EFEND

Beyaz Trklerin Byk Srr

Yazan: Soner Yaln

Asistan: Beste nkol

Yayn haklar: Doan Kitaplk A

I. bask /nisan 2004
31. bask / haziran 2004 / ISBN 975-293-203-7
Bu kitabn 31. basks 2 000 adet yaplmtr.

Kitaba katklarndan dolay HRRYET gazetesine teekkr ederiz.

Kapak ve kitap tasarm: DPN Design

Bask: Akan Matbaaclk / Yzyl Mahallesi
Matbaaclar Sitesi 222/A Baclar - STANBUL

Doan Kitaplk A Hrriyet Medya Towers, 34544 Gneli - STANBUL

Tel. (212) 677 06 20 - 677 07 39 Faks (212) 677 07 49
www.dogankitap.com.tr
 Efendi
Beyaz Trklerin Byk Srr

Soner Yaln

DOAN
KTAP
kimsem yok, kmaz alayanm bile
keke bir lkem olsayd, bir annem
olsayd keke, desem de nafile

Sefa Kaplan, Londra iirleri

annem Cemile Yaln'm ansna...

 Evliyazade Ailesi
Hac Mehmed Efendi

Glsm Makbule Naciye

ei: Giridzade Nuri Efendi ei: Tevfik Rd Ara ei: Yemiizade zzet

Kemal Faire Emel Gzin Fatma Samim

Evliyazade ei: Mihr Dlger ei: Fatin Rd Zorlu ei: Hamdi Dlger Berin Yemiiba
ei: Adnan Menderes
Sevin
Mesadet Zeyyat Dlger 1. ei: Erden Yener
ei: Baha Esad Tekand ei: Perihan 2. ei: Hilmi zen Yksel Mutlu Aydn
ei: pek ei: Mnevver ei: mran
(1) Fatin Arslan Yener
Leyla Lei: Ziya Tepedelen Nilgn Fsun Adnan
2. ei: Fahir elikbas 1. ei: Tcherina Niego Ik Lale
2. ei: Zeynep Sengelli
(1) Kenan Tepedelen (2) Esra elikba
ei: Leyla

Refik Efendi
ei: Kapanzade Hacer

Nejad Beria Bihin Sedat Ahmed

ei: Mesude ei: Doktor Nazm ei: Sadullah ei: Medalet ei: Sevim
Birsel (Alev)
Sevin Ata Refik
Mustafa Mehmet 1. ei: Cemil Atalaj Rasin 1. ei: Leyla
Ylmaz zdemir 2. ei: Fuat Bozina ei: Ayla Mukara 2. ei: Esin
1. ei: Aye ei: Elife Kerem (1)
Mebrure Tlin (1) Sedad( Refik Leyla
2. ei: Edma Siret ei: George ei: Dili ei: Melek ei: Bahadr
May Pennetti ei: Kzm Ay Kenan Sungurlu Baykara
Servetmehmet
Osman Refik (1) Aylin (2) Maynaard Lara Armaan Bahar Mehmet Yasemin
ei: Melih Ataca James ei: Nusret
1. ei: Margo 1. ei: Lorry Aydnay
2. ei: Hanzade 2. ei: Olcay
3. ei: Ela Maro Enis Dalya Ceylin
4. ei: Sibel Hena (1)
zleblebici

Nesliah (2)
1
Mesude Emel (2)
 Birinci blm

9 haziran 1875, zmir

zmir bir prensestir.

Tembelce sallanan
Dncelerim iin seviyorum,
Fillerin srtnda
Oynayan bu adrlar...

Victor Hugo

zmir Valisi Ahmed Rasim, Evliyazade Mehmed Efendi'yi, Yeni-

ehirlizade Hac Ahmed Efendi'nin yerine belediye bakanlna
atad.
zmir'in tannm tccarlarndan Evliyazade Mehmed Efendi'nin
belediye bakanlna getirilmesinde autc bir yan yoktu.
Ancak, sorun vard!
Vali, Evliyazade Mehmed Efendi'ye maann 2 000 kuru ola-
can sylemiti. Ama bu sz, zmir Valilii ile Osmanl Maliye
Nezareti'nin arasn at. Osmanl merkez ynetimi, belediye ba-
kannn dardan atanp, bir de ona maa verilmesine karyd.
Vali Ahmed Rasim Paa, vilayette grevli bir memuru belediye
bakan olarak istihdam etmenin yanl olduunu dnyor, bu
tr memur atamalarnn belediyenin ilerini zorlatracana ina-
nyordu. Bunu deneyimleriyle de grmt. Ona gre en iyisi,
"erbab memleketten ve ashab servetten" bir kiinin bu grevi
yapmasyd. Ancak byle birinin belediye bakanln "sosyal fa-
aliyet" olarak yapmas da ihtimal dyd. 2 000 kuruluk maa
tevik edici olabilirdi.
Sonunda brokratik yazmalardan zmir Valisi Ahmed Rasim
Paa galip kt.
zmir'de han, oteli olan ve son yllarda giderek zenginleen
tccar Evliyazade Mehmed Efendi, zmir belediye bakanl kol-
tuuna oturdu.
2 000 kuruluk maan Evliyazade Mehmed Efendi iin pek
nemi yoktu. yle ki, vali, kumandan, belediye bakan gibi
mlk erkna kullanmas iin verilen, iki atl kupa cinsi binek
araba yerine, daha lks olan kendi zel lando cinsi krkl ara-
basn tercih etmesi bunun en tipik gstergesiydi. Zaten alaca-
 12
maan byk bir blmn belediye hizmetlerinde kullana-
cakt...
Belediye bakanl grevine balayan Evliyazade Mehmed
Efendi'nin ii hi de kolay deildi.
ncelikle sorun, "belediye olgusunun" ne merkez idare, ne de
halk tarafndan bilinmemesiydi.
Belediye, Osmanl kentleri iin XIX. yzyln ikinci yarsnda
ortaya km yeni bir kurumdu. Bata ngilizler olmak zere ya-
banc ticaret irketlerinin basklanyla kurulmutu. Bu irketlerin
belediyeden bekledii, ticaret akn kolaylatracak altyap hiz-
metlerini yapmasyd. rnein 1867'de zmir'de belediyenin ku-
rulmasna, limann bytlmesi neden olmutu!
zmir Belediyesi sekiz yl nce kurulmutu ama Bakan Evliya-
zade Mehmed Efendi'nin henz ileri organize edecek brokratik
kadrosu yoktu. Belediye olgusunun ortaya kmasna neden ola-
rak gsterilen, yol ve kanalizasyon ebekesinin iyiletirilmesi y-
nnde tek bir gelime salanamamt. stelik btesi son dere-
ce yetersizdi. Evliyazade Mehmed Efendi baz giderleri dostlarn-
dan toplad yardmlardan salyordu.
Kimdi bu yakn dostlar ?
Yemiizadeler, Salepizadeler, Ktipzadeler, Musulluzadeler,
Uakzadeler, Kapanzadeler, Osmanzadeler, erifzadeler, Cafe-
rzadeler, Kilimcizadeler, Tuzcuzadeler, Helvaczadeler, Giridza-
deler vb. gibi zengin Mslman Trk aileler yayordu zmir'de.
Fakat.
Bu ite bir karklk vard.
yle ki: Avusturya-Macaristan mparatorluu zmir Bakon-
solosu Dr. Karl von Scherzer, nisan 1873 tarihinde Viyana'ya gn-
derdii "gizli" mahreli raporunda, "Trkler, zmir vilayetinin tica-
r yaamnda gzkmemektedirler" diye yazyordu:
zmir'in 155 000 nfusu vardr. Bu saynn 75 000'i Rum, 45 000'i
Trk, 15 000'i Yahudi, 10 000'i Katolik, 6 000'i Ermeni ve 4 000'i yaban-
cdr. Tm bu ad geen milletler, dil, din, meslek ve grenek bakmn-
dan birbirinden ok farkldr.
Trkler kendi dillerinden baka dil konumamaktadr. Vilayetin tica-
r yaamnda gzkmemektedirler. Krsal kesimde yaayan Trkler ge-
nellikle tarm ve hayvanclkla uramaktadr. Belli bal zanaatlar un-
lardr: semercilik, kemercilik, kunduraclk, takunyaclk, terzilik, demir
ve bakrclk, sandklk, mermercilik, ulhaclk, sepicilik, boyaclk.
2 3.
Yahudiler, son zamanlarda zmir'e yerleen zengin tccarlardr ve
de zmirli eitimsiz ve fanatik Yahudiler tarafndan yar dinsiz olarak
grlmektedirler. Genellikle kk ticaretle ve komisyonculukla u-
ramaktadrlar. Gerekten drst ve gayretketirler. Ekmeklerini ka-
zanmak iin en ar ve zor ileri hi ekinmeden yapmaktadrlar.
Frenkler genel olarak vilayette en rahat konuma sahiptirler. Her
eyden nce vergiden muaftrlar. Kendi konsolosluklarnda yarglan-
ma ayrcalklar vardr. Avrupal ticaret irketleriyle balant kurma
bakmndan yerli birisine gre daha ansldrlar. Frenkler genellikle
tccardr ve vilayetin ticaretini ellerinde tutmaktadrlar...
Benzer deerlendirmeleri zmir'i gezen tm seyyahlar da yap-
mt.
Peki Evliyazade Mehmed Efendi'nin yardm ald bu zengin
aileler kimdi ? stelik bu ailelerde herkes birka yabanc dili ra-
hatlkla konuabiliyor, yabanc tccarlarla ortaklk yapyordu!
Gerek konsolos Dr. Kari von Scherzer'in ve gerekse zmir'e ge-
len seyyahlarn bunu bilmemesi olanakszd. O halde, "zmir'de
Trk-Mslman tccarlarn olmadm" neye dayandryorlard ?
Yukarda sadece kk bir rneini verdiimiz zmirli bu aile-
ler Trk-Mslman olarak grlmyor muydu ?
Kimdi bunlar?
Bu kitabn yantn arad sorulardan biri de budur!
Yant, kitabn yazlmasna neden olan Evliyazade ailesinin ya-
amnda gizlidir; bu nedenle, Evliyazade Mehmed Efendi'yle ilgi-
li bilgileri vermeyi srdrelim...
Nereden geldiler?
Evliyazade ailesinin zmir'e nereden ve ne zaman geldikleri ko-
nusunda elikili bilgiler vardr.
Grtm Evliyazade ailesinin baz yeleri, Konya'dan gel-
diklerini sylerken, dier grup Denizli-Buldan'dan g ettiklerini
iddia ediyor.
O. Zeki Avralolu'nun Buldan ve Yresinin Tarihesi adl ge-
ni almasnda, Evliyazade ailesine ait hibir bilgi yok. Avral-
olu, kitabnda onca isme yer veriyor ama bunlar arasnda hi
"Evliyazade" ad gemiyor.
Ancak, gazeteci Orhan Tahsin 1978'de Yeni Asr gazetesine hazr-
lad "Byk Menderes ve Kk Menderesler" adl yaz dizisinde,
1932-1939 yllar arasnda zmir Belediye bakanl, 1942-1943 ylla-
 14
n arasnda Ticaret bakanl ve 1946-1948 yllan arasnda Salk ba-
kanl yapan, nce CHP sonra DP milletvekili olan Buldanl Dr.
Behet Uz'un Evliyazade ailesinin akrabas olduunu yazmaktadr.
Ama akrabalk ba konusunda aklayc bilgi vermemektedir.
Grld gibi Buldan konusunda karklk var.
Sylenenlerin aksine, Konya il tarihinde de Evliyazadelere rast-
lanmyor.
"Evliyazade" ad ve nam Osmanl'da ok kullanlyor. Mara'ta,
Manisa'da, Diyarbakr'da ve baz yrelerde birok aile bu nam
kullandlar, kullanyorlar.
rnein, Osmanl biyografi (teracimi ahval) geleneinin son
temsilcisi Mehmed Sreyya Bey (1845-1909) tarafndan hazrla-
nan, alt ciltlik Sicilli Osman adl almada, baz Evliyazade
isimlerine rastlamak mmkn.
Fakat bu ciltlerdeki "Evliyazade"lerin zmirli Evliyazadelerle
akraba olmalar zor ihtimal. nk onlar daha ok devlet brok-
rasisinde yer alm iken, zmirli Evliyazadeler tccar bir aile.
Uzatmaya gerek yok. zmirli Evliyazadelerin nereden geldikleri
konusunda net bir bilgi bulunmuyor. Ne zaman geldikleri konu-
sunda ise, Evliyazadelerin ortak bir gr var: "Be yz yl nce!"
Evliyazadeler, Konya veya Buldan'dan geldiklerini sylyorlar
ama en azndan bu gn be yz yl nce gereklemi olmas Efendi, bugn Trkiye'nin en byk aile irketlerinden Eczacba-
zor grnyor. nk o yllarda nfusu sadece 5 000 olan zmir,
bir ticaret ehri de deildi. Yani brakn ehrin g almasn, o yl-
larda kendi ihtiyacn bile karlayamaz durumdayd. stelik e-
hir srekli olarak Venediklilerin saldrsna uruyordu.
zmir'in ticar merkezi haline gelmesi XVII. yzyldan itibaren,
yani iki yz yl nce balad. Gler de o zaman gerekleti.
Ama ehir be yz yl nce g almad deil! Ald, ama bunlar
sadece, 1492'de spanya'dan kovulan yahudilerdi!..
Sonuta, Evliyazadelerin zmir'e nereden, ne zaman geldikleri
konusunda farkl bilgiler vardr. Hata yapmamak iin, Evliyaza-
delerin soyaacnn balangcn zmir Belediye Bakan Evliya-
zade Mehmed Efendi'den balatacam...
Evliyazade Kona
Evliyazade Mehmed Efendi'yi biraz daha yakndan tanmaya
balayabiliriz...
ounlukla zmirli zengin tccarlarn yaad Tilkilik Mahalle-
si'nde oturuyordu. Tilkilik'in o dnemdeki ad Dnerta't. Dner-
5
ta ise adn, 1814 ylnda Osmanzade Seyid smail Rahmi Efendi
tarafndan yaptrlan Dnerta Sebili'nden almt.
Yz yetmi be haneden oluan Tilkilik'te, ounluk Yahudi n-
1
fusundayd...
Evliyazade Mehmed Efendi'nin, Tilkilik'te byk bir kk,
kkn de iki dnmlk bir bahesi vard.1
atsnda byk kubbesinin olduu bu kk, Konak'ta Keme-
ralt Caddesi'nin balang blmndeydi. zellikle yoksul Ms-
lmanlar, bu kk yakndan tanrd; nk her ramazan aynda
kkte, otuz gn boyunca iftar yemei verilirdi. Evliyazade Meh-
med Efendi, bu iftarlara yakn dostlarn da arrd. ftarda na-
maz kldrmak iin imam, mezzin de getirtilirdi. Bazen konaa,
mukabele okumas iin gzel sesli hafzlar davet edilirdi. Onlara
da hayli yksek miktarda "di kiras" (bahi) verilirdi...
Evliyazade Mehmed Efendi'nin, iftar yemeklerini gsteri ek-
line getirmesi, baz evrelerin eletirisini almyor da deildi!..
Tilkilik'te bir dnemin nl isimleri de oturuyordu...
Evliyazade Mehmed Efendi'nin mahalledeki komularndan bi-
ri de, zmir Belediyesi personelinden Hafz Hac akir Efendi'ydi.
Gmrk daresi'nde bakantarc olarak grev yapan Hac akir
Holding'in kurucusu Sleyman Ferid Eczacba'nn babas,
Nejat Eczacba'nn dedesiydi...
Kitabn sonraki blmlerinde greceiz, Evliyazadeler ile Ec-
zacbalarn dostluu uzun yllar srecekti...
O yllarda babas Mehmed Reid Bey'in zmir'de sorgu yargc
yardmcs olarak bulunmas nedeniyle smet nn de Tilkilik'te
dodu (24 eyll 1884). Doduu "San Sino" Mahallesi'nin ad daha
sonra smet Paa olarak deitirildi.2
Evliyazade Mehmed Efendi bir sre sonra Tilkilik'teki konak-
tan ayrld.
Artk devirle birlikte, zmir'in mahallesi, mimarsi, insanlarnn
kyafeti de deiiyordu.
mine ya da fayans sobayla snan; abajurla aydnlanan; ban-
yosunda kvet bulunan; salonunda koltuu, sehpas, yemek raa-
1. Bu bahe Evliyazade ailesi tarafndan ifa Hastanesi'ne baland. Gnmzde hasta-
nenin otopark olarak kullanlmaktadr.
2. Tilkilik'teki mahalle adlarnn ou deitirildi; Hahamba, Gzelyal; Efrati, Gne;
Cavez, Hatuniye; Beni israil, istiklal yapld.
 16
sas, byk aynas ve duvar saati olan; piyano sesinin ykseldii,
sahil kenarndaki balkonlu iki katl evler modayd.
Osmanl Devleti ile Osmanl halknn yoksullat, zmirli baz
ailelerin ise giderek zengiletii bir sre yaanyordu.
Tm yeni zenginler gibi alafrangalaan Evliyazade Mehmed
Efendi de, ei Naciye; olu Refik; kzlar Makbule, Glsm ve
Naciye; ayrca ocuklarn dadlarn, halayklarm, hizmetileri-
ni alarak, "Avrupallaan" Karyaka'nn Yallar Mahallesi'ne g
etti... 3
Yeni mahallenin Londra, Paris, Viyana'daki semtlerden hibir
fark yoktu. Bakkallanndaki un, eker, pirin, ttn, ya hepsi
Avrupa'dan ithal edilmiti. Bakkal raflarnda, Hollanda, isvire,
Fransz peynirleri, st rnleri, sebze, balk konserveleri vard.
talyan domates konserveleri o gnlerde ok revatayd.
zmir byyor, yeni yerleim yerleri kuruluyordu.
zmir kabuk deitiriyordu...
Bornova yaknlarna ngiliz demiryolu irketinin mdrleri ve
ngiliz tccarlan byk baheler iine villalar yapyor, Franszlar
zmir tepelerinin arkasnda Kemer Deresi vadisi ierisindeki k-
k ky satn alarak Avrupa'daki maliknelerin benzerlerini in-
a ediyordu.
zmir'in yerli tccarlar Karyaka, Gztepe ve Gzelyal'daki
dar sahil eridine yerlemeye balamt.
Peki ne olmu, nasl olmutu da, Evliyazade Mehmed Efendi
gibi baz yerli tccarlar hzla zenginleirken Osmanl Devleti zor-
luklarla bouuyordu ?
Evliyazade Mehmed Efendi'nin zenginlemesine neden olan
gelimelere bir gz atalm...
Byk dneme
Tarih, 16 austos 1838.
Sadrazam Reid Paa, samimi dostu ngiliz elisi Lord Strat-
ford Canning'le Osmanl-ngiltere ticaret antlamasn imzalad.
Antlama ayn yl Avrupa'nn teki devletleriyle de yapld.
Bu antlamayla Osmanl Devleti, d ticaretteki tekel dzenini,
sava dnemlerinde maliyeye gelir getirmesi iin koyduu ek ver-
gileri ve darl ekilen hammaddelerin ihracatna izin vermeyen
"devleti ekonomiyi" rafa kaldrd.
3. Karyaka'daki Evliyazadelerin kknn yerinde bugn, alayan Apartman ve
onun hemen arkasnda Bihin I ve Bihin 2 adl apartmanlar ykselmektedir.
17
Gmrk vergilerini ngiltere'yle birlikte saptamay kabul etti.
lk etapta ihracat-ithalat vergisini yzde 3'ten yzde l'e drd!
Antlamayla, Osmanl Devleti ucuz ithal mallar cenneti yapld.
retmediini tketen bir toplum haline geldi. thal rekabetine da-
yanamayan on binlerce yerli kk iletme iflas etti. En verimli
alanlar yabanc sermayenin eline geti.
Ve bir yl sonra, -o hep gklere karlan- Tanzimat Ferma-
n'yla, Avrupa'nn kan iin kurulan bu ak pazar dzeninin ge-
rekli kld idar, mal vb. reformlar hayata geirildi. Bylece Av-
rupa devletlerinin Osmanl'da yaslanmak istedii Rumlar ve Er-
meniler imtiyazl hale getirildi. Kaybeden iki unsur vard: Msl-
manlar ve Yahudiler!
Tm bunlara bakp, diyeceksiniz ki: "Kardeim koca Osmanl
Devleti byle bir oyuna nasl gelir, byle serbest piyasa olur mu?"
Doru. Ancak gerei sylemek gerekirse, bu Osmanl'nn ok se-
verek-isteyerek yapt bir antlama deildi. Napolyon'la yapt sa-
va sonucunda Fransa'y yenen ve 1820'lerde sanayi devrimini ta-
mamlayan ngiltere dnya pazarlarnda rakipsiz duruma gelmiti.
Dnyann en byk gc haline gelen ngiltere'den korkan Av-
rupa lkeleri korumac nlemlerle ngiliz mamullerinin kendi pa-
zarlanna girmesini engelliyorlard. Bu durumda ngiliz ticaret ve
sanayi sermayesi Avrupa dndaki lkelere yneldi. 1820'den
1840'a kadar olan dnemde ngiltere, Latin Amerika'dan in'e ka-
dar pek ok lkede mmknse yerel iktidarlarla anlaarak, ge-
rektiinde ise silah gc kullanmaktan ekinmeyerek pek ok
serbest ticaret antlamas imzalad. Osmanl, pazann ardna ka-
dar ngilizlere amaya mecbur kalmt.
ngiltere, gerek ucuz hammadde kaynaklanna ulamak, gerek-
se rnlerim Osmanl'nn her kesindeki alcya ulatrmak iin,
ie ncelikle demiryollan ve liman yapmndan balad. Biliyordu
ki, altyaps olmayan Osmanl'nn, dnya ekonomisine entegras-
yonu zordu!
Demiryollan ve limanlann arkasndan, bankalar, maden ilet-
mecilii, su, gaz ve elektrik irketleri vb. geldi.
Bu durumun Osmanl ekonomisine yansmas uzun srmedi.
1814 ylnda bir ngiliz sterlini 23 Osmanl kuruuna eit deer-
deyken, 1839'da bir sterlin 104 kuru ediyordu!
Osmanl'nn bte aklan bymeye balamt.
Bir sonraki adm da ne oldu dersiniz ?
Avrupa devletleri, mal sonmlanna zm arayan Osmanl'ya
"Hemen d borlanmaya gitmelisiniz" diye bask yapmaya bala-
18
di. Bunun bir baka nedeni daha vard. O yllarda Avrupa serma-
yesi yapsal deiiklik iindeydi. Ufak irketlerin yerini dev trst-
ler almaktayd. Mal sermaye byk bir g haline gelmiti. Bu
dnm Avrupa d lkelere sermaye akmn hzlandrmt. olarak hep kaybettiler. Osmanl aydn, speklasyoncularn,
Avrupa elindeki bol miktardaki paray verip, yerine onun iki kat-
n alaca lkeler aryordu.
Ve Osmanl, Avrupa para piyasalarna tahvil satarak borlan-
maya balad.
Londra, Paris, Viyana ve Frankfurt borsalar bayram ediyordu.
Nasl etmesin ?
Zenginlemeye balayan Avrupa orta snf, tasarruflar iin
kendi lkelerindeki yzde 3-4 gibi dk faiz gelirleri yerine, yz-
de 11-20 orannda yksek faiz gelirleri getiren stanbul borsasna
yneliyordu.
Alnan bor paralar Dolmabahe, raan, Beylerbeyi, Yldz
gibi saraylarn yapmna, dekoruna; Boazii'ndeki yallara veya
Hali'te rmeye terk edilecek donanmaya gidiyordu.
Koskaca Osmanl maliyesi, kukusuz "drt saray yapld" diye
iflas noktasna gelmedi. Saraylar, yallar aslnda yeni yaam bii-
minin simgeleriydi!
Ekonomideki yapsal dnm kltrel deiime de neden ol-
mutu. Osmanl brokrasisinin gnlk yaam deimeye bala-
d. Avrupal gibi giyinmek, konumak ve yaamak, yani alafranga-
lamak "moda" oldu; araba (fayton) sevdas balad. Yeni Osman-
llar, evlerini, arabalarn satp, gsteri iin araba alyordu.
Osmanl brokrasisi daha fazla tketebilmek iin, daha fazla
kirleniyordu; yani rvetsiz i yaplmyordu.
Bitmedi. 1838 ticaret ve 1839 Tanzimat antlamalarna imza
koyan Sadrazam Reid Paa, yeni tip devlet adamlnn da kap-
sn at. Eskiden nfuzlu paalarn himayesine girerek koltuk-
makam kaplrken, Reid Paa yabanc devletlere dayanarak ka-
riyer yapma dnemini balatt. Sadrazamlar ve paalar, "ngiliz-
ci", "Franszc", "Rusu" gibi isimlerle anlr oldu.
Borsada oynayan aydnlar
1860'lardan itibaren Galata'daki Komisyon Han ve Havyar
Han'nda gayri resm borsa kuran Baltac, Zografos, Boos, Jorj
Zarifi gibi bankerler, 19 kasm 1871'de yrrle giren "Dersa-
adet Tahvilat Borsas Nizamnamesi"yle resm piyasay da ele ge-
irdiler.
19
Kolay para kazanma hrsna kaplan Midhat Paa ve Namk
Kemal'e kadar baz aydnlarda da borsada oynadlar ve doal
byk bankalarn ve Avrupa devletlerinin elinde akna dn-
vermiti...
Bu rzgrdan en ok etkilenen kentlerin banda zmir geli-
yordu. zmir XIX. yzyln ikinci yansnda dnyann sayl "ser-
best blge limanlarndan" biri olma yolunda hzla gelime gs-
terdi. zellikle Amerika'daki i sava pamuk ihracatnda patla-
maya yol amt. zm, incir ve ttn ihracatnda byk art
vard.
"hracat patlamasn" rakamlarla rnekleyeyim:
1839'da zmir limanndan 91 gemi 15 000 ton ykle ngiltere'ye
giderken; 1845'te gemi says 196'ya, tadklar yk ise 35 000 to-
na ulat.
zmir'de on yedi lkenin konsolosluunun bulunmas bile tek
bana bu kentin, Osmanl ticaretindeki nemini gstermeye yeter.
Yabanc ticarethaneler ile bankalar tarafndan ynlendirilen ve
ounluu yerli olan tccarlar, gerek Avrupa sanayi mamulleri-
nin krsal alanlara giriinin kolaylatrlmas, gerekse ihracat
mallarnn reticiden alnmas iin araclk yapyorlard.
Evliyazade Mehmed Efendi ite bu yerli simsarlardan biriydi.
"Sebilrreaf't, yani "komprador"!
Evliyazade Mehmed Efendi'nin "i orta" J.J. Frederic Giraud
adl bir Levanten'di!
Ko ailesinin akrabas Giraudlar
Evliyazade Mehmed Efendi'nin "i orta" J.J. Frederic Gira-
ud'nun dedesinin babas Jean Baptiste Giraud, 4 austos 1742'de
Fransa'da Nice yaknlarndaki Antibes'de dodu.
ddialara gre, 1780 ylnda Fransz htilali'nden kaarak zmir'e
geldi.
XVIII. yzyln ikinci yansndan sonra, Fransa'nn iinde bu-
lunduu ekonomik ve toplumsal koullar, lkede byk mal bu-
nalmlarn domasna neden oldu. Halk ynlan yoksulluk eker-
ken, bata ticaret burjuvazisi olmak zere tccarlara yeni byk
vergiler getirildi.
Giraud, zmir'e gelip yerleince hemen irket kurmas onun ne
Kilise'yle ne de aristokrat snfyla bir ilgisi olmadn gsteriyor.
nk onlar ticaretle ilgili deillerdi.
 20
Sonuta, byk ihtimalle Fransa'nn o dnemdeki iktisad ve
toplumsal yapsndaki kargaalk yznden zmir'e gelmiti.
"J.B. Giraud and Co." adnda bir firma kuran J.B. Giraud, ksa
srede zmir'in itibar en yksek tccarlarndan biri oldu.
ocuu vard: Magdaleine Blanche Victorie, Alexandre Je-
an Baptiste ve Frederic.
Frederic sessiz ve arbal biriydi. Fazla kabiliyetli saylmaz-
d. zmir'de byk bir oteli olan Gion ailesinin kz Maria'yla ev-
lendi. ki ocuklar oldu: Jean Baptiste ve Helene Elisabeth.
Evliyazade Mehmed Efendi'nin "i orta" J.J. Frederic, Jean
Baptiste Giraud'un oluydu. Annesi soylu bir Fransz aileye men-
suptu: Kont Jacques Hochepied'nin kz Anne Marie de Hochepied.
Giraudlarda soylu isim oktu: zmir'e ilk gelen bykbaba Je-
an Baptiste Giraud'nun ei Helene Tricon, Venedik Konsolosu Lo-
uis Cortazzi'nin kzyd.
Evliyazade Mehmed Efendi'nin i orta J.J. Frederic'in kuzeni
Helene, Rusya Konsolosu Jaba'yla evlenmiti!
J.J. Frederic'in halas Helene Elisabeth de, Kont Jacques Hoc-
hepied'nin olu Kont Edmond'la evlenmiti.
Mini parantez: Hochepied ailesi daha sonra Hollanda'ya g-
p, Hollanda vatanda oldular. Niye Fransa deil de Hollanda
vatanda olmulard ? zmir'deki "Hollandallar" ayr bir kitap
konusudur. rnein Hollanda'nn zmir'deki ilk konsolosu Nico-
lini Orlando, Hollandal deil, zmirli Yahudi bir Levanten'di.
Neyse, Giraudlarn akrabalk ilikileri bu kitabn konusu deil.
Son bir bilgi ekleyip konuyu kapatalm: Vehbi Ko'un torunu
Mustafa Ko, Giraudlarn kz Caroline'le evlidir.4
Gelelim Evliyazadeler ile Giraudlarn i ortaklna...
Evliyazade Mehmed Efendi, zmir evresinden toplad ekir-
deksiz ve razak zmleri ve Aydm'daki yerli reticiden ald in-
cirleri Giraudlara satard. Giraudlar bunlar dnemin son sistem
makinelerinde elden geirip, zel kutu ve torbalara koyarak Av-
rupa ve Amerika'ya ihra ederlerdi.
Giraud ailesi ayrca pamuk iiyle de ilgiliydi.
Bunun nedeni akraba olduklar zmir'in bir dier Levanten ai-
lesi Whictalllerdi...
4. Mustafa Ko'un annesi idem Hanm da Izmirli'dir. idem Hanm, sanayici ve ar-
matr Avni-Suat Meserretiolu iftinin iki kzndan biridir. Dier kzlar Gldem Ha-
nm, Ipragaz'n sahibi Ycel Kurttepeli'yle evlidir. idem Hanm'n days da nl arma-
tr Kemal Sadkolu'dur. Kemal Bey'in kzlarnn eleri hayli nl isimlerdir: Varlk Ha-
nm, Alp Yalman'la; Berna Hanm, Feyyaz Tokar'la; Rabia Hanm, apamarka'nn sahibi
Vecdi CaDa'vta: Esin Hanm kp ffa7Ptpri Yln
21
\VTittall ailesi
Charlton Whittall, Breed and Co. firmasnn eleman olarak z-
mir'e, 1809 ylnda on sekiz yandayken geldi.
100 pound maa vard! Ancak ticarete ok yatknd.
ki yl sonra kendi irketi "C. Whittall and Co."yu kurdu.
Be yl sonra, bykbaba Jean Baptiste Giraud'un kz Magda-
leine Blanche Victorie Giraud'yla evlendi.
Fransz Protestanlar, yerletikleri Bornova'y Fransz ky
yapmlard.
Franszca konuulan Bornova, Whittall ailesi yerletikten son-
ra ngiliz semtine dnt. Whittalller zamanla Bornova'y by-
tp genilettiler.
zellikle yabanclara gayrimenkul edinme hakkn veren
1856'daki Islahat Ferman'ndan sonra Whittalller tarafndan pek
ok ev ve 1857 ylnda bir de aile kilisesi yaptrld.
Whittall ailesinin Osmanl ekonomisindeki nemini anlamak
iin bir rnek yeterli olacaktr: Osmanl Sultan Abdlaziz 1863'te
zmir'e geldiinde Whittalllerin maliknesinde arland.
Peki zmir'e ayda 100 pound kazanmak iin gelen Charlton
Whittall nasl zengin olmutu ?
Charlton Whittall, 1811'de ilk irketi "C. Whittall and Co."yu ku-
rup ksa zamanda kendini zmir piyasasna kabul ettirdi ve 13 u-
bat 1812'de, zmir'deki ngiliz tccarlarn katlmak iin ok ura
verdikleri, "Levant Co." yeliine kabul edildi.
Nedir bu "LevantCo."?
zmir'deki ngiliz tccarlarn kurduu bir irketin adyd "Le-
vant Co.".
Bu anonim irket kurulmadan nce, zmir'den ngiltere'ye
gidecek tm mallan Venedik gemileri tayordu. Ancak, 1793'te
Fransa ngiltere'ye sava anca Akdeniz'deki korsanlk hare-
ketleri ok artmt. Dnemin korsanlan Venedik gemilerini ar-
ka arkaya batrnca, Venedikli tccarlar ngiliz mallarn ta-
mamaya karar verdi. Bunun zerine zmir'deki ngiliz tccarlar
'Levant Co." irketini kurdular. ye says bir ara sekiz yz
buldu. Yirmi drt gemiden oluan bir ticar filolar vard. z-
mir'in ngiltere konsolosunu onlar atyor, konsolosun maan
onlar veriyordu!
Akdeniz'de gvenlik salannca "Levant Co." 1825 ylnda fes-
hedildi. Onun yerini ngiliz irketleri ald.
Bunlarn en by "C. Whittall and Co." irketiydi!

izmir'in ticaret yaamyla ilgili olarak A. ehabettin Ege u bil-
gileri veriyor:
izmir'de zengin ithalat ve ihracat ileri balca yabanc firmann
elinde toplanmt. Kapitlasyonlardan geni biimde yararlanan bu
firmalardan biri ngiliz Whittall irketiydi. kincisi Fransz Giraudlar
ve ncs italyan Aliotti'ydi. Ege'nin ana maddeleri olan zm, in-
cir, palamut, meyankk, meyanbal bu firmalarn elinde toplanm-
t. {Demokrat zmir gazetesi, 25 mart 1976)
zmirli Levantenler arasnda italya'dan, Fransa'dan, ngiltere'den
gelmi Yahudi Levantenler de vard. Francolar, Russolar gibi...
imdi tm bu bilgilere son bir ekleme yapalm...
Ne demitik, Evliyazade Mehmed Efendi, J.J. Frederic Gira-
ud'yla "i ortakl" yapyordu.
Bilgiyi geniletelim: J. J. Frederic Giraud nerede alyordu ?
"C. Muttali and Co." irketinde.
Yani, byk halasnn kocasnn irketinde!
Yani, Evliyazade Mehmed Efendi hem Giraudlann hem de
Whittalllerin "i orta "yd!
J.J. Frederic Giraud, "dnrleri" Whittalllerin irketinde, kuru-
yemi ihracat ve demir ithalatndan sorumluydu.
Evliyazade Mehmed Efendi'nin zenginliinin kayna buydu.
Yazdmz gibi, Evliyazade Mehmed Efendi bir "komprador"du.
Levanten destei
izmir Belediye bakanlna neden Evliyazade Mehmed Efendi
atanmt ?
izmir Belediyesi de, tpk istanbul Belediyesi gibi yabanc tc-
carlarn istekleri sonucu dzenlenmiti.
Belediyeler "yeni piyasa dzenine" uyum salama aralar ola-
rak, zorunluluk sonucu kurulmutu. Daha doru bir deyile: ya-
banc tccarlarn dayatmasyla...
Evliyazade Mehmed Efendi'nin greve getirilmesinde bata Gi-
raud-Whittall ailesi olmak zere yabanc tccarlarn katksnn
olmamas imknszdr.
Ayrca zmir'deki konsoloslarn etkisini de unutmamak gere-
kir. Tanzimat'n nemli isimlerinden Sadrazam Ali Paa, 1850-
1884 yllan arasnda Osmanl'nn Londra bykeliliini yapan
23
gostaki Musurus Paa'ya gnderdii mektupta bakn ne diyor:
"Grevini yaparken, konsoloslarn houna gitmemek bedbahtl-
nda bulunan bir vali mahvolmu demektir."
Bu tr olaylarn Osmanl tarihinde rnekleri vard: 1853 yln-
da Avusturya konsolosu, aralarnda geen bir srtme nedeniy-
le zmir Valisi Ali Paa'y azlettirmiti.
izmir'de konsoloslarla kimler yakn iliki iindeydi ? Levanten
aileler! Giraud, Whittall gibi Levanten ailelerle dostluk ve i or-
takl bulunan Evliyazade Mehmed Efendi belediye bakan ol-
masn da kim olsun!..
Avrupa'nn sermaye gruplar, Osmanl topraklarnda, kompra-
dor tccardan sonra komprador brokrasi ina ediyordu!..
Ancak...
Arkasna ald byk destekle belediye bakanlna oturan
Evliyazade Mehmed Efendi alt ay sonra grevinden ayrld!
Neden?
O dnemde izmir, valilerin sk deitii bir kentti. Sadece 1875
ylnda vali deimiti: Ahmed Rasim Paa, Ahmed Esad Paa
ve Mehmed Hurid Paa!..
Sadece zmir'de deil, o dnemde valilerin senesi dolmadan
deitirilmesi Babli'de de ska grlen bir keyfiyetti. Sk sk
atama yapmak bata Saray olmak zere sadrazamn, nazrlarn,
yksek memurlarn hediye, rvet almas iin frsatt.
Evliyazade Mehmed Efendi'nin greve balad gnlerde, Ah-
med Rasim Paa valilikten alnm, yerine Mehmed Hurid Paa
getirilmiti. Yeni Vali Mehmed Hurid Paa "olumsuz davranla-
rn" gereke gstererek Evliyazade Mehmed Efendi'yi 22 ocak
1876 tarihinde grevinden ald. Yerine zmir Emtia Gmr M-
dr Salih Efendi'yi atad.
"Olumsuz davranlarn ne olduunu bilmiyoruz.
Rvet olabilir mi? Adam kayrma? Hrszlk? iltimas? Vb. vb.
Bilmiyoruz. Ama bu ihtimalleri akl szgecinden geirince, hi-
birinin gereki olmayaca sonucunu karabiliriz.
Levantenlerle "i ortakl" yapan, kentin zengin tccarlan ara-
snda gsterilen Evliyazade Mehmed Efendi'nin, bu tr kirli ile-
re girmesi olanaksz gzkyor. Bir dier bilgi bu ngrlerimizi
doruluyor. Evliyazade Mehmed Efendi belediye bakanl gre-
vinden alnacakt ancak Vilayet dare Meclisi yelii srecekti.
Sonuta "olumsuz davran"m ne olduunu bilmiyoruz.
Grevden alnmasnda baka bir neden olmal, ama ne?..
 24
O gnlerde Osmanl Devleti, tarihinin en nemli iktisad karar-
larndan birini hayata geirdi.
Osmanl'nn karar Evliyazadeleri etkiliyor
Rus yanls olduu iin "Nedimof' diye anlan Sadrazam Mah-
mud Nedim Paa'nm 6 ekim 1875 tarihinde yapt bir aklama
Avrupa'y ayaa kaldrd. "Tenzili faiz karar"yla Osmanl hk-
meti, be yl sreyle faiz borlarnn ancak yansn deyeceini,
deyemeyecei faizlere karlk ise yzde 5 faizli tahviller verece-
ini aklad.
yle ya, artk bak kemie dayanmt ve Osmanl Devleti b-
rakn borlarn, borlarn faizlerini bile deyemeyecek haldeydi.
Sadece bir rnek iin vahametini gstermeye yetecektir:
1875 bte geliri 25 milyon lirayd, o yl denecek i ve d
bor taksidi ise 30 milyon lira!..
Borlan dememe tavn, Avrupal tccarlann, "Osmanl bizi
dolandrd" feryadn basmasna neden oldu.
Feryat ie yaramad. Osmanl yzde 5'lik faizleri de deyeme-
di ve mart 1876'da bor ve faiz demelerinin tamamen durdurul-
duunu aklad. Bu kararla Osmanl Devleti, ekonomik ve aske-
r iflastan sonra mal iflasm da dnyaya duyurmu oldu.
Aslnda bu, 1838 Baltalimam Ticaret Antlamas'nn, 1839 Tan-
zimat ve 1856 Islahat fermanlarnn iflasyd...
Peki bu mal iflas ile Evliyazade Mehmed Efendi'nin grevden
alnmas arasnda bir iliki olabilir mi ?
Olabilir!
"Olabilir" diyorum, nk Osmanl'nn borlann dememe
kararnn yansmalar ok sert oldu...
Mal iflastan iki ay sonra, 2 mays 1876'da Bulgarlar, ay son-
ra ise haziran 1876'da Srplar isyan etti.
stanbul'da da hareketlilik vard: 10 mays 1876'da medrese -
rencileri hkmet aleyhine gsteri yaptlar. Veliaht Murad'n sarra-
f Hnstaki'den ald paralan Midhat Paa vastasyla rencilere
dattrd iddias bakent stanbul'da kulaktan kulaa fsldand.
Bir gn sonra, borlan dememe karanm aklayan Rus yanl-
s Sadrazam Mahmud Nedim Paa azledildi.
Ancak "i isyan" durmad.
30 mays sabah saat 03.00'te Sultan Abdlaziz'in oturduu
Dolmabahe Saray, Asker Mektepler Komutan Sleyman Paa
komutasndaki birlikler ve Harbiye rencileri tarafndan kua-
25
tldi- Donanma da Dolmabahe'yi denizden sard.
(Ara not: Sultan Abdlaziz'in tahttan indirilmesi, Harbiyelile-
fin siyasal eylem amacyla okullanndan ktklar ilk olaydr.
Rejimler, sistemler deise de, bu topraklarda Harbiyelilerin si-
yasal talepler ieren klan son olmayacakt. Gn gelecek, yi-
ne mays aynda, Evliyazade ailesinin iki damadnn idamna gi-
den sre, Harp Okulu rencilerinin bir siyasal gsterisiyle iv-
me kazanacakt...)
Sonuta. Sultan Abdlaziz asker darbeyle tahttan indirildi.
V. Murad padiah koltuuna oturdu.
Drt gn sonra...
Devrik sultan Abdlaziz makasla kol damarlanm keserek inti-
har etti...
Doksan gn sonra...
Ata ters binmek, durup dururken kendini havuza atmak gibi
garip davranlar iinde olan V. Murad'n akl hastas olduu artk
gizlenemez bir hal alnca tahttan indirildi.
Yerine otuz yl padiahlk koltuunda oturacak, otuz ya-
ndaki II. Abdlhamid, 31 austos 1876'da tahta oturtuldu.
Cinayet romanlar seven padiah
II. Abdlhamid teki Osmanl sultanlarna pek az benzeyen bir
padiaht. Uzun boylu, uzun burunlu, kambur, kzl sakall, ied-
nk, ancak ilgi ekici bir tipti. Padiah olma ihtimali uzak grn-
d iin Abdlhamid'ih ehzadelik gnleri rahat gemiti. Sa-
ray'da "Azizciler" ve "Muradclar" arasnda ekime vard. Abd-
laziz, kendisinden sonra koltua aabeyi Veliaht Murad'n deil,
olu Yusuf zzeddin'in oturmasn istiyordu. Bu iktidar ekimesi
Abdlhamid'in yalnzlna katkda bulunmutu; kimse onun bir
gn padiah olacana inanmyordu.
Ama yine de tm ark saraylarn saran, pheler, korkular,
5
bilgisizlik ve devaml rknt, onun da ruh saln bozmutu.
Ve bu vehimler her geen yl artarak byyecekti...
ehzadelii dneminde amcas Sultan Abdlaziz'le birlikte
Fransa ve ngiltere'yi gezdi. Bu gezilerde en az ilgi gren hanedan
mensubu oldu. Evet, Avrupallar da bir gn onun tahta oturaca-
n hesap etmiyordu!
ehzade Abdlhamid de etmiyordu. Bu nedenle geceleri Tarab-
5. II. Abdlhamid, Sultan Abdlaziz'in Paris'te ziyaret ettii III. Napolyon'u Napolyon
 26
ya'daki maliknesinde Belikal tuhafiyeci kz Flora Cordier'yle
birlikte geirmekte,6 gndzleri de byk bir irketin umum m-
dr olan ngiliz komusu Mr. Thomson'la dostluk etmekteydi.
Genliinden beri borsa oyunlarna meraklyd. Rum bankac
Zarifi ve Ermeni borsa simsar Assani'yle sk dosttu. Onlarn
dostluu sayesinde borsada hayli para kazand. Yani, II. Abdlha-
mid sadece sultan ve halife deil, ayn zamanda milyoner bir ia-
damyd. Osmanl'nn en zengin padiahyd!
stelik sade, mazbut ve alkand. Zeki olduu sylenirdi.
Polisiye ve cinayet romanlarna baylrd. Bunlar tercme
eden zel memurlar vard. Tercme iini bir ara nl gazeteci ya-
zar Hseyin Cahid (Yaln) yapacakt.
Dostu ngiliz Mr. Thomson araclyla sadece ticareti ren-
memi, ngiltere Bykelisi Sir Henry Eliot'la iliki kurup, ikti-
dara gelmek iin sefaretin desteini almay da bilmiti. Saffet Pa-
a'nn Kthane'deki iftliinde gizlice bulutuu, Midhat Pa-
a'yla "saltanat pazarlna" giriip, "merutiyet ilan" edecei s-
zyle tahta oturmutu.
ngiltere'ye yakn siyaset izleyen Midhat Paa o dnemin en et-
kili isimlerinden biriydi.7 Gerek Sultan Abdlaziz, gerekse Sultan
V. Murad'n koltuundan olmasnda nemli rol oynamt.
II. Abdlhamid, Midhat Paa'nn gcn biliyordu. Midhat Paa
ise II. Abdlhamid'i kontrol edilecek bir padiah olarak gryordu.
Sonuta 23 aralk 1876'da merutiyet ilan edildi...
Artk Osmanl Devleti anayasayla ynetilecekti...
Saray'n "kontrol" bir kez daha ngilizlerin eline mi gemiti ?
Grnt yleydi ama II. Abdlhamid'in "icraatlar" farkl ola-
cakt...
O yllarda, Osmanl topraklar zerinde iki byk g, ngilte-
re ve Rusya "bilek grei" yapyordu.
1870'te Almanya'ya yenilen Fransa, Osmanl zerindeki nfu-
zunu hayli kaybetmiti.
Osmanl-Rus gerginlii Paris Antlamas'yla almt. Fakat Rus-
6. Yavuz Sultan Selim'den beri Saray'a Trk kadnlar sokulmazd. Padiah ve ehzade-
ler, ou Slav olmak zere yabanc kan tayan devirme kadnlardan dnyaya gelmiler-
di. Ancak zamanla bu "ganimet" ve istila yollan kapannca sarayn kaplar bu sefer de
erkez ve Grc cariyelere ald.
7. "Midhat Paa Rusuklu Hac Hafz Mehmed Eref Efendi'nin olu olarak bilinmekte-
dir. On yanda Kuran Kerim'i ezberledii sylenen Midhat Paa'nn Yahudi bir aileden
geldii iddia edilmektedir. 1889 ylnda yaymlanm olan Edvaro Drumont'un La France
Juwe adl kitabnn birinci cildinin I 13, sayfasnda Yahudilikten geldii ileri srlmekte-
dir. Bu kitapta Midhat Paa'nn annesinin Macaristanl bir hanm olduu yazlmaktadr."
(Hikmet Tanyu, Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, cI, s, 259)
27
va bu durumdan memnun deildi. nk bu antlamada var olan
Karadeniz'in tarafszl ilkesi Rusya'nn karlarna ters dyor-
du. Ayrca Balkanlar'da "Mslman zulm altnda inleyen Ortodoks
Hristiyanlara hrriyet vermek" amacyla Osmanl'ya sava at.
Sofya ve Edirne'yi igal eden Ruslar, on bir ay iinde Ayastefa-
nos'a (Yeilky) indiler. stanbul, fethinden 425 yl sonra, ilk kez
bylesine yakn bir tehditle burun buruna geldi.
Rusya savam gereke gsteren II. Abdlhamid, 13 aralk
1877'de Sadrazam Midhat Paa'y Yldz Saray'na artt ve Mec-
lisi Mebusan' sresiz tatil ettiini bildirdi.
Midhat Paa'nn sadrazaml krk sekiz gn srmt...
II. Abdlhamid, her frsatta "babas gibi sevdiini" syledii
Midhat Paa'y zzeddin adndaki vapura bindirerek talya'ya sr-
gne gnderdi. Bu arada halkn Midhat Paa'nm srgne gnde-
rilmesini protesto edebileceini dnerek vapuru biraz bekletti.
Fakat Osmanl halkndan hibir tepki gelmedi.
Bu topraklarn tarihinde sk grlecek bir toplumsal hareket-
sizlik, o gnlerde de yaanacak, millet sadrazamnn srgne gi-
diini sessizce izleyecekti...
Midhat Paa'nn srgne gitmesinden iki ay sonra II. Abdlha-
mid, merutiyeti kaldrdn, Meclis'i kapattn aklad. Sonra
ngilizlerin desteini alarak Rusya'yla masaya oturdu.
ngilizlerin destei yine karlksz deildi. ngilizlere, Kbrs ve
Msr rvet olarak verildi.
II. Abdlhamid sadece ngilizlere toprak vererek kurtulamad.
Bulgaristan fiilen, Romanya, Srbistan, Karada tam bamsz
oldular. Bosna-Hersek ve Yenipazar sanca Avusturya igaline b-
rakld. Dier yandan Rusya Kars, Ardahan, Batum ve Besarab-
ya'y; ran Kotur'u; Yunanistan Tesalya'y; Fransa ise Tunus'u ald.
ngiltere ayrca, Sudan ve Kuveyt zerinde fiil egemenlik kurdu.
Durun, bitmedi...
Siz borcunuzu demeyeceinizi syleyeceksiniz ve Avrupal si-
zi rahat brakacak, yle mi ?
Bu topraklarda ska greceimiz bir uygulama hayata geirildi.
"Dveli muazzama", 1878 Berlin Kongresi'nde ald kararla
Osmanl maliyesini milletleraras bir mal komisyonun denetle-
mesine karar verdi. Bu komisyon, Osmanl Devleti'nin btesini
yapacak, harcamalarn denetleyecekti!
Komisyonun ad, Dyun Umumiye (Genel Borlar) daresi'ydi.
20 aralk 1881'de yrrle konulan bu sistem, dnya tarihin-
de bir ilki gerekletirecekti: yabanclar, alacakl olduklar lke-
 28
nin bakentinde bir irket kurarak, devlet adna bir ksm vergi ve
gelirleri tahsil edecekti!
daresinde, ngiliz, Fransz, Alman, Avusturya-Macaristan, tal-
yan ve Osmanl alacaklarnn temsilcileri bulunan Duyum Umu-
miye, Osmanl'nn sanki ikinci bir maliyesiydi.
Zamanla "birinci maliyesi" de olacakt! 1911'de Osmanl mali-
yesinde 5 472 memur alrken, Duyum Umumiye'de 8 931 me-
mur alacakt!
Bata ttn olmak zere kaakl nlemek iin silahl jan- Evliyazade Mehmed Efendi'nin ikinci kez belediye bakanl-
darma gc bile kuracakt...
Osmanl, tarihinin en buhranl dnemine koar adm gidiyordu...
Avrupa ise patlamaya hazr bir bomba haline geliyordu...
Avrupa'da ortaya kan ulusuluk rzgr, zellikle Balkanlar'
etkiliyordu. Kilise, monari ve aristokrasi; liberalizm, demokrasi
ve sosyalizmin karsnda hzla geriliyordu.
nsanlar eitlik, zgrlk istiyordu.
Avrupa yeniden biimleniyordu...
G dengeleri altst olmutu: ngiltere, Fransa, Avusturya-Ma-
caristan ve Rusya karsna, uluslama srelerini tamamlam
Almanya ve talya kmt. Amerika Birleik Devletleri ok uzak-
ta olmasna ramen, Avrupa'ya doru yola kmt.
Hepsi yeni pazarlar, kaynaklar peindeydi...
"Hac" Mehmed Efendi
O kank gnlerde Evliyazade Mehmed Efendi zmirli baz tc-
car arkadalaryla birlikte Mekke'ye gitti, "hac" oldu.
Giderken limanda nasl ilahlerle uurland ise dnlerinde de
ayn trenle karlandlar. Her gidenin yapt gibi dostlarna da-
tmak zere, tespih, pou, akik yzk, all pullu minicik torbalar-
da Kabe topra, Zemzem suyu, hurma ve hasr yelpazeler getirdi.
Artk zmir'de, "Evliyazade Hac Mehmed Efendi" olarak anl-
yordu.
Ancak burada bir parantez amak gerekiyor. O yllarda zmir
valiliinde bulunan Hac Naid Paa, Hkmet Kona'nda ilk b-
yk baloyu veren vali olarak tarihe gemitir. Yani zmir'de "ha-
c" olmak balo vermeye engel deildi!
zmir'de "hac" olmann baka anlamlan vard.
zmir'de baz aileler iin hacca gitmek, slam'n art deil, ka-
mufle olabilmenin en iyi yntemiydi!
Hac olan Evliyazade Mehmed Efendi'nin ne kendisinin ne de ai-
29
leinin gnlk yaam bir deiiklie urad. Evliyazade Hac Meh-
med Efendi'nin yaam ve ocuklarnn eitimi bir Batl gibiydi.
"Bat" yaam tarzn benimseyen Evliyazade Mehmed Efen-
di'nin bu nedenle, "balocu" Vali Hac Naid Paa nezdinde itibar
hayli yksekti.
Ve.
Tarih, 5 nisan 1892.
na gelmesi, bu kez atamayla deil seimle oldu!
Ancak belediye seimi hayli hareketli geti.
zmir'e yine bir eski sadrazam vali olarak atand.
Abdurrahman Nureddin Paa, 1891 kasmnda zmir'e vali ola-
rak gelip, Belediye Bakan Helvaczade Emin Bey'le atnca,
Belediye Meclisi'nin yeni bir seimle yenilenmesini istedi.
Drstlyle tannan Vali Abdurrahman Nureddin Paa, bele-
diyenin eski heyetinden tek bir kiinin yemden seilmesini iste-
mediini belirtmekten geri durmad.
Seimin gvenli gemesi, hile yaplmamas ve en nemlisi eski
yelerin tekrar seilmemesi iin, Vilayet dare Meclisi yesi g-
vendii iki kiiye seim kontrol grevi verdi. Bu iki isimden biri,
Evliyazade Hac Mehmed Efendi, dieri ise Sefer Efendi'ydi!
Nisan ay banda seimler bitti. Seim sonucunda, Uakzade
Sadk Efendi, Evliyazade Hac Mehmed Efendi,Yemiizade Sab-
ri Efendi, Dellalbazade Ragb Efendi, Halimaazade Halid Efen-
di, Kt erif Ali Efendi, Balyoszade Matyos Efendi, Kostaki
Efendi ve Akka Yorgi Efendi belediye heyetini oluturdu.
Uakzade Sadk Efendi ile Balyoszade Matyos Efendi eski
meclis yeleriydi ve Vali Abdurrahman Nureddin Paa'nm kar
kmasna ramen yeniden seilmilerdi. stelik Uakzade Sa-
dk Efendi en yksek oyu almt.
Abdurrahman Nureddin Paa'nm belediye bakanlndan ald-
Helvaczade Emin Efendi ile Uakzade Sadk Efendi8 akrabay-
d- Ayn ailenin ocuklarydlar. Helvaczade Hac Ali Efendi
Uak'tan zmir'e gelince "Uakzade" namn kullanmaya bala-
mt. Hac Ali Efendi'yi takip ederek zmir'e gelen ailenin dier
kolu ise "Helvaczade" namn kullanmay srdrmlerdi.
Uakzadeler ile Evliyazadeler birbirlerine ok yakndlar. y-
le ki, zmir'in bu iki byk ailesi birka yl nce, yaanlan bo-
yunca unutamadklar o acl olay balanna gelmeseydi dnr bi-
le olacaklard.
8. Kemal'in esi Latife Hanm'r. dedesidir.
 31
30

Uakzade Sadk Efendi'nin istifasndan sonra Vali Abdurrah-

Uakzade Hac Ali Efendi'nin olu, Evliyazade Hac Mehmed
lan Paa'nn tepkisini almamak iin Balyoszade Matyos Efendi
Efendi'nin kz Glsm'le evlenecekti.
de istifa etti. Bylece Belediye Meclisi yeni yelerden olutu.
Hazrlklar gnler ncesinden balayan dn izmirliler me-
Belediyede gerekletirilen bu yenilenme sadece bakanlk ve
rakla bekliyordu.
meclis yeleriyle snrl kalmad. Bir nceki dnemde ie alnan
Ancak dne bir gn kala...
belediye kadrosunun yzde 70'i tasfiye edildi.
Damat Uakzade Yusuf Efendi intihar etti!..
ikinci kez greve gelen Evliyazade Mehmed Efendi, Vilayetle
Sadece Uakzadeler deil, kentin yakkl genlerinden Yu-
tekrar iyi ilikiler balatt. yi ilikilerden kast, Evliyazade Hac
suf'un bu ani lm herkesi sarst.
Mehmed Efendi'nin valinin sznden kmamasyd.
Bu olay Uakzadeler ile Evliyazadeleri birbirlerine daha da ya-
Bu erevede Evliyazade Hac Mehmed Efendi'nin belediye
knla tirdi.
bakanl dnemi, belediyenin, tekrar Vilayetin bir ubesi hali-
Bu nedenle Belediye Meclis yelei seimlerinde birbirlerine
ne gelme sreci olarak deerlendiriliyordu.
destek olmulard.
Ancak anslyd. Greve geldii ilk gnlerde, Vilayet binasnda
Evliyazade Hac Mehmed Efendi, Uakzade Sadk Efendi'nin
"snt" gibi duran belediyeyi, yeni binasna tatt.
belediye bakan olmasn ok istiyordu.
Yeni belediye binas yeni kadrolar da beraberinde getirdi.
Ancak valinin, en ok oyu alan Uakzade Sadk Efendi'yi be-
Kadrosu iinde, 5 kiiden oluan Muhasebe Kalemi; 5 kiiden
lediye bakanlna atayp atamayaca kentte konuulup tart-
oluan Tahrirat Kalemi; 7 kiiden oluan Tanzifat Muhasebe Ka-
lrken, meydana gelen bir olay, yerlisi ve yabancsyla tm zmir'i
lemi; 160 kiiden oluan Memurini Tanzifiye; 10 kiiden oluan
oke etti.
Ketebe ve Memurini Saire; 8 kiiden oluan Memurini Tbbiye ve
Ve ne yazk ki bu tatsz olay da yine UaMzadelerin basma geldi...
Fenniye ile 57'si avu olmak zere 74 kiiden oluan Memurini
Uakzade Sleyman Tevfik, Paris'te renim grmt. zmir'e d-
craiye vard...
nnce vatan ve hrriyet stne yazd iirler yznden II. Abdlha-
Brokrasinin ykn azaltmak iin, "belediye reislii muavin-
mid'in istibdat rejiminin hmna uram, Badat'a srgn edilmi-
lii" kadrosunu ihdas etti.
ti. Be yl sren srgnn ardndan zmir'e dnm ve gnln bir
Asayi nlemlerini artrd; hamallarn tadklar mallan al-
gen kza kaptrmt. Ancak gen kz akna karlk vermiyordu.
malann nlemek, serserilerin dzen altna alnmasn salamak
Ve bir gn, Elhamra Gazinosu'nda sevgilisinin karsna geip,
iin, belediye kolluk gcn kuvvetlendirdi.
tabancay akana dayayarak intihar etti.
rnein dnlerde silah atlmasn yasaklad...
ki kardein, nce Yusuf, ardndan Sleyman Tevfik'in intihan
9
Uakzade ailesinde byk ruhsal ykma yol at.
kinci kardeininin de oke lmne dayanamayan Uakzade Dnrleri Giridzadeler10
Sadk Efendi, Belediye Meclisi yeliinden ayrld. Acsn unuta-
Bu uygulamay ilk olarak kz Evliyazade Glsm'n dnn-
bilmek iin olu Muammer'e brakt hal alm satm ve nakliye-
de balatt. Davetlilerin silah atmasna izin vermedi!
cilik iinin bana tekrar dnd.
Nianls Yusuf'un intihanyla bunalma giren Glsm, ksa bir
Latife, Halid Ziya (Uaklgil) gibi torunlaryla teselli buldu.
sure sonra Giridzade Hac Sleyman Aa'nn torunu Nuri Efen-
di'yle evlendirildi.
kinci kez belediye bakan simlerinden de anlald gibi Giridzadeler, Giritli'ydi.
Giridzade Hac Sleyman Aa, tpk dnrleri Evliyazadeler
Vali Abdurrahman Paa, Uakizade Sadk Efendi'den sonra en &o izmir'in zengin komisyonculanndan biriydi. Aynca "Serbev-
ok oyu alan Evliyazade Hac Mehmed Efendi'yi belediye ba- vabin dergh"nn kurucusuydu. Tuzcuzadelerin kz Hatice Ha-
kanlna atad. nn la evliydi.

9. Uakzadeler yllar sonra ayn acyla bir kez daha karlaacaklard, iki amcas da inti- Evhyazadelerin soyaac iin "Ek"e bakabilirsiniz.
l n r > A u n l n LJ.I:J "7:.._ -T . . . . .
32
Tuzcuzadeler, zmir'de ihra mallarnn depolardan limanlara
nakil ilerini yrten bir aileydi.: 1
Tuzcuzadeler, Helvaczadeler ve Uakzadelerle de dnrd.
Bu evlilikle Helvaczadeler, Uakzadeler, Tuzcuzadeler, Girid-
zadeler ve Evliyazadeler akraba oldular...
Giridzade Hac Sleyman Aa ile Hatice Hanm'n evliliinden
ocuu vard: Reid, Tahir ve Halil.
Bu kardeten Halil Efendi'nin be ocuundan en by
Nuri, Glsm'le evlendi. 12
Glsm Hanm-Nuri Efendi iftinin bir yl sonra Kemal adn
verdikleri bir oullan oldu. Daha sonra bir de kzlar dodu: Faire.
Evliyazade Hac Mehmed Efendi kzn evlendirdikten sonra
tekrar belediye ilerine dnd.
Tpk daha nceki belediye bakanl dneminde olduu gibi
baz ileri "sevap" iin yapt; bu nedenle bu giderlerin parasn ce-
binden dedi. rnein, kendi adna Hisarn'ndeki camiin adr-
vann yaptrd.
Evliyazade Hac Mehmed Efendi, dnemin ngiltere Bakonso-
losu Frederic Holmwood C.B. ve Viskonsl E.C. Blech; Fransa
Bakonsolosu M. Rougon ve Hollanda Konsolosu Hendrik Spak-
ler'le ok samimiydi.
Vali Abdurrahman Nureddin Paa, mays 1893'te zmir'den
Edirne'ye atand. Onun yerine, II. Abdlhamid'in Nafa (1879) ve
Adliye (1884) nazrlklarn yapp daha sonra kzaa ekilen Ha-
san Fehmi Paa getirildi.
Yeni vali ile Evliyazade Hac Mehmed Efendi arasnda hibir
problem yaanmad. Ama ac bir olay Evliyazade Mehmed Efen-
di'nin belediye bakanln brakmasna neden oldu...
Evliyazade Mustafa'nn lm
Belediye Bakan Evliyazade Mehmed Efendi o yllarda zmir'i
kasp kavuran salgn hastalklar yok etmek iin var gcyle a-
I I. Evliyazadelerin dnrleri Tuzcuzadeler, 1950'li yllarda, yani Evliyazadelerin dama-
d Babakan Adnan Menderes dneminde, Trkiye'nin NATO'ya girmesiyle kurulan s-
ler ve tesislere tamaclk yaparak "Tuzcuolu Tamaclk irketi"ni byttler. Bugn
Trkiye'nin en byk tamaclk irketlerinden biri oldular.
12. Evliyazade Glsm'n ei Giridzade Nuri Efendi'nin kardei Hac Reid Efendi'nin
torunlar Erturul Aka, I 962'de Yeni Trkiye Partisi, 1965 ve 1969 seimlerinde ise
AP'den milletvekili olarak TBMM'ye girdi. Erturul Aka'nn aabeyi A. Orhan Aka ise
1964-1973 yllar arasnda AP senatrl yapt.
33
st Bulac hastalklarn kentte yaratt tahribatn nne ge-
mek iin, salk komisyonu kurdurdu.
ehir temizliinin srekli denetim altna alnmas iin, jandar-
ma kumandan, shhiye mfettii ve belediye zabtalarnn mte-
rek almasn salad. Btesinin yetersiz olmasna ramen be-
lediye doktorlarnn saysn artrd.
Ama ne yaptysa zmir'in o yllarda en byk sorunu olan tifo-
nun nne geemedi. 1831'den beri skenderiye, stanbul gibi li-
manlardan, hatta Fransa'dan gelen tifo salgn her geen gn ar-
tarak sryor, ehirde neredeyse her evden bir cenaze kyordu.
Tifo hastal nedeniyle len zmirlilerin iinde biri vard ki,
Evliyazade Mehmed Efendi'nin belediye bakanlndan ayrlma-
sna neden oldu. Henz bulu ana yeni giren Evliyazade Mus-
tafa yakaland amansz hastalktan kurtulamayarak vefat etti.
Gen Mustafa, Evliyazade Hac Mehmed Efendi'nin kardei
Evliyazade Ahmed Efendi'nin oluydu.
Demirhan'da tccarlk yapan Evliyazade Ahmed Efendi'nin ei
Zehra'dan bir de Ymmiye adl kz vard.
Mustafa'nn lm, Evliyazade Mehmed Efendi'yi derinden
sarst. stelik hem yal hem de hastayd.
Vali deiikliinden yararlanarak istifasn verdi. Yeni vali, n-
gilizci olarak bilinen Kbrsl Kmil Paa'nm kalmas iin yapt
srarlara ramen Evliyazade Hac Mehmed Efendi belediye ba-
kanln brakt.
akrcal'y Levantenler koruyor!
1895 ylnn kasm aynda zmir valiliine bir kez daha eski bir
sadrazam atand: Kbrsl Kmil Paa!
ingiliz evrelerine yaknlyla tannan Kbrsl Kmil Paa z-
mir e gelir gelmez bata Whittalller ve Forbesler olmak zere n-
giliz Levanten aileleriyle ok yakn iliki iine girdi. Bu yakn m-
nasebetler o kadar artt ki, kentte, "ehre korku salan akrcal
Mehmed Efe'nin eylemlerine bilerek gz yumuyor. Amac asayii
sabote edip, ngiltere'nin blgeye mdahalesini temin etmek. M-
dahale arkasndan ise zmir'in muhtariyet kazanmasyla birlikte
<endisi de bamsz vali olacak" dedikodular yaylmaya balad.
Kamil Paa'nm ngilizlerle yakn ilikisi zmir'de ban belaya
soktu. Gerek bu ilikisi gerekse akrcal Mehmed Efe'yi korudu-
U
8 eklindeki jurnaller Yldz Saray'na ulanca, II. Abdlhamid
amil Paa'dan kurtulmaya karar verdi. Saray'daki dostlar saye-
34
sinde, azledileceim renen Kbrsl Kmil Paa soluu zmir n-
giltere Konsolosluu'nda ald.
Korktuu, Midhat Paa'nn bana gelenlerin benzerini yaaya-
cak olmasyd. Bekledii son gereklemedi. ngiliz hkmetinin
giriimleriyle srgn yerine, doum yeri Kbrs'ta mecbur ikamet
etmesine izin verildi. 13
O dnemde zmir'in banda sadece tifo gibi salgn hastalklar
belas yoktu. ehrin etrafn sarm eteler de zmir halkn cann-
dan bezdirmiti.
Bugn olduu gibi dn de eteler srtn belli glere dayam-
lard. rnein zmirli Whittall ailesi akrcal Mehmed Efe'nin en
byk destekisiydi!
Whittalller akrcal'ya silah ve cephane yardmnda bulunu-
yordu. Bu kukusuz karlkl bir kar ilikisiydi.
Lojistik destein karlnda akrcal Mehmed Efe, Levan-
tenleri Rum etelerinden koruyordu!
1887'de Rum Kaptan Foti etesi, Bornova'da Whittalller ile
Wilkinsonlarn drt ocuunu daa kaldrm; 800 lira fidye iste-
mi; Whittalller zaptiyelerden habersiz paray gtrp ocuklan
sa salim teslim almlard. Bu olaydan sonra Levantenler gven-
lik nlemlerini kendileri almaya balamlard.
Gn gelecek nam byk akrcal Mehmed Efe, Osmanl Dev-
leti tarafndan balanmas iin, Whittall ailesini arac sokacak
ve affedilip "dze inmesini" salayacakt.
zmir'deki bu "derin ilikileri" bilmeden valilik, belediye bakan-
l grevini yrtmek zordu. Kbrsl Kmil Paa, Levantenlerle,
yabanc tccarlarla ve dipolomatlarla hayli scak ilikisi olan Evli-
yazade Hac Mehmed Efendi'nin grevi brakmasn bu nedenle hi
14
istememiti. Ancak Evliyazade Hac Mehmed Efendi kararlyd.
13. Gerek midir bilinmez, Kbrsl Kmil Paa zmir valilii srasnda sk sk memleketi
Kbrs'a gidiyordu, izmir'de o tarihlerde yapt nktelerle zmir'in gnlnde taht kuran
air Erefin hayranlar arasnda Vali Kmil Paa da vard. zmir Valisi Kmil Paa, Erefi
seviyor ve koruyordu.
Bir gn, Kmil Paa, Kbrs'a giderken, Ereften ne hediye istediini soruyor. Eref, "Kb-
rs'n eekleri mehurdur, bir eek getirirseniz makbule geer paam" diyor.
Bir ay sonra Kmil Paa, Kbrs'tan dnyor. Valiyi rhtmda karlayanlar arasnda Eref
de vardr. Kmil Paa vapurdan iner ve karsnda Erefi grnce, elini dizine vurarak
"Th! Sen benden eek istemitin. Unuttum. imdi, seni grnce aklma geldi" deyince
Eref altta kalacak deil ya, hemen cevabn verir: "Ziyan yok paam ! Siz geldiniz ya!"
14. Evliyazade Hac Mehmed Efendi'nin torununun olu Aydn Menderes, Kbrsl K-
mil Paa ile Evliyazade Hac Mehmed Efendi'nin ok yakn arkada ve dost olduklarn
sylyor. Bu iki devlet adamnn dostluunu, Evliyazadelerin yaayan kuann neredey-
se tamam teyit ediyor. Ailelerine ait bu any hepsinin bilmesi, yllar boyunca bu iliki-
nin hep konuulduu anlamna geliyor.
35
Evliyazade Hac Mehmed Efendi'den boalan zmir Belediye
bakanlna Hac Mehmed Eref Paa getirildi.
Evliyazade Hac Mehmed Efendi, yeeni Mustafa'nn gen ya-
nda vefat, yalanmas ve son aylarda bir trl kurtulamad
hastal nedeniyle lm korkusuna kaplmt. Evden kmyor-
du. lerini olu Refik'e devretmiti...
Evliyazade Refik Efendi
Evin tek erkek ocuu Refik, dadlarla, halayklarla, hizmeti-
lerle byd iin hayli markt.
Refik, babas gibi ticaretle uramay hi sevmiyordu. Ancak
isiz grnmek istemedii iin, zmir Valilii'nin karsnda bulu-
nan, babasna ait, "20 odas, 41 karyolas" olan Evliyazade Ote-
li'ni ynetiyordu.
zellikle yabanc konuklarn kald otelin oda fiyatlar dne-
me gre hayli yksekti: 50,75 ve 100 kuru!
Bir dier geliri de Evliyazade Han'ndaM dkknlarn kiralaryd.
Evliyazade Refik, iyerlerine pek uramyordu.
O yllarn moda aksesuar olan ve bu nedenle elinden hi brak-
mad gm sapl bastonuyla arabasna binip zmirlilerin "Ma-
rina" dedikleri limana giderdi hemen her gn...
Marina ve evresinde Avrupa standartlarnda kafe ve restoran-
lar vard. En ok tercih edilen yer "Viyanal Bay Kraemer'in Res-
taurant" ve "Cafe Loukas"t.
Kordon'da bulunan "Sporting Club" kentin en nl kulbyd.
Zevkle denmi tertemiz salonu, bin bir iekle ssl bahesi ve
teras hemen her gn dolard. Kulbn n tarafnda nhtm kena-
rnda kk irin bir orkestra mzik yapard.
Ayrca eitli temsillerin yapld kk tiyatro salonu vard.
Kulbe kadnlar da gelebiliyordu.
Rumlar, Trklerin kulbe ye olmamas iin ellerinden geleni
yapyordu.
Buna ramen, Osmanzade Ziya, Uakzade Muammer, Skke-
rzade Tevfk gibi Evliyazade Refik de kulbn ender Trk yele-
nndendi.
Evliyazade Refik apknd.
Levanten kzlarla arkadalk etmekten holanyordu.
Zaman deiiyordu.
Mslman kzlarnn Marina'da gezinmeleri ve alverie git-
 36
meleri zmir'de hi yadrganmyordu. Kzlar genellikle sokaa
arafsz kyorlard. Dar olmayan elbise giyip zerlerine bele
kadar inen bir rt atyor, yzlerini ince ama koyu bir baka r-
tyle kapatyorlard.
Evliyazadelerin kzlar, kadnlar moday yakndan takip edi-
yordu. Zaten kara arafa hi girmemilerdi!
Kentte piyano merak ok yaygnd. Evliyazade Refik Efendi
piyano dinlemeyi ok seviyordu; mzie tutku derecesinde ba-
lyd.
zellikle zmir'e gelen talyan Opera Kumpanyas'n ve Fransz
Operet Topluluu'nu karmamaya gayret ederdi. Bohemya Ka-
dn Kumpanyas gibi dk nitelikli elencelere dnp bakmazd
bile...
Evliyazade Refik Efendi alaturka mzikten de holanrd. An-
cak sadece arkadalaryla yapt pikniklerde dinlemek artyla.
zellikle yaz akamlan krfezde yaptklar kayk gezintilerin-
den ok keyif alrd. On-on be arkada bir olur, ilerinde saz a-
lanlarla, gzel seslilerle, ya yiyecek iecek doldurduklar kayk-
larla denizde ya da bir bahede sabaha kadar yerler ierler, alar
sylerlerdi.
Raid'in yksek perdeden sesi, Aziz'in davud kaln dolgun se-
si, Halid Eyb'n gazelleri sabaha kadar susmazd.
Arap Abdi ve ahbaz Ali'nin esprileri ortal knp geirirdi.
Uakzade Halid Ziya (Uaklgil), Abdlhak Hamid (Tarhan),
Muallim Naci ve Recaizade Mahmud Ekrem vb. airlerden iirler
okurdu.
zmir'in tannm ailelerinin ocuklar baz geceler ngiliz ske-
lesi'nin az ilerisindeki Madam Julia'nm lks genelevine konuk
olurlard. Ad genelevdi ama ev herkese ak olmazd; burada sa-
dece kentin paral zenginlerine hizmet verilirdi. Bu evde yer bu-
lamayanlar, kinci Kordon'da postane karsndaki Cafe Costi'ye
kan sokak banda bulunan Maison Doree ya da Madam Eme'yi
ziyaret ederlerdi. Rumlarn ilettii nc snf genelevlere pek
uramazlard.
Smyrna Races Club
Refik'in, babas Evliyazade Hac Mehmed Efendi'yle ortak yn-
leri hemen hemen hi yoktu.
rnein, Evliyazade Refik'in balca tutkusu atlard.
37
g u onun neredeyse tek "iiydi".
Ata ok iyi binerdi. Bu konuda iddiaya girmekten ekinmezdi.
gir gn yine bir arkadayla iddiaya girdi. izmeleri ile eyeri-
n a rasna be altn koyulacakt. Bu altnlar drmeden, bir
volta tms, iki volta da galop yaparsa altnlar alacakt.
Sonuta iddiay kazand ve altnlar ald.
At yarlar zmir sosyetesinin yan yana geldii bir elenceydi.
zmir'in en nemli kousu Sultan Kousu'ydu.
Padiahlar adna at yarmas yaplmasn yllar nce Sultan
Abdlaziz istemiti.
Sultan Abdlaziz zmir'e geldiinde zengin ve mehur bir Le-
vanten aile olan Vitollerin Bornova'daki evinde misafir kald bir
gece at yarlarndan bahis ald. Spora ve zellikle gree d-
knlyle bilinen Sultan Abdlaziz kendisi iin bir kou dzen-
lenmesini istemiti. Bunun iin Hazinei Hassa'dan 300 altn tahsi-
sat ayrlmasn emretmiti.
Evliyazade Refik, ngiltere Bakonsolosu Mr. Patterson, ngiliz
tccar Forbes ile Yahudi Levantenler Alyoti ve Rees gibi at sever-
lerle "Smyma Races Club" adnda bir yar kulb kurdu.
Kurucular arasnda einin akrabas Kapanzade Read Efendi
de vard.
Evliyazade Refik, zmir'in nl ailelerinden Kapanzadelerin
kz Hacer'le evliydi.
zmir'in en tannm ailelerinden Kapanzadeler kimdi ? Bu so-
runun yant, Evliyazadeler hakknda da bilgi sahibi olmamza ya-
rayabilir.
Ancak bu sorunun yantn renmek iin XVII. yzyla kadar
uzanmamz gerekiyor...
Sabetay Sevi
zmirlilerin "Kara Mente" dedikleri Haham Mordahay Sevi'nin
ailesi, kentteki Yahudilerin byk ounluu gibi, 1492 tarihinde
spanya'dan kovulmutu.
. XV yzyln son yllar ve XVI. yzyln ilk yllarndan itibaren
kpanya (1492), Sicilya ile Gney talya (1493), Portekiz (1497) ve
?er Avrupa lkelerinden kovulmu ok sayda Yahudi Osmanl
Devletine smd.
>ev ailesi nce Mora'ya sonra zmir'e yerleti.
Kara Mente"in olu, Sabetay Sevi, 7 temmuz 1626 tarihinde
zmir'in Agora semtinde dodu.
 38
Her Yahudi ocuk gibi o da eitimine nce kutsal kitap Tevrat'
renerek balad. Tevrat'n zel yorumu sonucu ortaya kan gi-
zemli "kabala" retisine merak sard.
Haham olarak yetitirilen Sabetay Sevi, otuz dokuzuncu ya-
nn eiinde youn bir mistisizme sapland. Yahudi toplumunu
kurtaracak tanrsal ilah gce sahip Mesih (kurtarc) olduunu
sylemeye balad.
Agora'daki Portugal ve Galante sinagoglarnda ilk vaazlarna
balad. 1 5
Ve 31 mays 1665 tarihinde "Mesih" olduunu ilan etti. Yahudi
inancna gre Mesih, kendilerine, bugnk israil topraklarnda
bamsz bir devlet kuracak ve dnyann drt bir yanma dalm
olan Yahudileri bir araya toplayacakt.
Mesih olduunu iddia eden Sabetay Sevi, sinagoglarda ateli
konumalar yapmaya balad. Taraftarlarnn says her gn artt.
Bu heyecanl konumalar, Avrupa'dan Yemen'e, Kuzey Afrika'dan
Anadolu'ya kadar geni bir corafyada yaayan insanlar arasnda
dalgalanmalar yaratt. Bu akm, Hristiyanlan da, Mslmanlar
da etkiledi.
Avrupa'daki Milleneryan Hristiyanlan da 1666 ylnda sa Me-
sih'in ikinci kez dnyaya geliini bekliyorlard. Bu kehanete gre
sa'dan nce Yahudilik iinden bir Mesih kmas, bu Mesih'in b-
tn Yahudileri Hristiyanla dndrmesi ve "Kutsal Topraklar"
igal eden "Trk" imparatorunun sonunun gelmesi gerekiyordu.
Sabetay Sevi'nin ortaya k baz Hristiyanlara gre bu kehane-
tin habercisiydi!
Gelimelerden rahatsz olan Osmanl ynetimi Sabetay Sevi'yi
tutuklad ve yarglad. Sultan IV. Mehmed, ok uzun sren yarg-
lamay perde arkasndan takip etti. Yarglama sonunda Sabetay
Sevi'nin nne iki seenek kondu: iddialarndan vazgemezse
ldrlecek ya da Mslmanl kabul ederse hayat balana-
cakt.
Yahudi dnmesi bir eyhlislam!
Burada bir parantez amak gerekiyor: Sabetay Sevi'nin saray- 1
da sorgulan srasnda orada bulunanlardan biri de sultann dok-
torlarndan Hayatzade Mustafa Fevzi Efendi'ydi.
IS. Sinagoglar da dahil olmak zere tarih eserlere yeniden hayat vermek iin TSAD
Bakan Tuncay zilhan ile izmir Bykehir Belediye Bakan Ahmet Pritina Agora'da
. , _ LJU^U^C UCICUI^I
k.-....-.- u:
byk bir restorasyon almas srdrmektedirler.
39
Hayatzade aslnda, gerek ad Moses ben Raffael Abrabanel
lan, Yahudilikten Mslmanla dnm biriydi.
Gershom Scholem Hayatzade iin Sabetay Sevi adl kitabnda,
Sultan'm kz kardeiyle evliydi ve 1670'te Erzurum valisiydi. 1665'e
kadar Temevar (Macaristan) valilii yapmt. (2001, s. 338)
diye yazyor.
Hayatzade Mustafa Fevzi Efendi'nin torunu Mehmed Emin
Efendi, Osmanl'da eyhlislamlk yapan, -bilinen- ilk Yahudi
dnmesidir! Oullarndan biri mderris olmu, torunu Hayatza-
de Mehmed Emin de dedesinin izinden gitmi, hekimba, kazas-
ker, kad ve mderris olduktan sonra eyhlislamla kadar yk-
selmitir. Yani bir Yahudi dnmesi Osmanl'nn eyhlislamln
yapmt.
Dnelim tekrar Edirne Saray'ndaki sorgulamaya...
Hayatzade Mustafa Fevzi Efendi, Edirne Saray'ndaki sorguda
Sabetay Sevi'nin tercmanln yapt.
Sonuta Sabetay Sevi kendisine nerilen iki seenekten birini
kabul etti.
"Bu can bu bedende olduu srece Mslman'm" dedi ve
"Mehmed Aziz Efendi" adn ald.
Kans Sara ise "Fatma Hanm" adn seti!
Taraftarlarnn bazlar bu hareketi ihanet olarak grp, Sabe-
tayist olmaktan vazgeti. Hatta kimileri, "yeni durum"a kar -
kp intihar etti. ounluk ise Mslmanl kabul etti. Kabul
edenler kendilerine "maaminler" (inananlar) diyorlard.
Sabetay Sevi ve yandalanna, dinlerinden dndkleri iin, "av-
det" (dnme) denilmeye baland.
Sabetayistler, islamiyet'i kabul ettiklerini sylemelerine, grii-
L
ute Mslman gibi hareket etmelerine ramen, gerekte Muse-
vlie inanmaktaydlar.
En belirgin zellikleri gl saklanma yetenei olup, (...) gerek
Mslmanlara kar kendilerini iyi korumasn bilirler. Gerek Msl-
manlarn hayatn yaamak, zel yaamlarnda onlarla beraber ol-
m
ak, onlarn doru ve hatal taraflarm iyi taklit etmek, grnte
uslmanlm amalarna iyi hizmet etmek, ancak buna karlk ken-
 40
di i dnyalarnda Mslman vatandalardan binlerce fersah tede
olmak. Ne vicdan esneklii! Ne irade gc!" (M. Danon, Tarih ve
Toplum, aralk 1997)
Her birinin, hem Trke hem de brance ad vard. Trke ad-
lar toplumsal yaamda, brance adlar ise aile ve "cemaat iinde"
kullanlyordu.16
Sabetayistlerin byk ounluu spanyol gmem, yani "Sefa-
rad"d. Bu nedenle anadilleri brance-spanyolca karm Ladi-
no'ydu. ou Trke'yi ve Rumca'y da iyi derecede konuuyordu.
Sabetayclk sadece zmir, Selanik gibi Osmanl kentlerinde de-
il, Orta ve Kuzey Avrupa kentlerinde de yaylmt.
Sabetay Sevi 1675 tarihinde ld.
Ve gerek gizem bundan sonra kk sald. nk Mesih'e ina-
nan byk bir kesim Sabetay Sevi'nin gvdesel olarak Msl-
manla dndn, ancak ruhsal olarak ge uarak yeniden lar. Sabetayistler birden fazla ee karydlar.
dnyaya dneceine inandlar.
Sabetay'm 1666'da din deitirmesini izleyen on yl boyunca yakla-
k 200 aile de Mesihlerinin izinden giderek Mslman olmutu, bu
ailelerinin ou Edirne, Selanik, stanbul, zmir ve Bursa'dayd. Ana-
dolu'da ve Balkanlar'da da din deitiren baz aileler vard.
1683 ylnda Selanik'teki Yahudiler arasnda kitlesel din deitir-
meler grld ve ksa srede yaklak 300 aile Mslman oldu.
Bilinen en eski kaynak olan Danimarkal gezgin Karsten Nibe-
uhr'un 1784 tarihli eserinde, burada (Selanik'te) 600 dnme aile bu-
lunduu belirtiliyor. (John Freely, Kayp Mesih, s. 254-255 ve 258)
Gershom Scholem, Sabetay Sevi adl almasnda nfusun 60
000 olduunu yazar. (s. 326)
16. www.geocities.com'da Sabetayist isimlerin kkenine ilikin yaplan aratrmada bu
kitapta karmza kacak baz isimlere rastlamak mmkn: Beria, Berrin, Gzin, Nejat,
Kemal, Ethem, ibrahim Ethem, Baha, Fatin, Sevin, Siret, Yasemin, Leyla, Nzm, Kerem,
Vedia, Yahya, Mehmet, Mehmet Ali, Sibel, Bahar, Feriha, Suzan, Melike, Esra, ipek, Ni-
yazi, Talat, Tahir, Ata, Alp, Ender, Can, Kenan, Nuri, Cavit, izzet vb. Trkiye'de ze-
ladbilim (onomastik) konusunda yaplan almalar genellikle kmsenerek izlenir. Oy-
sa Yahudi kltrnde isimlerin nemi byktr. Kabalaya gre her harfin bir sra nu-
maras, temsil ettii bir gc bulunmaktadr. Yani, harflerin kendi aralarnda gizemli bir
ilikisi ve bunun mistik bir aklamas vardr. Bu nedenle gerek Yahudiler ve gerekse
Sabetayistler sanlann aksine isim koyma konusunda son derece zenlidirler. Bir nok-
tann daha altn izmek isterim: arama sitesi www.google.com'a "Sabetayist- Evliyaza-
de" diye yazp, arama yaparsanz, karnza, Evliyazade isminini Sabetayist ailelerin kul-
land bilgisi kar! Ama Trkiye'de Evliyazade soyadn kullanan her aileyi Sabetayist
sanmak yanltc olur.
nananlar Sabetay Sevi'nin lmne inanmamlard; o (Mai-
,, olmemiti, sadece beden deitirmiti ve yeniden dnyaya
gelecekti.
Sabetay Sevi ldkten sonra Sabetaycln merkezi durumuna
gelen kent Selanik'ti.
Sabetay Sevi'nin son ei Aye, Selanikli'ydi.
Aye kardei Yakov Kerido'nun (Abdullah Yakub) len einin
ruhunu tadn ne srd. Sabetay Sevi (Maiah) ile cemaat
arasndaki balanty ancak Yakov Kerido'nun srdreceini sy-
ledi. Bylece Kerido'ya inanan taraftarlar olumaya balad.
Yakov Kerido, yani Mslman adyla Abdullah Yakub, slam'n
emirlerini eksiksiz yerine getirmeye dayal bir esas kurdu. Kendi-
lerini "mmin" olarak gren bu grup yeleri namazn, orucunu,
zektn ihmal etmiyordu.
okelilik ve boanma konusunda Mslmanlardan farklyd-
Evlilik, snnet, seyahat, ie balama, hatta ameliyat konusun-
da bile liderlerine danyorlard. Din, giysiler, rf ve detler hu-
susunda mevcut olan dzene ayak uydurmakta hi glk ekmi-
yorlard.
Hatta, Abdullah Yakub cemaat mensuplarna rnek olmak iin,
yanma "mritlerinden" Mustafa Efendi'yi alarak Kabe'ye hac ol-
maya gitti. Ancak Mekke'ye giderken deve zerinden derek l-
d. "Hac" olup dnen Mustafa Efendi "tarikatn" bana geti.
Hac Mustafa Efendi kendisine iki halef seti: Mehmed Aa ve
zak Aa. Bunlarn unvanlar "Zian"d!
Yakov Kerido'nun salnda balayan grup iindeki tartma-
lar bitmedi, daha da alevlendi. Muhalif grubun ban Mustafa e-
lebi ekiyordu. Mustafa elebi, sadk adamlarndan Abdurrah-
man Efendi'nin Sabetay Sevi'nin lmnden dokuz ay sonra do-
an olu Baruchiah Russo Maiah'n ruhunu tadn ileri srd.
Yani Sabetay Sevi'nin ruhunu Yakov Kerido deil, Baruchiah
R
usso tayordu.
Sabetayistler ikiye blnd. Baruchiah Russo, yani Mslman
yla Osman Baba'ya inananlar gruptan ayrld ve bunlara Kara-
ka
(Karakaler) dendi.
Kalanlara, Yakov Kerido'nun Mslman ad Abdullah Ya-
Kub'dan dolay "Yakubler" denildi.
Zamanla Karaka grubu da paraland,
takaslarn bir sre sonra, krk yama gelen Osman Baba'y
 42
Mesih ilan etmesi grup iinde tartmalara yol at. brahim
Aa, Osman Baba'nn Mesih deil Mesih temsilcisi olabileceini
syledi.
Tartmalar srerken, Osman Baba'nn lm grupta ayrl ke-
sinletirdi. nk ibrahim Aa, "Mesih lmez, bedeni rmez"
grn ileri srerek, mezarn almasn istedi. Mezar almad
ve brahim Aa bakanlndaki grup Karakalardan koptu.
ounluu zmirli olan ve ban brahim Aa'nm ektii gruba
"Kapanc" (Kapanler) 17 denildi.
"Yakubler", "Karaka" ve "Kapanc" adl bu Sabetayist gru-
bun toplumsal ve ekonomik konumlan birbirlerinden farklyd.
Yakubleri, Selanik'teki st snf Osmanl memurlan oluturu-
yordu.
En kalabalk grup olan Kapanclar, ounlukla zmir'de oturu-
yorlard; st ve orta snf oluturan tccarlard.
Muhafazakr olmalaryla bilinen Karakalar ise, zanaatkar, es-
naf ve iilerden oluuyordu. rnein berberler, kasaplar, kundu-
raclar ve hamallar bu gruba dahildi. yle ki, ilk dnemlerde Se-
lanik'teki berberlerin tamam Karaka't.
Bu ayn grup, ayn yerlerde ibadet ediyorlar, ayn mezarlk-
larda topraa veriliyorlard. Birbirlerinden kz alp vermiyorlard.
Osmanl dneminde byleydi, peki rnein yarm yzyl nce
nasld?
Bu nedenle araya girip bir not yazacam:
Trkiye'nin en nl Sabetayist ailesi pekiler, Karaka't. Bu
grubun tutuculuuna bir rnek vermek istiyorum. Gazeteci Abdi
peki Bykada'da tant Esin Dlen adl gen kzla nianlan-
d. Ancak bu birliktelii Abdi peki'nin babas ve aabeyi hi tas-
vip etmedi. Sonunda nian bozuldu. Yazlanlara baklrsa peki-
ler, Dlen ailesinin yaam tarzlann ok farkl bulduklan iin ni-
an bozmulard.
Ben size gerei yazaym: Esin Dlen, nl ttn tccan Ktip-
zade Mehmet Dlen'in kzyd.
Ktipzadeler, Kapanc grubuna dahildi.
Esin Dlen'in annesi Nermin Hanm, zmir Belediyesi eski ba-
kanlarndan Osman Kibar'm amcaolu Sanm Kibar'n kzyd. Ki-
bar ailesi Karaka't...
Kapanc Mehmed Efendi ile Karaka Nermin Hanm'm evlen-
mesi, o yllarda bu iki grup arasnda hayli frtnalar yaratt. Kara-
kaler, Yakublere deil ama aynldklan Kapanlere aradan yllar
k I 7. "Kapan" ibrance'de "izmirim" demektir. (Yaln Kk, Tekeliyet, 2003, s. 243)
43
esine r a m e n hl hn doluydular.
Basklar olsa da, Nermin Hanm'n gl kiilii bu evlilik
ndeki tm engelleri kaldrd. Ama Karakalar bu evlilii hi
nnavlamad.
Bata baba Sleyman Cevdet peki ve byk aabey Mehmet
eki, bu evliliine kar ktlar. Abdi peki'nin, annesi Karaka-
* bile olsa, Kapan bir adamn kzyla evlenmesine raz olmam-
Hayat tarzlannn farkl olduunun sylenmesi sadece bir klf-
t nk Abdi peki, Esin Dlen'den sonra kimle evlendi dersi-
niz- Nermin Hanm'n kardei Ali Kibar'm damad Emir Dilber'in
kz kardei Sibel Dilberle... Dilberler Karakaler arasnda en
muhafazakr aileydi.
Abdi peki'yle nisam bozan Esin Hanm da "Altnydz" mar-
kasn Trkiye'ye kazandran Kerim Kerimol'la evlendi. 18
peki, Dilber, Kibar, aml, Aker, Cezzar, Bakurt, Gencer,
Atam, lger, Biren, Oan, Atatr, Gerel, Msrl gibi Karaka ai-
leler cenazelerini genellikle, Sabetayistlerin mezarl olarak bili-
nen skdar'daki Blblderesi Mezarl'na defnediyorlar. Bl-
blderesi Mezarh'ndaki mezarlarn hemen tamam Karaka'dir!
rnein yukanda adlar geen Ayla (Kibar)-Emir Dilber ifti bu
mezarla defnedilmitir.
Blblderesi Mezarl'nn giriindeki caminin ad Feyziyeha-
tun Camii'dir.
Bugne kadar yazlan kitap ve makalelerde, Feyziye Mekteple-
ri iin "Sabetayistlerin okulu" diye yazlmaktadr. Bu okulu 1873'te
Selanik'te kuran emsi Efendi (ki mezan Blblderesi Mezarl-
'ndadr), okulun ilk mdr Cavid Bey, 1900 ylnda tm malla-
rn okula balayan Msrl ailesi ve okulun Trkiye'deki on kii-
lik kurucu listesinin tm Karaka'dir.
llerini hl Blblderesi Mezarl'na defnetmelerinin ve
Feyziye Mektepleri'nin yz otuz yldr dimdik ayakta durmasnn
bir tek sebebi vardr: Karakaler, Yakubler ve Kapanler gibi asi-
mile olmamtr!
Ama unun altn da izmek zorundaym: Feyziye Mekteple-
ri'nin Karakalerin olmas, okulda Trk, ngiliz, Fransz, Msl-
man, Yahudi, Hristiyan, Sabetayist (Kapan, Yakub) yani hemen
I
p l .
ild l < r r r " n K i b a r " K a t i P 2 a d e Mehmet Dlen evlilii bu iki grup arasndaki ilk evlilik de-
te ' f Z a K a r a l < a 5 ' 5 a m 1 ailesinin kz Aye amh'nn (nl tiyatrocu Engin Cezzar'n
lige | panc
rub undan Ahmet Kapanc'yla evlenmesi de iki grup arasnda gergin-
a m tl
ler ? 5 - Ama buna benzer "gerici tepkilere" ramen, gnmzde bu tr evlilik-
e r e
sk sk rastlanmalar,^..

