ocuklar ve Genlerin Televizyonun Zararl

eriklerinden Korunmas:

Akll aretler Snflandrma Sistemi

Akademik alma Altyaps

Prof. Dr. Ferhunde ktem

Do. Dr. Melike Sayl
Dr. Sevilay elenk zen

Ankara, 2006

1
Giri.....................................................................................................................................3
Akll aretlere rehberlik eden tketici aratrmas........................................................3
Ya Snflamalar/Kategorileri...........................................................................................3
7 yan altndakiler:..................................................................................................................3
7-13 ya......................................................................................................................................3
13-18 ya....................................................................................................................................3
Televizyon ocuklar Ne Yolla Etkilemektedir?................................................................3
erik Alanlar.....................................................................................................................3
iddet ve Korku........................................................................................................................3
Korkutucu erik.....................................................................................................................................3
Cinsellik.....................................................................................................................................3
Olumsuz rnek Oluturabilecek Davranlar........................................................................3
Kodlama Formu ve Kodlama Anahtar.............................................................................3
Program Tr...........................................................................................................................3
iddet.........................................................................................................................................3
Korkutucu ierik......................................................................................................................3
Cinsel erik..............................................................................................................................3
Olumsuz rnek Oluturabilecek Davranlar........................................................................3
Baarl bir kodlama iin n koullar................................................................................3
Sonu ve neriler...............................................................................................................3
Snflandrma sistemi nasl kullanlmaldr?..........................................................................3
Kaynaklar............................................................................................................................3

2
 zet

Akll aretler, televizyon yaynlarnn ieriiyle ilgili bilgilendirici bir snflandrma sistemidir. Bu
sistem, televizyon yaynclarnn, anne babalarn ve genelde toplumun, ocuklar ve genleri
televizyon yaynlarnn olas zararl etkilerinden koruma sorumluluunu yerine getirmelerinde
onlara yardmc olmak zere tasarlanmtr. Akll aretler sistemi iki konuda bilgi vermektedir.
Bunlar, programn olas zararl ierii ve programn hangi ya grubuna uygun olduudur. Zararl
etkileri olabilecek ierik alanlar; iddet ve korku, cinsellik ve olumsuz rnek oluturabilecek
davranlar (ayrmclk, alkol ve sigarann ar kullanm, madde kullanm, yasalara aykr
eylemler ile kaba konuma / kfr) olarak belirlenmitir. Zararl ierikten etkilenme dzeylerine
gre ya gruplar ise Genel zleyici, 7 ya, 13 ya ve 18 ya olmak zere grupta ele alnmtr.
Bu sistemin gelitirilmesine temel oluturan gerekelerden biri geni lekli bir izleyici anketinde
anne babalarn %80'e yaknnn televizyon programlarnn ierii hakknda nceden bilgilenmek
istediklerini belirtmeleridir. Bu kitapkta Akll aretler sisteminin temelini oluturan ilkeler, ierik
alanlar ve ya kategorilerinin gerekeleri ve deerlendirme ltleri aklanmaktadr.

Giri
Akll aretler RTK tarafndan gelitirilmi olan ve 2006 ylnn ikinci yarsndan itibaren Trkiyede
ulusal televizyonlarda hayata geirilmesi planlanan, televizyon programlarnn snflandrlmas
sistemidir. Bu snflandrma sistemi televizyon programlarnn olas zararl etkilerinden ocuklar ve
genleri korumak amacyla tasarlanmtr. Akll aretler sistemi, karma bir sistemdir. Bu sistem,
hem bir programn hangi ya grubuna uygun olduu hem de olas zararl ierii hakknda bilgi verir.
Bir programn ne tr bir zararl ierik tadn ve hangi ya grubu iin nerildiini belirten
semboller kullanlr. Sadece zararl ierikten korunmas gereken ya grubunu bildiren snflama
sistemlerinin ok fazla tercih edilmedii ve yararl olmad grld iin ierii tanmlayc
sistemler gelitirilmitir (Bushman & Cantor, 2003).

lkemizde daha uzun saatler televizyon izleyen izleyici kitlenin sosyodemografik zellikleri, yaync
kurulularla ilgili dzenleyici yasalar ve ABD ve Avrupa lkelerinde ilerlii grlm olan sistemler
dikkate alnarak Akll aretler ierik ve ya deerlendirmesini birlikte ele alan karma bir sistem
olarak gelitirilmitir. Hollanda ve dier baz Avrupa lkelerinde grsel-iitsel medya trlerinin (PC
oyunlar, dier DVD, VCD'ler..) deerlendirilmesinde kullanlan ve ilerlii snanm olan NICAM'n
snflama sistemi (Bkz. Valkenburg, Beentjes, Nikken ve Tan, 2002) Akll aretlere rnek
oluturmutur. Bu kitapkta Akll aretler sisteminin temelini oluturan ilkeler aklanmaktadr.
Akll aretler sisteminin oluturulmas ve uygulamaya geirilmesi bir akademik kurulun almalar
sonucunda olumutur. Kurul, ya gruplarnn sosyo-duygusal ve bilisel zelliklerini tanmlayarak
ocuk ve genlere zararl olabilecek ierik kategorilerini belirlemi ve Akll aretler sisteminin
temel belgesi olan kodlama formunu gelitirmitir. Kurul, bu tr bir sisteme olan gereksinimi

3
belirlemek amacyla, RTKn Milli Eitim Bakanl ile yapt ibirlii erevesinde Ankaradaki
farkl sosyo-ekonomik dzeyleri (alt, orta, ortann st ve st) temsil edici nitelikte okullar kanalyla
1650 anne babaya ulaarak bir aratrma gerekletirmitir. Aratrma bulgularna izleyen
blmlerde deinilmektedir.

Sistemin dnsel alt yaps, RTKn iki yl akn bir srede geni bir akademik danman grubu
ile yapt youn almalar sonucu oluturulmutur. Sistemin teknik alt yaps hazrlanrken, grafik
tasarmlar vb. konularda farkl akademisyenlerden ve ilgili dier sektrlerden de danmanlk,
yardm ve hizmet alnmtr. Kukusuz sistemin planlanma ve hayata geirilmesinde RTKn
ynetici kadrolar ve uzmanlarnn almalar en nemli paya sahiptir.

Akll aretler sistemi bir z-denetim srecini balatmak amacyla yaratlmtr. Burada temel olan
ocuklar ve genleri televizyonun olas zararl etkilerinden korumaktr. Bu amala RTK,
alanlarnda uzman kiileri bir araya getirerek oluturulmu olan bir sistemi, grsel-iitsel sektrn
kendi alanlarnn/aktrlerinin destei ve ibirliiyle uygulamaya geirmektedir. Yaynclarn
grsel-iitsel materyalin olas zararlarndan kkleri korumak amacyla z-denetime gitmelerinin
ok nemli olduu gr, 1990l yllardan bu yana tm dnyada geni kabul grmektedir
(Berendt, 1995). ABD'de bu noktadan hareketle yayn kurulular kendi snflama sistemlerini
gelitirmiler ancak yaynclarn ekonomik kayglarnn da yn verdii bu snflama sistemlerinin her
zaman istenen sonucu salamad ve birbirinden farkl bir ok sistemin birlikte bulunmasnn anne
babalar iin bilgilenmeyi zorlatrd saptanmtr (Bushman & Cantor, 2003). Avrupa'da da
benimsenen z-denetim yaklam erevesinde, 24 Eyll 1998 tarihli Avrupa Birlii Direktifinde z-
denetim araclyla etkili bir Avrupa snflandrma sisteminin gelitirilmesi konusu gndeme
getirilmitir.

Tm bu gelimeler erevesinde Trkiyede Radyo ve Televizyon st Kurulunun giriimiyle Akll

aretler snflandrma sistemi oluturulmutur. Bu sistemde, anne babalara ve dier izleyici kitleye
televizyon programnn ieriinin olas zararl etkileri ve hangi ya grubuna nerilebilecei hakknda
bilgi verilmekte ve rehberlik edilmektedir. Kitle iletiim aralarna her gn bir yenisi dahil olmakta ve
DVD, internet, bilgisayar oyunlar ve mzik kaytlar gibi bu yeni aralar ocuklarn alkanlklarn
dolaysyla deerlerini, sosyallemelerini ve renmelerini etkilemektedir. Bu etkiler zerine
yrtlen saysz aratrma ve pek ok aratrmann sonucunu bir arada ele alan meta analiz
almalar, olumsuz ierikteki yaynlarn ocuklarn geliimine zarar verdiini gstermektedir
(Anderson ve Bushman, 2001; Anderson ve ark., 2001). Televizyon yaynlarnn ocuklar
zerindeki olumsuz etkileri, ocuklarn yana, zihinsel kapasitelerine, ka saat televizyon
izlediklerine, ilgilerine, televizyonu kiminle izlediklerine ve izleme srasnda anne babasnn
aklama yapp yapmadna bal olarak farkllklar gstermektedir (Nathanson ve Yang, 2003,
Busman ve Cantor 2003, Anderson ve ark., 2001, Emmers-Sommer ve Allen, 1999). Televizyonun
zararl etkileri zerinde rol oynayan bunca faktr varken anne ve babalarn istekleri dorultusunda
onlar bilgilendirmeyi hedefleyen bir sistem sorumluluk bilinciyle hareket ederek en olumsuz
kouldaki ocuklar dikkate almaldr. Bu nedenle "Akll iaretler" sistemi anne babalarn
gereksinimlerini dikkate alarak ve konuyla ilgili bilimsel bilgi birikimini kullanarak oluturulmutur.
Sistem, hem TV yaynlarnn ieriini tanmlamakta, hem de bu ierie gre uygun ya grubunu
deerlendirmektedir. Sistemde yer alan ierik alanlarnn, bunlarla ilgili tanmlamalarn ve ya
derecelendirmelerinin altnda yatan mantk olduka net bir biimde aklanmaya allmtr. Bu
nedenle sistem saydamdr, eletirilere ve zaman iinde gelitirilmeye ak bir sistemdir. Bu yaznn
izleyen blmnde sisteme temel oluturan aratrma sonular ve ilkeler aklanmtr. Sonraki

4
iki blm kodlama formu ve anahtaryla ilgili bilgi vermekte, daha sonra z-denetime dayal bu
sistemin sahip olduu zellikler aklanmakta ve son olarak da genel deerlendirme ve sistemin
iyiletirilmesine katk salayacak konular zerinde durulmaktadr.

Akll aretlere rehberlik eden tketici aratrmas

Akll iaretler snflandrma sisteminin amac, anne babalar ve kamuoyunu medya yapmlarnn
olas zararl etkileri konusunda bilgilendirmek ve medyay nasl kullanmalar gerektiini ocuklara
retmelerinde onlara yardmc olmaktr. Sistemin hedef kitlesi anne babalar olduu iin TV
programlaryla ilgili bir snflama sistemi gelitirilmeden nce medyann ocuklar ve genler
zerindeki etkileri konusunda anne babalarn ne dndn renmek ve televizyon
programlaryla ilgili bilgilenme gereksinimlerini tespit etmek iin bir aratrma yaplmtr.
Snflandrma sisteminin oluturulmasnda ilgili alanlardaki bilgi birikimi yol gsterici olmakla birlikte
anne babalarn konuyla ilgili dncelerini bilmenin, hedef kitlenin gereksinimlerini karlama
asndan gerekli bir uygulama olduu dnlmtr. ocuklarn televizyon yaynlarndan
etkilenmeleri konusunda anne babalarn fikirlerini aratran ve daha nce RTK tarafndan
gerekletirilmi pek ok kamuoyu aratrmas mevcuttur (zdiker, 1997, 1998, 1999, 2000). Bu
anketlerde kamuoyunu temsil edici rneklemlerin %85'i ocuklarn izleyebilecei saatlerdeki
yaynlarn ierik asndan uygun olmadn dnmekte, %91'i iddet ieriinin younluundan ve
etkisinden ikayet etmekte, %70'e yakn bir grup da programlar hakknda uzman grne ok az
veya hi yer verilmemesini bir eksiklik olarak belirtmektedir (zdiker, 1997a ve 1997b).

