EM EVILER

raklarnn en nemli problemi olan ba-
taklk blgelerini ziraata amak iin fa-
aliyet gsterdi. Yllk mahsul S milyon
dirhem tutan bir araziyi ekilebilir hale
getirdi (Belazri. Ftf, s. 411 ). Ayrca
lrak'a vali tayin ettii Ziyad da bu ilere
byk nem verdi; taknlar nlemek
iin bentler, sulama amacyla kanallar
ve zerlerine kprler yaptrd. Ernevf-
ler'in mhendisi olarak tannan 1. Yezfd,
Dmak'n Gta blgesinde kendi adyla
bilinen kanal (Nehr Yezid) atrd. By-
lece Gta'nn az bir ksm sulanabilir-
ken bu kanal sayesinde verimli arazinin
tamam sulanr hale geldi. Mehur Erne-
vi valisi Haccac da pek ok kanal atr
m, ayrca tarmn gerilememesi iin e
hirlere g yasaklayarak krsal kesim-
Bekir ez- Zbeydi. Taba~iit 'n nafviyyfn ve'l
lugaviyyrn, Kahire 1954 ; bn Clcl, Taba~ii
t 'l -etbbii', Kahire 1955; bn'n -Nedim . el-
Fihrist, Riyad 1966; Dani, Kitab 'n- na~~ s
tanbul 1932 ; Maverdi, e l -Afkam's-su ltaniy
ye, Kahire 1973, s. 124; Hatfb ei-Badadi, Ta~
yrd 'l -' ilm, Dmak 1949; bn'l-Esir. elKa-
mil, III-V ; bn'l-Kfti, il] biir'l'ulema', Ka-
hire 1326; a.mlf., inbah 'r -ruvat, 1-IV, tr. yer.;
bn 't -Tktaka , el-Fahrf, s. 103149; bn Ebu
Usaybia, 'Uyn 'l-e~bii', Kahire 1882; bn
Hallikan, Vefeyat, !-VIII, tr.yer.; Zehebi. Te?-
kiret 'l-hu{{az, 1-IV, tr. ye r.; a.mlf.. A'lam 'n-
nbela', 1- XXn , tr.yer. ; bn Kesir, el-Bida-
ye, lll ; VIII-X; bn Haldun. el -'iber, lll, 4-168 ;
a.mlf.. Mu~addime, 1, 364365, 372-374; b
n'I-Cezerf, Giiyet'nnihaye, 1-11 ; Makrizi, el
ljta~ 1, 98; Syuti. Bugyet 'l vu'at, Kahire
1326; a.mlf., Tarrhu'l-hulefa', s. 194259 ; b
n 'I-Murtaza, Taba~iita'l Mu'tezile, s. 5455,
5859 ; Mcahid b. Cebr, Te{srr (n r. Abdurrah-
Yardm), stanbul 1976 ; Talat Koyiit, Hadis
Tarih~ Ankara 1977, s. 9-214; B. Lewis, Tarih-
te Araplar (tre. H a kk Dursun Yldz), stanbul
1979; Necde Hamma. el-idare {i 'l 'asri'l-me-
vf, Dmak 1980; a.mlf.. e-am tr adri ' l-is
lam, Dmak 1987; Hitti, slam Tarihi, ll, 301
441; R. Mantran, islamn Yay/ Tarihi (tre.
smet Kayaolu). Ankara 1981 , s. 116; smail
Yiit, Emeviler Devrinde ilmi Hareket (dok-
tora tezi, 1981 ). M Sosyal Bilimler Enstits ;
M. Watt. islam Dncesinin Teekkl Devri
(tre. Ethem Ruhi Flal). Ankara 1981 , s. 1-
183 ; Abdlmn'im Macid, etTarrl].u'ssiyasr
li'd-devleti'l- 'Arabiyye, Kahire 1982, ll, tr.yer.;
a.mlf., el-l:ficiiz ve 'd-devlet 'l -islamiyye, Bey
rut 1983; Abdafi M. Abdllatif, el- 'Alem'l-
islamr {i ' l -'asri'l mevf, Kahire 1984; Hasan
brahim, islam Tarihi, ll, 251; brahim Beydun,
ed-Devlet'l-meviyye ve'l-m u'arai!i, Beyrut
1985 ; Yusuf ei - U , edDevlet'lmeviyye, D
mak 1985; G. Ostrogorsky, Bizans Devleti Ta-