44
her rk, din ve dilden, her gruptan rencinin ders grmesine en-
gel deildir.
Biz yine Evliyazadelerin hikyesine dnelim...
Evliyazadelerin dnr Kapanzadeler, bu Sabetayist grup-
tan Kapanlere mensuptu!
Sabetay Sevi, Musa Peygamber'in "On Emir"inden ilham ala-
rak on sekiz emir yaynlad. Bunlardan on yedinci emir "mritle-
rinin" Mslman biriyle evlenmelerine getirilen kesin yasakt:
"On yedinci budur ki, onlarla (Mslmanlarla) nikh akdedilme-
mesi lazmdr."
Toplumsal yaamda slam dininin gereklerini yerine getirecek-
ler, ancak kesinlikle gerek Mslmanlarla evlenmeyeceklerdi!
Aksi takdirde cehennemlik olacaklar uyars vard.
Kzlar Hatice'yi, Evliyazade Refik'le evlendiren zmirli Kapan-
zadeler "asimile" olup, Sabetay Sevi'nin emrini dinlememi olabi-
lirler mi ?
Ya da...
Evliyazadeler Sabetayist miydi ?
ki ailenin birbirinden kz alp vermesi ve "zeladbilim" (ono-
mastik) gl bir olgu! Ama bunlar yeterli midir?
nk zamanla Sabetayistler arasnda Osmanl-Trk toplumu
iinde asimile olup Mesih inancndan kopan aileler vard.
Sabetay Sevi konusunda Trkiye'de ilk aratrmay yapan isim-
lerden brahim Alaettin Gvsa, Sabetay Sevi adl kitabnda bir
noktaya dikkat ekiyor:
1884 senesine doru Goncai Edep isimli bir mecmua karan gen
Sabetayistler, gya Sabetay ananesinin artk unutulmas lazm geldii
ve izdiva yoluyla Trk camiasna karmamann pek gln olduu
19
eklinde propagandalar yapmaya balamlardr. (2000, s. 81)
brahim Alaettin Gvsa'nn verdii bilgi eksikti. Sabetay Sevi
ve Sabetayclarn Gelenekleri adl kitabn yazar Prof. Abraham
Galante "eksik bilgiyi" tamamlyor:
Sabetay Sevi, genler tarafndan yaymlanan Goncai Edep adl
dergide, "XVII. yzyln arlatan"olarak tanmland. Bu durum kar-
19. Goncai Edep dergisini karan isimlerden Fazl Necib Sabetayist bir ailenin oluy-
du. Asr ve Yeni Asr gazetelerinin kurucusu ve bayazar Fazl Necib, Sabah gazetesi-
nin sahibi Din Bilgin'in babas evket Bilgin'in z amcasdr. Bilgin ailesi Yakub Sabe-
tayist'ti.
f
45
erubun bakan genlere ait olan baz haklar snrlamak zo-
, k a d. Yabanc bir dilin eitimi, istanbul yksekokullarna git-
tp eitimi, hukuk ve eczaclk gibi eitim faaliyetleri onlara ya-
ldand. Daha sonra bu yasak kalkt ama bu genlerin Avrupa'da ei-
tim grmeleri yasakland. (2000, s. 87)
Grnen o ki, XIX. yzyln sonlarna doru Sabetayistler ara-
mda Mesih konusunda farkl dnceler ortaya kmt.
Baz Sabetayist genler Sabetay Sevi'nin "arlatan" olduunu
dnyordu. Ama aile bykleri tarafndan da hemen cezaland-
rlyordu. Bunlar ne zaman oluyordu; Evliyazade Refik ile Kapa-
nzade Hacer'in evlendii dnemde! Yani henz aile bykleri-
nin, "Sabetayist-Mslman" evliliine pek scak bakmayaca bir
dnemde!..
Ayrca Evliyazadeler ile Kapanzadeler arasnda bu ilk evlilik
olmayacakt...
Birka yl ileriye gidelim...
Bir cenaze, bir dn
O gn, Karyaka'daki evde konuklar vard. Uakzade Muam-
mer Bey'in ei Adviye kucandaki bebei Latife'yle, akrabalar
Evliyazadelere misafirlie gelmiti.
(Ara not: o gn o evde bulunan, Evliyazadelerin kk kz
Beria ve Uakzadelerin minik bebekleri Latife, gn gelecek, iki
Selanikli'yle evleneceklerdi. Ve gn gelecek, Selanikli damat-
lardan biri, dier Selanikli damadn idam fermann imzalaya-
cakt...)
Bu trajik olay kitabn ileri blmlerine brakp o gn Karya-
ka'daki konakta yaanan bir baka ac olaya dnelim...
Evliyazade Hac Mehmed Efendi, misafirliin gerekletii o
gun, srekli oturduu koltuundan kalkamad.
lmt.
Geleneklerine gre cenazesi hemen o gn kaldrld.
Cenazesi bir devlet trenini andryordu; Vali Kbrsl Kmil Pa-
adan Belediye Bakam Eref Paaya kadar ehrin tm brok-
adrosu, Rum, Ermeni ve Levanten iadamlar, kentin tann-
^ smalar ve zmir Belediyesi alanlar cenazedeydi.
ac olduu iin, tabutun st n ucunda, ipekten sarmtrak
naklarla ilenmi bir aban vard...
JV y a z a
d e Kona, en byk direini kaybetmiti. Bu byk
 46
temel ta knce btn yap ksa zaman byk bir sarsnt ge-
irecekti...
Yl 1897.
Babasnn lmnn ardndan, nce Naciye evlenerek konak-
tan ayrld.
Naciye evlendiinde on drt yandayd. Kocas uzaktan akra-
balar Yemiizadelerin olu zzet'ti.
Naciye kocasnn evine giderken yannda ablas Makbule'yi de
gtrd.
Yemiizade zzet Efendi'nin ya Naciye'ye gre epey byk-
t. O halde neden on drt yandaki Naciye yerine, yirmi bir ya-
ndaki Makbule'yle evlenmemiti ? Bilinmiyor!
Yemiizadeler, Evliyazade Mehmed Efendi gibi simsarlk ya-
pyordu. Kilizman'da (Gzelbahe) geni arazileri vard. Kuru
zm ticaretiyle meguldler.
Ali Paa Caddesi zerindeki "Yemiizade Han" onlarnd.
zzet Efendi ticaretle ilgilenmeyi sevmiyordu. O ii yeenlerine
brakmt.
Yemiizade yeenden, Sabri ve ismail Hakk hi evlenme-
diler. Mehmed Nuri, Kapanzade Tahif Bey'in kzyla evlendi.
Yemiizadeler de, Kapan Sabetayistlerden kz almlard. Ye-
miizadeler Sabetayist miydi ?
Yant daha zor bir soru:
Yemiizadelerin dnr Kapanzade Tahir Bey'in bir dier kz,
UaMzade Muammer Bey'in olu (Mustafa Kemal'in ei Latife'nin
aabeyi) mer'le evlenecekti. Uakzadeler Sabetayist miydi?
Bu bir sr!
Ama unu biliyoruz ki, izmir'in kkl aileleri Yemiizadeler, Ka-
panzadeler, Uakzadeler, Giridzadeler, Tuzcuzadeler, Helvacza-
deler ve Evliyazadeler akrabayd. Birbirlerine kz alp vermilerdi!
Geelim...
Yemiizadelerin arazilerinin bulunduu Kilizman'a o yllarda
ounlukla Rum nfus yerleikti. Bu nedenle Yemiizade zzet
Efendi Rumca'y anadili gibi konuuyordu.
"Mektebi kalemi birinci mmeyyizi"ydi. Ayrca rtiyeye de g- I
nll olarak Arapa ve Farsa dersler veriyordu.
Franszca da bilirdi. Ei Naciye ve baldz Makbule'ye Fransz- 1
ca retti.
Evliyazade Kona'ndan kk yata evlenerek ayrlan Naciye
47
Makbule'nin retmeni hep Yemiizade zzet Efendi ol-
et Efendi, Naciye'nin sadece ei deil, babas, aabeyi kar-
Hesi her eyi olmutu.
. yazk ki bu mutlu evlilik, zaman gelecek, Manisa Emraz
re ve Asabiye Hastanesi'nde (Akl Hastanesi) son bulacakt...
Henz trajik sonu uzaktayd. Yemiizade zzet Efendi Avru-
aal bir grnme sahipti. Ei ve baldznn da yle olmasn isti-
,rdu. ki kz karde, Naciye ve Makbule, zzet Efendi'nin tevi-
kiyle dans retmeni Yahudi Cezane Efendi'den ders aldlar. Ce-
zane Efendi elinde keman bir yandan alar, bir yandan dans
ederdi. O zamanlar kare danslar denilen, kadril ve lansiye ile d-
nen danslar dedikleri polka, mazurka stoki, vals modayd.
Cezane Efendi'nin zmir'in Yahudi evresinde hayli rencisi
vard. Bu genlerin katld zel dans geceleri tertip ederdi.
Bu gecelere balarndaki fesi karp, frak giyen Mslmanlar
da katlrd. Yemiizade zzet, Evliyazade Refik, Uakzade Halid
Ziya (Uaklgil) bu isimlerden bazlaryd.
Bir dier Yahudi retmen Alman Widelmann'd.
Ama o dans-mzik hocas deildi. Zengin Mslman ailelerinin
ocuklarna evde matematik, kimya retirdi.
Naciye Hanm, zzet Efendi'den bir hayli etkilendi. Franszca'y
renerek kendini gelitirdi.
Bir sre sonra Naciye, alafrangalaan zmirli Osmanl kadm
profiline de pek benzememeye balamt.
nl edebiyatlarla mektuplamaktayd. Dnemin edebiyat-
laryla oturup sohbetten zevk alyordu.
Ailece zmir'deki edebiyat dnyasna yakndlar. yle ki o yl-
a iir yazmak iin aba sarf eden Uakzade Halid Ziya'y,
izyaz yazmaya tevik eden kii zzet Efendi olmutu.
Naciye Hanm'n kalemi glyd. Tevfk Fikret, Hseyin Ca-
Yaln), Selanikli Cavid, Namk Kemal'in olu Ali Ekrem
ayr), Muallim Naci, adn Midhat Paa'nm verdii Ahmed
it Efendi, Recaizade Mahmud Ekrem, Celal Sahir (Erozan),
, ( O z ansoy) gibi yazar ve airlerin bulunduu Serveti F-
M
nun a makaleler yazmaya baladk
Julhamid'in istibdat gnlerinde, rejim iin bu kadar teh-
lerin bir yayn organnda bulumas ve buna izin veril-
rtc gelebilir. Ancak mevcut isimler Serveti Fnun'da
m e
d ihsan ^ a d ' " b i l i r n l e r i n zenginlii" anlamndaki dergi 1891 ylnda Ah-
ynetiminde kuruldu. Ayn zamanda bira fabrikas sahibi de olan
!tec Hakk Devrim'in esi olan rpvirmpn fiiikprpn npvrim'in HPHP-
48
yazarken "tehlikeli" deillerdi. yle ki, en muhalif isim Tevfik
Fikret, II. Abdlhamid'in tahta knn yldnm nedeniyle
Mirsad dergisinin at yarmada, "Sitayii Hazreti Padiah" i-
iriyle birinci olmutu. Keza, yine II. Abdlhamid'in doum gn
nedeniyle, "Tebriki Veladetihi ve Arz kran" adl iiriyle padia-
ha kranlarn sunan, gelenein etkisi altnda bir airdi.
Henz Hseyin Cahid (Yaln), lene kadar alma odalarn
ssleyecek, Fransa'da mparator Napolyon'un saltanatnn yk-
lp, nc Cumhuriyetin kuruluunu tasvir eden Gambetta'nn
resmini asmamt...
Evliyazade Naciye Hanm'n yazlan bu nedenle "tehlike arz et-
miyordu" ! Edebiyat ok seviyordu. Gl Soka'ndaki Alliance
Franaise, Librairie Franaise et Anglaise ile Frenk Caddesi'nde-
ki Alfred Abajoli adl kitabevlerinden kitap, gazete ve dergi al-
mak, bunlar okumak en byk zevkiydi.
Naciye Hanm, gn gelecek bu kltrel birikimini, torunu Yk-
sel Menderes'in edebiyat derslerine yardmc olabilmek iin de
kullanacakt!..
Yardmseverdi. O yllarda verem zmir'de yaygnd. Naciye Ha-
nm veremle mcadele veren rgtlerde grev yapt.
Bat'ya en ak zmir bile salktan eitime kadar ynla sorun- bu kez Yunanllann yardmna sadece ngiltere deil, Fransa ve
la ba edemezken, Osmanl Devleti "kurtlar sofras"ndayd.
Mehmed Akif'ten Almanlara vg
Osmanl'nn "milleti sadka" dedii Ermeniler, Rusya'nn mey-
danlarnda dzenlenen ve perde arkasnda 1887'de kurulan Hn-
ak ve 1890'da kurulan Tanaksutyun adl Ermeni ihtilal rgtle-
rinin bulunduu ayaklanmalara katlyordu.
Osmanl'nn dou topraklan neredeyse hemen her gn bir
ayaklanmaya sahne oluyordu artk. Sadece bir yl iinde, 1895 y-
lnda Ermeniler, Sivas, Trabzon, Kayseri, Erzincan, Bitlis, Bay-
burt, Urfa, Diyarbakr, Mara, Malatya, Yozgat, Halep gibi yerler-
de toplam yirmi alt isyan kardlar.
Ayaklanan Ermenilerin amac belliydi: kanl bir isyan... Os-
manl Devleti'nin mdahalesi... "Katliam var" diye Avrapa kamu-
oyunun ayaa kaldrlmas... nce Avrupal byk devletlerin
mdahalesiyle zerklik... Ardndan bamszlk...
Ermeni isyanlan zmir'e uzakt. Zaten zmir'deki Ermeniler de
ikiye blnmt. Genellikle Ortodoks Hristiyanlara (Ruslara ve
Yunanllara) kendilerini yakn hisseden Gregoryen Enneniler,
49
Katolik Kilisesi'ne bal Ermenilerden nefret ediyorlard,
goryen Ermeniler zmir'de sayca azdlar, bu nedenle sesle-
fazla karmyorlard; ama iten ie kentin hemen burnunun
ndaki bir provokasyonu gnlden destekliyorlard.
Osmanl "milliyetilik rzgnyla" ba edemiyordu. Girit'teki
jumlar da bakaldrm, Yunanistan'la birlemek istiyorlard.
Osmanl ayaklanmay bastrmak iin urarken, Yunanistan,
ada Rumlarnn istekleri yerine getirilmedii takdirde Girit'e m-
dahale edeceini aklad.
Gerginlik sonuta Trk-Yunan Sava'nm balamasna neden
oldu. Bu arada bata Rumlar olmak zere zmir de yan banda-
ki savatan etkilendi.
Osmanl ynetimi, zmir'de Yunanistan pasaportu tayan
Rumlann yirmi gn iinde lkeyi terk etmelerini istedi. Rumlann
zmir'den kanlmalan ngiliz tccarlann, simsarlarn kaybetme-
leri demekti. En iyi are ehirdeki Yunan pasaportu tayan Rum-
lann ngiliz vatandalna alnmasyd. Ksack bir srede, ngiliz
Konsolosluu 2 626 zmirli Rum'a ngiliz pasaportu verdi.
zmir'deki Rum tccarlann imdadna ngilizler yetimiti.
Osmanl Ordusu Yunanlara kar Girit'te zafer kazanacakt ki,
Rusya da yetiti. Batl devletler, Girit'e tam bir zerklik verilme-
si iin II. Abdlhamid'e bask yaptlar. Buna karlk adann hi-
bir zaman Yunanistan'a balanmayacana dair gvence verdiler.
ngiltere, Fransa ve Rusya, verdikleri gvenceyi hayata geirmek
iin, askerlerini Girit'e gnderdiler.
ngiltere, Fransa ve Rusya'nn Girit'teki tavn artc deildi.
Bu byk devlet, 1878'deki Berlin Antlamas'nm ardndan
sta adam" Osmanl'nn toprak btnln garanti etme poli-
ikasndan vazgeerek, bu lkeyi bir an nce paralama srecini
balatmlard.
u politikann farkna varan II. Abdlhamid, XIX. yzyln son
remde dnya siyasetine arln koymaya balayan Alman-
iara yaklat.
fetejisi belliydi: byk devletler arasndaki rekabetten ya-
rak Osmanl'nn toprak btnln korumak!
Almanya'nn siyasal, ekonomik ve asker gcne; yeni
e a Almanya ise bata petrol olmak zere Osman-
' kaynaklanna ve byk pazanna muhtat.
e
blgede rakipsiz bir g olan ngiltere'nin ekono-
grmesi Almanlann iini kolaylatrmt.
 50
Almanlarn "Drang Nach Osten (Dou'ya Doru Genileme)"
politikas adn verdikleri yaylmac siyasetlerinin ingilizlerden
fark vard: Almanlar bu planlarn Mslman kimliiyle, "slam
dostluu" ve "slamiyet'i kurtarma" adna yapyordu!..
Ne tuhaf deil mi, II. Abdlhamid'in Panislamizm politikas as-
lnda, Osmanl'y smrgeletirmek isteyen Almanya'nn Dou
staretejisine ne kadar benziyordu!
Eh, Almanlar bu politikayla sadece II. Abdlhamid'i "kandr-
mamlard".
air Mehmed Akif dahil, baz Osmanl mnevverleri Alman-
ya'y Dou halklarnn kurtarcs olarak gryordu:
Deil mi bir anasn sen, deil mi Alman'sm
0 halde fikr ile vicdana sahip insansn;
Bilir misin ki senin ark'a meyleden nazarn
Birinci defa doan fecridir zavalllarn.21
Almanlarn Dou'ya doru genilemesine ingiltere'nin btn
gcyle kar kaca akt. ngilizler bata petrol olmak zere dneminde dzenlenirdi, izmir'in tannm simalar festival hava-
yeralt zenginliklerinin, hele hele Msr'n ve Hindistan'n avucu-
nun iinden kmasn hi istemiyordu.
Ancak "at alan skdar' gemiti". Badat demiryolu ve ar-
dndan Hicaz demiryolu ihalesini Almanlar ald. Bunlar Almanya-
Osmanl ittifakn perinledi. Bunu dierleri izledi. Projeleri uzun
uzun yazmaya gerek yok. Sadece bir rnek vermek, son dnem-
deki Alman yatrmlarnn bykln gstermek asndan ye-
terli olacaktr:
1880 ylnda Almanlarn Osmanl'daki yatrmlar 40 milyon
markt. Bu miktar 1913 ylnda 600 milyon marka ykselecekti.
Osmanl ordusunu da artk Alman subaylar eitmeye balamt-
Gndelik hayatta da "Alman rzgr" esiyordu...
zmir'de o gnlerde herkes, Alman mparatoru II. Wilhelm gibi
byklarnn ulann yukar buran Kantaraaszade mer Sala-
heddin Bey'in bu yeni tipini konuuyordu. Hem elmas yzk ta-
kp, hem de yzkl parmandan eldivenine delik atrd iin
kentin, "grgsz" diye gizli gizli alay ettii, Kapanzadelerin da-
mad Osmanzade Rd Bey'in dedikodusunu bile geride brak-
mt, bu Alman by modas.
Zamanla bu Alman by, bata subaylar olmak zere Osman-
21. "Emperyalizm Karsnda Mehmet Akif', Cevdet KtHrpr Yhn <
51
klerinin ounu etkileyecekti. Bu modann Evliyazade Re-
^^ de etkilememesi olanakszd.
o gnlerde Evliyazade Refik'i sevince boan gelime bam-
bakayd-
JJ Abdlhamid'den Evliyazadelere dl
1869 zmir doumlu Charlton James Giraud.
S72 izmir doumlu Harold Frederic Giraud.
1880 izmir doumlu Edmond Haydn Giraud.
Giraud ailesinin bu ferdi de Evliyazade Refik'in yakn dos-
tuydu.
Evliyazade ailesi ile Giraud ailesinin ticar ilikileri, Evliyazade
Hac Mehmed Efendi vefat ettikten sonra da devam etti. Ama Ev-
liyazade Refik'in Giraud ailesiyle ilikisi salt ticar deildi.
Ortak tutkular at sporu ve at yarlaryd!
At sporu o yllar iin aristokratlarn sporuydu.
Yaz aylarnn scandan etkilenilmemesi iin yarlar ilkbahar
snda geen yarlara byk nem verirlerdi.
Yar gn konuklar sabahn erken saatlerinde, en k kyafet-
leriyle yar alanma gelirlerdi. zellikle Levanten kadnlarn k
apkalar gnlerce konuulurdu.
Evliyazade Refik'in iki baars izmirlilere, Levanten kadnla-
rn klm unutturdu.
Birinci baar:
Giraud ailesinin ferdiyle birlikte Torbal'nn Tepeky mev-
inde bir yan sahas kurduu iin, II. Abdlhamid tarafndan
bir nianla dllendirildi.
nirliler nian kendileri alm gibi sevindiler.
ikinci basan:
mr'deki at yanlanna katlanlar hep yabanclard. zellikle de
stelik sadece at sahipleri de seyis, antrenr, jokeyler
z ve Rum'du. Trkler ise yalnzca seyirciydi. Yarlar Pas-
Jayram'na denk getirilirdi. Yedi kou zerinden yaplan ya-
g i mi
Uete mensup at sahibinin at kazanrsa, lkesinin
ref direine ekilir, bando o lkenin marn alard.
Trklerin hibir baans yoktu. Ne yan kazanm at
^ e de jokey vard. sa-
e Refik Efendi, zmir Kzlullu'daki yanlan her za-
en
"n, Yunanllarn ve Msrllarn kazanmalanna z-
52
lyordu. Levantenlerin alayc akalarna can sklyordu.
Ve bir gn bu talihi tersine evirdi.
Kendi bindii "Yerli" adl Arap atyla yana girdi. ngiliz, Fran-
sz, Yunan, Alman ve Msrl jokeyleri geerek st ste yan
kazand. Evliyazade Refik'in bu baans sadece zmir'i deil ev-
re ehirleri de sevince bodu.
Sadece at yanlannda deil, Evliyazade Refik Efendi'nin zmir
sosyal hayatnda da ok arlkl bir yeri vard.
zmir'in simgesi haline gelmi Konak Meydan'ndaki saat kule-
sini, bu kente gitmi hemen herkes grmtr.
te bu saatin yapmnda Evliyazade Refik'in katks vard.
1900 yl, ayn zamanda, Sultan II. Abdlhamid'in tahta k-
nn yirmi beinci ylyd...
Bu nedenle o yl "mill bayram" ilan edildi.
Tm imparatorlukta, en cra kelere vanncaya kadar byk
kutlamalar organize edilmekte ve gnn ansna kalc eserler v-
cuda getirebilmek iin herkes aba sarf ediyordu. Her kent, her
kasaba, her ky, II. Abdlhamid'in gzne girmek iin zorlu bir
yana balamt.
zmir'in ileri gelenleri, bu yar birincilikle bitirmek istiyorlard.
Konak Meydan'na bir saat kulesi ina etme karan aldlar.
Saat kulesinin yapm iin hazrlklara giriildi. lk i olarak, bir
yardm kampanyas dzenlendi.
Tccarlardan en ok para yardmn isim yapt: Evliyazade
Refik Efendi, Yemiizade Tahir Efendi, Caferzade aml Said
Efendi. de 20'er Osmanl liras balamt.
En byk ba, tekrar II. Abdlhamid'in "gzne girmek"
iin, Vali Kbnsl Kmil Paa yapt: 50 Osmanl liras.
Matyos Efendi, stefan Efendi, Arabyan Karabet Efendi, Sarra-
fim Efendi, Simon Simonaki Efendi gibi zmir'in tannm tccar-
lan da parasal yardm esirgemediler.
Yardmlann bykln anlatabilmek iin size bir rnek ve-
reyim: o dnemde bir maazada alan baktibin aylk creti
250-300 kumtu.
Saat kulesi 1 eyll 1901 gn trenle ald.
Saat kulesinin anlam bykt. Saat kulesi modernlemenin
gstergesiydi. Ezan zaman lmn kullanan Mslman halk,
artk bilimsel zaman lmne yneliyordu.
Saat kulesinin kendisi iin anlam byk olan bir kii daha var-
d: Evliyazade Refik.
ocukluundan beri saat koleksiyonu yapyordu. Refik'in bu ho-
53
j ini bilen arkada evresi ona hediye olarak hep saat getirirdi.
b S
Onlarca saati vard ve hemen her gn farkl bir cep saatini, yelek ili-
ine veya bir cepten dierine altn ya da gm kordonla takard.
Modernliin sembol olan saat kuleleri ksa zamanda birok
Anadolu kentinin de sembol haline gelecekti.
Ancak zaman Osmanl Devleti aleyhine alyordu...
Yz yl boyunca Osmanl'nn "Batl" olma uras, "Bat'nn
uydusu" olmaya dnvermiti.
Osmanl'nn pazan, piyasas, borsas, devletinin kasas, ordu-
su, ksaca ekonomik, siyasal ve kltrel hayat yabanclann hege-
monyasna geivermiti.
Koskoca imparatorluk artk "hasta adam"d!
Ve Osmanl "en uzun yzyF'na yorgun giriyordu...
Evliyazade Refik Efendi, XX. yzyla be ocuk babas olarak
girdi.
Nejad ve Beria'ya karde olarak, arka arkaya Binin, Ahmed ve
Sedad gelmiti... Ablas Glsm'n Kemal ve Faire; kz kardei
Naciye'nin Gzin, Samim ve Fatma Berin adnda ocuklan vard.
Evliyazadeler byyordu...
Kim bu Yakub Aa?
Evliyazade Refik Efendi, zmir'in mnevverleriyle sohbet et-
meyi ok severdi. Enitesi Yemiizade zzet Efendi'yle birlikte
baz gnler, zmir'de ilk Trk gnlk gazete Hizmeti karan Tev-
fk Nevzad'a ziyarete giderlerdi.
Ayn zamanda avukatlk da yapan Tevfk Nevzad' II. Abdlha-
mid'in o istibdat gnlerinde ziyaret etmek cesaret isterdi.
Tevfik Nevzad zmir'in "hrriyet" sembolyd.
zmir Maarif Mdr Emrullah Efendi'yle Paris'e kam; II. Ab-
dlhamid'in affyla tekrar zmir'e dnm, ancak II. Abdlhamid'in
hafiyelerinden yakasn kurtaramayp Tokadzade ekib, Mevlevi
eyhi Nuri, Doktor Edhem ve Abdlhalim Memduh'la Bitlis'e sr-
gne gnderilmi, Fransa hkmetinin "Le Palm d'Academique"
nianm vemesi zerine yine affedilmi, zmir'de bu kez Ahenk
gazetesini karm; air Eref, Hafz smail'le birlikte yine srg-
ne gnderilmi; yl kald Adana hapishanesinde serbest kal-
masna ay kala Vali Bahr Paa'nm Yldz Saray'ndan ald
emirle hapishane bekileri tarafndan oda kapsna aslarak ld-
rlmt!..
54 55

Ve II. Abdlhamid dneminde baz aydnlarn bana gelen Tev- C

fik Nevzad'n da bana gelmiti: intihar ettii aklamas yapla.
akt! 2 2
Evliyazade Refik Efendi, arkada Nevzad Tevfk'in intihar et-
tiine hibir gn inanmad.
O yllarda gazetecilik yapmak cesaret istiyordu. Hkmdar, is-
yan, yldz, hrriyet, sosyalizm, anari, hukuk, din, kadn, harem
cami, kilise, sinagog, cennet, cehennem, hilal, slahat, vatan, mil-
let, dinamit, merutiyet, cumhuriyet, Midhat Paa, Namk Kemal,
Makedonya vb'den bahsetmek yasakt.
Yamurdan, gzel havalardan, sokak kpeklerinden, tayinler-
den, yabanc devletlerin birbiriyle mnasebetlerinden behsetmek
serbestti. Gazetelerin ba sayfalarnda hep tayin haberleri olur-
du. Sonraki sayfalarda Amerika-Japonya ilikileri, talya hk-
metinin Viyana'da sefarethane yapmak iin bina almas, iki bal
bir kpein douu gibi haberler yer alrd.
Yine de her nsha baslmadan nce sansr kurulundan geer-
di. Onay alnmadan gazete baslmas yasakt.
Eer gazetede yasak unsur tayan bir konu varsa, gazete san-
sr kurulundan yaymlanmas iin onay alm olsa da bu sizin ce-
za almanza engel deildi!
rnein, Alman bryklanyla mehur Kantaraaszade mer Sa-
laheddin'in "Feminizm" adl yazs Ahenk gazetesinin birka gn
kapatlmasna neden olmutu...
ak bu minik ricay hemen yerine getirdi.
Aradan birka ay geti...
yazade Refik Efendi, yolunun zerinde olduu iin "Ttun-
.. y a k u b Aa"y ziyaret etmek istedi.
:
D k k n a bakt, kimse yoktu. Ama kaps akt. eri girdi. Raf-
u-da ve uvallardaki ttnler rasgele yerletirilmiti. Seslendi,
yant veren olmad.
Jst kata kt. oke oldu. Odada bir yatak, bir masa ve bir san-
dalye vard. artc olan bunlar deildi; masann zerindeki Fran-
:ca kitaplard as artc olan... stelik bunlar siyas ieriktey-
di Bir de sadece doktorlarn anlayabilecei tp kitaplar vard.
Peki ya masann zerindeki atal bak takmnn anlam ney-
di- "Ttnc Yakub Aa" yemeklerini Avrupallar gibi atal bak
kullanarak m yiyordu ?
Evliyazade Refik Efendi korktu. Kimdi bu "Ttnc Yakub
Aa"?
Gn gelecek "Ttnc Yakub Aa" Osmanl mparatorluu'nun
kaderine hkmeden be isimden biri olacakt...
Ve gn gelecek "Ttnc Yakub Aa" Evliyazade Refik Efen-
di'nin damad olacakt...

Evet, Avrupa'dan esmeye balayan rzgr ksa zamanda Bal-

kanlar' sarsmt. Hrriyet, zgrlk, kardelik ve eitlik istekle-
rinin Osmanl aydnn etkilememesi sz konusu olamazd.
nce Asker Tbbiye'de balayan rgtlenmeler giderek Os-
manl'nn her yanna srayacakt.
Ve bir gn Evliyazade Refik Efendi'nin kaps alnd.
Gelen, Hizmet gazetesinin yazileri mdr, yzba riitbesin-
deyken ordudan emekli olmu Hseyin Ltf'ydi.
Bir ricas vard. "Yakub Aa" adl Selanikli bir tand, zmir'de
ttnc dkkn amak iin, kiemelik'teki Evliyazadelerin bir
dkknn kiralamak istiyordu.
Ayn zamanda "Hadikai Maarif okulunun yneticisi de ola11
Hseyin Ltfi'nin bu kk rica iin konaa kadar gelmesi Evli'
yazade Refik Efendi'yi artmt.

22. Tevfik Nevzad'n kardei Dr. Refik Nevzad Osmanl'nn ilk sosyalistlerindendir. O j
manii Sosyalist Frkas'nn Paris ubesini kurmutur.

kinci blm
1872, Selanik
Ad Nzm'd...
Nzm, Hac Abdullah Efendi ile Aye Hanm'm olu olarak
1872 ylnda Selanik'te dodu.
Nafa, Rasiha, evkiye ve Fazl Mehmed adnda drt kardei
vard.
Babas tccard. Selanik'in merkez arsndaki birok dkk-
nn da sahibiydi. Ask suratl, sert bir babayd.
Selanik'e nereden ve ne zaman geldikleri konusunda hibir bil-
gi yoktu. Be yz yl nce geldiklerini tahmin etmek yanltc ol-
maz. Abdullah Efendi'nin nasl zenginletii de bilinmiyordu.
Bilinen Sabetayist olduuydu! 1
Osmanl toplumu zerine yapt almalarla tannan yazar
Meropi Anastassiadou, Selanik adl kitabnda, Abdullah Efendi'yi
yakndan tanmamza yarayacak bir ayrnt veriyor:
Abdullah oullarnn ounun "efendi" sfatn tama hakknn ol-
mas da ilgintir. Bunun anlam azat edilenlerin ve din deitirenlerin
bundan byle az ok itibarl meslekler edinme imkn bulmasdr.
XIX. yzyl sonu Selanik'inde "efendilerin" Tanzimat dneminden da-
ha ok olduunu belirtmeliyiz. (1998, s. 228-229)
Selanik ve zmir'de "efendi" sfatn kullananlarn byk o-
I. Yaln Kk (Tekelistan, 2002, s. 444), lgaz Zorlu (Selanikliler ve ili Terakki Yolsuz- j
luu, 2000, s. 7), N. Rfat Bali (Musa'nn Evlatlar, Cumhuriyet'in Yurttalar, 2001, s. 445), j
Gani Gnll (www.geocities.com) ve www.angelfire.com, Hrant Dink (20 ekim 2000.
Agos), Mehmet evket Eygi (25 ubat 2003, Mill Gazete) vb. makale, kitap ve sitelerde
D o k t o r Nzm'n Sabetayist olduu yazlmaktadr. Ancak Yahya Kemal Beyatl (Siyasi t* 1
Edeb Portreler, 1986, s. 113) D o k t o r Nzm'n babasnn Selanik Trklerinden olduu-
nu belirtmektedir.
57
- un Sabetayist olduunu Selanik doumlu yazar Mnev-
' h da Dersaadet adl kitabnda yle belirtiyor:
ver Ay
Annem ve teyzem Selanik'i ok iyi bildikleri gibi, dnmeleri ve
> detlerini de pek iyi bilirlerdi. Selanik'te hibir dnmeye
" denmez, "efendi" denirmi. stanbul'a gelince haliyle bu det ve
xe tarihe karyor, hepsi "bey" ve "hanmefendi" demeye ve Trk-
le evlenmeye balyorlar ki, Selanik'te iken bu kabil deil, imkn-
Trkler ne dnme kz alrlar ne de kzlarn dnmeye verirlermi.
Valide merhume, "Allah akna u stanbullulara bak, bizim 'efendi'
dediimiz btn dnmeleri stanbullular 'bey,' 'beyefendi' yaptlar"
derdi. (2002, s. 178-179)
Yazar Ayal'nn yazdklarn bir rnekle glendirelim: Sela-
nik'in Yakub Sabetayist belediye bakam Hamdi Efendi, Sultan
II. Abdlhamid'in izniyle "bey" unvanna ykseltildi.
"Efendi" konusuna yeteri kadar deineceiz, imdi Nzm'n
doduu ve "efendiler"in ok olduu o yllardaki Selanik'e ksaca
bir gz atalm...
Selanik: bir Yahudi kenti
Kimi yazarlara gre Selanik, bir Yahudi ve Sabetayist kentiydi.
Balkanlar'm Kuds' olarak biliniyordu.
Nfusun ounluu drt yzyldan beri spanyolca-brance
nm Ladino dilini konuan Yahudilerdi. Ama nfus tamamy-
la Yahudilerden olumuyordu.
'O'te Selanik'in nfusu 90 000'di. Bunlarn 50 000'i Yahudi,
'O'i Mslman ve Sabetayist, 18 000'i Rum'du,
anik ayn zamanda Sabetayistlerin en kalabalk olduu e-
Saylan hi de kmsenecek bir nfus deildi.
\ nce de yazdm gibi Sabetayistler kola ayrlmlard,
nler tpk zmir'de olduu gibi Selanik'te de, tuhafiyeci,
raavat ve tpk zmir'de olduu gibi kompradordu. Fakat
retmen, doktor, mhendis ve veterinerler de vard.
Su] ve eitimsiz kesimi Selanik'te de Karakaler oluturu-
Fakkabc, berber, tellal, kasap vb. meslekleri yapyorlard,
-ay iyi bilmeleriyle n yapm Yakubler ise, oun-
r a
Tne
e Karakaler, kentin kuzeydousunda yer alan, Ka-
'rtamescit, Eski Cami, kierefeli, Mesud Hasan, Ha-
58
midiye 2 gibi mahallelerinde; Yakubler ise Trklerin yaknnda
kentin kuzeybatsndaki Astarc ve Yakub Paa mahallelerinde
yayordu.
Selanik Osmanl'nn Bat'ya ak kapsyd.
Akdeniz'in nemli liman kentlerinden Selanik, zellikle rhtm
sayesinde 1870'lerden sonra deimeye balad.
nce yabanc tccarlar (Levantenler) geldi. Arkasndan yerli
kompradorlar tredi. Ve sonuta Selanik'te bir ticaret burjuvazi-
si dodu.
Yani, zmir'de ne olduysa Selanik'te de o oldu.
Hzla gelien ticaret, kentin kltrel hayatn da etkiledi.
Sokaklar artk geni ve dzd; aynca ou ta deliydi. Bir-
ok kmaz sokak kalkt, yerine anayollar ald. Artk, ehrin li-
man ve buharl gemilerin yanaabilecei iskeleleri vard.
Banka, hastane, okul, bro olarak kullanlan bina, fabrika sa-
ys giderek artt.
Oteller, restoranlar, tiyatrolar, birahaneler, kafeler, yani mo-
dernliin sembolleri kentte varln gstermeye balamt: Al-
hambra, Olimpos, Cristal, Colombo, Royal...
Paris modasn takip eden lks ithal mallarla dolu maazalar
vard: Orosdi-Back, Tiring ve Stein en tannmlaryd.
Bata Levantenler olmak zere Selanik yksek sosyetesinin
gittii spor kulpleri vard: Sporting Club, Salonica Lawn Tennis
and Croquet Club, Union Sportive bunlarn en nlsyd. Frenk
mahallesinin tam ortasmda bulunan bir kafe fiyaka yapmak iste-
yenlerin en gzde meknyd: Colombo.
3
Patronu talyan'd: Angiolino Colombo.
Evet, zmir'de ne varsa Selanik'te de o vard...
Abdullah Efendi ldrld
Nzm daha minik bir bebekken babasn kaybetti.
Tccar Hac Abdullah Efendi kimlii bilinmeyen kii ya da k-
2. Hamidiye'de Sabetayistlerin yaptrd Yeni Cami bugn Selanik'te hl ayaktadr ve
Arkeoloji Mzesi olarak kullanlmaktadr. Arkeoloji Mzesi Soka 30 numarada bulu-
nan Yeni Cami'nin ikinci katnda kadnlara ayrlm kk blmde renkli vitraylarda
yaplm "alt keli yldz" vardr. Ayrca mermer trabzanlar da "alt keli yldzlarla
sslenmitir. Cami bugn minaresi yklm, iindeki hallar ve minberi kaldrlm hali/'
le rahatlkla camiden ok bir italyan sinagogu zannedilebilir. (Tarih ve Toplum dergi*
aralk 1997, "Selanik Dnmelerinin Camisi", yazan Marc David Baer)
3. Mnevver Ayal Rumeli ve Muhteem istanbul adl kitabnda, birahanelerde dans ede
Viyanal ve Macar kzlarn, geldikleri Selanik'te iyi evlilikler yaptndan bahsedip bu <'
silerden birinin dp rivarrn n n m n rr,^n*,r T*
59
ce
ldrld. evresiyle iyi geinemeyen, ok hain, sert ki-
sinirli ve kaba bir insan olan Hac Abdullah Efendi'nin ne-
ldrld hibir zaman anlalamad.
Abdullah Efendi iyi mal mlk brakt iin Nzm'n ailesi yok-
sulluk ekmedi.
Yaklak yz yl sonra Abdullah Efendi'nin torunu Sevin Hanm,
Selanik'in merkez arsndaki birok dkkn ok iyi fiyatlara sa-
-ak Yunan hkmeti o kadar parann yurtdna karlmasn i-
emedii iin, paralarn para para, yllara blerek karacakt...
Neyse, onlara geleceiz, biz Sevin Hanm'm babas Nzm'n
hikyesine dnelim...
Nzm nce mahalle mektebine gitti.
Ardndan rtiyeye...
anslyd. Okula gittii dnemde artk Selanik'te cemaatlerin
finanse ettii modern eitim veren okullar faaliyetteydi.
Bunlarn en nls, 1873'te Vali Midhat Paa zamannda, em-
si Efendi (imon Zvi) tarafndan alan Fevziye Mektebi'ydi. Yok-
sul bir ailenin ocuu olan rtiye mezunu emsi Efendi ret-
men olmak ve mahalle mektebinde uygulanan ezbercilik siste-
minden koparak yeni retim yntemleri uygulamak amacyla bu
okulu amt.
emsi Efendi Sabetayist'ti.
Buradan hareketle, Fevziye Mektebi'nde salt Sabetayist ya da
Yahudi ocuklarnn renim grdn sylemek hata olur. Mo-
dernleme taraftar baz Mslman aileler de ocuklarn Fevziye
Mektebi'ne gnderdiler.
Selanik'te Sabetayistler gibi, Yahudilerin eitim a da olduka
niti. Yaklak on be okullar ve krka yakn zel kurumlan
i- Eitime nem vermelerinin kukusuz bir nedeni bulunu-
Osmanl Yahudileri son iki yzyldr Rum ve Ermeniler
nda ticaret ve siyaset alannda gerilemilerdi. Bunun hem
ve iekaparukhk gibi toplumsal, hem de -bata ngilizler
zere yabanc sermayenin "dindalan"yla ibirlii yapma-
1 gb tic
~ ar nedenleri vard.
"l Yahudileri, Avrupal dindalarnn abalaryla "kabuk-
nr
>ak istiyorlard. Eitim bunun ilk kouluydu.
Yahudi avukat Adolphe Cremieux tarafndan Fransa
1
kurulan Alliance sraelite Universelle'in (Evrensel Muse-
Osmanh topraklarnda hzla yaylmas tesadf deildi...
sebecilik, ne retmenlik ne de baka bir meslek; N-
h l vard: doktor olmak istiyordu!
60
XIX. yzyln son eyreinde Selanik'te yetmie yakn doktor
ve elli kadar eczac vard. Doktorlar ve eczaclar byk lde
Rum'du. Toplam yetmi drt doktor arasnda alt Sabetayist bu-
lunuyordu.
0 zaman doktorluk, cerrahlk ecnebilere ve Hristiyanlara mi\
hasr bir meslekti. Kimse Trk ve Mslman doktorlara, cerrahlara
rabet gstermezdi; hele mektepteki hocalarmzn yzde doksan
ya ecnebi yahut Rum, Ermeni ve Yahudilerden mrekkepti. Velha-
sl doktor denilince daima akla uzun silindir apka tayan ve atal
sakal salvermi (Yahudi) kimseler gelirdi. (Cemil Topuzlu, Istib-
dat-Merutiyet-Cumhuriyet Devirlerinde 80 Yllk Hatralarm
1982, s. 17)
Nzm, ehir merkezine indiklerinde, Vardar Caddesi'nin iki ta-
rafna yerlemi doktor muayenehanelerine imrenerek bakard.
ehir belleinde iz brakan Dr. Moiz Mizrahi, Dr. Marinos Kutuva-
lis, Dr. Jean Prassacachi'ye hayrand.
Jak Paa, skender Paa ve Doktor Rfat Efendi, Selanik'in mehur
ve ok iyi doktorlar idiler. Jak ve skender paalar Yahudi, Doktor R-
fat Selanik dnmesiydi. Bunun iin kendisine "bey" denmez "efendi"
denirdi. (Mnevver Ayal, Rumeli ve Muhteem istanbul, 2003, s. 57
Asker Tbbiye
Yl 1887.
On be yandaki Nzm, doktor olmak iin ilk adm att. Mek-
tebi Tbbiyei ahane'ye renci hazrlayan stanbul Asker Tbbi-
ye dadsi'nin zorlu snavn kazanarak okula kaydn yaptrd. Ar-
tk niformal, yatl bir renciydi.
stanbul Kuleli Klas'ndaki okulda, lkenin her yanndan s-
nav kazanarak gelmi farkl dil ve dinden renciler vard.
Arkadalar arasndaki ad "Selanikli Nzm"d.
Okulda yaam koullan ok ktyd. Yemekleri yemekte hay-;
li zorland. Olumsuz koullar renciler arasnda veremin sklk-
la yaanmasna neden oluyordu. Isnma sobalarla, aydnlatma as-
ma lambalarla salanyordu.
a
Koular altm yetmi kiilikti. Ve her yamur yadnda '
tdan akan su, dorudan onun yatana geliyordu.
Snflarda iki yzden fazla renci vard. nceden Fransz*
61
Hprsler artk Osmanlca'yd. Ayrca Almanca ve Franszca
yaplan ce
j p r s leri vard.
da rendii Franszca ve Almanca Nzm m yaamnn
ilerisinde ok iine yaracakt...
zm yl sren renim dneminde askerlik ve tbba y-
nelik eitim ald.
Bitirme snavndan sonra alt yllk Mektebi Tbbiyei ahane'ye
girdi.-
lektebi Tbbiyei ahane, stanbul Sarayburnu'ndaki Demirka-
p'dayd. Topkap Saray'nn iinde yer alan ve Demirkap'dan gi-
rildikten sonra uzunca bir yryten sonra ulalan klada -
renim grecekti.
Okulda, akir Paa, Mazhar Paa, Zoiros Paa, Civan Ananyan,
Hayreddin Paa ve Marko Paa gibi nl hocalar vard.
Hocalar nlyd; artlar ise ok ktyd; okul havasz, bakm-
sz, pislik iindeydi.
Eitim aralar eski, yetersizdi. Hastalara okul iindeki byk
hamamn gbektamda ameliyat yaplyordu. Kullanlan cerrah-
lk aletleri ykanmyor, sadece bezle silinip tekrar kullanlyordu!
Pasteur'n Paris'te mikrobu kefettii bilgisi henz stanbul'a
ulamamt!..
Nzm bu okulun ilk ylnda sradan bir renciydi. Hibir
gn okuldan kamam, Sirkece'deki kraathanelerde zaman l-
drmemiti.
Ancak 1893'te hayat deiti...
O da baz arkadalar gibi gizli gizli inasi, Ziya Paa ve Namk
mal'in eserlerini okumaya balad. Vatan, hrriyet kavramla-
ryla tanp, heyecanland.
umakla balayan sre, mutfak, hamam ve odun ymlan-
unduu kuytu kelerdeki sohbetler, tp rencisi Nzm'
"legal bir rgte kadar gtrd.
ttihad Osman
Tbbiyei ahane rencisi, Ohrili brahim Temo (bra-
Efendi), Arapkirli Abdullah Cevdet, Diyarbakrl s-
lU> K a f k a s
gmeni Mehmed Reid, Bakl Hseyinzade
rencileri, 21 mays 1889'de "ttihad Osman" adn
81211
br Cemiyet
kurmulard.
^an gen ihtilalcilerinin "Carbonari" (Kmrcler)
latndan etkilenerek kurulmutu: bir yaz ailesinin
 62

yaruna Romanya Ohri'ye giderken talya'ya urayan ibrahim T
mo, bir arkada araclyla Napoli'deki bir mason locasn ziv
ret ettii srada Carbonari hakknda bilgi almt. Ohrili ibrahim
Temo'nun, italya'da mason locasnda grdkleri, bir dnem Os-
manl'nn kaderine hkmedecek bir gizli tekilatn da yntem
olacakt...
rgtn merkezi bir bakan ve drt yeden oluuyordu.
Hcre rgtlenmesi esas alnmt. Her ye yalnzca kiiyi
tanyacakt.
Her yenin hem hcre, hem de hcreyi oluturan numaras
giden ya da kaan rencilerden biri de Selanikli
n c'p kama niyetini ilk, Selanik'ten ocukluk arkada-
\izm rai
ndhat kr'ye (Bleda) at
kr de Avrupa'ya gitmek istediini, ama ailesini ikna
arlanacan syledi. Babas Selanik'in tannm tccar-
d a n kr Efendi'ydi.
un arkadana yolu da gsterdi: "Tahsil meselesini bahane
et - nk Nzm yle yapmt.

