
TR5 Bat Anadolu
West Anatolia TR51 (Ankara)
TR510 Ankara
TR52 (Konya, Karaman)
TR521 Konya
TR522 Karaman
TR6 Akdeniz
Mediterranean TR61 (Antalya, Isparta,
Burdur) TR611 Antalya
TR612 Isparta
TR613 Burdur
TR62 (Adana, Mersin)
TR621 Adana
TR622 Mersin
TR63 (Hatay,

190
 Kahramanmara TR631 Hatay
Osmaniye) TR632 Kahramanmara
TR633 Osmaniye
TR7 Orta Anadolu
Central Anatolia TR71 (Krkkale, Aksaray,
Nide,Nevehir, TR711 Krkkale
Krehir) TR712 Aksaray
TR713 Nide
TR714 Nevehir
TR715 Krehir
TR72 (Kayseri, Sivas,
Yozgat) TR721 Kayseri
TR722 Sivas
TR723 Yozgat

TR8 Bat Karadeniz

Weast Black Sea TR81 (Zonguldak, Karabk,
Bartn) TR811 Zonguldak
TR812 Karabk
TR813 Bartn
TR82 (Kastamonu, ankr,
Sinop) TR821 Kastamonu
TR822 ankr
TR823 Sinop
TR83 (Samsun, Tokat,
orum, Amasya) TR831 Samsun
TR832 Tokat
TR833 orum
TR834 Amasya
TR9 Dou Karadeniz
East Black Sea TR90 (Trabzon, Ordu,
Giresun, Rize, TR901 Trabzon
Artvin, Gmhane) TR902 Ordu
TR903 Giresun
TR904 Rize
TR905 Artvin
TR906 Gmhane
TRA Kuzeydou Anadolu
Northeast Anatolia TRA1 (Erzurum, Erzincan,
Bayburt) TRA11 Erzurum
TRA12 Erzincan
TRA13 Bayburt
TRA2 (Ar, Kars, Idr,
Ardahan) TRA21 Ar
TRA22 Kars
TRA23 Idr
TRA24 Ardahan
TRB Ortadou Anadolu
Centraleast Anatolia TRB1 (Malatya, Elaz,
Bingl, Tunceli) TRB11 Malatya
TRB12 Elaz
TRB13 Bingl
TRB14 Tunceli
TRB2 (Van, Mu, Bitlis,
Hakkari) TRB21 Van
TRB22 Mu
TRB23 Bitlis
TRB24 Hakkari
TRC Gneydou Anadolu
Southeast Anatolia TRC1 (Gaziantep, Adyaman,
Kilis) TRC11 Gaziantep
TRC12 Adyaman

191
 TRC13 Kilis
TRC2 (anlurfa, Diyarbakr)
TRC21 anlurfa
TRC22 Diyarbakr
TRC3 (Mardin, Batman,
rnak, Siirt) TRC31 Mardin
TRC32 Batman
TRC33 rnak
TRC34 Siirt

Toplam - Total 12 26 81

Kaynak: http://tuikapp.tuik.gov.tr/DIESS/

192
EK 2:

Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas

rneklemin llere Gre Dalm
l Kii Says
Bursa 286
Edirne 49
stanbul 1.581
zmir 478
Adana 319
Antalya 225
Hatay 183
Ankara 588
Konya 304
Samsun 153
Trabzon 115
Erzurum 76
Van 90
Diyarbakr 159
Toplam 4.606

Kaynak: RTK, Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas, 2006

193
EK 3:

Televizyon Haberleri zleme Eilimleri Aratrmas

rneklemin llere Gre Dalm
l Kii Says
stanbul 525
Tekirda 150
zmir 375
Manisa 150
Bursa 150
Kocaeli 150
Ankara 375
Konya 200
Adana 200
Kayseri 150
Samsun 150
Trabzon 150
Erzurum 150
Gaziantep 150
Malatya 150
Van 150
Diyarbakr 150
TOPLAM 3.475