den gelenleri geri dnmeye mecbur et-
mitir (bn'I-Esir, V, 465).
Hiam b. Abdlmelik zamannda ba
ehirden geen Serada nehrinin kollar
nn says on n zerinde idi. Onun Irak
valisi Halid b. Abdullah el -Kasrf sulama
ilerine byk para harcayarak eitli
kanallar atrd ve barajlar, kprler yap-
trd. Bu gibi faaliyetlerin birounda
mehu r mhendis Hassan en-Nabatf'nin
katklarndan faydalanlmtr (Belazri,
Ftaf, s. 411 ). Msr'n Nil nehrine dayal
sulamaclna da gereken nem veril-
mi, ayrca nehir zerinde yeni bir mik-
yas yaptrlmtr (bk. MKYAS'n-NL). J.
Sauvaget ve O. Grabar, Emevf halifele-
rinin Badiyetam ' da ina ertirdikleri
kasr ve saraylarn da zira retimi art-
trma ilevi grdn ileri srm ve M. Hseyin ez-Zehebi, et- Te{sfr ve'l-m{essi-
bu yaplarn etrafnda grlen kanallar,
su arklarn ve samiar delil gstermi
lerdir (bk. Necde Hamma , e-am {f ad
ri'l-slam, s. 326).
BBLYOGRAFYA :
Hasan- Basri, Risale fi'l-~ader (nr. M . Ama-
re. Resa'il'l - 'adi ve't-tevhfd I iinde), Kahire
1971, s. 81-93 ; Vasl b. Ata, Hutbe: Wasil lbn
'Ata als Prediger und Theolog~ (~r. H. Daiber).
Leiden 1988, s. 22-36; Ebu Yusuf. el-ljarac,
Kahire 1346, s. 49, 160; bn Sa'd, et-Taba~iit,
1-IX, tr.yer.; bn Ebu eybe. el-Muanne{(n r.
Kemal Ysuf ei-Hut), Beyrut 1409 / 1989, V,
14 ; Halife b. Hayyat, et-Tari!]. (Zekkar), s. 203-
409; Cahiz, el-Beyan ve' t-tebyin, 1-IV, tr. yer.;
Zbeyr b. Bekkar. Al].bar'l-muva{fa~yyat, Ba
dad 1972, s. 331-333; Belazri, Ensab, 1-IV,
tr. yer.; a.mlf., Ftaf (nr. A. Enis). Beyrut 1987,
s. 380 vd., 411 , 413, 627; bn Kuteybe, el-Ma'a-
ri{ (Ukkae). tr.yer.; a.mlf., el-imame ve'ssi
yase, Beyrut, ts.; Dineveri, e l-AI].bar 'Hval, s.
288, 295-366; Ya'kbi, Tari!]., ll, 216 338; Ta-
beri. Tarfl]. (Eb'I-Fazl). ll; V-VII; Mes'udi. M
rc '?-:?eheb (Abd lhamid ). lll, 20-270; Sira-
fi. Al]bar 'nnafviyyine 'l - Bariyyfn (n r. F.
Krenkow), Beyrut 1936; Eb't-Tayyib ei-Lu-
gavi. Meratib'n-nahviyyrn, Kahire, ts. ; Ebu
man et-Tahir). Doha 1978; Takprizade, Mev- rihi (tre. Fikret J ltan). Ankara 1986; Hse-
zat'l-ulm, stanbul 131 3; Ke{ 'z-zunn, yin Atvan. el-Fra~u'l-islamiyye, Beyrut 1986;
1-11 ; Hediyyet'l -'ari{rn, 1-11 ; Ahmed Cevdet Pa- a.mlf.. edDa'vet 'l 'Abbasiyye, Beyrut, ts.;
a, Ksas Enbiya, stanbul 1331, 1, 620, 627; Nayif Ma'ruf, el-ljavaric fi'l- 'ari'l-mevf, Bey-
H. Lammens, Etudes sur le regne du calife rut 1987 ; Mahmd Mikdad. el-Mevali ve niza-
Omeyyade Moawia, Leipzig 1908 ; a.mlf., E tu- m'l-vela, Dmak 1989, s. 130-328 ; Hayred-
des sur le siecle des Omeyyades, Beyrut 1930; din Karaman, islam Hukuk Tarihi, stanbul 1989,
a.mlf., "Mervan I", iA, VII, 777778 ; a.mlf., "Mu- s. 161 168 ; Ziyaeddin Reyyis, islamda Siyasi
aviye", a.e., VIII, 438-444; C. Zeydan. Medeniy Dnce Tarihi (tre. Ahmet Sarkaya). istanbul
yet-i islamiyye, 1-11, 3-32; lll; Ahmed Emin, 1990; Mustafa Nevin Abdlhalk, islam Siyasr
Fecr 'l-islam, Kahire 1945 ; Abdiiiaziz ed - Du- Dncesinde Muhalefet (tre. Veedi Akyz). s
ri. el- 'Ar'l- 'Abbiisiyy 'l -evvel, Badad 1945; tanbul 1990; rfan Aycan, Muaviye b. Ebr Sf-
a.mlf., ilk Dnem islam Tarihi (tre. H ayrettn yan, Ankara 1990 ; a.mlf. - brahim Saram,
Yeesoy) , stanbul 1991 ; C. Brockelmann, is- Emevfler, Ankara 1993; Vecdi Akyz, Hila{etin
lam Milletleri ve Devletleri Tarihi (tre. Neet Saltanata Dnmesi, stanbul 1991; Hodgson,
aatay). Ankara 1954, s. 57-58 ; a.mlf.. Tarr- islam 'n Serveni, , 160-175, 189-232; bra
hu'l-edebi'l- 'Arabi (tre. Abdiiihalim en-Nee- him ei-Ebyari, Mu'aviye, Kahire, ts.; K. W. Zet-
~ar), Kahire 1959; Kehhale. Mu'cem'l-m'el- tersteen. "Abdlmelik", iA, , 9597; a.mlf .,
li{fn, 1-XV, tr. yer.; a.mlf.. 'Ulm 'l-bafte {i' l- "Hifu", a.e., V / 1, s. 540 ; a.mlf.. "mer", a.e.,
'uri' lislam iyye, Dma k 1972; T. J. De Boer, IX, 462465 ; G. Levi Della Vida, "Emeviler", ae.,
islamda Felsefe Tarihi (tre . Yaar Kutluay), An- N, 241-248; T. W. Arnold, "Halife", a.e., V/ 1,
kara 1960, s. 3-47 ; Sezgin, GAS, IIX, tr.yer.; s. 148-155 ; Hakk Dursun Yldz, "Velid I" , a.e.,
Xlll, 292-297; a.mlf.. "Yezid b . A bdlmeli.k",
rn, Kahire 1961; J . Wellhausen. Arap Devle a.e., XIII, 409411; a.mlf., "Yezid b . Mu'avi-
ti ve Sukutu (tre. Fikret lltan) , Ankara 1963; ye", a.e., XIII, 411 -413 ; a.mlf., "Abdlmeli.k b.
a.mlf., islamiyetin ilk Devrinde Dinf-Siyasr Mervan", DiA, , 266270. r:;: .
Muhalefet Partileri (tre. Fikret lltan). Anka- . ISMAL YiGT
ra 1989; M. Harnfdullah. Kur 'an Kerim Ta
rihi (tre. M. Sait M utlu). stanbul 1965, s. 42-
64; a.mlf.. Muhtasar Hadis Tarihi ve Sahi{e-i F) Sanat. Emevi hanedannn hakimiye-o
Hemmam b. Mnebbih (tre. Kemal Kuu). s ti altnda doan ve gelien Emevi sanat ,
tanbul 1967 ; Ali Hasan Abdlkadir, Nazratn
her eyden nce slam sanatnn esaslar
'amme tr tarfl].i 'l{khi 'l-islamf, Kahire 1965,
s. 106-190 ; Seyyid Abdiiiaziz Salim, et-Tarfl]. nn tesbit edilip temellerinin atld dev-
ve ' 1-m' erril].ne ' 1 'Arab, lskenderiye 1967 ; ri temsil eder. Mimari ve dier sanat kol-
a.mlf., Taril]u'd-devleti'l-'Arabiyye, Beyrut 1986; larnda ana formlarn ortaya kmas,
evki Dayf, el-Medaris'n-nafviyye, Kahire
kaidelerin tesbit edilmesi ve ana erna
1968; a.mlf.. Tarfl].u ' l-edebi' l 'A rab f, Kahire,
larn belirlenmeye balamas bu dne-
ts., 111; Zirikli, el-A'lam, 1-X, tr.yer.; Selahad-
din el- Mneccid. Mu' ce m Benr meyye, Bey- me rastlamaktadr. Emevf sanat, snrl
rut 1970; a.mlf.. Mu'cem 'lm' erril].ine 'd - bir teekkl sresi iinde kald ve ha-
Dmakyyrn, Beyrut 1978; M. Hudari Bek. Ta-
kim olduu blgelerin slam ncesi kl-
rfl].u 'tterr'i'l-islamf, Kahire 1970 ; a.mlf., Mu-
hadarat (Emeviyye), ll, 22-226; Abdullah Mah-
trleriyle yakn temas halinde bulundu-
~d e-ehhate. Tarfl].u ' l Kur'an ve 't -te{srr, u iin daha sonra tam anlamyla ah
Kah i re 392 / 1972, s. 1 112 ; Abdlemrr Dek- siyet kazanacak olan slam sanatndan
sen. el -ljila{et ' l-Emeviyye, Beyrut 1974 ; Ha- deiik baz zellikler gstermektedir.
im Cemll Abdullah. Fkhu Sa 'rd b. Msey-
Bilhassa ihtiam ve zenginliin ortaya
yeb, Badad 1974 ; M. Esat Kler. islam Fk
hnda Rey Taraftarlar, Ankara 1975 ; Ahmed konulduu mimari tezyinatta hemen far-
elebi, islamda Eitim-retim Tarihi (tre. Ali kedilen bu durum, Emevi hkmdarla-