vard. Mesela Ohrili ibrahim Temo'nun numaras "1/1 "di. Paydaki i arkada Avrupa'da bulumak zere, kucaklap ayrldlar,
numara hcreyi, paydadaki ise ye numarasn gsteriyordu. Ya- zm, Paris'e yalnz gitmedi. Gen yanda Cenevre'de vefat
ni Temo, 1 numaral hcrenin 1 numaral yesiydi. edecek olan okul arkada Arap Ahmed de (Ahmed Verdan) ona
Tp rencisi Nzm'n, okuldaki aabeylerinin kurduu "tti- elik etti.
had Osman"nin varln renmesiyle bu cemiyete ye olmas Yirmi bir yandaki Nzm'n on bir yl srecek Paris hayat ba-
bir oldu. Cemiyetin neredeyse tm gizli almalarna katld; a- lad...
z laf yapyordu, bu nedenle propagandalar renciler zerinde
etkili oluyordu. Cemiyetin en faal yesiydi.
Paris gnleri
Bulu an sessiz yaayan Nzm, genliine adm att o Nzm'n Paris'e gnderilme nedenlerinden biri de, entelektel
gnlerde "ateten bir fiek olmutu" sanki... birikimi olan otuz alt yandaki Ahmed Rza'y rgte kazanmakt.
Dnem, II. Abdlhamid'in istibdat dnemiydi. Bata Nzm ol- Ahmed Rza, Paris'te Auguste Comte'un kurduu "Pozitivizm
mak zere asker renciler, yakalandklar an, ikencelere ma- metafizii reddeden, aklcl ve bilimin stnln kabul eden
ruz kalp, srgne gnderileceklerini biliyorlard. nlay) Cemiyeti"ne yeydi. Fransz pozitivistlerin ba olan Pi-
Kukusuz korkuyorlard. Ama hangi toprak parasnn kaybe- iire Laffitte'in Paris'teki derslerine devam ediyordu. Bu sayede
dileceini mitsizlik iinde beklemek istemiyorlard. Osmanl'nn m bilim adamlar ve politikaclarla iyi ilikiler iindeydi.
maks talihini deitireceklerine inanyorlard. anl Devleti'nin kaderine hkmedecek sayl isimlerinden
Kurtulu reeteleri hazrd: II. Abdlhamid'e zorla, Kanuni Esa- biri olacak Ahmed Rza kimdi ?
s'yi (Anayasa'y) ilan ettirecekler ve bylece tm sorunlar biti- 57'de stanbul Vaniky'de dodu. Babas, Krm Sava'nda
receklerdi... iliz askerlerle, ngilizce konutuu iin, "ngiliz Ali" olarak bi-
Bu topran aydnnn yanlgsyd bu; gzel gnlere geilecei- raat ve Darphane Nazn Ali Rza Bey'di. Ayn zamanda Bi-
ni hep Anayasa'dan ve Anayasa deiikliklerinden beklemek!.- utiyet'te Ayan Meclisi (Senato) yelii yapt. Ancak Os-
idealist rencilerin romantik dnceleriyle balayan rgt- nlannn yazgsn o da paylat; srgn gittii Konya Il-
lenme sreci giderek byd, okul dna tat. gn da vefat etti.
Adliye memuru Ali Rdi, Saadet gazetesi bamuharriri zmir- Rza, Avusturyal annesi sayesinde gen yata Bat kl-
li Ali efik, air smail Safa, Veteriner Mektebi rencisi Ziya (G- 3
ilgilenmeye balad.
kalp) gibi isimler rgte ye olmaya baladlar. ^ a r a y L i s e s i ' n i bitirdi.
Yldz Saray da basky artrmt. Baz renciler bildiri da- fezareti Tercme Odas'nda ktiplik yapt. Tarm -
trken yakalanp hapse dm, srgnle tanmlard. ns Grignon Tanm Okulu'na gnderildi.
"ittihad Osman" Avrupa'da daha rahat alma olana bul- lm zerine yurda dnd. aramaya balad.
mak, gazete kitap bror karmak iin, yetenekli yelerini ^ t maala Bursa Mlk dadsi'nde kimya retmeni
dna gndermeye balad. * Sonra Bursa l Maarif mdr oldu.
64
Ancak II. Abdlhamid'in sk rejiminden bunalmt.
1889 ylnda Fransz htilali'nin 100. kurulu yldnmnde ar
lacak olan Eiffel Kulesi'ni grme bahanesiyle, Maarif Nazn lyi
nif Paa'dan izin alp Paris'e gitti.
Ahmed Rza'nm Paris'te muhalif bir hareket rgtleyecein-
dnen II. Abdlhamid onu geri dndrebilmek iin ok caba
harcad. Ama Ahmed Rza dnmedi.
Ahmed Rza, kendine has zellikleri olan, kiilikli biriydi...
ednkt, ok konumaktan, tartmaktan ekinirdi.
Ahmed Rza Paris'ten, stanbul'daki kz kardei Selma'ya (Os-
manl'nn ilk kadn gazetecisi) srekli mektup gnderiyordu. Bu
mektuplar Ahmed Rza'nn ve Paris'teki Jn Trklerin o gnler-
deki siyasal dncelerini yanstmas bakmndan ilgintir:
... O ocukluklardan vazge, namaz klacam diye ayaklarn t-
me, namazna, orucuna itirazen ara sra yazdm eyler biliyorum ki
gcne gidiyor, seni hiddetlendiriyor. (...) Ah Fahriyeciim seni, anla-
mayarak okuduun Kuran'dan, dnyadan ve ne olduunu bilmeyerek
inandn cennetten, hsl itikadnda ne kadar mukaddes ey varsa
hepsinden ziyade severim...
Yine kz kardei Selma'ya Paris'ten gnderdii 27 aralk 1885
tarihli mektubunda unlar yazmt:
... Ben kadn olsaydm dinsizlii ihtiyar eder ve slam olmasn iste-
mezdim. zerime kar ve istedii kadar odalklar almasna cevaz
veren, kocama cennette huriler hazrlayan, bam yzm dolap bey-
giri gibi rttrdkten maada beni her elenceden men eden kocan
boamamak, dver ise sesimi karmamak gibi daima erkeklere hayr-
l, kadnlara muzr kanunlar vazeden bir din benden uzak olsun dem
Tuhaf ! Bu da bir nevi sinir hastal olmal, dine dair bahis ald
kendimi zapta muktedir olamyorum. (M. kr Haniolu, Osmaffl
ttihat ve Terakki Cemiyeti Jn Trkler [1889-1902], 1986, s. 48)
Nzm Sorbonne rencisi
Selanikli Nzm, Ahmed Rza'yla tanmadan nce Sorbonne 1
versitesi Tp Fakltesi'ne kaydoldu. Paris'in Pantheon semt10
Ortolan adndaki kasvetli sokakta bir kk lojmanda oda tuttu.
Pantheon, Paris'te nl bir semtti; n bir mezarlktan kayi
lanyordu. XV. Louis tarafndan yaplan mezarlkta, Voltaire
65
pnusseau'nun antlar vard.
kat Nzm, ne bu mezarl ne de Louvre Mzesi, Eiffel Ku-
^ o t r e Dame Kilisesi gibi tarih yerleri gezdi.
Nzm'm sanata, tarihe, okumaya ilgisi yoktu.
Teorik dnyas sd. Balzac, Flaubert, Hugo, Zola hayran ro-
jntik bir isyankr olduu da sylenemezdi.
) Fransz htilali'nin efsanev isimleri Danton, Robespierre, Ma-
Saint-Just gibi, idealleri uruna gzn budaktan saknmayan,
rlk ve eitlik iin canlarn bile vermekten ekinmeyen Jaco-
inlere zeniyordu. Entelektel birikimi olduu sylenemezdi.
Paris'te yirmi yl nce hayata geirilen, yeni bir devlet biimi olan
komn bile incelememiti. 1871 Paris Komn'nn sosyoekono-
mik nedenleri konusunda arkadalaryla tartmamlard bile!
Yetmi gn srmesine ramen, dnyay etkileyen Paris Ko-
mn, Selanikli Nzm ve arkadalarnn hi ilgisini ekmemiti!
Birok arkada gibi onun da tek bir "siyasal gr" vard:
batmakta olan Osmanl Devleti'ni kurtarmann tek yolu Kanuni
Esas'yi ilan etmek!
II. Abdlhamid tarafndan rafa kaldrlan Kanuni Esas'den mu-
cizeler bekliyorlard! stelik ou arkada gibi kendisi de bir
kez bile Kanuni Esas'yi okumad halde!
Tek istei, II. Abdlhamid'i buna mecbur etmekti.
Bunun yolunun Avrupa'dan getiine inanyordu.
ttihat ve Terakki Cemiyeti
Jam'n sert bir karakteri vard. Tpk babas Abdullah Efendi
tmalarda hemen sesini ykseltmesiyle nlyd. Ahmed
yazd tanma mektubunda da bu karakterinin izi vard:
niyet tekil ettik, siz de isterseniz geliniz, birlikte akrz."
ndini beenmi teklife" Ahmed Rza'nm yant sert oldu.
asn anlad, ancak zamanla Ahmed Rza'nn kalbini ka-
^m bildi.
i.
Nzm ile Ahmed Rza dost oldular. Ahmed Rza ona
fendi" diye hitap ediyordu. Nzm'a yaam boyun-
4
uned Rza "efendi" sfatyla hitap edecekti...
4
- Celal Bayar Ben d
1 Be
/ e her nedE ^ dlm a d h ki
tabnn birinci cildinde "Ahmed Rza Bey, Dr. N-
hmed Rza'nmN-3" N Z ' m E f e n d i d e m e k t e d i r " d i y e yazmaktadr (1967, s.
nti
y yazmas daha'l "^ " e f e n d i " d i y e h i t a P etmesinden ok, Celal Bayar'n bu
" N * ' m EfencT H d e g N m ' ' A h m e d R l z a " a n l a r l " n yazd kitabnda da, N-
s
" "bey" di ', ye Y e t m e k t e d i r . Ahmed Rza, Dr. Bahaeddin akir gibi
h
'tap ederken, Nzm'a neden "efendi" demekteydi ?
66
Tp rencisi Nzm ile Ahmed Rza ksa zamanda anlatlar
Daha dorusu "Nzm Efendi" Ahmed Rza'mn etkisi altna gir(jj
nce Paris'te rgt kurdular: Osmanl Terakki ve ttihat Ceri.
yeti. 5
Cemiyetin isim babas Ahmed Rza'yd.
Auguste Comte pozitivizminin ana ilkesi, "intizam" (dzen) vp
"terakkf'ydi (ilerleme). Ahmed Rza, Auguste Comte pozitivizmi
ile Namk Kemal'in topik "Osmanl milliyetiliini" birletirmiti
Fransz htilali'nin nl slogan "liberte, egalite, fraternite", ya-
ni "hrriyet, msavat (eitlik), uhuvvet (kardelik)" diye evrile-
rek, cemiyetin slogan olarak kullanlmaya baland...
Cemiyetin bakan Ahmed Rza'yd.
Tccar bir babann olu olan Nzm'a, cemiyetin hesap ileri
sorumluluu dmt.
dare heyetinde o yllarda yazd Sergzet ve Kk eyler
adl eserleriyle Osmanl topraklarnda hayli n kazanm yazar
Samipaazade Sezai de vard.
Sra cemiyetin yayn organn karmaya gelmiti.
stanbul'daki merkez rgt gazetenin adnn ttihad slam ol-
masn istiyordu. Ahmed Rza ise gazetenin sadece Mslmanlarn
deil, Yahudi, Rum, Ermeni yani tm Osmanl'nn karlarn gze-
teceinden, adnn ttihat ve Terakki olmasnda srar ediyordu. ]
Nzm orta yol buldu; gazetenin ad Meveret ( Mechveret) oldu.
Artk rgt yayn organna da kavumutu.
Ahmed Rza'mn yazarlardan da bir istei vard. Makalelerde
kimse II. Abdlhamid'e kt sz sarf etmeyecekti!
Ahmed Rza'mn bu yaklam bile hareketin, Fransz htilali'nin
etkisinde olduunun tipik bir gstergesiydi. 1789 ihtilalinde,
Fransz devrimcilerin de hedefi, Kral XVI. Louis'den ok, hrsz,
beceriksiz devlet adamlaryd!
Hrriyet iin Avrupa'ya ilk kan Jn Trklerin durumu da fark-
l deildi. Ziya Paa, ngiltere'de kaleme ald "Rya" adl makale-
sinde, Gen Osmanllar hareketinin haleti nahiyesini gzler nn<
seriyordu. Ziya Paa'ya gre en iyi yntem, Sultan Abdlaziz'i sara
ym bir kesinde, tek basma yakalayabilmekti. Bu ansa bir *
ulaabilse, ona, o zamana kadar etrafndaki hi kimsenin dile get
medii ya da zellikle telaffuz etmedii tm gerekleri anlatacaK
1
! Ve Sultan Abdlaziz de bylece gerekleri renmi olacakt-
5. Osmanl Terakki ve ittihat Cemiyeti daha sonra adn ittihat ve Terakki Cefflj
olarak deitirecektir. Karklk olmamas iin ben bundan sonra hep ittihat ve T<
ki Cemiyeti adn kullanacam.
67
antik Jn Trklere gre, kt gnlerin yaanmasnda, ne
' ne de padiahlarn bir kabahati vard. Kabahat padiahn
^ndekikarcardayc!
O artk Doktor Nzm
Meveret, 1 aralk 1895'te yayn hayatna balad. Ayda iki de-
lrt sayfa Trke, iki sayfa Franszca olmak zere toplam al-
t sayfa kyordu.
azete kadrosu iinde Albert Fua gibi Selanikli Yahudi, Aristi-
di Paa gibi Rum, Halil Ganem gibi Lbnanl Marun'nin (sonra
Fransz vatanda olmutur) bulunmas gazetenin "slamist" deil
"Osmanist" bir yayn politikas takip edeceinin gstergesiydi.
Meveret, stanbul, zmir ve Selanik gibi ehirlere gizlice sokul-
maya baland.
Auguste Comte'un "Ordre et progres" (Dzen ve ilerleme) ifa-
desi gazetenin birinci sayfasn sslyordu. Ancak bu slogann s-
tanbul'da muhalifler tarafndan "tanrtanmazlk" (ateizm) taraf-
tarlarnca kullandn yaymalar zerine, gazete bu slogan bir
sreliine kaldrmak zorunda kald.
Nzm'in o gnlerde tek sorunu parayd. Meveretin srekli -
kabilmesi iin sermaye gerekiyordu, ama cemiyetin bunu sala-
yacak olana yoktu. Gazetenin sermayesi abonelerin ara sra
Miderdii 5 ile 30 frank aras yardmd. Oysa masraflar ayda 300-
350 frang buluyordu.
in ayaklan zerinde durmasnn tek nedeni zel des-
iydi. Stockholm elisi erif Paa (ayda 100 frank), Msrl
(Paris'e geldike 1 000-1 500 frank), Msrl Prenses
J (yalnzca bir yl 500 frank), Msrl Mehmed Ali Pa-
Ji Prenses Enise Hanm (2 000 frank) ve Prenses Emine
d6faya mahSUS 20
Ge frank>
karmay baaran Nzm, ayn yl Sorbonne Tp Fakl-
jnekolog doktor olarak mezun oldu.
amkli Nzm" olarak deil, "Doktor Nzm" biline-
m
> bir yyanda ParisHastanesinde
a Paris Hastanesi'nde doktorluk
doktorluk
yap-
everet gazetesini hem karyor, hem de gaze-
syordu. Yazlarnda, "Paris Sandukkn Nzm"
kullan iyordu.
!t
ile Yldz Saraynn kanl bakl olacaklar
eiciydi. II. Abdlhamid o tarihe kadar, rgt
68
almalarna katlanlara "yaramaz ocuk" muamelesi yapyor, ha-
fif cezalar veriyordu.
Ancak, 1896 ylnn austos aynda bu grn deitirecek
bir istihbarat ald. Merkezi Paris'te bulunan rgt, Merkez Komu-
tan Kzm Paa komutasnda Babli'yi basp, kendini tahttan in-
dirmek iin faaliyete gemiti.
II. Abdlhamid, darbe teebbsnde bulunan yetmi sekiz ki-
iyi srgne gnderdi; arkasndan hareketin Avrupa'daki merke-
zini Paris Sefareti araclyla susturmaya alt. Fransz hk- cretsiz pasaport salanacak, isteyenler renimlerine devam ede-
meti stanbul'un basklarna dayanamad.
Clemenceau, Rochefort, Delbos gibi Fransz aydnlarn kar
kmalarna ramen, Fransz hkmeti, cemiyeti ve Mevereti ka-
patt. Ama gazetenin Franszca olan iki sayfas yaymlanabilecekti.
Doktor Nzm ve arkadalar cemiyeti ve gazeteyi Belika'ya
tadlar.
II. Abdlhamid Belika hkmetine bask yaparak ttihatlar
oradan da attrd.
ki taraf da yunuyordu.
Cemiyet, merkezini 1897'de svire'nin Cenevre ehrine tad.
Doktor Nzm burada kendisinden hemen sonra yurtdna ka-
an Selanikli arkada Midhat kr'yle (Bleda) bulutu. Hemen
kollan svadlar.
II. Abdlhamid'in istibdat ynetiminden kaan insanlarn en
kalabalk olduu yerlerden biri de Cenevre'ydi.
Burada Dr. Abdullah Cevdet, Edhem Ruhi (Balkan), Tbbiyeli
Mustafa Ragb, Esad, Nuri Ahmed, Tunal Hilmi, Seraceddin, Dr.
Hasan Arif, Ltf, Dr. kil Muhtar (zden), Reid Bey ve kard-
gazetenin adyla tannan, yurtdna kamas olay yaratan Mi-
zanc Murad' bir araya getirip, cemiyetin Cenevre ubesini kur-
dular. Ksa srede Osmanl adl gazeteyi karmay baardlar.
Doktor Nzm'n bu rgt kiilii, hareket iinde ksa za-
manda adnn nlenmesine neden olacakt.
Ayn yl Dr. shak Skt, Tunal Hilmi Kahire'ye gidip orada bir
ube atlar. Onlar da ray mmet adl dergiyi kardlar.
Bu yaynlar gizlice yurda sokanlar arasnda, annesi Msrl ol-
duu iin Kahire'ye sk sk gidip gelen on alt yandaki Yakub
Kadri de (Karaosmanolu) vard.
Cemiyetin Londra ve Napoli'de de ubeleri bulunuyordu.
Doktor Nzm, tekrar Paris'e dnd, Ahmed Rza'yla birlikte
Franszca Mevereti karmay ve almalarn illegal srdrme- Muhtar (zden), Mizanc Murad' boma teebbsnde bulundu.
ye devam ettiler.
69
Elveda bakaldr
T Abdlhamid zor kullanarak hareketi durduramayacan an-
laynca, bir baka areye bavurdu. Birlikte byd "stkarde-
i" Serhafiye Ahmed Celaleddin Paa'y, 10 temmuz 1897 tarihin-
de Paris'e gnderdi.
Bu arada stanbul'da, ttihatlarn yurda dnmeleri halinde af-
fedileceine dair genelge karld. Genelgede cazip teklifler vard:
bilecek, Avrupa'da okuyan rencilere 150 frank maa verilecek,
Osmanl topraklarnda istedikleri yerde oturabileceklerdi.
Osmanl Saray, ttihatlar "satn almak" istiyordu.
Serhafiye Ahmed Celaleddin Paa, Paris'te on gn kald.
Doktor Nzm ve arkadalarn iknaya alt.
Ahmed Rza ve Doktor Nzm stanbul'a dnmediler.
Ama serhafiye, Mizanc Murad' ikna etmeyi baard.
Osmanl'nn o dnemdeki en nl aydn Mizanc Murad'n jur-
nalcileri atlatp Avrupa'ya kamas bata Yldz Saray olmak ze-
re toplumun her kesimini nasl oke ettiyse, stanbul'a dn de
ayn etkide oldu.
Haberi renen ttihatlar inanamadlar.
Baz ttihatlar memur olmay, muhalefet yapmaya tercih et-
milerdi. Ne zindanlar ne Afrika'nn Fizan llerindeki srgnlk
hayat gen idealistleri bu dneklik kadar yaralamad.
ou bu harekete Fransz htilali'nden etkilenip katlmt;
Fransz htilali'ni Mizanc Murad Bey'in Tarihi Umum adl kita-
bnda okumulard.
zellikle Mektebi Mlkiye'den rencileri bu dn kararna
inanamadlar. "htilaT'e o inandrmt onlar...
Ama o inandklar aydn-retmen bugn farkl konuuyordu:
Celaleddin Paa'yla yaptmz temaslar bana u kanaati verdi ki,
aleyhinde neriyat yapmakla padiah Kanuni Esas'yi ilana zorlamak
imknszdr. Biz Saray'a kar mlayim bir tavr takmp stanbul'a
dnmeye raz olursak Abdlhamid kendiliinden milletin arzusuna
uyacaktr. Bu konuda kesin teminat aldm.
Dn sebebini aklarken, ttihat -gelecekte Trk tp dnya-
snn nl isimlerinden olacak, ad caddelere verilecek- Dr. kil
u
topraklarda yaanan aydn umutsuzluunun, karamsarl-
70
ran ne ilk, ne de son rneiydi, Mizanc Murad'n dnme karar...6
Mizanc Murad'n "davay" brakma kararnn altnda salt yuka-
rda anlatt neden yoktu. Kanuni Esas ilan edildikten sonra ku-
rulacak "yeni dzen" konusunda, Mizanc Murad ile Ahmed Rza
arasnda, hem liderin kim olacann yaratt kiisel soukluk
(Ahmed Rza, Mizanc Murad'n kendisine "olum" diye hitap et-
mesine ok kzyordu) hem de ideolojik farkllk vard...
Mizanc Murad, slamiyet'i toplumsal bir ba olarak yararl g-
ryordu. Osmanl iin slam bir nevi birletirici bir "imento" i-
levi yapabilirdi.
Ahmed Rza ise pozitivizm konusunda taviz vermez, ok karar-
l, etin bir kiilikti. Meveret'te pozitivist esintili makaleler ya-
ymlanmas, din ve rf deerlerin sorgulanmas, bata Mizanc
Murad olmak zere baz "slamist" aydnlar rahatsz ediyordu.
Cemiyet aslmda bir "cephe rgt" hviyetindeydi. Her fikir-
den insan vard. Yayn organlarnda farkl ierikte makaleler ya-
ymlanyordu. Hem Batc ve Bat dman, hem Osmanlc hem
Trk, hem slamc hem pozitivist, hem mill hem kozmopolit
bir izgiyi savunabiliyorlard.
Amaca ulamak iin her ideoloji her fikir mubaht, savunulabi-
lirdi!
II. Abdlhamid'in baz slahatlar yapacan, af karacan be-
yan etmesi Avrupa'daki rgt zlme srecine soktu.
Sadece Mizanc Murad dnmedi; Sleyman Nazif, Selanikli
Rahmi, Binba Ahmed, Dr. Hasan, Haim dnenler arasndayd.
Bir de dnmeyip Osmanl'nn yurtd eliliklerinde grev alanlar
vard: shak Skt (Roma Sefareti'nde ktip), Dr. Abdullah Cevdet
(Viyana Sefareti doktoru), Tunal Hilmi (Madrid Sefareti'nde ktip),
rksulu Ahmed (Belgrad ataemiliteri), Ali Kemal (Brksel Sefa-
reti'nde ktip), Rauf Ahmed Bey (Atina Sefareti'nde ktip) vb.
Sonuta Osmanl'da ne slahatlar yapld, ne de doru drst af
kt. II. Abdlhamid Osmanl aydnnn byk bir blmn kan-
drmt. stelik ksa bir sre sonra Fizan, Rodos ve Badat'a tek-
rar srgn kafileleri yola kacakt.
Mcadelede inat eden Ahmed Rza ile Doktor Nzm bu tutum-
laryla byk saygnlk kazandlar.
Doktor Nzm o gnlerde Paris'e yeni gelmi bir meslektayla
dost oldu: Dr. Bahaeddin akir.
6. Mizanc Murad'n babas hayli nl biriydi: "Rus arl'na kar at gerilla savay-
la n yapan ve Ruslar tarafndan ldrlen, byk Rus yazar Tolstoy'un nl Hac Mu-
rad adl eserinin kahraman olan Kafkasyal Hac Murad'n oludur." (Ali ankaya
71
Dr. Bahaeddin akir-Yahya Kemal
1877 doumlu Dr. Bahaeddin akir, sarn, mavi gzl, orta
boylu, grbz, iyi giyinen, iyi yemee, iyi elenceye, kumar oyna-
maya, apknlk yapmaya ilgi duyan bir kiiydi.
Ne geldiyse bana apknlk yznden gelmiti...
stanbul'da Tfekiba Tahir Bey'in zevcesine k olur. Ak
karlksz deildir. Bunu duyan tfeki Arnavutlar, Bahaeddin
akir'i amlca'da yakalayp sopalarla dverler, yetmezmi gibi
Yldz Saray'na da jurnal ederler.
Erzincan'a srlr, oradan kendi olanaklaryla Msr'a gider,
oradan da Paris'e kaar.
Doktor Nzm, Bahaeddin akir'e Paris'e ilk geldiinde Serha-
fye Ahmed Celaleddin Paa'nn "casusu" gzyle bakm, hatta
Bahaeddin akir'le grenlere ok kzmt.
Bahaeddin akir Asker Tbbiye'de renciyken Ahmed Cela-
leddin Paa'nn takdirini kazanm ve onun evresine girme ola-
na bulmutu.
Ancak, Avrupa'ya gidip ttihatlar iknaya alan "stkarde"
Ahmed Celaleddin Paa, stanbul'a dndkten bir sre sonra II. Ab-
dlhamid'in kukuculuundan sklp, Msr'a kat ve orada ttihat-
lara katld!
Bu ka Bahaeddin akir zerindeki, "II. Abdlhamid'in casu-
su olabilecei" kukularn gidermi oldu.
Ve bu olaydan sonra Doktor Nzm, Bahaeddin akir'le dost oldu.
Bu dostluk Bahaeddin akir'i ok deitirecek, sk bir komita-
c olmasna yol aacakt.
Osmanl'nn "zel Harp Dairesi" Tekilat Mahsusa'nn be ki-
ilik merkez komitesine kadar Doktor Nzm'la birlikte yksele-
cek olan Bahaeddin akir, Berlin'de bir Ermeni militann kuru-
nuyla can verene kadar komitacln srdrecekti...
Doktor Nzm'n Paris'te dost olduu isimlerden biri de air
Yahya Kemal'di (Beyatl). Hemeri saylrlard. Yahya Kemal'in
dedesi Yunus Efendi, Bursa, stanbul'dan sonra Selanik'e yerle-
miti. Yahya Kemal'in babas adliye icra memuru brahim Naci
oey, Selanik'te domutu. Vranyal ei Nakiye Hanm lnce Se-
lanikli Mihrimah Hanmla evlenmiti. Aile bir ara skp'e gitmi,
sonra tekrar Selanik'e dnmt. Zaten Yahya Kemal'in ilkre-
mm hayat skp ile Selanik arasnda gemiti.
Uzatmayaym, Doktor Nzm ile Yahya Kemal hemeri saylr-
d- Dnya grleri pek uyumasa da birbirleriyle sohbetten ke-
72
yif alyorlard.
Yahya Kemal, Siyas ve Edeb Portreler adl kitabnda Doktor
Nzm'la ilgili olarak ilgin bir detay veriyor:
Ben Sciences Politiques Mektebi'nde okuyordum. Trkl his
ve kabul etmitim. Fikrimi Nzm'a amtm. Bu yeni fikir karsn-
da Nzm birdenbire ayakland. Osmanllktan ayrlmann, koca lke-
leri brakarak, Trk bir devlet olmann sarahatle ihanet olacan ba-
ra bara syledi. "Trk" kelimesini o zaman hi sevmiyordu. kimiz
de Rumelili olduumuz iin bilhassa Rumeli'ye gre Trkl mt-
hi muzr gryordu. (1986, s. 116)
Dier Osmanl tebaasna bak farkl myd? Cemiyeti, M-
sr'da kurmak iin izin almaya gelen Mehmed Ali Halim Paa'nm
grme teklifini reddetmesi iin Ahmed Rza'ya yle diyordu:
Bizim frka iin yaplacak kongreye itirak edecek ka kii bulunabi-
lir ? Hsniniyetle davete icabet edecek be kii ile klah kapmak ba-
hanesiyle toplanlacak drt buuk Arap, Ermeni, Rum, Arnavutlardan
memleketimize ne faide beklemeliyiz. (M. kr Haniolu, Osmanl t-
tihat ve Terakki Cemiyeti Jn Trkler [1889-1902], 1986, s. 329)
Doktor Nzm zamanla "Trklk"le ilgili grn deitire-
cekti.
Bugn stanbul Belediye Ktphesi'nde ttihat ve Terakki Ce-
miyeti'nin 1906 ve 1907 yllarna ait "Muhaberatn Kopya Defte-
rf'nde, Doktor Nzm'm u yazs onun ne kadar deitiini gs-
termektedir:
Dnyann en zeki ve en mesut milleti Trklerdir. Gemi hatrland-
zaman bunu grmek mmkndr. Fakat idarecilerin beceriksizlii
yznden millet zulm ve fakirlik iinde braklmtr. Trk milleti dier
milletlerden hr ve mesut yaamaya daha ok layktr. (9 austos 1906)
O tarihlerde herkesin kafas karkt...
XX. yzyl banda Paris'te ttihatlar arasnda yaplan ideolo-
jik tartmalar, yz yl iinde bu topraklarda kurulan tm siyasal
hareketleri etkileyecekti...
Bu tarih ayn zamanda, Fransa, ngiltere ve Almanya olmak
zere, Batl devletlerin ttihatlar kullanmaya dnk eilimleri
73
ile ittihatlarn stratejik ve taktik himaye araynn rtmesin-
den doan, karmak ilikilerin hz kazand bir tarihti.
Bu "karmak ilikiler an" yazmadan nce, ttihat hareketin
1902'de neden ve nasl bir blnme yaadn anlamamz gerek-
mektedir. Bunun iin, ok deil birka yl geriye gitmek gerekiyor.
Damat Mahmud Paa
Mahmud Celaleddin Paa, Sultan Abdlmecid'in kz, II. Abdl-
hamid'in kz kardei Seniha Sultan'la evlenince "damad ehriya-
r" unvann ald. Yirmi drt yanda hem vezir hem de Adliye na-
zn oldu.
Fakat gn geldi "enite" padiah ile "damat" nazr arasna bir
ihale meselesi girdi. Damat Mahmud Celaleddin Paa, Badat de-
miryolu ihalesinin ngilizlere verilmesi iin kulis yapp, ngilizlere
"ihale kesinlikle sizindir" diye sz vermiti. Ama "enitesinin" stra-
tejisinden haberi yoktu. II. Abdlhamid ihaleyi Almanlara verdi.
Bu duruma ok bozulan damat, iki olu Sabaheddin ve Ltful-
lah' yanna alarak Saray' terk etti. Gidip, Paris'teki ttihatlara
katld.
halenin ngilizlere verilmesini salayamayan Damat Mahmud
Paa'ya kanda en byk yardm ngilizler yapt. ngiliz irketi
Maymon sahte pasaportlan salad. Bu pasaportlara imzay ise is-
tihbarat kimliiyle bilinen ngiliz diplomat Lord Salisbury att!
II. Abdlhamid, enitesi Mahmud Paa'y yurda dndrebil-
mek iin araya birok arac koydu. Damat "Nuh" diyor "peygam-
ber" demiyordu. Bir ara, Damat Mahmud Paa tam stanbul'a
dnme karan vermiti ama, gerek ngilizler gerekse oullan Da-
mat Mahmud Paa'ya tepki gsterip bu karanndan vazgeirdiler.
Biliyorlard ki, Mahmud Paa'nm stanbul'dan ok Paris'te bu-
lunmas daha nemliydi. Avrupa devletleri Paris'teki muhalefetin
kendi kontrollerinde olmas iin g mcadelesine girmilerdi.
Bu dn konusunun mesele yapld o gnlerde, Avrupa'ya
ktklannda kendilerine "prens" unvan veren (aslnda "sultanza-
de" olmas gerekir) Damat Mahmud Paa'nm oullan Sabaheddin
ve Ltfullah, ttihat ve Terakki Cemiyeti yelerine kongre ans
yaptlar.
'Osmanl muhalefetinin ilk kongresi" olarak bilinen toplant 4-9
ubat 1902 tarihleri arasnda Paris'te yapld.
lerinde Doktor Nzm'n da bulunduu, gerek yurtiinden ge-
rekse yurtdndan elliye yakn delege, Fransz milletvekili M. Le-
 74
fevre Pountalis'in evinde topland. 7
Be gn boyunca kongre, hayli hararetli tartmalara tanklk
etti. zellikle Prens Sabaheddin'in genel kurul divan bakanl-
na verdii nergeler delegeleri birbirine drd.
Prens Sabaheddin'in karsnda Ahmed Rza ve Doktor N-
zm'n ban ektii grup vard. Hangi konuda anlaamyorlard?
Bu soruya yant vermek iin, Damat Mahmud Paa'nn sosyo-
lojiye ve politikaya merakl olu Prens Sabaheddin'in idelojik y-
nn birka cmleyle anlatmamz gerekiyor:
Prens Sabaheddin Avrupa'da Le Play okuluna gitti8 ve okulda
Edmond Demolins'den ok etkilendi.
Demolins'e gre iki tip toplum vard:
Communautaire (kamucu) toplumlarda kiiler hr teebbsten
yoksundurlar, her eyi toplumdan, devletten beklerler.
Particulariste (bireyci) toplumlarda ise kiiler, kendilerine g-
venirler, aileden, toplumdan ve devletten beklentileri yoktur. Bu
kiilerden oluan toplumlar yaam kavgasnda ok baarldr. n-
giltere gibi Anglosaksonlar bunun tipik rneidir.
Demolins'e gre, Anglosaksonlar kamu ynetiminde ademi-
merkeziyeti, kiisel dzeyde ise ahs tebbsdr.
Anglosakson toplumlarn yceletiren Prens Sabaheddin,
stad Edmond Demolins'in sylediklerini ve yazdklarn Os-
manl'ya uygulamak istemekteydi. Yani ona gre, II. Abdlha-
mid'i ykmak, merutiyeti ilan etmek sorunlar zmeyecekti.
Sistemi deitirmek gerekmekteydi, ncelikle ademimerkeziye-
te geilmeli, ayrca ahs teebbsn n almalyd.
Gelelim tartmalara:
Ahmed Rza-Doktor Nzm ekibi "federatif sistemin Osman-
l'nn blnme srecini hzlandracan dnyordu.
Bir dier tartma noktas "ahs teebbslk"t. Ahmed R-
za, o yllarda talya, Almanya gibi lkelerde hayli revata olan
"devleti" (ulusalc) ekonomiden yanayd.
Sonuta 1902 kongresinde iki gr uzlaamad ve "ttihat-
lar" blnd.
Bu arada baz aratrmaclar, Prens Sabaheddin'in, merutiye-
tin kurulmas iin yabanc devletlerin veya bir yabanc devletin
(ki bu ngiltere'ydi) mdahalesinin art olduunu ileri srmesi-
7. Bu delegelerden biri de Trkiye sosyalist hareketinin nclerinden Selanikli doktor
efik Hsn'yd (Deymer).
8. Prens Sabaheddin gremeyecekti ama, aydnlanma kart, geleneksel toplumu, mo-
dernliin erkilprinp kars knrmik irin rAv'imlor '^t-nr, C-A^A
75
nin, ayrlk kararnda etkin olduunu ileri sryorlar.
Baz aratrmaclar ise, yabanc devletlerden yardm isteme ve
onun mdahalesini talep etme konusunda iki grup arasnda fark
olmayacan sylyor.
kinci gr daha salkl gzkyor. nk Ahmed Rza-Dok-
tor Nzm grubunun yabanc devlet mdahalesini reddetme gibi
bir tavr iinde olmadklar apak ortada deil midir? Gerek rgt-
lenme, gerekse gazete karma gibi konularda hep yabanc devlet
yardm alan bu grubun, yabanc devletlerin Kanuni Esas'nin ilan
iin yapacaklar yardma "hayr" demeleri aklc grnmyor!
Ama... Yardm istenen yabanc devlet konusunda farkllklar
olabilir; ngiltere mi, Fransa m, yoksa Almanya m?..
Kongredeki bir baka ayrma nedeni de, kongrenin yaplmas
iin Prens Sabaheddin'in ngiltere'nin "rtl deneinden" para
almasyd. Ahmed Rza, Doktor Nzm, Yusuf Akura,9 Ferid
(Tek) Bey gibi yeler, Prens Sabaheddin-ngiltere ilikisinin bu
derece yakn olmasndan rahatsz olmulard.
Sonunda ttihatlar paraland.
Federatif Osmanl'y amalayan Prens Sabaheddin'in ban
ektii grup, "Teebbsi ahs ve Ademimerkeziyet Cemiyeti" di-
ye bilinen rgt kurdu. Genel bakan Prens Sabaheddin, kuru-
cu ve yeler ise, Ahmed Fazl (genel sekreter), smail Kemal, Dr.
Nihad Read (Belger), Dr. Rifat, Miralay Zeki, Dr. Sabri, Hseyin
(Tosun), Milasl asker Murad, air Hseyin (Siret) beylerdi. 10
Ahmed Rza ile Doktor Nzm nderliindeki grup ise, "Os-
manl Terakki ve ttihat Cemiyetf'ni devam ettirdiler.
1902 ylnda Paris'te bir evde yaplan tartmalar, uzun yllar
Trkiye siyasetine damgasn vuracakt.
Bu kongre ayn zamanda kiisel ilikilerin bir siyasal hareketi
nasl kopma noktasna getirdiinin en gzel rneidir. Ahmed R-
za ile Prens Sabaheddin arasndaki farkllk salt ideolojik deildi.
Ahmed Rza ve Prens Sabaheddin arasnda liderlik kavgas vard.
Zaten bu kongre, Ahmed Rza ile Prens Sabaheddin'in yan ya-
na geldii ilk ve son kongre oldu.
" Yusuf Akura bir sre sonra, ittihat ve Terakki Cemiyeti'ne ye yazlmaya gittiin-
e Osmanlla ve Kuran'a inanmadn syleyip, yemin etmeyi reddederek rgtle yol-
larn ayrd.
ier bir not: Kafkasya ve Trkiye'de n kazanan "Trk" Gaspral (Gasprinskiy) is-
mail Bey, Yusuf Akura'nn enitesidir!
Prens Sabaheddin hareketine daha sonra katlan isimlerden biri de Rahan Ecevit'in
bah KU
76
Hakknda idam karar veriliyor
O tarihlerde Yldz Saray'nn yaynlad bir tebli, Paris'e "bom-
ba gibi" dt!
stanbul'daki arkadalar teblii mektupla Doktor Nzm'a bil-
dirdiler.
Doktor Nzm mektubu ap okudu, glmsedi; cebine koyup
Ahmed Rza'nn evinin yolunu tuttu. Ahmed Rza mektubu oku-
yunca sinirlendi, "Kafasz Saray, iki ba almakla bu ii halledece-
ini sanyor, bunlar bu kafayla yklmay oktan hak ediyor" dedi.
Yldz Saray, Ahmed Rza ve Doktor Nzm' gyaplarnda yar-
glayp, idama mahkm etmiti.
Bu karar Doktor Nzm hakknda verilen ilk idam kararyd.
Ancak son olmayacakt...
II. Abdlhamid bu idam kararlaryla ittihatlar yldrmay
planlyordu.
Ancak karar ters etki yapt.
ittihatlar gazete karp, bunlar gizlice yurda sokup propa-
ganda yapmakla merutiyeti tekrar ilan ettiremeyeceklerini anla-
mlard. Asker kuvvetlerin de harekete katlmas gerekiyordu.
Bunun iin en stratejik yer Selanik'ti.
mparatorluun nemli asker gc 3. Ordu'nun merkezi Sela-
nik'teydi.
stelik II. Abdlhamid stanbul'daki 1. Ordu'ya kendisine da-
ha sadk, kapkulu zihniyetindeki "alayl" subaylar, Selanik'e ise
Harp Okulu kl "mektepli" subaylar gnderiyordu. Bu neden-
le Selanik'teki subaylarn hemen hepsi Harbiye klyd ve mev-
cut dzenden honut deillerdi.
Paris'teki ttihatlarn Selanik'e gitme isteklerinin altnda bir
baka neden daha vard: II. Abdlhamid istibdadn ykmak iin
Osmanl kentlerinde farkl isimlerle cemiyetler kurulmaya ba-
lanmt. Cemiyetlerin amalar aynyd, ancak rgtlerin birbir-
leriyle ilikisi yok denecek kadar azd. Artk hem i, hem de d
faaliyetleri dzenleyerek merkez bir sisteme balamak gereki-
yordu.
Bu cemiyetlerin en gls ve en stratejik neme haiz yeri Se-
lanik'ti.
Paris, Selanik'le iliki kurmak iin bir ttihat'y bu kente gn-
dermeye karar verdi. Ama sorun vard; bu tehlikeli grevi kim st-
lenecekti?
Doktor Nzm gnll oldu.
77
ttihatlar Doktor Nazm'n Selanik'e gitmesine kar ktlar.
nk gyabnda idam karar vard; yakaland an aslacakt. s-
telik Doktor Nzm Selanikli'ydi ve ok rahat tannabilirdi.
Doktor Nzm gitmekte srar etti.
Arkada Midhat kr'ye (Bleda) mektup yazd.
Mektubu yazarken biraz tereddtlyd, nk Midhat kr,
Paris sefiri Mnir Paa'dan affn isteyip, yurda geri dnenler ara-
sndayd.
imdi Selanik'te yeni kurduklan "Osmanl Hrriyet Cemiyeti"
yesiydi ama yine de temkinli davranp davranmamak konusun-
da ikilemde kald. Sonunda ocukluk arkadann kendini ele ve-
remeyeceini dnp mektubu yazd.
Yant bekledii gibi oldu. Arkada kendini artmamt.
Paris'teki ttihatlar gibi Selanik tekilat da Doktor Nzm ko-
nusunda ihtiyatlyd. Tannabilir ve cemiyetin yok olmasna ne-
den olabilirdi.
Tartmalar sonunda karar yine de olumlu kt.
Tek sorun kalmt. Hakknda idam karar bulunan Doktor N-
zm hangi gizli yollarla Selanik'e getirilecekti?
Plan yapld.
Selanik o dnemde Bulgar, Srp ve Rum komitaclarnn bulun-
duu bir merkezdi.
ttihatlar ile baz Rum komitaclarn ilikisi iyiydi. Baz komi-
taclar da Kanuni Esas yrrle girdii takdirde hrriyetlerine
kavuacaklarn dnyorlard. Yani bu konuda ttihatlar ile
baz komitaclar arasnda ittifak vard.
Doktor Nazm'n yakalanmadan gelmesi iin baz Rum komita-
clarla bir araya gelindi, ortak planlar yapld.
Doktor Nzm, Yunanistan yolu ve Rum komitaclarn yard-
myla Selanik snrna kadar getirilecekti.
Doktor Nzm'a ifreli bir mektup yazld ve plan ayrntlaryla
anlatld. Mektup eline geer gemez Doktor Nzm yola kt.
Marsilya'dan gemiye binip Yunanistan'n Pire limannda indi. Onu
Rum komitaclar karlad. Ancak aksilikler yznden iki ay Ati-
na'da kald. Hatta doktor olduu ortaya knca, Osmanl zabitle-
riyle kan atmalarda yaralanan baz Rum komitaclar tedavi
etti. Doktor Nzm Atina'da ok sklmaya balamt ki, imdad-
na okul arkada Serezli Dr. Marko Teodoridis yetiti...
Doktor Nzm gencecik bir renciyken kt Selanik'e sahte
bir kimlikle geri dnd. Tipini de deitirmiti. Yz hatlarn r-
ten takma sakal, san salann grnmez klan sang, srtndaki
78
ilii ve cppesi, ayandaki ar, elindeki tespihiyle Parisli
Doktor Nazm, bir Trk kylsne dnvermiti.
Ad da deimiti: "Hoca Mehmed Efendi!"
Doktor Nzm' yeni haliyle yakn arkada Midhat kr bile
tanyamad.
Doktor Nzm kendini tantnca aknln gizleyemedi.
Midhat kr, arkadan Frenk Mahallesi'nde bir talyan'dan
kiralad pansiyona gtrd. Bu "hcre evinde" Selanik'teki r-
gt arkadalaryla ilgili ilk bilgileri verdi...
Talat Efendi
Hareketin banda posta memuru Mehmed Talat Efendi vard.
Edirne Postanesi'nde alrken, yakn dostu smail Efendi'nin
kard ray mmet gazetesini okuyarak harekete katlmt.
1896 ylnda Edirne'de, ihtilalci bir hareket kurma hazrl
iinde olduu jurnaliyle tutuklanm, iki yl Edirne hapishanesin-
de yatmt. Cezas ardndan Selanik'e srgn edilmiti.
Selanik'te annesi Hrmz Hanm ve kz kardeiyle birlikte ya-
yordu.
Babas o dokuz yamdayken lmt.
Babas Ahmed Vsf Efendi kadlk, mstantiklik (sorgu yar-
gl) yapmt.
Bekrd. Kendisine Franszca reten Edirne'deki Yahudi kz
unutamamt. Mehmed Talat bu kzla Edirne'deki Alliance sra-
elite niverselle (Evrensel Musev Birlii) okulunda tanmt.
Mehmed Talat bu okulda Trke retmenlii yapyordu ve sev-
gilisi okul mdr Msye Lupa'nn kzyd.
Talat, ayn zamanda daha nce iki yl bu okulda yani Alliance
sraelite Universelle'de renim grmt. (Kzm Karabekir, t-
tihat ve Terakki Cemiyeti [1896-1909], 1993, s. 166)
Yahudi ocuklanna "Trke" retmenlii yapan Talat kuku-
suz, Ladino'yu (Yahudi spanyolcas) biliyordu. Zaten bildiini de
en yakn arkada Midhat kr anlarnda teyit ediyor.
Cemal Kutay, Talat Paa'nn Gurbet Hatralar adl ciltlik
eserinde ilgin bir noktaya temas ediyor: Talat Paa anlatyor:
Alliance sraelite'de her ay stanbul'dan gelen ve daha sonra ilim
hreti dnyaya yaylan Avram Galante isimli Musev profesr mek-
tebin muallimlerini toplar, konferanslar verirdi. Mevzular, kendi rk-
larnn temel meseleleriydi. Ben, hem ilk snflara Trke dersi oku-
79
tur hem yksek snflarn Franszca derslerine talebe olarak devam
ederdim. Arkas arkasna mevzuu, bizim Kuds mutasarrflmz
hudutlar iinde kalm, bin senelik Yahudi devleti zerineydi.
(1983, c. 1, s. 138)
Osmanl ve Trkiye Yahudileri hakknda yapt deerli al-
malaryla tandmz aratrmac yazar N. Rfat Bali, Musa'nn
Evlatlar, Cumhuriyet'in Yurttalar adl kitabnda, Talat Pa-
a hakknda, bugne kadar duymadm, okumadm bir bilgi
veriyor:
Bu cemiyetin (TC) nde gelen idarecileri ve kurucular arasnda
Yahudiler ile Cavid Bey, Talat Bey gibi dnmeler de yer alyordu.
(2001, s. 54)
Selanikli Cavid biliniyordu ama Talat Paa'nn "Sabetayist" ol-
duu ilk kez bu kadar ak yazlyordu.
Mehmed Talat ayn zamanda Bekta'ydi...
Ve masondu...
O dnemde Selanik'te biri talyan Byk Locas'na bal "Ma-
cedonia Risorta" (Dirilen Makedonya), dieri Fransz Byk Lo-
cas'na bal "L'Avenir de l'Orient" adl iki loca vard.
Talat, "Macedonia Risorta" Locas'nda "uyanmt". Daha son-
ra Selanik'te Fransz byk marna bal "Veritas Locas" kuru-
lacak, orada da yer alacakt.
Mehmed Talat, srgne geldii Selanik'te hibir i yapmyor-
du; tek yapt her sabah karakola gidip "ispat vcut" iin imza
atmakt. Sonra posta idaresinde almaya balad.
O esnada posta idaresi baktibi Rifat Bey vefat etti. "Talat Efen-
di" baktiplie tayin edildi, "Talat Bey" oldu. (Mustafa Turan, Bir
Generalin 31 Mart Anlar, 2003, s. 46)
Bu arada ihtilalci bir rgt olan "Osmanl Hrriyet Cemiyetf'ni
kurmaktan da geri durmad.
Gizli ihtilal rgtnn ilk isimleri
Edirneli Mehmed Talat ve Selanikli Midhat kr'den baka
b
u gizli ihtilalci rgtte kimler vard...
Yzba smail Canblad, Yzba mer Naci, asker rtiye
80
mdr ve Melam tarikatnn nde gelen isimlerinden Bursal
Mehmed Tahir Efendi, 11 asker rtiyede Franszca retmeni
Yzba Naki (Ycekk) Bey,12 Yzba Edib Servet (Tr), i 3
14
Hakk Baha Bey, Yzba Kzm Nam (Duru) Feyziye Mektep-
leri Mdr Selanikli Cavid,15 Selanik'in tccarlklanyla nl s-
fendiyar ailesinden Rahmi harekete katlan ilk isimlerdendi.
Selanikli Rahmi, cemiyetin programn da ilk kaleme alan ki-
iydi. "Dner" bakanlk sistemi onun neriiydi. Bu programda
cemiyetin ilk ad "Hilal"di.
Doktor Nzm, hemerisi Rahmi'nin adn duyunca belli etme-
di ama ok bozuldu.
Selanikli Rahmi, Yunan Sava (1897) srasnda II. Abdlha-
mid'e suikast dzenleme iddiasyla yakalanp stanbul'da Divan
Harp'te yarglanm, erbet braklnca yurtdna kamt.
Paris'te yl kalan Selanikli Rahmi, II. Abdlhamid'in affna
snp yurda dnenler arasndayd.
Doktor Nzm dnenler arasnda en ok Mizanc Murad ve
hemehrisi Rahmi'ye az dolusu kfretmiti.
Onlara hep "satlmlar" gzyle bakyordu.
Ve imdi Selanik'te Rahmi'yle birlikte alacakt.
Geri Rahmi'nin, kendisinin Selanik'e gelmesi iin elinden ge-
leni yaptn renince kzgnl yatmt ama, yine de kendini
ona yakn hissetmiyordu.
in bir ilgin yan da, Selanikli Rahmi'nin Yldz Saray'nm
gvenini kazanm olmasyd. Yldz Saray'na Rumlar aleyhin-
de srekli jurnal yazyordu ! Zamanla cemiyet, bu jurnalleri
kendi kar iin kullanp, II. Abdlhamid'i aldatmak yoluna gi-
decekti...
I I. Bursal Mehmed Tahir Efendi'nin torunu Ahmet Haluk aman 1950-1960 yllar ara-
snda DP milletvekillii, Devlet bakanl, alma bakanl, Turizm ve Tantma bakan-
l yapt. 27 Mays 1960 asker mdahalesinden sonra tutuklanp Yassada'da yarglan-
d. On yl hapis cezas ald. Yap Kredi Bankas genel mdryken milletvekili olan Ha-
luk aman, Celal Bayar'a yaknlyla tannyordu.
12. Naki Ycekk nc-beinci dnemler arasnda CHP milletvekillii yapt.
13. Ikinci-sekizinci dnemler arasnda CHP milletvekillii yapt. Kardei, yazar Ahmed
Nedim Servet Tr'n olu Vedat Nedim Tr Trkiye Komnist Partisi Merkez Komi-
tesi yesiydi. Bursal Tahir Efendi'nin torunu Haluk aman'n Yap Kredi Bankas genel
mdrl yapt dnemde Vedat Nedim Tr de ayn bankann Kltr ve Sanat m-
aviriydi, istanbul Galatasaray'daki Yap Kredi Bankas binasnn iinde Vedat Nedim
Tr'n adn tayan bir sergi salonu vardr.
14. Beinci ve altnc dnem CHP miletvekillii yapt. Hatralarn ayr kitapta topla-
yan Kzm Nam Duru, Ziya Gkalp'in biyografisini de kaleme almtr.
Caviri Rpv'in nl TirL-rp iivprinp v37fH L-ir^nl^rl^ rcnntjn f l c m n isr YsIrn'Hr
Midhat kr, "hcre evinde" Doktor Nzm'a bilgi vermeyi
srdrd:
Selanik'teki ihtilalciler, dikkat ekmemek iin Bemar Kahve-
hanesi'nin bahesinde, Yonyo'nun birahanesinde ya da mason lo-
calarnda buluuyorlard. rgt yapsn ve yaygnlama strateji-
lerini hep bu meknlarda konumulard.
Ve gn gelince Midhat kr'nn evinde Osmanl Hrriyet
Cemiyeti'ni kurmulard.
1 numaral ye Tahir, 2 numaral Naki, 3 numaral Talat, 4 nu-
maral kendisiydi.
Heyeti liyeye smail Canbulad, Selanikli Rahmi ve Edirneli
Talat seilmiti.
rgtn hesap ileriyle kendisi ilgileniyordu.
Cemiyet tpk ttihad Osman gibi hcrelerden oluuyordu.
Hcreye dahil kiilerin dnda hi kimse birbirini tanmyordu.
ye kayd farklyd. Kuruculardan biri, ye yapmak istedii ki-
i hakkndaki bilgileri merkeze verip karar bekliyordu. Merkez
bilgileri inceliyor ve olumlu karar alrsa yemin treninin yeri ve
saatini belirliyordu. Yemin treninde adaya bir kii klavuzluk
ediyor, tespit edilen yere yaklalnca adayn gzlerim bezle ka-
patyor, gidecei yeri bilmemesi iin aday biraz dolatryordu.
Eve gelindiinde, kapya iki kez vuruluyor, "Hilal" parolasn du-
yan grevli kapy ayordu.
Adayn gz hl kapal durumdayken, cemiyete girmekte ka-
rarl olup olmad soruluyordu. "Evet" cevabnn ardndan tren
balyordu.
Aday masann karsnda bulunan iskemleye oturtuluyordu.
Sa elini Kuran Kerim'in zerine, sol elini de tabancann zerine
koyup yemin ettiriliyordu.
Yemin treninin adndan adayn gz alyordu. Ama yine de
karsndakini grmesi zordu. nk masann dier tarafnda,
krmz pelerinli, yalnzca gzleri grnen siyah maskeli ada-
m gryordu.
Yemin treninden ve gzleri aldktan sonra aday cemiyete ye
kabul edilmi oluyordu. Cemiyete girmek zahmetli, kmak ise zor-
du. kmak isteyenler ve kurallara uymayanlarn sonu lmd...
rgt yeleri birbirlerine "karde" diye hitap ediyorlard !..
Midhat kr, Selanik'in merkez olduunu, Yzba Enver,
Yzba Resneli Niyazi, Yzba Kzm (Karabekir), Binba S-
leyman Asker, Binba Sadk ve Binba Hseyin tarafndan Ma-
n
astr'da ubeleri olduunu aklad.
82 83

Arap llerinde, Makedonya dalannda a susuz isyan bast- Masonluk, Osmanl'ya ngiltere'den gelmiti.
ran; aylarca maa alamayan; Saray'da kulluk edenlerin ocuklar ngiltere Byk Locas'nn ilk stad zamlarndan Lord Mon-
padiah tarafndan bir gnde binba, yarbay hatta paa yaplr- gu n690-1749) ngiliz masonluunun kuruluunda byk rol
ken, terfileri yllar alan; renimleri boyunca II. Abdlhamid'in oynamt. Lord Montagu, 1716-1718 yllan arasnda ngiltere'nin
vesveseleri yznden silahl eitim yapamadklar iin, tayin ol- stanbul bykelisiydi.
duklar blgelerdeki isyanlar bastrrken oluk oluk kan kaybe- Eh, gelmiken stanbul mnevverlerini de masonlukla tant-
den Harbiyeli idealist gen subaylar, vatan kurtarmak iin akn nverdi!..
akn ttihatlara katlyorlard. Osmanl'daki ilk localarda yabanclar arlktayd.
Keza blgede esen "milliyetilik rzgrnn" bu subaylan etki- lk bilenen mason, Tophane nazrl, Paris bykelilii grev-
lememesi imknszd. lerinde bulunan Sadrazam Yirmisekiz elebizade Mehmed Said
Selanik'teki rgtn asker gcnn olmas Doktor Nzm'
Paa'yd.
ok sevindirdi.
Trkiye'de masonlar konusunda en iyi aratrmalardan birini
Ama rendii bir bilgi onu artt.
gazeteci-yazar lhami Soysal yapmtr. Dnyada ve Trkiye'de
Cemiyetin ayrca bir de, "kutsal ama uruna" hayatlarn feda
Masonlar ve Masonluk adl almasnda, Yirmisekiz elebizade
etmeye hazr gnlllerden oluan "Fedailer Grubu" vard.
Mehmed Said Paa'mn babasnn devirme olduunu yazyor.
Doktor Nzm arkada Midhat kr'y dinledike anlad ki, (1978, s. 169)
Selanik ile Paris'in amalar aynyd, ama bu amaca ulamak iin Osmanl'ya ilk matbaay getiren (1727) "Macar dnmesi" bra-
gittikleri yol farklyd. him Mteferrika ve Osmanl'da ilk Mhendishanei Berri Hma-
Doktor Nzm, "pozitivist" Ahmed Rza'nm etkisiyle ihtilalcili- yun'u kuran "Fransz dnmesi" Humbarac Ahmed Paa da (Kont
i reddediyor, ilerlemenin ancak dzen iinde gerekleebilece- Bonneval) ilk masonlardand.
ine inanyordu. Yani ihtilalci fikirlere hep mesafeliydi. Ama Se- Soru: iki "dnme" brahim Mteferrika ile Humbarac Ahmed
lanik'teker bata Talat olmak zere silahlyd. rgte asker Paa'nm mezarlarnn Galata Mevlevhanesi'nde olmas ile ilk ku-
kavramlar hkimdi. rulan locann Galata'da olmas arasnda bir iliki var mdr? e-
Selanik, Makedonya'daki Yunan, Bulgar, Srp komitaclardan kinmeden soralm: yani Mevleviler ile masonlar (veya "dnme-
etkilenmiti; ihtilal hazrl iindeydi. ler") nasl bir iliki iindeydi? Bu kitapta bu soruyla sk sk kar-
Doktor Nzm Selanik'teki rgt hakknda brifing aldktan laacaz...
sonra "ihtilal merkezinin" kadrolanyla tant. Fazla ayrntya girmeden bir ilikiyi daha yazp "ilk masonlar"
zellikle Talat'a zel bir yaknlk duydu. blmn kapataym: Osmanl'ya ilk matbaay kimin getirdiini
Selanikli Rahmi'nin yznde dnn pimanln grd biliyoruz: mason brahim Mteferrika. Peki hangi sadrazam d-
iin konuyu hi amad. Elini uzatp tokalat. neminde getirildiini biliyor musunuz: ilk mason Yirmisekiz ele-
bizade Mehmed Said Paa'nn sadrazamlnda!
Yahudiler, Sabetayistler ve masonlar Aristoteles mant": o halde ilk matbaay Osmanl'ya getirenler
bu ii Galata'daM mason locasnda grp karara balamlard!
Selanik'teki rgtn temelini Sabetayistler ve Yahudiler olu- Din dmanl yapt, devlet iinde devlet kurmaya alt
turuyordu. zellikle Balkanlar'da yaylan milliyeti hava kar- iddialaryla, bata Papa XII. Clemens olmak zere, Fransa hk-
snda Osmanl Devleti'ni bir gvence olarak gren Selanik Yahu- meti ve Hollanda hkmeti masonlara sava ap, localar kapa-
dileri ve Sabetayistler harekete hem fikri hem de madd destek nca; 1748'de Osmanl da daha "emekleme dnemindeki" mason-
veriyorlard... d u yasaklad.
Bir de masonlar vard. Ancak masonluk, III. Selim (1789-1807) dneminde yeniden orta-
ttihat kadrolar m masondu, yoksa masonlar m ttihat'yd ikt; 1839'dan sonra ise yaygnlat. ou yazar bu bymenin
hl tartlan bir konudur! edenini Krm Sava'na balasa da, bizce asl neden 1838 Ticaret
84
Antlamasndan sonra hzla Osmanl'ya gelen yabanc tccarlardr!
Her ne kadar mason localarnda, din, dil, rk ayrm yaplmad-
ve masonlarn idealist olduu sylense de, ngiltere ile Fransa
arasndaki rekabet mason localarn etkiledi. ngilizler ve Fran-
szlar dnya zerinde ayr ayn localar rgtlediler. Bunlara za-
manla talyan, Alman, Yunan, Ermeni ve son olarak Mslman-
Trk locas eklenecekti...
Gerek Sabetayistler, gerekse Yenieri Oca'nm kaldrlmasn-
dan (1826) sonra srekli horlanan, etkinliklerini gizli olarak sr-
dren Bektaler, masonlua scak baktlar. deolojik yaknlk
buldular: masonlarn liberal, irtica kart ve antikonformist (var
olan dzene kart) olmalar onlar localara ekti.
stelik mason trenleriyle bu iki grubun dinsel ritelleri ara-
snda fazlaca benzerlikler vard.
Ama en ekici yan gizliliin esas olmasyd.
Bu bilgiler nda dnelim Selanik'e...
Sabetayistlerin nfus olarak en youn bulunduu Selanik'te
masonluun hzla gelimesi kanlmazd.
Masonluun sektiler (laik) karakteri, "din, mezhep, rk, dil fark
gzetmeksizin insanlarn kardelii iin almak" eklinde gsteri-
len amalar, Osmanl toplumunda "farkl yap"ya sahip dnmeler
iin de, "yeni kimlik" dzeninde "kabul ve itibar bulmalar" iin sar-
lacak bir dal olmu, bu sebepten dnmeler mason localarnda toplan-
mtr. (Sleyman Kocaba, Jn Trkler Nerede Yanld, 2003, s. 37)
Sabetayistlerin mason localarna girmelerinde hi de alacak
bir durum yoktu. Aslna baktnzda, masonluk giderek etkisini yi-
tiren dinsel kurumlarn "alternatifi" olarak domam myd ?
Bu "yeni din", artk "laik okullarda" yetien ve Mesih inancn
reddeden yeni kuak Sabetayistlerin manev boluunun gideril-
mesine yardmc olmaktayd.
Selanik'teki ttihatlar masonlarla tantran kii, talyan hi-
mayesi altndaki "Macedonia Risorta" Locas'nn stad zami,
16
Yahudi avukat Emmanuel Karasu'ydu.
Emmanuel Karasu zaten talyan vatandayd! Selanik'teki tti-
hatlara, mason locasnda toplanma nerisini getiren isim de oydu.
Talat, Midhat kr, Rahmi, smail Canbulad ve Cemal (Paa)
bu locaya balyd.
16. Emmanuel Karasu, ili Terakki Lisesi ve .. Edebiyat Fakltesi mezunu, 1962-
85
Bir dier talyan "Labor et Lux" (Emel ve Ik) Locas'nn da t-
tihatlara byk yardmlar olmutu.
Ama talyan mason localarna kaytl olmayan ttihatlar da
vard. Feyziye Mektepleri Mdr Cavid, spanya marna ba-
h "Constitution" Locas'nn stadyd.
Soru: gruba ayrlan Sabetayistlerin her biri bir baka locaya
m balyd?
Dierleri konusunda speklasyon vardr, ama Selanikli Cavid'in
Karaka olduu bilinen gerektir. Bir olgunun daha altn izmek
istiyorum: Selanik'teki ilk rgtlenme almalarnda Cavid yok-
tur. ok sonralar katlmtr. Buradan u sonucu karabilir miyiz:
Karakaler, Yakub ve ok fazla sayda Kapan'nin iinde bulundu-
u ttihatlara katlp katlmama konusunda zorlanmlardr!
Talat 3, Midhat kr 4 numaral ye iken, Selanikli Karaka-
lerin nderlerinden Cavid 154'nc yedir!
Yakubler, Kapanler ve Karakaler; gruba ayrlm Sabeta-
yistler, tarihlerinde ilk kez bir "at altnda", ttihat ve Terakki Ce-
miyeti'nde bir araya geldiler!
Peki Doktor Nzm mason muydu ?
Dr. Rza Tevfk, Jn Trkler ve 1908 htilali kitabnn yazar
E. Edmondson Ramsaur'a gnderdii 16 mays 1941 tarihli mek-
tubunda, "Ahmed Rza ve Doktor Selanikli Nzm'n hibir zaman
mason olmadklarn kesin olarak syleyebiliriz" diye yazmakta-
dr. (1972, s. 127)
Gazeteci lhami Soysal geni kapsaml kitabnda, Doktor N-
zm'n adn ttihat masonlar listesinde gstermektedir. (Dn-
yada ve Trkiye'de Masonlar ve Masonluk, 1978, s. 380)
Celal Bayar ise Ben de Yazdm adl kitabnda tank olduu bir
olay aktaryor:
Bir gn Doktor Nzm Bey'le bu konuda konuurken kendisine be-
nim, mason olmaklm iin karlatm srarl teklifleri kabul etme-
diimi anlattm. "Sen ne dersin ?" manasnda yzne baktm. Cevap
verdi: "Parti iinde memlekete hizmet etmek, sizi tatmin etmiyor mu?
Ben gryorum ki ediyor. O halde mason olmaya ne lzum vardr" de-
di- (1966, s. 429)17
kr l< e l a ' B a y a r y a z m > ' o r a m a kendisine kimin masonluk teklif ettiini Necip Fazl Ksa-
- e anlatyor: "Genliimde ve ittihat ve Terakkiye intisabm sralarnda Halide Edib
ti K ' ^ b a b * S I E d ' b B e y ( m e $ h u r dnmelerden [N.F.K.]) bana mason olmay teklif et-
G e r T S l n e <D neyim ve tetkik edeyim' cevabn verdim." (N. F. Ksakrek, Benim
e
7lm, Menderes, 1970, s. 25 I -252) "ite Celal Bayar, bundan sonra gidip Doktor N-
Ilr
" a soruyor ve mason olmuyor!"
86
Doktor Nzm masondu veya deildi ama ittihatlarn gizli
toplantlar iin mason localarna gitmekteydi. Ama bir gn loca-
da deil ama locaya giderken yolda hi beklemedii bir olay gel-
di bana...
Dr. Toledo Efendi
Selanik'te "Hoca Mehmed Efendi" adyla dolaan Doktor N-
zm bir gn yolda ocukluk arkada Yahudi doktor Toledo'yla
karlat. 18
Dr. Toledo Efendi ok iyi bildii bu yz tm deiikliklere
ramen tand. Kyafetlerinin deiikliinin nedenini anlamadan
ve onu ne denli zor durumda brakacan dnmeden kollarn
aarak, "Nzm" diye seslendi.
Doktor Nzm soukkanlln korudu, hibir ey olmam,
kendisine seslenilmemi gibi keden dnd ve gzden kayboldu.
Olanlara hibir anlam veremeyen Dr. Toledo, Doktor Nzm'
grdnden emindi.
Gittii Refik Hfz Efendi'nin evinde, ona Nzm' grdn
syledi ve tuhaf kyafetini anlatt.
Refik Hfz Efendi ok ard. Doktor Nzm hakknda idam
karar verildiini biliyordu ama kente geliinden habersizdi. He-
men yeeni Rahmi'nin yanna gitti. Rahmi ise sakin bir tavrla,
daysna, Doktor Nzm'n Paris'te olduunu syledi.
Days ikna olmutu ama Rahmi hemen soluk solua, Midhat
kr ve Talat'n yanna gitti. Olay anlatt. Talat ok sinirlendi.
Hemen Dr. Toledo'nun evine gitti. Doktor Nzm' grp grme-
diini sordu. Dr. Toledo, Doktor Nzm' Beyaz Kule civannda
grdn, hoca kyafeti giymi olduunu, emsiye yardmyla
da yzn kapattn ayrntlaryla anlatt.
Talat bu szler zerine belindeki tabancasn kararak Doktor
Toledo'ya evirdi. fkeli bir ses tonuyla, Doktor Nzm' grd-
n unutmasnn kendi sal asndan iyi olacan syledi.
Dr. Toledo mesaj almt...
Doktor Nzm'dan phelenen sadece Dr. Toledo deildi.
Midhat kr, Doktor Nzm'n amarlarn ykamas iin
evine getiriyordu.
18. Toledo, 1492'den nce Yahudilerin youn olarak bulunduu ispanya'daki yerleim
yerlerinden biriydi. Toledo'dan g eden Yahudiler yllar gese de "Toledo"yu unutma-
dlar. Kimi soyad olarak seti. Trkiye'de on yl boyunca israil'in kltr ataeliini ya-
87
Ei Hatice (Bleda) kenarlarna harf ilenmi pahal mendiller-
phelendi. Kyafeti tam bir kyl olan "Hoca Mehmed Efen-
i" nasl oluyor da byle mendiller kullanyordu?
Ei Hatice'yi ikna etmek Midhat kr'ye dt. Uydurduu
kk bir hikyeyle, "Hoca Mehmed Efendi"ye mendilleri zengin
dostunun hediye ettiini syledi. Hatice Hanmefendi, inand
m bilinmez, ama Doktor Nzm Paris'ten ald o mendilleri bir
daha hi kullanmad.
Birleme: 27 eyll 1907
O gnlerde asl sorun paral bir grnm arz eden ttihatla-
r bir ad altnda birletirmekti.
Selanik'tekiler kurduklar "Osmanl Hrriyet Cemiyeti" adn
deitirmeye pek taraftar deillerdi. Aslnda bu birlemeye Pa-
ris'teki Ahmed Rza da raz deildi. Yazdmz gibi bunun nedeni,
Selanik rgtnn ihtilalci olmasyd; kendisi silahl mcadeleye
souk bakyordu. Ama birlemeye boyun emek zorunda kald.
Selanik'te bir hafta sren tartmalar yaand; Doktor Nzm
karkl nlemek iin yurtiindeki ve yurtdndaki rgtlerin
ayn isimle, ayn at altnda olmas gerektiine Selanik'teki kad-
rolar ikna etti.
27 eyll 1907 gn Paris ile Selanik rgtleri birleti.
Paris'te haric, Selanik'te dahil olmak zere cemiyetin iki mer-
kezi olacakt. Amalan, rk, din, dil, cins aynm yapmadan mille-
ti, iinde bulunduu zulm ve esaretten kurtarmakt.
Paris ve Selanik rgtlerine Osmanl'nn dier hrriyeti kad-
rolar da katld. Bunlardan biri de Yzba Mustafa Kemal'in kur-
duu "Vatan ve Hrriyet Cemiyetf'ydi.
Mustafa Kemal
11 ocak 1905 tarihinde Harp Akademisi'ni kurmay yzba ola-
rak bitiren Mustafa Kemal, 19 ihtilalci dncelerini korkusuzca
stafa Kemal'in zgrlk dnceyle tanmasnda Namk Kemal'in apayr bir ye-
"n* " a n a s t r Asker idadsi'ndeki matematik retmeni Yzba Mustafa Efendi'nin,
m s e n n adn Mustafa. Benim de yle. Bu byle olmayacak, arada bir fark bulunma-
mdan s o n r a s e n i n adn 'Mustafa Kemal' olsun" dediini hepimiz biliriz. Ancak benim
ay iim nokta, Yzba Mustafa, renci Mustafa'ya "Kemal" adn, rencisinin yan-
olgun gstermesi nedeniyle verdii iddialardr. O dnemde tm Osmanl aydnlarn
:
n Namk Kemal'den dolay bu adn verilmesi akla daha yakndr. Bata Selanik ve
astr olmak zere Makedonya hrriyet fikirlerinin o yllarda doduu yerlerdi. Peki

sada solda syleyince soluu stanbul'un nl gzalt yeri Beki-
raa Bl'nde almt.
Gnlerce sren sorgulamasnn ardndan ans yardm etmi,
sadece srgn cezasna arptrlmt. Srgn yeri am'd.
Ama srgn onu yldrmad; gittii am'da 5. Ordu'ya bal S-
vari Alay'nda, bata tbbiyeli Mustafa (Cantekin) olmak zere di-
er srgnlerle birlikte, "Vatan ve Hrriyet Cemiyeti"ni kurdu.
Cemiyetin lideri kendisiydi.
htilalin merkezinin Selanik olduunu renen Mustafa Kemal
gizli yollardan doduu ehre gitmeye karar verdi. Zaten okul ar-
kada Ali Fethi de (Okyar) Selanik'e gelmesini isteyen mektup-
lar yazyordu.
Kaak gittii Selanik'te, mer Naci, Mustafa Necib, Hsrev Sa-
mi (Gerede), Salih (Bozok), Nuri (Conker), Ali Fethi (Okyar) ve
Rumeli gazetesinin bayazar Yunus Nadi (Abalolu) beyler gibi
arkadalaryla bulutu.
Mustafa Kemal bu arkadalaryla yapt gizli toplantlarda
kendi rgt "Vatan ve Hrriyet Cemiyeti"nden bahsetti. 2 0
Yldz Saray'nn mimledii Yzba Mustafa Kemal'in gizli yol-
lardan Selanik'e gelmesinden baz arkadalar rahatsz oldu. Bili-
yorlard ki, renildii an arkadalarnn durumu hi de i ac
olmayacakt.
Mustafa Kemal geldii yollardan am'a dnd.
Ama akl ihtilal ateinin yand Selanik'teydi.
ok gemedi. Arkadalar sayesinde 13 ekim 1907'de tayinini
doduu bu kente kartt; 3. Ordu'ya atand.
Tayini karanlarn bir dncesi daha vard:
ttihatlar, Mustafa Kemal'in "Vatan ve Hrriyet Cemiye-
ti"nden haberdardlar. ok balla son vermek amacyla, Musta-
fa Kemal'in kafasna ihtilal dncesini daha Harbiye'deyken so-
kan okul arkada mer Naci'yi, Mustafa Kemal'le grmesi iin
grevlendirdiler.
Mustafa Kemal ekincelerine ramen ihtilal rgtnn bir a-
t altnda olmasn kabul edip, ttihatlara katld.
20. Gbek adnn "Osman" olduunu syleyen gazeteci Cengiz andar anlatyor: "De-
dem, yedi kuak Selanikli olan Hakk Sayar evdeki ad Mehmed'dir- ittihat ve Terakki
kursuyla Budapete'de imendifer mhendislii okur. Mehmed Hakk, Mustafa Kemal'i
Selanik'ten tanmaktadr. Selanik'te tekkede toplanrlar, dedem de onlara ay-kahve ser-
visi yapard." (A. Cemal Kalyoncu, Derin Gazeteciler, 2002, s. 17)
ittihatlarn gizli toplantlarna Osmanl kimliine haiz her dil, din ve milletten Selanik-
li'nin katldn yine Cengiz andar'n szlerinden anlayabiliriz: "Ben kendimi esasen Ru-
melili sayarm. Anne tarafm Selanikli, muhtemelen dnme. (...) Dedem bana Sabetay Se-
89
Tpk Paris'teki kadrolarda olduu gibi Selanik'teki ttihatla-
r da belirli bir dnya gr yoktu. Hareketin tek istei monar-
i rejimini ykp merutiyeti ilan etmekti.
?
ttihatlarn ideolojik ynn gstermesi asndan nemlidir:
O tarihte ttihatlara katlan bir isim daha vard:
Trkiye'nin ileri yllarda "Saidi Nurs" olarak tanyaca Saidi
Krd!
Manyaszade Refik Efendi araclyla ittihatlarla tanmt.
Kyafeti hayli ilginti ve herkesin dikkatini ekiyordu; kaplan
postuna benzeyen bir krk, banda Buhara kalpa, gsnden
beline doru inen gm savatl kemerde ssl bir Diyarbakr ka-
mas vard.
Grlerinden nce kyafetiyle Selanik'te ksa zamanda tann-
d. Sk ttihat olan Saidi Nurs, o byk gn geldiinde, yani
hrriyetin ilannda Selanik'in "Hrriyet Meydan"nda din adam
olarak ilk konumay yapan kii olacakt.
ttihat kadrolara baktmzda, hareketin fikir ve ideoloji m-
cadelesi yapmadn grmekteyiz.
Dnyada neler oluyor
Osmanl aydn dnsel ksrlk iinde yaarken, hemen yan
bandaki Rusya'da, arla kar mcadele veren aydnlar, cum-
huriyet, demokrasi, sosyalizm gibi kavramlar tartp, bunlar ha-
yata geirme mcadelesi veriyorlard.
1905 htilali kanl bastrlmt, ama Rusya'da yeni bir siyasal
sistemin douunun habercisiydi bu hareket...
Ancak ttihatlar dnya dengelerini deitirecek bu olaya da
kaytszd.
Onlar bir emirle, Kanuni Esas ilan edildii an Osmanl'nn z-
grleeceine, toprak kaybetmeyeceine ve zenginleeceine
inanyorlard...
Hemen yan bandaki ran kendi "Kanuni Esasf'sini ilan edip
merutiyeti hayata geirmiti. Ama sorunlar bitmemi, artmt,
iran'da i sava sryordu.
ttihatlar, ne Rusya ne de ran rneini analiz edecek biriki-
P sahip deillerdi. Gzlerini kulaklarn dnyaya kapatmlard
sanki...
Ne yazk ki Osmanl ynetimi de, sorunlarn zecek birikime
np deildi. Dnemin padiah II. Abdlhamid zorba bir rejim-
Pveli muazzama arasndaki rekabetten yararlanp Osmanl'y
90 91

ayakta tutmaya alyordu. duu olaca biliniyordu. O halde izmir'deki askerleri ihtilale
Soruna ilikin zm yollarn tkamt. katmann bir yolu bulunmalyd!
Makedonya'da, Bulgar, Srp, Yunan, Arnavut, Ulah isyanlar dur- Selanikli Rahmi bir fikir ortaya att. lerinden uygun biri z-
muyor, atmalarn ard arkas kesilmiyordu. Yldz Saray'nn so- r'e gidip propaganda yaparak askerleri cemiyete kazandrabi-
runa tek zm, ayaklanan dinsel, milliyeti, sosyalist hareketle- lirdi. Ama Rahmi'nin ekleyecei baka bir sz yoktu; yani gide-
rin birbirine kar dmanlklarn artrmaktan ibaretti. cek ttihat, askerlerin iine nasl szacakt ve yakalanmadan na-
Bat'nn hesab ise bakayd: Paris ve Berlin antlamalaryla Os- sl propaganda yapacakt?
manl'nn iilerine karma yetkisi alan "dveli muazzama"nn Bu belirsizliin arasnda Midhat kr sz ald. zmir'e giden,
jandarmalar, gvenlii salamak yle dursun, olaylar sadece bir ttnc dkkn ap etraf kontrol edebilirdi. Bu arada ttn
seyrediyorlard. almak iin dkkna gelen askerlerle tek tek grerek onlar et-
Sokakta, dada atmalar izleyen, ehir merkezlerinde patla- kileyebilirdi.
yan bombalar seyreden Avrupa lkelerinin, Makedonya'ya "m- Peki, gizlice zmir'e gidip yaamn ttnc olarak srdrecek,
dahalesi" an meselesiydi. iyi propaganda yapacak ttihat kim olabilirdi ?
Oynanan oyun hep aynyd; nce isyan, ardndan "insan hakla- Aslnda kimin gidecei belliydi; en iyi kyafet deiimini yapan,
r ihlallerine" dayanarak iilerine mdahale, sonra asker gn- evreye uyum salayan ve yllarca propaganda almalarnda
derme, arkasndan idar yapda deiiklik ("bir Mslman bir H- baarl olan, aralarnda tek kii vard: Doktor Nzm!..
ristiyan vali" gibi) ve en sonunda da zeriklik ve nihayetinde de Selanik'ten Pake Kumpanyas'mn gemisine binen yolcular ara-
bamszlk... snda, elinde heybesi ve Trk kyls kyafetiyle Doktor Nzm
"Dveli muazzama" stratejisini Makedonya'da hayata geiri- da vard.
yordu. II. Abdlhamid iin zor gnler yaklamaktayd. Yeni ad, "Ttnc Yakub Aa!"yd.
"Hoca Mehmed Efendi" mstear adl Doktor Nzm da zor an-
lar yaamyor deildi... Ttnc Yakub Aa
Bir gn hastaland. Kendine enjeksiyon yaparken ine vcu-
dunda krld. Bir doktor ardlar. Gelen doktor tm uralanna Doktor Nzm bir kez daha yeni bir kimlie brnmt...
ramen inenin ucunu bir trl bulamad. Doktor Nzm'n can Cemiyetin en nemli komitacs Doktor Nzm zmir'e hibir
yanyordu. "Bir de doktor olacak" diye iinden sylenmeye bala- engelle karlamadan ulat. Ama zmir'de daha ilk gn bir aksi-
d. Gittike sinirleniyordu ve daha fazla dayanamad; doktora i- likle karlat.
nenin ucunu, neteri nce paralel sonra dik bir ekilde tarayarak zmir'e gelir gelmez ilk ii, cemiyet yelerinden Tahir Efendi'yi
bulabileceini syledi. Bu szler doktora ok makul geldi. Syle- aramak oldu. Bunun iin nce onun evine gitti. Kapy aan Tahir
neni harfiyen yapt ve ine kt. Doktor aknd. Doktor Nzm'a, Efendi'ye, Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti mensubu olduu-
yani Hoca Mehmed Efendi'ye bunu nereden rendiini sordu. nu syleyip, Paris'ten Selanik'e getiini, orada kaldktan sonra
Doktor Nzm, hemen sesini deitirdi; bouk ve kekeme ko- bu defa da zmir'e geldiim syledi. Tahir Efendi ard. Herke-
nuarak buna benzer bir olay stanbul'da grdn ve orada sin kimliini kolayca aklayamad bu gnlerde nasl olur da, t-
rendiini anlatt. tihat biri kendini bu kadar rahat bir ekilde tantrd. Bu ite bir
"Hoca Mehmed Efendi" Selanik'te giderek ilgi ekmeye bala- karklk olabileceini dnd ve tedirgin oldu. Uygun bir dille
mt. Doktor Nzm'n gerek kimliinin ortaya kaca endie- hibir cemiyete ye olmadn, kendisini tanmad gibi daha
si, cemiyeti huzursuz etti. nce de hi grmediini" syledi. Yall nedeniyle bir yanl an-
Bu arada ihtilal stratejileri yaplyordu. lama olduunu ifade etti ve ona Jandarma Zabiti Eref Bey'e git-
II. Abdlhamid'i Kanuni Esas'ye mecbur etmenin yolu daa esi tavsiyesinde bulundu. Gerekten de Eref Bey zmir'i ok iyi
kmaktan geiyordu. Rumeli'de hrriyet isyan knca, Yldz yordu ve ona yardmc olabilecek kiilerin banda geliyordu.
Saray'nn blgeye gnderecei en yakn asker gcn zmir ko- Doktor Nzm Erefi Paris'ten tanyordu. Tahir Efendi'ye tav-
92
siyesi iin teekkr edip hemen Erefin yanma gitti. Sonras ko-
lay oldu.
nce kiemelik'te tekilat arkadalar araclyla bir dk-
kn kiralad. Bu ttnc dkknyd ama n camn vitrinine fes
kalplar koydu. steyene fes de yapabilecekti.
Ardndan rgt almalar iin kollar svad. ncelikle asker-
lerle temas kurmasn salayacak birka isim bulmalyd.
Bunlardan birini tesadf eseri buldu...
Milasl Halil (Mentee) 21 yesi olduu Sporting Kulp'e doru
giderken, arkasndan seslenildiini duydu. Dnd ve grdne
inanamad.
Karsnda, sa ba birbirine karm, kyl kyafeti iinde
Paris'ten tand yakn arkada Doktor Nzm duruyordu!
Kyafetine bir anlam veremedi, ama yine de sarlmak iin ham-
le yapmt ki, Doktor Nzm, kucaklamaya izin vermedi; kula-
na sessizce, "Tebdili kyafet iindeyim, bana gizlice buluaca-
mz bir adres ver" dedi.
Halil aknln zerinden atamamt, bayla Sporting Ku-
lp' gsterdi; fsltyla, "Arka tarafnda ufak bir kap var" dedi. Er-
tesi gn saat te buluabileceklerini, geldiinde, kapcya adn
vermesinin kfi olacan syledi.
Ayrlrken Doktor Nzm, baz talimatlar vermeyi ihmal etmedi:
Bir: yolda bana selam verme.
ki: zerinde bana ait evrak bulundurma.
Ertesi gn bir araya geldiler.
Sporting Kulp'n zel odalarnn birinde konumaya baladlar.
Doktor Nzm dava arkadana zmir'e geli nedenini anlatt.
Halil durumu anlamt.
Sohbet srasnda zmir'de ttihatlardan nce ademimerkezi-
yetilerin rgtlendiini renmek Doktor Nzm' ok artt.
Ticaret kenti zmir "ferdiyetilii" benimsemiti.
Grmenin sonunda Doktor Nzm, Halil'den bir ricada bu-
lundu. Kendisine yardmc olmas iin hrriyetperver bekr iki
gen bulmasn istedi.
ki gen bulundu: erknharpten Salaheddin ile Bursal Kayma-
kam Tahir!
Selanik'teki ttihatlar Doktor Nzm'dan sonra Yzba sma-
il Canbulad' da zmir'e gndermilerdi. kili bazen bir araya ge-
lip durum deerlendirmesi yapyorlard.
2 1 . Baz kitap ve makalelerde yazld gibi, AP ve DYP milletvekili, eitli bakanlk grev-
lerinde bulunmu Nahir Mpnrpsp. Milasl Halil Mpnrpp'nin nSlu rlpgil urlprp aL-rhatrlr
93
Doktor Nzm'n zmir gnleri olduka youn geiyordu.
"Ttnc Yakub Aa" olarak tannmann avantajlarn sonuna
kadar kulland. Elinde bir o yana bir bu yana sallad tespitliyle
askerlerin arasna rahata giriyordu. Mutlaka her akam yanma
r zabit alyor, onlarla saatlerce uzun uzun konuuyordu.
Doktor Nzm iyi bir propagandistti. Konumas scak, sami-
miydi. Tek kusuru peltekti, ama o da konumalarna ayr bir ha-
va katyordu.
eitli kyl kyafetlerine de brnerek gittii asker kraatha-
nelerde yakalad frsatlar hi karmazd. Zaman iyi kollar ve
cemiyete gireceine inand zabitlere, "Sal gn ben tekkede-
yim seni de beklerim" derdi.
ttihatlarn mason localarndan sonra kullandklar mekn-
lardan biri de Bekta tekkeleri ve mevlevhanelerdi!
Cemiyete giri yeminleri Aksarayl Ziya Efendi'nin evinde olu-
yordu. Yemin trenlerinde sadece erkekler yer almyordu. Kadn-
lar da bu trenlerde grmek mmknd. Doktor Nzm, o dne-
min artlarna gre gayet zor olmasna karn, kadnlarn yer al-
d toplantlarda konumalar yapyordu.
Doktor Nzm zmir'de ummad kadar ilgi grmt. nsanlar
cemiyete katlmaya neredeyse koarak geliyordu. Selanik, Dok-
tor Nzm'n gnderdii raporlar keyifle okuyordu.
Hadikai Maarif Husus Ticaret Okulu toplantlarn yapld
yerlerden biriydi. Doktor Nzm zmir'e ilk geldii gnlerde cemi-
yete ye yapt Hseyin Ltfi bu okulun mdryd. Ttnc
dkknn da ona kendisi bulmutu.
Ve bir sabah...
Doktor Nzm, kahvalt yapmak iin Asmalmescit Caddesi'nin
bandaki frndan boyoz almaya gitmiti. Ttnc dkknna d-
nerken, ieriden dkkn sahibi Evliyazade Refik Efendi'nin kt-
n grd.
ard, zmir'in en tannm zenginlerinden birinin bu khne
ttnc dkknnda ne ii olabilirdi. Kira almaya gelecek kadar
<endini kk drmezdi herhalde. Zaten kira deme zaman
da deildi.
0 halde...
Doktor Nzm, tedirgin oldu: "Sakn gerek kimliini renip,
ihbar edecek olmasn?"
Telaland...

nc blm
1908, zmir
Evliyazade Refik Efendi, drtnala giden iki yaz atn ektii
kupasnn iinde tedirgin oturuyordu.
zmir'in khne saylabilecek bir yerinde ttnclk yapan bir
adamn Franszca gazete, kitap okumasna, masasnn zerinde
atal bak takm bulundurmasna anlam veremiyordu.
Yzn bile grmedii bu kiracs kimdi ?
Bu durumu kimseye de anlatamazd. in iinde rezil olmak da
vard; Yldz Saray'nn imeklerini zerine ekmek de!
Aklna kardei Naciye'nin kocas, enitesi Yemiizade zzet
Efendi geldi.
Yemiizade zzet Efendi'nin o gnlerde ruhsal problemleri var-
d. Gerek dnyadan koptuu anlar oluyordu.
Refik Efendi yine de en ok ona gveniyordu. nk ataca
yanl bir admla soluu srgn yeri Fizan'da alabilirdi.
Arabacs Salih Aa'ya, "Tez vakit Sporting Kulp'e gidelim"
dedi.
Yemiizade zzet Efendi'yi, dnrleri Kapanzade Tahir Efen-
di ve sarraf Abraham Artidi'yle kahve ierken buldu. Selam ver-
di, ama oturmayacan, enitesiyle zel bir konu hakknda gr- de aldatm olmasndan doal ne olabilirdi!..
eceini syledi.
zzet Efendi, kaynosunun telana arp, kahvesini bitirme-
den kalkt. "Ben de yeni elbise iin terzi Finale Kardelere (Jean
ve Paul) sipari verecektim" deyip kalkt.
Kulpte dier masalarda oturanlan balaryla selamlayp alela-
cele ktlar.
Evliyazade Refik, enitesiyle birlikte arabaya biner binmez, bir
rpda ttnc dkknnda grdklerini anlatt.
Yemiizade zzet, cemiyet yesi deildi. Ama monari dma-
95
, bir an nce Kanuni Esas'nin yeniden ilan edilmesini isti-
H i Ruh salnn bozulmasnda istibdat ynetiminin de etki-
si olduu syleniyordu.
Doktor Nzm'la tanmamt, ama olan bitenden haberi vard.
Selanik gibi zmir de, II. Abdlhamid'in o sk rejiminden fazla
etkilenmemiti. Yldz Saray bu iki ehri stanbul kadar bunalt-
myordu. Bu nedenle siyaset zmir'de daha zgr konuulabili-
vordu. Hele hele Sporting Kulp yeleri neredeyse hi saknmak-
szm II. Abdlhamid aleyhine konumaktan geri durmazlard.
Evliyazade Refik'in siyasetle pek ilgisi yoktu. Bu nedenle geli-
melerden habersizdi.
Enite zzet, Ttnc Yakub Aa'nm gerek kimliini ve neler
yaptn bir rpda kaynosu Evliyazade Refik'e anlatt.
Refik, dinledike daha da tedirgin oldu. Hakknda idam karan
verilmi, cemiyetin en tehlikeli adam, sahte bir kimlikle dkk-
nnda kirac olarak oturuyordu.
Enitesi, Refik'i rahatlatt. Sleyman Ferid (Eczacba) Efen-
di'den Uakzade Muammer'e kadar herkes ttihatlara madd ve
manev destek veriyordu.
Ekyayla ba edemedii iddiasyla grevinden azledilen Kb-
rsl Kmil Paa'nn yerine gelen Vali brahim Faik (ris) Paa bi-
le cemiyete lml bakyordu. Bu nedenle zmir'deki cemiyet ye-
leri jurnallerden yakasn kurtarabiliyordu.
Yemiizade zzet Efendi, "Yine de en iyisi birka gn sonra
Doktor Nzm' birlikte ziyaret edelim, ondan sonra karannz ve-
rirsiniz" dedi.
Evliyazade Refik, aslnda dkknn hemen boaltlmasn iste-
yecekti ama enitesinin telasz ve sakin konumas tedirginlii-
mi biraz olsun gidermiti. Teklifi kabul etti. yle ya, gizlice zmir'e
girerek koskoca Osmanl Devleti'ni kandrm birinin kendisini
Enitesi zzet'i terzi Finale Kardelerin dkknnn bulunduu
F
renk Caddesi'ne brakt.
Arabac Salih Aa'ya kendisini Evliyazade Oteli'ne gtrmesi-
ni syledi...
akrcah Mehmed Efe
?er yanda Doktor Nzm, "ne olur ne olmaz" diye dnp,
<kn kapatarak Aydn'a gitmeye karar verdi. Evliyazade Refik
96
cemiyete ye deildi, daha tanmamlard bile. Bir sre ortalk-
ta gzkmemenin iyi olacan dnd.
Gidii merak uyandrmasn diye saa sola haber brakt. Dk-
kn iin mal alacak, civar kylerde tandklarn grp hasret gi-
derecekti. Dn uzun srebilirdi.
Dkkn kilitledi, esnaf komularna veda edip yola kt.
Doktor Nzm ttnclk, fesilik, yeri gelince hocalk ve de
falclk yapyordu. liki kurmak, halkn ilgisini ekmek iin her
yolu deniyordu.
Aydn ve yresinde kyafetini deil ama adn deitirdi:
"Ttnc Yakub Aa", "Hoca Yakub Efendi" oldu!
Aydn'da ilk urak yeri Hacilyas kyyd.
Arkasndan Kaya kyne geti.
Doktor Nzm'n bu kyleri semesinin bir nedeni vard. Ad
daha yaarken bir efsane haline gelmi akrcal Mehmed Efe'yle
grmek istiyordu. Amac Rumeli'de isyan patladnda, Ege
dalarndan isyana destek salamakt.
akrcal Mehmed Efe, ngiliz Whittall ailesi sayesinde, dadan
dze inmi ve Kaya kyne yerlemiti.
Osmanl Devleti'nin hukukundan umudunu kesenler, ekyala-
ra hara vermekten bkanlar, komularyla sorunlarn zeme-
yenler soluu akrcal Mehmed Efe'nin yannda alyordu.
Bu nedenle Kaya kyndeki evi hi bo kalmyordu.
O gn gelen misafirler arasnda Hoca Yakub Efendi de vard.
Ne adn ne de kendini o evrede grmemi efenin kzanlar, ad-
nn "Hoca Yakub Efendi" olduunu syleyen kiiden phelen-
miler, ama Tanr misafiri olduu iin seslerini karmamlard;
ancak tetikteydiler...
akrcal Mehmed Efe, Doktor Nzm' da dier konuklaryla
birlikte kabul etti.
nce byk bir yer sofrasnda yemek yendi.
Doktor Nzm herkes gibi yemeini yedi, sohbetlere katld,
hi yabanclk ekmedi.
akrcal misafirleriyle tek tek konutu. Sra Doktor Nzm'a
gelmiti. Kim olduunu, nereden geldiini ve ne istediini sordu.
Doktor Nzm zel olarak grmek istediini syledi.
Efeler daha da tedirgin oldular. akrcal da ard ama belli
etmedi. Zaten dier misafirleriyle sohbetini bitirmiti, herkesin
oday boaltmasn istedi.
Odada ba baa kalnca Doktor Nzm sze kendini tantarak
balad. Tabi gerek adn vermedi. Cemiyetten sz etti. Kanuni
97
" ilan edilmeden Osmanl corafyasnda ne isyanlarn bitece-
ne de yoksulluun sona ereceini uzun uzun rnekler vere-
latt. gzn sonunda kendisini cemiyete ye yapmak iste-
diklerini syledi.
f akrcal Mehmed Efe, ittihatlarn adn duymutu, ama ken-
dini affeden, dze inmesini salayan II. Abdlhamid'e kar bir
iareket iine girmesinin imknsz olduunu syledi. Ona gre,
II Abdlhamid milletin aleyhine bir hareket iinde olamazd.
Doktor Nzm sert kayaya arpmt. akrcal'y kendi saflar-
na ekemeyeceini anlaynca, ondan bir sz istedi: birbirlerini
hi grmediklerini, tanp konumadklarn, yani sohbetlerinin
bir sr olarak kalmasn rica etti. Bu durum akrcal Mehmed
Efe'nin de iine gelirdi; aksi halde bir ttihat'yla grme yap-
masnn duyulmas tekrar daa kmasna neden olabilirdi. Zaten
"koruyucu melei" Kbrsl Kmil Paa zmir valiliinden azledil-
miti. Her an bir saldryla karlaacan bekliyordu.
Doktor Nzm, akrcal'yla grmesinin ardndan demi gi-
bi yerlerde ttihatlarla toplantlar yaptktan sonra zmir'e dnd.
Ayan dkkndan ieri atmasyla birlikte iki subayla karlat...
Korktuu basma gelmedi, subaylardan birini Selanik'teki cemi-
yetten tanyordu: Prizrenli Yzba Sleyman Asker!
Kucaklatlar. Sleyman Asker Bey, yanndaki subay arkada-
n tantrd:
Yzba Mustafa smet (nn)!
smet (nn) Bey
Kurmay Yzba Mustafa smet yirmi yandayd. Edirne'de-
ki orduda grevliydi.
Bir gn stanbul Pangalt'daki Erknharp Mektebi'nde okur-
<en konumalarndan ok etkilendii bir st snf rencisi Yz-
ba Fethi'den (Okyar) bir mektup ald.
Mektup Selanik'ten geliyordu. Getiren kii ise Yzba Refet'ti
sele). Mektupta, "Bu mektubu getirene bana inandn kadar
m
, onun tertipleyecei bir ekilde gizli cemiyetime dahil olma-
n istiyorum" deniyordu.
met ok dnp ge karar veren bir kiilikti. Ama bu kez
tere
d d t etmedi, ttihatlara katld.
prkruharp Mektebi'ni birincilikle bitirdii iin II. Abdlhamid
afndan "maarif madalyasyla ereflendirilen Yzba smet,
r
i iktidarn ykmak iin gizli bir rgte girmiti.
 99

Yzba smet, Edirne'deki ordudan terhis edilen asker kafile-

iki isini, gn gelecek Osmanl Devleti'nin ilk istihbarat rgtn
sinin zmir'e evkiyle grevlendirilmiti. zmir'e geldiinde kendi-
de birlikte kuracaklard...
sini Sleyman Asker karlad.
Kuuba Eref, 1957 ylnda kaleme alp akrabas Cemal Ku-
ki okul arkada nce anlardan bahsedip sonra sohbeti ihtilal
tay'a yollad otuz sayfalk "Doktor Nzm ve hizmetleri, karak-
hazrlklarna getirdiler. Sleyman Asker, arkadan zmir'de
teri hakkndaki grm" adl notta Evliyazadeler ile Doktor N-
sahte bir kimlikle bulunan ihtilalin en nemli isimlerinden biriy-
zm arasndaki iliki hakknda ilgin bir bilgi aktaryor.
le tantracan sylediinde, Mustafa smet heyecanland.
Kuuba Erefe gre, kirasn dzenli deyip, ailede takdir
Doktor Nzm karsndaki ksa boylu, zayf, narin grnml
toplayan (!) Doktor Nzm, Refik Efendi'nin evinde iyi yetimi
gen zabite yaknlk gsterdi. Franszca renmeye altn -
Didar ismindeki kalfa kadnla evlendirilmek isteniyordu. Kalfa ka-
renince, ona birka cmle Franszca sz sarf etti. Ald yant
dnla evlenince, Karyaka'nn d mahallelerinden biri olan So-
zerine, "Bu ii bitirmisiniz siz" dedi.
ukkuyu isimli yerde birka odas bulunan evi de vereceklerdi.
Sonra Edirne ve Selanik'teki almalar hakknda bilgi ald,
kendisi de zmir'deki faaliyetlerini anlatt. Kuuba'na baklrsa, hatta bu konuda Doktor Nzm kendi-
sine akl danmt: "imdiye kadar 'Yakub Aa' adyla geindik,
Biri doktor, ikisi subay kii zmir'de bir ttnc dkknnn
imdiden sonra da 'Evliyazade' ad arkasna gitmi olacaz."
ikinci katnda ihtilal hazrlklarn gzden geirirken, Evliyazade
Refik Efendi, Karyaka'daki konanda enitesi Yemiizade z- Kuuba ise yaps gerei ailev ve madd ilere karmaktan
zet'i ziyaret ediyordu. Konu dnd dolat, Doktor Nzm'a geldi. holanmadn ve Doktor Nzm'a, "Ailev ilerden ve ahiret ke-
sesindeki para ilerinden ekinirim" dediini yazyor.
Evliyazade Refik, "u bizim mehur ttncy yarn bir ziyaret
Cemal Kutay'a gnderilen notlara baklrsa, sonraki gnlerde,
edelim mi?" diye sordu. Enitesi, "yi olur, tanmanda fayda var"
Didar Kalfa, Doktor Nzm'a tand!
dedi.
Yorum: bu bilginin doruluu tartlr. Evliyazade ailesinin
Doktor Nzm'n gerek kimliini bilmeden, Evliyazade Mehmed
Evliyazade Refik ttihat oluyor Efendi'nin kk yata kimsesiz kald iin yanna ald Didar
Kalfay Doktor Nzm'a vermesi pek gereki grnmyor.
Doktor Nzm sabah sabah zmir'in tannm iki ahsiyetini
zmir ticaret burjvazisinin byk bir blm ttihatlara yar-
dkknnda grnce tedirgin oldu. Ksa bir sohbetin ardndan
dm iin, Doktor Nzm'a her ay dzenli olarak iki altn ba ya-
tm endiesi ortadan kalkt.
pyor, ama Evliyazadeler kiraclarnn gerek kimliini bilmeden
Evliyazade Refik, birka kez daha ziyarete gitti. Doktor N-
evlerinin en gvenilir alan Didar Kalfa'y veriyorlar! Gereki
zm'dan etkilenmiti. Brakn ttnc dkknndan kira almay,
. Ama bu olsa olsa, Doktor Nzm', yani "Ttnc Yakub
artk ttihatlara madd yardmda bulunmaya balad.
Aa'y" daha da kamufle etmek iin yaplm bir klft.
O gnlerde Doktor Nzm'n zmir'deki faaliyetlerinde en b-
u iddiay glendiren olgular yine Kuuba Erefin notla-
yk yardmcs Kuuba Erefti (Sencer).
rnda bulmak mmkn:
Babas Hac Mustafa Bey, II. Abdlhamid'in kuubas oldu-
rtor Nzn rgte kadnlar da ye yapyordu. Kadnlar da Ku-
u iin bu adla tannyordu. Kuleli Asker Okulu'nda ihtilalci r-
enm ve silah zerine yemin ederek ttihatlara katlyordu.
gte katld gerekesiyle Edirne'ye srlm, babas sayesinde
:tor Nzm bu toplantlara kadnlarn katlmasn zellik-
affedilmiti. Ancak faaliyetlerine devam edince yine yakalanm
'ordu. Amac, polislerin basmas halinde, toplantnn si-
ve bu kez Hicaz'a srlmt. Burada kardei Kuuba Sa-
mi'yle birlikte Arap htilalci Cemiyeti'ni kurunca, tutuklanp, en lmayp zamparalk yapld havasn vermekti! Gerek-
zorlu srgn yeri Taife srlmt. Yolda prangalarndan kurtu- Kayaka'da yaptklar bir toplanty polisin basmasn
larak kam ve sahte isim ve kyafetle zmir'e gelmiti... DornParahk perdesi
" y l e nlemilerdi.
Doktor Nzm ile Kuuba Erefin kaderleri birbirine benzi- '- Nzn her toplantya en az iki kadnn katlmasn art
yordu... O gnlerde takma isimle ihtilalci hareketi rgtleyen bu " Ancak, bu grn ahlaksz bulan Kuuba Erefle
t a r t l n a ]
^ bitmek bilmiyordu.
100
Aslnda "Didar Kalfa olay"nn zerinde bu kadar durmamzn
nedeni, Evliyazade Refik'in ttihatlarla olan ilikisinin boyutu-
nu gstermektir.
Evliyazade Refik, artk ttihat olmutu. Hem de hareketin z-
mir'deki en nemli nderi Doktor Nzm'a gerekli her trl lojis-
tik destei verecek kadar.
Evet, Didar Kalfa Doktor Nzm'a kamuflaj amacyla gnderil-
miti.
Didar Kalfa ileri yllarda, Evliyazade Refik tarafndan bu kez
en sevdii yeeni Fatma Berin evlendiinde ona "dn hediye-
si" olarak verilecekti. Kalbi vcudunun sa yannda olan ve ya-
am boyunca hi evlenmeyen Didar Kalfa, Berin Menderes'in
iki olu, Yksel ve Mutlu Menderes'i bytecek kadar uzun ya-
ayacakt...
Akl hastanesinde biten bir yaam
Doktor Nzm'm ev toplantlarna Evliyazadelerin kadnlar ka-
tlyor muydu ?
zmir'in mnevverlerinden olan Yemiizade zzet Efendi'nin
ei Evliyazade Naciye Hanm ile ablas Makbule'nin gazete ve
dergilere makaleler yazdn biliyoruz. Dnemin aydn kadnla-
rndan Naciye ve Makbule'nin ilerici bir hareket iine girmemele-
ri imknsz grnyor.
Evliyazade Refik'in kz kardei Naciye Hanm bir yandan ma-
kaleler yazyor, dier yandan ocuunu bytyordu. Notre-Dame de Sion
Gn gelecek Babakan Adnan Menderes'in ei olacak Fatma
Berin, Evliyazade Naciye-Yemiizade zzet iftinin en kk o-
cuuydu.
Ablas Gzin 1899'da, aabeyi Samim ise 1902'de domutu.
O gnlerde iki buuk yanda olan Fatma Berin'in yemekler-
le aras iyi deildi. elimsizdi. Zorlukla yemek yiyordu. En faz-
la yemei days Evliyazade Refik'in kucana oturduunda yi-
yordu. Daysyla dostluu hi bozulmadan 1951 ylna kadar s-
recekti...
Evliyazadelerin ektii glk kukusuz Fatma Berin'e yemek
yedirmek deildi. Berin'in babas zzet Efendi'nin bir sredir bo-
zuk olan ruh sal daha da ktye gitmekteydi.
Aile nce "geici skntlardr" deyip zerinde durmamt. Dn- 1 taraf
ya liderlerine tuhaf mektuplar yazmakla balayan hastalk gn
getike artmt. Ama son gnlerde krizleri sklamt. Ama...
101
Evliyazadeler aknd.
0 dnemde, Manisa Emraz Akliye ve Asabiye Hastanesi'nin
Hac Hasan adnda bir bagardiyan vard. zmir'de mnasebet-
lik arlk yapanlara, "Seni Hac Hasan'a gnderirim" ya da
"Bu tam Hac Hasanlk" denirdi.
zmir'in tannm ailelerinden birinin akl hastanesine yatacak
olmas o gnlerde ayp karlanrd.
Evliyazadeler bu nedenle zzet Efendi'yi akl hastanesine yatr-
mak istemiyorlard.
Ama yapacak bir ey olmadna kanaat getiren Evliyazadeler
zzet Efendi'yi, Manisa Emraz Akliye ve Asabiye Hastanesi'ne
yatrmaya mecbur kaldlar.
Gzin, Samim ve Berin babalarnn bana ne geldiinin fark-
na bile varamamlard.
ok gemedi, zzet Efendi yaamn yitirdi.
Naciye Hanm ocuklarn ve kz kardei Makbule'yi yanna
alp aabeyi Refik'in Karyaka'daki konana tand.
Konan nfusu artmt.
Evde bakclar, hizmetiler, seyisler dnda Refk-Hacer ifti-
nin ocuklar Nejad, Beria, Bihin, Ahmed ve Sedad; Naciye'nin
ocuklar Gzin, Samim ve Berin; ayrca Refik ile Naciye'nin kz
kardei Makbule vard!
Refik Efendi, ilk i olarak okul yana gelen Gzin'i, kz Be-
ria'nn gittii okula yazdrd.
Evliyazadeler iin bir okulun, hayatlarnda ok nemli bir yeri
vard: Notre-Dame de Sion Mektebi!
Evliyazade ailesinin kzlar srasyla, Beria, Bihin, Gzin, Fat-
ma Berin, Mesadet, Sevin, Sevin Karyaka'daki bu rahibe oku-
luna gitti. Evliyazadelerin nc kua Gzin Hanm'n torunu
esadet, Doktor Nzm'm kz Sevin (Amerikan Koleji'nden
sonra) ve Makbule Evliyazade'nin torunu Sevin, Notre-Dame de
Sion'da okuyacaklard.
or dnemin "dnce yapsn" etkileyen, "baka bir yaam tar-
reten bu rahibe okulunun kurulu hikyesi hayli ilginti.
Okul 1842 ylnda Fransa'da Thedore Ratisbonne adnda bir pa-
m d a n kuruljnutu. Ad "Meryem Ana'mn topluluu" anla-
mna geyordu.
102
Thedore Ratisbonne Strasbourglu bir Yahudi ailesinin oluydu!
Gen yanda Hristiyan olmu, tarikatlara girmi, Strasbourg Ka-
tedrali'ne piskopos muavini tayin edilmiti. Kardeinin de Hristi-
yan olmas zerine, Congregation des Soeurs de Notre-Dame de
Sion cemiyetini kurmutu. Cemiyetin amac Yahudiler arasnda
Hristiyanl yaymak ve Hristiyanl kabul edenlere ilk Hristi-
yan terbiyesini vermekti!
Osmanl tarihine geli yl 1856'yd.
Osmanl lkesine salt Yahudileri, Sabetayistleri ve Mslmanla-
r Hristiyan yapmak amacyla geldiini sylemek hatal olur.
Avrupa'nn kendi hayat tarzn Osmanl kltrel yaamna "en-
tegre etmekle" birlikte, Avrupa'nn toplumsal kurumlarn Os-
manl kentlerinde oluturmak iin, buralarda ihtiya duyulacak
"kalifiye eleman" ihtiyacn gidermek amac da gtmekteydi.
Notre-Dame de Sion Mektebi, ilk olarak stanbul Pangalt'da
eitime balad. Ksa srede bata zmir olmak zere, Selanik,
Trabzon gibi liman kentlerine ve hatta Suriye'ye kadar yayld.
zmir'de hemen hepsi XIX. yzylda alan on bir Katolik oku-
lu vard.
Bunlardan biri olan Notre-Dame de Sion'un yeri, Alsancak'ta-
ki Fransz Hastanesi'nin yaknlarnda, St. Jean Kilisesi yaknn-
da denize paralel olan Trassa Soka'ndayd. Okula sadece kz
renciler kabul ediliyordu ve bu rencileri, "Soeur" diye hi-
tap edilen, geleneksel siyah-beyaz kyafetleri iindeki otuz rahi-
be eitiyordu. Bu kzlar varlkl ailelerin ocuklarndan oluu-
yordu.
Okulun zmir'deki ikinci ubesi 1894'te "Kordelyo"da, yani
Karyaka'da ald.
Bu iki okul arasnda farkllklar vard. rnein, zmir'deki
okul paralyken Karyaka'daki paraszd. renci saylarnn d-
nda rencilerin milletlerine ilikin belirgin farklar gze arp-
maktayd.
zmir merkezde otuz alt Fransz renci bulunurken Karya-
ka'da iki Fransz renci vard. Tersi durum Osmanl tebaas iin
geerliydi: zmir merkezde yedi renci renim grrken Kar-
yaka'da bu rakam on bee kmaktayd. Rumlar Osmanl tebaas
iinde gsterilmemiti. talyan, Rus, spanyol, Alman, Portekiz,
Hollandal, Avusturyal vb olmak zere okulun, zmir'de doksan
alt, Karyaka'da elli rencisi vard.
Karyaka'daki "Mslman tccarlarn" ou, ocuklarn bu
okula gnderiyordu.
103
D dnemde, okul binalarnda halar gibi din sembol ve iaret-
, r enkli melek ve Meryem Ana resimlerinin olduu kk bir
e
l " bulunan Notre-Dame de Sion'a kz ocuklarn gnder-
mek cesaret isterdi!
Ayrca...
Hani dinsel inantan olursa olsun, kz renciler okula, ba
ak, siyah nlk, beyaz yaka, siyah orap, siyah ayakkab ve k-
sa kesilmi sala gelmek zorundaydlar.
Okulun bir dier zellii disipliniydi.
renciler mezuniyet diplomalarn Fransz Konsoloslu-
u'ndan alrlard.
Bu da baka "Sion"!
O yllarda, yani XIX. yzyln ikinci yansnda Avrupa'dan sade-
ce Notre-Dame de Sion Mektebi gelmedi...
O yllarda Osmanl yeni bir siyasal kavramla tant: Siyonizm!
Siyon kelimesinin kkeni Zion'dur (Sion).
Sion, Kuds'te bir tepelik blgenin adyd ve zaman iinde Ku-
ds'le eanlamllk kazanmt. Ayn zamanda "Siyon", yurtlarn-
dan kovulmu Yahudi halknn Filistin'e dnme arzu ve zlemini
benliinde toplayan bir "siyasal inancn" adyd!
Yahudiler srgnlerle dnyaya yaylmaya balaynca Filistin'i
hibir zaman unutmamlard. Buraya geri dnp "Davud'un
kralln yeniden kurmak" hayaliyle yaadlar. Bu dn ancak
Mesih'in geliiyle olacakt. Bu inan hahamlar tarafndan sina-
goglarda devaml ilenmi, "Mesih'le kurtulu midi atei" ce-
maat dualarndan hibir zaman eksik olmamt.
Hibir Musev vaizin hutbesini, "Kurtarc bir gn Siyon'a gele-
demeden ve cevap olarak cemaatin "ann"i olmakszn ta-
mamlamas dnlemezdi.
iyon'a dnebilmek iin ilkin dnyann eitli yerlerinde Me-
ler ortaya kt. rnein, Badat'ta bni Dugi (1120), Gney
"rdstan'da D a v i d A l r o > r ( 1 1 5 O )> spanya'da Abraham Abulafia
0-1291), Venedik'te Asher Lemmlin (1502), zmir'de Sabetay
(1626-1(575), Polonya'da Jakob Frank (1726-1791), XVIII.
1da Rusya'da srael Eliezer Mesihlik iddiasyla Yahudilerin
'ina kt. Ne var ki Mesullerin varl Kuds'e dn istei-
* dayamyordu.
ihler Fransz htilali sonras milliyetilik akmlarnn da g-
' yellerini SVasal Rivon7.n snvnmrbnnn tnrk ntfi
 104
Siyonizm'i milliyeti ve siyasal bir ideoloji haline getiren kii
Theodor Herzl'di.
1860 ylnda Budapete'de orta halli konfeksiyoncu Yahudi bir
ailenin olu olarak dnyaya gelen Theodor Herzl, Viyana niver-
sitesi'nde hukuk doktoras yapmt.
1891-1895 yllan arasnda Viyana'da yaymlanan Neue Freie
Presse'in Paris muhabiriydi. Gazetecilik yaparken izledii bir ha-
ber yaamn deitirecekti: Yzba Alfred Dreyfus Davas! 1
Dreyfus'un yargland gnler, bata Dou Avrupa olmak zere
birok lkede Yahudilerin aalanmasna, zorunlu gler yapma-
sna neden olan olaylarn yaand bir dnemdi. Yllar gese de
Yahudilerin gleri, srgnleri bitmiyordu. Hep ayn olay tekrarla-
nyordu. Zorunlu gler; gmen Yahudilere, zengin Yahudilerin
ekonomik yardmlar ve yeni yerleim yerlerinin aranmas vb.
Yahudi hep zorunlu gmendi...
Theodor Herzl bu soruna bir are anyordu. Zorunlu g mese-
lesi yardmlarla halledilecek gibi deildi, kkl bir zm gereki-
yordu. Herzl'e gre, Yahudilerin birlikte yaad btn milletler
ya gizliden gizliye ya da aktan aa antisemitikti, yani Yahudi
kartyd.
Sonunda kendince zm buldu: bir Yahudi devleti kurulma-
dan bu sorun ortadan kalkmayacakt!
lk adm att...
29 austos 1897 tarihinde svire'nin Basel kentinde ilk Siyo-
nist kongre topland. gn sren kongrenin yaplaca binann
giriine alt keli yldzl Siyonist bayra ekildi. Delegeler The-
odor Herzl'in isteine uygun biimde, kongreye frak giyerek gel-
diler. Farkl sosyal tabakalardan ve dnce yaplarndan gelen
ikiyzn stnde delege dnya Yahudilerinin temsilcileri olarak
Basel'de topland. Bat'nn "AkenazF'sinden Dou'nun "Sefa-
rad"na, tutucu hahamlardan reform yanllarna, sosyalist dev-
rimcilerden burjuva bankerlerine, esnaftan renciye her kat-
mandan Yahudi ortak bir ama iin bir araya gelmiti: bir Yahudi
mill yurdu kurmak!
Bunun yolu Osmanl Devleti'nden geiyordu.
Osmanl Devleti "hasta adam"d ve bu devletten parayla toprak
I. Alfred Dreyfus Yahudi'ydi ve Fransz ordusunda yzbayd. 15 ekim 1894 tarihinde,
Almanya lehine casusluk yapt iddiasyla "vatana ihanet" suundan tutukland. Rtbesi
sklerek srgne gnderildi. Ne var ki daha sonra gerek sulunun bir baka subay ol-
duu ortaya kt. Dreyfus'un yeniden yarg karsna karlmas iin, Emile Zola cum-
hurbakanna hitaben l'Aurore gazetesinde bir ak mektup yaymlad. Sonunda Dreyfus
yeniden yargland. 12 temmuz 1906'da rtbesi iade edilerek orduya geri dnd.
105
at
n alnabilirdi. Hedef Filistin topraklaryd.2
Theodor Herzl, ikisi II. Abdlhamid'le olmak zere defalarca
Osmanl yneticileriyle yan yana geldi. Osmanl'nn borlann
- demek kouluyla Filistin'den toprak istedi. rnein o gnler
in hayli byk bir para olan 20 milyon sterlin nerdi.
Ayrca borlar iin de 1,5 milyon sterlin neriyordu.
Pazarlklar kinci Siyonist Kongresi'ne de tand.
1903 ylnda sermayesi 100 000 sterlin olan ngiliz-Filistin ir-
keti kuruldu. Bu irket Hayfa, Yafa, Kuds, Hebron, Beyrut, Sa-
fed Taberiye ve Gazze'de ubeler at ve her trl toprak alm sa-
tmyla ilgilenmeye balad.
Yahudiler, topla tfekle deil, parayla lke kurmaya hazrlan-
yorlard.
Osmanl Devleti ne youn Yahudi gmen aknlarn, ne Siyo-
nistlerin Filistin'de toprak almasn ve ne de Yahudilerin Filis-
tin'de yeni yerleim yerleri kurmasn nleyebildi.
Siyonistler sadece merkez idareyi deil Filistin'deki yerel y-
netimi de etkiliyordu. 1904-1905 ylllan arasnda mutasarrf Ah-
med Reid Bey Siyonistlerin irketinden vilayetin vergi am
kapatabilmek iin bor para ald. Ancak bor olaynn Babli ta-
rafndan duyulmas zerine grevinden alnd.3
"Hasta adam" Osmanl, Siyonistlere neden direniyordu?
Paray alp, d borlan deyip, lkeyi rahatlatabilirdi!
Ancak. Sorun Filistin'in stratejik nemindeydi.
Filistin, Makedonya gibi Osmanl Devleti'nin hassas yerleim
yerlerinden biriydi. Bat'nn, Hindistan ve Uzakdou'yla olan tica-
retinde nemli bir kapsyd. Bu nedenle Filistin, Osmanl iin
vazgeilmez neme haizdi.
'Bu arada II. Abdlhamid ile Theodor Herzl'in grmeleri s-
rerken, 1904'te Herzl ld ve temaslanyla birlikte tm abalar ya-
4
rm kald.
Siyonistlerin Filistin'de Yahudi devleti kurma isteklerine, bata Moiz Kohen, yani na-
der Munis Tekinalp gibi Osmanl Yahudileri kar ktlar; onlara gre Yahudi g-
men er Osmanl topraklarna gelmeli ve zgrce yaamalydlar. Osmanl'y, daha son-
Turkye'yi Kenan lkesi, israiloullarnn kutsal topraklar olarak deerlendiriyor-
uz Kohen'in Siyonist kongrelerinde yapt konumalar iin, M. Jacob Lan-
n
un letiim Yaynlar'ndan kan Tekinalp (1996) adl kitabna baklabilir.
m
Ekr R d R e ' d B e y ' k l a s i k m z i t i n o n d e S e l e n bestecilerinden Cemal Reid Rey ile
ed Rey'n babasdr. Rey, ispanyolca "kral" demektir; sizce Rey ailesi neden
spanyolca bir soyad tercih etmiti ? Geelim !
tostaT' ' n n a a ' y ' " a r SOr "" a ' l 6 a u s c o s ' 949'da Viyana'dan israil'e gtrld. I8aus-
me, kurucusu olduu devletin minnet borcu olarak ulusal cenaze treni ya-

