KtphaneKatalogTarama EMaaza I.DnyaSava Aves TarihevirmeKlavuzu akaBey Balantlar Ara...

Anasayfa Kurumsal Yaynlarmz Ktphane/Ariv BtnleikBilgiSistemi BilimselToplantlar BasndaTTK letiim

MevlnnnYazDiliNiinFarsadr? Bakanmz

NeetAGATAY

MevlanaCelaleddinRumizbezTrkolduuhalde,yurdumuzdaveyabanclararasndaonun,mesnevidekivedivan
kebirdekiiirlerini,mecalisiseba,fhimafhvemektubattakinesiryazlarnniinTrkeyazmadkonusutartlp
durmutur.

MevlanannKonyadamedresedeverdiiderslerdefarsaidi.Obudersleri,sokaktangelenkiileredeil,farsabilen,
felsefede, tasavvufta ve slami bilimlerde yetenekleri olan elit bir toplulua veriyordu. Zaten bir kii farsa bilse de, o
bilimlerdebehresiyoksaoderslerianlyamazd.Onlaranlyabilmekiintemelgerekti.Buderslerinfarsaverildiini,
bunlardanbirksmnoluturanfarsafhimafhadleserindendeanlyoruz. Haberler

Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek

CelaleddinRumi,iirhalindekivenesirhalindekibtneserlerindebirhaylitrkeszckkullanmvebirmiktarda
Kurumu, Trk Tarih Kurumu ve Devlet
trke iir yazmtr ama on onbe beyti gemeyen bu trke iirler, mesnevinin yirmi yedi bin beyz beytine ve
Arivleri Genel Mdrl ile Vatikan zel
divannotuzbebiniaknbeytinekyaslahidenecekkadarazdr.
Arivleriarasnda...

Kendisi Trk ve anadili trke olan bir kiinin baka dillerde yazd eserlerde anadilinden szcklerin, terimlerin yer
almaskadardoalbireyolamaz.Buonuntrklnnzelliivesimgesidir.Bunlarave
Vefatnn450.YlDnmndeKanuniSultanSleyman
AnmaSempozyumutamamlanmtr...
BiganemegiridmerazinkuyemDerkuyuumaHaneihodmicuyem
DmanneyemherendkidmenruyemAslemTrkestegerihinduguyem
drtlndeTrkolduunuenakbirbiimdesylemesineramen,eserlerininfarsaolmasnedeniylekendisiniran
asllsayanlarepeyoktur.Mevlana,eserlerininedentrkeyazmaddafarsayazd?Bukonuyagirmedennce,onun
doupbydevreveocukluuzerindebirazdurmakstiyorum. Prof. Dr. M. Yaar YCEL'in vefat nedeni
ileyaynlanantaziyemesaj...
Bilindii gibi Ahmed Eflaki, Mevlanann doumunu, Menakb lArifin adl farsa eserinde ayyla gnyle H. 6
Rebiylevvel604(M.30Eyll1207)olarakyazar.YinebueseregreMevlanavebabasBahaeddinveled1212ylnda,
oturmakta olduklar Belh ehrinden kmlardr. Bu gn nedeni olarak da Harezmahlar Sultanl ehirlerinden
HerattayadabudevletinyenibakentiUrgende(1)derslervermekteolanafibilginiRz(FahreddinEbuAbdullah
DierHaberler
MuhammedRazi:11491209)ilearalarnnalmasngsterir.

HelmulRitterindedediigibi(2)bizdebusylentinindoruolmadnsanyoruznkFahreddinRazi,Bahaeddin Duyurular
Veledin Belhten ayrlndan yl nce lm bulunuyordu. Ayrca Rznin Belh ehrine geldiine dair kaynaklarda
hibirkaytyoktur. 2017 Trk Dili Yl ilan edildi.
Cumhurbakanlnnhimayesinde,Atatrk
SultanVeled,btidanameadleserindesadece,dedesiBahaeddinVeledinBelhhalknadarldnvelkeyibuyzden Kltr,DilveTarihYksekKurumuileTrk
terk ettiini bildiriyor. Sultan Veled ayrca Belhin Moolllar tarafndan alnd haberi ulat zaman dedesinin yolda DilKurumutarafndan,2017TrkDiliYl
olduunu sylyor. Moollar, Belhi 1218 ylnda aldna gre Mevln ile babasnn Belhten 1218 veya 1217 ylnda Dilimiz Kimliimizdir konulu tantma toplants
ayrlmolmalargerekir. dzenlendi.