104
 EMEV]LER

rnn . slam ncesi medeniyetlerin ve H liklere sahip olup yeni bir anlayn ifa-
ristiyanln brakt eseriere kar is- desidir (b k ENDLS [Sanat) ).
lam dnce ve sanatn hakim klma 1. Mimari. Emevi sanatnn ortaya koy-
arzularnn sonucudur. Emeviler'den n- duu eserler, zellikle dini mimarinin ilk
ce. yalnz dini grevlerin ifa edilmesine plan emalarnn teekklnde nemli
ve tabiat artlarna kar gnlk haya- bir rol oynamtr. Mihrabn mimari bir
tn srdrlmesine uygun olmalar ama- eleman olarak kullanlmas ve minberin
cyla yaplan son derece mtevazi ve sa- ana mekan btnne katlmas bu de-
de binalarn yerine ihtiaml grnme- virde gereklemi ve bu camiierin plan
leri birinci planda tutulan dini ve sivil ernalar daha sonra yaplacak olanlar
binalarn yaplmas ile ortaya kan yeni iin rnek tekil etmitir. Ayrca bir ka-
sanat anlay sanat bakmndan ilk ol- pal ibadet mekan ile etraf revaklarla
ma zelliine sahiptir. Bu sebeple de is- evrili avludan oluan byk cami plan Kubbet" s sahre Kuds
lam aleminde Emevi eserleri iin rnek da bu devirde ortaya kmtr. Dini mi-
veya rakip tekil edecek baka eserler mari tad slam ncesi tesiriere ra
mevcut olmamtr. Emeviler'in bu gzle men slam akaidine gre tekilatland
grdkleri sanat eserleri, asl hakimiyet rlm ve ibadetlerin ifa edilmesine her
alanlarn oluturan Suriye ve yakn ev- ynyle cevap verecek ekilde tasarlan- ved den sonra ikinci kutsal ta olan. Hz.
resindeki eski medeniyetlerle adalar m binalaryla mslman ruhuna uygun Peygamber'in zerine basarak mi'raca
olan Bizans ve Sasaniler'e ait eserlerdir. bir grnm sergiler. Emevi sivil mima- kt "sahre"nin (sahretullah) stn r-
slam sanatnn gerek anlamda te- risi eskiyle yeninin karlamasn en g- ten Kubbet's - sahre 'dir. Halife Abdl-
melini tekil eden Emevi sanat. sanat zel biimde gzler nne sermesi asn melik b. Mervan tarafndan 72 (691 -92)
tarihi asndan byk nem ve deere dan zel bir neme sahiptir. Bu eserler- ylnda yaptrlan bina. Kuds'teki mad-
sahip mimari eserlerin yapld bir de- de grlen plan ernalar ve mimari tez- di ve manevi deeri haiz mimari aheser
vir olarak dikkat ekmektedir. slam ale- yinat. dini mimaride uyulmas gereken lerinin en gzelidir. Kutsal kaya ile al-
minin bir btn halinde o gne kadarki kanun ve kurallardan uzak kalmas se- tndaki maarann stn rten yuvar-
en geni snrlarna ulat ve cihan bebiyle zgrlk iinde gelimitir. Sivil lak kubbe drt paye ve aralarndaki er
mul bir nitelik kazand bu dnemde mimaride dnyevi ve maddi bir temayl stunla tanmakta . bylece snrianan
Emevi hkmdarlar gleri, zenginlik- mevcut olup slam ncesi medeniyetler- daire planl merkezi mahallin etrafn
leri ve kendilerine olan gvenleriyle abi- den ve onlarn sanat anlaylarndan ok sekiz paye ile aralarndaki ikier stun-
devi sanat eserlerinin yaplmasna n- gl tesirler tayan binalarda Ernevi- dan oluan sekizgen bir arkat evreie-
derlik etmiler, dolaysyla da devletin ler 'in dnyaya ve hayata kar hissettik- rnekte ve i ie iki galeri meydana getir-
ve slam'n gcn sergileyebilmek ama- leri ballk aka kendini gstermek- mektedir. Binann d duvarlaryla sa
cyla Emevi sanatnn gelimesinde en tedir. Her eyden nce savunmaya nem . anan plan emas da sekizgen olup me-
nemli rol oynamlardr. verilerek yaplm kasrlarda veya l a yilli atdan merkezi ksmn stndeki
Her eyden nce kendi milletlerini di- tolarnda grlen plan emas ve bina- kubbeye kasnakla geilmektedir. Bugn
erlerinin stnde tutan Emeviler, ge- larn teekkl, Emevi halifelerinin Hu- altn levhalarla kaplanm durumda bu-