106
Theodor Herzl ldkten sonra Siyonistler fikir ayrlklarna
dt. Ama Siyonizm'den vazgemediler. II. Abdlhamid nezdin-
de giriimlerini srdrrken, Emmanuel Karasu, Nesim Russo ve
Nesim Mazliyah gibi ttihatlarla da dirsek temas iindeydiler!
Siyonistler ttihatlardan umutluydu...
Siyonizm'e sadece Osmanl Yahudileri kar deildi. Benzer tep-
ki Fransa gibi Avrupa lkelerinde yaayan Yahudilerden de geldi.
Siyonizm'e kar kn en nemli gstergesi de Alliance sra-
elite Universelle'in (Evrensel Musev Birlii) 1860 ylndaki bildi-
riiydi. Bu bildiriye gre, Avrupa uygarlndan uzak kalm Yahu-
di cemaati, ancak ve ancak eitimle kalknabilirdi. Yani Yahudile-
rin sorunu "anavatanlarnn" olmamas deil, geleneksel dinin al-
tnda ezilmesi ve "kabuklarn yrtp" toplumsal reformlar yapp,
modernize olamamasyd. Yahudi, Bat'nn deer sistemini kabul
ettii an kurtuluunu da bulacak, zgrleecekti.
Alliance, Yahudilerin iinde yaadklar toplumlarla btnle-
melerini savunuyordu. Alliance'a gre Siyonizm "sahte mesihi-
likten" baka bir ey deildi. Rasyonalizme ve zgrlkle ay-
kryd. Her frsatta antisemitizmi eletiren Siyonistler aslnda an-
tisentiktiler!
zetlersek, Alliance tekilat felsefesi itibariyle Yahudilerin "Mu-
sa dininden" birer Fransz, ngiliz, Osmanl vb. vatandalara dn-
melerini amalyordu. Siyonist lk ise, bunun tam tersine, Yahudi
benliinin asimilasyon erozyonuna uramamasn amalyordu.
zmir Alliance Okulu mdr yle yazar: "Trkiye dindalarmz
(Yahudiler) iin vaat edilmi bir toprak olabilir." Yahudi cemaati yne-
ticileri Yahudilerin Osmanl Devleti'nin ynetiminde nemli bir yer edi-
nebilecei fikrim gelitirir. "Rumlar" derler, birok asr boyunca nem-
li bir rol oynamlardr; Yunan Krall'mn bamszlndan beri bu et-
ki ok azalmtr. Ermeniler bugn Osmanl idaresinde birok grev
stlenmektedir: tara valisi, posta mdr, elilik ktibidirler. Ne var
ki Ermeni cemaati Abdlhamid hkmeti gznde pheli durumuna
geldi. Neden Yahudiler evvelden imparatorlukta sahip olduklar yeri
yeniden kazanmasnlar. (Henri Nahum, tzmir Yahudileri, 2000, s. 74)
Osmanl tebaas Yahudi aydnlar, Alliance sraelite Universel-
le'le paralel dncedeydiler.5
5. Alliance israelite I In^erselle hakknda ayrntl bilgiler iin, Trkiye Yahudilerinin Ba-
107
nedenle Fransa'dan kurulduktan ksa bir sre sonra Os-
l'ya gelen Alliance sraelite niverselle okullar ok rabet
^d Osmanl Yahudi tebaas gibi, Sabetayistler de bu okulu ter-
cih etmeye baladlar.
gelecekte Evliyazade ailesinin yakn dostlar arasna girecek,
Trkiye Cumhuriyeti'nin cumhurbakan olacak, o dnemin n-
de gelen ttihatlarndan Mahmud Celal (Bayar), 1886 ylnda ku-
rulan Bursa Alliance sraelite Okulu'nda renim grmt! (Av-
ram Galanti, Trkler ve Yahudiler, 1995, s. 219)
XX. yzyln banda Rum, Bulgar, Srp, Ermeni'den sonra Si-
yonistler de "ulus" arayna girmiti. Ama imdilik dier tebaa
kadar Osmanl topraklannda taraftar bulamamlard. Osmanl
Yahudilerinin byk ounluu yaadklar topraklan yurt bili-
yorlard. Ancak Siyonistlerin pes etmeye niyetleri yoktu...
Babakann makamndaki resim
Eini trajik bir lmle kaybeden Evliyazade Naciye Hanm yl-
gnla, umutsuzlua kaplacak bir kiilik deildi.
Bata Serveti Fnun olmak zere dnemin gazete ve dergile-
rine makaleler gndermeyi srdrd.
Yaz kaleme almann g olduu o dnemde, yazarlarn kim-
likleri ve imzalar sahte, yzleri maskeliydi. rnein Namk Ke-
mal'in olu Ali Ekrem "A. Nadir", Sleyman Nazif bykbaba-
snn ad olan "brahim Cend" mahlasyla yazyordu. Bu isim-
ler dnda bir grup daha vard ki onlar daha gen, daha korku-
suzdu. Hseyin Cahid (Yaln), Faik Ali (Ozansoy), Mehmed
Rauf mahlas kullanmazlard. Evliyazade Naciye de bu gruba
dahildi.
Yazlannn altna ak yreklilikle imzasn atyordu. Kendisine
yaplan uyarlan da dinlemiyordu.
Evliyazade Refik, kz kardei Naciye Hanm rahat bir ortamda
abilsin diye zaman zaman yeenlerini ve oullann alr, on-
L
bordon Boyu'nda dolatnr ya da at haralarnda gezdirir-
ullannn tpk kendisi gibi atlara olan meraklan o zamanlar-
da balamt.
'lyazadelerin atlk dnda bir dier meraklan da piyano al-
Kadnlann hemen hemen tm piyano almay biliyordu.
lerinde resme ok merakl olanlar da vard. En iyi res-
'snasz Naciye Ilanm'n byk kz Gzin yapyordu.
108
Gzin'in yapt tablolardan biri zamanla enitesi Babakan
Adnan Menderes'in makam odasna da aslacakt...
Yzyln banda ise Binba Enver, enitesini vurmaya hazrla-
nyordu...
Eniteye sklan kurun
Selanik Merkez Komutan Albay Nzm Bey korkun bir hafi-
yeydi. Yldz Saray'na bildirmek zere 397 kiilik tevkif listesi ha-
zrlad bilgisi ttihatlar telalandrd. Albay Nzm' ortadan
kaldrmaya karar verdiler. stelik bu suikast Nzm'm kayno-
su Binba Enver sayesinde yapacaklard. Binba Enver, ablas
Hasene'nin ei Nzm'm ortadan kaldnlmasndaki grevi seve
seve yerine getirecekti. nk biliyordu ki, enitesi ablasna hep
kt davranyordu.
29 mays 1908 akam Yzba smail Canbulad ve Binba En-
ver'in yardmyla Selanik Yallar Akaretler'deki eve giren Fedailer
Grubu'ndan Temen Mustafa Necib, Albay Nzm'a iki el kurun
skm ama ldrememiti.
Binba Enver, enitesine yaplan suikastta parma olduu or-
taya knca apoletlerini skerek daa kt.
Yalnz deildi. Eyb Sabri gibi baz ttihat subaylar da apolet-
lerini skerek daa kmaya balamlard.
Bu eylemi ilk balatan isim ise Kolaas Resneli Niyazi'ydi.
Resneli Niyazi'nin komutanln yapt "Resne Mill Tabu-
ru"nda kimler yoktu ki: Srp komitac Circis, Arnavut beyi sa Bola-
tin, Yunanl kaptan Kleftus Kontaris, Bulgar komitac Sandanski...
Hepsi Kanuni Esas'nin getirecei zgrlk ortamnda, eitlik
iinde kardee sonsuza kadar yaayacaklarna inanyorlard.
ttihat subaylarn arka arkaya daa kmalar tesadf deildi:
8 haziran 1908'de Estonya'nn Reval kentinde, ngiltere Kral
VII. Edward ve Rus an II. Nikolay "hasta adam" Osmanl'nn mi-
rasn paylamlard. Birka yl ncesine kadar Osmanl Devle-
ti'nin toprak btnln savunan ngiltere artk Rusya'yla ibir-
lii yapp imparatorluu paralama siyasetine soyunmutu. Buna
gre, Makedonya paralanacak, Irak ngilizlere, Boazlar Rusla-
ra braklacakt! Biliniyordu ki Fransa ve talya bu bulumann
teki mttefikleriydi.
Artk toprak kaybetmeye tahamml olmayan ttihatlar "Ya
vatan ya lm" parolasyla tm Makedonya'y (Selanik, Kosova,
109
Manastr) harekete geirmeye karar verdiler.
)veli muazzamamn Makedonya haritasn masaya yatrarak
paralayacan konumaya balamas ttihatlarn "d-
S cephesfni geniletmesine neden oldu.
Artk bakaldr sadece Yldz Saray'na kar yaplmayacakt,
tttihat ve Terakki Cemiyeti Manastr ubesi yaynlad bir bil-
diriyle Avrupa devletlerine ltimaton verdi:
Avrupa'nn uydurma Makedonya tekili kabul edilmeyecektir. (...)
Avrupa bizim menfaatimize kar olan yolda yrmeye devam ederse
o takdirde artk sabrmz tkenmi demektir. erefli bir lm sefla-
ne bir hayata tercih ederiz.
ttihatlar iki cephede de savaa hazrlanyorlard.
Bu ltimaton ttihatlar Almanlara yaklatracakt. Prusya
eitiminden geip, Alman kolektivist fikirlerin etkisi altnda ka-
lan gen "pozitivist" subaylar rgt iinde glendike, "Alman
yanls fikirler" de giderek arlk kazanacakt!..
ttihatlarn ayaklanma giriimlerinden Yldz Saray'nn habe-
ri oldu.
Makedonya Genel Mfettii Hseyin Hilmi Paa, Yldz Sara-
y'na bir telgraf ekti. Telgrafta, Ermeni ve Makedonya komitele-
rinin ttihatlarla birlikte, Selanik ya da Manastr iinde, "Mer-
kez cra Komitesi" adyla ihtilal planlayp ksa srede ayaklana-
caklarn yazyordu.
Bu gelen telgrafn bir benzerini de Atina'daki Osmanl By-
kelisi Rifat Bey gndermiti. Yldz Saray "yaramaz ocuklara"
artk hakettikleri cezay verme kararn ald...
II. Abdlhamid subay isyanlarn bastrmak, dadakileri indir-
mek iin en gvendii komutan Mir (Mareal) emsi Paa'y
> taburla Makedonya'ya gndermeye karar verdi.
Okumas yazmas olmayan, sertlii ve okullu subaylardan nef-
- etmesiyle tannan emsi Paa'nm Makedonya'da oluk gibi kan
aktacan tahmin etmek zor deildi...
emsi Paa'ya yardmc olmak iin zmir'deki Redif Frkalar
e Karaman Taburlar da Selanik'teki 3. Ordu'ya katlmak iin yo-
!a kt.
zmir limanndan hareket eden geminin iinde Doktor Nzm
a
vard. Bu kez asker klna girmiti...
J
ktor Nzm gemide yalnz deildi. Yanna gvendii baz tti-
arkadalann da almt. Onlar da nefer klna girmilerdi.

no
Doktor Nzm ve arkadalar askerlere propaganda yapmaya
balamlard ki, geminin zmir'e geri dnme karan verdiini -
rendiler. Telalandlar. Ne oluyordu ? Gemiye bindikleri haber mi
alnmt ? Kamaya karar verdiler. Ama denizin ortasnda byle
bir giriim imknszd. Geminin kyya yanamasn beklediler.
Bu arada geminin dn nedenini rendiler, yelkenlerinden biri
krlmt. Rahatladlar.
Fakat bu ksa sren bir rahatlamayd; nk zmir- Selanik ara-
snda asker tayan gemiler gidip geliyordu.
Doktor Nzm ve arkadalar gelimeleri "elleri kollar bal"
bir ekilde sessizce zmir'den izlemekle yetiniyorlard. Makedon-
ya'dan haber alamyorlard.
Selanik'te de heyecanl saatler yaanyordu.
ttihatlar Mir emsi Paa'ya suikast dzenleme karar ald.
Drt fedai gnll oldu. Sonunda suikast Temen Atf in (Kam-
l) yapmasna karar verildi.
Karar aklandnda Temen Atf, arkada, Albay Nzm Bey'i
vuran Temen Mustafa Necib'i dar ard. Osmanl-Yunan Sa-
va'nda ehit den babasnn saatini, eer basma bir ey gelirse
annesine ulatrmasn istedi.
Kucaklatlar.
Tanyeri aanyordu...
Tarih 7 temmuz 1908.
Mir emsi Paa sabah erken saatte Manastr Postanesi'ne
gitti. Yldz Saray'na telgraf ekti, artk operasyona hazrd!
Dar kt.
Temen Atf yanna yaklap selam akt, "Komutanm acil
mektup var" deyip bir zarf uzatt.
Paa zarf aarken, madalyalarla dolu gsne iki kurun yedi.
Kendine gvendii iin yannda fazla koruma bulundurmayan
Mir emsi Paa merdivenlere yld.
Korumalar Temen Atf'a da kurun yadrdlar. Ama bunlar-
dan sadece biri, o da bacana isabet etti. Temen Atf kamay
baard. 6
Mir emsi Paa'nn yaverleri bata Kavakl Mustafa Fevzi
(akmak) olmak zere, emsi Paa'y hastaneye yetitirmeye a-
baladlar ama uralan yeterli olmad. ttihatlar Yldz Sara-
y'nn en kuvvetli komutann ldrmlerdi.
6. Atf Kaml, TBMM'nin altnc ve yedinci dnemlerinde anakkale milletvekillii yap-
t. Mezar stanbul Sisli'de Ahidpi Hiirrivor'reH coh;HiLro^i.-
'11
Korumalardan biri Mir emsi Paa'nn elindeki haber pusu-
lasm alp okudu.
pusulada, "Ya vatan ya olum yazyordu!
Yldz Saray ile ttihatlar arasnda "sava" balamt.
II Abdlhamid, Mir emsi Paa'nn yerine bu kez Mir Os-
an Fevzi Paa'y Makedonya'ya gnderdi. Osman Paa Manas-
hr'a ulaamadan, Eyb Sabri ve Resneli Niyazi kuvvetlerince da-
s a kaldrp esir alnd.
' Yldz Saray aknd. ttihatlar arka arkaya suikastlara ba-
ladlar: Manastr Mntka Komutan Osman Hidayet Paa, Debre
Mutasarrf Hsn Bey, Polis Mfettii Sami, Avukat Sabir Efen-
di, Yzba brahim, Svari Yzbas Ali...
21 temmuz gecesi ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Selanik mer-
kezi topland. Karar aldlar: Saray'a tm Osmanl tebaas adna
merutiyetin ilan ve Anayasa'nn yrrl konmas iin telgraf
ekilecekti. Aksi takdirde 24 temmuzda ayaklanma balayacakt.
Tarih 22 temmuz 1908.
ttihatlar da dahil olmak zere herkesi artan bir olay mey-
dana geldi.
zmir kolordusunun ilk taburlan Selanik rhtmna ktlar.
Ve kar kmaz, 18 000 asker tfeklerini brakarak, karde ka-
n dkmeyeceklerini sylediler.
Doktor Nzm aylardr zmir'de harcad abann karln al-
mt.
Sonuta beklenen gn geldi. II. Abdlhamid merutiyeti ilan
etti.
7
Manastr ve Selanik, hrriyet ilann 101 pare top atyla kutlad.
8
stanbul ise aknd.
nk Rumeli'deki isyanlan, suikastlan, tm olan biteni san-
sr nedeniyle renemedikleri iin, II. Abdlhamid'in merutiye-
ti birdenbire ilan ettiini dnyorlard.
Merutiyeti padiahn ltf olarak gren kdam gibi gazeteler,
Padiahm ok yaa" diye manet atmlard!
Merutiyet ilan edildiinde Doktor Nzm Milas'ta Halil (Men-
nkallarn 4 Temmuz'u, Franszlarn 14 Temmuz'u olduu gibi bizim de 23 Tem-
m" o|fr'UZ V a r d ' ' 8 t e m r n u z 1909'ta kabul edilen yasayla, 23 Temmuz "Hrriyet Bayra-
ik kut|
anmaya baland. Ancak bu bayram 13 mays I935'te kaldrld.
te m e
5 r utiyetin ilan edildii gne kadar cemiyete ye olanlar, 319'u subay,
V t o p l a m 5 0 s
r
o g[u J ' ' kiiydi, istanbul'daki ye says ise sadece I I'di. (Kudret Emi-
6". Anadolu'da Devrim /"?;;/... OQQ - rrm
112
tee) Bey'in evinde saklanyordu. Duyar duymaz hemen zmir'e
hareket etti...
zmir ayaktayd.
Kordon Boyu'nda insan seli akyordu: Evliyazadeler Refik
Efendi, Naciye Hanm, Makbule ve ocuklar ellerinde Trk bay-
raklaryla Kordon'a gelmilerdi.
Herkesin elinde kendi milletinin bayra vard:
Trk, Yunan, Bulgar, Srp, Arnavut, erkez, Musev, Ermeni,
Rum, Krt, Arap sokakta zaferi kutluyordu...
Yabanc tccarlar, Levantenler de Kordon'daki kutlamalara ka-
tldlar.
Kadifekale'den top at yaplyordu.
Herkes karanlk gnlerin geride kaldna inanyordu.
Bitecekti artk toprak kayplar, yoksulluklar, hastalklar,
lmler...
zmir'e gelen Doktor Nzm o karmaada Kuuba Erefi
buldu.
Boynuna sarlarak hkra hkra alad.
stibdat iktidarn ykmak iin on be yl mcadele vermiti.
stanbul, Paris, Selanik ve zmir'de geen on be yl...
Sonra kendini toparlad.
ttihat arkadalarna Selanik'e gideceini syleyerek, nce-
likle gvenlik ileriyle megul olmalarn tavsiye etti.
Haklyd...
Merutiyet'in ilk gnlerinde zmir'in ynetiminde boluklar ol-
du. Esnaflardan seyyar satclara kadar herkes, hrriyetin "kanun
ve kural tanmazlk" olduunu dnyordu. rnein sanyorlar-
d ki vergiler vb. yaptrmlar kalkmt!..
Aslnda Osmanl tebaasnn byk bir blm ne olup bittiinin
farknda deildi. Bazlar Makedonya'dan gelecek "hrriyef'in ka-
dn m erkek mi olduunu tartmaya balamt!..
Lokantalar bedava yemek datyordu...
Doktor Nzm Selanik'e gitti. Giyecek baka elbisesi olmad
iin, "Ttnc Yakub Aa" kyafetiyle gitmiti.
"Hrriyetin kbesi" ad verilen Selanik, zmir ve stanbul'dan
daha cokuluydu.
Daa kan Binba Enver "hrriyet kahraman" olmutu. Her-
kes Binba Enver'i grmek iin birbirini eziyordu.
ttihatlarn Selanik'teki lideri Talat, istasyonda karlad
Binba Enver'e, krmz ciltli bir "Kanuni Esas" hediye etti.
Daa ktnda her trl lojistik destei veren nde gelen tti-
113
subaylardan Binba Cemal,9 istasyonda Enver'i perk:en
Adana, "Sen artk Napolyon oldun" diyordu...
Hristiyan Gagavuz bir Trk!
Yirmi yedi yanda bir bayrak, bir efsane kahraman olan Bin-
ba Enver kimdi ?
Asl ad smail Enver'di.
12 kasm 1881 stanbul doumluydu.
Hac Ahmed-Aye iftinin alt ocuklar var: Enver, Nuri, K-
mil, Erturul, Hasene ve Mediha.
Enver, baba tarafndan Gagavuz Trklerindendi!
Hlasa Enver Paa'nm yedinci atas, Hristiyan Gagavuzlardand.
ecere tablosunda, en bata grlen Abdullah Killi, bu soydan Ms-
lmanla dnen ilk soy by olarak bilinir. (evket Sreyya Ayde-
mir, Enver Paa, 1993, c. 1, s. 183)
Enver'in kendisinden yaa kk amcas Halil Paa, Akam
gazetesinde 1967 ylnn ekim-kasm aylan arasnda yaymlanan
anlarnda ailesine ilikin u bilgiyi vermektedir:
Ceddimiz Krm'dan gelmitir. Krm hanlarnn sarayna teberi ve
bilhassa kadm eyas satan bir yemeniciymi. Bu yakkl delikanl
Hristiyan olduu iin, harem dairesinde kimse ondan kamazm. Bu
srada Krm hannn yaknlarndan bir kz, ona gnl vermi. Nihayet
evlenmelerine karar verilmi. Yemenici delikanl Mslmanl kabul
etmi. Evlenmiler. Bu yemenici Rum deil, Rumen deilmi. u hal-
de Rum veya Ulah olmayan, Trke konuan bu Hristiyan, Roman-
ya'da yaayan ve dini Hristiyan olan Gagavuzlardand.
Bu evlenmeden sonra Ruslar, Krm' istila etmiler. gal zerine,
ddimiz karsyla beraber, Tuna aznda Kilya ehrine gmler.
uslarn Romanya'y igalinden sonra da dedelerimizden Kahraman
!- Karadeniz'in Trkiye kylarndaki Abana'ya hicret etmile
;ler.
Mslmanl seen yemenici, "Abdullah Killi" adm almt,
srasyla, Kocaaa Killi, Kahraman Aa, Killiolu Hseyin Aa,
1 Mu
tafa Kaplan ve nihayet Hafz Kmil Efendi takip etmiti.
nv
' er'in babas Hac Ahmed, Hafz Kmil Efendi'nin oluydu.
4
'a. asker eczac Mehmed Nasib Efendi'nin oluydu. 6 mays 1872 Midilli do-
- 899 da Selanik'te Seniha Hanm'la evlendi. Ahmed, Mehmed, Kmuran, Nejdet
T iirdi; I
114
Enver ilkrenimine istanbul'da balad. Sonra asker rtiye ve
idadiye Manastr'da devam etti. 1899'da Harbiye'den, 1902'de de
kurmay subay olarak Erkmharbiye'den mezun oldu. 3. Ordu'ya
atand.
Sonras malum...
Hrriyet kahraman Binba Enver iin, Selanikli air Ahmed
Efendi, istasyonda yeni iirini okuyordu:
lemde emsali adm
Yaptk bugn bir inklap
Hainleri, alaklar
Zalimleri ettik harap
Biz yek vcud ittifak
Bir kale tekil eyledik
Hrriyeti, milliyeti
Hakkyla temsil eyledik.
Mill mar olmad iin subaylar mzka takmlarna Fransz Krfez sandallarla doluydu.
htilali'nin mar "Marseillaise"i aldryorlard. Bugn izleyen
gnlerde Paris'teki ttihatlar Republique Meydan'ndaki nl
Marianne Ant'na elenk koydular.
Her kede herkes kendi dilinde nutuk atyordu.
Selanik zgrl soluyordu.
Doktor Nzm Selanik'te ttihat arkadalaryla bulutu.
Hepsi heyecandan titriyordu.
Selanik ttihat ve Terakki Cemiyeti merkezi umumsi topland.
Ne yaplaca konusuna her kafadan bir ses kyordu.
in gerei uydu: istedikleri siyasal dzene kavumulard.
Ama yeleri hep kk rtbeli subaylar ve kdemsiz memurlar-
dan oluuyordu. ktidar devralacak kadrolar yoktu.
Yine de meydan bo brakmak istemiyorlard. Hangi isimlerin
nazr olarak hkmette grev alacan kararlatrmay ve arka gstergesiydi.
planda durup, bunlann ne yapp neyi yapmayacaklan konusunda
talimat venneyi planlyorlard.
Bu nedenle ilk i olarak, hkmetle temaslar yrtmek zere
stanbul'a bir heyet gnderilmesine karar verildi. Heyette, Talat
Bey, Cavid Bey, Midhat kr, Rahmi Bey, Binba Cemal gibi isim-
ler vard.
ttihat kadrolar artk "bey" olmulard!
J 75
Heyete, Enver'in amcas Yzba Halil, Yakub Cemil, Mustafa
Necib, Mlazm Hilmi gibi fedailer koruma grevi yapacaklard.
ttihatlar silahlann kuanp Osmanl Devleti'nin bakentine
doru yola karken, Doktor Nzm "Anadolu umum mfettii"
olmutu, bu nedenle zmir'e dnecekti. Nazrlk istememiti.
Selanik merkezi umumsi zmir'e ektii telgrafta, Doktor N-
zm ve arkadalannn onlara layk olabilecek bir trenle karlan-
malann istedi...
Doktor Nzm ilk kez kendi kimliiyle zmir'de
Tarih, 7 austos 1908.
zmir liman tklm tklmd.
Kalabaln nnde hkmet temsilcileri ve belediye grevlile-
ri vard.
Evliyazade Refik Efendi'nin iinde bulunduu tccarlar lima-
nn sa, papazlar, hahamlar ve imamlar sol tarafndayd.
Yaptklan bire bin katlarak anlatld iin ad efsaneleen
Doktor Nzm' grmek iin binlerce insan limana akn etmiti.
Nihayet Doktor Nzm' tayan gemi ufukta gzkt.
Herkes mendillerini sallyordu.
Bando almaya balad.
Doktor Nzm maher kalabal grnce ard.
Heyecanlyd.
Kyafeti deimiti; artk o Paris Sorbonne mezunu Selanikli
Doktor Nzm'd.
Tkrk cezas
azrlanan krsye kp konumaya balad.
l t u k c o k
kimseye olduka sert geldi.
da konumas yakn bir gelecekte zmir'de yapacaklarnn
3 trennn a r d m d a n D o k t o r
Vle birik Nzm, Yzba Rue-
! once belediyeyi, sonra vatandalarn sraryla Rum
anesi'ni, Ermeni Murahhasa Dairesi'ni ve Musev
pasn ziyaret etti.
Belk e d e S " r a S l n d a M f t l k unutulmutu!
t a r e t l e r e "^^ V h o m l ) e r l i k " mesajlarnn verildii bu kk
olge dmesi" istenmemiti. nk muhalifleri lli-
116 117

hatlann "Panislamik" olduu propagandasn yapyorlard. prens Sabaheddin kavgas

Karlama trenini hazrlayanlar bir yeri ziyaret etmeyi unut-
mamlard. zmir yine de bir trl gerilimden kurtulamyordu.
Buras Asmalmescit'teki "Ttnc Yakub Aa"nn dkknyd! Selanik'ten Doktor Nzm'a gelen bir telgraf ehrin gerginliini
ttihat Yzba Ruen burada, Doktor Nzm'n o zor gnle- daha artrd. Cemiyetin Selanik merkezinden gelen telgraf, Prens
rini ve mcadelesini anlatrken, Doktor Nzm alamamak iin S baheddin adna Anadolu'da tekilat kurmak isteyen svari su-
dudaklarn snyordu. bay (ve Milasl Halil'in [Mentee'nin] kardei) Murad, Binba
Asker kla da ziyaret ettikleri yerlerdendi. Iror Tevfik ve Demirci Avn'nin hemen gzaltna alnmasn
ttihat dmanlarnn cezalandrlmasna da orada baland. emrediyordu.
zmir kolordusu komutan Ferid Tevfik halka zulm yapt ve Kuuba Eref, ad geenleri gzaltna almak iin Mlazm
askerlik mesleine zarar verdii gerekesiyle, hemen o gn, ora- Tevfk'i grevlendirdi. Afyon'a giden Tevfik, grevini tamamlaya-
da askerlikten uzaklatrlarak rtbesi alnd. Yann ileri olmas rak dnd. "Prens Sabaheddinci" zmir klasna getirildi.
sebebiyle halk nnde tehir cezas uygulanmad. Kuuba Eref haber ulatnda saat 23.00' gsteriyordu. E-
Aydn ehri bakomiseri Mehmed, hafiye olarak bilinen ve bu ref durumu nce Kemer'deki Doktor Nzm'a iletti. O da haberi
sayede paa olan Hac Hasan Paa, zmir'de frka komutan olan alr almaz klaya geldi. Yakalanan isimlerin sorgusunu Doktor
Tevfik, polis komiseri Mehmed Refik gibi kiiler niformalar, rt- Nzm yapt.
beleri, nianlan karlarak halkn nne karlp tehir edildi. Bu sorgu aslnda ttihatlarn siyasal tavrlarn gstermesi
Doktor Nzm hepsini tkrkle cezalandrd. Ama bazen is- asnda ilginti:
tenmeyen olaylar da olmuyor deildi. Halk zellikle kendilerine Doktor Nzm klaya geldiinde Milasl Murad ve Demirci Avn
kt davranm idarecilere lin giriiminde bulundu. ayaa kalkarak ona kar saygl davrandlar. Doktor Nzm ne aa-
Cezalandrma yntemi ttihatlar ikiye bld. beyini yakndan tand Milasl Murad'a, ne de kendisine saygda
rnein, Polis Mdr Mazhar'n makamnn baslp tehir kusur etmeyen Avn'ye scak davrand. Hemen sorguya balad.
edilmesine, Kuuba kardeler Eref ve Sami kar ktlar. Neden ve ne amala yeni bir tekilatlanmaya girdiklerini sor-
Doktor Nzm'a yaptnn yanllndan bahsettiler. Ne var ki du. Yant beklemeden, szlerini ttihatlar aleyhine bir alma
Doktor Nzm kendini hakl buluyordu. Ona gre bu tip istibdat- iinde olmalarnn ok ar cezalara neden olacan bilip bilme-
lar halkn nazarnda layk olduklar gibi cezalandrlmalydlar. dikleri sorusuyla srdrd.
ki farkl gr ttihatlar, o gnlerin scak ortamnda at- Milasl Murad tekilatlanmay merutiyetin kendilerine sala-
ma noktasna getirdi. d haklar dorultusunda yaptklarn ve bu nedenle ceza alabi-
Sonra her iki tarafta sakinleti. Polis Mdr Mazhar sorgulan- =ek bir davran iinde olmadklarn syledi.
d. Doktor Nzm yumuad. in garip yan o gn lin edilmek is- Doktor Nzm ok sinirlendi. Kendini kontrol altna alamaya-
tenen polis mdr Mazhar nce stanbul polis mdr, sonra da I hale geldi. Her ikisini de klann orta yerinde kuruna dizdi-
Bitlis valisi olacakt. rebileceini syledi.
zmir geneli ttihatlara scak bakyordu. Aslnda merutiyetin ilk gnlerinde ttihatlar ile Prens Saba-
kinci Merutiyet'in hemen arkasndan askerlerin klk giye- hn grubu arasnda scak ilikiler yaanmt. Bata Paris'ten
cek gereksinimini karlamak iin ba toplanacak bir "yardn! ionen Dr. Bahaeddin akir olmak zere, ttihatlar, Prens
komisyonu" oluturuldu. Ardndan stanbul, Selanik gibi kentler- eddin grubuyla stanbul'da bir araya gelerek, ileride prog-
de olduu gibi zmir'de de "asker kulb" aabilmek iin ba nn birletirebilecekleri umuduyla ittifak kurmular ama
na
toplanmaya baland. yata geirememilerdi. "Pamuk ipliine" bal bu ittifak
sa zamanda sona erecekti...
On iki Trk, bir Ermeni, bir Rum ve iki Yahudi olmak zere on
alt kiiden oluan bu komitede Evliyazade Refik Efendi de vard
tad
tada t m olup bitenler garipti.
zc
zmir "yeni dneme" uyum salamakta zorlanmamt!.. Prens Sabaheddin'e kar olan ttihatlar, II. Abdlha-
118

mid'e bask yaparak Ingilizciliiyle tannan Kbrsl Kmil Pa-

a'nm sadrazamla getirilmesini saladlar! Harbiye nazrlna
Drdnc blm
Prens Sabaheddin'e yaknlyla bilinen Receb Paa geldi!
7 austos 1908 gn yeni kabine yemin ederek greve balad. 26 nisan 1909, stanbul
Kuruluundan on gn sonra hkmetin program gazetelere
yansd.
Hkmet programnda, milletvekillerinin yasa teklif etme, se-
me seilme hakknn belirli bir servete bal olmakszn herkese
tannmas, gayrimslimlerin de askere alnmas nde gelen konu-
lard.
Maliye, bakanlklar, ordu ve donanma yeniden dzenlenecekti.
D lkelerle yaplan ticaret szlemeleri gzden geirilecekti.
Bu lkelerin onaylamas halinde kapitlasyon ayrcalklarnn
kaldrlmas ngrlyordu. Doduu, gzn at ehir iki haftadr ayaktayd.
Vergi sistemi gzden geirilecek, ticaret, sanayi, bayndrlk, stanbul'da silah ve top sesinden baka ses yoktu. stanbul ka-
tarm, bilim ve eitimde gelime salayabilmek iin yatrmlar ya- ranla brnmt.
placakt. Gereksiz memurlar ve alayl eitimsiz subaylar emekli- Her gece drt be bin fanus ve elektrik lambalanyla aydnlat-
ye sevk edilecekti. lan Yldz Saray, o gece sadece be on havagaz feneriyle aydn-
Yeni hkmetin Osmanl Devleti'ni ada merkez bir devlete latlyordu.
dntrme iddias vard. Tarihe "31 Mart Ayaklanmas"1 olarak geen olaylarn balan-
Benzer iddial programlar eitli dnemlerde ortaya atlm d o gnlerde Fatin Rd (Zorlu) daha krk gnlk bebek bile
ama hibiri baarlamamt. Bakalm ttihatlar yaptklar "Tem- deildi.2
muz Devrimi"yle bunlan hayata geirebilecek miydi ? Babas Mir brahim Rd Paa, II. Abdlhamid'in seryave-
lk aylarda herkeste bir iyimserlik havas vard. yle ki, Make- riydi.
donya'da etecilik sona ermiti. Reval Bulumas'nda Rusya ve Yldz Saray'nn tm grevlileri gibi o da, korku ve dehetle
ngiltere aldklar karan geri ekmek zereydiler. Kapitlasyonla- sonunun ne olacan bekliyordu. Herkes yorgundu. Aralarnda
rn kaldrlmas deil ama daraltlmas tartlmaya balanmt. reyenler vard. Haremdeki alayan kadnlarn feryatlar, lm
Ama bu umut dolu gelimeleri kknden sarsacak ac olay dizliine brnm Yldz Saray'ndan duyulan tek sesti. Lakin
gerekleti o gnlerde: a sre onlar da aldklar uyanlar zerine sustular.
- 5 ekimde Bulgaristan bamszln ilan etti. itin Rd'nn babas brahim Rd Paa en ok II. Abdl-
- 6 ekimde Yunanistan Girit'i topraklarna katt. 'd'e anyordu. Her an ldrlecei, her an tahttan indirile-
- Ve ayn gn, yani 6 ekimde Avusturya-Macaristan mparator- orkusuyla yaayan padiah, o gece ne kadar sakin ve meta-
luu Bosna-Hersek'i ilhak etti. netliydi.
"Hasta adam" Osmanl Devleti'nin toparlanmaya balamasn- Mart Ayaklanmasn bastrmak iin Selanik'ten gelen Ha-
dan korkanlar "ellerini abuk tutmulard"! rdusu subay ve erleri Yldz Saray'n kuatmlard.
erideki "uzantlar" da bo durmayacakt... e
dairelerin hemen hepsi askerlerce doldurulmutu. Su-
Ve gn gelecek Evliyazadelerin damad olacak Fatin Rd
Milad 13
(Zorlu), daha krk gnlk bir bebekken srgnle tanacakt... nisan 1909.
U
u ^ 2 o r | u ' n u n nfus kdndaki resm doum tarihi 1910'dur. Ancak kz Se-
ce urdus" a a n n e s G u z ' d e Zoriu'nun "Fatin'i 31 Mart Ayaklanmasndan hemen n-
U V e s u r g n e
5d Z
Zorlu "
Zo f k i
giderken
g kucanda
gtrdn"
g sylediini
y aktard. Fatin
k. Kafa , , ^ " n u f u s t a k i ad da "Ahmed Fatin Zorlu", yani resm belgede "Rd" ad
120
baylarn hemen hepsi Harbiyeli'ydi; yani mektepli! Balarnda
Hrriyet Kahraman Binba Enver vard...
0 gnlerde krk gnlk bir bebek olan Fatin Rd'nn yaa-
mnda Harbiyelilerin yeri hep ayn olacakt!
Babas brahim Rd Paa, II. Abdlhamid'in yakn evresin-
deki ender "mektepli" subaylardand.
brahim Rd Paa'nm babas, yani Fatin Rd'nn dedesi
de "mektepli" bir subayd. Yalnz, dedenin "mektebi" Osmanl
topraklarnda deil, Rusya'dayd. nk o bir Rus'tu; Osmanl'ya
iltica edip "Rus brahim Paa" adn almt.
Pukin'in arkada
Rus brahim Paa, XIX. yzyln banda Petersburg limann-
dan ayrld kruvazryle Artvin'e snmt.
brahim Paa'nm neden Rusya'dan kap Osmanl'ya snd
konusunda ailenin hibir bilgisi yok. Paa'mn Rus adn bile bil-
miyorlar.
Kimdi bu Rus brahim Paa?
Sanrm Rusya tarihine bakarak bu sorunun yantn bulabiliriz.
Rus brahim Paa ne zaman Osmanl'ya snmt: XIX. yzy-
ln banda. Peki, o tarihlerde bahriyeli bir Rus subayn, Osman-
l'ya snmasna yol aacak olay ne olabilirdi ?
1789 Fransz htilali dnyay sarsmt. "Hrriyet", "adalet", "eit-
lik" gibi kavramlar Rusya'da da etkisini gsterdi. Dekabristler (Ara-
lklar) adyla anlan Rus devrimciler, Bat'dan gelen bu dnce-
leri hemen benimsediler. "Kleler nasl zgrlne kavuturulma-
l; liberal bir devlet nasl kurulmal; federatif sistem mi, bamsz
ynetimler mi; cumhuriyet mi, yoksa anayasal monari mi ?" gibi
sorulan tartmaya atlar. ar I. Aleksandr tpk II. Abdlhamid gi-
bi, iktidara gelmeden nce verdii zgrlk szlerin hepsini
unutmu, hafiyeleri araclyla acmasz bir iktidar kurmutu.
Dekabristler, ne soylu snfn ne de tccarlarn Rusya'y dei-
tireceine inanyorlard. Rusya'daki deiiklii ve ilerlemeyi sa-
dece kendilerinin yapaca dncesindeydiler.
Petersburg'da Muhafz Alay Komutan Muravyev ve yardmc-
s Trgenyev "Kuzey Birlii" adl bir rgt kurdular (1821). rgt
gen subaylann katlmyla ok byd.
1 aralk 1825'te I. Aleksandr esrarl bir ekilde ld. Ani lm
arl kartrd. Tahta kimin geecei konusunda fikir ayrlklar
kt. Karklktan yararlanmak isteyen Dekabristler, ar I. Niko-
121
, tahta kaca gn ayaklanma balatmaya karar verdiler.
14 aralk gn Petersburg'daki Senato 'nun bulunduu Birinci
Meydan'nda ayaklanmaya baladlar. Ancak umduklar
destei bulamadlar. Devrim eylemine yalnzca piyade birlii
ve bahriyeliler katlmt.
syanclar arasnda air ve yazar Pukin de vard...
ar I- Nikolay darbeci olarak grd subaylara hi acmaya-
cakt.
0 gn, 14 aralk gn Petersburg'da oluk oluk kan akt.
Dekarbistler yenildi...
Be general asld. Be yz subay gzaltna alnp sorguland.
Yzlercesi Sibirya ve Kafkasya'ya srld. Kimi de kat...
Bu kaan devrimci subaylardan biri de, Osmanl'ya snp
Mslman olan Rus brahim Paa'yd !3
Ne garip rastlant...
Rus brahim Paa, Rusya'y "zgrletirmek" amacyla asker
bir ayaklanmaya katld ve yenildi...
Olu Mir brahim Rd Paa ise, Osmanl'y "zgrletir-
mek" isteyen subaylar tarafndan Yldz Saray'nda gz hapsine
alnm, Midilli'ye srgne gnderilmeyi bekliyordu...
Ve torun Fatin Rd ise yarm asr sonra Trkiye'yi "zgrle-
tirmek" isteyen subaylar tarafndan, yine bir adaya, bu kez Midil-
li'ye deil, Yassada'ya hapsedilecek ve ardndan mral Adas'nda
idam edilecekti...
Geelim...
Biz yine Yldz Saray'na dnelim...
27 nisan sabah..
Askerler Yldz Saray'n boaltmt. Yalnz kap nne iki n-
ti asker koymulard. Mabeyin Baktibi Ali Cevad 4 koarak
lahn dairesine gitti. Askerlerin saray boalttn syledi.
Abdlhamid, "Merhum amcam (Abdlaziz) hakknda da ay-
nen byle yapmlard" dedi.
D. Abdlhamid yanlmamt,
celisi Mebusan'dan gelen drt kiilik heyet II. Abdlhamid'e
&
runda k Macar, Rus, Polonya ihtilallerine katlm ve Osmanl'ya snmak zo-
Pa
$a (KorT'ir k S a > " d a y k s e k r t b e l i subay vard: Murad Paa (Jozef Bern), skender
d l k p
aa (M h k ' ' ' M u z a f f e r P a S a (Wladyslaw), ahin Paa (Felis Breanski), Mehmed Sa-
W e
7 n Bieli "k C z a i k o w s k i ) ' Mahmud Hamdi Paa (Fischel Freund), Nihad Paa (Se-
Mehmed A l p ^ ' ^ P a a ( L u t r i k Bystzowski), Sefer Paa (Wladyslaw Koscielski),
( K nstanty B t) *** ^ - ^ D e t r o s m e r Pa
)' 5 a (Michael Latos), Mustafa Celaleddin Paa
* 'ZGckiJ gibi
^ g l u eski bvkelr-l
C|
A
n
M
zade Muam.. Mehmet Cevat Akaln'dr. Mehmet Cevat Akaln, Usa-
122
Meclis'in kararn aklad: "Biz Meclisi Mebusan tarafndan gn-
derildik. Fetva var. Millet sizi hal'etti. Ama korkmaynz, hayatnz
emindedir!"
II. Abdlhamid'in otuz yldr sren kbusu geree dn-
vermiti!
Sonu amcas Sultan Abdlaziz'e mi benzeyecekti ? Hep amca-
snn ldrldn dnyordu.
Tedirgindi.
leden sonra saat 15.00.
Padiahn yine konuklan vard. Hareket Ordusu komutanlarn-
dan Mir Hseyin Hsn Paa bakanlndaki subaylar II. Ab-
dlhamid'e, Osmanl tarihinde o gne kadar grlmemi karan
akladlar: padiah srgne gnderilecekti.
II. Abdlhamid raan Saray'nda kalmak istediini syledi.
Hseyin Hsn Paa, padiaha kararl olduklarn saygl bir dille
yineledi. Sonra herkesin akn baklar arasnda, belindeki re-
volverini kararak, "Can gvenliiniz iin tereddt iindeyseniz,
buyrun bunu aln, beraber arabaya binelim. Bir taarruz olursa n-
ce ekip beni vurursunuz" dedi.
II. Abdlhamid subaylarn kararll karsnda bir hareket
olana kalmadm anlamt.
II. Abdlhamid ve onun gelmesini istedii bir avu yakn Bin-
ba Ali Fethi (Okyar) Bey'in muhafazas altnda gece ge bir sa-
atte arabaya bindirilerek Yldz Saray'ndan karld. Gtrl-
dkleri istasyondan zel bir trenle Selanik'e hareket ettiler.
II. Abdlhamid yeni ikametgh Selanik Yallar Mahallesi'nde-
ki Alatini Kk'yd. Bu kk mimar Vitalino Poselli, Yahudi
banker ve sanayici Moise Alatini iin yapmt. Evi daha sonra
Evliyazade Refik Efendi'nin ei Hacer'in akrabalarndan Kapan-
zade Ahmed ald.
Srgnde bir bebek
Benzer srgn kaderini, II. Abdlhamid'in "kadrosu" da paylat.
Mir brahim Rd Paa Midilli srgnne yalnz gitmek is-
tedi. Ama ei Gzide Hanm srar etti. Birlikte gideceklerdi. Bir
de yanlarna daha anne st emen Fatin Rd'y alacaklard.
Gzide Hanm bir nceki grev yeri Akabe'de, dizanteri olan
eini llerde de yalnz brakmamt. II. Abdlhamid, Hicaz de-
miryolunu yaptrrken, emniyeti bakmndan yolun denizle temas
123
ktasn kontrol altnda tutmak iin Akabe Kalesi'ne 15 u-
X
\on'da Rd Paa komutasnda iki tabur asker gndermi-
, i n i n hastalandn renen Gzide Hanm gnler sren yol-
, s o n u c u Akabe Kalesi'ne einin yanma gitmiti...
g n Midilli Adas'na srgn gidenler sadece, II. Abdlhamid'in
e r de yannda bulundurduu "gvenilir adanlan" deildi. tti-
lar "Temmuz Devrimi"nin ardndan, nce tevkif edilip sonra
leleriyle birlikte Bykada'da ikamete mecbur edilen eski se-
rasker Rza Paa, eski Tophane miri Zeki Paa, eski dahiliye na-
zm Memduh Paa, eski Bahriye nazn Hasan Rami Paa, eski ba-
ktip Tahsin Paa, eski bamabeyinci Ragb Paa, eski ehremini
Reid Paa gibi isimleri de Midilli Adas'na srgne gnderdi.
II. Abdlhamid'in iki devir kadrosu birletirilip birlikte Midilli'ye
srlmt.
Ei Rd Paa'nm yannda Midilli'ye srgne giden Gzide
(Zorlu) Hanm kimdi ?
Fatin Rd'nn annesi Gzide Hanm, zengin bir ailenin kzyd.
Dedesi Rfk Efendi, aslen Yozgatl'yd. pek Yolu'nda al tica-
reti yapyordu.
Babas Hseyin Rfk Paa, II. Mahmud dneminde 1827'de, ei-
tim amacyla Fransa'ya gnderilen ilk drt renciden biriydi.
Soru: al tccan Rfk Efendi olunun neden kendisi gibi tc-
car olmasn istememi de onu asker ocana gndermiti ?
Bu sorunun yant dnemin siyasal-ekonomik yapsnda sakl.
XIX. yzyln ba... Padiah II. Mahmud, Yenieri Oca'n kal-
np yerine profesyonel, iyi eitilmi, ticar ilerden uzak, yaa-
u klada srdrecek disiplinli askerler ve ordu istiyordu.
Ama drt yz altm yllk Yenieri Oca'n kaldrmak o kadar
kolay deildi.
Yenieri Oca zamanla salt asker bir g olmaktan kmt. Ye-
ler zellikle son yzylda bir ekonomik gcn kontrol altna
ti: Yahudi sermayesiyle ticar ilikileri vard. Dnemin nde
ahudi sarraflan Yeeya Aciman, elebi Behor Karmona, Ye-
a
bay, Yenieri Oca sarrafyd ve yenieri aalanyla kur-
ortaklk sonucu Saray zerinde byk etkiye sahiptiler.
te, Yahudi sermayesi Yenieri Oca'nn lav edilmesini is-
temiyordu.
birlikte Yahudi tccarlar karsnda Osmanl piyasa-
ek
g kazanan Ermeni sermayesi ise Yenieri Oca-
drhp Nizam Cedit ordusunun kurulmasn destekliyor-
124 125

du. Yani piyasadaki Yahudi gcn krarak Saray nezdinde gl
olmak istiyordu.
Ermenilerin Yenieri Oca karsndaki tavr Saray tarafndan
da korunmalarna neden oluyordu.
Uzatmayalm... 1826'da Yenieri Oca kaldrlrken Yeeya
Aciman ve elebi Behor Karmona gibi byk Yahudi tccarlar l-
drld. Yeheskel Gabay Antalya'ya srld. Yahudi cemaati ne
yapacan bilemiyordu, nk asrlardr ilk kez bir Yahudi cema-
at lideri ldrlyor, nde gelen Yahudi tccarlar ya srlyor ya
da yok ediliyordu.
Sonuta Yenieri Oca'nn kaldrlmasyla Yahudi sermayesi-
nin siyasal ve ekonomik arl byk darbe yedi. Buna karlk
Ermeni lobisi siyasal ve ekonomik gcnn doruuna kacak
bir srece girdi...
Gzide Hanm'in al tccar babas Rfk Efendi, Trk myd, Hanm'n ailesinin kkeni neydi ?
Ermeni miydi, Yahudi miydi?
Bilmiyoruz... Ama grnen o ki, tccar Rfk Efendi olunu Ni-
zam Cedit ordusuna yazdrmakta ok gnll gzkyor...
Hseyin Rfk, Paris'te iki yl Saray'da da kald. Dnnde
"topuluk" zerine kitap yazd. Padiah tarafndan verilen altn
madalyas vard. Ordu komutanl da yapt. Hatta ailenin syle-
diine baklrsa, sadrazamlk teklifi bile alm, ancak, "Ben siya-
setten anlamam" diyerek reddetmiti.
Hseyin Rfk Paa'nn ilk einden Hilmi ve Hamdi adlarnda
Tanma amal soru: "Ken" ne demektir?
pii Kurumu'nun szlnde bu kelime yok. Bir yer ya da
k
, ismi olabilir mi ? Trk Tarih Kurumu yaynlarndan Krm
'Kafkas Gleri adl kitapta "Ker" adl bir yer ismi geiyor:
Nitekim daha nce Krm Ker'te oturmakta olan bir grup Yahudi
baslarnda hahamlar olduu halde 1865'te stanbul'a gelmiler ve ge-
ldi yardm grmlerdi. Hatta bunlar Osmanl Devleti'ndeki dier
Yahudilerden mezhepe farkl olduklarn beyan ederek, kendilerinin
bir "cemaati mahsusa tekil ederek spanyal Yahudilerle hibir m-
nasebetleri olmadndan ayr hahamba kavaninine tbi olmay" is-
temekteydiler. (Abdullah Saydam, 1997, s. 92)
Rus brahim Paa'nn olu Rd Paa'yla evlendirilen Gzide
Gzide Hanm'n babas Hseyin Rfk Paa yz be yl yaad.
Ailece Saray'a yakndlar. Gzide'nin en yakn arkada II. Abdl-
hamid'in kz Naime Sultan'd. Hatta evlenirken, "Gelinliimiz
benzer olsun" diyerek ayn gelinlii diktirmiler, ancak Hseyin
Rfk Paa, "Sen nasl padiahn kzyla kendini bir tutarsn?.." di-
yerek gelinliindeki prlantalar sktrmt.
II. Abdlhamid iki kzn, Naime Sultan ile Zekiye Sultan' Gazi
Osman Paa'nn iki oluyla, Nureddin Paa ve Kemaleddin Pa-
a'yla evlendirdi.
5

iki ocuu vard. kisi de askerlii semi ve paalk rtbesine ka-

dar ulamlard. Hseyin Rfk Paa'nn ikinci ei, esir pazarn-
dan ald Melek Hanm'dan ise Gzide ve Vefik dodu.
Paa, Gzide doduunda altm be, Vefik doduunda yetmi
iki yandayd!
(Ara not: Gzide Hanm'm kardei Vefik Bey'in kz Mualla
[Eri] ilk evliliini 1943 ylnda film ynetmeni Faruk Ken'le yap-
t. Faruk Ken, Atatrk'n cenaze trenini filme eken ve Trki-
ye'de, filmlerin sessiz ekilerek daha sonra seslendirme yaplmas
yntemim ilk kez uygulayan filmciydi. stanbul Film irketi'ni ku-
ran Faruk Ken, akrcal Mehmed Efe, Kvrck Paa, Gnah-
szlar, lde Bir stanbul Kz gibi ok sayda filme imza att.
Mualla ve Faruk iftinin Vefik ve Gl admda iki ocuu oldu.
Mualla Hanm ikinci evliliini Amerikan ttn irketinde alan
Richard Broking'le yapt bu evlilikten de Can adl bir olu oldu.
Faruk Ken ise, ikinci evliliini 1954 ylnda Trk sinemasnn
"Kk Hammefendi"si Belgin Dorukla yapt.)
Gazi Osman Paa'nn akrabas
Zorlu ailesinin anlatmna gre, Gzide'nin babas Hseyin Rf-
k Paa ile Gazi Osman Paa akrabayd!
Biyografilere bakld zaman bu akrabala ait somut bir olgu-
rastlanmyor. Gazi Osman Paa'nn biyografisi bilinmezlik ze-
>e kurulu. Nerede doduu konusunda elikili bilgiler mevcut.
sin doum yeri konusunda, baz tarihiler "Amasya" derken,
bazlar "Tokat" demektedir.
basnn kimlii konusunda da benzer karklk vardr: kimi-
buklu erif Aa'nn, kimisi Binba Mehmed Bey'in, kimisi de
ile Kemaleddin Paa 1898 ylnda evlendiler. Evliliklerinin altnc yln-
' " i r dedikoduyla alkaland. V. Murad'n kz Hatice Sultan, Kemaleddin
/gamaya balamt. stelik Kemaleddin Paa. Hatice Sultan'a delicesine
J haber alan II. Abdlhamid, kz Naime Sultan' Kemaleddin Paa'dan boat-
maya srd. Naime Sultan ikinci evliliini Saray vezirlerinden Ikodral
rilHi u * y ^ yaptl. Harirp tlran Ha Haririvp I<-SfinlprinHpn Rauf Rpv'lp pvlpnHi-

126
kereste gmrnde ktip Mehmed Efendi'nin oludur diye ya,
maktadr.
lgintir, Gazi Osman Paa da, kaleme ald otobiyografisine!
ailesi hakknda bilgi vermemitir.
Bilinen, stanbul Sbyan Mektebi, Beikta Asker Rtiyesi, as-
ker idad, Harbiye sonrasnda askerlie adm atmasdr. 1877-1878
Rus Harbi srasnda Plevne'deki savunmasyla n kazanmtr.
ok nlenince II. Abdlhamid kendini devireceinden korkup
Gazi Osman Paa'y Yldz Saray'nda yaveri ekrem (bayaver) yap-
t. Selamlklara karken arabasnda karsna hep Gazi Osman Pa-
a'y oturturdu. Paann itibar ve hreti sayesinde kimsenin ara-
baya bir suikast teebbsnde bulunmayacan hesap ediyordu!
Gzide'nin Saray'daki sultanlarla arkadalk yapmas, kocas
Rd Paa'nn Saray yaverleri arasna katlmas bu akrabalk
ilikisini kuvvetlendiriyor.
Keza Hseyin Rfk Paa ile Gzide Zorlu'nun mezarlarnn Ga-
zi Osman Paa'nn trbesinin bulunduu Fatih Camii'nin bahe-
sinde olmas, Zorlu ailesinin sylediklerini teyit ediyor.
Gzide Hanm'n ailesi ok zengindi.
Bu nedenle Rus brahim Paa'nn olu Rd Paa, Beyazt'ta-
ki konaa "igveysi" oldu! Konaa adm atar atmaz ilk olarak,
horozlarna byk bir kmes yaptrd. Rd Paa horoz dv-
ne meraklyd!
Rd Paa ve Gzide Hanm iftinin be erkek ocuu oklu:
Ender, smail Nejad, Rfk, Efdal ve Fatin...
En kkleri Fatin'di. Bu nedenle Fatin'i yanlarna alp Midil-
li'nin yolunu tuttular. Dier ocuklar halalar Melek ve Servet'in
yanma braktlar.6
Midilli'ye srgn karan, Gzide Hanm'n yaamnda ne ilk ne
de son ac olacakt.
Peki, Gzide Hanm'n valizlerini toplayp Midilli'ye gitmesine
neden olan 31 Mart Ayaklanmas nasl kmt?..
"Sinemaya gideceiz"
kinci Merutiyet sonras zgrlk dalgasnn halkasna kadn-
lar da katld.
Artk daha ok kadn gazetelere ve dergilere makaleler y<<z~
6. Melek Hanm nl doktor Ragb (Sanca) Paa'yla evliydi. Kz Nadide'nin ikinci ei
seks filmlerinin nl prodktr Arif Hanolu'ydu. Gzide Zorlu bu evlilie kar
127
dernekler kuruyor, gsterilere bile katlyordu.
yor,
Bu arada...
"Temmuz Devrimi"yle gelen zgrlk, sylentileri de beraberin-
r
di Bunlardan biri de ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kadn
trne son verecei dedikodusuydu. Gnn koullan deise
dinsel bir simge olan tesettrn, brakn kaldrlmas, sylenti-
bile huzursuzluklara neden oldu. ttihatlar bu aslsz iddiay ya-
r a s a da muhalif gazeteler sylentinin gerekleeceini yaydlar.
Bunlarn en sivri dillisi Dervi Vahdet'ydi.
Dervi Vahdeti, Volkan adndaki gazetesinde hemen her gn,
Paris'ten yeni dnen Ahmed Rza ile kz kardei Selma Hanm'a
saldrmaktayd. Gazeteye gre, iki karde dinsizdi, fesi ve peeyi
kaldrmak istiyorlard. Hatta Selma Hanm kadnlara datmak
zere Paris'e bin apkalk sipari vermiti.
Sonunda bu yaynlar zerine bir grup gerici Selma Hanm'n
kurduu kadnlar demeini basp, bata "gvur icad" piyano ol-
mak zere binadaki tm eyalar knp dktler.
zmir'de de benzer olaylar yaanyordu..
Evliyazade Refik Efendi, o gnlerde Karyaka'daki konakta
kz kardeleri Naciye ve Makbule'yle bir tartmaya girdi. Kz kar-
delerinin kararma karmamakla birlikte, onlan uyarmay da ih-
mal etmedi: banza bir bela gelir!
Evliyazadelerdeki o gnk tartmann nedeni, Naciye ve Mak-
bule'nin sinemaya gitmek istemeleriydi.
Evliyazade Naciye ve Makbule'nin sinemaya gitmek istemele-
nin nedeni ise, Doktor Nzm'm, devrimin o ilk gnlerinde z-
r'de yapt bir konumada, kadnlarn da artk sinemaya, tiyat-
roya gidebileceklerini aklamasyd.
Evliyazade Naciye, Doktor Nzm'la ayn gr paylayordu,
ielanik'te yaymlanan ve "Aka Gndz" takma adn kullanan
' Avn'nin genel yayn ynetmenliini yapt Kadn dergisi-
asiyet ayrm yaplmadan herkesin zgrlkten yararlanma-
ca hakk olduuna dair makaleler yazyordu.
niz deildi... Ahmed Cevdet Paa'nn kzlar Fatma liye ve
Peniye, sonradan Mslman olan Macar Osman Paa'nn
bnti Osman, sonradan Feyziye Mektepleri mdr ola-
k
V (Elgn), Halide Edib gibi kadnlar da benzer makale-
> a bata Evliyazadelerin kadnlar olmak zere zmir'de
tiyatroya ve sinemaya gitmeye baladlar.
728
Tiyatrolar artk kaplarna "Hanmlar da girebilir" levhalar as-
maya balamt.
stanbul'da frtna kopmasna neden olacak gelimelerin ha-
bercisi zmir'deki bir olay oldu...
Kmrc Ahmed Aa'nn, "Karlarmz erkeklerle nasl diz dize
oturup sinema-tiyatro izler, bu gayri meru duruma kim izin veri-
yor?.." eklindeki propagandasyla hayli etkili oldu. Yoksul Ms-
lmanlar toplanarak Hkmet Kona'na doru yrye geti-
ler. Kladaki baz askerler de "eriat isteriz" diye baran gste-
ricilere katld.
Gericiler her geen saat tehlikeli olmaya balamlard.
Kuuba Eref yanndaki on jandarma askeriyle gsteriyi n-
leyemiyordu. Kladaki askerler eriat isteyenlere silah ekeme-
yeceklerini syleyip, sadece olaylar seyrediyorlard.
17 austos 1908 gn zmir'de meydana gelen bu olaylar zor da
olsa bastrld. Benzer ufak apl gsteriler stanbul'da da tekrar-
lannca ttihat ve Terakki Cemiyeti, 19 austos 1908'de Beyazt
Camii'nde toplanan ulemaya, Kanuni Esas'nin eriata uygun ol-
duunu onaylattlar.
Ama gericiler eylemlerine son vermiyordu...
11 ekim 1908 tarihli kdam gazetesi, birka zorba tarafndan
bir subay ve ailesinin bindii aracn durdurulup subayn tartak-
landn, kadnlarn yzlerinin ve giysilerinin yrtldn yazd. gstermeyen kadnlar "devrimin" kendilerine verdikleri haklan
ddialara gre olay bir karakolun nnde olmu ve polis olaya
mdahale etmemiti. Sindirme abalarna ramen kadnlar daha
zgr bir yaamn artlarn zorlamay srdryorlard.
Ve stanbul her geen gn geriliyordu.
Gericiler "Temmuz Devrimi"ni ykmak iin her yola bavuru-
yorlard.
ki bin evin yand 23 austos 1908'de meydana gelen byk
stanbul yangnn, "Allah'n merutiyet zerine Osmanl'y ceza-
landrmak iin kard" sylentilerini yaymaya baladlar.
Kasm 1908 genel seimlerini ekseriyetle ttihatlar kazann-
ca, gerici muhalifler, mevcut ynetimi ykp, statkoyu devam et-
tirmek iin baka yntemler aramaya baladlar.
Peki "Temmuz Devrimi"ne neden karydlar?
ki "merutiyet" arasndaki fark
Gerici monaristler sanyordu ki, 1908 Merutiyeti de, tpk
1876 ylnda ilan edilen Birinci Merutiyet'e benzeyecek.
r iki "merutiyet" arasnda farklar vard...
129
n sa
' Merutiyetinin amac mutlakyeti monariyi dzenlemek-
a ^ ^ 1 . Padiah tarafndan kabul edilen Kanuni Esasi
a'nn en tutucu anayasalar gz nne alnarak hazrland.
hazrlayan kurumlarn grleri nda siyasal gc, mo-
i e brokrasi arasnda paylatryordu. Meclisi Mebusan'm
cok kstlyd. Halkn istekleri kk bir oranda temsil ans
sa da, anayasal dzen iindeki yerine bakldnda monari ve
irokrasiden sonra geliyordu. Meclis'in feshi padiaha tannm
klardan biriydi. Bu nedenle Meclis, almalarnda tam anla-
yla zgr olamyordu. Ayrca Bakanlar Kurulu da Meclisi Me-
busan'a deil padiaha kar sorumluydu. ki meclisli anayasal
dzende, tm yeleri padiah tarafndan atanan Meclisi Ayan, ya-
ni Senato vard. stelik bunun yetkileri Meclisi Mebusan'dan da-
ha fazlayd.
1908 "Temmuz Devrimi"nde ise temel ama, kkten deiiklii
gerekletirmekti; yoksa mevcut dzende deiiklikler ya da d-
zenlemeler yapmak deil. Kanuni Esas'yi "kitab olmaktan" -
karmak istiyor, hayata geirmek istiyordu.
Bunun en somut gstergesi kadn haklaryd. zellikle -sekin
aileler dnda- toplum iinde yzyllar boyunca pee ardna giz-
lenmi, sosyal yaamda etkisi olmayan, tepki gsteremeyen ya da
kullanmaya balad. Miting meydanlarnda onlar da vard, gazete
sayfalarnda da. Yeni okullarn almas, kzlarn okutulmas, ka-
nlarn rahata kendilerini ifade imkn bulmalar, Osmanl'nn
deime srecine girdiinin gstergesiydi.
Aynca "devrimci" kadrolar, airet dzenini ykmaktan, yoksul
jye toprak datmaktan bahsediyordu. "Utanga bir laiklii"
uyordu. Latin harflerine gemenin zeminini yokluyordu,
i siyasal ve toplumsal kurumlar ile kurallar ykmaya aba-
Jsmanl'nm bu "burjuva devrimi" gerici monaristleri kor-
fdu. "Devrimi" ykmak, halk kendi yanlarna ekmek iin
n
yaptklar propaganda yntemine bavurdular. Halkm
duygularn smrmeyi srdrdler.
pn: 1876 Anayasas'nn 35. maddesi Meclis'i feshetme
F P ac laha tanmt. ttihat ve Terakki Cemiyeti7 35. mad-
rrr
>ak istiyordu. Monarist gericiler bu anayasa deiik-
111
din duygularn suiistimal ederek yle yorumlad-
n d
a. 'ittiha ' ' n ' l t t i h a t | l a n n Meclis'teki kolu "ittihat ve Terakki Fr-
akki Cemiyeti" olarak va7mav rprrih prrim
130
lar: "30 'ramazan', 5 ise 'namaz' demek, yani ttihat dinsizler as-
lmda ramazan ve namaz kaldrmak istiyorlar!"
ttihatlarn rakipleri salt gericiler deildi. Prens Sabaheddin
kadrosu da sahip olduklar gazeteler araclyla iktidan topa tu-
tuyordu.
Ne yazk ki, zmir'de Doktor Nzm'n sorgusunda grld gi-
bi, ttihatlar bu eletirilerin zerine sert yntemlerle gidiyorlard
ttihat ve Terakki fedailerinin muhalifleri silah zoruyla sustur-
mak istemesi olaylar bsbtn rndan kard.
nce "sylentisi", sonra Mizan gazetesinde haberi kt:
kdam gazetesinin bayazar Ali Kemal'in ldrlmesi iin
Doktor Nzm ve Rahmi Bey ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne teklif-
te bulunmulard. Doktor Nzm ve artk Selanik mebusu olan
Rahmi Bey de 27 mart 1909 tarihli Mizan gazetesinde bu haberi
tekzip ettiler.8
On gn sonra...
6 nisan 1909'da, Serbesti gazetesi yazan Hasan Fehmi, Galata
Kprs zerinde vuruldu. Kprnn her iki yakasnda da polis
kulbesi vard, ama saldrgan kamay baarmt!
Gazeteci Hasan Fehmi binlerce kiinin katld cenaze tre-
niyle topraa verildi.
stanbul patlamaya hazr bomba haline gelmiti.
Ve bir kvlcm hi beklenmedik bir yerde be gn sonra atee
dnt.
31 Mart Ayaklanmas
30 mart 31 marta balayan gece stanbul Takla'da hareketli
saatler yaanyordu. lk ayaklanan, Hamdi avu komutasndaki
4. Avc Taburu oldu. Hemen ardndan dierleri de onlar takip etti.
syanclar Ayasofya'ya doru harekete getiler. Yrrlerken
kendilerine sarkl mollalar da katlyordu; yol boyu slogan atyor-
lard: "Gvurluk istemeyiz, eriat isteriz... Padiahm ok yaa..."
syann bayra yeildi...
in garip yan, eriat kstaslaryla ynetilen bir idar yapda, e-
riat istemekti! Ama halkn din duygularm smrmekti. Hedefte
ise ttihatlarn getirmek istedii moderniteyi nlemek vard.
8. Dr. Ali Osman Onbulak'n olu Dr. Nejat Onbulak babasndan aktararak yazd ve
aile ii bir kitap niteliindeki almasnda, Doktor Nzm'n, babasnn da aralarnda o
lunduu bir gizli toplantda, ittihat ve Terakki Cemiyeti aleyhine makaleler yazan bir ga-
zetecinin ldrlmesini nerdiini ve bu yolda karar alndn aktarmaktadr! (vvvvvv.ca-
rihvskfi nra tr\
r "alayl" m, "mektepli" mi olduklarn soruyordu. "Mek-
vabm verenleri ldrmekten kanmyorlard. Her l-
131
fva'ya doru yola kan gerici monaristler, karlatklar
i Harbiyeli subayn ardndan, "Mektepli zabit istemeyiz,
fTzabit isteriz!.." diye slogan atyorlard.
o gece ldrlenler arasnda, Asan Tevfk zrhls sva-
inba Ali Kabul, Yzba Sparati, Mlazm Muhiddin, Yz-
ail Yzba Salaheddin ve kardei Nureddin Bey vard. Ga-
a Kprs zerinde katledilen Mlazm Selim'in cesedi ise iki
gn sonra ancak kaldrlacakt...
' O gece toplam yirmi subay ldrlmt...
Gericiler ttihat avna kmt.
Sadece mektepli subaylan deil, ttihat mebuslar da katlet-
tiler. Adliye Nazn Nzm Paa ve Lazkiye Mebusu Emin Arslan
Bey ldrld.
Araya girip minik bir tespit yapmak istiyorum: "Bizim" tarih ki-
taplar diyor ki: Adliye Nazn Nzm Paa, ttihat ve Terakki Ce-
miyeti'nin kurulu aamasnda Paris liderliini yapp, merutiyet
sonras stanbul'a gelerek mebus seilen ve sonrasnda Meclisi
Mebusan reisi olan Ahmed Rza'ya benzetilerek ldrld!
Ayrca...
Lazkiye Mebusu Emin Arslan Bey de ttihatlann yayn orga-
n Tann gazetesinin bayazan ve stanbul milletvekili Hseyin
Cahid (Yaln) zannedilerek ldrlmt!
Tarih aratrmaclan, akademisyenler, gazeteciler hemen hep-
si bunu yazyor.
Size bu hi inandmc geliyor mu ?
dericiler, Adliye naznn ve Lazkiye mebusunu ldryorlar;
onu da birilerine benzeterek yapyorlar!
isaf! in tuhaf yan, lenler ile ldrlmek istenenler fzi-
olarak birbirlerine hi benzemiyorlar!
ica gericiler, baz ttihatlan yakalayp hapsetmilerdi. Ba-
nn evlerine girip arama yapmlard. Zaten ellerinde de
hafiye Fehim Paa'nn yardmcs Sreyya Paa'nn verdi-
"ste vard...
Emin Arslan yle bilinmeyecek ve tannmayacak;sra-
"lebus deildi; o ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ilk ni-
5n
" yazacak kadar nde gelen isimlerden biriydi...
Kza'yi ldrdklerini sananlar, daha sonra yazl istek-
d Rza'nm Meclis bakanlndan ekilmesini neden
er?
134
temen arasnda deien ttihat fedailer, zor duruma den
iran'daki merutiyetilere yardm iin o lkeye gitmilerdi!
Ve zaten subay kadrosunun nemli bir blm 3. Ordu'nun bu-
lunduu Makedonya'da grev yapyordu.
Gerici isyana iki yer karlk vermek istedi...
Biri stanbul'daki Harbiye Mektebi! syan karsnda Harbiyeli
renciler tedirgindi. Zorlu bir yolla elde edilen merutiyetin yiti-
rileceini dnyorlard. Gnllydler; silah kuanp stanbul
sokaklarna girip gericilerle savamak istiyorlard. Bunu komu-
tanlarna da sylediler, ancak komutanlar daha hangi tarafta yer
alacaklarn kestirememilerdi. Yldz Saray'nn tavrn merak
ediyorlard. Ama Saray nedense sessizlie brnmt.
Dieri Selanik'teki 3. Ordu'da grevli subaylar!
Hemen harekete getiler. stanbul'a yrmek iin 3. Ordu Ko-
mutanl bnyesinde mfrezeler oluturdular. "Hareket Ordusu"
ad verilen bu kuvvetlerin bana Hseyin Hsn Paa geti. Kur-
may bakan Yzba Mustafa Kemal'di (Atatrk).
ttihat subaylardan Yarbay Cemal, Yzba Kzm (Karabe-
kir), Yzba Resneli Niyazi, Binba Eyb Sabri (Akgl), Yzba-
smet (nn) isyan bastrmak iin Hareket Ordusu'na katld.
Edirne'deki 2. Ordu da Hareket Ordusu'na destek verme kara-
r ald.
Hareket Ordusu'nda Arnavutlardan, Manastrllardan ve Bul-
garlardan oluan gnll siviller de vard. rnein 700 Selanikli
Yahudi'nin oluturduu Gnll Musev Taburu, 2. Frka Komu-
9
tan Albay Kzm Bey'in komutas altndayd.
25 piyade taburu, 7 sahra ve 2 cebel bataryas ile 10 svari b-
l kuvvetindeki Hareket Ordusu'nun neredeyse yans gnll-
lerden oluuyordu.
Selanik'te toplanan ttihatlar birka taburu elde etmiler. San-
danskiy adndaki mehur Bulgar komitac da birtakm Bulgarlarla
Hareket Ordusu'na itirak etmiti. Dier mhim ksm da dnmeler
olmak zere bir ordu vcuda gelmitir. (Rza Nur, Hayat ve Hatra-
tm, 1992, el, s. 301)
9. Hareket Ordusu'na katlan gnll Yahudiler iin o gnlerde ark yapld:
"Kylerdeki genler / Ve Selanik'ten biroumuz / Gnll olduk / Askerlie gittik / Ya
Hrriyet gerekleecek / Ya kanmz akacak / Trkiye'ye olan akmz iin!.. / Trkler,
Yahudiler ve Hristiyanlar / Hepimiz Osmanllar / Ellerimizi tututurduk / Karde olma-
ya yemin ettik / istanbul iin hareket edeceiz / Ktlerle savaacaz / Trkiye'yi kur-
tarmak iin!.."
Tr-Uv/'/Ho I nHin^ Mrl/hn criulpmpcivlo rannan lal*- Fim (~pm U7'p hirlikrp ekirdek
135
Hareket Ordusu bnyesinde II. Abdlhamid'in ahsn koru-
makla grevli "silahorlar" da bulunuyordu.
Bu arada Anadolu kentlerinde de gnll taburlar oluturul-
du Bunlardan Bursa'dan yola kan gnll taburunu kuranlarn
banda yirmi alt yandaki Mahmud Celal (Bayar) vard!
Hareket Ordusu, Ayastefanos'a (Yeilky) geldiinde birliin
komutasn 3. Ordu Komutan Mir Mahmud evket Paa ve
kurmay bakanln Berlin'den gelen Binba Enver ald.
Doktor Nzm, Talat Bey, Rahmi Bey, Midhat kr, Bolu Me-
busu Habib Efendi, rksulu Mahmud Paa gibi ttihatlar Ye-
ilky'de toplanmaya balad.
Ordu, tm hazrlklarnn ardndan ertesi gn alacakaranlkta
ili yolu zerinden Harbiye'ye geldi. Harbiyeli asker renciler
de Hareket Ordusu'na katld.
Ve 24 nisan sabah Takla'da byk atmalar oldu.
stanbul yine bir iktidar savana tanklk ediyordu...
Sonuta i sava "modernlik taraftan" ttihatlar kazand.
ki gn sren i sava sonrasnda Hareket Ordusu'ndan 3' su-
bay, 71 asker ld. Bunlardan 21'i Musev Taburu'ndand!
syan bastrldktan sonra Mahmud evket Paa ile Harbiye
Nazn Salih Paa, Hahamba Haim Nahum'u ziyaret etti. Her iki
paa da, Selanik Yahudilerinin verdii destek iin teekkr etti.
Dier cemaatleri de ziyaret eden Hareket Ordusu kurmay kad-
rosu, aynca stanbul halkna bir bildiri yaynlad: vatann ve mille-
tin blnmezlii ve Merutiyet her daim korunup kullanacaktr!..
(Ara not: bu bildirinin benzerini 1960,1971 ve 1980 yllarnda da
grlecektir. Tek deien "Merutiyet" yerine "Cumhuriyettir!..)
Devam...
stanbul'da skynetim ilan edildi.
Yeni hkmet kuruldu. Hseyin Hilmi Paa sadrazamla geti-
rildi.
31 Mart'n arkasnda kimler vard?
Genci monaristlerin arkasnda II. Abdlhamid var myd?
imanlara yaknlyla bilinen Hareket Ordusu Komutan Mah-
evket Paa'ya gre II. Abdlhamid'in darbecilerle hibir
[
ksi yoktu ve iktidarda kalmalyd.
ma Me
clisi Mebusan'daki sivil ttihatlar yle dnmyordu.
Abdlhamid tahttan indirildi ve Selanik'e srgne gnde-
136
stanbul'dan uzaklatrlanlar arasnda Kmil Paa'nn olu Said ditere konsolosu Lamb'in Mahmud evket Paa'y iki kez ziyaret
Paa, kdam gazetesi bayazar Ali Kemal, Ser~best gazetesi baya-
zar Mevlanzade Rfat, Yeni Gazete sahibi Abdullah Zht, Berat
mebuslar smail Kemal ve Mfit beyler vard.
Liberal Prens Sabaheddin'den slamist Mizanc Murad'a, an
dinci Dervi Vahdet'den gerici alayc askerlere kadar hepsi, tti-
hatlara kar ibirlii yapmlard. Hepsini birletiren g ise stanbul'da hemen herkes Hareket Ordusu'nun baarsn bir
"ngiliz sevgisi"ydi!
31 Mart Ayaklanmas'nm ardnda "d parmak" var myd?
ttihatlar, "Temmuz Devrimi"nden nce, ngiltere, Almanya,
Fransa ve talya'yla iyi ilikiler iindeydi.
ttihat kadrolar iinde Selanikli Rahmi Bey gibi ngilizlere ok
yakn isimler vard. Ama ttihatlar iindeki ngiliz taraftarlar,
Sadrazam Kbrsl Kmil Paa, Prens Sabaheddin, Mizanc Mu-
rad'm yannda ok snk kalyorlard. Prof. Dr. Sina Akin'in deyi-
miyle, bunlar "gz kapal, ne olursa olsun trnden ngilizce'ydi.
"Temmuz Devrimf'nden sonra ttihatlarn Kbrsl Kmil Pa-
a'y sadrazamla getirmesi ttihatlar ile ngilizler arasndaki
ilikilerin scak olduunun gstergesi. Ancak, ngilizler, ttihat-
larn "ada ulus devleti" kurma teebbsnden honut deiller-
di. nk bu durum ngiliz smrgelerinde de etki yapabilirdi.
Ayrca, ttihatlar arasnda Prusya ekoln benimseyen su-
baylarn okluu, ngilizlerin bu hareketin gelecei konusunda
endie duymasna neden oluyordu.
ngilizlerin korktuu gibi ttihatlar Almanlara m yaklayordu?
Almanya cephesinde durum farklyd. Almanya "Temmuz Dev-
rimi"nden nce II. Abdlhamid'e byk destek vermiti. Ancak
merutiyet ilanndan sonra Almanya'nn mttefiki Avusturya-Ma-
caristan mparatorluu'nun Bosna-Hersek'i igal etmesi ilikileri
gerginletirmiti. Almanya'nn ilikileri tekrar dzeltmek iin tek
kozu vard: "Prusya ekol"yle yetien, Alman kolektivist fikirle-
rin etkisinde kalan gen "pozitivist" subaylar!
ttihatlar arasnda Almanlara yakn subay arl oktu. Ancak manl Saray'nda yaayanlann ruhsal durumunu gstermektedir.
bunlar da, ngilizlerle "iplerin tamamen kopmasn" istemiyordu.
stelik, ttihatlar arasnda Almanya'ya mesafeli duranlar vard.
"Devletin ekonomik hayattan tamamen ekilmesini" isteyen ittihat-
larn ban Cavid Bey ve Rahmi Bey gibi Selanikliler ekiyordu.
Bunlar liberalizme yaknd ve Alman kolektivizmine mesafeliydiler.
31 Mart Ayaklanmas ttihatlar ngilizlerden uzaklatrp iyi- !_.; '. " t a n R e a d 'm elinden drmedii Mesnevyi drt cilt halinde Trke'ye eviren
ce Almanlara yaknlatrd da bilinen bir gerekti.
Hareket Ordusu stanbul'a yola kmadan nce Selanik'in n-
137
'derek, stanbul'a yrmenin devletin paralanmasna yol aaca-
x uyarsnda bulunmas; ngiltere Bykelilii grevlisi Yzba
Bettelheim'in ayaklanma gn Ayasofya'da gericilerin yannda
grnmesi, ttihatlar olaylarn arkasnda "ngiliz parma var"
grne yneltti.
"Alman zaferi" ve "ngiliz yenilgisi" olarak deerlendiriyordu!..
Osmanl tebaas iinde yenilenlerin bazs Mizanc Murad gibi
srgne, bazs ise idam sehpasna gnderildi.
rf dare Mahkemesi bata Dervi Vahdeti olmak zere 43 kii-
ye idam karar verdi. damlar crm yaplan yerlerde infaz edildi...
dam edilenler arasnda II. Abdlhamid'in bamusahibi Cevher
Aa ve zel ttn kycs Hac Mustafa gibi isimler vard...
Prens Sabaheddin Mahmud evket Paa'nn zel isteiyle ser-
best kald.
Sakinleen stanbul yeni sultan alklyordu...
Yeni padiah, neredeyse yaam boyunca Dolmabahe Sara-
y'ndan dan kmam altm be yandaki Mehmed Read'd...
Mehmed Read
II. Abdlhamid'in tahttan indirilmesinden sonra Veliaht Re-
ad'n "Mehmed Read" adyla tahta kmasna karar verildi. Ne-
deni ilginti, Fatih Sultan Mehmed'in stanbul'a giriiyle, Hareket
Ordusu'nun girii arasnda bir ba kurulmak istenmesiydi.
2 kasm 1844'te stanbul'da domutu. Babas Sultan Abdlme-
cid, annesi erkez gzeli bir cariye olan Glcemal Kadnefendi'ydi.
Franszca biliyordu.
Gzleri maviydi. Bu nedenle aabeyi II. Abdlhamid, "nazar
deer" diye onunla grmekten kanrd. ki karde on dokuz
yl birbirlerini hi grmemilerdi! Sannn bu tek olgu bile Os-
Kellikle son otuz iki yl iinde Dolmabahe Saray'ndan danya
kmad. stanbul'u gezmesine, halkla konumasna II. Abdl-
hamid dneminde hi izin verilmemiti.
Mevlevi'ydi. o
bas! Ah ^ K o r n n i s t partisi'nin nemli isimlerinden Rasih Nuri ileri'nin dedesinin ba-
**n Paa'dr. Franszca ve Rumca dahil be dil bilen Abidin Paa'nn bir dier to-
" , r e s s a m At>idin Dno'dur. Sivas, Selanik, Adana, Ankara valilii yapan Abidin
 138
139