Akll aretler Sisteminin gelitirilmesine temel oluturan kamuoyu aratrmasnda anketi

yantlayan 1638 anne/babann %76.2'si televizyon programlarndaki zararl ierik konusunda
bilgilenmek istediini; %23.8'i ise bilgilenmek istemediini belirtmitir. Bilgilenmek istediini bildiren
grup, dier gruba gre ocuklarnn ierikten daha fazla etkilendiini dnmektedir. Anne babalar,
ocuklarnn iddet ve korkudan etkilenme dzeylerini en yksek olarak bildirirken, kaba konuma,
kfr ve olumsuz rnek oluturabilecek davranlardan daha az, cinsel ierikten etkilenme
derecesini ise en az olarak bildirmilerdir. ocuklarnn bu ierik alanlarnn herhangi birinden
etkilendiini bildiren anne babalar genellikle dier ierik alanlarndan da etkilendiini
dnmektedir. Anne babalar, ocuklarnn yalar arttka iddet ve korkudan daha az
etkilendiklerini ifade etmektedir. Dier ierik alanlar iin ise yaa bal bir farkllama elde
edilmemitir. Erkek ocuklarnn olumsuz rnek oluturabilecek davranlardan kzlara gre daha
fazla etkilendikleri; kzlarn da korku ieriinden daha fazla etkilendii bildirilmitir. Genel olarak
anne babalarn ocuklarnn televizyon yaynlarndaki ierikten etkilendiini dnmeleri ile eitim
dzeyleri arasnda anlaml bir iliki elde edilmemitir.

Ya Snflamalar/Kategorileri
Simge sistemi farkl ya grubu temelinde ayrm yapmaktadr:

7 yan altndakiler, 7-13 ya ve 13-18 ya. Bu ya gruplar ocuk ve genlerin zihinsel, duygusal
ve sosyal geliim dzeyleri gz nne alnarak belirlenmitir. ocuk ve genlerin geliim
zelliklerine gre kendilerine sunulan yazl ve grsel ierikten farkl biimlerde etkilendikleri
bilinmektedir. Ya gruplarnn her biri kendi iinde bile olduka farkllaabilmektedir. rnein yedi ve
on yandaki ocuklar arasnda bile belirgin farklar vardr. Yine ayn yataki ocuklarn bilisel ve
duygusal yetilerinin geliimi de birbirlerine gre farkl olabilmektedir. Ancak etkilenme derecesini

5
ayrntlandrarak daha ok ya grubu oluturmak uygulamay gletirecei iin gereki deildir.
Bu nedenle ya gruplar temel geliimsel deime yalar dikkate alnarak oluturulmutur.
Uygulamada ana babalar kendi ocuklar iin ya gruplarnn kendi ocuklar iin ne lde uygun
olduunu da deerlendirmelidirler. Aada, ya grubu arasndaki ayrm yapmada
kullandmz grler zetlenmektedir:

7 yan altndakiler:
Ben merkezcidir, dnyas kendi alglaryla snrldr. Farkl bak alarn ayrdetmekte
glk eker.

Hayal gc yksektir ve hayal ile gerei ayrt etmekte zorlanr. Bu zellik, bu ya

ocuklarn, zellikle taklit etme eiliminde olabilecekleri televizyon karakterleri
karsnda krlgan bir durumda brakr.

Cansz nesnelere insan zellikleri ykledii iin izledii karakterlerin gerek yaamda da
var olduunu ya da insan nitelii tadn dnr. Bu nedenle Spermeni taklit edebilir
ya da tandk nesnelerin rktc bir biimde ekil deitirmesinden ar derecede
korkabilir.

Taklitilik-Model Alma zellii vardr: Geliimi srasnda kendisine model ald kiilerin
zelliklerini benimseyerek zdeim kurar. Bu nedenle ocuklara zdeim kurabilecekleri
olumlu kahramanlar izletmek ok nemlidir.

En arpc grntye (ki bu genellikle ilk grddr) odaklama, taklp kalma zellii
belirgindir. Ayn ekilde hzl, renkli ve yksek sesli grnt akna kar daha kolay ilgi
gsterir. iddet ieren pek ok grnt de hareketlidir (rnein aksiyon filmleri).
Dolaysyla ocuklarn, hareketli grntlere taklmalar iddet ieriiyle karlama
olasln artracaktr.

Grn ve gerek ayrmn yapmakta zorlanr. Grne aldanr ve bu zellii,

yanlmasna yol aabilir (rnein iyi giyimli bir yetikinden zarar gelmeyeceini dnr).

Dikkat gc ve sresi snrldr. Dikkatin abuk dalmas, sresinin ksa olmas ve dikkati
kontroll biimde kullanma zorluu grlr. Para ile btn arasnda ba kurmakta
zorlandklarndan, ocuklar iin her bir grnt kendi iinde, btnden bamsz olarak
nem tamaktadr. Dolaysyla yanl gstererek doruyu buldurmaya ynelik yapmlar,
bu ya grubu iin uygun deildir.

Kendine yakn olan eyleri daha kolay alglar, kendi dnyasndan tandk nesnelere daha ok
ilgi gsterir. Tandk nesneler ve kiiler araclyla sergilenen olumsuz davranlar,
ocuun gvensizlik duygular yaamasna yol aabilir (rnein filmdeki kt karakterler
retmen, polis ya da akraba gibi kiiler olduunda bu, ocuklarda gvensizlik duygusuna
yol aabilecektir. Oysa bu dnemlerde onun katksz gvene gereksinimi vardr.)

Dili kullanmada giderek ustalar. Szck daarc hzla geliir. Televizyondan duyduu
kt szleri de szck daarcna ekleyecektir.

6
 Olumsuz iletiden olumlu yn karamaz. Bu yzden mesajn olumlu olmas ve olumlu
yaklamla balayarak verilmesi ok nemlidir. nce verileni daha kolay alglad ve zihnine
yerletirdii iin, olumlu olan nce vermek gerekmektedir.

Somut-grlebilir sonu nemlidir. Bu dnemdeki ocuklar iin davrann ne niyetle

yapld deil, sonucun ne olduu nemlidir (rnein filmdeki kahraman yalan syleyerek
ya da sahtekarlkla istedii bir eyi elde ediyorsa ocuk onun niyetini deil kazancn
nemseyerek onu taklit edebilecektir).

Cinsiyet farkllklarn kefeder. Kadn ve erkee ait rolleri ayrtrarak kavramaya

balar. Dolaysyla kadn ve erkei tek tip ve kalp yarglar ieren gsterimlerle sunmak,
ocuun gelitirecei cinsiyet rol zerinde olumsuz etki yapacaktr.

Bu zellikler erevesinde, yedi yan altndaki ocuklar ayr bir grup olarak ele alnmaldr.
Aratrmalar, yedi yana kadar ocuklarn yeterli lde gerek ve dsel olan arasnda
ayrm yapamadn gstermektedir. Buna bal olarak bu yan altndaki ocuklar korkutucu
ya da saldrgan izgi film ya da canlandrma filmlerdeki korkutucu ve saldrgan geleri gerek
grnt ierii gibi deerlendirebilmektedir. Bu nedenle iddet ieren baz izgi filmler ve
animasyonlar bu ya grubu iin zararl olabilmektedir.

Aratrmalar 7 yan altndaki ocuklarn baz zel nitelikli grntlerden korktuklarn

gstermektedir. Garip dsel karakterler (rn: Alaaddin filminde ieden kan cin),
dnmler (rn: Power Rangersda Hulk), fiziksel istismara urayan hayvan ve ocuk
grntleri gibi sunumlar, ocuklar olumsuz etkileyebilmektedir. Bu unsurlarn her birine
ilikin zel sorular bu soru formunda kapsanmaktadr. Eer bunlardan biri iaretlenirse,
derece 7 ya olacaktr.

7-13 ya
Kadn ve erkee ait toplumsal cinsiyet rolleri ve cinsiyet kalp yarglar glenir.

Kiilie ynelik kayglar ve sosyal korkular, nesne korkularnn yerini alr. Ani kiilik
dnmleri ve tutarszlklar yaayan karakterler bu ya grubu iin sarscdr.

Bir gruba ait olma gereksinimi nem kazanr. Kendi cinsiyetinden akran gruplar tercih
edilir. Akranlarla birlikte olmak ister ve yakn ilikiler kurmay renir. Akran gruplaryla
zdeim ve akranlarn model alnmas gzlenir (rnein televizyonda, okullardaki akran
gruplarnn ete oluturmalar ya da madde kullanm srasnda gsterilmeleri bu ocuklarn
yanl figrlerle zdeim kurmalarna neden olacaktr).

Dnyay alglama biimleri iki utadr; siyah ve beyaz vardr, griyi bu iki rengin arasna
yerletiremez.

Somut olaylar anlar, mantk kurallarn fiziksel nesneler gibi somut olana uygulayabilir.
Soyut fikirleri anlamakta glk eker. Ancak 10 yandan itibaren soyut dnme yetilerinde
hzl bir art olur. Daha ok mizah, parodi, kinaye (ironi), ve hiciv, yergi (satire) gibi soyut
dnce zelliklerini gstermeye balarlar.

7
 Mecazlar ve dolayl anlatmlar alglayamaz. Mesaj olduu gibi ald iin bu ya
grubundaki ocuklara verilecek mesajn ierii nemlidir.

Otoritenin koulsuz kabul edildii grlr. Otoritenin davranlarn sorgulamaz; bu

nedenle otorite figrlerinin verdikleri yanl mesajlar bu ya grubunu olumsuz ynde
etkileyecektir.

almak, baarmak, gze girmek ve takdir edilmek ister, bunun iin ok aba harcar. Yanl
yollar kullanarak baarya ulaan rnekleri izlemesi sakncaldr.

Duygudalk (empati) gelitirmeye ve kendi davranlarnn bakalar zerinde yaratt

etkileri anlamaya balar.

Bilisel becerileri yeterince gelimedii iin dank ve farkl yollardan verilen mesajlar bir
btn halinde anlamas ve kavramas zordur.

Ahlaki standartlar iselletirilir; fakat bu kez de ahlaki yarglamalarnda kendisiyle ilgili

sonular zerine odaklanr.

nsanlarn baz sosyal gruplara ait olduklarna ve bu gruplarn birbirlerinden farkl olduklarna
inanr. Dier insanlarn davranlarn kendi sosyal gemilerine gre anlamaya ve
deerlendirmeye alr. 10-13 ya arasnda belirgin, hzl ve nemli deimelerin olmas, 13
yan ayr bir grup olarak deerlendirilmesi gerektiini gsterdii iin ayr bir snf olarak
alnmtr.