leneksel Arap hayatnn gerektirdii dav- lefa-yi Raidin devri yneticilerinin tutu- lunan kubbe, kutsal mahallin nemini
ranlar, zevk ve anlay hakim olduk- mundan farkl olan dnyaya ve lkse belirtecek ekilde btn binaya hakim
lar blgelerinkinin stne kartmaya dkn hayat tarzlarn ok gzel sergi- klnmtr. Sahretullah evreleyen iki

alrken buralarda bir yerli- Arap sen- lemekte ve ayrca onlarn. slam devleti- galeri ziyaretilerin tavaf iindir; bu ba-
tezi de ortaya koymulardr. Arabistan nin topraklar, gc ve nfusu arttka kmdan zamanla yanl olarak mer Ca-
llerinden gelen gebe Arap anlayy tebaalarndan uzaklamakta ve hatta mii adyla da anlan bina, zellikle yaban-
la Suriye'nin kkleri ok eskilere giden ekinmekte olduklarn ortaya koymak- clar tarafndan sanld gibi bir cami

yerleik medeniyet anlaynn bir sente- tadr. Kalabalk ehirlerden uzakta ssz deildir ve esasen minaresi de yoktur.

zi olan Emevi sanat, slam sanat tarihi veya ok az nfusa sahip l blgelerin- Binann mozaik tezyinat nemlidir (bk.

iinde mstesna bir devri temsil eder.
Eski Mezopotamya ve ran medeniyet-
lerinin zerine gelen Helenistik kltrn
temeline dayanm hristiyan anlay
karsnda slam' temsil eden Emeviler,
eskileri glgede brakabilecek grkemli
eserlerin banisi olduklar kadar yeni ye-
ni ekillenen slam sanatnn da teek
kl ve tekaml yolunda nemli bir hiz-
mette bulunmulardr. Dier taraftan
Suriye Emevi sanat ile Endls Emevi
sanat arasnda bir ba bulunmakla bir-
likte Endls Emevileri'nin ortaya koy-
duu sanat tamamen kendine has zel-
de yaplan kasrlar. Emeviler'in atalar
nn geldii llere duyduklar zlem ve
sevgi kadar savunma ve korunmaya duy-
duklar ihtiyacn da sonucudur. Emevi
mimarisi, gnmze kalabilen rnek az-
lna ramen slam sanat tarihi asn iin rnek tekil eden. maddi ve manevi
dan nemi byk yaplarla temsil edil-
mektedir. Ana malzeme olarak ta ve
tulann kullanld bu eserlerde bulu-
nan tezyinatn deiik hususiyetleri ve
ihtiam da binalar kadar byk nem
tamaktadr.
a) Dini Mimari. Emevi dini mimarisi-
nin ilk binas, mslmanlarn Hacerles-
KUBBET's-SAHRE) .
1. Velid zamannda 709 ylnda bala
np 71 S ylnda tamamlanan Kuds'teki
Mescid-i Aksada slam aleminin en kut-
sal yaplarndan biri olup cami mimarisi
byk neme sahip dier bir Emevi ese-
ridir. Geirdii onarmlar ve eitli imar
faaliyetleri sebebiyle plannda deime
ler olmasna ramen ana hatlaryla eski
ekli ve ilk plan hakknda bir fikir vere-
bilen cami, kble duvarna dikey uzanan
neflerle onlar kesen kble duvarna pa-
ralel bir neften meydana gelir. ibadet