Sultan Mehmed Read tahta ktktan sonra, dzenlenen "kh ardr' diye iitiliyor. Bunlarn telkinlerinden ekinmez misiniz ?"
alay" treniyle Eyp'e gitti. Buradaki trbede eyhlislam Sahib Halid Ziya, bunlarn mabeyne gelmediklerini, gelenlerin ise ha-
Efendi ile Konya Mevlevi dergh postnii Abdlhalim elebi k- reme gittiklerini syledi.
l kuatt. Mevlevlerle ilikisini hep srdrd. Aslnda Doktor Nzm'n geli maksad bakayd: ttihatlar
Sadrazam Hseyin Hilmi Paa'mn sk sk padiahla grmesin-
Hep ayn aileler den rahatszd. "Her seferinde huzura kabul ediliyormu, neler-
den bahsediyorlar acaba?"
Mehmed Read, Yldz Saray'nda oturmak istememi, babas Halid Ziya, ttihatlarn sadrazam pek sevmediklerini anla-
tarafndan yaptrlan Dolmabahe Saray'n tercih etmiti...
mt. Aklama yapt:
ttihatlar yeni padiah kontrol altnda tutmak iin mabeyin
"Sadrazamlarn haftada iki kere mabeyne uramalar det
baktipliine (zel kalem mdrl) gvendikleri bir ismi ata-
imi. Her defasnda kendisi matbah hmayundan nefis yemek-
dlar: Uakzade Halid Ziya!
lerle arlanyor. Mabeyne gelen bir sadrazamn huzura kabul
Tespit 1: II. Abdlhamid'in mabeyin baktibi kimdi: Ali Cevad edilmesi de pek tabidir. Hnkr onun sohbetinden pek holan-
Bey!
m grnyor."
Ali Cevad Bey'in olu kiminle evlenecekti: Halid Ziya'nm am- Doktor Nzm, Sadrazam Hseyin Hilmi Paa'mn, ttihat ve Te-
caolu Uakzade Muammer'in kz Rukiye'yle! rakki Cemiyeti aleyhine konutuundan pheleniyordu.
Devletin "sinir merkezlerinin" hep belli ailelerin kontrolnde ttihatlar phelerinden ksa zamanda kurtuldu. 1910'un he-
olmas tesadf m ?
men banda Hseyin Hilmi Paa grevden alnd.
Tespit 2: Sultan Read'n seryaverliine ise, 31 Mart Ayaklan- Sadrazamn grevden alnmasnda Doktor Nzm'n parma
mas'n bastran Hareket Ordusu'nun komutanlarndan Hseyin var myd ? Bilinmez.
Hsn Paa'mn olu Binba Tahsin getirildi. Ama...
Seryaverlie getirilen Binba Tahsin Bey'in dedesi kimdi: Os- Rd Paa, Gzide (Zorlu) ve minik Fatin Rd'nn (Zorlu)
manl'ya snp Mslman olmu Mir Mehmed Paa! Gerek Midilli'ye srgne gitmesinde Doktor Nzm'n parma vard.
ad: Kari Detrois. II. Abdlhamid'e kar on alt yldr mcadele veren Doktor
II. Abdlhamid'in seryaveri olduu iin srgne giden Rd Nzm, "ba dmannn" tahttan indirili fetvasn eyhlislam
Paa'mn babas kimdi: Rusya'dan kap Osmanl'ya snan Rus Mehmed Ziyaeddin Efendi'den bizzat kendisi almt.
ibrahim Paa! Bu fetva ayn zamanda Zorlu ailesinin de srgn kararyd!
Yorum yok! Ve gn gelecek "srgne gnderen" Doktor Nzm ile "srgne
giden" Fatin Rd Evliyazade iki kuzenle evleneceklerdi...
Doktor Nzm-Halid Ziya grmesi Fatin Rd'nn evlenmesine daha yirmi drt yl vard...
Doktor Nzm'n ise sadece birka ay...
II. Abdlhamid nasl Selanik Alatini Kk'nde "gzaltnda" tu-
tuluyorsa, Padiah Mehmed Read da Dolmabahe Saray'nda
"kontrol" altndayd.
Cemiyet tarafndan gnderilen ittihatlar baz gnler mabey-
ne misafirlie giderlerdi; ne olup bittiini renmek iin!
Bu ziyarete gidenlerden biri de Doktor Nzm'd.
nce zmir'den bahsettiler. Evliyazade Refik Efendi, Uakza-
de Halid Ziya'nn genlik ve apknlk arkadayd.
Sonra konu ciddi meselelere geldi:
"Halid Ziya Beyefendi, 'Hnkr ziyaret eden eyhler, hocalar

Beinci blm
27 nisan 1911, zmir
zmir o gnlerde grkemli bir dn konuuyordu.
ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin nde gelen isimlerinden Doktor
Nzm ile kentin tannm ailelerinden Evliyazade Refik Efen-
di'nin kz Beria evlenmiti.
Evliyazadelerin sadk hizmetisi Didar Kalfa ile "Ttnc Ya-
kub Aa"nm evlilii sona ermiti!..
Doktor Nzm 1872 doumluydu, yani otuz dokuz yandayd.
Bir yl nce ttihat ve Terakki Cemiyeti ktibi umumliinden
ayrlm, ama ynetimden kopmamt; evlendiinde cemiyetin
yedi kiilik merkezi umum yesiydi.
Evliyazade Beria ise 1891 doumluydu, yani yirmi yandayd.
Notre-Dame de Sion'u yeni bitirmiti. *
Doktor Nzm ve Beria evlendiklerinde kendilerine bir vapur
tahsis edildi. Bu zel vapurla Selanik'e gittiler. Burada, damat
evinde de dn yaplacakt.
Balay vapuru Selanik'te grkemli bir trenle karland.
Karlama treninde yeni evli bir ift daha vard: ttihat ve Terak-
ki Cemiyeti'nin nde gelen ismi, Dahiliye nazrl (ileri bakanl-
) grevinden yeni ayrlm, ancak cemiyet genel bakanln sr-
dren (ve artk "paa" olan) Talat Paa ve ei Hayriye Hanm!
Talat Paa ile Hayriye Hanm 10 mart 1911 tarihinde evlenip
balay iin Selanik'e gelmilerdi.
Temmuz Devrimi'ni gerekletirip, gerici 31 Mart Ayaklamnas'-
n bastran ttihatlar, 1911 ylnda arka arkaya evlenmeye balad.
Talat Paa'nn evlilii de Doktor Nzm'm evliliine benziyordu.
Onlarn arasndaki ya fark yirmi birdi.
I. Evliyazade Refik Efendi, kzna neden "Beria" adn koymutu? Beria, ibrance "yara-
tl" demektir; evreni simgeler. Sabetav Sevi'nin M(lUlmnlrh OVIIII: U-,<--,,U^,S. -
141
Talat Paa 1874, Hayriye Hanm 1895 doumluydu.
Havriye Hanm'n babas Yanyal Hulus Bey ok zengindi.
Hanlar, balk iftlikleri vard. Kiraya verdikleri emlaklann getiri-
i olduka fazlayd.
Yanya'dan stanbul'a g etmilerdi. Moda'da grkemli bir ko-
nakta oturuyorlard. Hayriye Hanm da, Evliyazade Beria gibi
Notre-Dame de Sion'luydu.
Beria okulu bitirmi, ama Hayriye son snftayken evlenmiti.
Hayriye Hanm Franszca ve Rumca biliyordu.
Beria vapurdan Doktor Nzm'n koluna girerek indi.
Yz peeliydi. zerinde fstk yeil bir elbise vard.
Karlama trenini dzenleyen heyetin yeleriyle tek tek toka-
lat.
ttihatlarn eleri "modernlik simgelerine" uyma konusunda
titiz davranyordu. Batl kadn, cemiyet iinde nasl davranyor-
sa onlar da yle yapmalyd. Gerek Beria gerekse Hayriye Hanm
Notre-Dame de Sion'da "Batl kadn" gibi olmay renmilerdi
zaten. Glk ekmiyorlard.
Doktor Nzm-Beria iftini karlayanlar arasnda -gn gele-
cek Evliyazadelerin damad olacak- Dr. Tevfk Rd de (Ara)
vard.
Doktor Nzm ile Dr. Tevfk Rd Paris'te tanp, arkada ol-
mulard.
Tevfik Rd, ttihatlara yaknd ama Paris'te rgte katlma-
mt. Ahmed Rza'nn arballn, Doktor Nzm'n mcadele-
ci kiiliini ve Dr. Bahaeddin akir'in makalelerini seviyordu, o
kadar.
Salt merutiyet ilanyla sorunlarn ortadan kalkacana inan-
myordu. Kendi ifadesiyle, "hrriyetsizlikten ok, devletin zayfl-
ndan, milletin geriliinden, sefaletinden strap duyuyordu".
Tevfik Rd'nn ilgisini daha ok Fransz sosyalistler eki-
yordu.
Doktor Nzm ile Tevfik Rd'nn arkadal, 1907'de dost-
lua dnmt.
Tevfik Rd, Paris'teki tp tahsilini bitirince 1907'de zmir'e
, hem zmir Hastanesi'nde hem de at zel muayeneha-
nesinde alyordu.
B l r
fn k a r s da, "Ttnc Yakub Aa"y buldu.
a
"tihat ve Terakki Cemiyeti'ne katlmamt ama arkada
tor Nzm'a her trl yardm yapt. Ardndan ok gemeden
cemiyete katld.
142
Onun cemiyete girmesine neden olan kii, Doktor Nzm deil,
1905 ylnda Beyrut Tp Fakltesi rencisiyken, am'da yapt tisas yapp jinekolog (kadn doum uzman) oldu.
grev srasnda tant Mustafa Kemal'di.
Mustafa Kemal, Selanik'ten grev yeri am'a dnerken zmir'e
uram, Konak Meydan'ndaki bir kraathanede arkada Tevfik
Rd'ye rastlamt. Burada yaptklar sohbet sonrasnda Tevfik
Rd cemiyete katlma karan vermiti.
O tarihten balayarak Tevfik Rd hibir dnem Mustafa Ke-
mal'in sznden dan kmayacak, her daim onun direktiflerine
gre hareket edecek ve onun en yakn can dostu olacakt...
Doktor Nzm, Selanik limannda dostu Tevfik Rd'y g-
rnce ok duyguland. ki doktorun birbirine kenetlenir gibi sarl-
mas Beria'y artt.
Doktor Nzm dostunu ei Beria'yla tantrd.
Beria, o gn tant Tevfik Rd'nn yakn bir gelecekte deri Jean Jaures ile "devletin yok edilmesini" savunan anarist Je-
enitesi olacan tahmin bile edemezdi...
Dr. Tevfik Rd (Ara)
Ahmed Tevfik, 1883 ylnda anakkale'de dodu.
Aslen Rodoslu'ydular. Babas Hasan Rd Efendi'nin grevi
nedeniyle anakkale'de bulunuyorlard.
Annesi erife zmirli'ydi.
Bir kz kardei vard: 1887 doumlu Fahriye.
Hasan Rd Efendi, Osmanl devri adliyesinde grev yapan
bir memurdu.
ocukluu hep bir ehirden bir ehre tanarak geti. Babas
Gmlcine Bidayet Mahkemesi reisliinden, skp mddeiumu-
mi muavinliine, skp Bidayet Mahkemesi ceza reisliinden z-
mir ceza reisliine kadar birok grevde bulundu.
Tevfik Rd, ilkrenimini zmir'de, yedi yllk idad reni-
mini ise skp'te yapt. skp dadsi'ni "aliyyll", yani birin-
cilikle bitirince, padiahn iradesiyle arkadayla birlikte s-
tanbul'a gnderildi. Burada Numunei Terakki Mektebi'ne girdi.
Babasnn Beyrut Vilayeti Bidayet Mahkemesi ceza reisliine
tayini nedeniyle bu ehre gitti. Burada Fransz Mektebi'nde re-
nim grd.
Sonra Beyrut Fransz Tbbiye Mektebi'nden mezun oldu.
Babasnn Trabzon'a tayini zerine bu kez bu ehre gitti, ama
artk yirmi iki yanda bir doktordu. Tp renimini gelitirmek
iin, Trabzon Valisi Mehmed Read Bey'in destei ve yardmyla
143
Paris'e gitti- Bodlak Doum Hastanesi ve Broka Hastanesi'nde ih-
skp dadsi'nden okul arkada Yahya Kemal, Paris'teki en
yakn dostuydu.
kisinin de babas hukukuydu. Yahya Kemal babas brahim
Naci'ye, Tevfik Rd de babas Hasan Rd'ye gnderdikleri
kartpostallar bazen birlikte seerlerdi.
Yahya Kemal "Aknc" gibi iirlerini yazar yazmaz ilk olarak Dr.
Tevfik Rd'ye okuyordu: "Bin atl, aknlarda ocuklar gibi en-
dik / Bin atl o gn dev gibi bir orduyu yendik!.."
Dr. Tevfik Rd'y sosyalist dncelerle tantran kii de ar-
kada Yahya Kemal'di. Sosyalist dncelerin Paris'i sarst o yl-
larda ne Yahya Kemal, ne de Tevfik Rd bu rzgra kar koya-
bildiler. Sosyalistlerin mitinglerine katlyorlard. Sosyalist Parti li-
an Grave'in hatipliini ok beeniyorlard. Fransz Sosyalist Parti-
si'nin yayn organ l'Humanite'yi ellerinden dlmyorlard.
Sosyalist grler Yahya Kemal'de, bir genlik hevesi gibi gelip
geecek, Dr. Tevfik Rd ise Paris'te etkilendii bu fikirlerden
yaam boyunca kopmayacakt. Liberalizmin, siyasal rgtlenme
dzeyinde zgrlk getirmesine ramen, toplumsal hayatta eko-
nomik klelilii ve sosyal eitsizlii getirdiine inanyordu.2
Dr. Tevfik Rd Paris'te, tp alannda eitli almalar yapt;
iek hastal ve stmayla ilgili kk el kitaplar yazd.
1907'de Paris'ten zmir'e dnd. Hem zmir Hastanesi'nde,
hem de at zel muayenehanesinde alt. Sonra zmir Hasta-
nesi'nden Gureba Hastanesi'ne geti. 2 mays 1908'den 31 ekim
1909'a kadar bu hastanede grev yapt.
Bu arada kinci Merutiyet'ten sonra yaymlanan Sedat ve tti-
hat gazetelerinde bayazar olarak makaleler kaleme ald.
2 ubat 1909'da Selanik'e gelerek, burada Vilayet Shhiye M-
ttlii'nde almaya balad. Ayrca bu yl, Tevfik Rd'nn
that ve Terakki Cemiyeti kongresinde genel sekreter seiliinin
tarihiydi. ttihatlar arasndaki yldz her geen gn biraz da-
ha parlyordu...
doktor Nzm ile Tevfik Rd'nn dostluu, Evliyazade aile-
Kemal ^ K 6 m a ' ' ^ r' T e v f ' k R d d a h a s o n r a k i y | l l a r d a k a n h b | a k 1 oldular. Yahya
mezli-j rc a Y S t e l < i 6 n y a k ' n 3 r k a d a 1 '' n ' "Seciyesizlii (karakteri bakmndan gvenil-
t e m 5
aldg|Ski l ' 8 t m i ' a n D o k c o r Tevf'k Rd" diye yazacak, anlarn kaleme
plarda ondan hi bahsetmeyecektir. Tevfik Rd Aras'n Dileri bakanl
! Yahya Kemal Varova ve Madrid'de elilik grevinde bulundu. Ama ok is-
144
sine ikinci bir doktor damadn girmesini de salayacakt.
Evliyazade Hac Mehmed Efendi'nin kz Makbule, yllardr kz
kardei Naciye'yi dizinin dibinden ayrmamt. yle ki Naciye
evlenirken bile onunla damat evine gitti. Evliyazadelerin kzlarn-
dan hibir fark yoktu.
Makbule alaturkay da, alafrangay da bilirdi. Zira udu ne ka-
dar gzel alyorsa piyanoyu da o kadar iyi alard.
Doktor Nzm Beria'dan nasl yaa ok bykse, Makbule de,
Tevfik Rd'den yalyd. Aralarnda yedi ya fark vard! Mak-
bule evlendiinde otuz alt, Tevfik Rd ise yirmi dokuz yan-
dayd.
lgintir, evlenme czdanlarnda Makbule Hanm'n doum ta-
rihi karalanmtr!
Peki Tevfik Rd gibi doktor olmu, Paris'i grm, olduka
sosyal biri, kendinden yal biriyle neden evlenmiti?
Ak olabilir mi?
Nianl olduklar bir gn, Makbule'nin gkyzndeki ay gste-
rip, "Rd Bey, aya baknz, ne ho deil mi ?" szne Tevfik
Rd'nn verdii yant ilikinin ne derece romantik ve ak dolu
olduunu gsteriyor: "Evet evet, tabak gibi!.."
Evet, Makbule-Tevfk Rd ilikisinde ak yoktu.
Peki ne vard, neden evlendiler?
Yant yok!..
Gerek zmir gerekse Selanik'teki evliliklere bazen akl erdir-
mek zor!
Bu evliliklerde hep bir sr var...
Peki tanmalar nasl olmutu? Nezihe Araz, Hrriyet gazete-
si'nin eki Ekstra'da "Soylu bir ailenin yks" adl yaz dizisinde
bakn ne yazyor:
Dr. Tevfik Rd Bir gn zmir'e, kz kardei Fahriye'ye ziyarete
gelir ve artk evlenmek istediini syler. Bu haber Fahriye Hanm'
ok heyecanlandrr. Evliyazadelerin kzlarndan Makbule aklna ge-
lir. Fahriye Hanm bu Makbule iin yle ilgi ekici eyler anlatr ki,
Dr. Tevfik Rd hemen bu gen kza talip olur. Makbule'nin aabeyi
Refik Evliyazade doktora, "Ben bu hususta karar verecek yetkide de-
ilim. Buyurun bize gidelim. Sizi kz kardeimle tantraym. Birbiri-
nizle anlarsanz bu i olur" cevabn verir. O gne kadar btn talip-
lerini reddeden gen kz, doktor beyin fizik dezavantajlarn ne s-
renlere glerek aabeyine, "Tevfik Rt Bey'i ok beendiini" sy-
ler, (ubat-mart 1978)
145
Sonra herhalde, gkten elma der...
Evlilik "hikyesi" byle...
Fvet bu evlilikte de saklanan bir sr vard, tpk dier evlilikler-
de olduu gibi...
Neyse...
Makbule Hanm, Dr. Tevfik Rd'yle evlendikten sonra Sela-
nik'e yerlemedi. zmir'den kopamamt. Ama Selanik'te salk
mfettilii yapan ei Tevfik Rd'y, kz kardei Naciye'yle bir-
likte sk sk ziyaret etmeyi ihmal etmedi.
Bu arada Selanik'te yeni dostlar da kazand. Bunlardan biri de
Miralay Caferi Tayyar'm ei Hayriye Hanm'd.
Dr. Tevfik Rd ile Miralay Caferi Tayyar Beyrut'tan tan-
yordu.
"Selanik evlenmelerinde" hep karmza kan ilgin bir durum
var: damatlarn ounluu hep "igveysi" oluyor! Neden ? Yan-
t yine yok!
Miralay Caferi Tayyar, ei Hayriye Hanm'n babas Morali Ali
Rza Paa'nn, Selanik'te zenginlerin oturduu Yallar semtindeki
byk konana "igveysi" girmiti.
Evliyazade Makbule ve Naciye Selanik'e geldiklerinde, dostlar
Hayriye Hanm' bu konakta ziyaret ederler. ki minik ocuk Fat-
ma Berin (Menderes) ile Hatice Mnevver (Ayal) konakta sak-
lamba oynarlard.
Mnevver Ayal, Evliyazadelerin bu ev ziyaretini yllar sonra
Rumeli ve Muhteem istanbul adl an kitabnda yle anlatacakt:
Annemle bu zmirli hanmlar pek ahbap olmulard, hemen birbir-
leriyle kaynamlard. Makbule Hanm ailesinin asaletiyle hep v-
nrd. "Biz yedi gbek asiliz" derdi. Bu zmirli kibar hanmlar Sela-
nik'e misafir olarak gelirler, az kalrlar ve tekrar zmir'e dnerlerdi,
zmr'i brakmak istemezlerdi. "Ta yerinde ar" kavlince kendilerini
mr de daha rahat hissediyorlard. Annem ok nazik ve ok mkrim
ev sahibesiydi. Mamafih, konsolos madamlarna ve zmir'den ge-
n Evli
yazadelerin hanmlarna ok zen gsterirdi... (2003, s. 90)
>olm bitirmeden nce bir bilgi daha aktaralm. Tevfik
Un u n
k*2 kardei Fahriye, zmir'in tannm tccar ailesi Sa-
elerden Mehmed Niyazi'yle evlendi. Fahriye, zmir'de Sa-
wer kadar tannm konaklarna gelin gitti.
epzadelerin yalnzca konaklan nl deildi. Kemeralt sem-
J
> I5yk Salepizade Han ile Kk Salepizade Han'nn sa-
146
hibiydiler. Ayrca "hayr iin yaptrdklar" Salepizade Camii vard.
Ne yazk ki Fahriye ve Salepizade Mehmed Niyazi'nin evlilii
uzun srmedi. 1915'te boandlar. Tevfk Rd'nn kz kardei
Fahriye, daha sonra Dr. Cemal Tunca'yla evlendi. Salepizade Ni-
yazi bu tarihten sonra koyu bir ttihat dman ve Hrriyet ve
tilaf Frkas'nn zmir'deki rgtnn nde gelen ismi oldu.
ttihatlarn evlilik hikyelerine yeniden dnelim...
Kimi ticaret burjuvazisinin nde gelenlerinin kzlaryla evlenir-
ken, kimi ttihat'mn gz daha ykseklerdeydi...
Damad hazreti ehriyar
ehzade Sleyman Efendi (1860-1909) Padiah Abdlmecid'in
oluydu. aabeyi srasyla padiah olmutu: V. Murad, II. Ab-
dlhamid ve Mehmed Read.
Sra kendisindeydi, yani ehzadelikten veliahtla terfi etmiti!
Bebek srtlarnda, byk bir bahe iindeki Nispetiye Kk'nde
avlanarak, bahe ileriyle uraarak bekliyordu tahta oturaca
gn.
Drt kars vard. 1909'da elerinden Aye Tarzter Kadn'dan
olan kz Naciye Sultan'a iyi bir ksmet geldii haberini ald.
Berlin'de ikinci ataemiliter olarak bulunan Binba Enver, Na-
ciye Sultanla evlenmek istiyordu!
Aslnda bu evlilii Enver mi istiyordu, yoksa Saray ttihatlar-
dan bir damat alarak kendini gvencede mi hissetmek istiyordu
tartlr...
Kukusuz Saray, Enver'in ataemiliterlik statsn deil, tti-
hatlar iindeki gcn istiyordu.
Binba Enver'i damat almak isteyen sadece stanbul'daki Sa-
ray deildi, Msr Saray da kzlar Prenses ffet'i Enver'le evlen-
dirmek istiyordu. Enver de ffet'i istemiyor deildi hani...
Ancak stanbul, ikinci kez greve getirilen, Midillili sadrazam
Hseyin Hilmi Paa araclyla elini abuk tuttu. yle ki, II. Ab-
dlhamid de, olu Abdrrahim Efendi'yi Naciye Sultanla evlen-
dirmek istemi, haber bile gndermiti.
Veliaht Sleyman Efendi kzm, iktidann kaybetmi aabeyi-
nin oluyla deil, yldzlan giderek parlayan ttihatlardan biriy-
le evlendirmek istiyordu. Bylece taht iini garantiye almay plan-
lyordu.
Binba Enver'in Naciye Sultanla evlenmek istemesinin nede-
ni de Sleyman Efendi'nin veliaht olmasyd. Enver, gelecekte pa-
147
,. a^m damad, yani "damat hazreti ehriyar" olmann hayalini
kuruyordu!
Sonunda Enver'in ailesi gidip Naciye Sultan' istedi. Ne damat
dav ne gelin birbirlerini grebilmilerdi. Sadece karlkl foto-
aflar verilmiti. Ama kz taraf zorluk karmad. Ama bu arada
ir aksilik oldu: Enver'in kaynpederi Veliaht Sleyman Efendi
vefat etti! Enver'in padiahn damad olma hayalleri suya d-
mt... Nian gn, hazrlanan davetiyeyle duyuruldu:
Bi-mennihi teal mahi (ayn) hali rumnin yirminci perembe gn
akam devletl, ismetl Naciye Sultan Hazretleri ile Harbiye nazr dev-
letl Enver Bey Hazretleri'nin velime cemiyetinin icras musammem ol-
duundan yevmi mezkrda (az nce sz edilen gnde) alaturka saat
on bir buuk raddelerinde marnileyhin (ad geen kiinin) Nianta-
'ndaki konaklarn ltfen terif buyurmalar rica olunur efendim.
7 rebiylahir (ay takviminin drdnc ay) 1332 (20 ubat 1329-
1913).
Sonuta Enver Bey ile Naciye Sultan birbirlerini sadece foto-
rafta grerek nianlandlar.
Enver otuz, Naciye Sultan on iki yandayd.
Birbirlerini mektuplarla tanmaya altlar. Bir yl sonra da ev-
lendiler.
Bu arada, Mustafa Kemal'den Ali Fethi (Okyar) Bey'e kadar
birok isim "damad hazreti ehriyar" olmak istiyordu.
Sultan Vahideddin ailesine gre Mustafa Kemal, Vahideddin'in kz
Sabiha Sultan' bir deil, iki kere istetmitir. nce Sultan Read'n,
sonra da Vahideddin'in hkmdarl srasnda. Ancak her iki talep
e yine aile mensuplarnn anlattna gre, "Sabiha Sultan'n Halife
Abdlmecid'in olu mer Faruk Efendi'den baka hi kimseyi gz-
nn grmemesi" sebebiyle reddedilmitir. (Murat Bardak, Son Os-
manllar, 1999, s. 45)
Hayat ve Eseri adl almasnda Yusuf Hikmet Ba-
Vahdeddin'in kzn Mustafa Kemal'e vermek istediini, hat-
c
onuda Enver, Talat paalar ile Ali Fethi (Okyar) Bey'in -
tna ramen Mustafa Kemal'in bu evlilii reddettiini yaz-
:'n ok sevdii tarihilerden biriydi; Sadrazam Kbrsl
148
maktadr. (Aktaran: M. aatay Uluay, Padiahlarn Kadnlar
ve Kzlar, 1992, s. 187)
Osmanl Saray'nda bekr sultan kalmaynca baz ittihatlar
gzlerini Msr Saray'na diktiler! Ali Fethi (Okyar), Msr Prensi
Hseyin'in kz Prenses Kadriye'yle evlenmek istedi. Ancak Pren-
ses Msr'da nianlyd.
Ali Fethi, Saray'dan sultan alamamt ama devrik sadrazam ib-
rahim Edhem Paa'mn torunun kz Galibe'yle evlenmeyi baard.
(Ara not: Sadrazam brahim Edhem Paa (1818-1893) Sakzl bir
ailenin ocuuydu. Esir alnp Mslman yaplmt. Fransa'da ei- grmemesine ramen bu evlilii ok istedi. Ama ortada kk bir
time gnderildi. Sonra devlet basamaklarn tek tek kt. Midhat
Paa azledildiinde sadrazamla kadar ykseldi. "Deli Corci" la-
kapl Sadrazam brahim Edhem'in, ressam Osman Hamdi; istanbul
ehreminilii [belediye bakanl] ve uzun yllar mzeler mdr- verdi ve yle de yapt. "Beni damat yapmak istiyorlar, siz bu ie
l yapan Halil Edhem Eldem; Ekrem Reid Rey ve Cemal Reid
Rey'in dedeleri Mustafa ve nl mimar Sedat Hakk Eldem, Vedat
Eldem ile Galibe'nin dedesi Galib adnda drt olu vard. Galib'in
torunu Roksan'n olunun ad ise "Bay Pipo" Hiram Abas't.)
Bir ayrnt vermek zorundaym: Osmanl Devleti Sakz Adas'n
1415'te ald. Sz burada Prof. Abraham Galante'ye brakalm:
1667'de Sabetay Sevi Sakz Adas'na gitmek zere bir uak ve
Trk'n refakatinde yola kt. Bir zamanlar bir Sabetayclk merkezi
olan bu adada bir sre kaldktan sonra Trakya'nn limanlarndan p-
sala'ya geti. (Abraham Galante, Sabetay Sevi ve Sabetaycarn Ge-
lenekleri, 2000, s. 54)
Sakz Adas bir dnem Sabetayistlerin merkez yeriydi!
1695'te Venedikliler, adadaki Hristiyanlarn yardmyla Sakz
Adas'n ele geirdiler. Ada bir yl sonra Kaptanderya Mezomor-
to Hseyin Paa tarafndan geri alnd!
Sadrazam brahim Edhem Paa'nm doumuna daha yz yirmi
iki yl vard! Yani resm tarih unu mu sylyor: Osmanl Devleti,
bazen tebaasn karp Fransa'da eitime gnderirdi!
Geelim...
II. Abdlhamid, ttihat damat aryor
ttihat ve Terakki'nin nde gelen isimlerinin Saray'dan kz al-
ma isteklerinin nemli nedeni siyasal g elde etmekti.
149
Canl canl gmld Selanik'teki Alatini Kk'nn nl ko-
Sunun da dn planlar vard. II. Abdlhamid kzn bir Ittihat-
c'ya vererek, eski gcn kazanma hazrl iindeydi.
Tesadf ite, II. Abdlhamid'in kz adiye Sultan, ttihat ve Te-
rakki Cemiyeti'nin ktibi umumsi Midhat kr'nn (Bleda) ye-
eni Fahir Bey'i fotorafndan grp ok beenmiti! "Al kocam
byle yakkl olsa. Kabil olsa da beni Fahir Bey'e verseler" de-
mekteydi evresine!
Sonunda yirmi yandaki adiye Sultan'n istei Bkre B-
ykelilii'nde alan Fahir Bey'in kulana gitti. O da sultan
sorun vard... Midhat kr, yeeninin II. Abdlhamid'in kzyla
evlenmesine karyd.
Fahir Bey istanbul'a gidip amcasyla yzyze grmeye karar
ne dersiniz ?" diyerek amcasna fikrini sordu. Midhat kr'nn
cevab netti: "Beni dinlersen evlenme!"
Fahir Bey ise bu cevabn zerine kar tarafa ret cevab vere-
ceini syledi. Amca ile yeen konumalarna devam ederken,
Talat Paa yanlarna geldi. "Siz byle amca yeen ba baa verip
gizli gizli neler konuuyorsunuz?.." diye sordu. Fahir Bey, amca-
sn grmeye geldiini syledi. Talat Paa'mn olanlardan haberi
vard. "ocuu sen caydryorsun anladm kadaryla" diyerek
Midhat kr'nn koluna girdi ve onu koridorun dier ucuna g-
trd. Talat Paa'mn Midhat kr'y etkilemesi ve Fahir'in is-
tekli olmasyla, 1910 ylnda Fahir, adiye Sultan'la evlendi. 1914
ylnda kzlar Samiye (d'Appdoca) dodu.
Bir yl sonra Fahir Bey Erenky'deki kkte verilen davette ye-
dii siyah havyardan zehirlenip ld.
II. Abdlhamid'in kz adiye Sultan 1931'de Paris'te, bykel-
i Read Halis Bey'le evlendi.
Selanik'te bir esir
on kz adiye Sultan da evlendiren II. Abdlhamid, Sela-
te
Yallar semtinde sessizce yayordu.
Ziyaretisi bile yoktu.
Bttinde ok az hizmetisi ve haremi vard.
Baheye kmas, gazete okumas yasakt.
l a > le Cr
ime du Moulin Rouge ya da les Mysteres gibi ro-
okumasna izin vard.
150
Bunun dnda tpk eski gnlerindeki gibi saatilik ve maran-
gozluk hobisiyle vakit geiriyordu. Yldz Saray iftliinden geti-
rilen iki inek ve bir kz ile yumurtalardan ikyet ettii iin ye-
ni getirilen elliye yakn tavukla da ilgileniyordu.
Bir dnem btn Osmanl'ya uygulad yntemler imdi ona
uygulanyordu. Kke giren her trl eya aranyordu. yle ki
II. Abdlhamid'in siparii zerine kkn eski kunduracs tara-
fndan yaplan botlarn topuklar bile didik didik ediliyordu.
Akamzeri gezintilerinden sonra evlerine dnen Selanikliler
st ak arabalarndan kke doru baktklannda bir pencere-
nin gerisinde ylece kprdamadan oturup gnein batn seyre-
den krmz fesli yal bir adam fark ederlerdi...
Padiah Mehmed Read, veliahtl dneminde kendisiyle hi
ilgilenmeyen aabeyine yine de vicdanl davranp, bir istei olup
olmadn renmek iin mabeyin baktibi Uakzade Halid Zi-
ya Efendi'yi Selanik'e gndedi.
II. Abdlhamid'in sadece iki istei vard.
Oullarndan Abid yanndayd ve okul ana gelmiti. Ancak
kkten kmasna izin verilmiyordu. Selanik'te bir okula gitme-
sini istiyordu.
Bir dier istei ise, Yldz Saray'ndan karken kad efendiye
bir anta vermiti; antada mcevherler, nakit paralar vard. an-
ta o kargaalkta kaybolmutu. antay alan kimdi ve antann
akbeti ne olmutu?..
anta kaybolmutu...
Bu arada Osmanl Selanik'ten binlerce kilometre uzaklktaki
Trablusgarp topraklarn kaybetmek zereydi.
Enver'den Mustafa Kemal'e, Ali Fethi'den Hseyin Rauf'a,
Kuuba Ereften Yakub Cemil'e kadar tm ttihatlar Trab-
lusgarp cephesine kotular. Artk vatann bir avu topran ver-
mek istemiyorlard...
Osmanl seferber olmutu. Tm Osmanl kentlerinde olduu
gibi zmir'de de Hilali Ahmer Cemiyeti'nin (Kzlay) ubesi kurul-
du. Mordehay Levi, Eczac Donan Efendi, tccar Selim Mizrahi,
avukat Gad Franko gibi Yahudiler; rkolu Nikolaki Efendi,
tccar Dijoyen Efendi gibi Rumlar; avukat Diran Efendi gibi Er-
meniler ve Hac Mustafa Efendi, kr Bey, gazeteci Ali Nazmi
Bey gibi kurucular arasnda Evliyazade Refik Efendi de vard.
Osmanl tebaas toprak kaybetmekten usanmt.
Bir baka bkt ise, pe pee deien hkmetlerdi.
kinci Merutiyet'ten sonra ka hkmet deimiti: Mehmed
r 151
hkmeti; Kbrsl Kmil Paa hkmeti; Hseyin Hil-
U
U
p
hkmeti; Ahmed Tevfk Paa hkmeti; tekrar Hseyin
Pasa hkmeti; brahim Hakk Paa hkmeti; tekrar Meh-
1
d Said Paa hkmeti; Ahmed Muhtar Paa hkmeti; tekrar
Kbrsl Kmil Paa hkmeti...
Bu arada drt yl nce ihtilal yapan ttihat ve Terakki Cemiye-
iktidardan dmt. Meclis erken seim iin feshedilmiti. Ar-
tik stanbul'da Hrriyet ve tilaf Frkas ile onun asker gc Ha-
laskar Zabitan Grubu'nun iktidar vard.
ktidan kaybeden ttihatlar, bu arada kendi aralarnda da b-
lndler. Meclis'te bulunan "Frkaclar" ile Meclis dnda kalan
"Cemiyetiler" birbirine dt.
Frsattan yararlanan hkmet ttihatlar yok etmek iin hare-
kete geti.
nce, ittihat ve Terakki Umum Merkezi kapatld.
Ardndan stanbul'da ttihat avna kt.
rgpl Hayri Efendi, Dr. Abdullah Cevdet, Salah (Cimcoz),
Sleyman Nazif, Hseyin Cahid (Yaln), Aka Gndz gzaltna
alnd.
ok gemedi, gzaltna alnanlarn says elli bei buldu.
Milasl Halil (Mentee) Alman Sefareti'ne, Cavid Bey Fransz
Sefareti'ne, artk "Byk Efendi" diye hitap edilen Talat Paa ise
Tokatlyan Oteli'nin tavan arasna sakland. Selanik'te ttihat
rgtlenmeyi ilk gerekletirenlerden ismail Canbulad, kendisini
gzaltna almaya gelen inzibat memuru Nizameddin'i ldrp or-
tadan kayboldu.
stanbul 31 Mart Ayaklanmas'ndan sonra yine karmt...
Muhalefetin elindeki koz: Siyonizm
Temmuz Devrimi"ni gerekletiren ttihatlarn muhalefete
mesinin en nemli nedenlerinden biri, muhalefetin "ttihat-
^iyonist ilikisini" abartarak propaganda yapmasyd.
1 Propagandann arkasndaki isim ise ngiliz Bykelilii
tercman Fitz Maurice'ti. Banaz bir rlandal Katolik olan
Vlaurice, ttihatlarn masonlar ve Siyonistlerle ibirlii yap-
iddia etmekteydi. Batercmana gre kinci Merutiyet ha-
iyonistlerin hazrlad "dnya imparatorluu" projesinin
HjUyd. kinci Merutiyet'i gerekletirmek iin "bilhassa
k
' yaayan 80 000 spanyol Musevsi ve 20 000 dnme ile
n ma
s o n localar ibirlii" yapmt. "Toy zabitlerin perde
2 52
arkasnda masonlar, dnmeler, kozmopolitler yani tek kelimeyle
Yahudi dehas vardr."
Bu iddialarn sahibi ngiltere, yurtiindeki muhalefeti ttihat-
lara kar kullanmak iin ne srd bu dncelerden yarar-
land. "ttihatlar Siyonistlerle anlaarak vatan satacaklar"di!
Peki bu savlar doru muydu?
ttihatlar arasnda mason, Yahudi ve Sabetayist olduu bir
gerekti. Ama uras da bir gerekti ki, bunlarn ounluu Siyo-
nizm'e de karyd. Siyonizm'i macera olarak gryorlard. Asl
vatan Filistin deil, Osmanl'yd!
kinci soru: ttihatlar Siyonistlerle iliki kurdu mu ?
Bu sorudan nce unu sylemek gerekiyor: ttihatlara gre
Yahudiler alkan insanlard. Ellerinde ok gl bir sermaye bi-
rikimi vard. Bu nedenle bata Rusya olmak zere soykrmdan ka-
an Yahudilerin Osmanl'ya snmalarna scak bakyorlard. Eer
g edenler Osmanl'nn geri kalm Mezopotamya gibi yerlerine
yerletirilirse o yrenin kalknmasna katkda bulunabilirlerdi.
Makedonya'ya yerlemeleri halinde ise, ayrlk akmlarn kopar-
mak istedii bu topraklar zerindeki tehlike ortadan kalkabilirdi.
Ayrca, "toprak almas" halinde gelecek Yahudi sermayesinin,
bozulan Osmanl maliyesini de dzeltebileceine inanyorlard.
Bu politikann ttihatlar iindeki bata gelen savunucusu
Doktor Nzm'd.
Doktor Nzm, Siyonizm'e kartlyla bilinen Fransa'daki Al-
liance sraelite niverselle yneticileriyle srekli mektuplayor-
du. 20 temmuz 1909'da Journal de Salonique'm yaz ileri md-
r Sam Levy'yle yapt rportajda Musevileri Makedonya'ya yer-
letirmek iin baz projeler zerinde altklarn sylyordu.
Be ay sonra (7 ocak 1910) ayn kiiyle yapt syleide, Paris'te
Yahudi Kolonizasyon Dernei (Jewish Colonisations Associati-
on) yetkilileriyle grtn ve Vardar Nehri kysnn koloni-
zasyona almasn kararlatrdklarn ve bu blgeye en ksa za-
manda 200 000 Yahudi'nin yerletirileceini syledi.
Evet, ttihatlar daha ok ekonomik nedenlerden dolay Yahudi-
lerden bir ekilde yararlanmay dndler. Siyonistlere bile "be-
yaz gl" vermekten geri durmadlar. Yahudilerin Filistin'e girilerini
kolaylardar, toprak sahibi olmalar iin izin verdiler. Makedon-
ya ve Mezopotomya'da yeni kolonizasyonlar amay dndler.
Ancak...
ttihatlar "iktidarlarnn" ilk aylarnda merutiyetin "her der-
155
, deva bir ila" olmadn ac tecrbeyle grdler: Bosna-Her-
de
e
Girit'in elden kp, Bulgaristan'n bamszlm ilan et-
| ttihatlarn "sarholuktan" kmasna neden oldu. Siyo-
^tlerin de Osmanl'dan toprak koparacaklarn ciddi ciddi d-
) endielenmeye baladlar. Ve II. Abdlhamid'in "Filistin ka-
mlarn" tekrar yrrle koydular. Osmanl Musevlerinin bile
Filistin'den toprak almalarna yasak getirdiler.
ttihatlarn Siyonistlerle balay dnemi ksa srmt.
Tam da bu srada ngilizler, ttihat kart muhalefeti hareke-
te geirmek iin "elindeki Siyonist kozu"nu oynad.
Hatrlatmam gerekiyor: ttihatlarn Mezopotamya'ya gmen
Yahudileri yerletirmek istemesi de ngilizleri rktmt. ngil-
tere'nin blgedeki geleneksel stratejisi, Hint smrgesine ula-
mn salayan yollarn denetimini elinde tutmakt. Keza ngilizler
Mezopotamya ticaretinin yzde 65'ini kontrol ediyordu. Yahudi-
lerin blgeye gelmesi, ngiliz karlarna zarar verebilirdi. ngilte-
re'nin son yllarda Rusya'yla kar ilikisine girmesi, Rusya'dan
srekli kovulan Yahudileri Almanya'ya yaklatrmt.
ngiltere ttihatlarn arkasnda Yahudilerin, Yahudilerin arka-
snda ise Almanya'nn olduunu dnyordu.
O gnlerde Osmanl mnevverlerinin elinden bir kitap hi d-
myordu.
Enver ve Kzm (Karabekir) beylerle birlikte ttihat ve Terakki
Cemiyeti'nin Manastr ubesini kuran; kinci Merutiyet'ten son-
ra ttihatlarla yolunu ayran, Hrriyet ve tilaf Frkas kurucusu
Miralay Sadk Bey, ttihatlarn, Sabetayistlerin ve masonlann
elinde kukla olduunu iddia ediyordu.4
Peki Miralay Sadk'm szlerinde hi mi doruluk pay yoktu ?
ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin gizli dnemlerinde yurt iinde
iki nemli merkezi vard: Selanik ve Manastr.
4- Miralay Sadk Bey, bu tezlerini 1919 ylnda Dnmelerin Hakikati (Karabet Matbaas,
stanbul) adl otuz iki sayfalk bir risale yazarak srdrd. Sadk Bey'in kitab bugn bi-
tartma konusudur. Kimi yazar kitapta Sabetayistlerin korunduunu ve savunul-
uunu belirtirken, kimisi ise Sadk Bey'in ingilizlerin oyununa gelip Sabetayistlere hak-
sz ithamlarda bulunduunu belirtmektedir! Ekleme yapaym: Mill Mcadele'ye kar ol-
lddl
! yla yurtdna srlen Yzellilikler arasnda Sadk Bey de vard. Yirmi iki yl
an
yada, Dobruca Hrsova kynde yaad. Yzelliliklere af kmasna ramen l-
nmedi. ' 9 4 O ' t a Cumhurbakan smet nn'ye uzun bir mektup yazarak yap-
n a n
'atr ve susuzluunu kantlamak istediini, hakkndaki vatana ihanet sulama-
snn kaldrlmas dileinde bulundu. stei kabul edildi. 3 ubat I 941 'de Trkiye'ye dn-
^ yn akam nefes darlndan yaama veda etti.
'adk Bey'in aabeyi Asm Bey'in torunu kimdi dersiniz: Sabecay Sevi kitabn ya-
ahm Alaettin Gvsa! Baz "meseleler" baz aileler arasnda "bayrak" olup elden
e l e
Almyordu !
 154
Cemiyetin fikir gcn oluturan Selanik tekilatnda, "Sabe-
tayistler" ve Yahudiler ounluktayd. Hareketin vurucu gc
Manastr'da ise arlk Arnavutlardayd.
Selanik kadrolan arasnda ok az subay vard, rgt daha ok
sivillere dayanyordu.
Manastr'da ise arlk Arnavut subaylardayd.
ki merkez arasnda gr ayrlklar vard. rnein Manas-
tr'daki subaylar, Balkanlar'daki gayrimslimlerin ayaklanmas
zerine, Mslman Arnavutlara geni ayrcalklar veren II. Abdl-
hamid'e hi kar olmad. 1908'de daa ktklarnda bile Yldz
Saray'na ballk mesaj gnderdiler. II. Abdlhamid'le ayrldk-
lar tek nokta, Kanuni Esas'nin yeniden yrrle konulmasyla
ayrlk hareketlerin son bulacana duyduklar inant.
Oysa Selanik balangcndan beri, II. Abdlhamid'e scak bak-
mamakla birlikte bunu telaffuz etmekten kamyordu.
Sonuta Manastr, 23 temmuz 1908'de siyasal iktidar Selanik'e
kaptrd. zellikle devlet emniyet tekilatnn eline gemesi Sela-
nik'e yeni bir vurucu g olana salad. Manastr giderek arka
plana dt.
Ve bu durum Manastr' ttihat ve Terakki Cemiyeti kartlna
getirdi. ttihat ve Terakki Cemiyeti muhalifi Halaskar Zabitan Gru-
bu'nun gcn Arnavutlardan almasn baka nasl aklayabiliriz.
Gerek u: Selanik daha becerikli kmt ?
Niye acaba?
Masonluk iddias
Gelelim bir dier iddiaya: ttihat kadrolar mason muydu ?
Evet...
Bunu zaten nceki blmlerde anlatmtk.
Peki ngilizler masonlua kar myd ki, ttihatlar mason-
lukla suluyorlard ?
Masonluk 1700'lerin banda ngiltere'de kurulan Byk Lo-
ca'dan domam myd ? Osmanl'ya masonluu getiren ngiliz
Bykelisi Lord Montagu deil miydi ? lk mason localarndan
"Bulver Lodge Locas"n, ngiltere bykelisi S. Henry Bulver
1857'de hayata geirmemi iniydi ? 1876'da zmir'de de ngiliz
"obediyans"na bal "Homer Lodge" kurmamlar myd?
rnekleri uzatmaya sannn gerek yok.
ngilizlerin ittihatlar masonlukla itham etmesinin iki nedeni
vard.
155
-ficisi, Osmanl gericilerini ttihatlara kar kkrtmakt,
incisi, ittihatlarn masonluu ngiliz smrgeciliine kar
kullanma staretejisinin nne gemekti.
yle ki:
tkinci Merutiyet ilan edildikten sonra "ulusal bir mason rg-
" olan "ray lii Osman" kuruldu. Talat Paa "mfettii umu-
TII zam" sfatyla baa getirildi. Talat Paa ve dier mason tti-
hatlar, Mslman lkelerle de dayanmay salayacak bir "s-
am masonluu" kurulmasn organize etmeye baladlar. rnein
Osmanl masonluunun nde gelen isimlerinden Arap asll Said
Halim Paa, Osmanl marna bal bir "Msr Locas" kurmak
iin giriimlere balad. Fakat Msr'da ngiliz yanls "Byk M-
sr Locas" faaliyetteydi. ngilizler Msr'da ttihatlarn loca kur-
masna kar kyordu. Ama ttihatlar yine de miliyeti lider
Muhammed Ferid'in statlnda mason rgt kurdular. Benzer
alma ran'da da balatld.
te ngilizler, ttihatlarn mason localar kanalyla bata M-
sr olmak zere Mslman lkeleri ayaklandrmasndan korku-
yordu. yle ya "masonik ttihatlar" koskoca II. Abdlhamid'i de
byle devirmemiler miydi? 5
Keza ngilizlerin, ttihatlarn bal olduu localarda Yahudile-
rin bulunduu iddias da o kadar safsatayd. nk ngiltere da-
hil olmak zere dnyada Yahudisiz hibir mason locas yoktu!
Mason ve Siyonist olmakla sulayarak ttihatlar gzden d-
rmek iin bata basn olmak zere ngilizler tm propaganda
metotlarndan yararlandlar. Ellerindeki en byk koz ise perde
arkasnda Prens Sabaheddin'in bulunduu, 21 kasm 1911'de ku-
rulan Hrriyet ve tilaf Frkas'yd. Bu frkann "asker gc" olan
ialaskr Zabitan Grubu, bir dnem ttihatlarn yaptn yapp
Makedonya'da daa kmt.
Kara propagandann" etkisiyle Meclisi Mebusan'da bulunan
Rum, Ermeni, Arnavut, Arap milliyeti gruplar ttihat ve Terak-
kiye kar cephe oluturdular. nce muhalefetin "kellesini istedi-
Dahiliye Nazn Talat Paa ve arkasndan "Yahudi bankalaryla
ldh olduu gerekesiyle" Maliye Nazn Cavid Bey'in "d-
urulmesini" saladlar.
inatlar, basklar sonucu muhalefete dtler.
cemiyetin kapatlmas, ttihatlarn gzaltna alnmas bu
aylardan sonra gereklemiti.
m en yksek stats 33. derece mason olan ittihatlar unlard: Midhat
 156
Hrriyet ve tilaf Frkas, muhalefetteyken ttihat ve Terakki
hkmetini masonlukla ve vatan Siyonistlere satmakla sulam
ti; ancak sonra iktidara geldiklerinde ne yaptlar? Siyonistlerle pa-
zarlk yapp Filistin'de baz ayrcalklar vermeyi kabul ettiler!
Hrriyet ve tilaf Frkas'nm nde gelen ismi Aydn mebusu R-
za Tevfik (Blkba) Edirne Alliance sraelite Universelle'de -
renim grmt ve Ladino ile brance'yi iyi biliyordu. 11 mart
1909'da stanbul'da Gen Yahudiler Dernei'nde yapt konuma-
da, Siyonist olduunu aklayvermesi herkesi hayrete drd!
Ama Rza Tevfik bu aklamasna sonra bir ekince koydu: "Ltfen
bunu bamsz bir Yahudi devleti kurma anlamnda anlamayn!.."
Merutiyet'in akabinde Edirne mebusu olan Rza Tevfik Selanik'e
geldi. Beyazkule Gazinosu'nda Msrl Kraathanesi'nde, Olimpos
Palas'ta bizimle uzun uzadya konutu ve unu haber verdi: "ocuk-
lar yarn akam Beyazkule bahesinde Musev vatandalarmza Ya-
hudice bir konferans vereceim, muhakkak bulununuz, enteresan-
dr' dedi.
Bahe Yahudi vatandalarla dolu idi. Hepsi memnuniyet ve kahka-
halarla dinliyorlar ve hayretlerinden "Adiyo Santo !" diye hay kryor-
lard. Ben merak ettim, tandm Musev genlerine sordum, bana,
"Mkemmel tam ivesiyle fasih bir spanyolca" dediler. (Ali Canip
Yntem, Yakn Tarihimiz, 1962, c.l, s. 129)
Sadece Rza Tevfik deil, Hrriyet ve tilaf Frkas'nm kurucu-
su Dr. Rza Nur da, Alliance sraelite niverselle mezunuydu!
Ne ilgin deil mi, Hrriyet ve tilaf Frkas, ttihatlar "Yahu-
di ibirlikisi" olmakla itham ediyorlard.
Osmanl bakentinde Yahudi, Siyonist, Sabetayist tartmalar
yaplrken, daha dn bamszlna kavuan Balkan lkeleri,
Bulgarlar, Yunanllar ve Srplar Osmanl'ya sava at.
Osmanl hkmeti nce talyanlarla masaya oturdu; Trablus-
garp ve Ege Denizi'ndeki Onikiada'y talyanlara verdi.
Sonra Balkan lkeleriyle savat, tabi buna sava denirse! Bir-
ka gn iinde Bulgarlar stanbul atalca'ya dayandlar; Srplar,
Arnavutluk zerine yrye getiler ve Yunanllar Selanik'e gir-
diler...
Drt yz yetmi yldr Osmanl egemenliinden olan Selanik,
tek bir kurun bile atlmadan Yunanllara teslim edildi!
"Kbei hrriyet" igal edilmiti. Osmanl modernliinin "kp-
rba" artk yoktu.
r k padiah II. Abdlhamid Alman Lorelei gemisiyle stan-
157
bul'a zor karlmt.
h olmayanlar da vard; bunlardan biri de Doktor Nzm'd.
Doktor Nzm Atina'da hapis
Meclis'in erken seim kararyla feshedilmesinin ardndan ge-
Hrriyet ve tilaf Frkas'nm "terrnden" kamak iin Sela-
'k'e giden Doktor Nzm 9 kasm 1912'de Yunanllara esir dt.
Doktor Nzm Atina'da hapisteydi.
Yunanllar, Doktor Nzm'n ttihatlarn nde gelen isimlerin-
den biri olduuna uzun sre inanamadlar. stanbul'dan gelen res-
m yazlar sonrasnda Doktor Nzm'n nemini fark ettiler.
lk gnler dier esirlerle ayn muameleye tbi olan Doktor N-
zm, artk tek kiilik odada kalyor, iyi yemekler yiyordu. Bu ara-
da hasta esirleri de tedavi ediyordu.
Bir an nce kurtulmay bekliyordu. Ama durumun g olduu-
nun da farkndayd. stanbul'daki ttihat arkadalarnn zor du-
rumda olduunu biliyordu.
Zor durumda olan sadece ttihatlar deildi...
Selanik, skp, Manastr, Kalkandelen, Daniment, kodra,
Edirne ve Arnavutluk igal altndayd.
Osmanl'nn Avrupa'da topra kalmamt artk.
ki buuk milyon Osmanl tebaas vatansz kalvermiti.
Serez'de, Poroy'da skp'te, Pritine'de, Kosova'da Bosna'da
inlerce insan kitleler halinde ldrlp, ukurlara gmlyordu.
Dier yanda yz binlerce kii a susuz, kz arabalar eliin-
e igal blgelerinden Anadolu'ya kayordu. Hanlar, hamamlar,
camiler, medreseler gmenlerle dolmutu.
G edenler sadece Mslmanlar deildi:
Art arda gelen ilhaklar srasnda yeni Yunan topraklarndaki Yahu-
sk sk hrpalanr, evleri ve dkknlar yamalanr. Rumlar ve
mdiler arasndaki uyumazlk, Makedonya, Epir, Bat Trakya ve
! adalarnn Yunanistan'a balanmasyla sonulanan 1912-1913
ka
n Savalar srasnda kzr. Bu blgelerde birok Yahudi ce-
* yaamaktadr. Kavala, yonya ve zellikle 1913'te 150 000'lik
sunun 80 000'inin Yahudi olduu ve Yahudi stlnn sadece
aysal deil, iktisad de olduu Selanik'te.
r krall tarafndan ele geirilen blgelerden Osmanl kalm
para doru nemli bir Yahudi g balar. Tesalya'dan Sela-
 159
158

nik'e ve zmir'e doru; Girit'ten adalara, zmir'e ve Selanik'e doru- Mahmud evket Paa "ttihatlarn aabeyi" konumundayd.6
adalardan zmir'e doru; Selanik'ten stanbul'a ya da Filistin'e doru se Mahmud evket Paa'yla grecek kiilik bir heyet seti-
Bir rnek vermek gerekirse, Sakz, Limnos ve Midilli Yahudi cemaat- Erknharp Miralay smail Hakk, Midhat kr ve Taif zin-
lerinin neredeyse tamam, bu adalarn Yunanistan'a ilhakndan sonra da bodurulan Midhat Paa'nn olu Ali Haydar Midhat!
g ederler. (Henri Nahum, zmir Yahudileri, 2000, s. 88-89) rdhat Paa'nn olunun heyete konulmasnn zel bir nedeni
udi- Midhat Paa Badat'ta valilii srasnda Mahmud evket'e
Osmanl'nn bana bela olan Bulgaristan Kral Ferdinand k- il gstermi, onu okutmutu.
ck ordusuyla stanbul'a dayand. Top sesleri bakentten du- Ancak aralarnda bir fark vard: Midhat Paa ne kadar nglizle-
yuluyordu. Halk endieliydi. yakm ise, Mahmud evket Paa da o kadar Almanya yanlsyd!
stanbul decek miydi? Padiah Mehmed Read, gvenlii Heyetten nce Ali Haydar Midhat tek bana Mahmud evket
iin Bursa'ya gtrlmek istendi. Ancak padiah bunu reddetti... Paa'y ziyaret etti. Asker darbe plann aklad. Paa, "bu tr
takn fikirlerin hep Enver'in bann altndan ktn" belirtip
Asker darbe "darbeye kar" olduunu aklad.
ttihatlar kararlyd.
Hkmet, Dolmabahe Saray'nda olaanst toplanma karan Darbenin stratejisi yapld. Kabine yelerinin tam kadro bulun-
ald. Toplanty isteyen drdnc kez sadrazamla getirilen "n- duu saatte Babli'ye baskn yaplacakt. Darbe yapldnda d-
giliz yanls" Kbrsl Kmil Paa'yd. ngilizlerden bile gerekli des- ardan kimsenin mdahalesi olmamas gerekiyordu. Aksi halde
tei bulamayan Sadrazam Kmil Paa, stanbul'u kurtarmak iin kan dklrd.
Edirne ve atalca'y Bulgarlara vermeyi planlyordu. Babli nnde mer Naci halka hitap edecek ve milleti yanla-
Dier yanda stanbul'da iki gecedir gizli gizli toplant yapanla- rna ekecekti. Divanyolu'ndan Sirkeci'ye kadar olan alan iinde
rn da bir plan vard: asker darbeyle iktidar ykacaklard! terzi, bakkal, kahve gibi umum yerlerde hep ttihat fedailer
ttihat ve Terakki'nin nde gelen isimleri Beezade Emin olacakt.
Bey'in Vefa'daki evinde gizlice bulutular. Kimler yoktu ki: Talat
Paa, Ziya Gkalp, Prens Said Halim Paa, Hac Adil, Kara Kemal, 23 ocak 1913 perembe.
Rahmi, Midhat kr, Mustafa Necib... Saat 13.00.
zmit'te Hurid Paa komutasndaki kolordunun kurmay ba- lk emri, darbenin hkmete haber verilmesini engellemekle
kanln yapan Binba Enver toplantya yetiemedii iin her grevli ekip ald. Balarnda Yzba Hsameddin (Ertrk) vard.
kafadan bir ses kyordu. Bu ekip Polis Mdriyeti, Merkez Komutanl ile Posta ve Telg-
rnein Ali Fethi (Okyar) asker bir mdahaleye kar kyordu. raf daresi'ni igal edecek ve Babli'nin telefon hatlann kese-
kinci toplantya Bulgaristan cephesinden gelen Enver de ka- kti. Merkez telgrafhanesinde Kara Kemal bulunuyordu. Hk-
tld. n ykldn dnyaya o duyuracakt. Aksi durumda haberle-
Enver'in sekin zelliklerinden biri de buydu: hibir zaman te- meyi engelleyecekti.
lal ya da heyecanl grnmez, bir odaya girdii vakit beraberin- Basna ve halka datlacak ttihat ve Terakki Cemiyeti bildiri-
1
de bir sknet havas getirirdi. (Lord Kinross, Atatrk, 1994, s. 97) Ali Fethi (Okyar) yazm, gizlice baslmasn salamt. Da-
Son toplant Talat Paa'mn evinin alt katnda gece vakti yapld. tm ii n emir bekliyordu.
Karar alnd: hkmet bir darbeyle yklacakt. Saat 14.00.
Sadrazam Kbrsl Kmil Paa indirilecek ve yerine Hareket Or- Kabine topland.
dusu'nun Komutan Mahmud evket Paa'ya ya da zzet Paa'ya 14.30.
kabine kurdurulacakt.
i h t i l a l i n ^ k ^ b ' r r n e k l e a |kla mak daha yerinde olacak. Nasl 27 Mays 1960 asker
Darbe iin, gerici 31 Mart Ayaklanmas'n bastran Mahmud ev- r vere
n gen subaylar, balarna bir "aabey", yani rtbesi byk bir ko-
ket Paa'nn grnn de alnmas gerekiyordu. Deyim yerindey- Cemal Grsel Pasa'v hlmcinrj irrih^rr.l^r.n T o m l fllrel'l" Ho
160
Karla kark yamur balad.
Son kontrolleri yapan ttihat fedai Sapancal Hakk soluk so-
lua Binba Enver'in yanma geldi. Fedailer hazrd.
Binba Enver harekat emrini verdi.
Nuruosmaniye'deki ttihat ve Terakki Merkezi Umumsi'nin
(gnmzde Cumhuriyet gazetesinin bulunduu bina) karsn-
da yer alan Asker Menzil Mfettilii'ndeki Genel Mfetti Bin-
ba Cemal'in odasndan ktlar.
Saat 15.00.
Yakub Cemil, zmitli Mmtaz, Mustafa Necib, Sapancal Hakk,
Silah Tahsin, Eyb, Yenibaheli kr ve Nail kardeler, Filibe-
li Hilmi ve Samuel srael gibi fedailer silahlarn kuanp Bab-
li'ye doru yrmeye baladlar.
Binba Enver, beyaz bir atn stndeydi...
Halk merakla ttihatlara bakyordu. Bir kede mer Naci,
dier kede mer Seyfeddin halkn desteini almak iin heye-
canl konumalar yapyorlard:
"Hkmet Edirne'yi Bulgar'a verecek, hrriyet kahraman,
Trablusgarp kahraman Enver Babli'ye yryor. Hadi siz de ona
katln!"
Ateli sylevler etkisini gsterdi. Halk "Yaasn vatan... Yaasn
millet..." diye slogan atmaya balad.
Enver Babli nndeki demir kapdan ieri girdi. Atndan at-
lad ve baskn balatt. Darbe baladktan sonra Babli binas
sava yerine dnd; her yerde kan vard.
Harbiye Nazn Yaveri Kbrsl Tevfk ve Sadaret Yaveri Ohrili
Nafiz ilk len isimlerdi.
ttihatlardan da Mustafa Necib can verdi.
Ama asl grlt Harbiye Nazn (o tarihlerde "Erknharbiyei
Umumiye Reislii" yani "Genelkurmay Bakanl" da ona baly-
d) Mir Nzm Paa'nm, "Ne yapyorsunuz?.." diye barmasy-
la koptu.
Darbecilerin en st rtbesi binbayd. ou temen ve yzba-
yd. Karlannda birden koskoca Harbiye nazmn grnce a-
rdlar. Paann gr sesiyle, "Bu ne cret, asi adamlar!.." demesi
zerine bir silah sesi duyuldu. Koskoca Harbiye Nazn Nzm Pa-
a'mn heybetli bedeni yere yld kald.
Kafalar ate alan yere dnd, Yakub Cemil soukkanlyd
"Bu herife laf anlatlr m?.." dedi. 7
7. Gerek Babli Baskn gerekse Yakub Cemil'in biyografisi iin, Soner Yaln'n Tek1'
lan ki Silahoru (DoJan Kitap) adl kitabna bakabilirsiniz.
161
Harbiye Nazn Nzm Paa'yla birlikte l says yediye yksel-
di. On dokuz yaral vard.
Fakat eylem bitmemiti. ttihatlar, sadrazamn odasna girdi.
Sadrazam Kbnsl Kmil Paa sakindi. "Ne istiyorsunuz evlat-
larm?-" dedi.
Binba Enver, "Paa hazretleri, millet sizi istemiyor, imzala-
maya kararl olduunuz sulhtan sonra, bu devlet baki kalmaz, lt-
fen istifanamenizi yaznz" diye emretti.
Kmil Paa istifasn yazd. Kd Talat Paa ald, okudu, sinir-
lendi. "Paa hazretleri 'ciheti askeriyeden vaki srar zerine' diye
yazmsnz. Ltfen pencereden bakar msnz, danda sadece
askerler deil, her meslekten millet var" dedi. Kbnsl Kmil Pa-
a iade edilip nne konan kda "ve millet" ibaresini ekledi.
Bu yeni bir dnemin balangcyd. Babli'yi basan ttihatlar
artk iktidan tamamen kontrollerine alacakt.
Bu, yaanan ne ilk ne de son asker darbe olacakt...
stifa ettirilen "ngilizci" Kbnsl Kmil Paa'nn yerine kim ge-
lecekti?
Talat Paa'nn istememesi sonucu Harbiye nazrlndan aynl-
mak zorunda kalan Mahmud evket Paa ttihatlara dargnd.
Darbeye kar olduunu da sylemiti. Ancak skdar'daki evi-
ne gelen Miralay smail Hakk, "Almanc" Mahmud evket Paa'y
sadrazam olmaya zor ikna etti. 8 Kabinenin tamam artk ttihat-
lardan oluuyordu.
Ancak bu durum ok uzun srmedi, ok deil alt ay sonra s-
mi, Osmanl tarihinde ilk kez bir sadrazama yaplan suikasta
tank olacakt...
Sadrazama suikast
11 haziran 1913.
drazam Mahmud evket Paa Harbiye Nezareti'nden kp
>lme bindi. Yannda Seryaver Eref, Bahriye Yaveri bra-
Kazm Aa ona elik ediyordu. Otomobili Babali'ye do-
Pa t M e y d a n > n a
geldiklerinde, karlanna bir cenaze kt,
nazenin gemesi iin otomobilin durdurulmasn istedi.
8."19(3
na
t ' yllar sonr' m ^ d a h a l e s i " n i n sadrazam Mahmud evket Paa'nn skdar'daki ko-
r n a n , Orhan^K h h k r n e t i n i ykmak isteyen Sezai Okan, Ahmet Yldz, Dndar
''bay gibi subaylarn gizli toplantlarna ev sahiplii yapacakt! n-
l968
^ s. 30) ' b l 27 Ma ys Refet Aksoyolu'ydu. (Taht Aydemir'in Hatralar,
162
Tam bu srada paann arac taranmaya baland. Atlan kurun-
lardan bei paaya isabet etti. 9
Paa lmt...
Sadrazam Mahmud evket Paa'y kimler ldrmek istemiti ?
Babli Baskm sonrasnda stanbul Muhafz komutan olan
Cemal Paa ii ok sk tuttu. Tetikiler, Ziya, Bahriyeli evki,
Hakk, Nazmi, Abdurrahman hemen yakalandlar. Onlan tevik
eden Yzba Kzm'd. Peki onun arkasnda kim vard ?
in iyz anlald...
"Babli Baskn" gibi bir darbe planlanmt. Sadrazam Mah-
mud evket Paa'dan sonra suikast yaplacaklar arasnda Talat
Paa, Emmanuel Karasu ve Nesim Ruso gibi isimler vard. Plana
gre suikastlarla bocalayan ttihatlar iktidardan drlecekti.
Sadrazamlk makamna ya Prens Sabaheddin ya da Kbrsl Kmil
Paa oturtulacakt. Hatta Kmil Paa darbenin baarl olacan-
dan o kadar da emindi ki, Msr'dan stanbul'a gelmiti.
ttihatlar, cinayetin arkasnda "ngiliz parma" olduunu d-
nyorlard.
Haklydlar. ngilizler nc kez muhalefeti kkrtp bir dar-
be giriimiyle ttihatlar devirmeyi planlamlard.
Baarsz olan Bykeli S. Gerald Lowther hemen Londra'ya
merkeze alnd. Yerine L. Mallet geldi. Doal olarak tercman-
ajan Fitzmaurice ile ataemiliter Tyrrell de ngiltere'ye arld-
lar. ngiltere ekip deitiriyordu, ttihatlarla tekrar uzlaaabil-
mek iin...
Doktor Nzm dnd
Ve o kank gnlerde Doktor Nzm, artk iktidar ele geiren
arkadalarnn diplomatik abalaryla Yunanistan'daki esaretin-
den kurtularak vatanna dnd.
Krk bir yandayd.
Yunanistan'dan direkt zmir'e geti.
Karyaka'daki Evliyazade Kona'nda kalan kz Sevin'i ilk
kez grd.
Sevin sansn, renkli gzlyd. Daha konumaya yeni bala-
mt. Evliyazadelerin nee kaynayd.
Kars Beria'nn durgunluu Doktor Nzm'n dikkatini ekti.
Ne hazindir ki, ya kaltmsal ya da Doktor Nzm'n yaad
9. Sadrazam Mahmud evket Paa'nn suikast srasnda iinde bulunduu otomobil, ni-
163
frtnal hayat Beria'nn ruh saln olumsuz ynde etkilemeye
balamt. Beria'nn psikolojik dengesi bozulma emareleri gste-
riyordu...
Dr. Tevfk Rd (Ara) anakkale Hastanesi'nin bahekimli-
ini yapyordu. Ei Makbule hamileydi ve kardei Naciye'nin ya-
nnda zmir'de kalyordu. Dr. Tevfik Rd her frsatta zmir'e ge-
liyordu. Bu ziyaretleri srasnda o da, Beria'nn durumunun fark-
na varm, ruhsal sorunlarm gidermesi iin birka ila vermiti.
Ancak ilalar pek fayda etmiyordu...
Evliyazade ailesi, Beria iin seferber olmutu. Aslnda benzer
durumu daha birka yl nce yaamlard. Naciye Hanm'n ei
Yemiizade zzet Efendi'yi benzer bir ruhsal hastalk sonucu
kaybetmilerdi.
zmirli ailelerde sk grlen akl hastalklarnn temel nedeni
akraba evlilikleri miydi?..
Beria'nn durumuna en ok zlen babas Evliyazade Refik
Efendi'ydi. Be ocuu vard ama nedense Beria'nn yeri farkly-
d. Kzm gtrmedii doktor kalmamt. Hepsinin tek yapt
ey, ila vermekti.
Durumun farkna varan Doktor Nzm zmir'de kalp eiyle il-
gilenmek istedi ama hemen stanbul'a gelmesi iin ttihat ve Te-
rakki Cemiyeti'nden ar ald.
Kz ve einin yannda ancak gn kalabilmiti...
Avrupa devletleri birlik olmu, kck Balkan devletlerinin
byk bir imparatorluu hezimete uratmasnn keyfini kar-
yordu. Balkanlar'daki Osmanl tebaas toplu kyma uruyor, bu-
ramen Avrupa basnnda Balkan lkelerini ven makaleler
yaymlanyordu.
tthatlar, gerek insan haklar konusunda Bat aydnlarnn ve
setilerin desteini almak ve gerekse mttefik aramak ama-
cyla Avrupa'ya ekipler gnderdi.
ekiplerden birinin bana gemesi iin Doktor Nzm alela-
cele zmir'den arlmt.
^oktor Nzm, Rahmi Bey ve Halil (Mentee) ile sosyalist lider
1 a U r S i n Par
r! ,, . ' is'teki kkne gitti. Doktor Nzm, Jaures'le
teki kaak gnlerinde tanmt.
aures Fransz solunun efsanev isimlerinden biriydi. Pa-
n
u bastrldktan sonra dank durumdaki solun topar-
a v
e eski haline gelmesinde byk pay vard. L'Huma-
esni kurmutu. O yllarda Fransa'da eiderek eiir ksaa.
164
nan saldrgan ve oven milliyetiliin karsndayd.
Jaures, misafirlerini ktphanesinde kabul etti. Doktor Nzn,
Jaures'e, nce ihtilallerinin amalarn aklad; ardndan Osman-
l ordusunun yenilgisinin nedenlerine deinip sz Balkanlar'daki
zulme getirdi. Katliamlar rnek olaylar ve fotoraflarla anlatt.
Sosyalist Jean Jaures ok etkilendi. Balkanlar'daki faciann bu
dereceye vardn bilmediini syledi. nsan haklan ihlallerinin
nlenmesi iin elinden geleni yapaca szn verdi.
Osmanl ordusunun minik Balkan lkeleri karsndaki ciz
durumuna da deinen Jaures, yenilginin tek nedeninin gericilik
olduunu syleyip, ttihat hkmetin tez elden slahat reform-
larn balatmasnn gerekli olduunu anlatt.
Jean Jaures ttihatlarn Fransa'daki en yakn dostuydu. An-
cak bu grmeden birka ay sonra sosyalist Jaures, oven bir
Fransz milliyetisi tarafndan vurularak ldrld.
Doktor Nzm, Rahmi Bey ve Halil Bey'den oluan ttihat
ekip, sosyalist lider Edouard Herriot gibi Fransz siyasetiler, in-
san haklar temsilcileriyle de grmeler yapp stanbul'a dnd.
Doktor Nzm stanbul'a ayak basar basmaz kendini yine bir
sorunun iinde buldu...
ldrlen Mahmud evket Paa'nn ardndan sadrazamla
Kavalal Mehmed Ali Paa'nn torunu Msr Prensi Said Halim Pa-
a getirildi.
Sadrazam bulunmu, ama yeni kabine bir trl kurulamyordu.
ttihat ve Terakki Cemiyeti Merkezi Umumsi ile ehirlerde g-
revli ktibi mesuller arasnda bir trl anlama salanamyordu.
Ktibi mesullerin arasnda Yakub Cemil, Atf (Kaml), Sapan-
cal Hakk, zmitli Mmtaz, Hsrev Sami (Kzldoan), Topu h-
san (Eryavuz), Abdlkadir gibi erkez fedailer vard. Bunlar Se-
lanik kkenli Talat Paa, Doktor Nzm, Rahmi, Midhat kr gi-
bi sivil ttihatlara "hizip oluturup, tek balarna karar alyor-
lar" diye karydlar. zellikle Talat Paa'ya ate pskryor, eki-
binin yeni kabinede yer almasn istemiyorlard.
Sonuta Selanik lobisi kazand: Cemal Paa'nn fedailerin gn-
ln almasyla "ttihat kabine" kuruldu. Kabinede, Talat Paa,
Halil (Mentee), Midhat kr (Bleda), rksulu Mahmud Paa
gibi isimler vard...
ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin be yl srecek ikinci iktidar
dnemi balamt.
Evliyazade Refik Efendi de bundan payn alacakt...
Altnc blm
12 ekim 1913, zmir
ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin nde gelen ismi Selanikli Rah-
mi, Ahmed Reid'in yerine zmir'e vali olarak atand.
Rahmi Bey, Talat Paa'nn sa koluydu. Zaten bu atama da
onun isteiyle gereklemiti.
Rahmi Bey'in zmir'e vali olarak atanmasnn nedenleri de var-
d. ncelikli sebep Rahmi Bey'in siyas izgisinde saklyd.
Rahmi Bey'i dier ttihatlardan ayran en nemli zellii, n-
gilizlere yakn olmasyd! ttihatlar, zmir'in Osmanl ekonomi-
si iin neminin farkndaydlar.
Selanikli Rahmi Bey zmir'e atanr atanmaz, belediye bakanl-
na tandk bir isim geldi: Evliyazade Refik Efendi!
Evliyazadeler bir kez daha zmir Belediye bakanlna getirildi.
ki kez zmir Belediye bakanl yapan Evliyazade Hac Meh-
med Efendi'den sonra, olu Refik Efendi de ayn koltua oturdu!
e yl zmir'in kaderine hkmedecek bu iki isimden Evliyazade
Refik Efendi'yi az ok tanttk. Peki Selanikli Rahmi Bey kimdi?
Selanik erafndan, sfendiyar ailesine mensup varlkl ve iyi
eitim grm bir kiiydi.
25 haziran 1873 ylnda Selanik'te dodu.
Hk ve ortarenimini Selanik'te yapt.
3 ylnda Mektebi Hukuki ahane'ye kaydoldu. Okulu bitir-
ime yakn bir jurnal sonucu tutukland. Serbest kalnca Avru-
kat. Abdullah Cevdet ile "Readiye Komitesi"ni kurdu.
? l a n II. Abdlhamid'i devirip yerine Veliaht Read Efendi'yi
!ekti. 1899 ylnda Jn Trkler ve Ahmed Celaleddin Paa
d
a yaplan anlama zerine lkeye dnd,
anik^teki "hikyesini" biliyorsunuz.
1C
t'in ardndan Selanik milletvekili oldu. 1911 yi-
166
lnda evlenen ttihatlar kervanna o da katld. Ei Nimet Ha-
nm, bir nceki blmde okuduunuz Sultan Mehmed Read'n
seryaveri Binba Tahsin'in kz kardeiydi.
Nimet Hanm'n ailesinin yks hayli ilginti...
Nimet Hanm'n dedesi -bir nceki blmde okuduunuz-
Mir Mehmed Ali Paa'nn gerek ad Kari Detrois'ti.
1834 ylnda Prusya'da domu, on iki yandayken, stanbul'a
gelen bir okul gemisinden atlayarak Osmanl Devleti'ne snmt.
ltica bavurusuyla bizzat ilgilenen Sadrazam Ali Paa'yd.
Mslman olup "Mehmed Ali" ismini ald. Mektebi Hayriye'de
okutuldu. Krm, Bosna, Karada, Rusya savalarnda gsterdii
stn basan sonrasnda ordu komutanlna (serdarla) yksel-
tildi. Arnavutluk Ayaklanmas'n bastrmakla grevliyken yaplan
bir basknla ldrld.
Mir Mehmed Ali Paa'nn drt kz vard: Hayriye, Adeviye,
Zekiye ve Leyla.
Kzlarndan Hayriye Hanm, 31 Mart Ayaklanmas'n bastrmak
iin Selanik'ten stanbul'a gelen "Hareket Ordusu"nun komutam
Hseyin Hsn Paa'yla evliydi. Nimet Hanm ite bu evlilikten
dnyaya geldi.
Nimet Hanm'n Tahsin dnda bir aabeyi daha vard: Muhlis.
Muhlis hi evlenmedi. Salah Birsel'in Sergzeti Nono Bey ve
Elmas Boazii adl kitabnda yazdna gre, arkadalar Muh-
lis Bey'e "Nono Bey" diyorlard!
Muhlis, Fransa'da Nancy Ziraat Okulu'nu birincilikle bitirdi.
Enitesi Rahmi Bey'in zmir'deki iftliinde alt. zmir ehir
Kulb'nde elenmeyi seviyordu. Bir gn ressam hap Hulusi
onun bir resmini yapt. O resim "Kulp Raks" iesinin stnde-
ki iki resimden biri oldu!
Dier karde Sultan Mehmed Read'n seryaveri Binba Tah-
sin, nl metamatiki Gelenbev smail Efendi'nm soyundan Ali-
ye Hanm'la evliydi. Trk solunun nde gelen ismi Mehmet Ali
Aybar bu iftin oludur.
Yani, Vali Selanikli Rahmi Bey'in ei Nimet Hanm, Mehmet Ali
Aybar'n halasyd.1
I. Mir Mehmed Ali (Kari Detrois) Paa'nn Leyla adndaki kz ise, Polonya'daki baar-
sz ihtilal teebbsnden sonra 1849 ylnda yirmi yandayken Osmanl Devleti'ne s-
nan Mustafa Celaleddin (Yzba Konstantin Polkozic Borzecki) Paa'nn olu Hasan
Enver Paa'yla evlendi. Bu evlilikten be ocuk oldu: Celile, Mehmed Ali, Mustafa Cela-
leddin, Sara ve Mnevver. air Nzm Hikmet, Celile Hanm-Hikmet Bey iftinin oludur.
Nzm Hikmet'in baba tarafndan. ddesi Mehmed Nzm Paa da Selanik'in son valisidir.
167
ttihatlarn ou birbirleriyle akrabayd.
Yukanda yazdm. Mir Mehmed Ali Paa'nn drt kz vard:
Hayriye, Adeviye, Zekiye ve Leyla.
Rahmi Bey, Hayriye Hanm'n kz Nimet'le evliydi.
Peki Zekiye Hanm'n olu kimdi: Ali Fuad (Cebesoy)!
Yani Rahmi Bey "dava arkada" Ali Fuad'n enitesiydi. Doru
mudur bilmem sadece alnt yapyorum:
Ali Fuad Cebesoy ise, resmen hi evlenmemi ve bilaveled (ocuk-
suz) vefat etmitir. Kendisinin gzel kuzinlerinden (Rahmi Bey'in ei)
Nimet Hanm'a k olduu ve bu yzden evlenmediini, o zamanlar
sylerlerdi. (Mnevver Ayal, Rumeli ve Muhteem istanbul, 2003,
s. 59)
Selanikli Rahmi Bey'in enitesi ise, hemerisi "ttihatlarn ka-
sas" Midhat kr'yd (Bleda). Midhat kr'nn ei Hatice Ha-
nm, sfendiyaroullanmn kzyd.
Selaniklilerin bir ortak zellii vard herhalde...
Selanikli Rahmi Bey ok iki ierdi. Onunla ayn sofray payla-
anlar masada szp kalrd. Dostlarn, arkadalarn masada
uyuklarken grmek Rahmi Bey'in en byk zevkiydi.
Bu "zel bilgilerden" sonra gelelim daha "ciddi" meselelere...
Selanikli Rahmi Bey neden zmir'e vali yaplmt?
Mill burjuvazi douyor
orunun yantn vermek iin, Rahmi Bey'in memleketi Sela-
<'in neminin altn bir kez daha izmek gerekiyor.
Ama bunu bize Doan Avcolu Trkiye'nin Dzeni adl kita-
byla anlatsn:
Selanik'te hayli gl bir ticaret burjuvazisi yetimiti. Selanikli
eler, kltr seviyeleri, yabanc dil bilmeleri, kurduklar bas-
' en, gazeteleri, kulpleri, zel okullaryla ticaret burjuvazisi zm-
'larak iyice sivrmilerdi. Dnmeler ve Museviler, Jn Trk ha-
mi desteklemekteydiler. Bir rejim deiikliinin onlara, Rum ve
u iadamlarnn stanbul'daki tekel durumunu ykmaya frsat
eceini ummaktaydlar. (1969, c. 1, s. 167)
sonuta baardlar ve rejim deiikliini gerekletirdiler.
3 car antlasmasvla. Osmanl'n
168
yapsnda sahip olduklar ayrcalkl konumlarn kaybeden Yahu-
diler, Sabetayistler ve Mslmanlar artk iktidar olmulard.
Ama drt yl sonra hi beklenmedik bir olay gerekleti...
Osmanl'nn "gizli bakenti" Selanik kaybedildi!
Yahudi, Sabetayist ve Mslman tebaann, Osmanl'dan baka
gidecek vatan yoktu!
Tarih koullar bu unsuru dn nasl ttihat ve Terakki Cemi-
yeti'nde yan yana getirdi ise o gn de "Trkiye" kavramnda bu-
luturmutu !
Yeni vatan Trkiye'ydi...
Ve tm bunlar "Trk ulusuluunun" domasna neden oldu!
"Trk ulusuluunun kilometre talarn kimlerin dediini"
bilmemiz iin araya girip minik bir not yazmak istiyorum:
Yukarda ad geen Yzba Konstantin Polkozic Borzecki,
1849 Polonya ihtilali sonras nce Paris'e sonra Osmanl'ya sn-
d. "Mustafa Celaleddin" adn ald. Osmanl ordusunda paala
kadar ykseldi.
1869'daLes Turcs Anciens et Modernes (Eski ve Yeni Trkler)
kitabn yazd. Bu alma, Osmanl'da Trklk akmnn bae- caretini elinde tutan Levantenlerin, Rumlarn ve Ermenilerin r-
serleri arasnda yer ald. Kitap, "Trklerin ve Hunlarn veya Mo-
ollarn rk olarak akraba olduklar fikri yanltr. Trkler ve Av-
rupallar byk Touro-Aryan rknn yesidir" tezini ileri sryor-
du. "Dou'da yalnzlam Trkl Avrupa'yla birletirmeyi" sa-
vunuyordu.
Bata Mustafa Kemal olmak zere ttihat subaylar, Mustafa
Celaleddin Paa'nn bu kitabn ellerinden dlmyorlard...
Bu yeni politikann tarihsel dnemecini Babli Baskm'yla
balatabiliriz.
Babli Baskn hem Osmanl hem de ttihatlar iin dnm
noktas oldu. Bu sadece be yllk zgrlk ortamn bitmesi de-
ildi, ayn zamanda ttihatlarn Rum, Ermeni, Arnavut, Arap r-
gtleriyle kurduu ibirliinin sona erdiinin tarihiydi. "Osmanl-
clk" artk rafa kaldrlyordu.
ttihatlar artk yeni itttifaklar kuruyordu. Ya da daha nce
kurduklar ittifaklar, Osmanl'nn devlet politikas haline getiri-
yorlard !
Bu ittifakn temel tezi "Alman devlet anlayndan" alnmt:
ne pahasna olursa olsun devletin varl korunacakt! Bunun yo-
lu da "Trk ulusuluundan" ve dolasyla "mill burjuvazi" olu-
turmaktan geiyordu.
"Mill iktisat" fikrini ttihatlar arasnda ortaya atanlardan bi-
169
de Selanik Yahudisi Moiz Kohen'di. Siyonistlere kar kp, Ya-
dileri Osmanl topraklarna aran ve Selanik kaybedildikten
n r a
stanbul'a yerleen Moiz Kohen, Yahudilerin esasta Trk ya
, Trk Yahudisi olarak kendilerini tanmlamalar fikrini savunu-
ordu. Moiz Kohen o kadar "Trkle" inanyordu ki, dinini deil
ama adn "Tekinalp" olarak deitirdi!
"Yahudilerin kendilerini Trk olarak tanmlamas" fikrini savu-
nan sadece Moiz Kohen (Tekinalp) deildi; zmir Yahudisi Selim
Mizrahi gibi isimler de benzer gr yayan birok yaz kaleme
aldlar.
ttihat ve Terakki Cemiyeti hakknda yapt aratrmalarla bi-
linen Feroz Ahmad, ttihatlarn ekonomideki Hristiyan hege-
monyay ykmak iin, Trklerle birlikte Yahudileri de tevik etti-
ini, bu iki grubun yaratlmak istenen mill burjuvazinin temel
unsuru olduunu belirtiyor.
Evet, mill burjuvazinin en gl olduu zmir, bu nedenle Os-
manl'nn en nemli kentiydi. Kozmopolit bir yapya sahip bulun-
mas nedeniyle olduka dikkatli olmak gerekiyordu. Osmanl ti-
ktlmemesi gerekiyordu.
Bu operasyonu yapacak kii ise, liberalizme ve ngilizlere ya-
kn, Selanikli Rahmi Bey'den bakas olamazd...
Rahmi Bey'in "ngiliz taraftarl" Kbrsl Kmil Paa'dan bile
fazlayd. Bu konuda sz Rauf (Orbay) Bey'e brakalm:
Rahmi Bey, Selanik'ten mebus seildiinden, devletin siyasetinde
belli bal sz ve tesir sahiplerinden biriydi. Devletin menfaatini ngi-
lizlerle anlamada grr, bunu salamak urunda almaktan geri
kalmazd. Bu sebeble Balkanlar'da ngiliz siyasetini yayp yrtmek
maksadyla ngiltere'de kurulmu "Balkan Komitesi" isimli cemiyetin
mslcileri olarak stanbul'a gelen Bohston kardeleri iltizam ettii
aide, onlar ngiliz dostluuyla hreti bulmu olmasna ramen iyi
abul etmeyen zamann sadrazam Kmil Paa'yla arasnda iddetli
amazhklar kmt. Her iki taraf gazetelerdeki ak mektuplary-
brlerini hrpalamlard. Bu hal nihayet Kmil Paa ile ttihat ve
kk Cemiyeti arasnda uzlalmaz bir ayrlk dourmutu. (Rauf
rbay, Cehennem Deirmeni, 2000, c. 1, s. 88)
^ Bey yalnz deildi; bata Talat Paa, Selanikli Cavid Bey
ttihatlar, "topraklan zerinde gne batmayan" bu
nparatorluuyla iyi ilikiler kurmak amacndaydlar.
170
Neden Evliyazade Refik Efendi?
Gelelim bir dier soruya: Rahmi Bey, Evliyazade Refik Efen-
di'nin belediye bakanlna gelmesini neden ok istemiti?
ncelikle bir konunun altna izmek gerekiyor...
Evliyazade Refik Efendi belediyeye uzak biri deildi. 9 haziran
1909'da, zmir'in " dairei belediye"ye blnmesi ve bunlarn
hudutlarnn belirlenmesi amacyla ehrin ileri gelenlerinden
oluturulan komisyonda, UaMzade Sadk, Talzade Edhem,
Kantaraaszade Ali, Yemiizade Sabri vb. birlikte grev almt.
Ancak belediye ve basnn iddetli muhalefetiyle bu proje rafa
kaldrlmt.
Evliyazade Refik Efendi, 10 mart 1912'de yaplacak genel se-
imler ncesinde zmir'de sandklan denetlemek zere oluturu-
lan on kiilik Tefti Heyeti yeleri arasndayd. Seimler sonra-
snda kiilik oy sayma tefti grevini de Mordehay Levi, Yosef
Ostruga'yla birlikte gerekletirmiti.
1912 genel seimi "sopal seim" diye adlandrld. Sylenenle-
re gre ttihatlar g gsterileriyle halktan zorla oy toplam ve
oy saymlarnda da hile yapmt. ddialar zerine Evliyazade Re-
fik Efendi seildii belediye meclisi yeliinden 27 mart 1912'de
istifa etmiti.
Bu siyasal almalar sonucu mu Refik Efendi belediye baka-
n seilmiti? Refik Efendi ttihatlar iin ne ifade ediyordu?
Evliyazade Refik Efendi, ttihatlarn en gl isimlerinden
Doktor Nzm'm kaynpederiydi. "Temmuz Devrimi" ncesi ya-
rarl faaliyetleri olmutu. 1912 seimlerinde ise nasl bir ttihat
olduunu ispat etmiti!
Ve en nemli zellii: bata ngilizler olmak zere Levantenler-
le ok iyi iliki iindeydi!..
Mahmud Celal (Bayar)
ttihatlar vali ve belediye bakann belirledikten sonra z-
mir'e ktibi umum olarak Mahmud Celal'i (Bayar) gnderdiler...
Mahmud Celal'in zmir'e gnderilmesini basit bir "parti mfet-
tilii" gibi grmek hata olur.
Mahmud Celal (Bayar) 15 mays 1883 tarihinde Bursa'nn
Gemlik ilesine bal Umurbey kynde dodu. Babas Abdullah
Fehmi Efendi Bulgaristan gmeniydi. Medreseli olmasna kar-
n aydm bir kiiydi. Fkha ve slam tarihine meraklyd. Umur-
r 171
Rtiyesinin mualllimi evveliydi (birinci retmeni). Mah-
y
Cela
i ' i n iki kardei daha vard. Birisi daysnn yardmyla
Asker dadsi'nde okuyordu ama veremden ld. Dier
dei Asm ise bahriye subay olmak istiyordu ama o da verem-
h Celal'in days hkimdi ve Yeni Osmanllarn nde ge-
aydnlarndan Ali Suavi'nin arkadayd.
l e n
Mahmud Celal, kk yata hrriyet fikri ve mcadelesiyle da-
sayesinde tant. Yeenine byk zen gsteren days, ona
okumas iin Serveti Fnun dergileri verdi. Avrupa'dan gizlice
Gemlik'e gnderilen Jn Trklerin kard gizli yaynlan bakkal
Nuri Efendi'den alp daysna getirirdi. "Yeralt faaliyetlerine" k-
k yata balad.
' Bursa'da pek Meslek Okulu'nda College Franais de l'Assomp-
tion'da eitim grd. Avram Galanti'nin Trkler ve Yahudiler ad-
l kitabndan Mahmud Celal'in Bursa Alliance sraelite okuluna
devam ettiini aktarmtk. (1995, s. 219)
Okul bittikten sonra, Dyun Umumiye'nin ttn gelirlerini
toplamak iin kurduu Reji daresi'nin Gemlik ubesinde alt.
Buradan snavn kazand Ziraat Bankas'na geti. Bankacla
ilk adm att. Ardndan Almanya'nn Deutsche Orient Bank'm
Bursa ubesinde memurluk yapt. Bankadaki iki Trk'ten biriydi.
Dieri Hac Saffet Efendi ise ei Reide'nin amcasyd.
2
Mahmud Celal'in ei Reide'nin ailesinde bankac oktu.
Bir gn Edirneli Mehmed Efendi adndaki arkada, Mahmud
Celal'e Bursa'daki gizli bir tekilattan bahsetti: "Kme!"
Bu tekilat ttihat ve Terakki'nin koluydu. Mahmud Celal
1907'de ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne girdi. Merutiyet'in ilann-
dan sonra Bursa ktibi mesul oldu. Sonra ayn grevle zmir'e
gnderildi.
ttihat ve Terakki Cemiyeti zmir ktibi mesul Mahmud Celal,
i Beyler Soka'ndaki cemiyetin merkez kulbnn ikinci
katnda oturuyordu.
kulpte hemen bir dizi konferanslar dzenledi. Konferanslan
} ktankyl kr (Kaya) veriyordu. Mahmud Celal'in bir di-
r
yardmcs ise cemiyetin Tilkilik ubesinin bakanln yr-
ten Uakzade Muammer'di.
a
yar in kaynpederi inegllzade Refet Efendi i Bankas'nn kurucularndan-
ca R e f e t
Efendi'nin kardei Hac Saffet Efendi de kurucularndandr. Hac Saffet
kizinci T . a n d a l B a n l <as Bursa ubesinin ilk mdrdr. Hac Saffet'in olu ise, be-se-
O | a n (I 1 u | ^
emle de A n l
^ ' < a r a CHP milletvekillii ve Bankas genel mdrl yapm
172
Eczacba ve Giraud
Rahmi Bey, Mahmud Celal (Bayar) ve Evliyazade Refik'ten
oluan "sacayana" zamanla bir isim daha katld: Sleyman Fe-
rid (Eczacba)!
Refik Efendi, aile dostlar ifa Eczanesi'nin sahibi Sleyman
Ferid'i iki yakn alma arkadayla tantrd.
ttihatlarn izmir'de nde gelen isimlerinden Sleyman Ferid
de o gnlerde ok mutluydu. O da dier ttihatlar gibi 1911'de
am'dan zmir'e gelmi tccar Caferzade Kemal Efendi'nin kz
Saffet Hanmla evlenmi ve olu, Rahmi Bey zmir'e geldii gn
domutu.
Sleyman Ferid yakn arkada Evliyazade Refik'in oluna ver-
dii ismi kendi oluna da koymutu: Nejat (Eczacba) !3
Evliyazade Refik, Rahmi Bey ve Mahmud Celal Bey'e bir isim
daha tantrd: Henri Giraud!
Giraud ailesiyle dostluk, Evliyazade Hac Mehmed Efendi'den
olu Refik'e "miras" kalmt.
Mahmud Celal, Sleyman Ferid'le ilk tantklar gn nasl sa-
mimi olduysa, Rahmi Bey de yeni tant Henri Giraud'la ok
yakn oldu. yle ki Giraud ailesi, Rahmi Bey'i hibir zaman yalnz
brakmayacak, lene kadar irketleri zmir Pamuk Mensucat'm
ynetim kurulu bakan yapacaklard!
Rahmi Bey'in zmir'de Levanten ailelerle ilikileri hep dostane
oldu. Bu ilikiler kimi zaman dedikodulara neden olmuyor deildi.
rnein, evini Gztepe'den Bornova'ya m tayor, bu tanma
olay hemen kullaktan kulaa sylentilerin yaylmasna neden
oluyordu. Neymi, Rahmi Bey, Whittallerden Madam Charlton
Whittall'e yakn olmak iin evini tamm!
zmir'de dedikodu hi eksik olmazd...
Gerek Rahmi Bey'in gerekse Evliyazade Refik'in hizmetleri o-
u zaman bu dedikodularn hemen kapanmasna neden olurdu...
"Mill bankalar" kimler kurdu?
kinci Merutiyet'ten sonra on bir kez vali, alt kez belediye
bakan deitiren zmir'in 1908-1913 yllan arasnda nasl bir is-
tikrarszlk iinde olduu tahmin edilebilir.
O dnemde en byk sorun gt. Balkanlar'dan binlerce in-
3. "Nejat" evrensel bir isim olmal ki, hemen her lkede bu isme rastlanmaktadr. Of-
173
mir'e akyordu. G tek tarafl da deildi. zmir ve evresin-
200 000'e yakn Rum da yllardr yaadklar topraklardan ay-
nlp Yunanistan'a gidiyorlard.
Rumlar Osmanl topraklarn terk ederken, sadece Muslunan-
leil, bata Selanik olmak zere Sakz, Linini, Midilli gibi bl-
gelerdeki Yahudiler de, Hristiyan antisemitizminden korkup Os-
manl'ya kayorlard.
zmir, gleri aresizlikle seyrediyordu.
Acil zm bekleyen sorunlar her daim deien ynetim y-
znden kroniklemeye balamt.
Evliyazade Refik, belediye bakanlna geldiinde ilk olarak
Cemil (Topuzlu) Paa'nn stanbul ehreminiliine geldii d-
nemde hazrlad "Zabtay Belediye Talimnamesi"ni zmir'e de
kabul ettirdi. Bu talimnamenin temel zellii polis ve belediye za-
btalarn bir at altnda toplamakt.
zmir Belediyesi'nin kadrolar zayft; belediye avular daha
ok Frenk Mahallesi, Kordon, Badurak, Kemeralt gibi ilek ve
zengin blgelerde istihdam ediliyordu. Kadrolar yetersizdi yeter-
siz olmasna ama mevcut olanlar da ileri pek sk tutmuyorlard.
Bu durum gazete sayfalarna da haber malzemesi oluyordu. a-
vularn esnafla olan "sk ilikileri", yani rvet, srekli ima edi-
liyordu.
Belediyenin ncelik verdii konu, finansman sorununun z-
myd. Belediye bor arayna girince areyi ngiliz irketiyle
anlamakta buldu. Alnacak parayla gazino, bulvar, park yapla-
cakt. Maliye Nezareti 50 000 ngiliz lirasna kefil olmay kabul et-
ti. Ancak ufukta grnen sava olaslklar, borcun almamamas-
na neden oldu.
Tm olumsuzluklara ramen belediye, zellikle kentin iman
iin srekli aba sarf etti. Ama bu da kolay olmuyordu. rnein,
manla kentin iinde yer alan mezarlklarn kaldrlmas ve bu
ulara park alan yaplmas, yeni tartmalar da beraberinde
-tirdi. Oluturulan dinsel muhalefeti Vali Rahmi Bey gsledi.
baba'daki Yahudi, kiemelik'teki Mslman mezarlklan-
1 kaldr
d i - Yerine park ve bahe yapld.
r e k R
ahni Bey gerekse Evliyazade Refik cesur admlar at-
r
d. Yllardr zerinde tartlan, ancak hibir somut adm
ayan projeleri hayata geiliyorlard. rnein yllardr pro-
r
olan Basmane'yi nhtma balayacak bir bulvar hemen
d
tlar
en nemli icraatlarna: ttihatlarn ekonomi stra-