13-18 ya
Mantk kurallarn soyut olaylara uygulayabilir, soyut kavramlar anlayabilir.

Neden-sonu ilikileri kurma ynnde bilimsel akl yrtmelerde bulunabilir.

Kendi yatlarndan gelen iletiler daha etkilidir.

Yetikin otoritesinin nemsenmedii ya da tepki gsterilebildii bir dnemdir.

Meydan okuma ve sorgulamalarn balad dnemdir.

Olaylarn arkasndaki somut gereklerden ok soyut gerekliklerle ilgilenir. Soyut

kavramlara ve soyutlamalara dayal etkinliklere (rnein resim, mzik, heykel, edebiyat gibi)
ilgi duyar.

Ben nasl bir gen yetikin olmalym sorusuna yant arar. Cinsel, politik, etnik ve dini
alanlarda eitli denemelerle bir kimlik oluturmaya alr.

Bir ideoloji gelitirmeye ve bununla balantl deerlerin, davranlarna rehber olmasna

alr.

Kar cinse ve cinsellie ilgi artar. Kar cinsle arkadalk kurmaya ve flrt etmeye balar.

8
 Aile dnda, farkl zdeim modellerine ilgi artar. Anne-babadan ve dier yetikinlerden
duygusal adan bamszlamaya alr. Baland ve zdeletii kahramanlarn
davranlarn ok youn bir biimde sahiplenebilir

Gizlilie nem verir, utangalk ve sklganlk grlebilir.

Kurallar ve snrlar zorlamay dener, riskli davranlara giriebilir. Riskli davranlarn

ekici bir ekilde sunulmas, ya da genlik dnemine zg bir deer olarak aktarlmas bu tr
davranlarn taklit edilme olasln artracak, istenmeyen sonulara yol aabilecektir.

Bedene ve d grne ilgi artar.

Ahlaki akl yrtmelerinde sosyal standartlar ve bakalarnn yarglamalarna odaklanr.

Cinsel ekiciliinden endie duyar, kar cinse ynelik alnganlk ve korkular olabilir.

Gven-gvensizlik gibi iki utaki davran ve duygular ok ksa aralklarla yaayabilir.

Duygular ok deiken olabilir ve ok abuk rselenebilir.

Bilgi ve deneyimi, davrannn sonularn yeterli ve salkl olarak deerlendirmeye

yetmedii iin ani, atak ve yaamn tehdit edebilecek davranlarda bulunabilir.

Televizyonda srekli izledii ar cinsellik ve iddete dayal filmler alg ve deerlerinin salkl
geliimini engelleyebilir.

On - on sekiz ya aralnda genler medya rnlerini yetikinler gibi snrsz izlemek

isterler. Bu yatan itibaren film ve televizyon programlarn, sosyal yaam renmek ve
gnlk sorunlarn nasl zldn grmek iin kullanrlar. Gen ergenler oyuncularla gl
bir ekilde zdeim kurarlar, onlarn niteliklerini yceletirerek taklit ederler.

Aratrmalar genler arasndaki su davranlarnn ergenlik sresince arttn ve sonra inie

getiini gstermektedir. Genlik dnemi sululuu daha ok iddet uygulama (vandalizm),
soygunlar ve dv olarak gzlenir. Risk ieren ya da sua ynelik davranlar genlere
ekici gelmektedir. Medya, gen insanlar sulu davran rneklerinin nderi olarak gsterir.
Genler, zellikle erkekler, sulu medya kahramanlar ile gl bir ekilde zdeim kurarlar.
Medya ve medya kahramanlar bu konuda nemli rol oynar. Bu nedenle baz tr iddet 18
ya ve zeri olarak deerlendirilmektedir.

Vahet ve dehet filmlerine bal korkulara ergenlik dneminde de ska rastlanabilmektedir.

Ergenlik dneminde heyecan arama ve duyarllk doruk noktadadr. Genler kendilerini
heyecanl ve riskli davranlarda denedikleri iin bazen vahet grntlerinin olduu filmleri
izleme konusunda birbirleri ile yarmaya girebilirler. Ancak snrlarn ok fazla zorlamalar
sonucu bu filmleri izledikten sonra korku gelitirebilirler. Bu nedenle rn. Hannibal ve
Exorcist gibi filmler 18 ya ve sonras olarak derecelendirilir.

Bilisel ve sosyal-duygusal geliim zellikleri yukarda sralanan ana ya grubunun, grsel-

iitsel yaynlarda saptanacak zararl ierikten korunmalar amacyla koruyucu simge dzenlemesi
getirilmitir. Bu erevede TV programlarnn, deiik ya gruplarnn zellikleri gz nne alnarak

9
grnt temelinde tanmlanmas gerekli grnmektedir. Grnt temelindeki zmlemenin yine
ayn gerekeyle ok geni bir yelpazeyi kapsamas zorunluluu da bulunmaktadr.

Televizyon ocuklar Ne Yolla Etkilemektedir?

ocuklarn televizyon programlarndaki ierikten nasl etkilendiini aklayan baz kuramsal
yaklamlar vardr. Sosyal renme yaklamna gre, ocuklar televizyonda bir davrana ya da
mesaja dikkatini verip onu belleine aktardklar zaman, daha sonra bu bilgi onlarn davranlarna,
ve ilgilerine rehber olmaktadr. Sk izlenen bir davran tekrarland iin bellee iyice yerlemekte
ve ocuk tarafndan ortaya konma olasl artmaktadr. Bilgi ileme yaklamna gre de ocuklar
televizyon izlerken aslnda baz davran kalplarn, kiileraras iliki rntlerini, sorunlarn
zmne ynelik stratejileri ve pek ok sosyal davran renmektedirler. Sosyal dnyaya ait bu
bilgileri temel alarak davranr ve kardaki insanlardan da buna uygun davranlar beklerler. Sosyal
renme ve bilgi ileme yaklamlar televizyonun sosyal davran zerindeki etkilerini aklamaya
ynelik olmakla birlikte saylar, kavramlar ve yaratclk gibi dier ierik alanlarna da
uygulanabilirdir. erie nem veren ancak basit bir etki yerine televizyonun bireyler iin bir anlam
sistemi oluturduunu ne sren bir kltrleme/ekme (cultivation) yaklam da vardr. Bu yaklam,
televizyon programlarnn ieriinin, izleyen tm bireylerde ok daha yava ve birikici biimde
iinde yaadklar sosyal ve fiziksel dnyaya ait ortak bir kavray ve anlam sistemi yarattn ve
zellikle televizyonu youn biimde izleyen ve izlediklerini daha gereki olarak alglayan gruplar
iin asimilasyonun ok daha gl olduunu vurgulamaktadr (Anderson ve ark., 2001).

Televizyonun ocuklar zerindeki etkisini aklayan baz kuramsal yaklamlar ise programn
ieriinden bamsz olarak izleyiciye bal zellikler zerinde durmaktadr. zleyicinin ya,
cinsiyeti, gereksinimleri, gdleri, tercihleri ve hangi amala televizyon izledii ve televizyon izleme
rnts gibi zellikler televizyonun birey zerindeki etkilerinde rol oynamaktadr. rnein bireyler
rahatlamak ve elenmek iin, bilgi edinmek iin ya da TV programlarndaki kahramanlarla
kendilerini karlatrmak ve deerlendirmek iin televizyon izleyebilirler. Ayrca televizyonu bir
alkanlk olarak ya da olduka seici bir biimde izleme rnts gsterebilirler. Tm bu
zelliklerin, ierikten bamsz olarak televizyonun birey zerindeki etkisini deitirdii
vurgulanmaktadr.

Daha yeni yaklamlar ise televizyonun etkisinde hem ieriin hem de izleyici zelliklerinin bir
etkileim iinde rol oynadn ne srmektedir(Van Evra, 2004, sf. 18).

erik Alanlar
iddet ve Korku
Tketici aratrmas sonucunda anne ve babalarn en ok bilgilenmek istedikleri ieriin korku ve
iddete ilikin olduu grlmektedir. Aratrmalar, iddetle, gerek yaamda ve grsel ve yazl
basnda sk kar karya kalmann bilisel, duygusal ve davransal srelerde deiikliklere
neden olduunu gstermektedir (Bensley ve Van Eenwyk, 2001; Vidal, Clemente & Espinosa,
2003).

Televizyonda iddetin gsterilmesinin izleyiciler zerinde temel etkisi olduu

savunulmaktadr:

10
 Duyarszlama: Korku ve gerilim yaratan bir olay ya da olguyla ba etmek iin iki temel
yol kullanlr. Ya o ortamdan kalr ve uzaklalr ya da onunla bark yaama, etkisini
azaltma yoluna gidilir. zleyici diline evrildiinde, televizyonda ac verici bir olay izlendiinde,
izleyici ya o grnty deitirecek ya da grd grnty nemsizletirecektir. ocuklar
genellikle daha edilgen izleyiciler olduklar iin bu grntler karsnda duyarszlama
tehlikesini daha ok tamaktadrlar. Bylece izleyiciler, zellikle ocuklar acya ve bakalarnn ac
ekmesine giderek daha az duyarl hale gelebilirler. Buna bal olarak da iddet grntlerine ve
saldrgan davranlara ilikin bir tolerans gelitirebilirler (Villani, 2001).

Gven yitimi : Kiiliin geliimindeki en temel elerden biri temel gven duygusudur.
ocuk evresine, evresindeki kiilere gven duyduu oranda geliip olgunlar. iddetin
egemen ve youn olduu, zmszlk ve aresizlik duygularnn youn yaand,
tutarl ve gvenilir olmayan bir evre ve kiilerin varl, ocuklar olduu kadar erikinleri
de olumsuz ynde etkilemektedir. ocuklar d dnyaya kar daha korku dolu hale
gelebilirler.

zdeim ve taklit: iddet ve saldrganln sorun zc ve kazandran bir yntem olarak

gsterilmesi ocuklarn ve hatta yetikinlerin, izledikleri kahramanlarla zdeim kurma ya
da onlar taklit etmeleri araclyla, bu yolu giderek benimsemelerine neden olabilir.
ocuklar evrelerindeki insanlara daha saldrgan davranmaya eilim duyabilirler

Genel olarak ocuklarn iddet izlemelerinin her zaman duyarszlama ya da saldrgan davranlarla son
bulmayaca aktr. Aratrmalar medyadaki iddetin baz kapsam zelliklerinin saldrgan davranlar ve
ya da duyarszlamay artrabileceini gstermektedir.

ocuklar henz geliim srecinde olduklar iin zgrlk, hakalk, eitlik gibi yce ama soyut
kavramlar adna iddetin kullanld rneklerle karlatklarnda, ahlaki/etik yarglar
karmaaya uramaktadr. iddet kullanmnn kimileri iin hak ve gereklilik olduunun
vurgulanmas, arpk ve rselenmi bir ahlak yargsnn gelimesine neden olabilir.
Medyadaki iddet ieriinin eitli zellikleri saldrgan davrann ya da duyarszlamann artmasnda
nemli etkilere sahip olmaktadr. Aada bu zellikler Valkenburg ve arkadalarnn (2002)
makalesinden alnarak zetlenmitir:

Gerekletirilebilirlik Dzeyi: Saldrganlk ve duyarszlamay artrd dnlen ilk zellii

iddetin gerekletirilebilirlik dzeyidir. Ancak aklda tutulmaldr ki bir ieriin gerek olup
olmadn deerlendirebilme yaa bal bir yetenektir. Erikinlerin abartl (rn. James Bond) ya
da gereki bulmad (rn. Power Rangers) bir grnt ocuklar iin gerek olabilir.