105
 EM EVILER

mekannn en karakteristik ksm, kub-
beye paralel nefn mihrabn nnde .kes-
tii ortadaki dikey nefle birlikte tekil
ettii akln zerine gelen kubbedir.
Bu dzenleme daha sonra yap lan pek
ok camide tekrarlanmtr (bk. MESCD-i
AKSA)
Emevi mimarisinin aheserlerinden
biri olduu kadar gnmze kalabilen
camiierin de en ihtiaml ilk rneini te
kil eden am'daki Emeviyye Camii . Ve-
lid 'in halifelii srasnda yaplmtr (705-
7 15). Eski bir Roma mabediyle bir Bi-
zans bazilikasnn yerine ina edilen ca-
mi, kble duvarna paralel uzanan
nefle onlar mihrap hizasnda kesen bir
dikey neften meydana gelmitir. Dikey
ve paralel neflerin kesitikleri ortada-
ki blmn stnde bir kubbe yer al-
makta. dier ksmlarn zerinde ise ah-
ap bir at bulunmaktadr. Bina tarihi
sresince birok tamirat grm ve de-
iik imar safhalaryla bugnk eklini
almtr. Daha sonraki camiler iin bir
rnek tekil eden bu nemli yapnn av-
lusu ve burada bulunan hazine binas
da ayrca slam sanat asndan dikka-
te ayandr. Bilhassa revaklarla evrili
avlunun cami mimarisinin tekamlnde
i mekan teekklyle birlikte nemli
bir yeri bulunmaktadr. nc rnek ol-
ma zelliini tayan Emeviyye Camii'nin
tezyinatnda kullanlan mozaik ssleme-
ler de bu zellii ok daha nemli hale
geti rmitir. Mozaik tezyinat iinde bit-
kisel ve geometrik motiflerle Emevi ha-
lifelerinin gcn gsteren ehir ve bi-
na tasvirleri yer almaktadr (bk. EMEViY-
YECAMii) .
kine benzer birer plana sahip olduklar
anlalmaktadr.
b) Sivil Mimari. Sivil mimariyi temsil
eden binalar. byk iskan blgelerinin
uzanda mstahkem saray veya kasr
olarak hizmet vermi veya bu gaye ile
yapmna balanm atolardr. Bu tip
binalarn bilinen ilk rneklerinden biri.
Ka sr ' lo Msetta' n n ha rabes i o rdn
Halife Hiam b. Abdlmelik devrinde 727
ylnda yaplm olan Kasr'l-hayri'l-gar-
bi'dir. Drtke bir ana avlu etrafnda
sralanm blmlerden meydana gelen,
dzenli bir i kurulua sahip kampiek-
sin d ksm tahkimatl bir duvarla ev- gelmesinden nceki bir dneme ait ol-
rilidir. 727 ve 729 yllarnda tamamlan- duu tahmin edilen bina, dier kasr
m iki ayr mimari kompleksten oluan larda grlen ana avluya ve tahkimatl
Kasr'l- hayri ' - ark ise Em evi sivil mi- surlara sahip deildir. Binann zellikle
marisinin en ilgi ekici rneklerinden bi- duvar resimleri mehurdur ve bunlar
ridir. ok maksatl kullanma ayrlm Emevi sanat iin olduu kadar slam
byk bir bina ile bunun dnda kalan sanat tarihi iin de byk nem ta
daha kk bir binadan teekkl etmi maktadr (bk. KUSAYRU AMRE ).
tir. Kk binann Halife Hiam iin ya- Halife ll. Velid devrinde yapmna ba
plm bir kk olduu bilinmektedir. land sanlan Kasr'I-Metta yine ya-
Bir av sahas iinde yer alan iki mima- rm kalm bir bina olup ana hususiyet-
ri kompleks de Emevi sivil mimarisinin leri itibariyle allm Emevi kasr pla-
bu tip binalar iin allm zelliklerini nna sahiptir. Drtke bir ana avlu et-
tamaktadr. Kareye yakn drt ke rafnda tekilatianm mimari blmler-
bir orta avluya gre tekilatianm i den meydana gelen bir i dzenlemeye
mekann etraf. kuleler ve yarm kule- sahip bina tahkimatl duvarlarla evrili-
lerle tahkim edilmi bir surla evrilidir. dir. Binann en ilgi ekici ksm. inaatn
Giri ksmlar. Kasr'l- hayri' 1- garbi' de terkedilmesi srasnda kemer klar
olduu gibi yarm daire biimi kulelerle na kadar tamamlanm olan taht oda-
savunulan binalardan bynn drt, sdr. kemerli bir zafer takn and
knn ise bir tek girii vardr. K- ran avlu cephesi ve bu cephenin arka-
k binada tipik Emevi al tezyinatnn sndaki apsis ile tekilatlandrlp kub-
mevcut olduu grlmektedir. Kampiek- beyle rtlmesi planlanm olduu an-
sin bir camii ve askeri garnizonu vardr lalan bu blm dier Emevi binalarn
(bk. KASR'l-HAYR ). dan farkl bir zelliktedir (bk. KASR ' l-
Yapmna 740 ylndan sonra Halife METTA)

Dini mimarinin dier iki rnei, yine
VIII. yzyla ait olan Hama Ulucamii ile
Busra'daki mer Camii'dir. Her ikisinin
de geirdikleri eitli onarm ve deiik
liklere ramen am Emeviyye Camii'nin-
Hiam b. Abdlmelik (724-74 3) veya ll.
Velid (743-744) dneminde baland
tahmin edilen Hrbet'l-mefcer tamam-
lanamadan kalm bir eserdir. Merkezi
bir ana avlu evresinde tekilatianm
ve etraf tahkimatl duvarla evrilmi bir
ana bina ile bunun dnda on alt paye
tarafndan tanan beik tonozlu atyla
rtl bir hamam blmnden meyda-
teki sivil mimari eserleri arasnda
Hamam's-Sarah, Kasr'l-ebyaz (Hrbe
t'l-beyda). Kasr't- T be. Hrbet'l- min-
ye ve Kasru Harane'yi saymak mmkn-
dr. Bu binalarn plan ernalar da esas
itibariyle ana avlu etrafnda gelimi mi-
mari blmlerden ve bu i mekan e-
viren tahkimatl duvarlardan olumak
tadr.