174
tej isine uygun olarak, "mill" irket kurmay zendirdiler. rne-
in, ttn reticisine dk faizle bor verebilmek iin, Ttn
Zrra Bankas kurmak iin kollar svadlar.
Sadece zmir'de deil, Anadolu'da da "mill banka" kurma d-
nemi balamt. rnein sanayinin kredi ihtiyacn karlamak
iin tibar Mill Bankas kuruldu.
Kurulan her "mill bankann" bir hikyesi vard. rnein, Os-
manl Bankas'nn Adapazar ubesi, bir Trk tccarnn kredi is-
temesi zerine, Hnstiyan bir tccar kefil gstermeyi art koun-
ca, bu yredeki Numan Hamid, brahim Nuri, smail Hakk, Mus-
tafa Nuri aralarnda para toplayarak "Adapazar slam Bankas"n
kurdular.4
Konya'da "Konya Mill ktisat Bankas" ald.
zmirli Evliyazade Refik, Selanikli Rahmi ve Bursal Mahmud
Celal, zmir yresinin Yahudi, Sabetayist ve Mslman erafn r-
gtlemek, sermaye birikimini oluturmak iin ellerinden geleni
yapyorlard. Amalan eraf, tccar ve iftiyi, "mill" irketler sa-
yesinde, Rum ve Ermenilerle rekabet edecek dzeye getirmekti.
zmir'deki "sacaya" ksaca "bulvar irketi" olarak bilinen, "z-
mir marat ve naat Umumiye irketf'nin kurulmasna nayak
oldular. Bu irketin grevi adndan da anlalaca gibi yalnzca
bulvar yapmak deildi. Gerekli grlen yerlerde denizi doldur-
mak, bataklklar kurutmak, kendi adna bina yaparak bunlan sat-
mak ve kiralamak, tramvay iletmek, kentin imar ile sslemesini
yapmak vb. bu irketin grevleri arasndayd. Sermayesi 300 000
lira olan irketin imtiyazn zmir'in nde gelen tccarlar ald.
Sermayedar grubunda Ahmed Hersapaazade Zeki, Emirlerzade
Refik, smail Receb, Osmanzade Yusuf Ziya gibi isimler de bulu-
nuyordu.
Soru: "mill bankalarn" ve "mill irketlerin" kurulmasnda, ge-
rek zmir'de oturan ve gerekse Selanik'ten g eden Sabetayistle-
rin arl nedir? Keza, Ulusal Kurtulu Sava'nda ilk direni r-
gtlerinin, "mill bankalarn" ve "mill irketlerin" bulunduu Ege
blgesinde kurulmasnn bildiimiz "hamaset edebiyat" dnda
bir baka aklamas yok mudur ? Bu direni rgtlerindeki
Sabetayistlerin arl nedir?
Ne yazk ki bu lkenin "tabular" bu tr sorulara ve aratrmala-
ra engeldir!
Geelim...
4. Adapazar islam Bankas zamanla Trk Ticaret Bankas'na dnt. Bu ulusal banka da.
2 75
Bamsz k Trk cumhuriyeti!
Balkan Sava geride kalal iki buuk ay olmutu. ktidar silah
avla ele geiren ttihatlar, Edirne'yi de geri almak istiyorlard.
istekte olanlar sadece ttihatlar deildi. Bata Edime ol-
k zere kaybedilen topraklarn yeniden ele geirilmesi iin
k altnlarn orduya balamaya balamt.
Ve ttihatlar Osmanl'nn maks talihini dntrecek karan
aldlar. Bulgarlara, Yunanllara, Srplara sava ilan ettiler.
Osmanl ordusu artk "ilerliyordu".
Albay Fethi (Okyar) komutasndaki kuvvetler Krklareli, Yar-
bay Enver komutasndaki kuvvetler ise Edirne zerine yryordu.
Yllardr kylara demirleyip duran Osmanl donanmas bile ha-
rekete gemiti. Binba Rauf (Orbay) Hamidiye kruvazryle
Akdeniz'de, dman donanmasnn arkasna szarak, hareket s-
lerini bombalamaya balad.
Birka gn iinde, Kean, psala, Uzunkpr derken Edirne ge-
ri alnd. Hem de kinci Merutiyet'in yldnmnde!
Edirne'ye ilk giren svarilerin banda Yarbay Enver vard.
"Hrriyet Kahraman" bu kez "Edime Fatihi" olmutu.
Osmanl ordusunun ksa bir srede toparlanp Edirne'yi geri al-
mas Avrupal elilerin Sadrazam Said Halim Paa'ya gitmelerine
neden oldu. stekleri netti. Osmanl Londra Antlamas'n tek ta-
rafl bozmutu, hemen igal altna ald topraklar terk edecekti!
Avrupal, "hasta adam"n ayaa kalkmasn istemiyordu.
Ama alt yz yllk Osmanl'da "oyun" oktu.
ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Sleyman Asker, Kuuba
Eref, Sapancal Hakk, Yzba erkez Reid, Yzba Fehmi,
kub Cemil gibi fedaileri Bat Trakya'ya girdi. Ve aldklan top-
ularda "Garb Trakya Muvakkat Hkmeti"ni kurdular.
Geici yeni hkmetin bana Mderris Salih Hoca Efendi'yi ge-
diler. Sleyman Asker (takma ad "Zeynel Abidin") Genelkur-
ay bakan oldu. Yeni hkmet pul bile bastrd.
ma Avrupallar bayra bile olan bu "bamsz devleti" tan-
madlar!
'unu anlamlard. Osmanl'ya baskya devam ettiler,
arada Garb Trakya Muvakkat Hkmeti'nin "Dileri ba-
1
yrtp, Yunanistan ve Bulgaristan temsilcileriyle g-
le
r yapan kimdi dersiniz: Evliyazadelerin damad Dr. Tevfk
Ru
cl(Aras)!
Cumhuriyeti tarihinin en uzun sre Dileri bakanl-
176
m yapacak Dr. Tevfk Rd ilk diplomasi deneyimini o grme-
lerde edinecekti!..
Osmanl Devleti, basklar karsnda Garb Trakya Muvakkat
Hkmeti'yle ilgisi olmadm srekli olarak aklamak zorunda
kald. Ama bu arada kendi bar artlarm ileri srmekten de ge-
ri durmad. Sonunda Bulgarlar ve Yunanllar ile Osmanl Devleti
arasnda stanbul-Atina antlamalar imza edildi (29 eyll-14 ka-
sm 1913). Antlamalara gre, Edirne, Dimetoka ve Karaaa'm
iinde olduu blge Osmanl'ya brakld.
Bunun zerine ttihat fedailer " bamsz devletlerini" brakp
Osmanl'ya geri dndler!
Enver Harbiye nazr oluyor
"Hrriyet Kahraman" ve "Edirne Fatihi" Yarbay Enver artk
rtbesinin iine smyordu. Edirne'nin alnmasndan sonra albay
oldu. Mektebi Harbiye komutanlna atand; ama bunu pek ciddi-
ye almad ve grevine de balamad, nk gz ykseklerdeydi.
Gz ykseklerdeydi ama hastayd. kinci Balkan Sava'nn
devam ettii bir dnemde apandisit ameliyat olmusa da arla-
rndan kurtulamamt; ayrca, barsaklarndan da rahatszd.
Beikta Saman skelesi'nde bulunan evinde istirahat ediyor-
du. Yalnzca zel dostlarn kabul ediyordu. Bir gn ziyaretine S-
leyman Asker geldi. Enver'e bir teklifte bulundu: Harbiye nazn
olmas gerektiini syledi. Yoksa Talat Paa, Cemal Paa'y Har-
biye nazr yapacakt.
Sleyman Asker'nin teklifi Enver'in houna gitti. Harbiye na-
zrl iin neyi eksikti ? Rtbesi yetmiyordu ama olsun, ykselti-
lebilirdi !
O gnden sonra kafasndan Harbiye nazrl ve Erknharbi-
yei Umumiye reislii hi kmad.
Grn nce en yakn arkadalar ttihat fedailere at. general" yapld.
Hepsi yerinde buldu. Ertesi gn Babli'ye giderek Sadrazam Sa-
id Halim Paa'yla grt. Sadrazam, bir sre beklemesinin iyi
olacan syledi. Enver sinirlendi. Kendisini salt ttihat ve Terak-
ki'deki arkadalarnn deil, d lkelerin de istediini sert slu-
buyla syledi.
Sadrazam Said Halim Paa, biraz taviz verip, Harbiye nazn de-
il de Genelkurmay bakan olabileceini syledi. Albay Enver,
Genelkurmay Bakanl'nn Harbiye Nezareti'ne bal olduunu,
orduyu kendisinin ynetmesi gerektiini, bakalar tarafndan
r lirlenen politikalar istemediini anlatt.
177
n zerine Sadrazam Said Halim Paa durumu hemen Ta-
lat Paa*1* greceini syledi.
Talat Paa, Enver'in isteini renince ard; olay Cemal Pa-
'ya aktard, Enver'i ikna etmesini istedi.
a
Cemal Paa Enver'in evine gidip, vatan grevlerin onu ok
rduunu, Almanya'ya gidip ameliyat olmasn, istirahatnn ar-
dndan bu meseleleri grmeyi teklif etti. Enver ikna olmua
enziyordu. Cemal Paa ardndan ttihat fedaileri ararak on-
larla grt. Enver'in aklna fedailerin girdiine inanyordu.
Fedailer bata Talat Paa olmak zere baz ttihatlardan ra-
hatsz olduklarn, kabineye Cemal Paa'yla birlikte Enver'in de
girmesinin art olduunu sylediler.
ittihat fedai subaylarn sivillere gvensizlii sryordu...
Bu arada Enver ameliyat stanbul'da olmaya karar verdi, ilk
ameliyatn Dr. Cemil (Topuzlu) Paa yapmt, ikincisini de o ya-
pacakt. Enver ertesi gn Alman Hastanesi'ne gitti. Hem Saray'a
hem Dahiliye Nazn Talat Paa'ya ameliyat olacan bildirdi.
Talat ve Cemal paalar hemen plan yaptlar. Harbiye Nazn iz-
zet Paa'y incitip zmemek iin Cemal Paa nce Nafa nazrl
vekilliine atanacak, sonra Bahriye nazrlna, oradan da Harbi-
ye nazrlna getirilecekti.
Bu plandan haberi olan ittihat fedailerden Yakub Cemil ta-
bancalann kuanp Alman Hastanesi'nin yolunu tuttu. Ameliya-
ta giren Cemil (Topuzlu) Paa'ya, "Eer Enver masadan sa ola-
rak kalkmazsa, seni ldrrm" dedi.
Sonunda Enver masadan sa kalkt ve ttihat fedai subayla-
r gcyle Talat Paa ve Cemal Paa ikna edildi.
Albay Enver'in, Harbiye nazn olabilmesi iin en azndan tu-
eral olmas gerekiyordu; Trablusgarp Sava'ndaki ve kinci
ikan Sava'ndaki hizmetleri iin er yl kdem verilerek "tu-
Ve...
1 ocak 1914'te Enver, "paa" oldu.
^nver'n "paa'lk serveni Talat Paa'yla arasnn biraz al-
a n e d e n
oldu. Fakat ttihatlar bu durumu pek sorun yap-
1
rd' ] ^
H a r b y e N a z m
Enver Paa'y tebrik etmek iin kuyrua
Paa'nn o gnlerdeki bir baka konuu ise zmir Bele-
kan Evliyazade Refik Efendi'ydi. Ama o Babli'ye sade-
nk
ziyareti iin gelmemiti...
178
Evliyazadeler ile Enver Paa'nm ortak hobisi
zmir Belediye Bakan Evliyazade Refik Efendi'nin Enver Pa-
a'y ziyaretinin nedeni atlk sporuydu.
zmir'deki grkemli at yarlar Balkan Sava'yla nemini ve
deerini yitirivermiti. Smyrna Races Clup dalm, irinyer'de-
ki hipodromun kaplarna kilit vurulmutu.
Evliyazade Refik Efendi'nin, dnemin birok yarn kazanan
Reyhan adl at artk yan koamyordu. Keza olu Nejat'n Arap
derbisinde birinci olan Kheylan adl at da ifteler Haras'na ka-
patlmt.
Evliyazade Refik pes etmek niyetinde deildi.
At yarln yeniden canlandrmak iin hi vakit kaybetmeden
giriimlerde bulunmak zere stanbul'un yolunu tutmutu. Biliyor-
du ki Harbiye Nazr Enver Paa'nm da en byk hobisi atlard.
Evliyazade Refik, damad Doktor Nzm'n da sayesinde Enver
Paa'yla hi beklemeden hemen grt. Konumasna, zmir'de-
ki yarlar ve uyandrd byk ilgi hakknda bilgiler vererek
balad.
Enver Paa, merakla dinledi. Grme srasnda atlk sporu-
nun sadece zmir'le snrl kalmamas iin, kendi bakanlnda
"Islah Nesli Feres Cemiyeti" (At Neslini Islah Dernei) ile buna
bal olarak "Sipahi Oca"nn kurulmas emrini verdi.
zmir Belediye Bakan Evliyazade Refik zmir'e umutlu dnd.
Gerekten de hemen kurulan Sipahi Oca ksa srede devrin
ileri gelen at merakllaryla doldu. Bakrky'deki (Makriky) ha-
zineye ait Veliefendi ayn bu ie tahsis olundu. 5
Aslnda burada 1911 ylndan beri at yarlar yaplyordu. An-
cak o yllarda modern yarlk teknii henz stanbul'a gelme-
miti. Evliyazade Refik sayesinde ngiltere ve Macaristan'dan ge-
tirilen uzmanlar, jokeyler istanbul'daki at yarlarnn modernle-
mesini salad. Ayrca Romanya'dan gelen spiker Sabri (Tula)
Bey, modern yarlk anlatmnn yerlemesinde nemli bir et-
ken oldu.
Enver Paa'nn, Mesut, Sleyk, Maallah adl Arap atlan vard.
Enver Paa, Evliyazade Refik araclyla izmir'den Ubeyyam ad-
l bir at daha ald. Bu at istanbul yanlarnn en gzde ampiyonu
oldu.
5. Veliefendi ayr Bizans dneminde ordularn eitim yapt, Hal ordusunun karar-
gh kurduu tarih bir ayrd. Fatih Sultan Mehmed istanbul'u kuatmadan nce kuv-
vetlerini bu geni ayrda sava dzenine sokmutu. Burada kimi zaman manevralar ya-
179
vyam', e n z a c * e Abdlhalim Efendi'nin Geyik ve Reyhan
ad
atlan zorluyordu...
t yanlannn zmir'de yeniden canlanmaya balad o gn-
. bir baka spor dal Trklerin ilgisini ekmeye balamt:
futbol-
Ve futbolun zmir'de gelimesinde yine bir Evliyazade'nin b-
yk emei vard...
Futbolcu Evliyazade Nejad
Osmanl topraklarna futbolu ilk getirenler ngiliz Levantenlerdi.
ngilizler 1890 ylnda izmir Bornova'da futbol oynamaya ba-
ladlar, ilk futbol kulb "Football and Rugby Club"d. Futbolun
gelimesinde izmir'in nl Levanten ailelerinin rol vard: Gira-
udlar, Whittaller, Charnaudlar...6
II. Abdlhamid'in baskc ynetimi nedeniyle Mslmanlarn
futbol oynama zgrl yoktu. stibdat ynetimi Mslmanlann
sosyal kulp kurmalanna bile izin vermiyordu,
izmir futbol ligi adeta "yabanclar ligi"ydi.
Panianios, Apollon, Pelops, Evangalis, sko, Karavokiri, Mi-
dilli karmas gibi Rum, Yunan, ngiliz ve Ermeni karm takm-
lar ile talyan Garibaldi takm vard.
Futbol malar kran krana geiyordu. yle ki, Bapapaz Hri-
sostomos her maa gelip Rum takmalann takdis edip rahipleriy-
beraber tribnden ilahler okuyordu. Rum Evangelidis Oku-
n bando takm ma boyunca durmadan alyordu...
anmuz Devrimi"nden sonra gelen zgrlk sporu da etkiledi.
zmirli Trkler arasnda futbolu tantan, reten, sevdiren ve
mesine katklan olan isim, zmir Sultansi'nde spor retme-
ve ayn zamanda "ark'n bilardo ampiyonu" olarak tan-
rmeni Melikyan Efendi'ydi. Melikyan Efendi'nin giriimle-
funlan "zmir Sultansi Futbol Takm" ilk man Pelops
' sahasnda 22 ekim 1910 tarihinde yapt.
akmn futbolculan arasnda bulunan Baha Esad (Tekant)
ian gelecek kavgalann kmasna neden olacak bir evli-
T r k T * E v y a z a d e l e r e d a m a t olacakt...
erin futbola aktif katlmlarn salayan ittihatlard,
urmay kadronun ou eitimlerini yurtdnda yapt-
Wni
ttallern e af b 'h b ' m f u t b o l u n istanbul'a tanmasna da nayak oldu. ngiliz
1ir e v
' e dolavK "i O s m a n 1
topraklarna getirdiyse, Fransz Giraudlar da tenisin Iz-
kieri hi. u ' T >"a Os manirya eplm^in,^ ^..-., - : ,-:_...11-.- -r,,..,, .,
180
lar. Paris ve Londra gibi kltrn beii saylacak kentlerden et-
kilendiler; iktidara geldiklerinde de grdklerini ve rendikleri-
ni hayata geirmek iin kollar svadlar.
Futbolun kitleleri etkisine alan bir spor olduunu Avrupa'da
grmlerdi ve imdi futbolun bu zelliinden yararlanmak isti-
yorlard.
Kaleci Ali Adnan (Menderes)
zmir'de kurulan ilk Trk kulb "Karyaka Genlerbirlii id (Odyak) yazmt:
Futbol Takm" oldu. Krmz-yeil renkleri olan takm daha son-
ra Karyaka Spor Kulb adn ald.
Kulp ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin zmir il binasnda dodu.
Cemiyetin zmir merkezi ayn zamanda Karyaka Spor Kulb'nn
lokaliydi.
Karyaka'nn 1912 ylnda kurulmas bir tesadf deildi. Bal-
kan Sava sonras zellikle Rumlarn ban ektii yabanclarn
zmir'i terk etmesi Trklerin kendilerini daha iyi gstermelerine
neden olmutu. Rum takmlarnn yerini Trk takmlar almaya
balayacakt.
Karyaka'dan ksa bir sre sonra "Hilal" kuruldu. Siyah-beyaz
renkleriyle futbol sahalarnda frtna gibi esen bu takm sonradan
"Altay" adn ald.
Altay takmnn kurucular arasnda bir Evliyazade vard: zmir
Belediye Bakan Evliyazade Refik Efendi'nin olu Nejad!..
Evliyazade Nejad futbola yabanc biri deildi.
Futbola, yakn arkadalar Talat (Erboy), Sabri (Sleymano-
vi), erif Remzi (Reyent), Hasan Tahsin (Soydam), imendiferci
Rfat'la (yison) birlikte 1905 ylnda balamt.
Futbol oynamak o gnlerde srgn nedeniydi...
nternational Amerikan Koleji rencisi Talat, eref Remzi ve
Sabri devrin zmir valisi Kbrsl Kmil Paa'nn basks sonucu,
"futbol oynadklar" iin okuldan atldlar.
Talat okumak iin gittii ngiltere'de futbolunu gelitirdi. Ayn
tarihte ziraat eitimi almak iin gittii Belika'da futbol oynayan
bir dier zmirli futbolcu ise Evliyazade Nejad'd.
Trk futbol tarihinde, "Belika'da futbol oynayan ilk Trk" E v "
liyazade Nejad'd!
Evliyazade ailesi, II. Abdlhamid basksndan oullan Nejad
kurtarabilmek iin onu Belika'ya gndermilerdi.
Nejad Belika'da iki yl kald.
181
has Refik Efendi nasl at yarlarnn gelimesinde faal ise,
ade Nejad da Trk futbolunun modernlemesinde etkin
i oynad. Futbol tzn Trke'ye o kazandrd. Evliyaza-
fejad bu almasnda yalnz deildi. ngiltere'den dnen Ta-
( ileride enitesi olacak Baha Esad da ona yardmc oldular.
Fvliyazade Nejad sadece Altay takm kurucusu olmakla kal-
ad Ayn zamanda takmn renginin siyah-beyaz olmasn iste-
yen kiiydi!
Altay marn ise takm arkada Amerikan koleji rencisi Sa-
erefli anl Altay
Kuvvetinle kudretinle yaa Altay,
Altay sevil, ko, atl, oyna
Semalarda semalarda parlda.
zmir'in parlak yldz
Duydular anmz,
Yksel ki sen kararsn ay
Kudretinle kuvvetinle yaa Altay...7
Altay da, Karyaka gibi ttihatlarn takmyd. Bunun en be-
lirgin gstergesi, ttihatlarn Maarif nazn Mustafa Necati
Bey'in kendine ait odasn Altay'a tahsis etmesiydi.
Daha sonra ttihat ve Terakki Cemiyeti zmir Ktibi Umumsi
Mahmud Celal (Bayar) araclyla Altay'a kulp binas verdi.
Altay zmir'de frtna gibi esti. Kurulduu yl, Karyaka, Midil-
Trablusgarp takmlar arasnda yaplan turnuvann ampiyo-
du. Bu zafer zmir sokaklarnda, caddelerinde davul zurna
rak kutland. Ayn yl Altay, Ermeni takm Armenion'u ye-
zmir benzer sevin gsterilerine sahne oldu. ngiliz gen-
en kurulu Pakser'i 4-3, Rumlarn takm Paniainios-Apollon
karma takmn 2-0 yendi.
bir ma hibir zaman unutmadlar: Evliyazade Nejad'n
d
mata talyan Levantenlerin takm Garibaldi'yi 10-0
7
- A l y takm
hepsi "Altay" '" lcularl
kulplerine o kadar balydlar ki, soyad kanunu knca
dini almak istedi. Ancak igal altndaki izmir'e 9 eyll 1922'de svari
Q F a h r e d d i n Pa
y", daha s o n ^ F" 5 a "Altay" soyadn alnca, futbolculardan, erif "Eral-
111
"^laltay"^ r a n S a Racin
S akmnda da oynayan Basri Vahab "zaltay", kaleci Ce-
adn aldlar. ylesine Altay sevgisiyle doluydular ki, Vahab zaltay
182

yenince, talyan konsolosu, "talyan mill kahraman Garibaldi Yedinci blm

kk drld" diye kulb kapatt!
O yllarda Altay'n kalesini koruyan isim Ali Adnan'd (Mende-
res)... 1914, zmir
Kaleciler futbol sahalarnn en yalnz futbolcusudur.
Gelecekte Evliyazadelerin damad olacak Ali Adnan, ocuklu-
undan babakanla uzanan yolda hep yalnz olacakt.
Son yolculuuna karken bile...

Karyaka'daki Karavokiri sahasnn evresi Trk ve Rum se-

yircileriyle dolmutu.
Trklerin sesi sanki daha gr kyordu:
"Kaf Kaf Kaf, Sin Sin Sin... Kaf Sin, Kaf Sin, Kaf... "
"Krmz Trkl, yeil Mslmanl temsil etsin" diye sei-
len, Karyaka Spor Kulb'nn krmz-yeil bayraklann srekli
sallayan Trkler hi susmuyordu.
Man henz balaryd; ortasaha oyuncusu sai plikizade
Sadi, topu saak Kadzade Rfat'n nne att. Mein yuvarla
kontrol eden Rfat, Rum solbeki almlayp, topu ortalad. Rum
defansnn baklar arasnda top Rum kale sahas nndeki sant-
rfor Ali Adnan'n (Menderes) nne dt. Ali Adnan kaleciyle
kar karyayd. Topa olanca gcyle vurdu. Top kalenin epey
stnden auta kt...
Hayatnda ilk kez, o futbol sahasnda yuhaland.
Krlgan bir yaps vard; belki de bu olayn etkisiyle Karyaka
Spor Kulb'nden ayrlp yeni kurulan Altay'a gemiti.
stelik santrfor oynamay da brakmt. Futbolun yalnz mev-
kii, kalecilii semiti!
'utbolun yalnz adam, yaamn yalnzln oktan renmi-
ti, stelik daha on be yandayd...

Yl 1894.
Adnan'n babas ibrahim Edhem, stanbul'da Darlfnun
tan
' n i n hukuk blmnn son snf rencisiydi.
ahim Edhem hukuk blmnden nce hangi okulda re-
nrr
> grmt?
Antalya Milletvekili Kenan Akmanlar, Adalet gazetesinde
184
20 eyll-10 kasm 1969 tarihleri arasnda "lmsz Menderes" ad-
l bir yaz dizisi kaleme ald.
Akmanlar yaz dizisinde days brahim Edhem'in renimine
ilikin u bilgiyi yazd: "Edhem Bey'e gelince, o stanbul'da Ame-
rikan kolejinden sonra artk Darlfnun'un hukuk blmne de-
vam ediyordu."
O tarihte stanbul'daki Amerikan kolejinin ad Robert Kolej'di.
16 eyll 1863'te renime almt. stanbul'daki Amerikan Kz
Koleji'nde Trk renciler (rnein Halide Edib [Advar]) okur-
ken, Robert Kolej'de hi erkek Trk renci yoktu. Okul kaytla-
rna gre, Hseyin Hulusi (Pekta) 1 ilk mezundu.
Robert Kolej ilk Trk mezunu 1903 ylnda vermiti.
Okul 1903'ten nce Mslman Trk renci mezun etmediine
gre brahim Edhem, Robert Kolej mezunu olamaz.
Peki Kenan Akmanlar days brahim Edhem hakknda yanl-
yor olabilir mi ? Yeen Akmanlar "lmsz Menderes" adl yaz
dizisini, evket Sreyya Aydemir'in Menderes'in Dram adl kita-
bna yant amacyla kaleme almt. Aydemir'in kitabn "hatalar-
la dolu" bulan Kenan Akmanlar, bu kadar basit bir konuda day-
snn renimi hakknda yanlm olabilir mi?
Ya da brahim Edhem, Mslmanlar arasnda, Hristiyanlk
propagandas yapt iin "gvur mektebi" olarak bilinen Ameri-
kan misyoner okulunda renim grdn saklamak gayesiyle
bir baka adla okula kayt yaptrm olabilir mi ?
2
Kenan Akmanlar, Amerikan koleji konusunda yanlmyor da,
okulun bulunduu ehir konusunda hata yapm olabilir mi ?
brahim Edhem, Tarsus (1888), Antep (1876), Harput (1878),
Merzifon (1886) kolejleri gibi Amerikan misyoner okullarnn bi-
rinde renim grm olamaz m ?
nk biliniyor ki, 1880'li yllarn ortalarndan itibaren baz
Trk aileler ocuklarn bu "gvur" okullarna gnderdiler.
Kenan Akmanlar'n yazdna gre, brahim Edhem'in babas
smail Efendi, olunu kmil bir devlet adam olarak yetitirmek
istiyordu.
1. Hseyin Hulusi (Pekta), Bekta eyhi Nafi Baba'nn torunlarndandr. Robert
Kolej'den mezun olduktan sonra iki yl Darlfnun'da, ardndan Sorbonne niversite-
si'nde okudu. Mudanya ve Lozan konferanslarnda sekreter ve tercman olarak alt.
ehitlik Tekkesi olarak bilinen Nafi Baba Tekkesi gnmzde Boazii niversitesi iin-
de yer almaktadr. Tekkeden geriye ise yalnzca kalntlar kalmtr.
2. Konuyla hi ilgisi yok ama, Trk medyasnn nde gelen isimlerinden gazeteci-yazar
Altemur Kl'n, Robert Kolej'in son snfna kadar ad Demir Kl't. Son snfta Demir
r 185
brahim Edhem'in babas smail Efendi, aslen Moral'yd. Kk-
n
in Kerkk-Sleymaniye'den geldii syleniyor.
r mail Efendi'nin Krt olduu hemen akla gelebilir. Ancak, k-
S
Zaholu olan Yale niversitesi bran dili profesr Yona Sa-
m
Krdistan Yahudilerinin Halk Edebiyat: Antoloji adl a-
basnda; A. Medyal Krdistanl Yahudiler kitabnda, Sley-
aniye ve Kerkk bata olmak zere, XX. yzyla kadar Mezopo-
nya'da ok sayda Yahudi'nin yaadn yazmaktadrlar. 1947
saymnda Kerkk'te 4 042; Sleymaniye'de 2 271 Yahudi kalm-
Blgede Krt ve Yahudilerden baka Araplar, Yezidler, Hristi-
yanlar ve Trkler de vard. Bugn srail'de Mezopotamya'dan g-
en 50 000'in zerinde "Krdistanl Yahudi" olduu bilinmektedir.
smail Efendi'nin soyaacna ilikin bir iddiay da biz yazalm:
1600'lerin balarnda Osmanl-Habsburg savalan srasnda
Halep'te istenen an yksek vergiler sonucu bir ksm tccar z-
mir'e g etmiti.
brahim Edhem'in baba tarafna Halepizadeler deniyordu. Bu
isim bu olasl glendiriyor.
smail Efendi, Kerkk-Sleymaniyeli mi, Halepli mi, yoksa Mo-
rali m? Bilinmiyor!
Aslnda ne i yapt da tam bilinmiyor. evket Sreyya Ayde-
mir, smail Efendi'nin "Aydn Vilayeti Tahrirat Umumiye md-
r" olduuna inanmyor. Byle yazanlarn kk ve lzumsuz bir
aba harcadklarn yazyor. nk byle bir kadro o tarihlerde
yoktu. (Menderes'in Dram, 2000, s. 14)
smail Efendi'nin memurluu var m, o da bilinmiyor; ama iin-
de incirlik ve zeytinlik bulunan Dedekuyu'da bir iftlii olduu
biliniyor.
Hukuk rencisi brahim Edhem'in annesi Fitnat Hanm hak-
knda ise yeteri kadar bilgi var.
Gn gelecek torunu Adnan' (Menderes) tek bana bytecek
olan Fitnat Hanm, zmir'in ileri gelenlerinden Ktipzade Meh-
ed Efendi ile Ktipzade Safiye Hanm'n drt ocuundan (Be-
Wr
: Ahmed, erife ve Fitnat) biriydi.
Igintir Fitnat Hanm'n annesi Ktipzade Safiye Hanm'n so-
c tutulmu iken, babas Mehmed Efendi hakknda soyaa-
c
mda hibir bilgi yoktur!
ecere 1724 ylndan balyor!
oyaacnn en banda Elhac (Hac) Mehmed Efendi var. z-
' mtesellim (vergi toplama memuru) greviyle geldii san-
y O r
^ nereden geldii bilinmiyor.
 186
Fitnat Hanm'm annesi Safiye, Elhac Mehmed Efendi'nin toru-
nu olarak gzkyor.
Ktipzadeler geni bir aileydi; Aydn, zmir ve Selanik'e kadar
yaylmlard.
Selanikli nl ttn tccar Sabetayist Kapana Ktipzade Sab-
ri Efendi'nin, zmirli Ktipzadelerle bir akrabal var myd?
Bugn ounluu stanbul'da yaayan eski Selanikli Ktipza-
deler, zmirli Ktipzadeleri tanmadklarn sylyorlar. Ayrca z-
mirli Ktipzadelerin soy ktnde "Sabri" ismi yok!
Ama bu ecerede Ktipzade olduu bilinmesine ramen Safiye
Hanm'in ei Mehmed'in de ad gzkmyor!
in garip yann yazaym: bu ecerede sadece kadnlarn soya-
ac tutulmutur. Bir koldan Ktipzade Meryem Hanm'in, dier
koldan Ktipzade Safiye Hanm'n soyaac yazlm!
Benim de grdm baz zmirli ailelerin soyaalannda, soy
kadndan devam etmektedir. Neyse...
Emre Kongar ile Adnan Menderes akraba
brahim Edhem'in ailesini tanmay srdrelim...
smail Efendi-Fitnat Hanm iftinin oullan brahim Ed-
hem'den baka, bir de Sacide adl kzlar vard.
Sacide, zmir Belediye bakanl yaparken grevden alnan
Helvaczade Emin Efendi'nin olu "imendifer komiseri" Ahmed
Hamdi'yle evliydi.
Evliyazadeler, Uakzadeler, Helvaczadeler ve Ktipzadeler
akrabayd. imdi uzak gibi grnen, Evliyazadeler ile Ktipzade-
ler arasndaki akrabalk, gn gelecek daha da yaknlaacakt...
Sacide-Ahmed Hamdi iftinin Gzide, Hseyin, Hasan, Ali Se-
lami ve Kenan isminde ocuklar vard.
Hseyin ve Hasan ikiz dodu. Hasan kk yata vefat etti. H-
seyin, Yurdakul Hanmla evlendi. Ali Selami evlenmedi.
Gzide, Yzba Filibeli Nihad'la (Anlm) evliydi; Kenan (Ak-
manlar) ise, Selanik-Kprl "tapu kadastro" memuru Raid Efen-
di'nin kz Ltfiye'yle.3
Ali Adnan'n (Menderes) halas Sacide Hanm'n ocuklar "so-
yad kanunu" knca iki ayr soyad setiler. Kenan, "Akmanlar
3. Sohbetinden keyif ve feyz aldm Prof. Emre Kongar, son yazd Babam, Olum, To-
runum; Yz Yllk yk adl (Remzi Kitabevi, 2003) kitabnda Adnan Menderes'le uzak-
tan akraba olduklarn yazmaktadr. Ancak bu akrabaln nereden geldiini yazmam-
tr; biz ekleyelim: Prof. Kongar'n halas Ltfiye Hanm, Adnan Menderes'in halasnn o-
187
adn alrken, dier iki karde Hseyin ve Ali Selami ise "Hel-
vacolu' soyadn ald.
Ali Adnan'n halas Sacide'den sonra babasnn hikyesine de-
vam edelim...
Hukuk rencisi brahim Edhem tatillerde istanbul'dan Aydm'a
geldiinde Kzlseki'deki iftlik evinde kalrd. Bu ev, Aydn'n top-
rak aalarndan Hac Ali Paa'nn konann karsndayd.
brahim Edhem, Hac Ali Paa'nn biricik kz Tevfika'ya kt.
brahim Edhem, Tevfika'ya ak mektuplar gnderiyordu. Mek-
tuplar gtren ise ablas Sacide'nin be yandaki kz Gzide'ydi.
Gzide, hemen her frsatta sevilmek iin kar konaktan, yani
Hac Ali Paa'nn konandan arlrd.
Kk Gzide, days brahim Edhem'in, gsne sktrd
mektuplar Tevfika'ya ulatrma konusunda olduka hnerliydi.
Sevgililerin karlkl mektuplarn tarken bir gn bile yakalan-
mad.
Her yl tekrarlanan yaz mektuplamalar srerken brahim Ed-
hem hukuk renimini tamamlad. Aydn Vilayeti Tahrirat Umu-
miye Mdrl'nde ktiplik ve davavekillii yapt.
Bu arada babas smail Efendi'ye, Tevfika'yla evlenmek istedi-
ini aklad. smail Efendi, olunun isteine kar kar gibi ol-
du. Kar kmasnn nedeni Tevfika'nn verem olmasyd. Ama
olunun srarlar karsnda "evet" demek zorunda kald.
smail Efendi ve Fitnat Hanm aile bykleriyle birlikte kom-
ular Hac Ali Paa'nn konana gidip Tevfka'y oullarna iste-
diler.
Hac Ali Paa'nn ne yant verdiini yazmadan nce, kimlii ko-
nusunda birka sz sarf etmem gerekiyor.
Hac Ali Paa'nn sr dolu hikyesi
ncelikle bir konunun altn kaln bir kalemle izmek gereki-
rek Menderes ailesinin biyografisini anlatan kitaplar, ge-
;
elinizdeki kitabn yazm srasnda grtm kiiler Hac
^ a n n kimlii konusunda hep farkl anlatmlarda bulundu.
'
a c
A" Paa'nn kimliine ilikin bir fikir birlii yoktur.
Zlan
kitaplarda ortak gr, 1877-1878 Osmanl-Rus Sava
5
Dobruca'dan Eskiehir'e gettigi eklindedir. (evket
Wa Aydemir, Menderes'in Dram, 2000, s. 18)
m Ve
Kafkas gleri" konusunda alma yapan Abdullah
ur
kiye'de hep yanl bilinen bir geree dikkat ekiyor:
188
slamiyet'in yan sra Krm'da Hristiyanlk ile Musevlik de mev-
cuttu. Gayrimslimlerin hemen hepsi Gzleve, Karasupazar, Akmes-
cit, Bahesaray ehirlerinde yayorlard. Din ve mezhep dnda, Er-
meniler, Grcler, Rumlar ve Karayim Musevileri Mslmanlarn ya-
aylarn benimsemilerdi ki, bu ilgin bir durumdur. Rumlar ile Er-
meniler, Rus mparatorluu'na katldklarnda Trke konuuyorlar-
d. {Krm ve Kafkas Gleri, 1997, s. 22)
Krml Ali, Eskiehir'den Tire'ye gidiyor.
Sebebinin ne olduu tam bilinmemekle birlikte, eline silah alp
Tire dalarna kyor, ekya oluyor.
Kendine kucak am bir lkede hemen ekya olmas hayli tu-
haf deil mi?
Dan tan, insanm bilmeden ekya oluyor!
Sonras daha da ilgin: ekyalktan bkp, Tire'de byk bir
iftlikte khyalk yapmaya balyor. Bu arada iftliin gen dul
hanmyla evleniyor. Bylece "Ali Aa" unvann alyor. Ardndan
Kabe'ye gidip "hac" oluyor; "Hac Ali Aa", sonra da "Hac Ali Pa-
a" adn alyor! "Paa" unvan Saray'dan kendine "miri miran"
denilen sivil paalk unvanyla geliyor.
Bu hikyede yantn bilemediimiz ynla soru var...
rnein, niye Tire ?
Siren Bora zmir Yahudileri Tarihi (1908-1923) adl alma-
snda bakn ne diyor:
1453 ylnda stanbul'a Tireli Yahudilerin srgn edildiini biliyo-
ruz. O halde bu tarihten nce Tire'de Yahudiler yayordu. 1492 yln-
da ise, spanya'dan kovulan ve Osmanl Devleti'ne sman Yahudile-
rin bir ksm Tire ve Manisa'ya yerlemiti.
Tire tapu tahrir defterine gre XVI. yzyln ikinci yarsnda Ti-
re'de 64 hane, 18 bekr Yahudi yayordu.
Keza daha sonraki yllarda Filistin'den getirilen Yahudilerin bir
ksm da Tire'ye yerletirilmiti.
Tire'de Rum nfusunun da olduu biliniyor.
Krml Ali, kozmopolit Tire'yi tercih etmiti!
Tire'nin bir zellii ilgi ekiciydi...
XV. yzyldan XVIII. yzyla kadar kadar tam yz yl boyunca
Tire, Osmanl'nn paralarnn basld yerdi, yani darphaneydi.
Neyse fazla kafa karkl yaratmayalm!
Krml Ali dadan inerek "igveysi" olmay neden kabul et-
189
9 iftlik sahibi dul kadn Trk ve Mslman myd ? Yoksa
1
a da Yahudi miydi ? Dul kadnn kimlii hep byk bir sr
nlarak kald.
an Menderes'in dedesi Hac Ali Paa eceresinde bu kadar
bilinmezin olmas tuhaf deil mi? rnein Adnan Menderes
n l iinde, dedesinin "Mabeyinci Ali Paa" olduunu sylyor,
kten de II. Abdlhamid'in Mabeyinci Ali Paa's vard, ama
o stanbul'dan hi dar kmamt. Yani Aydn ve Tire'deki "Ha-
c Ali Paa'yla uzaktan yakndan ilgisi yoktu.
Adnan Menderes'in kendisini yceltmek iin z dedesi Hac
Ali Paa'ya deil, Mabeyinci Ali Paa'ya ihtiya duymasnn sebe-
bi neydi?
Yine sylenenlere gre, Hac Ali Paa'ya, II. Abdlhamid'e ba-
l olduu iin, Tire'de 70 000, Aydn akrbeyli'de 30 000 dnm
toprak verilmiti.
Soru basit: bu kadar byk topra niye versin?
O dnemde bata ngilizler olmak zere yabanc tccarlar, ih-
racat rnleri yetitirmek iin topraklan binlerce liraya satn alr-
ken, padiah kimin topran kime bedava verebilir ki ?
Ama rivayet yle!..
1866 ylnda kanlan yeni yasayla birlikte yabanclara tan-
maz mal alabilme hakk tannmt. Bunun zerine 1878'de 41 in-
giliz tccar zmir-Aydn arasndaki ekilebilir arazilerin pek ou-
nu satn aldlar.
rnein, D. Baltazzi 247 000 dnm; W.G. Maltass 122 592 d-
nm; R. Wilkin 130 228 dnm; A. Edward 80 000 dnm; E. Lee
I 040 dnm; C. Gregoriades 5 160 dnm; J. Aldrich 6 000 d-
nm A.S. Perkins 16 360 dnm toprak ald.
Hac Ali Paa'mn "gya bedavadan konduu" Tire'de, J.H. Hat-
nson 1 556; F. Whittall 18 868 dnm topraa, binlerce sterlin
vererek sahip olmutu.
O dnemde herkes Aydn blgesinden toprak alma peindeydi.
Keza:
I877'de Osmanl uyruklu Kafkas Yahudileri sz konusudur; Alyans
Alliance sraelite niverselle) sorumluluunda Aydn yaknlarnda
r iftlie yerletirilenler iin bir tarm kolonisi oluturulur. (Henr
Nahum, lzmir Yahudileri, 2000, s. 47)
ic Ali Paa "Kafkas Yahudisi" olabilir mi?
u
konuda elimizde yeteri kadar bilgi ve belge yok.

190
Hac Ali Paa'mn olu Sadk'n torunu Mnci Giz, dedesi hak-
knda farkl bilgiler vermektedir:
Konya'da yayor. Sonra ad bir kan davasna karyor; ldrlne-
mesi iin bir Arap aile tarafndan stanbul Burgaz Adas'na getiriliyor
Burada bir iftlikte srtma olarak ie balyor. 1,90 boyunda, sar-
n, renkli gzl bir adam. Zamanla iftlii de satn alyor, sonra Ti-
re'ye gidiyor.
Sonras malum hikye, dul kadnla evlenmesi vb.
Biliyorum kafanz kant. Anlatmak istediim de zaten bu ka-
rklk !
Krml Ali ya da Konyal Ali, "k hzyla" iler yapyor:
nce daa kyor, sonra iftlikte khyalk yapyor ve arkasn-
dan "dul kadnla" evleniyor. Dul kadnn adn, torun Mnci Giz
aklyor: Fatma!
Hac Ali Paa'mn bu dul kadndan ocuu oluyor mu ?
Evet oluyor: Tevfika, Sadk, kr ve Refik.
Bir kz daha var, ancak adm ailede kimse bilmiyor, nk be-
bekken lyor.
En kkleri Tevfika'yd.
En by Sadk, Arnavut Ali Zot Paa'mn kz Feriye'yle evliy-
di. Feriye ayn zamanda gelecekte Arnavutluk kral olacak Ahmed
Zogu'nun kuzeniydi. Feriye, uzaktan II. Abdlhamid'le de akraba
saylr, nk Arnavutluk Kral Zogu'nun kz kardei Prenses Se-
niye, II. Abdlhamid'in en kk olu Abid Efendi'yle evliydi.4
Feriye Sadk'n ikinci eiydi. Sadk'n ilk ei Refiha'dan Sabiha is-
minde bir kz vard. kinci ei Feriye'dense Sadk isminde olu ol-
du. brahim Edhem'in akndan ne yapacam bilemedii o gnler-
de Hac Ali Paa'mn ocuu, Tevfika, kr ve Refik bekrd.
Tevfika karlyor
Biz dnelim "kz isteme" trenine...
Yazlanlara baklrsa, Tevfka'y, olu brahim Edhem'e isteme-
4. Ahmed Zogu, Arnavutluk'un nemli ailelerinden biri olan Zogolli ailesine mensup-
tu. Manastr Asker idadsi'nde okudu. Ardndan bir sre Galatasaray idadsi'nde re-
nim grd. Birinci Dnya Sava'na Avusturya ordusu saflarnda katld. Yirmi be yan-
da iileri bakan oldu. Yugoslavya'ya kar Arnavutluk direniini organize etti. Otuz ya-
nda cumhurbakan, otuz yanda, yani 1928 ylnda Arnavutluk kral oldu. I939'da
talyanlar Arnavutluk'u igal edince Yunanistan'a snd. 1940'ta Londra'ya giderek l-
kesinin yeralt direniine nderlik etti. 1961'de Fransa'da vefat etti. Olu Leka Gney
191
a
0' den smail Efendi ve Fitnat Hanm, Hac Ali Paa'mn kiilii-
n i m sertlikte bir yant aldlar. Hac Ali Paa, "Hayr vermem"
ne uy&u
diyerek kestirip att.
Dn olduu gibi bugn bile Anadolu'da hasta gen kzlarn ev-
lenince iyileeceine inanlrken, Hac Ali Paa'mn kznn evlen-
e s ine kar kmasnn bir baka nedeni olmalyd!
stelik brahim Edhem hukuk renimi grm, aydn bir in-
sand. Trkler arasnda okumu aydn ka kii vard ki ? Temiz,
dzenli, zarif ve evresince sayg gren bir kiiydi. Yani iyi yeti-
mi kltrl, gzel konuup yazan ve edebiyata merak olan bir
Osmanl mnevveriydi. Keza gerek baba tarafndan Halepizade-
ler, gerekse anne tarafndan Ktipzadeler zengindiler.
zetle, Tevfika'nn iyilemesi iin olanaklar fazlayd.
Keza Hac Ali Paa'mn hasta kznn son arzusunu bile yerine
getirmek istememesinin hangi geerli nedeni vard acaba?
Hac Ali Paa'mn kz Tevfika'y vermesinin nedeni sadece k-
znn deil, brahim Edhem'in de verem olduunu bilmesi miydi ?
stelik gen avukatn kalp hastas olduu da syleniyordu.
brahim Edhem, Hac Ali Paa'mn kararm renince ok zld.
zmir'e gitti; konuyu ablas Sacide'nin kocas Ahmed Hamdi'ye
at.
Ne yapacam da syledi: Tevfka'y karacakt.
Yazlanlara baklrsa, Ahmed Hamdi, Salepizade Midhat ve
k brahim Edhem, Hac Ali Paa'dan korkmadan, ekinmeden
gidip Tevfka'y kardlar.
Yazlanlara inanrsak, ekyann kol gezdii bir dnemde Hac
Ali Paa'mn konann korumasz olduunu dnmemiz gereki-
yor. Neyse... Ama oluyor ite; gen ellerini kollarn sallaya sal-
laya Tevfka'y karyorlar.
Bir akam vakti Tevfka'y zmir'e getiriyorlar.
r
e alelacele iki gen evlenip, zmir Beyler Soka'ndaki bir eve
yerleiyorlar.
Ve gkten yine elma dyor!..
e
ilgili tarih kitaplarna bakarsak, araya giren hatrl kiiler sa-
Hac Ali Paa kzm ve damadn affedip, barna basyor.
sin korktuu, karsnda titredii sert kiilikli Hac Ali
unuayveriyor. "Eeee, madem brahim Edhem olumuz
heri n^ k a r m a y baard, evlenmeyi de hak ediyor" demitir
aka bir yana bunlar hi inandrc deil.
: A 1
Paa'nn kimlii zerine anlatlanlar ne de Tevfika
192
ile brahim Edhem'in aklar ve kalar akla uygun deil!
Yeilam filmlerinden yklenilerek yazld duygusunu veri-
yor.
Gerei bilmiyoruz. Ama yazlanlarn da doru olmadn an-
layabiliyoruz.
O halde unu yazabiliriz: bir sr var!
Yrek yakan aclar
Tevfka-brahim Edhem evliliinden bir yl sonra...
Lepiska sal, sarn, mavi gzl ilk ocuklan zmir Beyler So-
ka'ndaki evde dodu: Melike.
yl sonra...
Tevfka'nm aabeyi Sadk Bey'in Aydn Sarayii Mahallesi'nde-
ki konanda ikinci ocuklar dnyaya geldi: Ali Paazade Adnan
(Menderes)!
Burada iki ayrntya dikkatinizi ekmek istiyorum.
Ali Adnan'n doum tarihi 1899.
Melike'nin ise 1896.
Diyelim ki, brahim Edhem-Tevfika ifti 1895'te evleniyorlar.
Acaba Tevfika evlendiinde ka yandayd?
Bunu u nedenle soruyorum: hani Hac Ali Paa'nm, daha "pa-
a" olmadan nce 1878'de Dobruca'dan gelip, Aydn evresinde
"hac" ve "paa" unvanlarn ka ylda aldn ortaya karmak
istiyorum!
Yazlanlar doruysa hepsini "k hzyla" yapmas gerekiyor!
Bir dier ayrnt: Ali Paazade Adnan, babasnn deil annesi-
nin soyunu isim semiti!
Babas brahim Edhem'in adm almas gerekmiyor mu? Yani ne-
den "Halepizade Adnan" veya "brahim Adnan", ne bileyim "Ed-
hem Adnan" deil de, "Ali Paazade Adnan"?
Neden?..
Geelim...
Kz Melike ve olu Ali Paazade Adnan'n doumuyla moral
bulan Tevfika yine de hastal yenecek gc bulamad. Giderek
sal bozuldu. Atei ykseldi, ksrkleri sklat. tahszl
artk hi yemek yememe boyutuna vard.
Fitnat Hanm gelini ve iki torununu alp zmir'e geldi.
zmir doktorlar seferber edildi. Ama verem ilerlemiti.
Tevfika, arkasnda bir e ve iki minik bebek brakp son nefe-
sini verdi.
193
Ali Paazade Adnan daha kkt, ne olduunun faiknda bile
deildi-
Abla Melike ise sadece be yandayd.
O yllarda ei smail Efendi'nin zerine Manisa'dan Hasna is-
minde bir kuma getirmesine kzan Fitnat Hanm koca evinden ay-
rld.
Artk ei Halepizade smail'in adm deil, kendi ailesinin ad-
n kullanacakt: Ktipzade Fitnat Hanm!
Fitnat Hanm okelilie karyd.
Yukarda yazdm gibi Fithat Hanm'n iki ocuu vard: bra-
him Edhem ve Sacide.
Sacide'nin ei Ahmed Hamdi Bey ok apknd. Damadnn
apknlna ok kzan ve kznn onun yznden ektii sknt-
lar nedeniyle gen yata ldn dnen Fitnat Hanm, kznn
ailesine mirasndan hi pay ayrmad. Yani Fitnat Hanm hayli
gl bir kadnd.
Kocasndan ayrlan Fitnat Hanm, olu brahim Edhem ve to-
runlar Melike ile Ali Paazade Adnan'n bakmn stlendi.
Ancak talihsizlik pelerini brakmad.
Eini kaybeden brahim Edhem de hastaland. Veremdi.
Doktorlar arenin svire'de olduunu sylediler. Gitmesine
engel yoktu ama ocuklarm brakmak istemiyordu.
Fitnat Hanm oluna srar edip, svire'ye gitmeye ikna etti.
brahim Edhem, valizini toplayp, zmir'den stanbul'a geldi.
)nce burada muayene olacakt, eer are bulunmazsa svire'ye
gidecekti.
Zamann en nemli otellerinden biri olan Meserret Oteli'ne
leti. Ancak bu arada hastal artt; doktorlara gidecek gc
mde bulamyordu. Annesi Fitnat Hanm' ard. Ama Fit-
Hamm stanbul'a ulaamadan brahim Edhem otel odasnda
can verdi.
tnal Hamn olunun stanbul'daki Merkez Efendi Mezarl-
1
"a defnedilmesini istedi.
;
e ilemlerinden sonra zmir'e torunlarnn yanma dnd.
J
c henz evlerini terk etmemiti. Olundan sonra kz Sa-
d e y i kaybetti.
e\ [erinden gidecei voktu.
% b r a n i m
Vaa ' ^ Edhem'den sonra alt yandaki Melike de
veda etti.
: Ali.
J\J(1|., i Adna
u
, . <i>,, uues,
annesi, anas,
babas, Halasndan
halasndanIK
hemen sonra abla-
y d e kaybetmiti. Daha yandayd.
194
Yaam boyunca aklna ne zaman ablas Melike gelse, Ali Ad-
nan hep gzya dkecekti. Ne annesinin ne de babasnn yzn
anmsyordu; ailesinden tek bildii ablas Melike'nin mavi gzleri
ve sar salaryd...
Days akl hastasyd
"Ali Adnan ve babaannesi Fitnat Hanm bir balanna kalakal-
mlard."
Adnan Menderes'le ilgili kitaplar, makaleler, yaz dizileri, bel-
geseller hep bu yukardaki cmleye yer veriyor.
Gelin u cmleyi biraz aalm...
Ali Adnan'a neden sadece babaannesi Fitnat Hanm sahip k-
mt ?
Anne taraf Ali Adnan'la niin ilgilenmemiti ? Ya da bu yarg
yanl myd ?
Yant bulmak iin Ali Adnan'n anne tarafna yani Hac Ali Pa-
a ailesine tekrar dnelim.
Anne tarafndan Hac Ali Paa ailesine akraba olan Osman Ev-
liyazade'nin, Hac Ali Paa'nn ldrlmesine ilikin bu kitabn
yazarna yapt aklama da hayli ilgintir:
Tire'den Bayndr'a kaplcaya giderken Rum arabacs tarafndan
ldrlyor. Arabac yolda arabay durduruyor, silahn ekiyor. Hac
Ali Paa cebinden bir kese altn karp arabacya uzatyor. Arabac
"Maln deil cann istiyoruz" diyerek Hac Ali Paa'y ldryor.
Diyorum ya bu hayat hikyesi hep gizemlerle dolu...
Bu cinayet, Hac Ali Paa'nn kiiliiyle ilgili "izilen tablolara"
pek yakmyor dorusu!
Dr. Mkerrem Sarol Bilinmeyen Menderes adl kitabnda, Ha-
c Ali Paa'y bakn nasl yazyor:
Hac Ali Paa sert, mtehakkim mizal bir aile reisidir. Az konu-
an, arbal, ok cesur, korkusuz yaradll bir insandr. Ali Pa~
a'nm srdrd aile dzeni pederah bir dzendir. Son derece mut
tehakkim olan paadan yalnz ailesi deil uzak yakn evresi de kork-
maktadr. (1983, s. 7)
O "ast astk, kestii kestik" Hac Ali Paa, cann kurtarmak w
iin arabacya bir kese altn teklif ediyor, ama kurtulamyor!
195
Neyse, ayrntya girmeyelim.
Fani Ali Adnan'n, adn tad dedesi ldrlmt.
Peki ya daylar?
Hac Ali Paa ailesi o yllarda hep ac olaylar arka arkaya ya-
d Kaybettikleri sadece kzlar Tevfika, damattan brahim Ed-
hem ve torunlar Melike deildi.
Hac Ali Paa'nn byk olu Sadk'm Feriye'yle evlendiini ve
Sabiha isminde bir kzlar olduunu yukarda yazmtm.
Ne yazk ki, Sadk, gen yata ld. Dul kalan Feriye, Sadk
Bey'in erkek kardei Refik'le evlendirildi.
Feriye Hanm, Refik Bey'in ikinci ei oldu. Refik Bey Siret Ha-
nm'la evliydi ve bir ocuklar vard: Mesude.
Ancak Feriha Hanm da gen yata vefat etti.
ki dul, Feriye ile Refik evlendirilmiti!
ki ocuk, Sabiha ve Sami ile Mesude hem kuzen, hem de kar-
de olmulard. Ancak Sami bu evlilie kar kp Fransa'ya gitti
ve uzun yllar dnmedi.
Refik ile Feriye Hanm'n bir ocuklar oldu: Dndar.
Ve Hac Ali Paa'nm bir dier olu kr de, aabeyi Sadkla
ayn kaderi paylaacak, gen yata lecekti.
Ama veremden deildi onun lm: "kr Bey bir ruh hastal-
ndan mustaripti." (evket Sreyya Aydemir, Menderes'in Dram,
!000, s. 21) Yani Ali Adnan'n days bir akl hastasyd.
kr vefat ettiinde otuz yandayd. Gariptir Dndar da akl
stasyd. leride greceiz ailede akl hastas says hi de az de-
ildi.
Ve gelelim yukardaki sorunun yantna...
Annesiz babasz kalan Ali Adnan' days Refik neden yanna
almad?
lnda almak istedi. Almak istemesinin bir dier nedeni Hac
aann mirasnn blnmemesiydi. Konu mahkemelere yan-
1
Menderes'in babasndan duyduuna gre, Ali Adnan
e
gn durumann yapld odadaki pencerenin nn-
' Beni babaannemden ayrrsanz intihar ederim" diye
balad ve bunun zerine mahkeme ocuun verasetini
^atHamm'a verdi.
Hac Aliu D >
^aa nn miras blnm, akrbeyli iftlii Ali Ad-
olmutu.
i s e
Tire'deki araziler kald...
196
Gn gelecek, yaptklar evlilikle, akrbeyli iftlii'ne Evliya-
zade Fatma Berin Hanm, Tire'deki iftliklere ise Evliyazade Ne-
jad ortak olacakt!
Amerikan koleji
O yllarda verem urad evden kolay kolay kmyordu.
Ali Adnan giderek zayflamaya balad. Fitnat Hanm ne yapsa
bu zayfln aresini bulamyordu. Sonunda zmir Gureba Hasta-
nesi hekimlerinden Dr. ehr Bey kk Ali Adnan'a verem tehi-
si koydu.
Fitnat Hanm uursuz vereme biricik torununu kurban verme-
mek iin rpnd. nce oturduklar evi deitirdi, Karyaka sem-
tine tand. Temiz havas ve ferah bir bahesi olan bu evde Ali Ad-
nan biraz kilo ald, salna kavumaya balad.
stelik ele avuca smayan afacan bir ocuk olmutu. Disipli-
ne smayan mizac yznden sk sk babaannesini zyordu.
Babaannesi ok disiplinliydi; ilk nceleri Ali Adnan'n sokaa
kmasna bile izin vermiyordu. Hastalk kapmasndan endie
ediyordu.
Ali Adnan ok nadir, days Refik'in ziyaretlerine geldiinde ya-
nnda getirdii kz, Sabiha ile Mesude ablalar ve Sami aabeyiy-
le oynuyordu.
Kk Adnan onun dnda akranlarn hep evden seyrediyordu.
Sonra yasak kalkt. Ama yine kurallar vard: hava kararmadan
eve gelinecekti, terli terli gezilmeyecekti...
Hastalkla mcadele yllarnda kk Ali Adnan okula gideme-
di. zel hocalardan ders alp, okuma yazmay rendi.
kinci Merutiyet ilan edilir edilmez Uakzade Muammerin
Arapfnn ilerisindeki konan okul binas olmas iin hibe etti.
Memlekete "uyank bir nesil yetitirmek" amacyla kurulan oku-
la, "Leyl (yatl) ve Nehar (gndzl) Merkez ttihat ve Terakki
Mektebi" ad verildi. Okul, iptida (ilk), rtiye (orta) ve idad (li-
se) ksmlarndan oluuyordu.
Okulun retmen kadrosu, Trkiye'nin gelecekteki nde gelen
devlet adamlarndan oluuyordu. rnein Mustafa Necib, Curn-
huriyet'in ilk kurulu yllarnn efsanev Mill Eitim bakan ola-
cakt. Mustafa Necibin 1929'da gen yanda lm zerine, ay*
m bakanla ayn okulda grev yapt arkada, meslekta Muj
tafa (nar) getirilecekti. Okulun mdr kr (Saraolu) gw
gelecek babakan olacakt. nl yazar Reat Nuri Gntekinffl
197
as Dr. Nuri Bey de bu okulda retmenlik yapyordu...
fasnda fesi, zerinde dnemin hrriyet rengi krmz-beyaz
r-g Gsnde kurtuluu simgeleyen rozeti ve elinde bayra-
l la li Adnan bu okulun orta ksmna gitti.
En sevdii ders Ateolu Hayri Bey'in retmenliini yapt jim-
nastik dersiydi.
Bir de sal ve perembe gnleri le sonras tatllennden fay-
dalanp retmenler eliinde arklar syleyerek kr gezilerine
gitmekten holanyordu.
Ali Adnan (Menderes), hayat boyunca yanndan ayramayaca-
Edhem'i (Menderes) o yllarda tand.
Ama asl ilikileri, Birinci Dnya Sava ortalannda bulu a-
nda anldklan, yedek subay talimgahnda balayacakt...
Ali Adnan okula baladktan sonra, artk daha bol vakti olan
Fitnat Hanm akrbeyli iftlii'yle uramak istedi. Ancak Aydn
ile izmir arasnda gidip gelmekten yoruldu.
Btn mlklerinin ve para ilerinin idaresini avukat Fevzi (Ak-
der) Bey'e teslim etti...5
Bu arada, Ali Adnan, okulun orta blmn bitirmeden zmir
Kzlullu'daki Amerikan kolejinin yatl blmne geti. Neden
byle bir tercihte bulunmutu ?
O dnemde, Amerikal Protestan misyonerlerin Osmanl mpa-
ratorluu snrlan iinde 430 okulu vard.
Bunlardan biri de 1904 ylnda alan zmir'deki International
American College'di.
Amerikal Protestan misyonerlerin Anadolu'daki okullannda
!3 465 renci renim gryordu. Bu rencilerden biri de artk
Ali Adnan olmutu.
Okulun amac, dier Amerikan misyoner okullanndan farkl
ildi: erkek ocuklara ve genlere, Hristiyanlk ilkelerine da-
1
dil, sanat ve bilim eitimi vermek. Artk saylan giderek faz-
aan Mslman Trkler, istemezse bu din derslerine girmiyor-
hazrlk, drd yksek blm olmak zere okul sekiz
yllkt.
;u
gibi saklayp bytt torunu Ali Adnan'n bir misyoner
Ve
d ahe
m de yatl olarak okumasna Fitnat Hanm nasl izm
rmiti ?
Mend eres anlatyor:
5.* Av
Avukat F
' Akder-, Babakan Adnan Menderes'in sevgilisi olarak karmza kacak
198
199