Kaynak: RTK, Televizyon Haberleri zleme Eilimleri Aratrmas, 2007

194
EK 4:

Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas

rneklemin llere Gre Dalm
l Kii Says
Bursa 245
anakkale 49
Edirne 45
stanbul 1.307
Kocaeli 155
Denizli 105
zmir 407
Adana 211
Antalya 197
Ankara 521
Kayseri 112
Konya 257
Samsun 106
Trabzon 104
Zonguldak 60
Erzurum 91
Malatya 105
Van 73
Batman 45
Diyarbakr 130
Gaziantep 167
Toplam 4.501

Kaynak: RTK, Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas, 2007

195
EK 5:

Kadnlarn Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas

rneklemin llere Gre Dalm
l Kii Says
Balkesir 139
Bursa 239
stanbul 1.114
Kocaeli 125
Tekirda 75
Denizli 91
zmir 386
Adana 186
Antalya 180
Ankara 435
Kayseri 105
Konya 210
Samsun 136
Trabzon 119
Zonguldak 75
Erzurum 75
Malatya 75
Van 60
Batman 30
Diyarbakr 106
Gaziantep 125
Toplam 4.086

Kaynak: RTK, Kadnlarn Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas, 2007

196
EK 6:

zrllerin Televizyon zleme/Dinleme Eilimleri Aratrmas

rneklemin llere Gre Dalm
l Kii Says
Adana 141
Afyon 112
Ankara 224
Antalya 175
Bursa 73
Diyarbakr 99
Erzurum 147
Gaziantep 95
Mersin 98
stanbul 226
zmir 230
Kayseri 100
Kocaeli 76
Konya 99
Malatya 76
Mula 107
Samsun 122
Trabzon 130
Van 79
Zonguldak 79
TOPLAM 2.488

Kaynak: RTK, zrllerin Televizyon zleme/Dinleme Eilimleri

Aratrmas, 2007

197
EK 7:

Televizyonlardaki Spor Programlarn zleme Eilimleri Aratrmas

rneklemin llere Gre Dalm
l Kii Says
stanbul 773
Ankara 306
zmir 271
Bursa 163
Konya 124
Antalya 119
Adana 103
Kocaeli 90
Samsun 75
Gaziantep 74
Diyarbakr 60
Kayseri 60
Malatya 46
Erzurum 45
Trabzon 45
Zonguldak 44
anakkale 30
Edirne 30
Van 30
Artvin 15
Bolu 14
TOPLAM 2.517

Kaynak: RTK, Televizyonlardaki Spor Programlarn zleme Eilimleri

Aratrmas, 2008

198
EK 8:

Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 2

rneklemin llere Gre Dalm
l Kii Says
Adana 109
Ankara 315
Antalya 124
Artvin 16
Bolu 20
Bursa 167
anakkale 31
Diyarbakr 60
Edirne 32
Erzurum 32
Gaziantep 77
stanbul 771
zmir 286
Kayseri 75
Kocaeli 88
Konya 121
Malatya 45
Samsun 75
Trabzon 47
Van 33
Zonguldak 46
TOPLAM 2.570

Kaynak: RTK, Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas-2, 2009

199
EK 9:

Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas 2

rneklemin llere Gre Dalm
l Kii Says
Adana 108
Ankara 335
Antalya 126
Artvin 30
Bolu 36
Bursa 153
anakkale 30
Diyarbakr 69
Edirne 31
Erzurum 33
Gaziantep 80
stanbul 823
zmir 272
Kayseri 60
Kocaeli 88
Konya 105
Malatya 30
Samsun 78
Trabzon 45
Van 32
Zonguldak 36
TOPLAM 2.600

Kaynak: RTK, Radyo Dinleme Eilimleri Aratrmas-2, 2010

200
EK 10:

Ulusal Televizyon Yaynlar Trkiye Geneli Kamuoyu Aratrmas 2005

rneklemin llere Gre Dalm
l Kii Says
Adana 177
Ankara 389
Antalya 166
Balkesir 108
Bursa 209
Denizli 85
Diyarbakr 131
Edirne 37
Elaz 57
Erzurum 96
Eskiehir 70
Gaziantep 130
Hatay 125
stanbul 964
zmir 323
Kars 44
Kastamonu 35
Kayseri 103
Kocaeli 105
Konya 211
Ktahya 62
Malatya 85
Mardin 67
Mula 79
Nide 38
Samsun 123
Sivas 73
Trabzon 94
Van 108
Zonguldak 59
TOPLAM 4.353