Hr bet ' l o mefcer Sa ray
rd n
moza ik sslemeleri ne bir rnek o
na gelmitir. Zengin bir mimari tezyi-
nata sahip olan ve zemini mozaiklerle
kaplanm bulunan hamamn soukluk
blmnn st bir kubbeyle rtldr
(bk. HIRBET'l-MEFCER) .
Tarihlennesi glkler arzeden ve mi-
mari hususiyetleriyle dier Emevi kasr
larndan farkl bir grnt veren Kusay-
ru Amre'de, bir taht odas ve kabul sa-
lonu ile bu blmn baland bir ha-
mamdan mteekkil bir plan emasna
rastlanmaktadr. ll. Velid'in halifelie
2. Mozaik, Duvar Resimleri, Heykel, Ka-
bartma, Tezyinat ve Kk Sanatlar. Erne-
vi sanatndan gnmze ulaan snrl
saydaki rnein byk bir ksm mimar-
lk abidesi olup bunlarn dnda kalan-
larn ounluu da mimariye bal sanat
koliarna ait eserlerdir; el sanat rn-
lerinin says ise ok azdr. Emevi sana-
tn temsil eden btn eserlerde rastla-
nan ana zellik, bunlarn islam sanat
nn dier devirlerinde yaplanlardan fark-
l ve deiik bir anlayla ele alnm ol-

106
 EM EViLER

tedir. Al ve ta malzemenin kullanl

Kasr' t -Tbe ve Kasru Harane-rdn
malardr. Bu durum mimari kadar mi-
mariye bal sanat kollar ve el sanatla-
r iin de geerlidir. zellikle mimariye
bal sanat kollar ve el sanatlarnn tez-
yini elemanlar arasnda yakn bir temas
olduu gzden kamamaktadr; bunla-
ra ayn zevk ve duygularn ekil verdii
bellidir. Emevi sanatnn temeli mimari
ve mimari tezyinat olup kullanma ama-
cyla yaplm eserler zerinde dahi mi-
mari tezyinat elemanlarnn yer almas
bu durumun sonucudur.
Emevi sanatnn btn islam sanat
iindeki farkl ana zellii mozaik, du-
var resimleri ve heykel gibi az ilgi eken
sanat koliarna ve figratif anlayla yak-
lat tasviri tarza duyduu gl tema- cer, Hrbet'l-minye ve Kusayru Amre
yldr. islam sanat iin hayli deiik bir
durum arzeden bu temayl Endls da-
hil btn Emevfler iin tabii olup dini
inanlara kar gelmeden nemli eser-
ler meydana getirilmesine ortam hazr
lamtr. Bu eserlerin yapmnda grev
alan ustalar Arap ve hatta mslman
olmasalar dahi yaptklar eserlerle islam
ruh ve anlayna uygun biimde Emevi
zevkini yanstmlardr. Emevi halifele-
rinin insan ve hayvan figrlerinin yer al-
d tasviri eseriere kar byk ilgi duy-
duklar aikardr. Fakat bu tip tasvirie-
rin yalnz sivil mimari eserleri veya di-
zans medeniyetlerinin de islam sanat
ve kltryle birlemesini temsil etmek-
tedir.
ounun Bizansl ustalar tarafndan melerin yaygn biimde kullanld bi-
yapld bilinen mozaiklerin dini mima-
rideki en gzel rnekleri Kubbet's-sah-
re ile Emeviyye Camii iinde bulunmak-
tadr. Altn yaldzl mozaiklerin de kulla-
nld tezyinatta bitkisel deseniere ar
lk verilmitir; ayrca Emeviyye Camii'n-
deki ehir ve bina tasvirleri dikkate a
yandr . Emevi binalarnda mozaik tezyi-
nat duvarlar. kubbeler ve eitli mima-
ri elemanlar kadar zeminierin sslen-
mesinde de uygulanmtr. zellikle si-
vil mimari eserlerinden Hrbet'l- mef-
rlmektedir.
gibi kasrlarn baz blmlerinin taban
demelerinde yer alan mozaikler ilgi
ekicidir.
Tasviri sanatn dikkate deer bir ko-
lunu oluturan duvar resimcilii zellikle
Kusayru Amre kasrndaki ihtiaml r-
neklerle temsil edilmekte ve bu resim-
Ierde tamamen dnyevi ve politik bir ka-
rakter grlmektedir. Kasr'l- hayri' 1-
garbf'de de insan ve hayvan figrleri ih-
tiva eden resimlere rastlanmtr.
Emevi sanatnn mimariyle bal sanat
kollar iinde nemli bir faaliyet alan ol-
d bu sanat kolunda resim ve mozaik-
lerde hakim olan zevk ve dnceler ge-
erlidir.
Dini binalarda ve onlarla irtibat halin-
de bulunan blmlerde bitkisel ssle-
meler yaygn olup sivil binalarla dini bi-
nalarn din d kullanm alanlarnda fi-
gratif tasvirlere rastlanmaktadr. in-
san ve hayvan heykellerinin yer ald bi-
nalar arasnda zellikle Kasr'l- hayri' l -
garbi ve Hrbet ' l- mefcer kasrlar ne-
me sahiptirler. Buralarda ilenen te-
ma ve figrlerin duvar resimlerindeki-
lerle yakndan ilgili olduu grlr. Ge-
ometrik ve bitkisel motifli al ssle-
nalar arasnda zellikle Hrbet'l- mef-
cer, Kasr ' l-hayri ' -arkl ve Kasr'l-hay-
ri'l-garbi dikkat eker ve bunlar arasn
da da Kasr'l-hayri'-arkl deiik al-
sslemeleriyle mstesna bir yer igal
eder. Figratif motiflerle geometrik ve
bitkisel sslemelerin bir arada kullanl
d kabartma tezyinatn en gzel r-
nekleri Kasr'l- Metta da, giri cep-
hesinde yer alan kalker bloklar zeri-
ne hareketli hayvan tasvirleri ve zengin
bitkisel motifterin resmedildii frizde g-
Kk sanatlarn
gnmze gelebilen
az saydaki rnei dier sanat kollar
nn glgesinde kalm baz bronz kap-
lar, ahap eserler ve seramik eyadan
ibarettir. Bunlarn zerinde yer alan ss-
lemelerin mimariye bal sanat kollar
nn youn etkisini tad farkedilir. Ay-
n durum, Dou etkilerinin youn biim-
de hissedildii fildii eserler iin de sz
konusudur. Seramik eserlerde de bu et-
ki gl olarak karmza kmakta. zel-
likle Sasani seramikleriyle aralarnda ya-
kn bir temas bulunduu hissedilmek-

ni mimari eserlerinin din d kullanm duu farkedilen figratif kabartmac tedir.