Babam gl bir kiilik. Kzlullu Amerikan Koleji'ne gitmeye tek

bana karar veriyor. Gidip Fitnat Hanm'a diyor ki: "Ben bu okula gi-
deceim." Fitnat Hanm, "Ama senin ngilizcen yok" diyerek kar -
kyor. Babam "Ben oradan bir retmenle konutum, bana ingilizce
dersi verecek" diyor ve gidip koleje yazlyor.
Mahmud Celal (Bayar) ile Ali Adnan'n ilk karlamalar Ali
Adnan'n Amerikan koleji gnlerine dayanyor.
Kolejden gen, ittihat ve Terakki'nin zmir'deki nemli ismi
Mahmud Celalle grmek iin yanna gidiyorlar. Temiz giyimli
bu genten biri, okullarnda misyoner rahipler olduunu ve
bunlarn, Mslman rencileri Hristiyan yapmak iin haddin-
den fazla aba sarf ettiklerini sylyor. stelik baz Trk ren-
ciler Hristiyan olmulard bile.
Bu renciden biri Ali Adnan'd.
Mahmud Celal, rencilerin sorunlaryla ilgilenmi, okul ida-
resiyle ve Maarif Mdrl'yle temasa geip, tahkikat atrm-
t. Bu konu zmir basnnda bir hafta sren haberlere konu ol-
mutu...
Hristiyanlk propagandas dnda Ali Adnan koleji sevmiti.
ttihat ve Terakki Mektebi'ndeki durgunluunu Amerikan kole-
jinde zerinden atmt. Okulda yeni arkadalar edindi. Bunlardan
biri de, gelecekte bacana olacak Nusret Hamdi'ydi (Dlger).
Bir dier arkada ise plikizade Sadi. Ali Adnan' Karyaka
Spor Kulb'ne gtren oydu. Futbolu, grei ve bisiklete binme- ln yapacakt.6
yi seviyordu. zmir'de bisiklete ilk binenler ikisi olmutu.
Ali Adnan bisikletiyle Karyaka'da gezinirken salar uzun ve
rgl dokuz yandaki kk bir kz ona koarak elik ederdi.
Ali Adnan da kk kz sinirlendirmek iin onun san ekerdi.
O kk kz, gelecekte Ali Adnan'n ei olacak, Evliyazade Na-
ciye'nin kz Fatma Berin'di.
Ali Adnan' Karyaka Spor Kulb'nden koparp Altay'a gt- e
ren kii Evliyazade Nejad'd. Ali Adnan ile Nejad sadece Karya-
ka'dan tanmyorlard.
Evliyazade Nejad o gnlerde Ali Adnan'n "iei burnunda
enitesiydi.
Ah' Adnan'n Karyaka'daki mahalleden tand Nejad aabe-
yi, days Refik'in kz Mesude'yle evlenmiti.
Annesi Feriha'y kaybeden Mesude gen yanda evlendiriniti-
Nejad ayn zamanda -ileride Ali Adnan'la evlenecek- dokuz
yandaki Fatma Berin'in daysnn oluydu.
Yani Ali Adnan'n daysnn kz Mesude ile Berin'in daysnn
olu Nejad evleniyordu.
Dnrlerin ikisinin ismi de Refik'ti...
Erkek taraf, Evliyazade Refik Efendi.
Kz taraf, Hac Ali Paazade Refik Efendi.
Hac Ali Paa yaasayd, bu evlilie de kar kar myd acaba?!
Giz ailesi
Hac Ali Paa ailesi ikinci kuandan ilk evlilii, gen yata ve-
fat eden Sadk Bey'in ilk ei Feriha'dan olan kz Sabiha yapmt.
Ali Adnan'n daysnn kz Sabiha, Aydn'da mabeyinci olarak
grev yapan Nuri Efendi'nin olu Ske kaymakam Hamdi Efen-
di'yle evlenmiti.
Sabiha Hanm ilk doan ocuuna babasnn adn verdi: Sadk!
Sadk Giz, 1950'li yllarn Trkiye'sinde hayli hretli bir isim ola-
cakt.
On yl DP milletvekillii yapacakt.
Enitesi, Evliyazade Nejad'la birlikte Trkiye'de ilk jokey ku-
lbn kuracakt.
Evliyazade Nejad ile Sadk Giz'in bir dier ortak yanlan ise, ay-
n okuldan mezun olmalaryd: Belika Ziraat Okulu!
Ve.
Sadk Giz, Galatasaray Kulb'nn iki yl (1957-1959) bakan-
934'te karlan soyad yasasnda "Giz" soyadn alan Sabiha ve
-mdi Efendi iftinin, Sadk Giz dnda be ocuklar daha vard:
>57 seimlerinde DP listesinden aday olan, ancak seileme-
Mnci Giz; uzun yllar ABD'de yaayan Dr. Sabahattin
;
; Millet Partisi (MP) kurucusu Dr. Mustafa Kentli'nin ei Semi-
Gz; Sekip riboz ile evli Dilaram Giz ve Mehmet Ali Onat ile
vh Refia Giz!
L b h a Ha
nm'n babas Sadk Bey lnce vey annesi Feriye
n Refik Bey'le evlendirildiini yazmtk. Bu evlilikten do-
Paris'ten dnerek kyl kz Fatma'dan evlilik d do-
' Sarf \?na a m c a s n n a d m
verecekti: Sadk!
e
iki evlilik yapacak ilk ei Feryel'den Sami ikinci ei
Ir
t den Ynr, Tn_ -
, Feriye ve Vehibe doacakt.
6
- Galatasaray Sadk <~
rtadl kanl
- stanbul K '" ' S ' dneminde iki yl st ste ampiyon olmakla kal-
sin
d e Sadk G . U , r u e m e ' d e k i Galatasaray Adas'na da sahip oldu. Tabi bu ada mee-
200
Neyse biz tekrar eski yllara Mesude'nin, Evliyazade Nejad'la
yaptklar dne dnelim...
Dnde en mutlu kii Evliyazade Nejad'n annesi Kapanzade
Hacer Hanm'd. Kz Beria'nn babas yanda Doktor Nzm'la
evlenmesine Hacer Hanm'n gnl pek elvermemiti. Ancak to-
runu Sevin'in doumu skntlarn alp gtrmt.
Sevin'i kucandan hi indirmeyen kii ise dedesi Evliyazade
Refik Efendi'ydi.
Sevin, Evliyazade ailesindeki tek torun deildi.
Evliyazade Glsm, kz Faire'den bir torun sahibi olmutu:
Mesadet.
Evliyazadelerin nfusu artyordu...
Dr. Tevfk Rd (Aras) ile Evliyazade Makbule'nin de bir kz
ocuklan dnyaya gelmiti: Emel.
Evliyazadeler arasnda dayanma ok glyd. Makbule Ha-
nm'n st olmad iin, Emel'i bir sre, Makbule'nin ablas Gl-
sm'n, Mihri Dlgerle evli kz Faire emzirdi.
Emel'in stannesi Faire'ydi!
Tm Evliyazadeler Nejad-Mesude iftinin dn iin zmir'de
toplanmlard.
ki bacanak Doktor Nzm ve Tevfk Rd dn iin stan-
bul'dan gelmilerdi. zmir ve Aydn'in nde gelen aileleri bu d-
nde bulumulard.
Nejad'n ahidi zmir Valisi Rahmi Bey'di...
Dnya ise o yllarda byk bir savaa ahit olmaya hazrlan-
yordu...
Sekizinci blm
Temmuz 1914, stanbul
Evliyazadelerin iki damad Doktor Nzm ve Dr. Tevfk Rd
(Aras) dn sabah zmir limanndan Glcemal vapuruyla stan-
bul'a doru yola ktlar.
O dnemde stanbul Moda'da ayn evi paylayorlard.
Doktor Nzm, ttihat ve Terakki Cemiyeti Merkezi Umumsi
yesi, Dr. Tevfk Rd ise stanbul Salk Tefti Heyeti reisiydi.
Doktor Nzm, Talat Paa'ya, Dr. Tevfik Rd ise o gnlerde
Sofya'da ataemiliter olarak bulunan Mustafa Kemal'e yaknd.
ttihatlar kendi aralarnda birka paraya blnmlerdi.
Mustafa Kemal bu hiziplerden birinin bandayd. ttihat ve Te-
rakki Cemiyeti'nde subaylarn arlnn artmasndan rahatszd.
1909 Selanik Kongresi'ne Trablusgarp delegesi olarak katld.
Kongreye, subaylarn ya siyasetle uramalar ya da klaya dnme-
ri nerisini sundu. Mustafa Kemal, ttihatlar arasnda Talat Pa-
t'nn ban ektii sivillere yakn subaylardan biriydi. ttihatlar
bunu, Mustafa Kemal'in, Enver Paa'y kskanmasna balyordu.
kongre Mustafa Kemal'in nerisini kabul etti. Ama bunu hibir
zaman uygulamad. stelik bata Enver Paa olmak zere asker-
cemiyet iindeki arl her geen gn artt; ayn zamanda
Enver Paa'ya yakn ttihatlarn Mustafa Kemal dmanl da.
Mustafa Kemal'i bu nedenle Sofya'ya "srgn" gndermilerdi.
Mustafa Kemal Sofya'ya ataemiliter olarak gitmeden nce
Dr.Tevfik Rd'yle grm, stanbul'da ne olup bittiini kendi-
sine mektupla haber vermesini rica etmiti. Dr. Tevfik Rd'nn
en iyi haber kayna ise kukusuz bacana Doktor Nzm'd.
Doktor Nzm "Talat Paac'yd, bu nedenle Mustafa Kemal'e
souk deildi Subaylarn politikayla uramasna o da karyd;
zellikle ttihat fedailerin...
 202 203

iki bacanak, Glcemal vapurundan inip, Moda'daki evlerine din da bilmedikleri bir oyun oynanyor... Dahiliye Nazr Talat
ulatklarnda Dr. Tevfik Rd, Mustafa Kemal'in mektubuyla Paa'yla grmeye karar verdi...
karlat. Mektubu alelacele ap okudu. Bir gn sonra, akam vakti, Dr. Tevfik Rd'ye mjdeyi verdi.
On yedi sayfalk mektupta Mustafa Kemal, Bulgar hkmeti- Talat Paa ve ttihat ve Terakki Merkezi Umumsi'ndeki arkada-
nin son aylarda tamamen Alman buyruu altna girdiini, Meclisi laryla grtn, hepsinin savaa girmeme konusunda hemfi-
Mebusan Reisi Halil (Mentee) Bey'in Sofya ziyaretinin perde ar- kir olduunu syledi.
kasnda yeni bir ittifak kurma abalarnn olduunu ve bunu Sevinli haberi Moda'daki evlerinde konyak ierek kutladlar...
planlayann ise Almanya olduundan kukulandn yazyordu. Ayn saatlerde stanbul'un dier yakas Yeniky'de Said Halim
Mustafa Kemal, her ne olursa olsun Osmanl Devleti'nin sava- Paa'nn yalsnda gizli bir grme yaplyordu.
a girmemesi gerektiini belirtiyor ve bu konuda Dr. Tevfik R- Sadrazam Said Halim Paa, yalsna Meclisi Mebusan Reisi Ha-
d'den konuyla ilgili kulis yapmasn istiyordu. lil (Mentee) Bey'i zel olarak armt: "Halil Bey, Almanya'yla
Sadece Mustafa Kemal'i deil, ttihatlarn byk bir bl- ittifak hazrlamaktaym. Ne dersiniz, devam edeyim mi ?"
mn kayglandran gelimenin balang tarihi 28 haziran Bu sorunun aslnda birka anlam vard.
1914't. Avusturya Veliaht Franz-Ferdinand ve ei des Saray- Sadrazam, Harbiye Nazn Enver Paa'nn "kontrol" altnday-
bosna'da uradklar suikast sonucu ldrld. Suikast dzen- d. Ondan habersiz byle bir harekete kalkamazd. Ama biliyor-
leyen kii on dokuz yanda Gavrilo Princip adnda bir Srp mil- du ki, ttihatlarn "sivil kanad" onaylamadan da bu giriimin bir
liyetisiydi. anlam olamazd. Bu nedenle hem kiisel dostu, hem de ttihat-
imparatorluunun iinde byk bir nfusu olan ve her an ba- lar arasnda ok sevilen Halil Bey'i yalsna armt. Ayrca
kaldrma teebbsnde bulunan Slavlara dersini vermek isteyen Meclis'in havasn da merak ediyordu.
Avusturya-Macaristan, suikast frsat bildi. Ama bu i o kadar ko- Halil Bey, "ngilizler ve Franszlar nezdindeki btn teebbs-
lay deildi. Srbistan, Ortodoks Slav bir lkeydi. Rusya'nn koru- lerimiz neticesiz kaldna gre, srf Rusya'nn saldrs karsn-
mas altndayd. Avusturya-Macaristan imparatorluu ise Alman- da, savunma amacyla Almanya'yla bir ittifak akdine muvaffak
ya'ya yaknd. olursanz, memlekete hizmet etmi olursunuz" dedi.
in znde "dnya paylamnn yeniden yaplanmas" vard. Sadrazam Said Halim Paa rahatlamt.
Dnya iki kutuplu olmutu: Almanya, Avusturya-Macaristan Biliyordu ki, ttihat ve Terakki Cemiyeti Merkezi Umumsi ye-
mparatorluu ve talya "l ttifak"; ngiltere, Fransa ve Rus- si Doktor Nzm, Bahriye Nazn Cemal Paa ve zmir Valisi Rah-
ya "tilaf Devletlerf'ni oluturuyordu. Bu devletlerin politikalar mi Bey, Maliye eski nazn Cavid gibi isimler ngiltere ve Fran-
her geen gn gelien sanayilerine smrge bulmak zerine ku- sa'ya yaknd. Bu isimler Almanya'yla ittifaka kar kan ttihat-
ruluydu. Ama smrecek yeni yer kalmamt. Oysa, birliklerini larn ban ekiyordu.
ge tamamlayan Almanya ve talya yeni smrgeler peindeydi. Uzun yllar Paris'te kald iin, "Franszlara yakn olduu" id-
ngiltere ve Fransa ise smrgelerini korumak zorundayd. Rus- dias bir gn Doktor Nzm', Almanya'nn stanbul bykelisiy-
ya ise ncelikle Balkanlar'da, Panslavist bir politikayla yeni s- le kavga eder noktaya getirdi.
mrge arayna girdi. Yani dnya hzla savaa srkleniyordu. Takla'da kan bir yangnn sndrlmesi srasnda alt Al-
Baz imparatorluklarn (Osmanl, Almanya, Rusya ve Avustur- man askerinin lm zerine Doktor Nzm, ttihat ve Terakki
ya-Macaristan) yklaca savaa gn deil saatler vard. Cemiyeti adna Alman Bykelilii'ne taziyeye gitti. Alman B-
ykelisi Baron Wangenheim'n biraz da kstaha, "Siz, bize ge-
Gizli kaplar ardnda... len bilgilere gre Alman dman, Fransz dostuymusunuz" ek-
lindeki szlerine Doktor Nzm ok sinirlendi ve "Ben ne Alman-
Bu bilgilerden sonra tekrar Moda'daki eve dnelim... Fransz dostu ne de Alman-Fransz dmanym; ben Trk'm,
Dr. Tevfik Rd, mektubu okuduktan sonra bacana Dok- Trk dostuyum" diye yant verdi.
tor Nzm'a uzatt. Doktor Nzm anlamt ki, kanal kamlar ar- Almanya'yla ittifak abalar baz ttihat nazrlann istifalarna
 204
yol at. Menemeniizade Mehmed Rfat Bey, air Namk Kemal'in
kz Feride'ylc evliydi. Selanik Defterdar Mehmet Rfat Bey, tti-
hat Terakki dneminde iki kez (18 ubat-14 nisan 1909 ve 1 ma-
ys-1 temmuz 1909) Maliye nazrl yapt.
Birinci Dnya Sava'na girilip girilmeyecei tartmalarnn
yapld o gnlerde Mehmed Rfat Bey nc kez (ocak 1913)
Maliye nazrl grevini yrtyordu. Savaa girilmesine kary-
d. Mart 1914'te istifa etti. 1
stifa eden Menemenlizade Mehmed Rfat Bey'in yerine Selanik-
li Cavid ikinci kez Maliye nazrlna getirildi. Ancak o da yedi ay
grevde kalacak, Almanya'yla ittifaka kar kp istifa edecekti.
Sava ttihatlar ikiye blmt; g ttihatlarn asker ka-
nadmdayd.
1914 yaz hayli scak geiyordu...
23 temmuz: Avusturya-Macaristan mparatorluu Srbistan'a
ltimatom verdi.
25 temmuz: Sadrazam Said Halim Paa, Rusya'nn muhtemel
saldrsna kar Almanya'yla ittifak yapma yetkisine olanak sa-
layacak padiah ruhsatnamesini ald.
28 temmuz: Avusturya-Macaristan mparatorluu Srbistan'a
sava at.
29 temmuz: Rusya seferberlik karan ald.
1 austos: Almanya Rusya'ya sava ilan etti. Ayn gn ngiltere
ve Fransa genel seferberlik ars yapt.
Ve 2 austos: Sadrazam Said Halim Paa'nm Yeniky'deki yal-
snda, Almanya'yla ittifak antlamas imza edildi. Antlamaya g-
re, Rusya, Avusturya-Macaristan mparatorluu ile Srbistan ara-
sndaki savaa mdahale ederse, Almanya ve Osmanl Devleti sa-
vaa katlacaklard.
I. Menemenlizade Mehmed Rfat'n ilk ei Namk Kemal'in kz Feride'den Numan, Na-
hide, Beraac, Muvaffak adnda drt ocuu vard. Numan Menemenciolu, bykelilik,
Dileri genel sekreterlii, CHP ve DP milletvekillii ile 1942-1944 yllar arasnda D-
ileri bakanl yapt.
Mehmed Rfat Bey'in dier olu Muvaffak Menemenciolu ise ingiliz Catherine'le (Laya)
evlendi. Osmanl Mebusan Meclisi yelii, Anadolu Ajans mdrl, Fenerbahe Spor
Kulb bakanl (1927-1932) grevlerinde bulundu. Muvaffak Bey'in olu Turgut Me-
nemenciolu da bykelilik yapt. Kz Suzan da "aile geleneini" bozmayarak Bykel-
i Mustafa Borovalfyla evlendi. Muvaffak Menemenciolu'nun torunlarndan Ekber Me-
nemenciolu da bykeliydi. Dier torunu Namk Kemal ise tercme brosu sahibi-
dir. Ailede bykeli oktu.
Mehmed Rfat Bey'in torunu (Nahide'nin kzlar) Berin, Bykeli Yaln Kutbay'la,
Nevin ise Bykeli Zeki Sirmen'le evlendi. 1941-1943 yllar arasnda Adalet bakanl-
yapan Hasan Menemenciolu ile TBMM'de ikinci-nc dnem Saruhan milletve-
kili olarak bulunan Kemal Menemenciolu da bu ailenin akrabalardr.
20 S
in garip yan, bu antlamadan bir gn nce Almanya'nn Rus-
ya'ya sava ilan etmi olmasyd!
Her iki taraftan milyonlarca askerin cephelere gnderilecei
bir dnya sava balamt. nsanlk tarihinin o dneme kadarki
en byk sava, yorgun Osmanl'nn kapsna dayanmt...
Koca Osmanl mparatorluu savaa giriyordu ve bundan hl
drt kiinin haberi vard: Sadrazam Said Halim Paa, Harbiye Na-
zn Enver Paa, Dahiliye Nazn Talat Paa ve Meclisi Mebusan
Reisi Halil (Mentee) Bey!
ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin merkezi umum yeleri, Doktor
Nzm, Eyb Sabri (Akgl), Dr. Bahaeddin akir, Ziya Gkalp, Dr.
Rsuh, Emrullah, Kk Talat (Mukara),2 Rza, Kara Kemal ve
frkann genel sekreteri Midhat kr'nn (Bleda) haberi yoktu.
Ve ayn gn Meclisi Mebusan be aylk tatile sokuldu...
"Talat Paa izin vermez!"
Bir sabah Moda'daki evin kaps sabahn erken saatinde hzl
hzl alnd.
ttihat ve Terakki'nin umum ktibi Midhat kr (Bleda),
Doktor Nzm ve Dr. Tevfik Rd'nn (Ara) oturduu Moda'da-
ki eve telala girdi:
"Haberiniz var m, ngiliz filosu tarafndan kovalanan iki Al-
man zrhls, Breslau ve Goeben anakkale'ye snm."
Dr. Tevfik Rd, uluslararas ilikilere merakl olduu iin
meselenin yasal erevesini izdi: "Bitaraflk (tarafszlk) kava-
idine tevfikan yirmi drt saat zarfnda karasulanmz terk etmek
zonndalar, aksi takdirde..."
Midhat kr, Dr. Tevfik Rd'nn szn keserek, "Hayr,
bildiiniz gibi deil, biz bu gemileri satn almz, Goeben'e 'Ya-
vuz', Breslau'ya 'Midilli' adn vermiiz. imdi bu gemilerin direk-
lerinde Trk bayra dalgalamyormu, Alman zabitleri de kafala-
nna fes geirmiler!" dedi.
Dr. Tevfik Rd, Osmanl'nn savaa girmesinin an meselesi
olduunu anlad. Doktor Nzm, bacana gibi dnmyordu.
Talat Paa'nn savaa girilmesini nleyeceini umut ediyordu.
Hep birlikte, gelimelerden detayl haber almak iin, Nuruosma-
niye'deki ttihat ve Terakki Cemiyeti Merkezi Umumsi'ne gittiler-.
2. ittihat ve Terakki'de iki Talat vard, ittihat ve Terakki Cemiyeti Bakan ve Dahiliye
Nazr Talat Paa'yla karmamas iin, "Talat'lardan birine (Mukara'ya) "Kk Talat"
n/*mrbrnrtan fsJ57im RPV'P. Doktor Nzmla
 206
Haber duyulmutu. Herkes endieliydi. Almanya'nn oldubitti
yapmasndan ekmiyorlard. Her kafadan bir ses kyor, sigara
dumanndan gz gz grmyordu. Bir anda kap ald, Talat Pa-
a heyecanla ieriye girdi.
Doktor Nzm, Talat Paa'nn yzne baknca gelimelerin hi
de umduu gibi gitmediini anlad.
Talat Paa, gr sesiyle, "Arkadalar" diyerek konumaya bala-
d: "Bugn size memleketimiz iin ok hayrl bir antlamadan
bahsedeceim..."
Talat Paa, Almanya'yla antlama imzaladklarn ama bunun
hemen savaa girilecei anlamna gelmediini uzun uzun anlatt.
Ama. Yine de, yaplacak iler vard.
Bu ilerin en gizli ve stratejik olannda Doktor Nzm aktif ola-
rak grev alacakt...
Tekilat Mahsusa "resmen" kuruluyor
Tekilat Mahsusa, Osmanl Devleti'nin -gerilla sava yapa-
cak- ilk paramiliter rgtnn adyd. lk istihbarat kuruluu da
denebilir.
Aslnda Tekilat Mahsusa resmen olmasa da, daha nce faali-
yetteydi. rgtn ekirdeini ttihat fedailer oluturuyordu.
Tekilat, "Temmuz Devrimi" ncesi "hrriyet amacyla" daa -
kanlarca gayri resm olarak oluturulmutu. Yaplan suikastlann
perde arkasnda daha henz "kurumsal" anlamda kurulmayan
Tekilat Mahsusa vard!
Keza, "Garb Trakya Muvakkat Hkmeti" kurulma srecinde
de o vard.
Birinci Dnya Sava balamadan nce, Enver Paa, Tekilat
Mahsusa'mn artk resmen kurulmasn istedi.
almalar ksa srede bitti. Tekilat Mahsusa, Harbiye Neza-
reti'ne yani Enver Paa'ya bal olacakt.
Grevi, dman topraklarna gerilla tipi aknlar yapmak, kar
ordular artacak sabotaj eylemlerinde bulunmak, dman hak-
knda bilgi toplamakt.
Gnlllk esasna dayanan bu kuvvetler yar asker siviller-
den oluacakt. rnein bu mfrezelerde mahkmlar da vard.
Yararllk gsterenler affedilecekti!
Herkes sivil kyafet giyecekti. Grevli subaylar bile "sivil" say-
lacakt. Ancak zel kimlikleri vard ve bu kimliklerini sadece eh-
rin valilerine gstermekle ykmlydler.
207
Giderleri "tahsisat mesture"den (rtl denek) karlanan r-
gtn be kiilik "elik ekirdek" ynetim kadrosu vard:
Doktor Nzm, Dr. Bahaeddin akir, Yzba Atf (Kaml),
Binba Sleyman Asker ve Emniyeti Umumiye Mdr Muavini
Azm!3
Tekilat Mahsusa'nn bandaki "beli" bu i iin "biilmi kaf-
tan"d. Bei de, 1908'den nce ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne katl-
m, yurtiinde ve yurtdnda istihbarat faaliyetlerinde bulunmu,
yeri geldiinde tabancalarn atelemekten geri durmamlard.
Ate topunu hep ellerinde tutan bu be ttihat'nn sonu ne ya-
zk ki hazin olacakt: biri intihar edecek, ikisi yurtdnda suikasta
kurban gidecek, biri idam edilecek ve sadece biri Trkiye Byk
Millet Meclisi'nde yer alacak, doal lmle yaamdan kopacakt!
Bu be idealist, 1914'n sonbaharnda, mrn tketmi bir
imparatorluu tekrar diriltmek iin her greve komaya hazrd...
Tekilatta Kuzey Afrika'dan, ran'dan, Hindistan'dan, arlk
Rusyas iinden ve in'den birok kii grev ald.
Tekilat, "Dahil" ve "Haric" olmak zere ikiye ayrld. "Haric
Tekilat" arlk Rusyas'nda, ran'da, Hindistan'da, "Dahil Teki-
lat" ise yurtiinde asayii salayacak, dman igali altna girer-
se, Osmanl topraklarndaki mahall gleri rgtleyerek gayrini-
zam harp yapacakt.
Gn gelecek bu "Dahil Tekilat" yeni bir ulusun domasnn
temel ta olacakt...
Tekilat Mahsusa'nn mfrezelerine, mer Naci, Eyb Sabri,
Yakub Cemil, Hsrev Sami (Kzldoan), smail Canbulad, Sapan-
cal Hakk, Kuuba Eref gibi ttihat fedailer komutanlk ya-
pacakt...
Bir tespit yapmak gerekiyor: Tekilat Mahsusa'nn be kiilik
ynetiminde yer alan iki isim, Doktor Nzm ve Bahaeddin akir,
Paris'te "Ahmed Rza'nn okulu"nda yetimilerdi.
Tekilat Mahsusa'nn "elik ekirdeinde" iki doktorun bulun-
masnn kukusuz bir nedeni vard:
Tekilat birbirinden bamsz eitli hcrelerden oluuyordu. Her
hcrenin bir hcrebas, bir doktoru, iki i icra unsuru ve bir "vale"si
vard. Hcredeki doktorun grevi, hcre mensuplarnn hastalanma-
s, vurulmas, yaralanmas halinde onlarn tedavisini salamakt. Bu
3. Falih Rfk Atay, Zeytinda adl kitabnda Tekilat Mahsusa'ya kaydolmak iin ittihat
ve Terakki Cemiyeti Merkezi Umumsi'ne gittiini ve Doktor Nzmla grtn ak-
taryor. Doktor Nzm, Falih Rfk Atay'a, "Biz bu etelere hapislerden adam alyoruz.
 208
doktorlar genellikle Asker Tbbiye'den yetimi, gen, ateli, genel-
likle de "Trk Ocakl" kiilerdi. Vale ise, yemek piirmekten, amar-
larm ykamaktan ve dier ilerini yapmaktan sorumluydu. cra un-
surlar fedailerdi... (Abidin Nesimi, Yllarn inden, 1977, s. 37)
Tekilat Mahsusa'mn bakannn kim olaca bir sre Harbiye
Nazr Enver Paa ve Dahiliye Nazn Talat Paa arasnda tartma
konusu oldu. Sonunda Binba Sleyman Askernin bakanln-
da anlatlar. Yardmcs ise "hrriyetten nce" Manastr'da Mir
emsi Paa'y vuran Yzba Atft.
Rum tehcir karan
Enver Paa savamay kafasna koymutu. Almanlarn yenil-
mezliine inanyordu. Btn plann ona uygun yapt. Tekilat
Mahsusa'y kurdurduktan sonra, ttihat fedailerden Kuuba
Erefi izmir'den ard.
Makamna gelen Kuuba Erefi yanna alarak Dahiliye Na-
zr Talat Paa'nm evine gitti. Enver Paa, byk bir savaa girer-
ken, bata zmir olmak zere Ege blgesindeki Rum nfusunun
fazlalndan endie ediyordu.
Rum genlerinin gizlice adalara giderek Yunan ordusunda as-
kerlik yaptktan sonra silah ve tehizatlanyla geri dndkleri yo-
lunda istihbarat almlard.
Dahiliye Nazr Talat Paa'ya "Ne yapabiliriz ?" diye sordu.
Talat Paa, zmir'de Rahmi Bey, Mahmud Celal, Evliyazade Refik
Efendi ve Kolordu Komutan Pertev Paa gibi gvenilir isimlerin g-
rev yaptn, bu tr faaliyetlere izin vermeyeceklerini syledi. Ayr-
ca, zmir ticaretinin Osmanl iin neminden bahsedip, yaplacak
uygulamalarn blge ekonomisini olumsuz etkileyeceini belirtti.
Talat Paa, Enver Paa'nm kafasndaki plan anlamt.
Enver Paa stratejik noktalarda kmelenmi gayri Trk nfu-
sun (Rum ve Ermeni aznlklann) tehcirini planlyordu.
Enver Paa tabi bunu aka sylemekten ekiniyordu. Talat
Paa'nm szleri zerine, Kuuba Erefin blgeye gidip aratr-
ma yapmasn istedi.
Kuuba Eref, kimliini gizleyip, Bursa Gemlik'ten balaya-
rak, Ayvalk, Edremit, zmir, Urla, Aydn, Akhisar, Manisa ve
Uak'a kadar tm blgeyi gezdi. Bir de rapor hazrlad. Ayvalk
Krfezi mntkasnda 120 000, anakkale mntkasnda 90 000, z-
mir'de 190 000, gneybatsnda ve Urla Yanmadas'nda 130 000,
209
Aydn ve evresinde 80 000, Akhisar, Manisa, Alaehir ve Uak'ta
150 000 Rum vard. Bunlann arasnda Yunanistan'dan kaak ge-
len, sahte kimlikle kalan papazlar, casuslar ve muallimler bulunu-
yordu. Blge ticaretini ellerinde tutuyorlard. rnein, demiryol-
lannda Trk ve Mslman aramak bounayd. Blgede bir tek
Trk ve Mslman bakkal yoktu.
Yani Ege kylann kontrol altna almak zordu. Cephe gerisi her
daim tehlike arz ediyordu. stihbarat doruydu: Rum genleri Mi-
dilli, Sisam ve Sakz adalannda silahl eitim gryorlar, dnle-
rinde silah ve tehizatlarm beraberlerinde getiriyorlard.
Kuuba Eref raporunu, Harbiye Nazn Enver Paa ve Dahi-
liye Nazn Talat Paa'ya sundu. Talat Paa rapordan zmir Valisi
Rahmi Bey'i haberdar etti. Ve bu rapor zmir Valisi Rahmi Bey ile
Kuuba Erefi kar karya getirdi.
Rahmi Bey, Kuuba Eref Bey'i yakndan tanyordu. Syle-
diklerinin ellerinde bulunan resm rakamlara uymadn syledi.
Bu szler Kuuba Erefi sinirlendirdi. Ortalk gerildi. Ktibi
Umum Mahmud Celal (Bayar) ise taraflar yattrmaya abalad.
Kuuba Erefin szleri ortam sakinletirecek gibi deildi:
"Askerlik ya gelmi Rum genleri Anadolu'nun i blgelerine
gndermemiz gerekiyor!"
Kuuba Eref, tehcir konusunda geri adm atacaa benzemi-
yordu. "Aman Rahmi Bey, ayanzn altndan toprak ekiliyor,
siz hl msamahakr fikirlerin peinden kouyorsunuz" dedi.
Rahmi Bey bylesine byk sayda bir tehcir karannn, Yuna-
nistan'la ve buna bal olarak ngiltere'yle sava gze almak an-
lamna geldiini syledi. Aynca dier Avrupa devletleri ile Ameri-
ka Birleik Devletleri'nin gzleri nnde byle bir tehcir uygula-
masnn Osmanl Devleti'ne byk yk getireceini anlatt.
Rahmi Bey'in, "Rumlan konyor" tavn Kuuba Erefi a-
rtt; biliyordu ki, Rahmi Bey Rumlar sevmezliiyle tannrd.
Uzlama salanamadan toplant bitti.
Rahmi Bey, Rum genlerinin tehcir meselesini atnda Evli-
yazade Refik Efendi de oke oldu. Duyduklanna inanamad; bu,
zmir'in boaltlmas anlamna geliyordu.
Enver Paa nezdinde giriimlerde bulunmaya karar verdiler.
Midhat kr (Bleda) ve Doktor Nzm gibi isimler de Rumlann
tehcirine souk bakyorlard.
Sonuta "tehcir meselesi" Enver Paa, Talat Paa, Midhat k-
r ve smail Canbulad'n bulunduu bir toplantda konuuldu. Sa-
y abartl bulundu.
 220
Zaten ksa bir sre sonra Enver Paa'nn gndeminde baka
konular olacakt.
nk...
Alman ordusu Marne Nehri'nde Franszlara yenildi. Avusturya-
Macaristan imparatorluu ordusu, Srbistan ve Rusya karsnda
baarszla urad.
Almanlar Osmanl'ya bask yapmaya balad. Kendilerinin ye-
nilmeleri halinde Osmanl Devleti'nin paralanarak igal edilece-
ini sylediler.
Osmanl iin planlan vard: Osmanl donanmas, Rus donan-
masna ani bir baskn yapp kesin stnlk salayabilir, ardndan
Kafkasya ve Odesa karmasyla kaybettii topraklar tek tek ge-
ri alabilirdi! Almanlar, Osmanl'nn Kanal Seferi'yle de ngiltere'yi
"megul etmesini" istiyordu.
Kt zerindeki Alman plan bata Enver Paa olmak zere it-
tihatlarn itahn kabartmt!
Enver Paa Osmanl donanmasnn Karadeniz'e almasn em-
retti. Ardndan, 29 ekim 1914'te Sivastopol'n bombalanmas em-
rini verdi.
Osmanl artk resmen savaa girmiti...
Osmanl'nn 124. eyhlislam Mustafa Hayri Efendi cihat fetva-
s verdi.4 Krmz zerine yeil bayrakl ve tural bildiriler ba-
kent stanbul'un ve Anadolu'nun her kesine yaptrld.
Seferberlik ilan edilmiti!
Osmanl ordusu dokuz cephede arpacakt.
Alts lke iindeydi: Kafkasya, anakkale, Irak, Sina, Filistin,
Yemen. Dier ise lke dndayd: Romanya, Galiya ve Ma-
kedonya.
Daha iki yl nce kk Balkan ordular karsnda hezimete
urayan Osmanl, imdi dokuz cephede sava verecekti.
Tekilat Mahsusa da, Trk ve Mslmanlar ayaklandrmak iin
ran, Afganistan, Azerbaycan ve Hindistan'a doru yola kmt.
ki yl iinde bunlar organize hale getirmek kukusuz az bir
baar deildi.
Ve stelik drt yl srecek bu dnya savann ilk ylnda Os-
manl ordusu hayli byk basanlara imza atacakt...
Mehmetik savan ilk yllannda Sankam dalarnda dondu.
4. Selanik'te mddeiumumlik (savclk) yaparken ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne katlan
ve ayn zamanda st dzey bir mason olan eyhlislam Mustafa Hayri Efendi, eski ba-
bakanlarmzdan Suat Hayri rgpl'nn babasdr. Mustafa Hayri Efendi'den sonra,
1916'da ikinci kez eyhlislamla getirilen Musa Kzm Efendi de hem Nakibend ey-
hi, hem Bekta dedesi, hem de masondu' M U M Ks-*, cc.
211
Ama anakkale'de destan yazd; Gelibolu'yu, Anafartalar' d-
mana dar etti.
Irak Kut l-Amare'de, o kendini beenmi ngiliz Generali Sir
Charles Tovvnshend'i 15 000 askeriyle teslim ald. ngilizlerin tari-
hinde yoktu, bu kadar esir vermek!
Ama bu basanlar kolay kazanlmyordu. Osmanl iyi yetimi
kadrolarn ehit veriyordu...
Osmanl'nn "Che Guevara's"
ehit denlerden biri de ttihatlann nde gelen "yaramaz o-
cuu" mer Naci'ydi. Yaamyksnn de dier ittihatlardan
pek fark yoktu.
1878'de dodu. Nerede doduu, anne ve babasnn kim oldu-
u bilinmiyor. Bilinen, anne ve babasnn Rus Harbi'nden kaar-
ken ldkleridir.
ittihat fedailerin ou gibi o da erkez'di.5
mer Naci'yi Beylerbeyin' Defterdar Cemal Efendi ile ei Hayri-
ye Hanm bytt. Kk yata Arapa, Farsa ve Franszca -
rendi. Bursa'da asker okula, Iklar dadsi'ne gitti. Vatan sevgisi
zerine konumalar yapmak ve Namk Kemal'in iirlerini gizli giz-
li okumak suuyla Manastr Asker dadsi'ne srgne gnderildi.
Edebiyata yatknd ve Serveti Fnun'da iirleri yaymlanrd.
Ayn dnemde, annesi Zbeyde Hanm'n Ragb Efendi adnda
kk bir muhafaza memuruyla evlenmesine kzan Mustafa Ke-
mal, Selanik Asker Rtiyesi'nden, Manastr Asker dadsi'ne
gelmiti. mer Naci ve Mustafa Kemal iki yakn arkada oldu.
Mustafa Kemal'e iiri ilk sevdiren isim mer Naci oldu. Namk
Kemal'i, Tevfk Fikret'i Mustafa Kemal'e ilk reten oydu. Tabi
ilk isyan duygulann veren de oydu. lene kadar bu dostluk hi
bozulmad.
1902'de Harbiye'den temen rtbesiyle mezun oldu. lk grev
yeri skp yakmlanndaki Preova'yd. ki yl sonra komutan
Binba Mehmed Ali Bey'in on yedi yandaki kz Emine'yle ev-
lendi. Bir yl sonra olu Hikmet (Naci Hatipolu) ve daha sonra
kz Mzeyyen (Nibay) dnyaya geldi.
1905 hazirannda jandarma tekilatn dzenlemeye memur
edilen talyan generali Giorgi Paa'nn yaveri olarak Selanik'e
gitti.
5. ttihatlarn ynetici kadrolarnn ou (Doktor Nzm, Rahmi, Midhat kr, Ca-
212 213

1906'da Selanik'te kurulan Osmanl Hrriyet Cemiyeti'nin ilk onuruna yedirememi, silahyla intihan yelemiti.
on kurucusundan biriydi. ttihatlarn bireysel tarihi, kahramanlarn servenlerine ben-
mer Naci "Temmuz Devrimi"nden hemen nce merutiyet ziyor. Ate emberinden yara almadan geen kahramanlara inan-
mcadelesi veren ranl devrimcilere yardm iin bu lkeye gitti! dlar belki de! Umut ettiler ki, tkenmi, mrn tamamlam bir
Azerbaycan aydnlarndan Mirza Said'le birlikte daa kt. An- imparatorluu yrekleriyle yeniden hayata dndrecekler! Bile-
cak birka ay sonra Iran ah glerince yakalanp Tahran'da ce- mediler ki, namlularnn ucunda hayat iksiri yoktu!
zaevine kondu. dam edilecekken imdadna 24 temmuz 1908'de Sahi, "cihad ekber", "cihad mukaddes" masallarna inanm
"Temmuz Devrimi" yetiti. Affedildi. stanbul'a dnerken, Van, mydlar? YaTuran'a, "Kzlelma" dne?..
Mu, Trabzon, Erzurum gibi ehirlerde kendisini karlamaya ge- Evet, inanyorlard; tarihin gidiatn deitireceklerine inan-
len binlerce insana "devrim" sylevleri vererek stanbul'a geldi. yorlard...
Ama ranl devrimcilere yardm etmek iin tekrar bu lkeye Osmanl'y o grkemli gnlerine dndrecekleri inanc iin-
gitti. Gerici 31 Mart Ayaklanmas zerine stanbul'a geri dnd. deydiler...
1910 ve 1911 kongrelerinde ttihat ve Terakki Cemiyeti Merke- Ama Almanlar daha gerekiydi.
zi Umumsi iinde yer ald. kinci mecliste Krkkilise (Krklareli) Osmanl Devleti'nden, Avrupa'daki yklerini hafifletmek iin
mebusu olarak grev yapt. Alman von Kress komutasnda austos 1916 banda ikinci bir
Trablusgarp'n talyanlar tarafndan igali zerine cepheye ilk Kanal seferi yaplmasn istediler. Savan mmkn olduu kadar
koan isimler arasndayd. Balkan Sava'nm her cephesine yeti- douya ekilmesi bir Alman stratejisiydi.
meye alt. 1913'teki Babli Baskn'nda, yazar arkada mer Osmanl cephelere asker yetitiremiyordu.
Seyfeddin'le birlikte att nutukla stanbul halkn ttihatlarn Yeni bir asker ans yaptlar.
yanna eken de oydu. Askere alnanlarn arasnda artk renciler de vard.
Tekilat Mahsusa'nn fedaisi olarak Birinci Dnya Sava'na Silah altna alnacaklarn evlerinde tela hzn i ieydi.
katld. Grev yeri Ruslarn igal ettii ran Azerbaycan'yd. Bu evlerden biri de Ali Adnan'n (Menderes) eviydi.
mer Naci komutasndaki gnlller Rus cephesinden gedik- Babaanne Fitnat Hanm veremden kurtard torununu dnya
ler at, 4 ocak 1915'te Urmiye'yi aldlar. mer Naci'nin mfreze- savana gndermeye hazrlanyordu...
si ilerlemekteydi, ama onun zerinde bir halsizlik vard ve gn
getike yorgunluu artt. Yataa dt. Alman doktor tifs tehi-
sini koydu ama i iten gemiti.
mer Naci ehit dt...
Bal bana bir ordu, hitabet ustas, idealist devrimci ve air
mer Naci'yi, Kerkk Trk ehitlii'ne defnettiler.
Mezan hl oradadr...
Kaybetmeyi onurlarna yediremeyen bir kuakt onlar: asi deli-
kanllar kua!
Bir dier isim, Tekilat Mahsusa'nn bakan Sleyman Asker.
ingilizlere yenilgiyi hazmedemedii iin kafasna tabancay
sktnda sadece yirmi sekiz yandayd.
Ksa yaamna ne ok tarihsel olay sdrmt.
O da inanm bir ttihat'yd. Trablusgarp Sava'ndan Edir-
ne'nin almna kadar her cephede grev yapt. Garbi Trakya Mu-
vakkat Hkmeti'nin Genelkurmay bakanyd!
Basra yaknlarnda savunduu uaybe cephesini kaybetmeyi

Dokuzuncu blm
Ekim 1916, zmir
Harbiye Nezareti'nin askere ard 1315 (1899) doumlular
arasnda, Kzlullu Amerikan Koleji son smf rencisi Ali Adnan
da (Menderes) vard.
On yedi yandayd. Bulunduu renim dzeyi nedeniyle as-
kerliini yedek subay olarak yapacakt.
Babaannesi Fitnat Hanm'n elini pt ve stanbul'a doru yo-
la kt. kisi de alyordu, birbirlerinden saklayarak.
stanbul Erenky'deki htiyat Zabiti Talimgh'na katld.
Sicil numaras 20 737'ydi.
Anadolu'nun eitli yerlerinden gelmi yedek subay adaylary-
la birlikte hzlandrlm bir asker eitimden geecekti.
Sporcu olduu iin talimlerde zorlanmyordu. Tek sorun ye-
meklerdeydi. Bir trl alamamt asker taynna.
Haftalk tatili olan cuma gnlerinde stanbul'a inip geceyi, ba-
kentin en pahal otellerinden Meserret Oteli'nde geiriyordu.
zmir'den okul arkada Edhem de (Menderes) Erenky'deki
talimgahtayd. Ama o bir dnem ndeydi. ttihat ve Terakki Mek-
tebi'nden sonra yollan ayrlmt. Ali Adnan Amerikan kolejine,
Edhem Frerler Okulu'na gitmiti.1
Ali Adnan'n bundan sonraki yaamnda yanndan hi ayrlma-
yacak Edhem'i daha yakndan tanyalm...
Edhem'in babas Kadri Efendi, Aydn'm Koarl kazasnn So-
buca kyndendi. Medrese eitimi grm ama "sarkl hayata"
fazla bal deildi. zmir'e gidip, Aar ve Reji idarelerinde memur-
luklarda bulunmutu. zmirli Hac brahim'in kzyla evlenmiti.
te Edhem bu iftin oluydu.
I. Fransz Katolik Saint Jean-Baptiste de La Salle tarafndan kurulan bu okul, Saint Jo-
seph Kole'nin temelidir.
215
Ali Adnan ve Edhem, ttihat ve Terakki Mektebi'nde arkada
olmulard. Bu arkadalk stanbul'daki askerlik gnlerinde daha
yakn bir ilikiye dnvermiti. Birlikte dolayor, dertleiyor,
ehre indiklerinde aldklar yiyecekleri paylayorlard.
Her askerlik arkadann yaptn yapp, bir gn birlikte ni-
formalar srtlarnda fotoraf ektirdiler; bu fotorafta, Edhem
oturmakta, Ali Adnan ise ayaktayd...
Babaannesini arr
Ali Adnan bu arada babaannesi Fitnat Hanm'a mektup yaza-
rak stanbul'a ard. zlemiti. Aynca yemek ve kirli amar
sorununu halledeceini dnd.
Fitnat Hanm hemen Glcemal vapuruna binip stanbul'a gel-
di. ahinpaa Oteli'ne yerleti.
Glcemal, lks bir vapur, ahinpaa Oteli ise stanbul'un en
pahal yerlerindendi. Bu da gsteriyor ki, sava yllarna ramen
ailenin para ynnden hibir sknts yoktu.
Fitnat Hanm torunu Ali Adnan' sadece bir gn, cuma gn
grmek iin, otelden bir hafta boyu kmadan onu bekliyordu.
amarlarn ykayp, sevdii yemekleri otel artlarnda yapma-
ya alyordu.
Bir cuma gn Ali Adnan'n babas brahim Edhem'in mezar-
n ziyaret etmek istediler. Babasnn mezar Merkezefendi Mezar-
l'ndayd.
Gittiler. Aradlar. Bulamadlar. Sonunda mezarlk grevlisi bek-
iye sordular. O da tereddtsz, "te nnzde" deyiverdi. Tesa-
df, bekiye, tam babasnn kabrinin banda sormulard.
Emin olamadlar, babaanne ile torun hemen mezarlk zerin-
deki otlan elleriyle temizlediler. Yazlan okunacak hale getirdiler,
evet, beki doru sylyordu.
Fitnat Hanm olunun mezanna kapand ve hkrarak alama-
ya balad.
Ali Adnan, bu tr duygusal anlarda yapt hareketi babasnn
mezan banda da tekrarlad: cebinden kard beyaz mendilini
azna soktu ve o da hkra hkra alamaya balad...
Babaanne ile torun ahinpaa Oteli'ne dndler. Yemek yedik-
ten sonra vedalap, gelecek hafta bulumak zere aynldlar.
Bir daha hi buluamayacaklann ikisi de bilmiyordu.
ki gn sonra Fitnat Hanm otel odasnda torununu beklerken
vefat etti.
 216
Ne tuhaf tesadf, Ali Adnan'n babas stanbul'da rahatszla-
nnca annesi Fitnat Hanm' arm, ama o gelmeden son nefe-
sini vermiti.
Aradan yllar gemi, bu kez torunu iin stanbul'a gelen Fitnat
Hanm bir otel odasnda lmt.
Fitnat Hanm, olu brahim Edhem'in kabrinin bulunduu Mer-
kezefendi Mezarl'na defnedildi...
zmirli anne oul stanbul'daki Merkezefendi Mezarl'nda bu-
lumulard.
Kader mi, tesadf m ?
Ya da bir sr m var?
Bunu renmenin yolu, mezarla adn veren Merkez Efen-
di'den geiyor...
Merkezefendi Mezarl
Merkez Efendi, Denizli Buldan'in Sanmahmutlu kynde 1460
ylnda dodu. Asl ad Musa bin Muslihiddin bin Kl't. "Kera-
met" sahibi bir kii olarak tannmaya balad. On be yanda
Bursa'ya giderek medresede eitim grd.
Sonra o medreseye hoca oldu.
Medresede kz ve erkek rencileri birlikte okuttuu iin Padi-
ah Fatih Sultan Mehmed'e ikyet edildi. stanbul'a arld. Riva-
yet edilir ki, Fatih Sultan Mehmed'in huzuruna alnd. Padiah'm
"Ate ve barut nasl yan yana durur?.." demesi zerine, Merkez
Efendi bandaki sangnn iinden kard ate ve barutu gste-
rerek, "te byle hametmeabm..." dedi. Bu cevap Fatih Sultan
Mehmed'in ok houna gitti ve onun stanbul'da kalmasn istedi.
Merkez Efendi stanbul'da Halvetiye tarikatnn eyhlerinden
Snbl Sinan Efendi'ye baland.
Merkez Efendi'yi daha yakndan tanmak iin imdi de Halve-
tiye tarikatna bir gz atalm...
Mevlevlik, Bektalik gibi Osmanl mparatorluu'nun en
nemli tarikatlarndan biri de Halvetiye'ydi.
Kurucusu eyh Ebu Abdullah Siraceddin mer bin Ekmeid-
din el-Gilan, krk gn yalnz olarak tapm (erbain) krk kez st.
ste tekrarlamakla nlendii iin kendisine Halveti denmiti.
Dnyadan el etek ekmek ve gizli zikir bu tarikatn balca zel-
liiydi. Toplu zikirler deveran, yani ayakta bir halka oluturarak
dnmek eklinde oluyordu.
Horasan'da doan Halveti tarikatnn drt kolu vard: Rueni-
227
ye, Cemaliye, Ahmediye, emsiye.
Bunlar da kendi aralannda Snbliye, Cerrahiye gibi farkl kol-
lara ayrlrd.
Halvetiye'nin dierlerinden bir fark Mevlevlik, Bektalikle
birlikte Rumeli'de en ok tekkesi olan tarikat olmasyd.
Bu ksa bilgilerden sonra biz dnelim tekrar Merkez Efen-
di'ye...
Merkez Efendi, Halvetiye tarikatnn nde gelen isimlerinden
Buharah mer'in olu Mirza Baba'ya damat oldu.
Tasavvuf eitimini tamamladktan sonra Aksaray Kovac (ya
da Sevindik) Dede derghna "eyh" olarak atand. Bir sre bura-
da kaldktan sonra bu kez Manisa'ya gitti. Kanun Sultan Sley-
man'n annesi, Yavuz Sultan Selim'in ei Aye Hafsa Sultan'm
yaptrd Sultaniye Klliyesi'ne yerleti.
Ulema arasnda saygn bir yer edinen Merkez Efendi, ayn za-
manda tbb bilgisi olan, dneme gre "hekim" saylan bir kiiydi.
Klliyenin bimarhanesinde hekimlik yapmaya da balad.
Be yz yllk bir gemiin rn olan ve toplam krk bir fark-
l baharat kullanlarak yaplan mesir macununu ilk yapan kiiydi.
Bu macun sayesinde geirdii ar hastalktan kurtulan Aye Haf-
sa Sultan, macunun halka datlmasn da istedi.2
Merkez Efendi, eyhi Snbl Sinan'n lmnden sonra stan-
bul'a gelerek bu kolun bana geti.
1551 ylnda doksan bir yandayken ld.
Trbesi stanbul Zeytinburnu'nda Merkezefendi Camii'nin hazi-
resindedir.
Alman tarihi Hans-Peter Laqueur, Hiive'l Baki: stanbul'da
Osmanl Mezarlklar ve Mezar Talan adl almasnda, Mer-
kezefendi Mezarl ve komusu Yenikap Mevlevhanesi Mezarl-
'na belli bir tekkenin mensubu olan kiilerin gmldklerini
yazmaktadr. (1997, s. 22)
Minik bir alnt da John Freely'nin Kayp Mesih adl kitabn-
dan yapalm:
XX. yzyl balarnda Selanik'te deiik tarikatlara ait yaklak
otuz iki tekke vard ve bunlarn ou Bekta ve Mevlevi tekkeleriy-
di. Aralannda en byk ve varlkl olan Mevlevlerin batekkesi olan
Mevlevihane'ydi Mevlevihane, Yenikap'nm hemen dnda iki dn-
me mezarlnn bulunduu yerdeydi. (2002, s. 270)
2. Mesir Bayram gelenei 1926ya kadar devam etti. Alnan kararla kaldrlan bayram.
h l H
 Sabetayistlerin baz tekke, dergh ve tarikatlara girdii artk
biliniyor.
Bunlarn en balcas Mevlevi derghlar.
Selanik'teki Yenikap Mevlevhanesi ile stanbul Yenikap'daki
Mevlevihane arasnda bir iliki var mdr? Olmamas ihtimal ddr.
Peki Selanik'teki Mevlevihane'nin yanndaki Sabetayclarn
mezarlklar ile stanbul'daki Merkezefendi Mezarl arasnda bir
paralellik var mdr?
Bilmiyoruz.
Bildiimiz zmirli Ktipzade ailesinin Halvetiye derghna ba-
l olduudur!
Yukarda grdmz gibi Halvetiye dergh, Rumeli'de oldu-
u gibi, zmir, Aydn, Manisa, Denizli vb. ehirlerde de hayli say-
da tekkeye sahipti.
Bu nedenle Ktipzadelerin bu dergha bal olmalar doald.
Bu bilgilerimiz ve sorularmz ekseninde imdi bir alnt yap-
mamz gerekiyor:
lgaz Zorlu Trkiye Sahetaycl; Evet, Ben Selanikli'yim kita-
bnda Halvetler ile "Sabetayclar" arasndaki ilikiye deiniyor:
Sabetayclarn din deitirmeleri sonrasnda stanbul'da yaptklar
ilk eylem, zamann Halveti dergh pirlerinden olan ve bugn sk-
dar'da yatan Aziz Mahmud Hda'nin tekkesinin yaplnda madd
destek salamalardr. Bunun ana nedeni uzun bir sre Sabetayclarn
bu dergha devam etmeleriydi. (1999, s. 41)
Sabetayist bir ailenin evlad olduunu Trkiye'de aklayan na-
dir isimlerden olan yazar lgaz Zorlu, Sabetayist-Halvetiye tarika-
t ilikisinin dier olgularn da sralyor:
Sabetay Sevi'nin yaad yllarda slam mutasavvflarndan Halve-
tiye tarikatnn en tannm ismi Niyazii Msr'yle iliki kurduu eit-
li kaynaklarda iddia edilmektedir. Paul Fenton yaymlad bir maka-
lesinde bu konuya deinmektedir. Fenton, 1666 ylnda her iki misti-
in kar karya geldiklerini belirtmektedir. Bu tekke Sultanahmet
civarndaki Mehmed Paa tekkesidir. Ve ikisi birlikte burada halvete
ekilmilerdir. Yine srael Hazan da Sabetay'm Allah'n ismini zikre-
den bir tarikata katldn yazmaktadr.
imdi karmza bir isim daha kt: Halvetiye dergh eyhi Ni-
yazii Msr!
Belki onun kimliinde Ali Adnan'n iki yaknnn neden Merke-
zefendi Mezarl'na defnedildiini renmi oluruz.
nce Niyazii Msr kim, ona bakalm:
1617 ylnda Malatya'da pozi'de (gnmzdeki adyla Soan-
l) dodu. Babas Nakibend tarikatnn mensubu olsa da, o Hal-
vet tarikat eyhi Malatyal Hseyin Efendi'ye baland.
Niyazii Msr Arapa'sn gelitirmek ve suflerle grmek
zere Badat'tan balayarak Arap Yarmadas'n dolat. Msr'a
gitti. Drt yllk bir eitimin ardndan Anadolu'ya dnd. nce s-
tanbul'a geldi. Oradan sonra, "ok ilgi grd" Bursa, Uak ve
Ktahya'da bulundu. Vaazlar nedeniyle (Mehd olduunu iddia
ediyordu) Edirne ve Limni'ye srgne gnderildi. 1694'te Lim-
ni'de vefat etti.
Sabetay Sevi hakknda geni bir aratrma yapan John Freely,
Sabetay Sevi-Niyazii Msr arasndaki iliki hakknda bakn ne
diyor:
Sabetay, kapcba olarak kald Edirne Saray'nda olduka zgr
bir yaam sryordu. Hem Yahudilerle hem Mslmanlarla dilediin-
ce gryor, sk sk bakent stanbul'a giderek sadk destekisi Ab-
raham Yakhini'nin nderlik ettii mritlerle buluuyordu. Ayrca
Edirne'deki ve stanbul'daki tekkelere giderek Bektalerin ve dier
tarikatlarn ayinlerine katlyordu.
Sabetayc kaynaklara gre Sabetay'n yaknlk kurduu derviler-
den biri, tannm bir air ve suf olan Niyazii Msr Dede'ydi. Niyazi
1617 ya da 1618 ylnda Malatya'da domutu. Bir Nakibendi dervii-
nin oluydu. nce Halvetlere katlmsa da bir air ve bir suf olarak
kendisine byk sayg gsteren Bektaler arasnda yaamt. 1670
ylnda Sadrazam Fazl Ahmed Paa, Niyazi'nin Kabalac kehanetler-
de bulunduunu duyunca onu Edirne'ye getirtti. Sabetay'la da bu s-
ralar tanm olmallar. Daha sonra Niyazi stanbul'daki bir Bekta
tekkesinin basma geince, Sabetay'n onu sk sk ziyaret ettii ve bu-
radaki ayinlere katld biliniyor.
Her ikisi de din konusunda aykr fikirlere sahip olan Sabetay ve
Niyazi'nin birbirlerinden bir hayli etkilendiklerini tahmin etmek g
deil; bu dostluk onlar Yahudiler ve Mslmanlar arasnda sregelen
geleneksel inanlardan biraz daha uzaklatrm olmal. Niyazi'nin
dervi olmasnn yan sra (derviler arasnda aykr fikirleriyle sivril-
mi, Cemal Kafadar'm tanmyla "karizmatik ve gaddarlyla tannan
bir suf'ydi) gizlice Hristiyanla getii de syleniyordu.
Sabetay zellikle Bekta tarikatm kendine yakn bulmu olmal,
 220
nk bu tarikatn Mslmanlarca bir hayli yadrganan detleri, Sa-
betay clarn ibadet ekillerine benziyordu. (...)
Sabetay Sevi'nin gemiiyle ilgili karanlkta kalan konulardan biri
de bu tarikatla ilikisinin boyutlar ve Niyazii Msr Dede'nin Sabetay-
c harekete katlp katlmad sorusudur. Niyazii Msr'ye gre tm
dinler temelde aynyd, zaten gizlice Hristiyan olmakla sulanan bu
kiinin Mslman olmu Yahudi bir Mesih'in tarikatna girmi olmas
muhtemeldir. {Kayp Mesih, 2002, s. 216-217-275)
lgaz Zorlu, Sabetay Sevi'nin gnlda-fkirda olan Niyazii
Msr'ye duyduklar ilgiyle "Sabetayistlerin" bu dergha akn et-
tiklerini yazmaktadr. "Sabetayist" Ali rf Efendi, Selanik Yallar
semtindeki evini tekke haline getirmiti. (Trkiye Sabetaycl;
Evet, Ben Selanikli'yim, 1999, s. 45) 3
Uzatmaya gerek yok; John Freely, Sabetay Sevi'nin Arnavut-
luk Berat'ta bulunan mezaryla ilgili olarak, "Sabetay'n bir er-
mi baba ya da dede olduuna inanan Halvetlerin, Sabetay'n
mezarna byk zen gsterdiklerini" yazyor. {Kayp Mesih,
2002, s. 292)
Bir alnt daha yapalm:
Selanik'te kolun da (Kapan, Yakub, Karaka) mezarlklar ayr
ayr; ortak yanlan u, bu mezarlarn evresinde Mevlevi ve Bekta tek-
keleri var, saylar ok ve i ie haldeler. Sabetayistleri, Mevlevi ve Bek-
ta'den ayrmak imknsz. (Yaln Kk, Tekelistan, 2002, s. 47)
Biliyoruz ki, stanbul'daki Karakaler Blblderesi Mezarl-
'na gmlmektedir. Sabetayist lgaz Zorlu'ya gre Yakubler de
Feriky'de kendileri iin ayn olarak satn alnan bir blme def-
nedilmektedir. (Trkiye Sabetaycl; Evet, Ben Selanikli'yim,
1999, s. 93)
zmirli Ktipzade Ftnat Hanm ve olu brahim Edhem'in me-
zarlar, Merkezefendi Mezarl'ndayd.
Kapana olduunu bildiimiz stanbullu Ktipzadeler nereye
defnedilnilerdi ?
3. Ali rfi Efendi, ticaret amacyla gittii Msr'da uzun sre kaldktan sonra Selanik'e
yerleti. Melam eyhi Muhammed Nurularab'ye balyd. Niyazii Msr D/ran/'na erh
yazd. eyh Bedreddin'in Var/c/ar'n Arapa'dan Trke'ye evirdi. Ali rf'nin torunu
Trk sinemasnn nl senarist-ynetmenlerinden Vedat rf'ydi. nl edebiyat Me-
221
Verilen yant: "ounluu Zincirlikuyu'da."
Peki ya dn nereye defnediliyorlard ?
Bir "zel mezarla" ama hangisine?..
Bu kadar bilgiden sonra sorumuzu bir kez daha yineleyebiz:
Ali Adnan'n babas ve babaannesinin stanbul Merkezefendi Me-
zarl'na defnedilmesinin ardnda bir giz var m ?
Baz "Sabetayistlerin" Halvetiye tarikatna girdiini artk -
renmi bulunuyoruz.
Grnen o ki, brahim Edhem ve Fitnat Hanm da Halvetiye ta-
rikatna mensuplar.
Peki bu bilgiler nda, zmirli Ktipzadelerin "Sabetayist" ol-
duunu syleyebilir miyiz ?
Hayr! Ama bu bilgiler de kuku duymamza neden olur, o ka-
dar!..
Baka olgulara ihiyacmz vardr...
Mahkeme kararyla Yahudi olduunu ispat eden Sabetayist lgaz
Zorlu'dan bir alnt yaparak bu konuya imdilik bir nokta koyalm:
Sabetayc aileler genellikle iki isim kullanmaktadrlar... engel-
ky'deki Bedeviye (Halvetiye'nin Ahmediye koluna bal [S.Y.]) der-
ghm yaptran Rabia Adviye Hamm'n ismi de yine bu ekilde din
anlam olan bir isimdir; kald ki babasnn ismi olan -kendisi derg-
hn eyhlerindendir- brahim Edhem de yine Sabetayc ailelerde sk-
a rastlanan bir isimdir.
Atk bu konu kapanmtr...
Ali Adnan ar hasta!
1917 ylnda Ali Adnan (Menderes), 19. mrettebat devresin-
den zabit namzedi (astemen) olarak kt.
On dokuz yandayd.
Bu devrenin tm dier mezunlar gibi o da, Suriye'deki Yld-
rm Ordular Grubu Komutanl emrine verildi.
Edhem'in (Menderes) devresi anakkale'ye gidiyordu.
Kucaklatlar, ayrldlar.
Ali Adnan yzlerce askerle birlikte, 4. Ordu Komutan Bahriye
Nazr Cemal Paa'mn emrine girmek iin trenle Suriye cephesine
dom yola kt. Mustafa Kemal Paa'dan smet (nn) Paa'ya,
222
Ali Fuad (Cebesoy) Paa'dan Fevzi (akmak) Paa'ya kadar bir
dnemin nl isimleri bu cephede grev yapyorlard...
nl yazar Falih Rfk (Atay), Cemal Paa'nn emir subayyd.
Sivil yaamnda bir ara Dahiliye Nazn Talat Paa'nn zel kalem
mdrln de yapan Falih Rfk Zeytinda adl kitabnda Su-
riye cephesindeki olaylar bir edebiyat gzyle anlatmaktadr.
Ali Adnan'a cepheye ulamak "ksmet" olmad.
Hastaland!
Trenin ilk dura Pozant'da, menzil komutanl Ali Adnan'
trenden ald. Seyyar hastaneye yatrld.
Adnan Menderes'in biyografisini yazan kitaplara baklrsa, bu-
rada 40 kiloya kadar dt!
Sonra.
Sonra, zmir'deki 17. Kolordu Komutanl'nn emrine verildi.
Tesadf! Bu kolordunun komutan enitesi Filibeli Nihad (Anl-
m) Paa'yd!
Nihad Paa, Ali Adnan'n halasnn kz Gzide'nin kocasyd.
Gzide (Anlm) Hanm, yaam boyunca daysnn olu Ali
Adnan'a hep sahip kacak, gn gelecek annelik, gn gelecek ab-
lalk yapacakt.
Ali Adnan'a yaamnda en yakn olmu isim "abla" dedii Gzi-
de Hanm'd.
Gzide Hanm'm iki olu vard: Fuad ve Nejad.
Fuad Anlm, Perihan Hanm'la evliydi. Sevgi, Nejad ve Semra
adnda ocuklar vard. 4
Nihad Paa-Gzide Hamm'n dier olu Nejad Anlm, gen
yata vefat edecekti. Gzide Hanm oul acsn olu Fuad ve
"oul" dedii Ali Adnan'a sanlarak azaltmaya alacakt.
lgintir: Ali Adnan'n gidemedii Suriye cephesine, 7 kasm
1918'de Nihad Paa 7. Ordu komutan olarak atanacakt!
Kuds m, petrol m ?
Savan sonuna gelinen o gnlerde, Suriye cephesinde "komu-
tan kaosu" yaanyordu.
4. Nihad (Anlm) Paa-Gzide Hanm iftinin torunlar Sevgi Hanm, nl kalp dokto-
ru Prof. Ali Ekmeki'yle evlidir. Kitab hazrladm gnlerde (2 kasm 2003), bu lkenin
bir kar topran vermemek iin cepheden cepheye koan, istiklal Madalyas sahibi
Emekli Korgeneral Nihad Anlm'n damad yetmi sekiz yandaki Prof. Ali Ekmeki,
arsasn mafyaya satmad iin ili'deki muayenehanesinde bacandan kurunla vu-
ruldu. bes apulcu. Prof. Ali FkmpkriVi "hinciy K,,..
223
Yldrm Ordular Grubu Komutan Alman General Erich von
Falkenhayn ile Cemal Paa arasnda yetki ve sava stratejisi ko-
nusunda tartmalar yaanyordu.
Bir dier tartma konusu ise Kuds't!
Alman komutan Falkenhayn, kararghndaki 1. ube Mdr
Yarbay Franz von Papen'in etkisinde kalarak, Kuds'n mdafaa
edilmeden ngilizlere verilmesi taraftaryd.5
Cemal Paa Hatralar adl kitabnda, Alman komutann gerek-
esinin komikliini yle anlatyor:
Falkenhayn, mukaddes beldenin mdafaas, mbarek makamla-
rn top mermileriyle harap olmasyla neticeleneceinden, buna kati-
yen raz olamayacan bir konuma srasnda Ali Fuad Paa'ya sy-
lemiti. (...)
ayet Kuds'teki mbarek makamlarn harap olmamas lazm geli-
yorsa, Hristiyan olan ngiliz ordusunun bu ehre hcum etmekten ve
ehir zerine ate amaktan kanmas icap ederdi. Her halde biz
ehrin ilerisinde mdafaay kabul edeceimiz iin, ehre isabet ede-
cek olan mermiler bize deil, ngilizlere ait olacakt. (1959, s. 213)
General Falkenhayn'n amac belliydi. Almanlar Enver Pa-
a'yla anlamlard. Suriye cephesindeki baz birlikler Irak'a
kaydrlacak ve Badat ngilizlerden geri alnacakt.
Cemal Paa Hatralar 'da gerek bu taarruzu, gerekse sava ba-
nda Tekilat Mahsusa'nn ran'a ynelik saldrlarnn altndaki
asl nedeni herhalde anlamamt!
Asl neden petrold!
Almanya iin Kuds ve am'n nemi yoktu. Irak ve ran pet-
rollerini istiyordu.
Osmanl ordusunun nne "Kzelma" yi koyup, Kafkasya'ya
gnderen Almanya'nn tek hedefi, Baku petrolyd.
Zaten sava bu kaynaklarn paylamndan kmam myd ?
Cemal Paa bu somut gerei grememi miydi ?
Bahriye nazn "petrol gereinden" bihaber miydi!
Ama yalnz o mu?
Mahmud evket Paa'nn Gnl trajikomik bir tespiti gz-
ler nne seriyor.
Suikasta kurban giden Sadrazam Mahmud evket Paa, 13 u-
bat 1913 tarihli gnlne bakm ne yazmt:
5. Alman Yarbay Franz von Papen ikinci Dnya Sava'nda Ankara'da Alman bykel-

224
Kuveyt ve Katar gibi lden ibaret iki kaza yznden ngiltere'yle ih-
tilaf karamazdk. Bu ehemmiyetsiz topraklardan ne gibi bir istifade-
miz olabilirdi. Kuveyt ve Katar' ngiltere'ye brakmaya ve zengin Irak
vilayetlerimizle uramaya karar verdim." (dem Sargl, 2001, s. 61)
Harbiye nazrl ve sadrazamlk yapan Mahmud evket Paa,
Osmanl ordusunun en iyi yetimi komutanlarndan biriydi.
Fakat paa, petroln farknda bile deildi.
Oysa ayn tarihlerde ngiltere, Rusya ve ABD donanmalar, ya-
kt olarak artk petrol kullanmaya balamlard!
ngilizler ran allyla petrol antlamalar imza ediyordu.
Mescidi Sleyman'da byk bir petrol yatann bulunmasnn
zerinden be yl gemiti!
Ama Osmanl'nn en iyi yetimi paalar bunlardan habersizdi!..
Osmanl paalar ngilizlerin Arabistan llerinde, Mezopotam-
ya ve Kafkasya'da ne iin savatn sanyordu?..
Sanayisi olmayan bir lkenin paasnn, kaynak aray iin sa-
valdn bilmemesi doal deil midir?
Ama ttihat kadrolar iinde birileri bunun farkndayd...
Selanikli olak Hayri
Osmanl Devleti kamu gelirlerinin te birini kontrol altna
alan Duyum Umumiye'yi, Avrupa lkelerinin kar kmalarna
ramen, ani kararla, 5 eyll 1914'te tek tarafl olarak kaldrd!
Karara Almanya bile tepki gstermiti. yle ki, Almanya Elisi
Wangenhein, byle bir karar alnmasnda kendilerine damlma-
mas karsnda ok fkelenmi adeta Maliye Nazn Cavid Bey'i
azarlamt: "Bu karar zamannn ok fena seildiini bilmelisiniz.
Mttefiklerin siyas karlarna aykrdr. Yarn ngiliz ve Fransz vid ile Rahmi Bey gibi Selanikli gnbun savunduu serbest piyasa
donanmalar Boazlar'dan geecekler ve size harp ilan edecekler.
Biz byle bir durum karsnda size katiyen yardmda bulunama-
yacaz. Boazlar katiyen mukavemet edemezler. Siz bu suretle
Trkiye'nin mahvn hazrlyorsunuz. Sizin bu kararnzn Berlin'e
ok kt etkiler yaratacan bilmelisiniz. Ne ittifak kalacak ne bir
ey! Ben de yarn askerleri alarak buradan gideceim..."
Burada, ttihat anlay ve rgtlenmeyi daha iyi anlatabil-
mek iin bir rnek olay anlatmalym:
Hayri Efendi Selanikli'ydi. Herkes ona "olak Hayri" diyordu.
Selanik'teki ilk ttihatlardan biri de oydu. Talat Paa'nn ya-
225
kn evresinden biriydi. 1908 devriminden sonra stanbul'da
Emniyet tekilatnn bandaki Selanikli Samuel zisel'in emrine
girdi.
Bir gn Talat Paa kendisini ard. Halkn kapitlasyonlar
aleyhinde olduunu gstermek iin baz eylemler organize etme-
lerini istedi.
olak Hayri ve arkada Kenan, esnaf khyalarndan Salih, Da-
y Mesut ve dier baz khyalar alarak Beyolu'nda Tokatlyan
Oteli ve evresindeki maazalar basp kapitlasyonlar aleyhinde
eylemde bulundu.
Bu durum karsnda Almanya, Osmanl'ya sert bir uyarda bu-
lunarak eylemleri yapanlar cezalandrmasn istedi.
olak Hayri ve arkadalar yarglanp on be yla mahkm ol-
du. olak Hayri Anadolu'da bir ehirde cezasn ekmek zere
nce vapura bindirildi. Ardndan zmit'te trene bindirilip cezaevi-
nin bulunduu blgeye gidecekken, istasyonda baz ttihat fe-
dailer tarafndan karld. Kadm kyafeti giydirilen olak Hayri
Ankara'ya kadar bu kyafetle yolculuk yapt. Ankara'da ttihat ve
Terakki ktibi mesuln buldu. Burada zel bir araba ve yeni n-
fus kadyla gittii Ankara'nn ilesi Haymana'da sava sonuna
kadar belediye bakan oldu!..
Kapitlasyonlar kaldran g
Tekrar kapitlasyonlar konusuna dnelim...
ttihatlar, klasik iktisada ve Avrupa'ya meydan okuyordu.
Ancak, ttihat ve Terakki kadrolarnn tamamen liberalizme kar-
olduunu dnmek yanltc olur.
ki temel gr vard. Bunlardan biri, bam Maliye Nazn Ca-
ekonomisiydi. Bu grn ttihatlar arasnda yerlemesine Ml-
kiye'de retim yelii yapan Sakzl Ohannes ve Mikail Portakal
nayak olmutu. Cavid Bey zaten onlann rencisiydi.
Dier gr Alman iktisat Friedrich List'in "devletilii"ydi.
Yani, yerli sanayinin geliip tutunabilmesi iin belli bir sre dev-
let tarafndan korunmas gerekiyordu. Bu grn taraftan Ka-
zanl Musa (Akyiit) Harbiye ve Erknharbiye'de iktisat dersi
verdii iin ttihat subaylan ok etkiledi.
ittihatlarn iktisat konulanndaki bir dier "ideologu", Alman-
ya'dan misafir profesr olarak anlan, Darlfnun maliye m-
derrisi Dr. Fleck'ti.
226
Dr. Fleck'in yardmcs Tekinalp (Moiz Kohen) ile Ziya G-
kalp'ti. Onlara gre, Alman modeli benimsenerek "ulusal devlet"
kurulmalyd.
ermikli Zaza Tevfk Efendi'nin olu Ziya Gkalp bu yolla Trk-
lerin siyasal birlie ulaacaklarm sylyordu. Hep Almanlar r-
nek gsteriyordu: onlar bugnk glerine, aamadan geerek
ulamlard: hars (kltrel) birlik; iktisad birlik ve siyas birlik.
Mill birlie kltrel birlikle balanm, Leibniz'in nderliinde
"Almanclk" cereyan domutu. Kltrel birlii, iktisad birlik iz-
lemiti. List'in abasyla "Zollverein" (Gmrk Birlii) kurulmutu.
Son aamada Bismarck'n gcyle siyas birlik salanmt.
Osmanl'da, kltrel birlik Namk Kemal, Ziya Paa ve inasi'-
lerle balayan srete atlmt. Tekinalp'e gre, Osmanl'nn siya-
set alannda Bismarck'lar vard, ama iktisad alanda hi List'leri
yoktu...
Bir de savunucu pek olmamakla birlikte ittihatlar arasnda
Marksistler vard...
Takma ad "Parvus" olan Alman Yahudisi, Alexander srael
Helphand 1910 ylnda, ttihat ve Terakki'ye danmanlk yapmak
amacyla stanbul'a geldi. Be yl sreyle lkede kald. Mark-
sist'ti. ttihatlar emperyalizm ve smrge kavramlaryla tan-
trd. Dyun Umumiye, Reji gibi kurumlarn Osmanl'y ne ekil-
de smrdklerini anlatt. Syledikleri, yazdklar etkili oldu. 6
"Trkiye Trklerindir"
Hangi grte olursa olsun, tm ttihatlarn hemfikir olduk-
lar bir konu vard: "mill burjuvazi" oluturmak!
ttihatlar, Osmanl ordusu cephelerde arprken, ieride
tm g koullara ramen mill iktisad oluturma abasna hz
verildi.
Yabanclarn imtiyazna son verildi, vergide eitlik saland.
Para basma imtiyaz ise bir yabanc banka olan Osmanl Banka-
s'ndan alnd. Bylece devlet daha rahat bir ekilde para basabi-
lecekti.
6. Parvus, daha sonraki yllarda sava srasnda silah komisyonculuundan ok byk
paralar kazanarak lkesine dnd. Boleviklerin nde gelen isimlerinden Troki, Kame-
nev ve Zinovyev zerinde ok etkili oldu. Ayrca Alman hkmetini ikna ederek, Bol-
eviklere nemli miktarda para yardm yaplmasn ve Lenin'in gizli bir trenle lkeye so-
kulmasn ayarlayan da Parvus'tu! 1924 ylnda Almanya'nn en zengin kiilerinden biri
227
1838 Baltaliman Antlamas tarihin p sepetine atld. Yeni
bir gmrk tarifesi yrrle girdi. Dardan gelen mallardan al-
nan gmrk vergisi yzde 15'e karld. anakkale zaferi ne ka-
dar byk bir sevin yaattysa bu yeni gmrk tarifesi de en az
onun kadar coku yaratt.
lk kez "Trkiye Trklerindir" slogan duyulmaya baland.
Tarm emekisi konnacak, sanayi tevik edilecekti. Yasalar,
ynetmelikler en ince ayrntlarna kadar yeniden hazrlanyordu.
Parasz tohum datlmaya, iftiye eitim verilmeye baland.
Gazetelerde tanm bilgisini ieren haberler kt. Donanma, Kz-
lay gibi demekler ve bankalar bu kampanyay destekleyip bizzat
iftilik yaptlar. Birok blgede ilk kez patates ekimi, bu abalar
sonucunda yaplabildi. Tanm Kanunu'yla, iftilik hakknda bilgi-
si olan kadnlann ve askerlikten muaf erkeklerin zorunlu olarak
tanmda altnlmas kabul edildi. Her ifti sekiz saat alacak,
her ift kz 35 dnm toprak srecekti. Byk iftliklerin sa-
hipleri askerlik hizmetinden muaf tutulacakt. Bo braklm
alanlar da unutulmad, buralar civar ky ve kasaba halkalar ta-
rafndan kullanlabilecekti. Tanm hayatna katklan bulunan mil-
l bankalann bir ii daha vard. O da tanmda kooperatifilii ge-
litirmekti. Kooperatifilik yalnzca tanm alannda deil, ehir-
lerde de yabanclann elinde bulunan ticareti kurtarmak iin de
tevik edildi.
Gelecein Trk iadamlan da bu dnemde yetimeye balad.
Devlet fabrika kurmak isteyenlere 5 000 metrekare parasz ar-
sa salayacak ve cretsiz inaat rahsat verecekti. Sanayici on
be yl vergiden muaf tutulacakt. Makinelerin ithalatndan ve d-
arya satlan rnlerden gmrk vergisi alnmayacakt.
Yabanclar ise gnden gne ayncalklardan yararlanamaz du-
ruma geldi. Bu irketlere ok sayda Trk' ie alma, onlara "i
hayatn retme" ykmll kondu. Keza yabanc irketlerin
tabelalann Trke yazma, defterlerini ve yazmalarn] Trke
yapma art getirildi.
Alnan bu kararlardan sonra sra kalifiye eleman istihdamna
geldi. Bunun iin ncelik eitim ihtiyacn gidermekti. Sanayi
okullan slah edildi; ardndan kadn meslek okullar ve sanatlar
iin kurslar verildi. Demiryollarn yabanclarn tekelinden kur-
tarmak iin Trk demiryolcularn yetitiren okullar ald. Artk
Almanya sadece subaylarn gittii bir lke deil, yetitirilmek
zere gnderilen ii ve ustalarn da yeni adresiydi.
Ve en nemli sorun sermaye birikimiydi.
228 229

Trklerin paras yoktu! ratmlarsa", sava zengini stanbullu "komisyoncular" tarafndan

Ulusal nitelikte bir "Merkez Bankas" zlemiyle kurulan tibar da stanbul'da ili ve Nianta oluturuluyordu...
Mill Bankas ve Anadolu'daki mill bankalar, giriimci Trk era- Vagon ticaretinin, komisyonculuun, karaborsacln parala-
fa ucuz kredi salayacakt. ryla yeni apartmanlar yaplyordu.
Aynca... Ama dier yanda ayakkabnn alt delik gezen, idealist dnce-
Trk iadamnn bugn bile "alkanlk" olarak kulland bir lerinden taviz vermeyen ve "yeni bir ulus" hayalini gerekletir-
yntem hayata sokuldu: "devlet eliyle zengin yaratma dnemi" mek iin her yana koan Doktor Nzm gibi ttihatlar da vard...
balad. Dolaysyla vagon tahsisleri, karaborsaclk, istifilik harp
zenginlerini yaratt.
Ne yazk ki yine bu topraklara zel bir durumdu: cephede g-
zn krpmadan dman zerine yryen kii, stanbul'da birey-
ci kazan hrsyla irrasyonel davranabiliyordu...
Grev duygusu kar hrsyla bazen atveriyordu!
O gnlerde, sefahat ve sefalet birlikte byyordu Osmanl top-
raklarnda...
1838 Baltaliman Antlamas'yla zengin olanlar komisyoncular-
d. Sava yllarnda "mill sermaye" yaratma amacyla zengin ya-
planlar da yine o komisyonculard!
Dn kimlerin simsarlk yaptn az ok biliyoruz!
Peki sava srasnda komisyonculuu kimler yapt?
Mill bankalarn, irketlerin hepsinin nizamnamesine nemli bir
art konuluyordu: yelerinin Osmanl uyruunda olmas art!
Zaten sava dneminde Rum ve Ermeni komisyoncular Os-
manl topraklarn terk etmilerdi.
Kimler kalmt geride: Yahudiler ve Trkler!
Trklerin ounluunu ise Sabetayistler oluturuyordu.

Savan yaratt olaanst frsatlardan en ok Yahudiler Trk

hayatna uyma kabiliyetini gsterdikleri lde onlarla i hayatnda
birlikte yrmeyi kabullenmilerdir. ok tuhaftr ki Yahudiler ge-
mite baaramadklarn yeni artlarda baarmlar ve Trk hayatna
uymulardr.

Bu tespiti yapan isim gazeteci yazar Ahmed Emin Yalman'd.