Bize gr Bahaeddin Veledin oluuyla ocuuyla bu yolculua k, Mool vaheti korkusundandr.. nk Mool
hkmdar Cengizin (kendisine Temuin de denir: 11151227), Harezmahlar hkmdar Kudbeddin Mehmetle 2017 Mart Dnemi Proje Bavurular

(saltanat:12001220)3arasosradaeyicealmt.teyandanKutbddinMehmed,neNsrnedeonunhalifeliini Balad. Bavurular 0130 Mart 2017

tanmaypAlaelmlkTirmiziadndabirinikendisinehalife(dinilider) atamtr. Hunun zerin Abbasi halifesi Nasr tarihleri arasnda Bilimsel Proje Sistemi

Lidinillahda(EbulAbbasAhmedb.elMustazihilafeti:11801225.Yaam:11551225)Cengizi,HarezmahlarDevleti (PROSS)zerindenalnacaktr.

topraklarnaaldrmayakkrtt.

24, 25, 26 Mart 2017 tarihinde

BtnbunlarveMoollarndoudakanlbasknlaryaparakbatyadoruyrmeyebalamalar,Harezmahlarlkesinin
dzenlenecek olan 1081 zmir'in Trkler
yakndakanlbirsavablgesihalinegeleceiningsteriyordu.
Tarafndan Fethi Kutlamalar ve

Bahaeddin Veled herhalde bu durumlar, bilimsel almalar ve yaam iin tehlikeli grdnden g etmeye karar Uluslararas AKA BEY Sempozyum

vermitir. programiintklaynz...
ranlbykbilgindeerlidostumrahmetliBedizzamanFiruzanferdeMevlnCelaleddinMuhammedmehurbe
MevlevadleserindeBahaeddinVeledinMoolkorkusundanBelhtenktnsyler.
DierDuyurular

Onunbugsrasnda,yolununzerindebulunanNiapuraurad,nlranairiFeridddinAttarla(1119?1193?)
grtkleri,EflakninverdiidoumyldoruseosradabealtyalarndaolmasgerekenCelaleddineiltifatlarda
bulunduu hatta Esrarname adl eserinin ona hediye ettii de sylenir(4). Bu ziyaret srasnda Attar, Bahaeddin
Velede umarm ki yakn bir gelecekte olun lemde gnllere ate verecek, onlar yakacak demi. Mevln, Attarn
Esrarnamesinihepyanndasaklam,bukitaptakibazykleri,dahasonrayazdMesnevisinealm.

Oysa ki Devletahn (Devletah Aladdevle Bahtiah Gazi Semerkandi: 14311495?) Tezkiret uarasna gre
Feriddin Attar 1119 ylnda doup 1193 ylnda lmtr. Buna gre Bahaedddin Veledin batya g etmesi Attarn
lmndenondokuzylsonraolmasgerekir.

AnadoludaortaanuzuncabirblmndeXIV.Y.YlnsonlarnadekyaamolanTrkbyklerininyaamykleri
genellikle ranl ve arap yazarlar tarafndan kaleme alnmtr. Onlar da bunlar yazarken objektif ve titiz
davranmadklarndanbubiyografilerdebykyanllklarveeksikliklergzearpar.

AnadoluTrkleriarasndatezkirevebiyografiyazarlaroldukageyetitiindenbublgedeyetienair,edebiyatve
tarihilerimizin hayatlarnn doru ve bilimsel olarak tespbiti g olmutur. rnein, onnc yzyl Anadolusunun
sosyopolitik,ekonomikvednhayatndaoknemlibirroloynambulunanAhiEvren,HacBektaVel,NAsrddin
Hoca,TapdukEmre,YunusEmregibiTrkbyklerininyaamyklerihakkndakibilgileryenigereeyaklakolarak
tesbit edilmeye balanmtr. ranl air Feridddin Attarn doum ve lm yllara iinde deiik rakamlar
verilmektedir Kendisinin, yukarda dediimiz gibi 11191193 yllar arasnda yaad yazlmakta ise de 1234 ylnda
ldzerineyenibirgrdevardr.