amacyla yaplm blmleri zerinde yer lk ve heykeltralk, islam sanat tarihi
alm olmas, buna karlk dini binalar- iinde nisbeten istisnai bir durum arzet-
da bitkisel motiflerle ehir ve bina tas- mektedir. Emevfler'in nemli bir ilgi kay-
virleri gibi cansz figrlere yer verilme- nan oluturan bu sanat kollarnda,
si, Emevfler'in din ve sanat karsn iinde halife tasvirlerinin de yer ald Kusavru Am re - rdn
daki tutumlarnn ve islam n kurallar boyutlu insan figrlerinin yaplm ol-
na uymalarnn en gzel ifadesidir. Du- mas bu istisnai durumun rndr. Sa-
var resimleri, mozaikler ve heykeller da- ylar hayli fazla olan insan tasvirleri-
ha ok Emevi halifelerinin hakimi olduk- nin dnda eitli hayvanlar da heykel
lar blgelerin eski kltr, gelenek ve ve kabartmalar iin nemli bir kaynak
dnceleriyle islam'n inan ve anlay tekil etmitir. Bunlardan baka islam
n birletirme abasnn ve ahsi zevk- sanat iin allm bir durum arzeden
lerinin sonucudur. Bundan dolay sz ko- kabartma bitkisel sslemelerin de ilk
nusu eserler eski Mezopotamya ve iran rneklerinin Emevfler devrinde teek
medeniyetleri kadar Grek, Roma ve Bi- kl etmeye balad aka grlmek-

107
 EMEV[LER

BBLYOGRAFYA : ilkini, 461 'de ( 1069) meydana gelen b-

A. Musil, Qusayr' Am ra, Vienna 1907; A. Ja-
ussen - R. Savignac, "Les Chateaux arabes",
Mission archeologique en Arabie, Paris 1922;
E. Diez. L'Art de 1'/slam, Paris, ts ., s. 1626;
a.mlf. - H. Glck, Die Kunst des Islam, Berlin
925, tr. yer.; Suut Kemal Yetkin, slam Sana
t Tarihi, Ankara 954 , tr. yer.; K. A. C. Cres-
well, Early Muslim Architecture, Mitcham 958,
s. 156; R. W. Hamilton, Khirbat al Mafjar,
Oxford 959; a.mlf., "Carved Stuccoes in
Umayyad Architecture", Iraq, sy. 15 (1953), s.
4356; R. Ettinghausen, Arab Painting, Gene
ve 962, tr.yer.; W. Caskel, Der Pelsendam
und die Wallfahrt nach Jerusalem, Kln 963;
K. Otto-Dorn, lslamische Kunst, Baden Baden
1964, tr. yer.; E. Khnel, lslamic Art and Archi
tecture, London 1966, tr.yer.; A. Almagro,
Qusayr' Amra, Madrid 1975; a.mlf., El Palacio
Omeyad de Amman, Madrid 983; D. T. Rice,
lslamic Art, London 975, s. 9 28; A. Papado-
poulo, L'fslam et /'art musulmane, Paris 1976,
s. 235, 480482; Fewaz Ahmed Tavkan, el
f:lti'ir: Bah fi ' lkusri'lEmeviyye {i ' lbtidi
ye, Amma n 979; Zeki Muhammed Hasan, F
nn'lslam, Kahire, ts. (Dar 'l-Fikri'l-Arabl),
s. 3254; Architecture of the lslamic World (ed
G. Michel!), London 1984, s. 3334, 76 , 165,
232, 234235; J. D. Hoag, Islam Weltgeschichte
der Architekture, Stuttgart 1986, s. 1021; O.
Grabar, slam Sanat'nn Oluumu (tre. Nuran
Yavuz), stanbul 1988, s. 2526, 38, 47, 5052;
a.mlf., "The Umayyad Palace of Khirbat el
Mefjar", Archaeology, sy. 8, New York 1955,
s. 228235; a.mlf., "La Mosquee Omeyyade
Emeviyye camii' nin plan
nevi deerleriyle btn slam aleminde
mstesna bir yere sahiptir. Tarih boyun-
ca birok mellif tarafndan sz konusu
edilen cami, inasndan sonraki btn
devirlerde methiyelere mazhar olmu ve
grenleri bylemitir. Mslmanlarn, key neften meydana gelmekte ve nef-
dini ve sosyal hayatta nemli roller st-
lenmi ve kutsl deerler atfedilmi ca-
milerinin en eskisi olup milattan nce
. yzyla ait bir Roma mabediyle onun
harabeleri yannda bulunan Theodosios
dnemine (379-395) ait Aziz Yohannes
(Hz. Yahya) Kilisesi'nin yerine ina edil-
mitir. nce, Dmak'n fethinin ardn
yk bir yangn sebebiyle 475 ( 1082-83)
ylnda Seluklu Sultan Melikah yaptr
mtr; bu ananmda arln Kubbet'n-
nesr adyla tannan kubbe ile birlikte ke-
merler ve stunlar zerinde younlat
rld grlmektedir. kinci nemli ona-
rm ise Osmanl Sultan ll. Abdlhamid
devrinde 1894'teki byk yangndan son-
ra gerekletirilmi (1896- 902) ve ieri-
deki stun sralar ile bunlarla ilgisi bu-
lunan mimari blmler ve at istanbul'-
dan gnderilen ustalar tarafndan yeni-
den yaplmtr.
136 x 37 m. boyutlarnda bir ibadet
mekan ile 122,5 x SO m. boyutlarnda
bir avludan oluan dikdrtgen planl ca-
minin ana ibadet mekan, kble duvar
na paralel uzanan enine nef ile (sahn)
bunlar ortadan kesen daha geni bir di-
ler arasnda mermer stunlar zerinde
ykselen iki kat halinde dzenlenmi
kemerler bulunmaktadr. ibadet meka-
nnn merkezinde, enine neflerle dikey
nefin kesitii ksmn ortasnda, kare
kesitli drt paye tarafndan tanan Kub-
bet'n-nesr yer almakta ve kubbeye ge-
iin tromplarla saland grlmek-