Ciddi Yaralanmalar: Medyadaki iddetin, duyarszl artran ikinci zellii, iddetin sonularnn
gsterilme derecesidir (kan, ciddi yaralanma grntleri, organ kayplar). Bu tr grntler
izleyicide duyarszlk yaratmakta ya da aldrmazlk ortaya karabilmektedir.

ekici Kahramanlar: iddeti artrd bilinen nc zellik, iddet uygulaycsnn ekici olmasdr.
Yine sapkn kiiler tarafndan gerekletirilen iddet ve uygulanan yntemlerin ok daha etkili
olduu bilinmektedir. zdeim kurabilecekleri kiiler tarafndan yaplan saldrgan davranlar
ocuklar iddet uygulamalar konusunda yreklendirecektir.

11
 iddetin Onaylanmas: Drdnc zellik, iddetin onaylanmasdr. Pek ok medya yapmnda
iddet kullanan kahraman asndan bunu hakl gsterecek eitli nedenler sergilenir (rnein,
masum kurbanlar korumak adna gerekletirilen iddet) Onaylanm iddeti izleme, ocuklarn
gerek yaamda iddeti kullanma eilimini artrabilecektir.

iddetin dllendirilmesi: Beinci zellik, medyadaki iddetin cezalandrlmasna ilikindir. Eer

iddet bir biimde cezalandrlrsa izleyicideki saldrganlk riski azalr. Ancak, ierik analizi yapan
aratrmalar medya yapmlarnn ounda iddetin dllendirildiini gstermektedir. ocuklarn
kahramanlar genellikle zeki, gl ve ekicidir ve saldrgan davranlar iin ok ender olarak
cezalandrlrlar. Pek ok aratrma iyi karakter tarafndan yaplan iddetin saldrgan davranlarda
arta neden olduunu gstermektedir.

lk iki zellik olan, gereklik dzeyi ve ciddi yaralanmalar bu deerlendirme sisteminde gznne
alnmaktadr. Sonraki zellik darda braklmtr. nk, neredeyse tm kurgusal yapmlarda,
iddetin byk blm onaylanmakta, dllendirilmekte ya da ekici bir karakter tarafndan
yaplmaktadr.

Korkutucu erik
Medyadaki iddetin en rseleyici etkilerinden biri de izledikleri grntlerle baedemedikleri iin,
ocuklarn gnlk yaamlarnda ok daha korku dolu olmalar ya da korkun ryalar grmeleridir.
ocuklarda ne tr medya ieriinin korku yaratt yaa bal olarak deimektedir. rnein kk
ocuklar daha ok dsel ierikten, gerek veya hayali algsal olarak belirgin olan uyarclardan korkarlar,
daha byk ocuklar ise gereki kurgular ya da haber ieriklerinden korkmaktadrlar (Valkenburg ve ark.
2000 ).

ok sayda balamsal/evresel zellik izleyicide korku yaratr. Bu zellikler aada aktarlmaktadr

(Valkenburg ve ark., 2002). lk ve en belirgin nitelik korkmu insan grntlerinin gsterilip
gsterilmediidir. Medyada tehlike sklkla ana karakterlerin korkular aracl ile aktarlr. Bu yolla gerek
tehdit aka gsterilmemi olsa da ana karakterlerin korkular izleyiciyi dehete drmeye yetmektedir.
Bu srecin altnda yatan mekanizma ana karakterle kurulan empati, eduyumdur.

kinci zellik, medya yapmndaki izleyicilerin ortamla tankldr. Aratrmalar, insanlarn bildik ortam ve
mekanlardaki tehlikelerden daha ok korktuklarn gstermektedir. Uzak, az bilinen ya da gerek
yaamda mevcut olmayan ortam ve mekanlar daha az korkutucu bulunmaktadr. Gnlk yaam
kapsamna yerletirilen korkutucu grntler kolaylkla oyuncaklar, okul binas, deniz kenarna gezi gibi
ocuklarn gnlk yaamlarnda yer alan sradan nesne ya da olaylarla ilikilendirilebilir. rnein Jawsda
korku deniz ve kumsalla ilikilendirilmitir. Medya ieriine gsterilen korku tepkileri, korkutucu unsurlarn
getii ayn durum ya da nesnelerle yzyze gelme srasnda da uyarldndan, daha youn ve uzun
sreli olmaktadr. Bu, Jaws ya da Sapk gibi baz filmlerin The Alien gibi fantastik filmlerden daha uzun
sreli ve youn korku yaratmalarnn nedenini de aklamaktadr.

Yapmn korku yaratmasndaki son iki zellik ses efektleri ve mziktir. 1950'li yllarda bile Himmelweit,
Openheim ve Vince (1958) ocuklarn, zel ses etkileri ile zellikle mzikle karlamalarnn korkutucu
geler olduunu bulmulardr (akt. Valkenburg ve ark., 2002). Sonraki aratrmalar da korkutucu bir
mziin filme gsterilen korku tepkisini artrdn gstermitir. rnein, Thayer ve Levenson (1983)

12
endstriyel bir kazann belgesel filmine eklenen korkutucu bir mziin sradan belgesel mziinden
ok daha fazla korku yarattn bulmulardr.

Korku ok gl bir biimde izleyenin bilisel geliim dzeyi ile ilikilidir. Aratrmalar ocuk ve
byk ocuklarn korkun filmleri iki ekilde izlediklerini gstermektedir: Duygudan arnm bir ilgi
gsterir ve filmden holanrlar. Ancak ayn zamanda grdklerinin gerek olmadn dnerek
duygularn zayflatrlar. Kendilerine grdklerim gerek deil telkininde bulunarak korkuyla
bilisel yolla ba etmeye alrlar. Bu trden ba etme 6-7 yandan balayarak yala artmaktadr.
Bilisel olmayan stratejileri ise rnein, bir oyuncaa sarlma ya da birine dokunarak rahatlama
gibi, ocuklar daha fazla kullanmaktadr. Yedi yandan kk ocuklar, izledikleri eyin dsel
olduu konusunda nemli lde uyarlsalar bile, korkutucu medya ierii ile bilisel olarak ba
etmekte gsz kalmakta daha byk ocuklar ise olayn gereklii arttka daha fazla korku
tepkisi sergilemektedir (Wilson, Hoffner & Cantor, 1987). Bu snflama sisteminde her iki tr korku
da dikkate alnmtr.

Cinsellik
Akll iaretler sistemi iin yaplm olan tketici aratrmasnn sonular anne babalarn TV
programlarnn ieriiyle ilgili olarak bilgilenmek istedikleri alanlardan birinin cinsellik olduunu
ortaya koymutur. Aratrma bulgular, cinselliin medyada temsil edili biiminin toplumsal
deerlerle ilikili olarak eitli endielere ve eletirilere yol atn gstermektedir. Btn bu
eletiri ve endielerin temelinde, medyann cinsellik ieren yaynlarnn genleri olumsuz olarak
etkiledii varsaym yatmaktadr (apl, 2002: 206). ocuun ya da gencin konuya ilgisi, kavrama
dzeyi, olayn gerek olarak alglanma dzeyi ve anne babann ierii nasl aklad cinselliin
etkisi zerinde nemli rol oynamaktadr. Televizyonda yer alan cinsel ierik, cinsellik hakknda
genel konumalardan, cinsel deneyimler zerinde konumaya, okama, pme ve fiziksel flrtten
cinsel ilikinin gl bir biimde imasna ya da ilikiye kadar gitmektedir (Kunkel, Cope & Biely,
1999). Televizyon programlarndaki cinsel ierik, zellikle ergenlerin cinsel adan (cinselliklerinin)
sosyallemelerinde nemli lde etkili olmaktadr. Ergenler cinsel davran normlarn, cinsellik ve
romantizmle ilgili davran senaryolarn ve kalplarn TV'den ve medyadan renmektedirler
(Brown, Childers & Waszak, 1990). rnein genler kar cinsten arkadalaryla cinsel konularda
nasl konuacaklarn TV'deki gsterimlerden rendiklerini ifade etmektedirler (akt. Kunkel ve ark.,
1999).

Daha kk ya grubundaki ocuklar zerinde de cinselliin olas olumsuz etkileri belirtilmitir.

Cinsellik konusunda bilgi ve deneyimi olmayan ocuklar, plaklkla birlikte youn cinsellik ieren
sahnelerden, cinsellik ieren yakn davranlardan rahatszlk duymaktadrlar (Wartella ve ark.,
2000). Ayrca cinsellii henz deneyimlememi kk ocuklar, zellikle cinsel iliki ieren
sahneleri iddet olarak yorumlamakta ve yetikin cinselliiyle ilgili yanl inanlara ve
kavramsallatrmalara sahip olmaktadr.

Cinselliin nasl sunulduu da ocuk ve ergenler zerinde brakt etkiyle ilikilidir. Cinsellik
genellikle rastlantsal ve bir gecelik ilikiler biiminde yaanmakta, korunma genellikle
gsterilmemekte, cinsel ilikinin uygun olmayan partnerler ve koullarda yaanmasnn yol
aabilecei kimi ar, olumsuz sonulara pek deinilmemekte ve genellikle biraz srardan sonra
kadnlarn ilikiye ikna edilebildii grlmektedir. Sonu olarak insanlarn cinsel aktivitelerinin
yaratabilecei belirli riskler konusunda hi de gereki olmayan sunumlar arlkta olmaktadr.

13
Genlerle ilgili programlarda cinsellik davran olarak yer almasa bile konuma olarak arlkla
ilenmekte ve salad bilgi cinsellikle ilgili normlarn, kimliklerin, uygulamalarn, gdlerin ve
cinsellie ynelik tutumlarn gelimesinde olduka etkili olmakta, cinsellikle ilgili tutumlar da cinsel
davranlara yn vermektedir (Emmers-Sommer & Allen, 1999). Bu nedenle cinsel ierik, eitici
olduu ve anne babalara ocuklaryla bu trden konular konuma iin frsat yaratt srece yararl
da olabilir.

Olumsuz rnek Oluturabilecek Davranlar

Tketici aratrmas sonularna gre anne babalar, iddet ve korkudan sonra ocuklarnn kt dil
ve dier olumsuz davranlardan etkilendiini dnmektedir. Ayrmclk, madde ve alkol kullanm,
sua ynelik davranlar ve kfr ieren kaba ve saygsz konumalardan erkeklerin kzlardan daha
fazla etkilendiine inanlmaktadr. ocuklar bu nitelikte hareketleri grsel-iitsel medyada yer ald
iin normal kabul etmekte ve zellikle kaba, mao, zendirici ve dllendirici biimde sunulan
olumsuz davranlar rol modeli olarak daha ok rnek alnmaktadr.

Ayrmc ifade ve davranlar: Cinsiyet, rk din, dil, etnik kken ve milliyet temelinde yaplan tm
ayrmc davranlar kapsamaktadr. Ayrmcln ak rneklerinin sergilendii ya da zendirildii
ve ayrmcln aka reddedilip etkisizletirilmedii tm durumlar 13 yan altndaki ocuklar iin
uygun olmayan ierik olarak kabul edilmitir.