Budurum,MevlnCelaleddinRmiindeyledir.MevlnnnhayatndanszedenMenakblrifinadlFarsa
eserin sahibi yerli yazarmz emseddin Ahmed Eflk (12911360), Mevlnnn lmnden on sekiz yl sonra
domutur. Bu nedenle onun Celaleddin Rm hakknda verdii bilgiler, bakalarndan alnmadr, yanl olabilir
netekim deyanltr nk Mevln, kendi eseri olan Fih i mafihte, 1212 ylnda, Harezmah hkmdar Kutbddin
Mehmedin, Semerkand al srasndaki bir olaya tank olduunu sylemektedir. te yandan yine Mevln, emsi
Tebrz ile bulumasndan sz ederken altm yamda yakaladn beni diyor. emsin Konyaya geliini yani
Mevlnyarastlaynayilegnilevesaatiilekesinolarakbiliyoruz.
Sayn Mehmet nder Gnller sultan Mevln adl eserinde bunlar ayrntlar ile bildirir. Byk mutasavvf
airimizindoumylveyaamnnilksralarzerinerahmetliAbdlbakiGlpnarldagenibirmakaleyazmtr.

emsi Tebrizi, Konyaya 1244 ylnda gelmi ve Mevlanaya bir akam zeri, pliki Medresesinden binei ile evine
dnerken raslamtr5. Mevlana kendi ifadesi ile o srada altm yalarnda olduuna ems de onunla 1244 de
bulutuunagreMevlana,Belhde1186ylndadomuolur(6).

Burada benim asl amacm, Mevlanann doum, lm yllarn tesbit etmek deildir. Bu konuyu, biraz nce
kendilerindenszettiimikideerlibilginimizveH.Ritteruzunuzuninceleyipsalamsonularavarmlardr.

Ben, onun doum yl, ocukluunun getii evrelerden hareketle Mevlanann iir ve nesir halindeki eserlerini trke
yazmaynnnedenlerinedeinmekistiyorum.

CelaleddinRuminineserlerinifarsayazmasnnikinemlinedenivardr:Birincisi,oblgeehirlerindekiairler,dz
yaz yazan edebiyatlar, felsefeciler ve mutasavvifler gibi bilim adamlar arasnda, medreselerde farsa yaygnd.
Oralardaki dersler genellikle farsa yaplyor, eserler farsa yazlyor hatta devletlerin resmi yazmalarnda farsa
kullanlyordu.Bilindiigibibugelenek,AnadoluSeluklularveziriKaramanoluMehmetBeyin1277ylndatrkeyi
resmidililanediinekadarAnadoluSeluklularndadasrmtr.

YukardakiipularnadayanarakMevlanann1186dadoduukabuledilebileceinegreo,babasylaBelhehrinden
gettiindeyirmibeotuzyalarndabulunuyordu.Buyaakadarokuyupyazdbelkideiirsylediibiredebidili
brakp trke yazamazd nki o zamana kadar btn yaz sanatlarn, kalplar, mazmunlar ve vezinleri Farsada
renmiti.

kincineden,yineo,yirmibeotuzyalarnakadarailesiiindevebtnHarezmblgesinde,Belhdekonutuutrke
Harezmblgesinde,Belhtekonutuutrkeharezmlehesiileidikibuleheyehakaniyetrkesi,Kagarveyadou
trkesidenir7.MevlananngeliparalarndayerletiiAnadoluSeluklularnnlehesiisetrkmenceyaniouzcaidi.Bu
leheyebattrkesiveyaKpakcadadenir.

Buikibyktrklehesiyanihakaniyetrkesiileouzcaarasndayapvevurgubakmlarndan,dahaXI.y.yldabile
kesin ve byk bir takm ayrlklar olduu, Mahmud Kagarinin, zerinde iki yl alarak 1074 de bitirdii Divan
lugat itTrknden anlalyor. Yani Mevlana Anadoluya geldiinde eserlerini trke yazsayd, doup byd
ailesininveHarezmblgesihalknnkonutuuhkaniyelehesiyle(doulehesiyle)yazacakt.BuleheiseAnadoluda
konuulan ouz lehesinden (bat lehesinden) farkl olduundan, yeni geldii bu blge halk onu rahata
anlayamyacakt.

imdi burada bu iki lehenin arasndaki fark gstermek iin dou ve bat trkelerinde yazlm iirlerden rnekler
vermekistiyorum.