de Damas", Synthronen (1968), s. 0714; E.
Herzfeld, "Die Genesis der islamisehen Kunst
und das Mshatta Problem", /si., I (!9 ! 0), s.
2763 , o5-44; E. de Lorey, "L'Hellenisme et
!'Orient dans les mosaiques des Omaiyades",
Al, sy. (!934), s. 2345; M. Diamand, 1"Studies
in Islamic Ornament. Same Aspects of Oma-
iyad and Early Abbasid Ornaments", a.e., sy.
4 (!937), s. 293337; H. Stern, "Les Origines
de l'architecture de la Mosquee Omeyyade",
Syria, sy. 28, Paris 95, s. 269279; a.mlf.,
"Recherches sur la Mosquee el-Aksa", Ars
Orientalis, V, Washington 963, s. 2848; E.
Lambert, "Les Origines de la mosquee et
l'architecture religieuse des Omeiyades", St.!,
VI (1956), s. 58; J . Sauvaget, "Chateaux um-
mayyades de Syrie", RE/, sy. 35 (I 967), s. 139;
dan ( 14 / 635) Romallar'n batanrs Ju- tedir: ibadet mekannn dier taraflar
piter' in adn tayan mabedi n evresi 1894 yangnndan sonra yenilenen ah-
stunlu, yksek duvarl byk salonu ap bir atyla rtldr. ksmda a
fii mihrab denilen ana mihraptan ba
Ebu Ubeyde b. Cerrah'n gzetiminde ca-
miye evrilmi, daha sonra bu caminin ka ikisi sada, biri solda mihrap da-
ihtiyac karlayamamas zerine Erne- ha bulunmakta ve bunlardan sadaki
vi Halifesi Velid b. Abdlmelik (705-715) lere Hanefi ve Hanbeli mihraplar, sol-
tarafndan mabed harabesinin bat ta- dakine ise sahabe veya Maliki mihrab
denilmektedir. Sahabe mihrab ile Kub-
rafnda bulunan kilise veya bir iddiaya
gre sadece aradaki duvar yktnlarak bet'n-nesr arasna rastlayan yerde Hz.
(DA, VII, 48, 49) btn bu sahay kapla- Yahya 'nn trbesi bulunmaktadr. Ana
yacak olan bugnk byk caminin in- ibadet mekan, dikey neften kemerli
as balatlmtr. Temeli 86 (705) veya byk bir kapyla avluya almaktadr.
87 (706) ylnda atlan esas cami blm Ortasnda bir adrvann yer ald av-

F. Zayadine, "The Umayyad Frescoes of Quseir'
Amra", Archaeology, XXXI/3, New York 978 ,
s. 929; R. Hillenbrand, "La Dolce Vita in Early
Islamic Syria: The Evidence of Later Umayyad
Palaces", Art History, V; 1!98 2): J . Strzygows-
ki - B. Schulz, "Mschatta", Jahrbuch der k
nigliche preussisches Kunstsammlungen, sy.
25 (1984), s. 205373. :;;;
lJ!I!J A. ENGN BEKSA
EMEViYYE CAMii
slam dini mimarisinin
bugne kadar ayakta kalabilen
96'da (714) tamamlanm ve inaatta lu arkadan yirmi drt, yanlardan doku-
halifenin istei zerine Bizans impara- zar kemerli revaklarla evrilmitir. Av-
torunun istanbul'dan gnderdii usta- luda ayrca biri Kubbet'l- hazne (beyt'
lar almtr. Caminin yapmnda, dik- mal), dieri Kubbet Zeynelabidln adn
drtgen planl olan Roma mabedinin kb
le istikametine rastlayan uzun duvarla-
rndan gneydeki ile ularnda bulunan
iki burtan faydalanlm ve inaat bu
duvarn kuzeyinde gelitirHip kuleler de
minare kaidesi olarak kullanlmtr. Emeviyye
Camii 'nin
Yapmn takip eden asrlar iinde bir- kubbel i
ok yangna ve tabii tahribata maruz ka- mek a n na

ilk muhteem rnei. lan bina eitli onarm ve deiiklikler

a l an
L ha ri m
geirmi, fakat buna ramen mimari kap s n n

am'da Emevfler devrinde yaplm hususiyetlerini bir lde koruyabilmi, bulunduu

gen
olan Emeviyye Camii (el-Camiu'I-mevT, Ca- zellikle de mozaiklerindeki ihtiam bu-
a l nl kl
miu Beni meyye) mimari zellikleri, ss- gne kadar srdrebilmitir. Yaplan ona- cephe
lemelerindek.i ihtiam ve haiz olduu ma- rm ve deiikliklerin en nemlilerinden am

108