Madde kullanm, alkol, ttn ve benzerlerinin ar tketimi: Bu trden davranlarn ocuklar

zerindeki olumsuz etkisi, sz konusu davrann normalletirilmesidir. zellikle madde alkol ve
sigara kullanm zendirici ve olumlu bir biimde sunuluyorsa ve bu davranlar sergileyenler
ergenlerin zdeim kurabilecekleri karakterler ise davrann taklit edilme olasl artmaktadr.
Amerikan Pediatri Akademisinin bir aratrmasna gre genler, alkol reklamlarnn kendilerini
imeye cesaretlendirdiini bildirmektedir (2001). Bu nedenle zendirici ve olumlu biimde sunulan
tm kullanmlar ve bamlln sergilendii durumlarda, programn 18 yan altndaki gen ve
ocuklar iin uygun olmadna inanlmaktadr. Eer sunum, zendirici ve taklit etmeye
cesaretlendirici biimde sunulmuyorsa program, 13 ya ve zeri olarak snflanmaktadr. Eer
olumsuz davran iin ak uyar yer alyorsa program tm izleyiciler iindir.

Su ve yasalara aykr davranlar: Bu trden davranlar genellikle iddet ieriiyle birlikte yer
almakla birlikte her zaman byle olmad da grlmektedir. Bu nedenle iddet, korku ve cinsellikle
birlikte yer almad halde kutsal deerlere saygszlk, antaj, hrszlk, rntgencilik, tehircilik,
kundaklama vb. davranlar ocuklarn holandklar kahramanlar tarafndan ve/veya zendirici
biimde sunuluyor olabilir. Ayrca bu trden davranlar cezasz kalabilir ya da olumlu bir zellikmi
gibi sunulabilir. Tm bu durumlarda davrann taklit edilme ve kahramann rol modeli olarak
benimsenme olasl artmaktadr. Bu nedenle zendirici ve olumlu biimde sunulan tm yasad
davranlarn 18 ya ve zeri olarak snflanmas kararlatrlmtr. Sadece yasa d davrann
sergilendii durumlar 13 ya ve zerine; davran hakknda ak uyarnn yer ald tm durumlarda
ise program tm izleyicilere nerilmektedir.

Kaba ve kt konumalar: Tketici aratrmas sonularna gre ebeveynler iin kaba konuma
ve kfr, ocuklarnn en ok etkilendikleri ierik alan olarak iddet ve korkudan sonra 3. srada
gelmektedir. Ayrca anne babalar erkek ocuklarnn bu trden davranlar sergileyen
kahramanlardan kzlara gre daha ok etkilendiklerini belirtmektedirler. Okulncesi dnemdeki

14
ocuklar, televizyonda duyduklar sloganlar, szckleri ve kalplar olduu gibi taklit etme
eiliminde olduklar iin kaba ve kt konumalar ieren programlar 7 ya ve zeri iin uygun
bulunmutur. Daha byk yataki ocuklar genellikle duyduklar szckleri iyi ya da kt olarak
deerlendirebilmekte ve kfr ya da kaba konumalar kullanmamalar gerektiini bilmektedirler.

Kodlama Formu ve Kodlama Anahtar

Akll iaretler sisteminin 1.0 srm 2006 ylnda kullanma sunulmutur. Akll aretler Kodlama
Formu, grsel-iitsel programlarn ierii ile ilgili bir dizi sorudan olumakta ve bu sorular
kodlayclara internet zerinden sunulmaktadr. Yukarda sz edildii gibi kodlayclar, yaynclar
veya yapmclarn grevlendirdii elemanlardr. Kodlayc bir ifre kullanarak, programn snflamak
iin internete girer ve Akll aretler web sayfasndan kodlama ilemini gerekletirir. Kodlama
srecini otomatik olarak sonulandrmak zere hazrlanm olan bilgisayar program o
yapm/programa ilikin ierik ve ya snflamasn kendiliinden verir (rnein, iddet-13 ya ve
zeri iin uygun ya da tm izleyici iin vb.). Soru formundaki tm sorular tm yapmlar iin
uygulanabilir nitelikte deildir. rnein yapm komik izgi filmse kodlayc formdaki dier sorular
yantlamaz (rnein, Tom ve Jerry). O program iin uygulanabilir olmayan sorularda, bilgisayar
otomatik olarak uygulanabilir sorulara geer. Bu nedenle yantlanabilecek sorularn says,
programn trne ve ieriine gre deiir. Sorularn anlalmasn kolaylatrmak amacyla
gerektike rnek ve aklama verilmitir. Soru formunda yer alan maddelerin, hangi ierik alannda
hangi ya grubuna gtrecei konusunda bir anahtar hazrlanmtr. Bu anahtarn nemli ltleri
izleyen blmlerde sunulmaktadr. Anahtarn tm istendii takdirde RTKden salanabilir.

Kodlama Formu be blmden olumaktadr: Birinci blm program trleridir; dier drt blm
ierik alanlarn tanmlar: 2. iddet, 3. Korku, 4. Cinsellik, 5. Olumsuz rnek Oluturabilecek
Davranlar. Bu kategoriler aada aklanmaktadr.

Program Tr
Akll aretler sisteminin yrtlmesinde temel olan kodlama formu, program trlerine ilikin
sorularla balamaktadr. Program trnn belirlenmesinin nemi, ocuklar ve genlerin televizyon
programlarndan etkilenme dzeyinin izledikleri programn trne bal olarak farkllamalar
gstermesinden kaynaklanr. Haber bltenleri, mzik videolar ve reklamlar televizyon program
olarak deerlendirilmediklerinden kodlama kapsamna alnmamtr. Canl yaynlanan her trl
programn ise, bir nce yaynlanan programn format dikkate alnarak kodlanmas uygun
grlmtr. Belirtilen istisnalar dndaki btn programlarn kodlanmalar gerekmektedir.

Bu erevede kodlama formunun birinci blmnde yer alan ilk soru sz konusu programn
kurmaca (fiction) trndeki bir izgi film, televizyon dizisi ya da sinema filmi olup olmadn
saptamaya yneliktir. Takip eden dier soru ise programn kurmaca dndaki (non-fiction /
factual) dier trlerden hangisine girdiini saptamaya alan sorulardr. Kodlama formunda
kurmaca programn niteliini anlamak iin kodlayclara srasyla; 1) programn komik bir izgi film
(rnein: Tom ve Jerry); 2) dier bir tr izgi film (rnein: Aslan Kral); 3) bir sinema filmi veya
televizyon dramas olup olmad sorulmaktadr. Bu sorular programn gereklik dzeyini tespit
etmeye ynelik sorulardr. nk aratrmalar yedi yan zerindeki ocuklarn izgi filmlerdeki
fiziksel iddeti gerek insanlarn yer ald kurmaca filmlere oranla daha az inandrc bulduklarn
gstermektedir. Aratrmalar ayrca yedi ya ve zerindeki ocuklarn izgi filmlerdeki iddet

15
elerinden korkuya kaplmak ya da saldrgan eilimler sergilemek anlamnda daha az
etkilendiklerini de ortaya koymaktadr. Bu nedenle, kurmaca programlarda bu ayrm nemli
bulunmu ve izgi filmlerin ayr olarak deerlendirilmesine karar verilmitir.

Bununla birlikte, yedi yan altndaki ocuklarn izgi filmlerdeki iddeti daha fazla ciddiye aldklar
bilinmektedir. nk bu ya grubundaki ocuklarn izgi filmlerdeki iddet ile dier kurmaca
filmlerdeki iddeti ayrt etme yetileri henz tam olarak gelimemitir. Belirtilen nedenlerle eer
program komik bir izgi filmse deerlendirme sona ermekte ancak dier dramatik anlatya sahip bir
izgi filmse kodlamaya devam edilmektedir. Burada, fiziksel iddet eliindeki tecavz giriimi ya
da tecavz eylemlerinin varl halinde o izgi filmin ancak 18 ya ve zeri iin uygun olacana
karar verilmitir. iddetin eyleme geirilebilir nitelikte olmas, ar yaralanmayla sonulanmas ve
merulatrlmas durumlarnn birlikte yer almas da o programn ancak 18 ya ve zeri iin
nerilmesine gtrmektedir. Bu iki istisna dndaki dier durumlarda dramatik izgi filmlerde ancak
13 yan altndakilere ynelik bir koruma sz konusudur.

Belirtilmesi gereken bir dier nokta da kodlama formundaki bu ilk sorunun kurmacann farkl
trlerine iaret etmediidir. Baka bir deyile bu blmde durum komedisi, polisiye, bilim-kurgu ya
da dier trler ayr ayr belirtilmemitir. Yaplan almada byle bir ayrmn neredeyse imkansz
olduu grldnden kurmaca niteliindeki programlar, izgi filmler ve gerek insanlarn rol ald
televizyon dizileri ya da sinema filmleri olarak ok genel kategoriler temelinde ayran sorulara yer
verilmitir. Son yllarda televizyon programlarnda trlerin melezleme (hybridization), birbirine
benzeme ve yaknlama eiliminin artmas da bu tercihte etkili olmutur. Bunun gibi gemite izgi
filmler sz konusu olduunda kklere ynelik hikayeler anlatan ve nemli lde gvenilir
programlar akla gelmekteydi. Ancak gnmzde South Park, The Simpsons gibi byk lde
yetikin dnyasn, yetikinlerin hikayelerini anlatan ve bu erevede kt dil kullanm, ayrmclk
gibi olumsuz ierikler barndrabilen izgi film rnekleri yaygnlamaya balamtr. Gnmzn
izgi filmlerinde bir dier yaygnlaan eilim de sadece izgi ya da animasyon olarak tasarlanmann
tesine geilmesidir. Yakn zamanlarda retilen izgi filmlerde izgi ya da animasyon karakterler
yannda gerek insanlara da yer verilebilmektedir (rnein: Garfield). Belirtilen bu trlerin
snrlarnn belirsizlemesi gibi nedenlerle snflandrmann genel kategoriler dnda olumsuz ierii
saptamaya ynelik ve trlerden bamsz olarak yaplmasna allmtr. rnein komik izgi film
dndaki izgi filmler dier televizyon dizileri ya da sinema filmleri ile ayn sorular erevesinde
deerlendirilmektedir. Bunun gibi televizyonda yer verilen btn dramatik yapmlar komedi, polisiye
ya da bilim kurgu ayrm gzetmeksizin, yalnzca zararl ieriin olup olmadn anlamak zere
yine ayn sorular erevesinde incelenmektedir.

Snflandrmann tr temelinde yaplamamasnn bir dier nedeni de ocuklarn televizyonu sklkla

kanal deitirerek (zapping) izliyor olmalaryla ilikilidir. Bu durumda ocuklar trsel balamn
bilmedikleri, paral sahnelere maruz kalmaktadrlar. Dolaysyla korkutucu unsurlar ya da iddet
ieren sahnelerin bir eitici belgesele aksiyon filmine ya da bir bilim kurgu dizisine ait olmasnn
nemi yoktur (Valkenburg ve ark., 2002).

Akll aretler sisteminde kurmaca dndaki programlar farkl grupta toplanmtr: 1) Talk-show,
reality-show, yarma, tartma ya da magazin programlar 2) Belgesel, belgesel-drama ya da
haber programlar 3) Kltr-sanat ya da hobi programlar. Kodlama formunun 1.2 blokunda yer
alan sorular, sz konusu programn belirtilen bu gruptan hangisine girdiini saptamak
amacndadr.