Kaynak: TRT, Ulusal Televizyon Yaynlar Trkiye Geneli Kamuoyu

Aratrmas-2005, 2005

201
EK 11:

TRT Televizyon Yaynlar Kamuoyu Aratrmas 2008

rneklemin llere Gre Dalm
l Kii Says
Adana 155
Ankara 346
Antalya 140
Balkesir 88
Bitlis 17
Bursa 187
Diyarbakr 116
Edirne 30
Erzurum 59
Gaziantep 121
Hatay 109
stanbul 963
zmir 286
Kars 24
Kastamonu 29
Kayseri 94
Kocaeli 111
Konya 150
Ktahya 45
Malatya 55
Mardin 59
Mula 59
Nide 26
Samsun 94
Trabzon 57
Van 57
Zonguldak 48
TOPLAM 3.525

Kaynak: TRT, TRT Televizyon Yaynlar Kamuoyu Aratrmas 2008, 2008

202
EK 12:

Grsel Medya 2000 Aratrmas

rneklemin llere Gre Dalm
Corafi Blge l Kii Says
Yllar
1998 1999 2000
Marmara Blgesi 1.070 811 890
Balkesir - - 70
Bursa 164 128 130
stanbul 798 605 610
Kocaeli 108 78 80
Ege Blgesi 331 375 425
Denizli 70 60 75
zmir 261 225 290
Ktahya - - 60
Manisa - 90 -
Akdeniz Blgesi 423 374 495
Adana 150 137 160
Antalya 141 114 140
Isparta - - 45
el 132 123 150
Anadolu Blgesi 686 531 590
Ankara 359 295 325
Eskiehir 65 - -
Kayseri 93 78 90
Konya 169 158 175
Karadeniz Blgesi 246 343 445
Bolu - - 100
Samsun 108 146 195
Sinop - - 40
Tokat - 89 -
Trabzon 85 108 -
Zonguldak 53 - 110
Dou Anadolu Blgesi 221 437 315
Elaz - 142 -
Erzurum 82 158 110
Malatya 73 - 105
Van 66 137 100
Gneydou Anadolu
211 249 345
Blgesi
Diyarbakr 110 132 -
Gaziantep 101 117 160
anlurfa - - 185
Toplam 3.188 3.119 3.505

Kaynak: ANAR, Grsel Medya 2000 Aratrmas, 2000

203
 ZET

zleyici Eilimlerinin Tespitinde Kamuoyu Aratrmalar adl bu almada,

izleyici eilimlerinin kamuoyu aratrmalar yoluyla nasl ve ne ekilde tespit
edildii, izleyici eilimleri balamnda bir kamuoyu aratrmasnn nasl daha iyi
yaplabilecei ve izleyici eilimlerinin kamuoyu aratrmalar yoluyla doru ve
salkl bir ekilde belirlenebildii ortaya konmaya allmaktadr.

Bu amala, ncelikle alanla ilgili literatr taramas yaplm ve alma iin

kuramsal bir ereve oluturulmutur. Ardndan izleyici eilimlerinin tespitinde
kullanlan kamuoyu aratrma rneklerine yer verilerek kuramsal erevede verilen
bilgilerin pekitirilmesi ve somutlatrlmas salanmtr.

almada RTK ve TRTnin gerekletirdii kamuoyu aratrmalarndan,

Van Yznc Yl niversitesi Televizyon zleyici Aratrmalarndan, The Publics
View Aratrmalarndan ve ANAR tarafndan gerekletirilen Grsel Medya 2000
Aratrmasndan faydalanlmtr. Son olarak aratrmada RTK kamuoyu
aratrmalarndan Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 2 ve Van Yznc
Yl niversitesi Televizyon zleyici Aratrmalarndan Van Yznc Yl
niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas 2008 karlatrlmtr.