Bilindii gibi, Trkistan ve Harezm blgeleri ehirlerinde, eitim grm kiiler arasnda farsann egemen olmasna
karnAnadoludaolduugibidoudakiTrkhalkdaztrkekonuuyoraralarndan,edebirnlerinbtntrlerinde
hatta, ilahiyat, felsefe ve tasavvuf alanlarnda iirler yazan, byk ktleleri arkasndan srkleyen, Arap ve Mool
saldrlarnda olduu gibi halkn milli uurunu, gururunu ayakta tutan, hakim Sleyman Atalar, Ahmet Yeseviler gibi
birokglairleryetimibulunuyordu.

imdi nce hakaniye yani dou lehesinde iir yazm ve Celaleddin Ruminin doumundan yirmi yl nce lm
bulunanAhmetYesevinin(lm:1166)divanndan(Divanhikmet)bebeytverelim:

Riyazetnikattartbkanlaryutub
Mindefterisaniszdinatmmana
KulHacaAhmedmendefterisaniaytm
kialemiretlarnmeygasaydm
Mindefterisaniaytmkanikulak
Kanyatkbylamaslarmislibulak
TazetazeHikmetlarmsanidefter
sizszmnadanlarkaklurebter
Mindefterisaniaytmsizkayadigar
Ervahimdinmedettlabokungzinhar
BirdeMevlanadan,yinehakaniyetrkesindenbirkabeytalalm.

YukardadadediimizgibiMevlanaokaztrkeiirsylemitir.

Onunbazbeytleriverubaileridefarsatrkekarktr.

ncefarsatrkekarkrubailerdenbirerrnekverdiktensonrabirkadatrkebeytiniverelim.
Mevlana, mesnevide ve divannda farsa dizeler iinde pek ok Trke szckler kullanmtr. Bunlar: ama, armaan,
ayaz(souk), a, baba, bey, ark, avu, damgai, gtr, gerek, gerdek, hakan, kak (kurumeyve), klak, yaylak, ko,
konuk, koruku (korucu), srme, sancak, Tanr, tuzluk, tutma, tre, yasa, tamu (cehennem), umak (cennet), ya
(dman),yurdgibi.

Trkekarkfarsabeytler:

Goftemkorukugeteikammayurtudil
Yaylaksultannbvedklakobanistin(Divandan)
nidemzitutmacefrukubidnsirem
tuzlukruturkerdemkezanirinburidestem(Divandan)
AnyekiTurkibedogofteminbenem
Mennemihaheminebhahemzm(Mesneviden)
Mahestnemidanemhuridruhatyane
Buayrlkodunanicecigerimyane(Divandan)
Trkeiirlerinden:

KikinenolanheybizegelgilDadandadanheybizegelgil
AybigisensingnbigisensinBimezegelmebamezegelgil
(Divandan)
Yzneyyarruhanivirirsbigicani
Senineylgnkaniegermenmttehembaem(Divandan)
imdi,1226ylndaKaramandadomuve1312ylndaKonyadalmolan,MevlanannbykoluSultanVeledin
trkeiirlerindenbirkarnekverelim.Bubeytleronunibtidanameadleserindenalnmtr:

KimsinioluluHakadegreKorkulukprdengenezgere.
SdkiledutkatianuneteinKimsiniilteolalabadein.
Dikenivarbrak,glefalgl,Kamusnkoglbanagelgil.
OlyolabeneyklavuzvanSenbinmsdmikimauzvan.
Gzlernbenaanki~eygresen,Demelerdenneeneesorasen.
NekivardurcihandabildrevenSiniHakdantamamtolduravan.
Grld gibi Sultan Veled Anadoluda doduu halde, be alt yana kadar dedesi Bahaeddin Veledle babasndan,
dedesininlmndensonradababasndandinlediihakaniyelehesiyleiirsylemitir.
imdide,ouztrkesiilebattrkesiarasndakifarkgstermekzereMevlanannveoullarnnadaolanXIII.y.
ylAnadolusununglhalkairiYunusEmreden(12381320)birkarnekvermekistiyoruz:

Benyrremyanayanaakboyadbenikana
Neaklemnedivanegelgrbeniakneyledi
Geheseremyellergibigehtozaramyollargibi
Gehakaramsellergibigelgrbeniakneyledi
MiskinYunusbiareyembadanayaayareyem
Dostelindenavareyemgelgrbeniakneyledi.
limilimbilmektirilimkendinbilmekdir
Senkendinibilmezsinyaniceokumakdr
OkumakdanmaninekiiHakkbilmekdir
nokudunbilmezsinhabirkuruemekdir
YunusEmrederhocagereksevarbinhacca
Hepisindeneyucabirgnlegirmekdir.
Sonu olarak unlar sylemek isterim. Grdmz gibi Mevlanann dnce ve bilim ynlerinden byk bir mistik,
diniveedebialanlardaokyeteneklioluubiryana,divanedebiyatdediimiz,ounluklasaraylardagelimibirtrn
temsilcisidir. te yandan Anadoluda kendisinin ada Tapduk Emreler, Yunus Emreler gibi halk edebiyat
temsilcileri ve Hac Bektalar Ahi Evrenler gibi trke yazan kiiler de vard. Bunlar, tasavvufi, didaktik ve lirik
iirleriyle, telkinleri ve yol gstericilikleriyle, 1243 Kseda yenilgisinden sonra Mool boyunduruu altna den
AnadoluTrknnkenmaneviyatn,sarslanmilliduygularnvekltrdzeyiniyceltiyor,onlarndiline,mziine
folklorunavesosyoekonomikyaantlarnaynveriyorlard.

Buikiedebiyattrtemsilcilerininyanyanabulunmas,eserlervermesiTrksitandaveHarezmblgesindedeayndr.
Farabiler(EbuNasrMuhammedb.Muhammedb.Tarhanb.Uzlug:870950),Beyruniler(EbuReyhanMuhammed
b.Ahmed:9731048),Gazzaliler(EbuHamidMuhammedb.Muhammedb.elGazzali:10581111)gibiTrkbilginleri
de farsa, ksmen de arapa eserler yazmlardr. Ama Bahaeddin Veledin adalar Ahmed Yesevi, bunun talebesi
Bakrgan lakabyla anlan Hakim Sleyman Atalar da halk edebiyat trnde trke eserler yazm kiilerdir. Bununla
birlikte,farsayazantrklerletrkeyazantrklerinhepsievlerindevesokaktakukusuztrkekonuuyorlard.Bugn
bile iraz blgesindeki Kakailer ve Tebriz, Hoy blgesindeki azeriler arasnda durum byledir yani eserlerini farsa
yazarlaramaevlerinde,sokaktaveardatrkekonuurlar.
Mevlanann, mesnevideki ve divan kebirdeki iirleri, mecalisi seba, fihi mafih ve mektubattaki nesir yazlar hep
farsa idi. Netekim fihi mafih, Mevlanann medresede verdii derslerin, byk olu Sultan Veled tarafndan not
tutularaktoplanmasndanmeydanagelmitir8.Esasenbudersleri,sokaktangelensadevatandalaradeil,farsabilen,
felsefedejtasavvuftaveslamibilimlerdebehresiolanelitbirzmreyeveriyordu.BahaeddinVeled,Belhtengettikten
sonra arkasndan, dnce, gr ve anlay birlii iinde bulunduklar farsa yazp okuyan bir ok Trk by
Anadoluya gelmiti. Bunlar, Bahaeddin Veledin rencisi ve Mevlanann hocas Tirmizli Seyyid Burhaneddin
Muhakkik(lm:1240),EvhadddinEbuHamidKirmani(11681238) , Mevlanann kayn pederi Hoca erafeddin
Semerkandi,hattaemsiTebrizi(Konyadalm:1247)buzincirinbirerhalkasdr.YanihemTrkistanveHarezm
blgesinde ki hem de Anadoludaki Trkler arasnda hep iki tr edebiyat temsilcileri mevcut olmutur. Bunlar:
medreselerde dzenli dersler gren, farsa, arapa renen , alanlarnda byk ne erien bilginlerle, tekke ve
zaviyelerdebuluupfikir,sanatvebilgialveriindebulunan,halkarasndadolaanhalkedebiyattemsilcileridirler.