16
Burada programn tr belirtildiinde, kodlaycnn on-line olarak eritii kodlama formunda o
program tr ile ilgili olmayan sorular otomatik olarak kapanmakta ve yalnzca programla ilgili olan
sorular grnmektedir. Birinci gruptaki programlar genellikle stdyo ortamnda gerekletirilen ve
bir sunucunun, konuklarn veya katlmclarn yer ald programlardr. Bu nedenle bu gruptaki
programlar ncelikle, 2.1 blokunda yer alan ve programn katlmclar arasnda kaba kuvvet
kullanm, szel saldrganlk, alay etme ya da kk drme ve aalamann varln ya da bu
gibi tutum ve davranlarn kkrtlp kkrtlmadn len sorular araclyla
deerlendirilmektedir. Program eer bir kltr sanat ya da hobi program ise deerlendirme sona
ermektedir.

iddet
Kodlama formunda iddetle ilgili snflamann yedi blok iinde ele alnd grlmektedir. lk blokta,
yukarda da belirtildii gibi sunucu, konuklar ve stdyo izleyicilerinin bulunduu stdyo
programlarna zg iddet snflanmaktadr. Stdyo programlarndaki iddet gerektir. Gerek
anlamda bir fiziksel iddet ya da tehdidi olabilecei gibi psikolojik iddet yani alay, aalama ve
kk drlme de olabilir. Bu tr programlarda dier bir tehlike iddetin ya da alayn sunucu,
konuklar ya da stdyo izleyicileri tarafndan kkrtlmas ya da onaylanmas durumudur. Onaylanan
dolaysyla dllendirilmi olan bir davrann model alnma olasl artmaktadr. Bu nedenle
iddetin onaylanmas ya da kkrtlmas 13 ya ve zeri olarak snflanmtr. Eer sunucu iddeti
onaylamadn derhal ve aka ifade eder ve maduriyeti gidermek iin aba gsterirse bu
durumda snflama 7 ya ve zeri olarak gerekleir.

kinci blok, stdyo programlar dndaki programlarda yer alabilecek iddet trlerini belirlemeye
yneliktir. Bunlar; 1. Kaba kuvvet kullanm, 2. kence, 3. Ateli, kesici silahlar ya da darp
aletleriyle uygulanan iddet, 4. Sava sahnesi, 5. Duygusal iddet (mahrum brakma, sevdikleriyle
grtrmeme, hapsetme, antaj vb.) ayr ayr saylmtr. Programda, ayr ayr belirtilen bu iddet
trlerinden herhangi birinin varl halinde evet seenei iaretlenecektir.

iddet trlerinin bu ekilde ayr ayr betimlenmesinin amac kodlaycnn kendi iddet
tanmlamasnn dnda herhangi bir iddet trn atlama olasln en aza indirmektir. rnein,
kodlayc, bir ein karsn eve kapatp bakalaryla grmesini engellemesini iddet olarak
deerlendirmeyebilir. Sorunun byle detaylandrlmas ile bu trden znel deerlendirmelerin
nne gemek amalanmtr.

Burada belirtilmesi gereken nemli bir nokta, snflama asndan bir ya da daha fazla sayda iddet
trnn varlnn kodlamann sonucu asndan bir ey deitirmeyeceidir. nk bu bloktaki
btn iddet trleri, birletirici tek bir soru altnda yer almaktadr. Bu, tek bir iddet sahnesinin
varlnn bile nemli olmasndan kaynaklanmaktadr. Bununla birlikte bu bloktaki deerlendirme
bamsz olarak deil, ancak izleyen bloklardaki iddetin nitelii ile ilgili sorulara verilen cevaplar
neticesinde, o programn hangi ya grubundan izleyici iin nerildii bilgisine ulatrmaktadr.

nc blok, iddet eylemlerinin ne lde gerekletirilebilir eylemler olduunun belirlenmesiyle

ilgilidir. Sorunun amac, iddetin gereklik dzeyini ayrtrmaktr. Eer programda insanlar
tarafndan gerekletirilen bir iddet eylemi yoksa, bu programn iddet asndan gereklii;
eyleme geirilebilirlii daha dk olarak deerlendirilebilir ve daha dk bir ya snflamas
alabilir.

17
Drdnc blok, iddetin etki derecesini ortaya koymak amacyla planlanmtr. Eer bir iddet
eylemi nc blokta gerekletirilebilir nitelikte bulunmusa burada yer alan sorudan herhangi
birine "evet" olarak yant verilmesi yapm, 13 ya ve zeri olarak snflayacaktr. Yksek dzeyde
etki brakabilecek bir yapmn duyarszlamaya ve saldrgan davrana yol ama olasl fazla
olduu iin daha yksek bir ya snflamas almaldr.

Beinci blok, iddetin grlebilir sonucu olan yaralanmann saptanmasyla ilgilidir: Burada yer alan
iki soru araclyla, yaralanmann mevcudiyeti ve -eer varsa- ar bir yaralanma olup olmad
anlalmaya allmaktadr. Yaralanma ne kadar gereki bir balamda yer aldysa etkisi de o
kadar fazla olmaktadr. Bu nedenle rnein uzay savalar srasndaki yaralanmalarla, Gerek
Kesit gibi bir yapmdaki ar bir yaralanma ayn deildir ve ikincisi daha yksek bir ya snflamas
alr.

Altnc blok, iddet ieren cinsel eylemleri deerlendirmektedir. Yapmda cinsel taciz ve
aalamann varl snflamay 13 ya ve zerine, tecavz giriimi ve tecavzn varl ise 18 ya
ve zerine karmaktadr.

Yedinci blok, iddetin merulatrlmasyla ilgilidir. Bazen iddet eylemleri adalet, namus gibi yksek
deerler adna gerekletirildiinde, sonular nemsizletirildiinde ya da sergileyen kii
kahramanlatrldnda gz ard edilebilmektedir. Oysa tm bu koullar, genler iin iddeti
sergileyenle zdeim kurmaya ve onu model almaya ok uygun durumlardr. Bu nedenle
snflamay hibir zaman 13 ya ve altna indirmez.

Sekizinci ve son blok, iddetin yer ald balamn komik olup olmadn saptar. Yedi ya ve
zerindeki tm ocuklar, bir iddet eyleminin komik balamda yer almasnn dier durumlardan
farkl olduunu kavrarlar. Bu nedenle iddet eylemleri gerekletirilebilir nitelikte ve olduka
etkileyici biimde sunulmu olsalar bile komik balam farkl bir snflamaya gtrr. rnein Evde
Tek Bana filmi etki brakan ve eyleme geirilebilir bir iddet ierdii iin kolaylkla 13 ya ve zeri
olarak snflanabilir. Oysa burada iddet tamamen komik balamda yer almakta ve Kurtlar Vadisi
dizisinde yer alan iddetten farkl deerlendirilmesi gerekmektedir. Bu nedenle Laurel ve Hardy ya
da Evde Tek Bana gibi yapmlar iki iddet arasndaki fark ayrt edebilen 7 ya grubu ve zeri iin
uygundur.

Kurmaca tr yapmlarda iddetin yaa gre snflanmas:

"Akll iaretler" sisteminde komik izgi filmler daima, genel izleyici kitlesi iindir simgesi alr. Dier
kurmaca tr programlarda iddet asndan ya derecelemesi
1. Eyleme geirilebilirlik, abartl iddet, yaralanma ve veya ar yaralanma varsa 18 ya ve
zeri,
2. Eyleme geirilebilirlik, abartl iddet, merulatrma varsa 13 ya ve zeri,
3. Eyleme geirilebilirlik, ar yaralanma varsa ancak iddet abartl deilse 13 ya ve zeri,
4. Abartl iddet, yaralanma ve/veya ar yaralanma varsa ancak iddet eyleme geirilebilir
nitelikte deilse 13 ya ve zeri,
5. Bunun dndaki btn durumlar 7 ya ve zeri,
6. Balam komikse, 18 ya 13e, 13 ya 7ye iner.
Dier programlarda iddet asndan ya derecelemesi

18
Talk-show, reality-show, yarma, tartma ve magazin programlar:
Bu programlarda iddet 13 veya 7 ya ve zeri olarak snflanmaktadr. Eer kaba kuvvet kullanm
ya da psikolojik iddet programda sunucu, izleyiciler veya konuklar tarafndan kkrtlyor veya
onaylanyorsa dereceleme 13 ya ve zeridir. iddetin onaylanmad aka ifade ediliyorsa
program 7 ya ve zeri, alay aka onaylanmyorsa da program genel izleyici iindir.
1. Kaba kuvvet kullanm veya tehdidiyle birlikte onaylayan izleyicinin olduu ve sunucunun
bu durumu onaylamadn aka belirtmedii her durumda 13 ya ve zeri
2. Alay ve alay onaylayan izleyicinin olduu ve alay onaylamadn aka belirten
sunucunun bulunmad her durumda 13 ya ve zeri
3. Yukardaki iki durum birlikte yer alyorsa yine 13 ya ve zeri
4. Kaba kuvvet kullanm veya tehdidi varsa fakat onaylayan izleyici yoksa 7 ya ve zeri
5. Sadece alay ve alay onaylayan izleyici varsa fakat alayn onaylanmad aka
belirtiliyorsa 7 ya ve zeri
6. Sadece alay varsa fakat onaylayan izleyici yoksa ve alayn onaylanmad aka
belirtiliyorsa kaba kuvvet kullanm ya da tehdidi yoksa- GENEL izleyici iin.
7. 13 ya iin btn durumlar eer sunucu iddet ve alayn her ikisini de onaylamyorsa 7
yaa iner.
Belgesel, belgesel-drama ve haber programlar:

Bu programlardaki snflama da kurmaca tr yapmlardakine olduka paraleldir. Ancak, bu

yapmlardaki iddet her zaman eyleme geirilebilir olduu iin bu adan deerlendirmeye ayrca
yer verilmemitir. Sadece bir -ya da daha fazla- iddet trnn varl halinde program en az 7 ya
ve zeri snflamas almal; onun dndaki durumlar iin aadaki ltler uygulanmaldr.
1. Abartl iddet, yaralanma ve ar yaralanma varsa 18 ya ve zeri
2. Abartl iddet varsa 13 ya ve zeri
3. Yaralanma ve/veya ar yaralanma varsa, ancak abartl iddet yoksa 13 ya ve zeri

Korkutucu ierik
Yapmlarn korkutucu ierik asndan derecelenmesi drt blokta ele alnmaktadr. lk blok zellikle
ocuklar iin korkutucu olabilecek durumlar sralar. Yedi yan altndaki ocuklar kurmaca tr
yapmlarda hayal ile gerei ayrt edemedikleri iin yetikinlere korkun gelmeyen hatta onlar
byleyen sahnelerden korkabilirler. Eer ilk blok (3.1.1) evet biiminde yantlanmsa programn
tr ne olursa olsun 7 ya ve zeri olarak derecelenir.

kinci blokta yer alan sorular, korkmu insan grntlerinin deerlendirilmesine yneliktir: iddet,
sava, felaket veya kazalarn bir sonucu olarak ar korkmu, dehet iindeki insanlarn yapmda
grlp grlmedii deerlendirilir. Baz yapmlarda bu ge izleyicide de korku yaratmak amacyla
kastl olarak kullanlr. Bu nedenle bu blok "evet" olarak iaretlenmise snflama 13 ya olarak
derecelenir. Eer korkmu insanlara annda yardm ediliyor ve mutlu sona eriliyorsa dereceleme 7
ya ve zeridir. rnein Sahil Gvenlik dizisinde boulma tehlikesi iindeki kiiler genellikle annda
kurtarlmakta ve izleyicinin olumsuz etkilenmesine yol aacak bu tr sahneler uzun sre devam
etmemektedir.