Sz konusu kamuoyu aratrmalarnn incelenmesi sonucunda kamuoyu

aratrmalarnn kamu ya da zel, yerli ya da yabanc birok kurum ve kurulu
tarafndan izleyici eilimlerinin tespitinde kullanlan bir yntem olduu
gsterilmitir. Ayrca bu tespit esnasnda ok deiik yol ve yntemlerin kullanld
da grlmtr. Televizyon zleme Eilimleri Aratrmas 2 ve Van Yznc
Yl niversitesi Televizyon zleyici Aratrmas 2008in karlatrlmasnda ise
gerekletirilme tarihi, amac ve kitlesi hemen hemen ayn olan ve birbirinden
bamsz ve habersiz olarak iki farkl kurum tarafndan gerekletirilen iki kamuoyu
aratrmasna ait bulgularn neredeyse ayn olduu tespit edilmitir. Bu durum

204
izleyici eilimlerinin kamuoyu aratrmalar yoluyla tespit edilebilmesinin yannda
bu aratrmalarn doru ve salkl bir ekilde yaplabildiini ortaya koymaktadr.

ARV Kayt Bilgileri :

Tezin Ad : zleyici Eilimlerinin Tespitinde Kamuoyu Aratrmalar
Tezin Yazar : Atakan ERDEM
Tezin Danman : Zinnet BAYRAKTAR
Tezin Konumu : Uzmanlk Tezi
Tezin Tarihi : Ekim 2011
Tezin Alan : letiim
Tezin Yeri : RTK - ANKARA
Anahtar Szckler: Kamuoyu aratrmas, zleyici eilimi, zleyici aratrmas,
RTK

205
 ABSTRACT

In this study, which is titled Public Opinion Research for Determination of

Audience Attitudes, it was tried to present how and in what way the audience
attitudes are determined by means of public opinion research, how a public opinion
research can be conducted within the context of audience attitudes and audience
attitudes can be determined in a correct and reliable way by means of the public
opinion research.

For this purpose, firstly the relevant literature has been scanned and a
theoretical framework has been established for the study. Next, the information given
under the theoretical framework was supported and concretized by giving examples
of public opinion research used for determination of the audience attitudes.

Public Opinion Researches conducted by RTK and TRT, Television

Audience Researches of the Van Hundredth Year University, The Publics View
Researches and the Visual Media 2000 Research conducted by the ANAR have been
used in the study. Finally, Research of Television Watching Trends 2, one of the
Public Opinion Researches of RTK, and Van Hundredth Year University,
Television Audience Researches 2008, one of the Television Audience
Researches of the Van Hundredth Year University have been compared.

As a result of the examination of the aforementioned public opinion

researches, it has been revealed that the public opinion researches is a method used
by many public or private, local or foreign institutions and organizations for
determination of the audience attitudes. Moreover, it has been observed that a vast
variety of ways and means was used for this determination. As regards, the
comparison of the Research of Television Watching Trends 2 and Van
Hundredth Year University, Television Audience Researches 2008, it was
identified that findings of the two public opinion researches, which had more or less
the same performance date, aim and study group and were performed by two

206
different institutions separately and unaware of the other, were the almost the same.
This shows, in addition to the possibility of determination of the audience attitudes
via public opinion researches, these researches can be conducted in a correct and
reliable way.

Key Words: Public opinion research, Audience attitude, RTK (Radio and
Television Supreme Council), Audience research

207
 ZGEM

Atakan Erdem 16.10.1982 tarihinde Giresunda dodu. Polis Kolejini

bitirdikten sonra Hacettepe niversitesi Fen Fakltesi statistik Blmnden 2004
ylnda mezun oldu. Mezuniyetinin ardndan Emniyet Genel Mdrl Ankara
Emniyet Mdrlnde 2007 ylna kadar Komiser Yardmcs olarak grev yapt.
2007 ylnda Radyo ve Televizyon st Kurulunun am olduu snavda baarl
olarak Radyo ve Televizyon st Kurulunda Uzman Yardmcs olarak greve
balad. Erdem halen Radyo ve Televizyon st Kurulunda Uzman Yardmcs
olarak almaktadr. Erdem iyi derecede ngilizce bilmekte olup temel ilgi alanlar
kamuoyu aratrmalar, izleyici lmleri ve uygulamal istatistiktir.

208