Douda Trkistanda ve Harezm blgesinde fars dilinin ve edebiyatnn trkler arasnda gl etkisi, buralarda Trk
dilininveedebiyatnngelimesininzararnavebirokTrkbilgininin,airininvesanatkarnnranasllsaylmasna
nedenolmuturamabelkidearap,farsveTrkkltrndenyararlanarakyzylntasavvufvekltrhayatnadamgasn
vurmuolanMevlanannzellikletasavvuftazirveyekmasdabukarmakltrnetkisisayesindeolmutur.

Szlerimizi zetliyecek olursak, yukardan beri akladmz gibi Mevlana, ayr bir edebiyat trnde ve evresinde
yetimiolduundantrkeyazamazd.Yazsaydbile,doupbydblgeninlehcesiyleyanidoulehesiyleyazacakt
kiolehcedekiyazlar,batlehcesiylekonuanAnadoluhalkaynzevkveheyecanlaanlyamyacakt.

teyandanMevlana,geni,yaygnvetannmbiredebiyatdiliolanfarsayazmolmassayesindeonunycemistiklik
hretiyzyllararasndangeerekgnmzekadaraynglegelmitir.

Mevlanannmilliyetihakkndakimneder

sedesin,kendinindesylediigibizbezTrktr.yleolmasaydAnadoluya,soydalarnnarasnagelmezdi.nk
aslranllar,dokuzuncuyzyldanyaniTrklerinranayerlemelerindensonraTrklerekarkinbeslemilerdir.Byk
Trk hkmdar Mahmud Gaznevinin saraynda himaye gren Firdevsinin (934 1020) ehname adl eserinde, yine
TrkhkmdarSalgurlulardanEbuBekrb.Sadb.ZengninsarayndahimayegrenSadininGlistanadleserinde
Trkaleyhdarifadeleremaalesefskskrastlanr.
Dipnotlar:
1BuehirdennceHaremzlilerinbakentiKtehriidi.
2Bak.HelmutRitter,MevlnCelaleddinRmveetrafndakiler,TrkiyatMecmuas,Cilt:VIIVIII,sayfa270vd.
3KutbddinMehmed,MoolsaldrsndankaarakHazerDeniziningneyindekiAbsknadndakikkbiradada
1228ylndalmtr.
4BusylentiyiM.FuadKprldeTrkEdebiyatndalkMutasavvflaradleserinealmtr.Bak.ncbask.
1976,Ankara,sayfa217vd.
5 ems bu ilk geliinden iki yl kadar sonra ama dnmt. Mevlana, byk olu Sultan Veledi, onu buldurmaya
yollad.SultanVeleddekendisinibulup8Mays1247gnKonyayagetirdi.OnunbugeliindeCelaleddinRmnin
evlatl Kimya adl bir kzla evlendi fakat bu kz, olduka ksa bir sre sonra ld. Semin 5 aralk 1247 gn
ilerindeMevlanannortancaoluAlaeddinindebulunduuyedikiitarafndanldrlpbirkuyuyaatld,bir
sresonraoradankarlpgmldsylenir.

6 1244 n altm yl ncesi 1186 ederse de, Mevlnnn syledii altm ya, o zaman kullanlan hicri takvime gre
hesaplandndan ve 33 hicri yl 32 miladi yla eit bulundunduundan bu altm yl yaklak olarak 58 yl eder
bylecede:124458=1186bulunur.
7Bak.M.FuadKprl,TrkEdebiyatndalkMutasavvflar,3.bask,sayfa130.
8 Fihi mafih adl eser, Prof. Dr. Meliha Ambarcolu tarafndan trkeye evrilip 1954 ylnda M. Eitim
Bakanlncabastrlmtr.

Kaynak:Belleten,Cilt:XLVIISay:185Yl:1983Ocak

2017.HerHakkSakldr.TrkTarihKurumuBakanl.