19
nc blokta grsel-iitsel yapmlarda yaygn olarak kullanlan dier korkutucu unsurlar
deerlendirilmektedir. Bunlar; korkutucu ses ve efektler, ceset grntleri ve dehet yaratan
sahnelerdir.

Drdnc blokta korkutucu sahnelerin ya da korkmu insan grntlerinin yer ald evre
deerlendirilmektedir. nk gnlk yaamda i ie olduumuz farkl ortamlarda yaratlan korku
sahneleri izleyicinin etkilenme riskini arttrmaktadr.

izgi filmlerde korku asndan ya derecelemesi:

1. Bu tr yapmlarda korkunun varl hibir zaman snflamay 13 ya ve zerine karmaz.
2. Dehet sahneleri ve bildik evrelerin olduu tm durumlar 13 ya ve zeri
3. Dehet sahneleri ve bildik evreleri iermeyen dier btn korkutucu durumlar 7 ya ve
zeri
Kurmaca tr programlarda korku asndan ya derecelemesi:

Programn 18 ya ve zeri olarak snflanmas ekilde gerekleebilir:

1. ok korkmu insanlar veya dier korkutucu unsurlar, ar yaralanma ve dehet
sahneleriyle birlikte yer alyorsa 18 ya ve zeri,
2. ok korkmu insanlar veya dier korkutucu unsurlar, dehet sahneleri ve bildik evreyle
birlikte yer alyorsa 18 ya ve zeri,
3. Ar yaralanma, dehet sahneleri ve bildik evreyle birlikte yer alyorsa 18 ya ve zeri.
Programn 7 ya ve zeri olarak snflanmas drt ekilde gerekleebilir:
1. Blok 3.1e "evet" denmise,
2. ok korkmu insan grnts ve korkutucu unsurlar dehet sahnesiyle birlikte yer
alyorsa; ancak, ar yaralanma ve bildik evre yoksa 7 ya ve zeri,
3. ok korkmu insan grnts ve bildik evre varsa fakat annda mdahale / yardm
ediliyorsa 7 ya ve zeri,
4. ok korkmu insan grnts, bildik olmayan evre ve annda mdahale varsa 7 ya ve
zeri,
Dier tm koullarda program 13 ya ve zeri snflamasna girer.

Dier programlarda korku asndan ya derecelemesi:

Kurmaca olmayan bu programlarda korkuyla ilgili sorular farkl durumda 18 ya ve zerine

gtrr:
1. Korkmu insanlar ve ar yaralanma grntleri birlikte yer alyorsa 18 ya ve zeri
2. Korkmu insanlar ile bozulmu, paralanm ve benzeri durumdaki ceset grntleri varsa
18 ya ve zeri
3. Korkutucu sesler, bozulmu ceset veya ar yaralanmayla birlikteyse 18 ya ve zeri
4. Korkmu insanlar varsa, fakat annda mdahale / yardm ediliyorsa 7 ya ve zeri
Dier btn durumlar 13 ya ve zeri olarak snflandrlr.

20
Cinsel erik
Cinsellikle ilgili blokta yer alan dil ve eylemler cinsel uyarlma etkisi yaratacak biimde verilmiyorsa
cinsellikte deerlendirme bitmi olur. Dier maddeler cinsellik ieren dil ve eylemlerin ne kadar
yaygn olduunu saptamaya almaktadr.

Kurmaca ve Animasyon tr programlarda cinsellik asndan ya derecelemesi:

1. Programda uyarlma etkisi varsa veya cinsel ierikli dil ve cinsel eylemler yaygnsa 18 ya,
2. Dier btn durumlar 13 ya,
3. Sadece cinsel ierikli dil kullanm varsa fakat yaygn deilse GENEL izleyici iin.

Olumsuz rnek Oluturabilecek Davranlar

Ayrmclk: Hangi konuda olursa olsun yapmda ayrmcln yer alp almad nemlidir ve
ayrmclkla ilgili olarak iki lt dikkate alnmtr. Bunlardan biri, ayrmcln aka reddedilmesi
veya etkisizletirilmesi dieri ise ayrmc ifade ve davranlarn komik bir kahraman tarafndan
gerekletirilmesidir (Evli ve ocuklu dizisindeki Al Bundy gibi).

Madde kullanm, alkol ve ttnn ar tketimi: Bu blokta soru ya da lt nemlidir. lki bu

trden davranlarn yapmda yer alp almad, ikincisi, olumlu ve zendirici biimde sunulup
sunulmad ve sonuncusu da yapm boyunca sz konusu davranlara ynelik ak bir uyar ya da
mcadelenin olup olmamasdr.

Su ve yasalara aykr davranlar: Bu blokta da lt nemlidir. Davrann yapmda yer alp

almamas, davran yapann kahramanlatrlmas ve yasa d davranlarn aka eletirilmesi
ya da reddedilmesi.

Kaba konuma-kfr: Kfr ve argonun yer ald filmler deerlendirilir. 7 yan altndaki ocuklar
televizyonda yer alan bu tr konumalar, abuk renip olduu gibi tekrarladklar ve balama
dikkat etmeksizin kullandklar iin bu kategorideki yapmlar 7 ya ve zeri iin uygun olarak
deerlendirilmitir.

izgi filmler
1. Ayrmcln yer ald ve etkisizletirilmedii durumlar 13 ya ve zeri
2. Ayrmcln etkisizletirildii, kahramann komik olduu veya ak uyarnn yer ald tm
durumlar GENEL izleyici iin
3. Madde kullanm, alkol ve ttnn ar kullanm ve zendirici bir biimde sunumu 18 ya
ve zeri
4. Yasa d davranlar ve zendirici sunum 18 ya ve zeri
5. Her iki tr davran iin bunlarn dndaki tm durumlar 13 ya ve zeri
6. Her iki tr davrann da aka reddedildii ya da etkisizletirildii durumlar ile
kahramann komik olduu durumlar GENEL izleyici iin
7. Sadece kaba konumann yer ald durumlar 7 ya ve zeri olarak snflandrlr.
Kurmaca ve dier programlar:
1. Ar kullanm varsa ve zendirici bir biimde sunuluyorsa 18 ya ve zeri

21
 2. Yasalara aykr davranlar zendirici biimde sunuluyorsa 18 ya ve zeri
3. Sadece ar kullanm varsa 18 ya ve zeri
4. Bunun dndaki tm durumlar 13 ya ve zeri
5. Sadece kaba konumann yer ald durumlar 7 ya ve zeri
6. Ayrmcln etkisizletirildii, kahramann komik olduu veya ak uyarnn yer ald tm
durumlar GENEL izleyici iin.

Baarl bir kodlama iin n koullar

Akll aretler sistemi, grsel-iitsel medya sektrnde z-denetim sorumluluunun yerine
getirilmesine yardmc olmak zere gelitirilmi bir sistemdir. Televizyon yaynlarnn bu sisteme
gre deerlendirilmesi ilemi yaync veya datc firma adna alan bireysel kodlayclar
tarafndan yaplmaktadr. Bireysel kodlayclarn bir dizi standart lt erevesinde yapacaklar
bireysel deerlendirmelerine dayanan bir dereceleme sisteminin, ortak sonular ortaya
karabilmesi ve bu anlamda ileyebilmesi baz koullarn salanm olmasna baldr.

Saydamlk /effaflk: Akll aretler Snflandrma Sistemi, ocuklarn dnyay nasl alglayp
anlamlandrdklarna ve televizyonun ocuklar zerindeki etkilerine dair geliimsel bulgulara; yani
znel ltlere deil olduka nesnel ve bilimsel ltlere dayandrlmtr. Bu sistem bir grup
akademisyen tarafndan NICAM modeli esas alnarak gelitirildii ve ayrca kodlama sreci de
bireysel olarak kodlayclarn yorumunu ve deerlendirmesini ierdii iin bir bakma znel bir
nitelik de tamaktadr. Ancak znel ynne ramen sistem deer yarglarndan arnk ve tmyle
effaf bir sistemdir. Bu u anlama gelmektedir. lgili bir tketici herhangi bir programn
derecelenmesini kontrol edebilir ve belli bir snflama sonucuna nasl ulaldn grebilir.

Geerlik: Snflama sistemi geerli bir sistem olmaldr. Sistemin geerlik zellii tamas iki
adan salanm olmaldr. lk olarak ilgilenilen ierik alanlarnda (iddet-korku, cinsellik ve
olumsuz rnek oluturabilecek davranlar) ocuklar ve genler zerinde olas olumsuz etkileri
olabilecek tm durumlar kapsanm olmaldr; ikinci olarak da kodlama formundaki sorulara verilen
yantlar, kodlaycy doru ya snflamasna gtrmelidir. Bu u demektir; belli bir program iin
ortaya kan kodlama sonucu, o program iin gerekten korunmas amalanan ya grubuna
karlk gelmelidir. Byle bir durum ayn zamanda anne babalarn eitli deneyimler sonucunda
gelien endielerini de karlam olacaktr. rnein, "Kurtlar Vadisi" gibi iddet ierii youn bir dizi
eer "7 ya ve zeri iin uygundur" eklinde bir snflama alrsa, bu sonu, "akll iaretleri"
sorgulanabilir bir duruma sokacaktr. "18 ya ve zeri iin uygundur" snflamas ise saduyuya ve
bilimsel sonulara uygundur.

Gvenirlik: Sistem gvenilir olmaldr. Gvenirliin anlam udur. Bir film ya da televizyon
programn farkl kodlayclar kodladnda ayn sonuca ulamaldrlar. Kodlama formunda yer alan
her bir sorunun yant, snflama sonucunu dorudan etkileyebilmektedir. Bu nedenle sorular, her
bir kodlaycnn belli bir program kodlarken ayn soruya ayn yant vermelerini salayacak biimde
standartlatrlarak sunulmutur. Kodlayclar aras gvenilirlii artrmak iin niversite rencileri
ve RTK kodlayclar zerinde "akll iaretler sistemi" defalarca snanmtr.

Kodlaycnn Yeterlii ve Eitimi: "Akll iaretler" kodlama formu, olabildiince ak, nesnel ve
standart bir biimde hazrlanmaya allm, anlalmas kolay ve basit bir biimde sunulmutur.
Sorular, rneklerle somutlatrlmaya allmtr. Bununla birlikte kodlama ilemi, herhangi bir

22
kimsenin hibir bilgi ve deneyimi olmadan tek bana yapabilecei kadar basit bir ilem deildir.
Sorularn doru olarak alglanmas, deerlendirilmesi ve doru bir snflamaya ulalmas iin
kodlayclarn kodlama formunda yer alan sorulara gereke oluturan arka plan bilgisini ve
oluturulan ya gruplarnn arkasndaki mant anlamalar zorunludur. Bu nedenle sistemin dzgn
ilemesi ancak kodlayclarn iyi bir eitim almasyla mmkndr. Bu eitim kodlayclarn, farkl ya
dzeylerindeki ocuk ve genlerin bilisel ve sosyal-duygusal geliimlerini, dnyay nasl
anlamlandrdklarn ve yorumladklarn anlamalarn salayacaktr. Kodlayclarda bu anlayn
olumas sistemin ileyiinin esasn oluturmaktadr. Kodlama hatalarnn en az dzeyde olmas,
kodlayclarn eitimiyle mmkndr. Kodlama formu, zaman iinde ortaya kan rnekler ve
sorunlar dikkate alnarak daha da gelitirilecektir.

Eletiriye Aklk: Akll iaretlerin ilk srm sadece televizyon yaynlarnn deerlendirilmesi
amacyla hazrlanmtr. Bu nedenle sisteme sinema ve dier grsel aralarn da (bilgisayar
oyunlar vb) katlm, sistemde deiiklikleri gerekli klabilir. Ayrca grsel-iitsel yayn dnyasna
her gn yeni trler eklenmekte ve bu sektr, ilgili bilimsel bilgiden ok daha hzl gelimektedir. Bu
nedenle de sistemin gncellenmesi ve ihtiyalar dorultusunda yeni srmlerin gelitirilmesi iin
eletiriye ak olunmas nem tamaktadr. ocuk ve genleri zararl ierikten koruma sorumluluu
yayn kurulularna ait bir sorumluluk olduu iin de yeni program trleri devreye girdiinde bunlarla
ilgili dzenleme isteinin yaynclardan gelmesi beklenmektedir. Ayrca zaman iinde sistem, anne
babalarn ve kamuoyunun byk bir ksmnn beklentilerini karlamada yetersiz kaldnda da
sorgulanmal, eletiriler dikkate alnmal ve gzden geirilmelidir.

Sonu ve neriler
Snflandrma sistemi nasl kullanlmaldr?
Akll iaretler snflandrma sistemi, ocuk ve genler zerinde olas zararl etki oluturabilecek
ierik alanlarn ya derecelemesiyle birlikte vermektedir. Programn bu sistemde deerlendirilmesi
sonucu, o programn tm ierik alanlar iin hangi ya grubuna uygun olduunu belirlemek
mmkndr. Ancak uygulamada ortaya kabilecek glkler nedeniyle tm ierik alanlar iin
snflandrma sonucu bildirilmemektedir. zleyicilere sadece en st koruma salayan ya grubunun
ve zararl ierik alannn hangisi olduu bilgisi verilmektedir.

Anne babalara nerimiz, eer olanaklar varsa, akll iaretler snflandrma sisteminin web
sayfasndaki rnek kodlama formunu incelemeleri ve tm ierik alanlar ile ilgili sorular ayrntl
olarak grmeleridir. Bylece bir programn nasl deerlendirilmi olduunu grebilirler ve bu bilgi de
anne babalara ocuklarna verecekleri rehberlikte katk salayabilir. Anne babalarn ocuk ve
genlere televizyon izlemeleri srasnda rehberlik etmeleri, aklamada bulunup gerekli yerlerde
yoruma gitmeleri ocuklar zerinde olumlu etki yaratmaktadr.

Bir dier nemli konu, bir program belli bir ierik alannda belli ya grubu iin snflanm
olduunda, bu bilgi programn o ya grubu zerindeki tm ocuklar iin tek bana izlenmeye
uygun olduu anlamna gelmemelidir. rnein bir program iddet-korku ierik alan iin 7 ya ve
zeri olarak derecelendirilmise, bu program 7 ya zerindeki ocuklarn yine de anne babalaryla
birlikte izlemeleri daha uygun olacaktr. Son yllardaki aratrmalarn elde ettii nemli bulgulardan
biri, anne babann ocua program ieriiyle ilgili aklama yapmasnn programn olumsuz ieriini
etkisizletirmede olduka etkili rol oynaddr (Van Evra, 2004).

23
Sistemin Yararllnn Dzenli Aratrmalarla zlenmesi: Akll aretler Snflandrma Sistemi
Kodlama Formu ve Anahtarnn bu ilk srm, her ne kadar titizlikle hazrlanm ve denemelerden
geirilmi ise de ltlerin daha da gelitirilmesi, kodlama formu kullanldka ortaya kan ya da
karlalan sorunlarn belirlenmesi sistemin daha iyi ilemesine ve daha geni kitleler tarafndan
benimsenmesine yol aacaktr. Ayrca program trlerindeki eitlenmeler ve teknolojik gelimeler
de sistemin gelitirilmesini gerektirebilir.

Kodlayclarn Eitimi ve Kamuoyunun Bilinlendirilmesi: Akll aretler Snflandrma

Sisteminin baars sadece kodlama formunun gelitirilmesine bal deildir. Formun dnda bu
sistemin uygulanmasndan sorumlu olan yaynclar ve sistemi kullanacak olan kamuoyu da
sistemin etkililiine katkda bulunmaktadr. Bu nedenle yaynclarn grevlendirdii kodlayclarn
sistem ve kodlama hakknda eitilmeleri sistemin baars iin bir zorunluluktur. Sistem her ne
kadar effaf ve kodlama formunun kullanlmas karmak deil ise de kodlayclarn ocuk ve
genlerin hangi ierik alanlarnda, hangi ya dzeylerinde ve hangi nedenlerle korunmu
olduklarn anlamalar nemlidir; nk bu anlay onlarn kodlama formunu daha doru biimde
kullanmalarn ve programlar daha bilinli olarak deerlendirmelerini salayacaktr. Akll iaretler
sisteminin, bundan yararlanacak olan anne, baba ve yetikinlere nasl anlatlaca ve sistemi etkili
biimde kullanmalarnn salanmas da can alc neme sahip bir konudur. Sistemin tantm ve
anlatlmas kesinlikle ibirliini ve katlm arttrc ynde olmaldr. Youn bir kamuoyu eitimi
kampanyas yrtlmeli ve daha sonra ebeveynlerin bu sistemi kullanp kullanmadklar veya ne
lde kullandklar izlenmeli ve dnyadaki dier snflandrma sistemlerinde olduu gibi gerektike
sistem gncellenmelidir. ocuk ve genleri koruma adna programn ierii hakknda mmkn
olduunca yeterli bilgi basit ve anlalabilir biimde sunulmaldr. Bu snflandrma sisteminin
oluturulmasna katk salayan ve bu yazy hazrlayan akademisyenler olarak, anne babalar,
ocuklar zerinde olas zararl etkileri olabilecek yaynlar iin uyarp bilgilendirmek kadar onlara
ocuun geliim dzeyine uygun olan programlar saptayarak nermenin de nemli olduunun
farkndayz. Ancak sistem imdilik olas zararl ierik konusunda bilgilendirilme esasna temellendii
ve olumlu/eitici nitelikteki programlarda eitlilik henz salanamad iin bu amacn
gereklemesi ileri bir aama olarak dnlmtr.

erik Alanlar:

Akll aretler Sistemi, ierik alanlar olarak daha nce de belirtildii gibi, iddet ve korku, cinsellik,
rnek oluturabilecek olumsuz davranlar (ayrmclk, madde kullanm, alkol ve sigarann ar
tketimi, yasalara aykr davranlar) olarak belirlenmitir. Bunlarn dnda insan saln ve
yaamn tehlikeye sokan baz riskli davranlarn da medyada olduka ska yer almas ve stelik
kolaylkla ve korkusuzca sergilenen davranlar olarak sunulmas bu trden davranlar da rnek
oluturabilecek olumsuz davranlar snfna sokmaktadr.

24
Kaynaklar

American Academy of Pediatrics. (2001). Alcohol use anda buse: A pediatric concern. Pediatrics,
108, 185-189.
Anderson, C., & Bushman, B. (2001). Effects of violent video games on aggressive behavior,
aggressive cognition, aggressive affect, physiological arousal, and prosocial behavior: A
meta-analytic review of the scientific literature. Psychological Science, 12, 353-359.

Anderson, D. R., Huston, A. C., Kelly, S., Linebarger, D. L. & Wright, J. (2001). Early childhood
television viewing and adolescent behavior: Recontact study. Monographs of the Society
for Research in Child Development, 66(1, seri no. 264).

Bensley L, Van Eenwyk J, (2001). Videogames and real-life agression: Review of the literature.
Journal of Adolescent Health, 29, 244-257.

Berendt, A. (1995). What Should Children See? A World Summit Meets to Decide, Intermedia, v.23
(1).

Brown, J. D., Childers, K. V., & Waszak, C. S. (1990). Television and adolescent sexuality. Journal
of Adolescent Health Care, 11, 62-70.

Bushman, B. J. & Cantor, J. (2003). Media ratings for violence and sex. American Psychologist,
58(2), 130-141.

apl, B. (2002). Medya ve Etik, (Ankara: mge Yaynevi).

Emmers-Sommer, T. M. & Allen, M. (1999). Surveying the effect of media effects A meta analytic
summary of the media effects research in Human Communication Research. Human
Communication Research, 25(4), 478-497.

Nathanson, A. I. & Yang, M. (2003). The effects of mediation content and form on childrens
responses to violent television. Human Communication Research, 29(1), 111-134.

Kunkel, D., Cope, K. M., & Biely, E. (1999). Sexual messages on television: Comparing findings
from three studies, The Journal of Sex Research, 36(3), 230-236.

zdiker, C. (1997a). Radyo ve televizyon st kurulu anketlerine gre: TVde iddet istenmiyor.
RTK letiim, 1(1), 24-28.

zdiker, C. (1997b). RTK kamuoyu aratrmalar. RTK letiim, 1(3), 21-23.

25
zdiker, C. (1998). RTK kamuoyu aratrmalar. RTK letiim, 1(6), 21-28.

zdiker, C. (1999). Trkiye televizyon yaynlar: Kamuoyu aratrmas II. RTK letiim, 2(11), 22-
33.

Valkenburg P M, Cantor J, Peeters AI (2000) Fright Reactions to Television: A Child Survey.

Communication Research, 27, 82-99.

Van Evra, J. (2004). Television and Child Development (3 rd ed.). London: LEA Pub.

Vidal, M. A., Clemente, M. ve Espinosa, P. (2003). Types of Media Violence and Degree of
Accetance in Uner 18s. Agressive Behavior 29, 381-392.

Villani S (2001) Impact of media on children and adolescents: A 10 year review of the research. Journal
of American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 40, 392-401

Wartella, E., Scantlin, R., Kotler, J., Huston, A. C. Ve Donnerstein, E. (2000). Effects of sexual
content in the media on children and adolescents. C. Von Feilitzen ve U Carlsson (Eds.),
Children in the new media landscape: Games, pornography, perceptions. Goteborg:
UNESCO International Clearinghouse on Children and Violence on the Screen.

Wilson, B. J., Hoffner, C., & Cantor, J. (1987). Childrens perception of the effectiveness of
techniques yo reduce fear from mass media. Journal of Applied Developmental
Psychology, 8, 39-52.

Yardmc, N. (1999). Dersimiz: Medya. RTK letiim, 2(12), 24-26.

Valkenburg, P., Beentjes, P. N. Ve Tan, E. (2002). Kijkwijzer: The Dutch rating system for
audiovisual productions. Communications, 27, 79-102.

26