Ailesi Sabetayist'ti. Bu nedenle Yalman'n tespiti daha ok
nem kazanyor.
Bir dier rnek ise udur: tibar Mill Bankas'mn zmir ube-
si bakan Ferid Aseo'ydu. Yani, "millletirme" kampanyas Ya-
hudileri de kapsyordu. Zaten o yllarda bankaclk yapacak Trk-
Mslman' bulmak zordu.
Dn zmir'de "kompradorlar" zengin olup nasl Karyaka'y "ya-
 231

Onuncu blm Yirmi yandaki Temen Nureddin, Arbumu Savalan'nda

(12 nisan 1915); yirmi bir yandaki Yedek Subay Halim, Alte-
pe'de (nisan 1915), yirmi bir yandaki Temen Haldun, Arburnu
17 aralk 1917, stanbul Savalan'nda (22 haziran 1915); yirmi yandaki Yedek Subay Ke-
mal, Seddlbahir'de ehit olmutu.
Fenerbahe, 2 ekim 1914 ile 12 kasm 1915 tarihleri arasnda
oynad on be mata hi malup olmam, iki yl st ste am-
piyonluk kazanan efsane takmn futbolcularn ancak Birinci
Dnya Sava yenebilmiti!..
Bir de...
O efsanevi takmn, futbolcularndan Otomobil Nuri, kz l-
dren Bombac Bekir, iir Refik gibi yedisini, ittihat ve Terak-
ki'nin takm olarak bilinen ve Talat Paa'nn bakanln yapt
iki ezel rakip Galatasaray ile Fenerbahe seyirciyi selamla- Altnordu kapmt...
mak iin Ittihatspor Stad'nda (bugnk adyla kr Saraolu Fenerbahe bu koullar altnda Galatasaray'n karsna k-
Stadyumu'nda) sahaya kt. mt. stelik baz futbolcular cepheden glkle toparlanp geti-
Futbolcularn formalarndan ayakkablarna kadar tm akse- rilmiti. Kulp bakan Doktor Nzm, Galatasaray'n karsna on
suarlar dneme uygundu: ingiliz mal potinlerin yerini Alman ve bir futbolcuyla kmak iin cephedeki futbolcularnn bal bulun-
Avusturya kramponlar almt. Futbol topunun i lastikleri de Al- duu komutanlklarla tek tek temasa gemi, takm kaptan Galib,
man rnyd. Krkkale'den; mdafi Emirzade Arif, Kean'dan; Edhem, Fikirte-
Yneticiler de dneme uygundu... pe Uaksavar Batarya Komutanl'ndan izin alnarak getirilmiti.
Fenerbahe Kulb'nn bakanlna Doktor Nzm getirilmiti. Futbolcular yorucu tren ve at yolculuundan sonra maa zar zor
Yani, Evliyazade ailesinin futbolla ilgili tek ismi Karyaka ve yetiebilmilerdi...
Altay'da futbol oynayan Nejad deildi... On bir futbolcuyla sahaya kacak olmalar takmn antrenr
Doktor Nzm'n kulbn bana geldii o yllar ayn zamanda Fuad Hsn (Kayacan) Bey'i ok sevindirdi...
Fenerbahe'nin siyasal iktidarlarla olan ilikisinin balang tari- Fuad Hsn ilk Trk futbolcuydu:
hiydi. II. Abdlhamid'in o istibdat gnlerinde hapisleri, srgnleri
Fenerbahe'nin "kaderi" o yllarda yazlyordu: Fenerbahe bu gze alp futbol oynamt. Hseyin Hsn Paa'nn oluydu.
yllardan sonra Trkiye'nin siyasal tarihine paralel olarak, iktida- 1902 ylnda Bahriye Mektebi'nde okurken, "'Boby" takma adyla
ra kim gelirse, takmn bakanlna da istisnasz o iktidar ekibin- Cadikeuy Football Club'da (Kadky Futbol Kulb'nde) oyna-
den birini getirecekti... maya balamt. Mkemmel ngilizce konumasna, sa tran-
ttihatlarn futbolun kitlesel zelliini kavrayan ilk siyasal dan byklarnn ekline kadar, kendisine tam bir ngiliz grn-
hareket olduunu belirtmitik. ttihatlar ile Fenerbahe arasn- m verse de jurnallerden kurtulamam, futbol ak nedeniyle
daki iliki kukusuz bir kar ilikisiydi. ttihatlar kamuoyunun mahkemelere kp ifade vermek zorunda kalp, babas sayesin-
Fenerbahe sempatisinden yararlanmaya, Fenerbahe ise iktida- de ar cezalardan kurtulmutu. Fuad Hsn futbolcuku brak-
rn gcne ihtiya duyuyordu. tktan sonra futboldan kopamau, antrenr olarak grev yap-
Doktor Nzm'n o gn seyirciler arasna "Fenerbahe baka- maya balamt...
n" sfatyla oturmasnn bir baka anlam yoktu... Doktor Nzm'n bakanln yapt Fenerbahe takmnda, ile-
Sava uasnda sahaya on bir futbolcuyla kmann g oldu- ride Trkiye'de adn baka alanlarda da duyacamz kiiler de
u bir dnemden geiliyordu. Fenerbahe yldz futbolcularnn futbol oynuyordu; Mnir Nureddin (Seluk), Burhan (Felek) gibi...
bazlarn ehit vermiti. 17 aralk 1917'de oynanan ma Galatasaray 3-2 kazand.
232
Doktor Nzm teselli amacyla futbolcularna sigara ikram etti!
Galatasaray'a kar kaybetse de, Doktor Nzm savata "yenil-
memek" iin koturup duruyordu. Galatasaray mann hemen
ardndan zmir'e gitti. 28 aralk 1917'de Beyler Soka'nda asker
alma ubesi yanndaki binada "Halka Doru Cemiyeti"nin kurul-
masna nayak oldu. Kurucular ve yneticileri hep tandk isim-
lerdi. zmir Valisi Rahmi Bey, ttihatlarn zmir temsilcisi Mah-
mud Celal (Bayar), eski Halep valisi Tevfk vb...
Halka Doru Cemiyeti Trk milliyetiliini yaymay amalyor-
du. Trklk ideolojisine halklk kavramn katmlard. Bir
buuk ay sonra, 6 ubatta cemiyet, Halka Doru mecmuasn -
kard. Derginin mdrln stlenen isim Mahmud Celal'di.
Bu Doktor Nzm'n kard ilk dergi deildi.
Paris'teki "Fransz Akademisi"ni rnek alarak, dorudan doru-
ya aratrmaya ve bilgi birikimine ynelik bir akademi oluturmak
amacyla, Kprlzade Mehmed Fuad, Ziya Gkalp, Celal Sahir,
Aaolu Ahmed, Akuraolu Yusuf la birlikte "Trk Bilgi Derne-
i"nin kurulmasna nayak oldu. Kasm 1913-haziran 1914 arasn-
da toplam yedi say yaymlanan Bilgi Mecmuas'm kard. Dergi-
nin yazarlar arasnda Dr. Tevfik Rd, Dr. Bahaeddin akir, kil
Muhtar (zden), Adnan (Adrvar), Salah (Cimcoz), Hamdullah
Suphi (Tannver), mer Seyfeddin, Mehmed Emin (Yurdakul),
Zekeriya (Sertel), Moiz Kohen, Salih ZeM, Parvus (Alexander
Helphand), Hseyin Cahid ve Selanikli Cavid gibi isimler vard.
Evet, Doktor Nzm ok faaldi. ttihat ve Terakki Meclisi Umu-
msi'nde ve Tekilat Mahsusa'daM grevlerini de srdryordu.
Bu arada Franszlardan soumu, Alman Dostluu Cemiyeti'nde
grev yapyordu. Milyonlar bulan para yardmyla stanbul'da bir
bina ve ktphane yaptrlmasn salad. Almanlar ve Trkler ara-
snda renci-retmen mbadelesi yapmasm gerekletirdi.
Asan Atika Cemiyeti'nde stanbul'da ve Trkiye'de bulunan tari-
h eserleri korumak iin bir komisyon oluturdu. stanbul'daki eski
eserlerin tarihelerini kaydettirdi. Tarih eserlerin harap olmasn
engellemek iin hkmete baz teklifler sundu. ay Meni htikr
(vurgunculuu nleme) Komisyonu'nda yelik yapt. Trk Ocakla-
n'nn kurulup gelimesine madd ve manev destekte bulundu.
Her yere kouyordu.
Krk bir yanda vereme yakalanan Tanbur Cemil Bey'in1 s-
vire'de bir sanatoryuma gnderilmesi iin elinden geleni yapt.
I. Tanbur Cemil Bey'in olu Mesut Cemil, Celal Sahir Erozan'n kz Berin Hanm'la ev-
233
Ancak stat Tanbur Cemil gitmemekte direnmi ve ksa bir sre
sonra da vefat etmiti...
Doktor Nzm ttihatlarn evlilik meseleleriyle de ilgileniyor-
du!..
lk dnme evlililii
Doktor Nzm ald bir haber sonucu gen gazeteci Zekeriya'y
(Sertel) yanma artt. Zekeriya'yla ilikisi Selanik'teki istibdat
gnlerine dayanyordu. On dokuz yandaki hukuk rencisi Ze-
keriya ttihatlarn yayn organlarnda grev yapyordu.
Zekeriya ayn zamanda, Doktor Nzm tarafndan Paris Sorbon-
ne'da eitim grmesi iin gnderilen rencilerden biriydi.
Konu ok hassas olduu iin, ayrca sizin de farkl okumanza
yardm etmek amacyla, Doktor Nzm' ok sevindiren bu olay bi-
rincil kiinin, yani Zekeriya Sertel'in hatralarndan okuyalm:
Gnlerden bir gn, Selanik'te hukukta okurken evinde kaldm
pansiyon sahibi kadm geldi. Ho sohbetten sonra evlenip evlenmedi-
imi sordu. Hl bekr olduumu renince, yle yzme bakt:
- Sen, dedi, vaktiyle bir Selanikli kz istemitin, bugn o kz bul-
sam, onunla evlenmeye raz olur musun?
Bu damdan der gibi yaplan teklifi beklemiyordum. Zaten ben k-
z oktan unutmutum. Aradan seneler gemiti, imdi onun nerede
olduunu, ne yapp ne ettiini bilmiyordum, merak da etmiyordum.
Meer Selanik'in Yunanllar tarafndan igalinden bir sre sonra on-
lar da ailece stanbul'a gmler, imdi buradaym. O da hl evlen-
memi. Bu bilgiyi verdikten sonra:
- Eer istersen bir aralk soruturaym, dedi.
nem vermeyerek "Olur" deyivermitim. zerinden bir hafta geti
gemedi. Bizim "Anne Hanm" (bu kadna biz btn pansiyonerler "An-
ne" derdik) kageldi. Byk bir i yapm gibi sevinli bir hali vard.
- Mjde, dedi, kz hazr!
-Yani... dedim.
- Yani kzla grtm, o seni hl unutmam. Senden sz alnca
heyecanland, sevindi, kzard. Sonra fikrimi atm, nce utanp n-
ne bakt, sonra boynuma sarld. imdi sz senin. (...)
- Anne Hanm, dedim, bu kz grmek, grp tanmak mmkn
deil mi? Sen byle bir buluma salayamaz msn?
Kadn gld:
- yle ey olmaz, namuslu bir aile kz tanmad bir erkekle g-
234
rmez. Ama sen kz istersin, aabeyleriyle temas edersin. Belki
onlar sizi buluturmaya raz olurlar.
Gene nemsemeyerek, "Peki" demitim.
Bizim Anne Hanm gidip kza mjdelemi, o da aabeylerine al-
m, benimle evlenmeye raz olduunu bildirmi.
Gnn birinde telefon ald:
- Ben avukat Celal Dervi, sizinle grmek istiyorum.
- Buyurun efendim, dedim.
- Yok sizinle ok nemli bir meseleyi konumak zorundaym. Bu-
gn saat bete filan yerde buluabilir miyiz ?
- Hayhay...
Telefon kapand. ilerliyordu. Celal Dervi gen kzn byk aa-
beyiydi.2
Demek ie o el koymutu. Kararlatrlan saatte bulutuk. Karlk-
l oturduk. Ben grcye km bir kz durumundaydm. Celal Der-
vi bir yandan beni szyor, bir yandan da yznden tebessmn
eksiltmeyerek konuuyordu:
- Siz kz kardeimle evlenmek istiyormusunuz. Bu konuda ne de-
receye kadar ciddi olduunuzu renmek istiyorum.
Meer hakkmda bilgi toplamlar, bir defa da benimle grmeye
ve beni yakndan grmeye karar vermiler. nk verecekleri karar
ok nemliydi. Hatta tarih bir nitelik tayordu. Kz bir "dnme" aile-
sine mensuptu. Dnmeler Ortaa'da spanya'daki engizisyon zul-
mnden kaarak Osmanl mparatorluu'na snan ve Selanik'e yer-
leen bir avu Yahudi'ydi. Bunlar Osmanl mparatorluu'na dndk-
ten sonra Mslman olmulard. Dinlerini deitirmekle beraber
Mslmanl da tam benimsemi saylmazlard.
evrelerinden de mukavemet grmlerdi. slam'n hibir kuralna
uymazlard. Namaz klmaz, oru tutmaz, Mslmanlarla ve Trklerle
kaynamazlard. Bir kast halinde yaarlard. Zeki, alkan, becerikli
ve sevimli insanlard. Fakat kendi kabuklar iinde yaar, Trk toplu-
luuna girmez, Trklerle kz alp vermez, kendi dar varlklarn ylece
srdrp giderlerdi. Daha ok ticaretle urarlard. Bu sebeple Avru-
pa'yla sk ilikileri vard. Bu dunun onlarn yaaylar zerinde de et-
kisini gsteriyordu. Kazanlar iyi, yaama dzeyleri dier toplulukla-
nnkinden yksekti. Selanik'ten stanbul'a g ettikten sonra da oun-
lukla Nianta ve ili senitlerine yerlemi, yine kendi topluluk ha-
yatlarn kurmulard. ocuklarn da Trk okullarna vermemi olmak
iin "Fevziye Lisesi" ve "ili Terakki Lisesi" adnda iki okul amlar-
2. Sabiha Sertel, Roman Gibi adl kitabnda (1969, s. 24) kardeinin adnn "Celal Deri"
235
di. ocuklarn resm okullara gndermez, bu okullarda okuturlard.
te benim evlenmek istediim kz, bu toplulua mensuptu. Ailesi
}
raz olursa, ilk kez bir "dnme" kz bir Trk'le evlenecekti.
Celal Dervi stanbul'da hukuk renimi yapm, ufku genilemi,
bu eski geleneklerin gereksizliini anlam bir adamd. Zaten stan-
bul'a gtkten sonra da "dnme" topluluunda sarsntlar balam-
t. Kast, birliini az ok yitirmiti. imdi Trklerle karmaya karar
vermeleri, kastn kabuunu kracak ve bu toplumun birliini tama-
myla bozacakt. Grmemizden bir hafta sonra, Celal Dervi, beni
evine yemee davet etti. lerde mrm boyu hayat arkadam olacak
kzla ilk defa o gn tantm. nce fotorafn bile grememitim. Ne-
dense siyahlar giyinmiti. Ona da pek yarayordu. O gn beraber ye-
mek yedik. Bu bir biim nianlanma sayld. O gnden sonra haftada
bir ziyaretine giderdim. Fakat bizi asla yalnz brakmazlard. Yanm-
za mutlaka aileden bir kadn takarlard.
Benim bir "dnme" kzyla evlenmek zere olduumu "ttihat ve
Terakki" genel merkezi komitesine duyurmular. Bir gn bu komite-
nin nl yesi saylan Doktor Nzm beni ard. Tebrik etti. Yapt-
m iin nemini bilip bilmediimi sordu.
- Sen belki farknda deilsin, dedi, fakat yzyllardan beri birbiri-
ne yan bakan iki toplumun birleip kaynamasna yol ayorsun. Dn-
melik kastna lm yumruu indiriyorsun. Biz bu olay gerei gibi de-
erlendirmeli ve Trkler ile dnmelerin birlemesini bu vesileyle kut-
lamalyz. Bunu mill ve tarih bir olay gibi deerlendirmek gerek.
ardm.
- Yani ne yapalm efendim ? dedim.
- Yani, nikhnz biz kyacaz. i gazetelere duyuracaz. Bu ni-
kh bir aile olayndan karp mill olay haline getireceiz.
Nikhmz ehzadeba'nda Suphipaa Kona'nda yapld. O vakit
yalnz din nikh yaplrd. Nikh bir hoca kyard. Nikh srasnda
dahi kzla erkek yan yana gelemezdi. Nikh iin iki taraf kendilerine
birer vekil seerlerdi. Bizim nikhmzda kz tarafnn vekili zamann
babakan ve ttihat ve Terakki'nin en nfuzlu adam Talat Paa'yd.
Benini vekilliimi de Atatrk'n Dileri bakanln yapan Doktor
Tcvfik Rd Ara zerine almt. ttihat ve Terakki'nin belli bal
kodamanlar da nikhta hazr bulunuyordu. Kz harem dairesinde,
3. Zekeriya Sertel belki bilmiyordu ama ilk evlilii kendisi gerekletirmemiti. Sela-
nik'te Sabetayist emseddinzade Osman Efendi'nin olu Ali Efendi'nin kz Rabia, Ma-
nastrl Hac Feyzullah'a kamt. Sabetayist Ali Efendi bu evlilie kar kp, olay Sela-
nik Valilii'ne kadar gtrd. Valilik ise topu Babli'ye atmt. 29 aralk 1891'de topla-
nan Osmanl Bakanlar Kurulu, kzn yann reit olmas nedeniyle evlilii onaylam an-
236
ben erkeklerin yanndaydm. Talat Paa glerek ve akalaarak:
- Biz kzmz bedavaya vermeyiz, 1 000 lira isteriz, dedi.
O vakit nikh iin byle bir arlk (para) vaat etmek detti. Bana
sordular: "Kz taraf 1 000 lira istiyor ne diyorsun?" O dakika cebim-
de 10 lira bile yoktu. Btn nikh masrafn ttihatlar grmlerdi.
Bol keseden "Veririm" dedim. mam duasn okudu. Bizleri tebrik et-
tiler. Lokumlar yendi, resmen nikahlanm olduk. Ertesi gn btn
gazeteler bu haberi nemle verdiler. O gnden sonra da bizim evlen-
memiz "dnme" toplumu arasnda bir rnek oldu. Arkamzdan laz-er-
kek Trklerle evlenenler oald. Ve bylece dnmelik kast yklp
tarihe kart. (Hatrladklarm (1905-1950), 1968 s. 57-62)
"iyi okuma yapmanz" iin baz kk bilgiler vermem gerekiyor:
Zekeriya Selanik'e bal Ustrumca kasabasnda dodu. Srplar,
Bulgarlar, Yahudiler ve Trklerin i ie yaad bir yerdi Ustrumca.
Zekeriya Bey'in kz kardei Belks Halim Vassaf ailesi hakkn-
da u bilgiyi veriyor:
Hac Salman Efendi dedem. Gene daym olan Hac Hasan Efendi.
(...) Babama "Hac Halim Aa" denirdi. Ama neden dedeme "Hac Sal-
man Efendi" de, babama "Hac Halim Aa" denirdi bilmiyorum. (Gn-
dz Vassaf, Annem Belks, 2000, s. 27)
Serteller sonra Ustrumca'dan Selanik'e tanyor.
Yine Zekeriya Sertel'in anlarndan bir alntyla bu konuyu ka-
patalm:
Peki, iyi ama evlenme meselesi ne olacakt ? Bu i bir sorun olarak
zaman zaman karma kyordu. Artk evlenme amdaydm. Fakat
Paris'te renimdeyken evlenemezdim. Zaten yabanc kzlarla evlen-
mi olan arkadalarn denemeleri gzmn nndeydi. Dili, dini, ge-
lenekleri ve dnleri bize uymayan yabanc kzlarla evlenmenin
sonu iyi olmuyordu, (s. 37) 4
4. Bu kitab, hep yanl anlalmaktan korkarak yazdm. Antisemitik grnmenin, yle
anlalmann beni ok zeceini biliyorum. Bu nedenle size bir anmsatma yapmam ge-
rekiyor: Tekilatn ki Silahoru adl kitabm meslekta olmaktan gurur duyduum gaze-
teci Zekeriya Sertel'e ithaf ettim. Yaln Kk Tekelistan adl kitabnda (2002, s. 175)
Zekeriya Sertel'in Sabetayist olduundan kukulandn yazyor ve kafasndaki sorular
okuyucuyla paylayor. Yaln Kk'n iddialarn glendirecek birok kant Annem
Belks adl kitapta da mevcut. Serteller bu kitabn konusu olmad iin bu tartmaya gir-
mek istemiyorum. Ancak Zekeriya Sertel gibi namuslu bir aydnn yazdklarn doru ka-
237
Bu evliliin bu kitab ilgilendiren yan, Evliyazadelerin iki
damad Doktor Nzm ve Dr. Tevfik Rd'nn (Ara) stlendi-
i grevlerdi. Doktor Nzm dn neden bir propaganda
malzemesine dntrmt ? Dr. Tevfik Rd neden dama-
dn tanyd ?
Evliyazadelerin iki damadnn bu dnde ne kmalarnn al-
tnda yatan bir sr m vard? Neyse...
Her yana yetimeye alan Doktor Nzm sonunda istemeye-
rek de olsa nazrlk koltuuna oturdu.
Evliyazadelerin damad nazr oldu
8 temmuz 1918'de Sultan Mehmed Read'n lm zerine h-
kmet istifa etti. Tahta Sultan Vahideddin (VI. Mehmed) geti.
20 temmuzda yeni hkmet Sadrazam Talat Paa bakanln-
da kuruldu. Doktor Nzm Maarif nazn olmutu!
Ne var ki, Doktor Nzm aslnda Maarif nazn olmak istemi-
yordu. "Temmuz Devrimi"nin o scak gnlerinde, mebusluk-ba-
kanlk yapmama karan almt. craatlann "koltuk-makam" ama-
cyla yapmadn ispat etmek istiyordu.
Ancak bata Talat Paa'nn ve ttihat dier arkadalanmn s-
ran sonucu grevi kabul etmek zorunda kald. Hatta ilk gn Sad-
razam Talat Paa, onu kolundan tutup makamna oturttu.
Grevi kabul etmesinin asl bir nedeni vard: savan Osmanl
aleyhine gelitiini grenler hkmette yer alarak, yenilginin so-
rumluluuna ortak olmak istemiyorlard! ttihatlar kabine olu-
turmakta zorlanyorlard.
Doktor Nzm'm nazrlk koltuuna oturduunda ilk yapt i,
brokratlann etrafna toplayarak neler yaplmas gerektiini an-
latmak oldu. Ardndan ilk atamasn gerekletirdi: Ziya Gkalp'i
kltr ilerinin bana atad.
Eitim-renim iin Avrupa'ya gnderilen Trk rencilerin
saysn artrmay amalayan yeni almalar balatt. rencile-
rin eitim masraflann karlamay stlenen kiilere maarif nia-
n verdi. Bu nianlann dnemin gazetesi Takvimi VekayVde ilan
edilmesini salad. rnein iki rencinin masraflann karlayan
tannm Trabzon tccarlanndan Krzade Mustafa Bey'e nc
dereceden bir kta maarif nian verdi. Bu yolla eitime yardm
iin zengin kiileri tevik etmeye alt. Bu ekilde yzlerce -
rencinin Avrupa'ya gitmesine katkda bulundu.
Bunlardan biri de, Evliyazade Naciye Hanm'm, on alt yanda-
238 239

ki olu Samim'di. Samim'i tarm eitimi almas iin Macaristan'a Madam Evelyn Lochner piyanosunun bana geip gzel sesiyle
gnderdi. aryalar sylyordu. Karyaka'da Madam Fernand Guifray'm sa-
Evliyazadelerde sadece Samim deildi yurtdnda okuyan. lonunda verilen ziyafetler de pek parlak geiyordu.
Gn gelecek, izmir Belediye Bakan Evliyazade Refik Efendi'nin Levanten genler Aliottilerin Karyaka'daM "Villa des Algues"m-
Nejad'dan sonra iki olu Ahmed ve Sedad da yurtdnda okuya- da piknikler yapyor, mzik partileri veriyordu. Sporting Kulp'te
caklard. Ahmed ve Sedad, Doktor Nzm'n okulunu tercih ede- ise maskeli balolara katlmak prestijliydi. Bu balolarda danslar
ceklerdi: Sorbonne! Ama tp eitimini deil iktisad seeceklerdi. "vals"le balyor, "kadr"le devam ediyor, "cake-walk"la bitiyordu.
O gnlerde Maarif Nazn Doktor Nzm'n ba, kaynolanyla Bir de en k elbiselerle Cafe de Paris adl sinemaya gidiliyordu.
deil, kardeiyle dertteydi... Viyana Operet Kumpanyas gibi topluluklarn operetleri ise ka-
Doktor Nzm'n aabeyi Ahmed Fazl stanbul defterdaryd. nlmyordu. Bu elencelere zmir'in tannm Trk aileleri de
Bir nceki grevi ise Selanik defterdarlyd. Selanik 1912'de katlyordu...
dtkten sonra istanbul'a gelmiti. zmir'deki zenginler sava koullarnda bile elenebiliyordu.
Hatice ve Nazl adnda iki ei vard. Gerek kendisi ve gerek e- Ama ok deil biraz tede, Rus zenginlerin durumu pek parlak
lerinin ok k giyinmeleri, pahal konaklarda oturup, zengin da- deildi...
vetlerde grlmeleri haklarnda ksa srede ynla dedikodunun 1917'de Rusya'da arla son veren sosyalist devrim, Osman-
kmasna neden oldu. l'y ve mttefiklerini sevindirdi. Yeni sosyalist ynetimin tek ta-
Aabeyi k landolarla gezip aaal bir hayat srerken Doktor rafl olarak savatan ekildiini aklamas, Kafkas cephesindeki
Nzm hakk olan devlet arabasna bile binmek istemezdi. savan bittii anlamna geliyordu. Artk Osmanl Kafkas cephe-
Bir gn Bykada'da dost meclisinde sohbet edilirken, Doktor sindeki glerini dier blgelere kaydrabilirdi. Ancak Almanla-
Nzm'a aabeyi ikyet edildi. Doktor Nzm hem zld hem rn kontrolnde Rusya'ya gidip devrim yapan Lenin'in Almanla-
ard. ok deil gn sonra gazeteler istanbul Defterdar Ah- rn yenilmesine neden olacan kimse bilemezdi!
med Fazl'n Bursa'ya atandn yazd... yle ki...
Sava ekonomisinden Maarif Nazrl da payna deni ald. Rusya'daki sosyalist devrim ABD ynetimini ok rahatsz etti.
Doktor Nzm bu duruma da are buldu. Madd olanaklara sahip ngilizlerin basklarna ramen bir trl savaa girmeyen Ameri-
kiilerden nazrl adna yardm istedi. Yardmda bulunanlar ise ka, Rusya'daki gelimeler zerine tilaf glerine katlp Alman-
tpk rencilerin eitim masraflarn karlayan kiilere yapt ya'ya sava ilan etti. ABD'yi Yunanistan takip etti, Yunanllar da
gibi "nianla dllendirdi. tilaf glerine katldklarn akladlar.
Sava koullarnda Osmanl halknn moralini yksek tutmak, Ve Rusya'daki sosyalist devrim Almanya'y vurdu. Almanya'da-
rejime olan inanlarn pekitirmek amacyla, 1918'de "dman ki sosyalistler ayakland. Ocak 1918'de Berlin, Hamburg, Mnih
Bayram" organize edilmeye baland. Zaten 1916 ylndan itiba- gibi byk ehirler bata olmak zere bir milyon ii greve gitti.
ren "ocuklar Bayram" kutlanyordu... Alman ii smf gerek saysal, gerekse rgtsel adan dnyann
Yakn gelecekte "Temmuz Devrimi"nin bu bayramlar, "Osman- en gl hareketini oluturuyordu.
l'nn kllerinden doan" Trkiye'nin bayramlar arasnda yerini Yenilmez Prusya ordusunun arkasndaki g savaa kar bay-
alacakt... rak amt. ileri, Alman donanmasndaki erler ve komutanlar
Keza zmir'de de Belediye Bakan Evliyazade Refik Efendi, takip etti. Almanya ummad yerden darbe yemiti.
halk birbirine kaynatrmak, onlara moral verebilmek iin Whit- Avusturya-Macaristan mparatorluu da benzer durumdayd.
tall, Giraud, Forbes, Paterson gibi ngiliz-Fransz Levantenlerle Savan getirdii ykm askerler, iiler ve kyller arasndaki
ibirlii yaparak at yarlarn tekrar balatt. Kendisi de baha- huzursuzluu artrd. Donanmann ban ektii askerler sava
kemlik yapyordu. istemediklerini belirttiler. 6. Topu Alay ayakland. Bakaldr-
Sava "teki zmir"e uzakt... lar kanla bastrld. Ancak eylemler bitmedi. Grevler hzla ya-
Bornova'da Rene Lochner evinde mzik ziyafetleri veriyor. ylmaya balad. Sadece Budapete'de 300 000 ii greve gitti.
240
15 haziran 1918'de lke apnda genel grev ilan edildi.
Almanya ve Avusturya-Macaristan iileriyle urarken, bir
dier mttefik Bulgaristan savatan ekildiini aklad.
Bu arada ttifak Devletleri kendi aralarnda da sorunlar ya-
yorlard. rnein, Kafkasya konusunda Osmanl ile Almanya ara-
snda anlamazlklar ba gstermiti. Osmanl Azerbaycan' Al-
manlara brakmaya yanamyordu. Almanya ise Azer petrolne
sahip olmak istiyordu.
Sonuta benzer nedenlerle, ittifak paralanma noktasna geldi.
Her lke kendi kurtuluu peine dt.
O gnlerde stanbul'dan zmir'e gnderilen gizli mektup, kur-
tulu umudu peindeydi...
zmir'de toplama kamp
5 ekim 1918.
zmir Valisi Rahmi Bey Sporting Kulp atlyesinde ressam al-
l brahim'e portresini yaptnrken, stanbul'dan "acele" notuyla
gnderilmi, gizli damgal bir mektup ald.
Mektubu Sadrazam Talat Paa gndermiti. ngilizlerle sulh
grmesi yapmaya hazr olduklarn bildiriyor ve Rahmi Bey'in
bu ie arac olmasn istiyordu.
Osmanl, ngilizlerle anlaarak sava en az zararla kapatma
arayna girmiti.
Peki Talat Paa'nn ngiltere'yle yaplacak bir bar antlamas
iin neden zmir Valisi Rahmi Bey'i semiti ?
zmir Valisi Rahmi Bey ve Belediye Bakan Evliyazade Refik
Efendi ilk gnden itibaren Almanya'nn yannda savaa girilmesi-
ne karydlar.
Cephelerde ngiliz, Fransz askerleriyle arplrken, onlar, z-
mir'deki ngiliz, talyan ve Fransz Levantenleriyle ok iyi iliki-
ler iinde olmulard.
Hatta. 22 kasm 1917 gn Atina'daki ngiliz Elisi Lord Gran-
ville, Londra hkmetinden ald talimat gereince zmir'deki
esirlere ok iyi davramld iin Rahmi Bey'e teekkr mektubu
yazmt. (N. Bilal imir, Malta Srgnleri, 1985, s. 284)
Rahmi Bey ve Evliyazade Refik Efendi bu tutumlar nedeniyle
zaman zaman Alman komutanlarla da kar karya gelmilerdi.
Bir gn Almanlar, Evliyazade Refik Efendi'ye, esirler iin b-
yk bir kamp hazrl yapmasn istediler. Refik Efendi Almanla-
rn isteine bir anlam veremedi.
241
Konu Vali Rahmi Bey'e de yansynca durum anlald; Alman-
lar zmir'de yaayan bata ngiliz ve Franszlar olmak zere Le-
vanten aileleri bir kampta toplamak istiyordu.
Gerek Rahmi Bey gerekse Evliyazade Refik, Almanlarn tekli-
fine nce pek aldr etmediler. Unutturma yntemini setiler.
Ama Almanlar kararlyd, kamp meselesini halletmek iin zmir'e
general bile tayin ettiler.
Alman general, Rahmi Bey ve Evliyazade Refik'le yapt top-
lantda, kamp sorununun acilen zlmesini "emretti"! General,
valilik makamndan karken, bu emrin altnda padiahn mhr-
nn olduunu sylemeyi de ihmal etmedi.
ciddiydi...
Rahmi Bey ve Evliyazade Refik ne yapacaklarn kara kara d-
nmeye baladlar. zmir'de bir toplama kampnn olmas ehir
ekonomisinin kmesi anlamna geliyordu. Almanlarn zmir'den
ngiliz, Fransz Levantenleri kovmak iin bunu maksatl yaptkla-
rn dnyorlard.
Fakat sonunda are buldular. zmir Levantenlerinin nde gelen
isimlerinden, yakn dostlar Henri Giraud'yu ardlar. Durumu
anlattlar.
Henri Giraud, Almanlarn teklifini duyunca sarsld. Eleri ve
ocuklaryla birlikte bir esir kampnda yaamay hi aklna getir-
memiti. En fazla snrd edileceklerini dnyordu.
Ama yllardr ailece grtkleri Evliyazade Refik, hemen tes-
kin edici szler sylemeye balad. Emir padiahnd ama tatbi-
kat kendilerine braklmt.
Vali Rahmi Bey, tatbikatm nasl olacan hemen aklad: "Lt-
fen Bornova ve Buca'daM aileleri iinizden birinin bahesine top-
layn, sabahtan akama kadar aileler belirli yerde otursun, beyler
iine gitsin ama yine oraya dnsn. Bir mddet byle idare edelim.
Bana soracak olursa, kamp yeri olarak oray setiimizi sylerim."
Birinci Dnya Sava srasnda Levantenlerin "esir kamp" ya-
amlar bir sre devam etti...
stanbul'dan, ngilizlerle anlama umudu tayan mektup geldi-
inde, "toplama kamp" uygulamac devam ediyordu.
Ka oylamas
Mektubu okuyan Vali Rahmi Bey, ressam all brahim'den izin
isteyerek Hkmet Kona'n. gitti.
Bata Belediye Bakan Evliyazade Refik olmak zere gven-
242
elii mesai arkadalarn ve kentin nde gelen Levanten tccarla-
rn valilie ard. Talat Paa'mn ngilizlerle masaya oturmak is-
tediklerini belirten mektubundan bahsetti. Mektup bu topluluk
tarafndan mspet bulundu. Hemen karar aldlar.
Toplantda bulunan Vilayet Yabanc ler Mdr Charles Ka-
rabiber Efendi ile Fransz tccar M. Edmond Giraud delege sfa-
tyla Midilli'deki ngiliz temsilciliine gideceklerdi. Yanlarnda
Talat Paa'mn bar teklifini ieren mektubu vard.
Charles Karabiber Efendi ve Edmond Giraud Midilli'ye hare-
ket ettiler. ngiliz temsilci bu konunun kendi rtbe ve grevini
aacan belirtip, heyetin Atina'daki sefir Lord Granvle'le g-
rmesinin daha iyi olacan syledi. Atina'daki sefir Lord Gran-
ville ise hi umutlu konumad:
Osmanl hkmeti sulh isteinde ge kalmt...
ngilizlerin kendilerinden bu kadar gvenli olmalarnn nedeni
Osmanl'nn mttefiklerinin yaad sorunlard. Bulgar Kral Fer-
dinand, Alman mparatoru II. Wilhelm ve Avusturya-Macaristan
mparatoru I. Kari ta ve tahtlarn brakarak memleketlerini terk
etmilerdi.
tilaf Devletleri savatan zaferle kt...
Osmanl ordusunun yenilgisiyle Sadrazam Talat Paa kabinesi
istifa etti.
Doktor Nzm'n nazrl ancak 2 ay 26 gn srebildi...
Yeni hkmeti kurma grevi Ahmed zzet Paa'ya verildi.
Ahmed zzet Paa, Osmanl ordusunun bilgili komutanlarmdan-
d. 1884 ylnda Harp Okulu'nu, 1887'de ise Harp Akademesi'ni bi-
rincilikle bitirmiti. Bu baarlarndan dolay asker okullar mfet-
tii Goltz Paa'mn (Colmar von der Goltz) yardmclna getirilmi,
mesleini ilerletmesi iin Almanya'ya gnderilmi ve Alman Genel-
kurmay'nda uzun sre Liman von Sanders'le birlikte almt.
Yani, Sadrazam Ahmed zzet Paa Almanlara ve ttihatlara
yaknd.
Kabinesinde, Dahiliye Nazr Ali Fethi (Okyar), Maliye Nazn
Cavid, Bahriye Nazn Hseyin Rauf (Orbay) gibi ttihatlar vard.
Harbiye nazrln da stlenen Sadrazam Ahmed zzet Paa,
bakanln mstearlna da Albay smet (nn) Bey'i getirdi. zerine sonucu kabul etmekten baka bir yol gremiyorlard.
Yeni hkmetin ilk icraat, ttihatlarn bata Ermeni tehciri
olmak zere baz politikalarn an ya da kanunsuz uyguladn mesinin zor olduunu gsteriyordu: Osmanl 400 000 ehit ver-
dnd, Bursa Valisi smail Hakk, Halep Vilayeti Polis Md- miti. 180 000 asker yaral ve 1,5 milyon asker ise tutsakt.
r Sadeddin, el Mutasarrf Mahmud Ata, Kavakl Kaymakam
dris Kemal gibi brokratlar azletmek oldu.
243
Grevinden almanlar arasnda spriz bir isim daha vard: tti-
hatlann nemli kurmaylarndan zmir Valisi Rahmi Bey!..
Rahmi Bey, ttihat ve Terakki iinde Selanik'ten beri birlikte
alt 1911'de cemiyetin ktibi umum grevinde de bulunan
yeni Dahiliye nazr Ali Fethi tarafndan grevden alnmt.
Vali Rahmi Bey grevden alndktan sonra ttihat ve Terak-
ki'nin acil ans zerine stanbul'a gitmek zere yola kt. Yol-
culuktan nce, Osmanl'nn yenilgiyle birlikte ehirde taknlk-
larda bulunan zmirli Ermenilerden Madam Avadikyan' ziyarete
gitti. Bilmezden gelerek mor, turuncu ve sar renkli, perdelere ta-
klm, yere kadar uzanan bezin ne olduunu sordu. Madam Ava-
dikyan, mill bayraklan olduunu syleyince, Rahmi Bey, "Ma-
damcm pek zevksiz buldum bunu. Rumlann mavi-beyaz bayra-
daha i ac" diye alay ederek evi terk etti. (Nail Morali, M-
tareke'de zmir, 2002, s. 104)
Rahmi Bey stanbul'a doru yola karken, stanbul hkmeti-
nin temsilcisi on gnlk Bahriye nazn olan Hseyin Rauf ve ikin-
ci delege Hariciye Mstean Read Hikmet, ngilizlerle ban g-
rmesi yapmak iin zmir'e geliyordu.
zmir'in baz mahalleleri grltl, bazlan ise sessizdi. Sessiz
olanlar Mslman ve Yahudi mahalleleriydi. enlik yapanlar ise
Rumlar ve Ermenilerdi.
Levantenlerin nh halleri karkt.
Trenle gelen stanbul hkmeti mtareke heyetini Vali Vekili
Nureddin ile Ordu Komutan Cevad Paa karlad.
Rauf Bey bakanlndaki Osmanl heyeti, Midilli Adas'nn
Mondros limamnna demirlemi ngiliz sava gemisi Agamem-
non'da ngiliz Akdeniz Donanmas Bakomutan Amiral Sir Art-
hur Calthorpe'la "ban grmesi" yaparken, stanbul'daki tti-
hatlar geleceklerini tartyordu.
Doktor Nzm ok kzgnd. Yenilgiyi kabul edemiyordu. Os-
manl'nn tek bana da kalsa savaa devam etmesi gerektiini sa-
vunuyordu.
Kendi grn destekleyen sadece bir avu ttihat'yd. On-
lar da Bulgaristan'n ekilmesiyle, Balkan cephesinin kmesi
Savan bilanosu Doktor Nzm'n nerisinin hayata geiril-
Grnen tablo bir gerei ttihatlarn yzne arpyordu.
Hem Osmanl, hem de ittihatlar kaybetmiti...
244
Doktor Nzm'n "savaa devam" nerisi fazla tartlmad bile.
Gndemin ikinci maddesi, bundan sonra ne yaplaca konu-
suydu. Doktor Nzm, bir sre Anadolu'da saklanmay, sonra -
kp kurulacak mahkemelerde kendilerini savunmay nerdi.
Merkezi umum yesi Kara Kemal, ttihatlarn nde gelen
isimlerinin yurtdna gitmelerini sonra ortam msait olunca dn-
meleri teklifinde bulundu.
Tartmalardan sonra Kara Kemal'in nerisi kabul edildi!
Baz "ittihat eflerin" yurtdna gitmesine karar verildi. tti-
hatlara bir kez daha yurtd gzkmt.
Aynca...
Drt ekimser, dokuz ret ve otuz be kabul oyuyla "ttihat ve
Terakki Cemiyeti-Frkas" kapatld. Osmanl'nn kaderine hk-
meden "ttihat ve Terakki" isim olarak tarihe karmt, ama
onun siyasal izgisi bu topraklarda hi yok olmayacakt...
Moda'daki evde heyecan ve hzn i ie
"ki bacanak" Doktor Nzm ve Dr. Tevfk Rd'nn (Ara)
birlikte kaldklar Moda'daki evleri o gece ok kalabalkt. Dok-
tor Nzm, kyafet deitirip Anadolu'ya gitmek istediini bir kez
daha telaffuz etti. Ama karar alnmt; yurtdna gideceklerdi ve
giden "ttihat efler" arasnda o da vard!
Doktor Nzm ve arkadalarnn yurtdna kacan ok az
ittihat biliyordu. Onlar da veda iin eve gelip gidiyorlard. Misa-
firlerin hemen hepsi Doktor Nzm'm yurtdna kmas konu-
sunda hemfikirdi. Bunun iki nedeni vard. Doktor Nzm, ttihat
ve Terakki ile Tekilat Mahsusa eylemlerinden sorumlu tutulan
isimlerin banda geliyordu. Cezaevine girebilir, hatta idam bile
edilebilirdi.
Aynca Doktor Nzm'm, uzun yllar yurtdnda bulunup rgt-
lenme faaliyetlerinde bulunduu iin, benzer almay yine yap-
mas bekleniyordu.
ttihatlar pes etmek niyetinde deildi. Planlarna gre, yurt-
dna kanlar tpk daha nce yaptklar "hrriyet mcadelesi- lej'de bir araya gelerek, 4 ocak 1919'da "Wilson Prensipleri Cemi-
nin" benzerini verecekler ve iktidar yine ele geireceklerdi!..
Moda'daki evin ziyaretileri azalmyordu. Srekli eski gnler-
den, anlardan bahsediyorlard; Paris... Selanik... zmir!
Doktor Nzm ei Beria'yla birka dakikalna ba baa kala-
bildi. Beria'ya ttihat ve Terakki merkezinden ald be aylk ma-
245
a olan 300 liray verdi. zmir'e, babas Evliyazade Refik Efen-
di'nin yanna gitmesini tledi. Kendi zerine kiralk olan iftli-
i son gn 9 000 liraya elinden karmt. Onu da eine verdi. Ce-
binde yalnzca 18 liras vard. Beria parann bir blmn iade et-
mek istedi, ama o kabul etmedi, ne de olsa ksa bir zaman sonra
dnecekti, 18 lira yeterliydi!
Beria alamaya balad. Doktor Nzm ekmeceden sakinleti-
rici bir ila karp verdi. Beria sanki hap mptelas olmutu, su
almadan hap yuttu. Titriyordu. Anlaml anlamsz kafasn sall-
yordu srekli.
Doktor Nzm dinlenmesini tleyip salona dnd.
Kz Sevin'i kucana ald. pt, koklad. Yedi yandaki Se-
vin babasnn sk sk gittii seyahatlerine almt sanki.
Doktor Nzm kzyla oynarken nedense odada bulunanlarn
hepsi susmutu. Sessizlii bozan Evliyazade Naciye Hanm oldu.
Duygusal havay datmak iin konuyu deitirdi:
Halide Edib (Advar), Nakiye (Elgn) ve Fatma liye hanme-
fendilerle bulutuklarn, ABD Bakan Woodrow Wilson'un on
drt maddelik bar plann Osmanl Devleti iin ok umut verici
bulduklarn aktard. Naciye Hanm'a gre, Bakan Wilson, Trk-
lerin "dostu" ve "savunucusuydu"; Osmanl Devleti'nin egemenlik
hakkn tanyordu.
stelik Amerika'nn "emperyalist gayesi" yoktu!..
Naciye Hanm, ABD'nin banda insan haklan savunucusu,
idealist, d politika uzman bir profesrn bulunmasnn Osman-
l iin ans olduunu szlerine ekledi. Son olarak, Halide Edib
Hanmefendi'nin "Wilson Prensipleri Cemiyeti" kurmak iin ha-
zrlklara giritii bilgisini de verdi.
Moda'daki eve tekrar dnmek zere, konuyu da datmadan
araya girip birka minik not aktarmak istiyorum: skdar Ame-
rikan Kz Koleji mezunu Halide Edib (Advar) ve Amerikan Co-
lumbia niversitesi mezunu Ahmed Emin'in (Yalman) giriimle-
riyle, Refik Halid (Karay), Celal Nuri (leri), Necmeddin (Sadak),
Yunus Nadi (Abalolu) gibi Osmanl mnevverleri, Robert Ko-
yeti"ni kurdular.
Kuruculann ounun Sabetayist olmas tesadf myd?
Herhalde!..
Peki, stanbul'da "Wilson Prensipleri Cemiyeti"ni kuranlar, ge-
rek ABD gerekse Siyonist politikalan hakknda ne kadar bilgiye
sahiptiler ?
246
ABD Bakan W. Wilson Siyonizm'e yrekten balyd. zel g-
rmelerinde Amerikan Siyonistlerinden bu eilimini saklam-
yordu. Aynen, pek ok Amerikal gibi din sebeplerle Siyon'a ba-
lyd. "Museviler iin Filistin'i barbar Trk'ten koparmak" efsane-
si bakan da bylemiti. (Mim Kemal ke, Kutsal Topraklarda
hanetler, Komplolar, Aldanmalar, 1991, s. 263)
Sava yllan boyunca ABD ynetimi, Siyonizm'i devlet politi-
kas haline getirmiti! Kukusuz bunda ABD'deki Yahudilerin fi-
nans ve yayn dnyasna hkim olmalarnn byk etkisi vard.
ABD bu Siyonist politikalarn hayata geirmek iin istanbul'a
gnderdii bykelilerini bile zel olarak seiyordu. Ameri-
ka'nn sava yllarndaki bykelisi Henry Morgenthau ve arka-
sndan gelen Abram Elkus Yahudi'ydi.5
Dnya Siyonist tekilat Alman kkenli Yahudilerin elindeydi.
Bu nedenle Siyonistler Birinci Dnya Sava'nda ttifak Devletle-
ri'ne yakndlar. Ancak, Amerika'nn savaa katlmas, Alman-
ya'nn yenilmesi ve ingilizlerin Filistin'e girmesiyle birlikte itilaf
glerine yaklatlar. Aslnda Siyonistlerin ingilizlere yaknla-
mas bir yl nce balamt, ingiliz Dileri Bakan Arthur James
Balfour'un adn tayan 2 kasm 1917 tarihli Balfour Bildirisi, Fi-
listin'de bir "Yahudi mill yurdu"nun kurulmasn talep ediyordu,
ingiliz igaliyle birlikte, Yahudi mill yurdu kurulmas amacyla
Filistin, "Britanya manda ynetimine" sokuldu. Bu arada Yahudi-
lerin Filistin'e gleri hi durmad. 1914'te 90 000 Yahudi'nin bu-
lunduu Filistin'e ayda ortalama 3 000 kii g etti.
Siyonistler, Filistin'de bamsz srail devletini kurmak iin, ar-
tk ne II. Abdlhamid'e ne de ttihatlara muhtat. Amalarna
ulamak iin, Amerika, ngiltere, Fransa ve Sovyetler Birlii'nde
lobi faaliyetlerini srdryorlard.
En ok gvendikleri ise Amerika'daki Yahudi sermayesiydi.
Filistin'in ingilizler tarafndan igal edilmesiyle "Siyonizm" Os-
manl'nn gndeminden dm myd ?
Osmanl mnevverlerine, Siyonistlere bir "vatan" bulma amac
tad iin, Wilson Prensipleri'ne sk skya sarldklarn syle-
mek hakszlk olur.
ABD ve Sovyetler Birlii, ezilen dnya lkelerine bir umudun
5. ilgintir, ABD Ankara'ya gnderdii bykelilerini hep Yahudi diplomatlardan se-
mektedir. Elli drt kiiden oluan bykeli listesinde yer alan isimlerin yzde 9O' Ya-
hudi'dir, isimleri tek tek yazarak uzatmak gereksizdir. James Spain, Robert Strausz-Hu-
pe, Morton Abramovvitz. Marc Grossman, M. Robert Pnrrk Frir FHpIman hunl^rJ-m
247
propagandasn "ihra" ediyorlard: kendi kaderini tayin hakk!
Evliyazade Naciye Hanm gibi mnevverler, ABD'nin Osman-
h'daki Trklerin haklarn koruyacaklarna inanyorlard. Yani
yurtlarndan srgn edilmemenin gvencesi olarak Wilson Pren-
sipleri'ni gryorlard!
Evliyazade Naciye Hanm'm ayrca Amerikallara sempatisi var-
d. Damad Fad Hamdi (Dlger), Amerikan Glen Tobacco irketi-
nin Trkiye temsilciliim yapyordu. Amerikallarla bir iki yemekte
zmir'de yan yana gelmilerdi. Amerikallarn "kasnt" olmamala-
rndan, Naciye Hanm etkilenmi, onlar kendisine yakn bulmutu.
ngilizleri, Franszlan yakndan tanyordu. Onlarn bir umut ol-
madn dnyordu. lkenin kurtuluunun ABD'ye yaknla-
makla mmkn olacan sylyordu evresine. Kurtulu iin
baka bir "reeteye" gerek yoktu!
Neyse, Moda'daki eve dnelim...
Moda'daki veda gecesinin belki de en sakini Naciye Hanm'd.
Yeeni Sevin'i kucandan indirmiyordu. Herkesi sakinletirme
grevi sanki ona verilmiti.
Bir dier Evliyazade, Dr. Tevfk Rd'nn (Ara) ei Makbule
aknd; evin iinde srekli hareket halindeydi, nedensizce sa
solu toparlamaya alyordu. Telalyd.
Art arda iilen sigaralarla evin salonunda gz gz grmyor-
du. Geceyansna yaklalmt ki, Dr. Tevfk Rd sevinle eve
girdi. Mondros Mtarekesi'nin iyi artlarda imzalandn syledi.
Haber evin kasvetli havasn birden deitirdi. Umutsuzlua
gerek yoktu!..
Mondros Mtarekesi'nin sevinli bir heyecan dalgas yaratma-
snn nedeni, antlamay imzalayan Rauf (Orbay) Bey'in, gr-
melerden dndkten sonra istanbul gazetelerine, "Devletimizin
bamszl, saltanatmzn hukuku, milletimizin onuru tmyle
kurtarlmtr" diye deme vermesiydi.
Heyecana Osmanl Meclisi Mebusan da kendini kaptrm g-
rnyordu; mterakeyi oybirliiyle onaylad; Osmanl posta ida-
resi mutlu bir olay kutlarcasna anma pullan kard!
Osmanl'nn bakenti stanbul henz gerekle tanmamt.
Moda'daki evde artk aynlk zaman gelmiti...
Doktor Nzm ei Beria, kz Sevin ve yakn dostlanyla veda-
lap evden kt.
Kemerinde kaynpederi Evliyazade Refik'in hediyesi tabancas
vard.
Kimsenin lSrlamava pplpsini isfmnpdi Yannrta snrlpfp <>'-
248 249

venlii iin Tekilat Mahsusa'dan birka fedai vard.
Moda iskelesine gittiler.
Arnavutky'de hsan Namk'n (Poroy) evinde kader arkada-
laryla bulutu.
Sabaha kar...
Sekiz kiiydiler: Enver Paa, Talat Paa, Cemal Paa, Doktor
Nzm, Dr. Rusuh, Polis Mdr Azm, Bedri Bey ve Dr. Bahaed-
din akir.
Yamur ve rzgrn hkim olduu karanlk bir gecede sekiz
yorgun adam denizin karanlna kart. 6
Arkadalarn uurlamaya gelen bata Tekilat Mahsusa'mn
Bakan Albay Hsameddin (Ertrk) olmak zere bir avu tti-
hat fedai, sa ellerini kalplerinin zerine koydular. Kalp zerine
konan el, "lme kadar beraberiz" anlamna gelen bir ttihat
selamyd...
yle de olacakt: sekiz ttihat'dan drd suikast sonucu; biri
atmada; biri idam sehpasnda can verecekti. Sadece ikisi, on-
lar da idam sehpasna kmaktan son anda kurtulduktan sonra,
ecelleriyle leceklerdi.
Bir bilinmeze doru yola kan Doktor Nzm, kendisini nasl
bir sonun beklediini kukusuz bilemezdi...

6. Konuyla ilgili anlarda, gazeteci ve akademik almalarda gidi tarihleri konusunda

2, 3, 7 ve 8 kasm gecesi yazlmaktadr. Keza ayn karklk "neyle gittikleri" konusun-
da da vardr. nanmayacaksnz ama ka kiinin yurtdna kt bilgisi bile net deildir.
Baz isimler yedi bazlar ise sekiz demektedir. Hatta koca koca "profesrler" giden
gruba "Yediler", "Yedibalar" denildiini yazmaktadr. Sorun Dr. Rusuh Bey'den kay-
naklanmaktadr. Baz yazarlar Dr. Rusuhnin dier grupla birlikte gitmediini yazmak-
tadr. Oysa Dr. Rusuh 1926 zmir Suikast yarglanmalarnda yurtdna nasl katkla-
rn ayrntlaryla anlatmaktadr!

Yazar Kitap ad Sayfa no. Ne zaman ? Neyle gittiler?

Sleyman jn Trkler Nerede 566 2 kasm 1918 Alman gemisi
<ocaba Yanld

Sina Aksin Jn Trkler, 439 1-2 kasm 1918 Alman denizalts

ttihat ve Terakki

evket Enver Paa 479 7-8 kasm 1918 U-67 Alman

Sreyya cilt 3 denizalts
Aydemir

Tark Zafer Trkiye'de Siyasal 678 2 kasm 1918 Alman torpidosu

Tunaya Partiler (1859-1952)

Ahmet Bedev nklap Tarihimiz 443 3 kasm 1918 Alman torpidosu

Kuran ve Jn Trkler

Mustafa Ragb ttihat ve Terakki 734 2 kasm 1918 Alman gemisi

Esatl

Yay. yn. ada Trkiye 70 I kasm 1918 Alman gemisi

Sina Aksin (/ 908-1980) cilt 4

1 kasm 1918 Alman gemisi
Alpay Kabacal Talat Paa'nn Anlan 12-13
2 kasm 1918 U-67 Alman
Uur Mumcu Gazi Paa'ya Suikast 80 denizalts

3 I ~l,;~ t

On birinci blm
30 ocak 1919, stanbul
Sabah saatleri...
Dr. Tevfk Rd (Ara), Meclisi lii Shh'deki iine gitmek
iin Moda'daki evinden tam kacakken, kap alnd. At. Kar-
snda bir polis memuru vard. Polis, elinde tuttuu stanbul Polis
umum mdrnn tezkeresini uzatt.
Dr. Tevfk Rd tezkereyi okudu. Mdri umum bey, baz ma-
lumatlar almak zere kendisini makamna anyordu.
Ei Makbule Hanm' ar tezkeresinden haberdar edip, gelen
grevliyle stanbul Polis Umum Mdrl'nn yolunu tuttu.
Polis Umum Mdr Muavini Seza Bey'in yanna kt. Seza
Bey niin davet edildiini bilmediini syledi. Dier grevlilere
neden arldn sormak iin tam kapdan karken, etrafn po- stanbul hkmeti, insan av balatmt. Gzaltna almanlar
lisler sard. Gzaltna alndn sylediler!
Dr. Tevfik Rd'y, Polis Umum Mdrl'nn en st katn- cezaevine tklyordu.
daki kk bir odaya kapattlar. Yerde sadece pis kokan bir min-
der vard. Bir gn gndzl geceli orada kald. Ertesi gn evden
yiyecek, giyecek ve yatak getirtmesine izin verildi.
Bir hafta hi dar karlmadan o kk odada kald. Kimsey- bayazar Hseyin Cahid (Yaln), ttihat Dahiliye Nazr s-
le grtrlmedi. Daha sonra gzaltna alnanlarla birlikte Beki-
raa Bl'ne gnderildi.
Dr. Tevfik Rd neden gzaltna alnp, tutuklanmt?
ittihat ve Terakki Cemiyeti-Frkas kendisini feshettikten
sonra, tm belgeler bacana Doktor Nzm tarafndan alnp
bir bilinmeze gtrlmt. Gerek Saray, gerekse Sadrazam
Ahmed zzet Paa'nn istifasndan sonra ibana gelen Ahmed
Tevfik Paa hkmeti, bu belgelere byk nem veriyordu. Sa-
ray, d basklardan kurtulmak iin, Ermeni tehcirinin bir dev-
lel politikas deil, ttihatlarn uygulad bir operasyon oldu-
25 1
unu bu belgelerle ispatlayp rahatlamak istiyordu.
Dr. Tevfik Rd'nn tutuklanma nedeni salt bu belgeleri orta-
ya karmak deildi. Doktor, ttihat ve Terakki Cemiyeti-Frkas
feshedildikten sonra, yerine 24 kasm 1918'de kurulan "Teceddt
Frkas"nn meclisi umumsinde grev almt.
Meclisi Mebusan' fesheden Sultan Vahideddin, ttihatlarn
kllerinden doan, Teceddt Frkas'n yaatmak istemiyordu!
tilaf gleri stanbul'u henz igal etmemilerdi ama Boaz'a
gnderdikleri sava gemileriyle varlklarn hissettirmeye bala-
mlard. Bata ttihatlar olmak zere, direni yapabilecek tm
unsurlara gzda verilmesini istiyorlard.
Sultan Vahideddin de ngilizlerin gvenini kazanabilmek iin
ttihatlar zerindeki basky younlatrd.
Basklar sadece stanbul'da yaplmyordu...
Evliyazade ailesi zerinde karabulutlar dolayordu.
nce, damatlan Doktor Nzm yurtdna kamak zorunda kal-
mt. Arkasndan, 8 kasmda Evliyazade Refik Efendi basklara
dayanamayp zmir Belediye bakanlndan istifa etmiti.
imdi ise bir dier damat, Dr. Tevfik Rd tutuklanmt.
ttihat Evliyazade ailesi, Osmanl Devleti gibi Birinci Dnya
Sava'ndan yenik kmt...
Kbus sadece Evliyazadelerin zerine kmedi.
stanbul'da sadece Moda'daki evin kaps alnmad.
O gn, o saatte stanbul'da birok eve baskn yapld.
hemen tutuklanarak "Bekiraa Bl" denilen Harbiye Nezareti
Yakalananlar arasnda ttihatlarn nde gelen isimleri var-
d: ttihatlarn kasas Midhat kr (Bleda), ttihat "teoris-
yen" Ziya Gkalp, ittihatlarn yayn organ Taniriin sahibi ve
mail Canbulad, ttihatlarn stanbul'daki en gl ismi Kara
Kemal...
Liste her geen gn kabaracakt: Sadrazam Said Halim Paa,
Meclisi Mebusan Bakan Halil (Mentee), Dahiliye Nazn Ali
Fethi (Okyar), gazeteci Ahmed Emin (Yalman), gazeteci Salah
(Cimcoz), ttihat "teorisyen" Ahmed (Aaolu), gazeteci Celal
Nuri (leri), Osmanl mnevverleri Sleyman Nazif, Aka Gndz
ve Emmanuel Karasu...
zmir'den Rahmi Bey, kr (Kaya), Eczacba Ferkl...
Evliyazede Refik tutuklanmamt.
2S2
Daha birka ay nce imzalad Mondros Mtarekesi'ni "umut
verici" bulan Hseyin Rauf da (Orbay) tutuklananlar arasndayd!
ngilizler, kendilerine mukavemet gsterecek her evreden is-
mi tutuklatarak Bekiraa Bl'ne koyuyordu. Bunlar arasnda
"Wilson Prensipleri Cemiyeti" yeleri bile vard!
ngiltere o yllarda kendisine yava yava rakip kmaya bala-
yan ABD'yi, "kurtarc ilan eden" isimleri de tutuklayarak o ev-
relere mesaj vermek istiyordu. Zaten bir sre sonra "ngiliz Mu-
hipleri Cemiyeti"ni kurdurdu. ngilizlerin en byk yardmcs,
1919 banda tekrar siyaset sahnesine kan Hrriyet ve tilaf Fr-
kas'yd!..
ngilizlerin bir dier "yardmcs" Sultan Vahideddin'in dnr
Sadrazam Ahmed Tevfik Paa'yd.
Dnrlk nereden geliyordu ? Ahmed Tevfik Paa'nn olu s-
mail Hakk (Okday) Paa, 12 eyll 1914'te Sultan Vahideddin'in
kz Ulviye Sultanla evlenmiti.
Ahmed Tevfik Paa'nn sadrazamla getirilmesi yal olduu
gerekesiyle ok eletirilmiti. Ancak Paa drt kez geldii
sadrazamlk grevini 1920 ylma kadar srdrd. Grevi brak-
tnda yetmi yedi yandayd. lgin rastlant, paann kuca-
nda sevdii Blent Ecevit de drt kez babakanlk yapt. Son
babakanl dneminde ok yal olduu eletirilerine muha-
tap kald. O da babakanlktan ayrldnda yetmi yedi yan-
dayd ! Ahmed Tevfik Paa 1936'da vefat etti; yani ldnde
doksan bir yandayd!
Sadrazam Ahmed Tevfik Paa'nn ilk icraat, ttihatlar tutuk-
latmak oldu. Arkasndan ttihat ve Terakki Cemiyeti-Frkas'nn
malvarlna el koydurdu. Biliniyor ki, sadrazama bu operasyonu
yaptran g ngilizlerdi.
Peki, tutuklananlar arasnda Rahmi Bey gibi ngilizciliiyle n-
l isimlerin olmasnn sebebi neydi ?
Benzer soru, o gnlerde ngiliz Parlamentosu'nda da gndeme
geldi. ngiliz milletvekilleri H. Herbert, J. Jones ve W. Guinness
"Rahmi Bey sorununu" Avam Kamaras gndemine tadlar.
Charlton Whittall ngiliz Dileri Bakanl'na uzun bir mek-
tup yazd.
Sahi zmir eski valisi "ngilizci" Rahmi Bey neden tutuklanmt ?
Bu sorunun yant iin drt yl geriye gitmemiz gerekiyor...
I. Sadrazam Ahmed Tevfik Paa'nn olu smail Hakk Okday ikinci evliliini ise 21 ha-
ziran I922'de Ferhande Hanm'la yapt. Ferhande Hanm Blent Ecevit'in annesi ressam
Kln7 Hnnm'n rpvvpivrli Ahmpri TpvfiU Pas Riilpnr provir'i L-rsm sln "R rnrk
253
"Gel prens ol!"
ngilizler 1915 banda anakkale Boaz'na kar harekta
gemeden nce, zmir Yeni Kale istihkmlarn bombalam, son-
ra krfeze girerek zmir'i teslim almak istemiti.
ngiliz filosunda grevli istihbarat servisinin nl eleman Al-
bay Wyndhem Deeds,2 zmirli ngiliz tccar Eric Whittall aracl-
yla, zmir Valisi Rahmi Bey'le grmek istediini bildirdi. Res-
m olmayan bu istei Rahmi Bey kabul etti. Vilayet Yabanc ler
Mdr Charles Karabiberle birlikte Karaburun'da istihbarat g-
revlisi Deeds'le bulutu. ngilizler zmir ve evresine asker kar-
ma izni istediler.
Rahmi Bey'in bu hizmetinin karl da dnlmt. zmir bir
prenslik olacak, bana da Rahmi Bey getirilecekti. ngilizlerin Arap Ya-
nmadas'nda oynadklar bu oyunun Anadolu'da da skeceim dne-
bilmeleri artcdr. Yine ngiltere'nin Rahmi Bey'e bu teklifi yaparken
kendince hakl ve yerinde saylabilecek baz nedenlere dayandn sy-
lemek zorundayz. Rahmi Bey, zmir'i Osmanl mparatorluu'nun d-
nda bamsz bir lke gibi ynetmekteydi. ehirdeki yabanc uyruklu
iadamlaryla olan dostluu Trklerin bile yaknmalarna yol ayordu.
(Nurdoan Taalan, Ege'de Kurtulu Sava Balarken, 1970, s. 43)
ngilizler Rahmi Bey'e prenslik teklif ediyorlard.
Rahmi Bey'in cevab da netti:
zmir cayr cayr yanar, yine de ngiliz olmaz. Bu davrannzla
ehrin iindeki tm Hristiyanlar atein iine atyorsunuz. ehri d-
verek alsanz bile tek bir Hristiyam sa olarak bulamayacaksnz...
(Yaar Aksoy, Bir Kent, Bir nsan, 1986, s. 133)
Rahmi Bey dediini de yapt; valilie gelir gelmez, Evliyazade
Refik Efendi'yle birlikte ehrin ileri gelenlerini toplad. Tm res-
m dairelere teneke teneke gaz datlmasn, bata Levantenler
olmak zere Rum ve Ermenilerin "canl hedef olmalar iin eh-
rin her tarafnda datlmalarn istedi.
Bu arada devreye Whittaller, Giraudlar gibi aileler girdi; ngiliz-
ler zmir'i almaktan vazgeti. Rahmi Bey de "savunma plann" ra-
fa kaldrd.
2. ngiliz istihbaratnn nemli isimlerinden VVyndhem Deeds daha sonra "sir" unvan
r M l_ DD/~ D - A .'-,-J..

2S4
Kukusuz "hikyenin anlatm" biraz abartlyd ama olay ger-
ekti. Rahmi Bey, ngilizlerin teklifini reddetmiti.
ngilizler kendilerinden saydklar zmir Valisi Rahmi Bey'in bu
tavrn unutmadlar.
ngilizler iin "ngilizcilik", sylediklerinin itirazsz uygulanma-
s anlamna geliyordu! Osmanl sadrazamlarndan brokratlarna
kadar buna uyan birok isimle uzun yllar almlard.
ngilizler anlamt ki, Rahmi Bey nce Ittihat'yd !..
Rahmi Bey'in bir dier zellii ise, zellikle Selanik'in kaybedi-
liinden sonra "an Rum dman" olmasyd...
Sava ncesi Enver Paa'nn Kuuba Erefle birlikte hazr-
lad "Rum tehcir planna" say abartld iin kar kmt. An- braktn renince ona st gtrd. Kocasn ok zayflam
cak uygulamamazlk yapmad.
Bata zmir olmak zere Bat Anadolu sahillerinde ikamet
eden Rumlarn, i blgelere nakledilmesinde aktif olarak alt.
Osmanl mebusu Dimitriyadis Emanuelidis, Meclisi Mebusan'da
yapt konumada, sahil kesiminden i blgelere gnderilen Rum
nfusunun 250 000 olduunu belirtmiti.
"Srgne" gnderilenler arasnda nl isimler de vard. Sava
ncesi zmir metropolitliine atanan Hrisostomos, Rahmi Bey'in
emriyle stanbul'a srlmt.
tilaf gleri gerek Ermenilere, gerekse Rumlara yaplan tehcir
uygulamasna katlan tm ittihatlar tutuklyordu. te Rahmi
Bey de bu isimlerden biriydi. Bu nedenle Bekiraa Bl'ne t-
kljvermiti...
Alk grevi
Bekiraa Bl'ne her gn yeni ttihatlar getiriliyordu. Ko-
ularda yer kalmamt. ttihatlar arasnda sadrazamlk, nazr-
lk yapm isimler daha az tutuklunun bulunduu odalara, Dr. Tev-
fik Rd gibi daha gen olanlar "meydan" adn verdikleri kala-
balk koulara konuluyordu.
Ziyaretileriyle grme yapmalarna izin veriliyordu.
talyan Yksek Komiseri Koni Sforza, Emmanue! Karasu'yu zi-
yaretinde, daha hibir tttihat'nn sorgusunun yaplmadn -
renince ok ard. Memleketin bana nasl bir idare gelirse gel-
sin Osmanl'nn adam olmayacan sylemesi ve bunu Kara-
su'nun Bekiraa Bl'ndeki arkadalarna aktarmas, Dr. Tev-
f'ik Rd'nn alk grevi yapmasna neden oldu.
Dr. Tevfik Rd, Harbiye nazrna gnderdii hakaret dolu mek-
255
tubunda, ifadesi alnana kadar yemek yemeyeceini bildirdi.
Bata Hseyin Calid olmak zere arkadalarn alk grevin-
den vazgeirmeye alt. banda bulunan hainlerin lmn-
den memnun kalacaklarn sylemeleri bile Dr. Tevfik Rd'y
kararndan vazgeiremedi.
stanbul gazeteleri Dr. Tevfik Rd'nn asab bir rahatszla
uradn ve hi yemek yemediini yazmaya baladlar. Bu yalan
haber bile doktorun evkini krmad.
Ve alk grevinin nc gnnde Bekiraa Bl'ndeki tu-
tuklularn ifadeleri alnmaya baland...3
Evliyazade Makbule Hann, Dr. Tevfik Rd'nn alk grevini
grd. Birbirlerine moral verici szler sarf ettiler.
Evliyazadeler, o gnlerde, Sadrazam Ahined Tevfik Paa'ya
ate pskryordu. Ancak, gn gelecek dnr olacaklard!
Evliyazade Refik Efendi'nin olu Nejad'm torunu Osman Evli-
yazade; Sultan Vahideddin ile Sadrazam Ahmed Tevfik Paa'nn
ocuklan Ulviye ve smail Hakk (Okday) Bey'in torunu Ilanza-
de'yle evlenecekti! Bu evlilikten Nesliah ile Mesude Evliyazade
doacakt. Ama dnr olacaklar gnler henz ok uzaktayd...
Ve ilgintir, ok uzak olsa da, Blent Ecevit ile Adnan Mende-
res akrabayd...
ttihatlar sarsan intihar
Bekiraa Bl'ne konulanlarn says ksa srede iki yz el-
liyi buldu. Tutuklular koularda st ste yatyordu. Ek olarak
alan Sleymaniye kapsnn zerindeki itfaiye karargh odala-
r bile dolmutu. stelik tevkifatlar bitmek bilmiyordu...
Bu arada Bekiraa Blnde bir ilk gerekleti: Tbbiyei As-
keriye Mektebi'nde, arkadayla birlikte ttihat ve Terakki Ce-
miyeti'nin temeli saylan "ttihad Osman"yi kuran Dr. Mehmed
Reid, Bekiraa Blnden kat.
Son olarak Diyarbakr valilii grevinde bulunan Dr. Mehmed
Reid Bey, Ermeni tehcirinden sorumlu tutularak, Bekiraa Bl-
'ne ilk konulan ttihatlardand.
"Milleti sadka" denilen Ermeniler ile Osmanllar arasna ne
girmiti ?
Kukusuz Avrupa'dan esmeye balayan milliyetilik rzgr Er-
3. Yukarda anlatlanlar Dr. Tevfik Rd Aras'n, Celal Bayar'a yazd 7 aralk 1944 ta-
rihli mpkf h nHnn al/farlmet*
256
257

menileri de etkilemiti. Onlar da Yunanllar, Bulgarlar, Srplar gibi mayan Dr. Reid, 25 ocak 1919'da hamama gtrlrken kanld.
Osmanl'dan kopup bamsz bir devlet olmak istiyordu. Ka olaym planlayan Reid Bey'in Trablusgarp'ta srgn ol-
XIX. yzyln son dneminde balayan Ermeni isyanlar Birin- duu dnemde tand Behet Bey'in, Mektebi Hukuk rencisi
ci Dnya Sava dneminde artarak srd. zellikle arlk Rus- olan olu Vedat't (Ardahanl). Ona arkadalan Neyyir ve Kemal
yas'mn verdii destekle topyekn ayaklanma giriimi balattlar. beyler yardm etmiti. Olayn ardndan stanbul polisi adeta se-
nce 15 nisan 1915'te Van blgesinde ayaklanma karp ehri ferber edildi. Alemdar gazetesi, olay, "Btn cihana kar rezil
ele geirdiler. Van'n Ermenilerin eline gemesinden sonra, isyan ve hacl olduk" diyerek verdi.
dalgas Bitlis, Mu, Erzurum, Beyazt, Zeytun ve Sivas blgeleri- Dr. Reid Bey'in cezaevinden kamas stanbul'daki ngiliz
ne yaylmaya balad. Yksek Komiserlii'ni ok kzdrd. "Ermeni krmna en ok ka-
Ermeni milisler, Kafkas cephesinde Ruslarla savaan Osmanl nm" birinin cezaevinden kamas, "Ermeni tehcirine kanm
ordusunu arkadan (cephe gerisinden) vuruyordu. Bunun zerine kiilerin gerekli cezalan alacan dnyaya duyuran" ngiliz h-
24 nisanda stanbul hkmeti tehcir karan ald. kmetini ok g durumda brakmt.
Yllardr tartlan bu karar neyi kapsyordu? ngilizler, Dr. Reid Bey'in kan kk memurlann gevek-
Bata Kafkas cephe arkas olmak zere, isyanc Ermeniler ba- liinden ok ttihatlann tertibi ve meydan okumas olarak de-
ka blgelere gnderilecekti. Ermenilerden boalan yerlere muha- erlendiriyordu.
cirler yerletirilecekti. Tehcir edilen Ermenilere mal ve mlkleri- Sadrazam Tevfik Paa, ngilizlerin fkesini dindirmek iin s-
nin bedeli denecek, yeni yerleim blgelerinde benzer yaam tanbul polisini ve muhafz gcn seferber etti.
kurmalar salanacak, madd durumu iyi olmayanlara iskn im-
Zaten ubat banda ttihat "avnn" balamasna neden olan
kn salanacakt. Tanmaz mallarn bedelleri Evkaf Nezareti ta-
olay da Dr. Reid'in cezaevinden kamasyla balamt. ttihat-
rafndan denecekti.
lara "gerekli ders" verilmesi iin sanki frsat beklenmiti...
Ermeniler, haberlemelerini Trke yapacaklard. Yeni okullar 6 ubat 1919'da Bekiraa Bl derin bir sessizlie brnd.
aamayacaklard. ocuklar devletin resm okullarnda eitim g- nk, Beikta-Nianta baynnda yakalanacan anlayan Dr.
recekti. Vilayetlerde karlan Ermeni gazeteleri kapatlacak, ma- Reid Bey, kafasna skt kurunla intihar etmiti.
hall Ermeni komite merkezleri datlacakt. Hareket alanndaki Dr. Reid Bey'in acs bitmemiti ki, zmir'de erkez Edhem'in
zararl kiiler baka blgelere gnderilecekti. On alt-elli be ya bir eylemi Bekiraa Bl'ndeki ttihatlan oke etti.
arasndaki Ermeniler, lke dndan ieriye giremeyecek, lke
erkez Edhem, zmir eski valisi Rahmi Bey'in sekiz yandaki
iinden ise darya kamayacaklard.
olu Alp'i, Bornova'da Miss Florence Okulu'ndan evine dnerken
Kt zerindeki yasann, uygulamas ne yazk ki byk aclara karmt. Dnemin gazeteleri, Memleket, kdam, Akam haberi
yol at. Tehcir yolculuu srasnda korumasz kafilelere saldnlar manetlerine tamlard.
oldu. Yamaclk ve intikam hrsyla binlerce Ermeni ldrld.
Bu katliamlara, alk ve hastalk eklenince, tehcir srasnda
len Ermenilerin says yanm milyona yaklat.
erkez Edhem
Ermeni tehcirinden sorumlu tutulanlardan biri de, Diyarbakr erkez Edhem'in ttihatlann nde gelen isimlerinden Rahmi
Valisi ttihat Dr. Reid Bey'di. Bey'in olunu karmasna Bekiraa Bl'ndekiler anlam vere-
Ermeni tehcirini aratrmak iin, hkmet tarafndan, Tetkiki memilerdi. Biliniyordu ki, erkez Edhem sradan bir ekya de-
Seyyiat Komisyonu kuruldu. Dr. Reid Bey burada sulu buluna- ildi. stelik ailece ttihat'ydlar. Babas Kafkas gmeni Ali
rak Divan Harp'e verildi. Tutuklu kald dnemde Sebat adl ki- Aa, Ttnc Yakub Aa'nn yani Doktor Nzm'n propagandala-
tabn kaleme ald. Kitapta suland konulara cevap vermeye n sonucu tekilata katlmt. erkez Edhem'in aabeyleri Reid
alt. Kitap yeeni Rstem Bey tarafndan basld ancak hk- Bey ve Tevfik Bey4 Harbiye'de renciyken harekete girmilerdi.
met tarafndan toplatld.
Bekiraa Bl'nde kald dnemde youn basklara dayana- 4. e r k e z E d h e m ' i n aabeyi Tevfik Bey'in kz, Sevimenin Rengi gibi lezbiyen ilikileri
258
Subay aabeylerini rnek alan erkez Edhem, babasnn kar
kmasna ramen on dokuz yanda evden kat; stanbul'a K-
k Zabit Mektebi'ne yazld. Okuldan birincilikle baavu ola-
rak mezun oldu.
Birinci Dnya Sava'nda Bulgar cephesinde savat, yaraland.
Sonra aabeyi Reid'le birlikte Tekilat Mahsusa saflarna geril-
la olarak katld; Irak, ran ve Afganistan'da arpt, yaraland.
Sava bittiinde Bandrma'daki evinde tedavi gryordu.
Ne olmutu da, erkez Edhem, ttihat Rahmi Bey'in olunu
karmt?
Bu soru, yantm bugn bile bulamamtr.
Doan Avcolu, erkez Edhem'in ngilizlerin gzne girmek
iin bu eylemi yaptn iddia etmektedir. (Doan Avcolu, Mill
Kurtulu Tarihi, 1980, c. 2, s. 76)
Zeki Sarman, "aki olduu iin" srf para almak amacyla yapt-
n yazmaktadr. (Zeki Sarnan, erkez Ethem'in haneti, 1986, s. 14)
Cemal ener, "Bu durum olsa olsa Ethem'in kiisel nedenlerle
o ara ttihat dman kesilmesine balanabilir" demektedir.
(erkez Ethem Olay, 1986, s. 30)
erkez Edhem ise Anlarm adl kitabnda bu olaya hi dein-
memektedir.
Bu karlma olaynda Kuuba Erefin parma olabilir mi?
erkez Edhem'in arkasndaki grnmez kii, Kuuba E-
refti ! Edhem'in Tekilat Mahsusa'ya girmesinde Kuuba E-
ref rol oynamt. Keza Kuuba Eref, Birinci Dnya Sava-
'nda nereye gitse yannda erkez Edhem'i de gtrmt.
Biliyoruz ki, Kuuba Eref, Rahmi Bey'le zmir'deki birok
olay yznden kar karya gelmiti. Birbirlerini sevmiyorlard.
Keza, karlan Alp Aslan yllar sonra kendisiyle rportaj ya-
pan Nurdoan Taalan'a kanln ayrntlaryla anlatrken iddi-
amz glendiriyor:
"On gn kadar geceleri yrdk, gndzleri de bir yerlerde barn-
dk. On beinci gn Bozda eteinde bir kye geldik. O akam Salih-
li'de, istasyondan da biraz ileride daa doru bir yerde Kuuba E-
refe ait ba kulesinde misafir kaldk. Orada bana bir mektup yazdr-
dlar anneme. [Ege'de Kurtulu Sava Balarken, 1970, s. 152)
Ayrca...
ttihat ve Terakki Cemiyeti-Frkas kendini feshedip, lider kad-
rosu yurtdna gidince gerek basnda gerekse halk arasnda dedi-
259
kodu dzeyinde, ttihatlarn ok paralan olduu yazlp konuul-
maya balanmt. En ok parann da Rahmi Bey'de olduu syle-
niyordu. yle ki, Enver Paa yurtdna karken Rahmi Bey'den
500 lira bor almt!
Kuuba Eref ile erkez Edhem, Rahmi Bey'in elindeki bu
paray ele geirmek iin birlikte plan yapm olabilirler mi ?
Akla yakn. Torunu Alp'in karldn renen, gerici 31 Mart
Ayaklanmas'n bastran Hareket Ordusu'nun komutan; ttihat ve
Terakki Cemiyeti-Frkas yerine kurulan Teceddt Frkas'nn re-
isi, altm yedi yamdaki Mir Hseyin Hsn Paa, hemen z-
mir'e kz Nermin'in yanna hareket etti. Olu Albay Tahsin Bey
de kendisiyle gelmek istedi. Paa, torununun neden karldn
tam anlamyla zemedii iin, Tahsin Bey'e evdekilere gz ku-
lak olmasn tledi. Evdeki torunlardan biri de dokuz yamda-
ki Mehmed Ali'ydi (Aybar)...
Mir Hseyin Hsn Paa'y istasyonda Evliyazade Refik
Efendi karlad. Ayakst olup biteni anlatt. erkez Edhem, Alp
karlnda para istiyordu.
stenilen paray hemen bulmalarna imkn yoktu.
Devreye hatrl dostlar girdi.
Bunlardan biri Giraud ailesiydi!
Alanyalzade Mahmud Bey, Nazmi Tocuolu, bir de Henri Giraud
aralarnda paray taksim edip demiler. Miktar 53 000 lirayd, yans al-
tn yans kt. (Nurdoan Taalan, Ege'de Kurtulu Sava Balar-
ken, 1970, s. 153)
Rahmi Bey'in olunun kurtulduu haberi Bekiraa Bl'nn
ilk kez yzn gldrd. Rahmi Bey'i ilk kutlayanlar hi yarmdan
ayrlmayan Midhat kr (Bleda) ile Dr. Tevfik Rd (Ara) oldu.
5
Evliyazade Han yanyor
15 mays 1919.
stanbul Moda'daki evde tela vard...
Evliyazade Naciye Hanm, baylan ablas Makbule'yi aylt-
mak iin, kollarna, bana kolonya sryor, bir yandan da ken-
S. ttihatlarn nde gelen isimlerinden Rahmi Bey'in olu Alp Aslan daha sonraki yl-
larda, Yldz Saray'nn hi sevilmeyen adam "zzet Holo" diye bilinen Arap izzet Pa-
a'nn torunu, keza ttihat dman Semih Mmtaz Bey'in kz Zeynep Hanm'la evlen-
di 7pvnen H , m m A, k..fln h5K k...^.. Bi. U,l,~ -M... M-I..I...I. D:- i 1- I

260
di gzyalarn siliyordu. Makbule Hanm' bayltan haberi geti-
ren Halide Edib (Advar) Hanm, geldii gibi ayn hzla evden -
kp gitmiti.
Moda'daki evde sarsnt yaratan olay neydi ?
zmir'den gelen haberler, ne Osmanl Devleti ne de Evliyazade
ailesi iin hayrlyd: Yunanllar karaya asker kararak zmir'i bu
sabah igal etmilerdi.
Doktor Nzm ve Dr. Tevfik Rd'nn (Ara) Paris'te ren-
ciyken tand Osman Nevres adndaki ttihat fedai ilk kurunu
atnca, olaylar meydana gelmi, yzlerce zmirli ldrlmt.
Bu arada yangnlar km, Evliyazade Han da yanmt !6
Evliyazade Han nce Yunan askerleri ve yerli Rumlar tarafn-
dan yamalanm, sonra yaklmt. Tek yamalanan ve yaklan
Evliyazade Han deildi; Selanikli Hafz Hsn Efendi'nin dk-
knlar, smail Efendi'nin lokantas ve evi, Selanikliler Kitabevi,
ifa Eczanesi, Hac Hafz Mustafa Efendi'nin gmlek dkkn gi-
bi yzden fazla iyeri yamalanp yaklmt. (Mustafa Turan, Yu-
nan Mezalimi, 1999, s. 90)
Her ey sabahn ilk saatlerinde balamt...
zmir Kordon Boyu bir enlik havasndayd. Rumlar ellerinde-
ki Yunan bayraklaryla arklar sylyor, "Zito Venizelos!.." diye
sloganlar atyordu. Her taraf mavi-beyaz renklere brnmt.
Metropolit Hrisostomos ile Anadolu'nun eitli yerlerinden gelen
papazlar, Yunan ordusunu karlamak, takdis etmek iin limana
gelmilerdi. Bin yllk ryalar "Megalo dea", Byk Yunanistan
plan gereklemek zereydi.
zmir limanna ngiliz, Amerikan ve Fransz donanmalarnn
korumas altnda, Yunan Averof zrhls demirlemiti.
Zrhllarn glgesinde Temistokles, Patris ve Atroniyos adl Yu-
nan sava gemileri, ddk sesleri, kilise anlarnn uultusu, a-
lnan marlar ve binlerce Rumun sevin gsterileri iinde, limana
yaklat.
lk inen Efzon7 Alay Konak Meydan'na doru yrmeye ba-
lad. Alayn sancan, babas zmir'de meyhanecilik yapan Te-
men Yani tayordu.
Efzon Alay, sevin gsterileri yaparak kendisine elik eden
binlerce Rum'la birlikte Saat Kulesi'ni geip Kemeral giriinde*
6. Bugn, Kemeralt'na Hkmet Konafnn yanndan girdiinizde sa tarafta Ankara
Palas Oteli vardr. Onu geince Mill Ktphane Caddesi gelir ve kede Yap Kredi
Bankas yer alr, ite buras eskiden Evliyazade Han'yd.
261
ki Asker Kraathane'ye ynelmiti ki, ne olduysa o anda oldu.
Bir silah sesi patlad... Arkasndan bir tane daha...
ki Yunan askeri yere dt. Efzon Alay panik iinde bir yerle-
re snmaya alt. Her yandan kurun sesleri gelmeye balad.
lk kurunu skan Tekilat Mahsusa'nn fedaisi gazeteci Hasan
Tahsin'di...
lk kurunu kim skt?
Asl ad Osman Nevres Receb'di.
1888'de Selanik'te dodu.
Receb ve Aye iftinin drt ocuu oldu: Mehmed Receb, Os-
man Nevres, Binnaz ile Melek (Gkmen).
lkokulu Selanik'te emsi Efendi lkokulu'nda tamamlad. Or-
ta ve lise eitimini Selanik Fevziye Mektebi'nde yapt. O sralar-
da okul mdr gelecekte Maliye nazn olacak Cavid Bey'di. Os-
man Nevres'in ailesi stanbul'a tannca ona sahip kan, "kol ka-
nat geren" isim Cavid Bey oldu. Her gece Osman Nevres Cavid
Bey'in evine gidip ders alyordu.
niversite renimi iin stanbul'a gidip Darlfnun'a yazl-
d. Merutiyet sonras Avrupa yolunu tutan renciler arasnda
o da vard. Paris Sorbonne niversitesi'nde hukuk ve felsefe
okudu. Yahya Kemal'le (Beyatl) salam dostluunu o gnlerde
kurdu.
"lk kurunu" zmir'de deil svire'de att.
Yl 1911. talyan-Osmanl ordular Trablusgarp'ta savayor. O
gnlerde svire sinemalarnda Osmanl Devleti aleyhine bir film
gsteriliyor. Filme tahamml edemeyen Osman Nevres Neuch-
tel'deki sinemann beyazperdesine kurun skyor.
kinci kurunun adresi Bkre!
O artk Tekilat Mahsusa'nn fedaisiydi. Tekilata onu alan
isim ise, hemerisi Doktor Nzm'd.
8
Kod ad "Hasan Tahsin"di! Grev yeri ise Romanya'yd!..
Balkan lkelerinin ngiltere safnda yer almas iin Balkan Ce-
miyeti'ni kuran ngiliz, Noel ve Leland Buxton kardeler Bk-
re'te bir konferanstan karken Osman Nevres'in kurunlarna
hedef oldu.
ldrememi, kardelerden sadece Leland Buxton'u yarala-
mt. Yakaland. Be yla mahkm oldu. ki yl yatt.
8. Osman Nevres'in pasaportunu kulland "Hasan Tahsin", Silah gazetesini kartan ve
262
1916 ylnda Osmanl ve Alman ordular Bkre'e doru ilerle-
diler. Siyas mahkmlar daha i blgelerde bulunan hapishanele-
re tanacakt. Mahkmlar banliy istasyonuna gtrld, Os-
man Nevres buradan kamay baard. Yaral ayayla bin bir g-
lkle stanbul'a geldi.
Talat ve Enver paalarn tavsiyesi zerine istirahat etmesi ve
muhtemel bir grevi stlenmesi iin svire'ye gnderildi. 1918
ylnda svire'den dnd. Ksa bir sre stanbul'da kald, ardn-
dan zmir'e gitti.
1,80 boyunda, ela gzl, daima koyu renk elbiseler giyen Os-
man Nevres'i, zmir sokaklarnda fesle dolarken gren olma-
mt; apka kullanyordu. Mondros Mtarekesi sonras Hukuki
Beer (insan haklar) gazetesini kard. Sert muhalefetti ve mil-
liyeti yazlarndan tr gazetesi kapatld.
Ylmad, bu kez Sulh ve Selamet adndaki gazeteyi kard.
Efzon Alay'na kurun yadrdktan sonra kamaya frsat bula-
mamt. Yunan askerleri Hasan Tahsin'in cesedini paraladlar.
Bununla da hrslarn alamadlar, Hasan Tahsin'in Frenk Ma-
hallesi'ndeki evini de darmadan ettiler.
O gnlerde Hasan Tahsin'in ailesinin yardmna, gemi acentesi
Van der Zee'nin patronu Hollandal Yahudi tccar Heinrich Van
der Zee yetiti. Ayn zamanda o gnlerde Norve fahr konsolosu
olan Van der Zee, Hasan Tahsin'in ailesini bir sreliine Ameri-
kan kolejinde saklad. 9
Bugn Hasan Tahsin'in mezar yoktur. stanbul'da Karaka
Sabetayistlerin mezarl olarak bilinen Blblderesi Mezarl-
'nda adna dikilen bir ant vardr ! 1 0
stanbul Blblderesi Mezarl'nda, zmir igal edildii gn e-
hit edilip denize atlan, zmir Kolordu Komutanl'nda bahekim
olarak grev yapan Yarbay Dr. kr Bey'in de ant vardr...
zmir'in igaline kar Trkler, Sabetayistler ve Yahudiler g-
9. Nereden nereye; "Van der Zee" 1990 ylnda Refah Partisi'nin "gizli kasas" olarak
bilenen Beir Darn tarafndan satn alnd. irket o tarihten sonra Suud Arabistan'n
"Necmettin Erbakan zel kotas'yla her yl 5 000 hac adayn Mekke'ye tamaya ba-
lad.
10. Hasan Tahsin adna zmir'de ant yaplmas gndeme gelince, izmir eski Belediye
bakan Behet Uz, 22 ocak 1973 tarihinde bir basn toplants dzenleyerek, ilk kuru-
nu Hasan Tahsin'in atmadn iddia etti! Uz, ilk kurunu kimin attnn tespit edileme-
diini sylyordu. Bir gn sonra izmirli avukat ve CHP eski milletvekili Necdet ktem,
Ege Ekonomi Gazetesi'nde, Hasan Tahsin'in evinde ldrldn yazd. Bilge Umar bu
iddialara 25 ocak I973'te Yeni Asr gazetesinde yant verdi: "ilk kurunu Hasan Tahsin
atmtr." izmir'de bu tartma gnlerce srd. Merak edenler, Bilge Umar'n izmir'de
Yunanllarn Son Gnleri (Bilgi Yaynevi, 1974) adl kitabna bakabilir. Sanrm bu tartma,
263
birlii yapmlard. gal ncesi, igali nlemek amacyla ilk mi-
tingi yapanlar zmirli Yahudilerdi.11
"zmir'deki tm Trkler, Sabetayistler ve Yahudiler bu mca-
deleyi verdi" demek yanltc olur. 1983 ylnda Mill Trkoloji
Kongresi'ne sunduu tebliinde Dr. Robert Anhegger, zmir'in
geleceinden endieli olan baz zengin Yahudilerin o gnlerde
kenti terk edip bata Amerika olmak zere Bat'ya gittiklerini
iddia etti.
Kaanlar olduu gibi Yunanllarla ibirlii yapan Yahudiler de
vard. Yahudi iadam Durdolu Efendi, Punta Lunapark'ta yk-
sek rtbeli subaylar erefine mkellef bir ziyafet verdi. Ama dire-
niin sembol Yahudiler de vard: Rumlarn Kramer Palas'a ast-
Yunan bayran Yahudi Nesim Navaro yrtp atmt...
Yunanllar igal ettikleri zmir'in idar yapsnda deiiklikler
yaptlar.
Evliyazade Refik Efendi'nin yerine belediye bakanlna Os-
manzade Hac Hasan Efendi getirildi. Hac Hasan Efendi Yunan-
llarla ok iyi ilikiler gelitirdi. gal dneminde ngiltere Baba-
kan Lloyd George'a bir mektup yazarak Yunanllarn kendilerine
ok yardm ettiini dile getirdi.
Baz Levantenler yeni dneme uyum salamada hayli baarl
oldular. Dn Osmanl padiahlarn ve nde gelen ttihatlar
arlayan Whittallerin Bornova'daki villas, bu kez Yunan Prensi
Andreas' konuk ediyordu.
Evliyazade ailesinin yakn dostu, i ortaklan J. J. Frederic Gi-
raud, Yunanllarn kentteki en byk yardmcs oluvermiti!
Kral Konstantinos'un zmir'e geldiinde karargh olarak kulla-
naca bir mekn arand. Sonunda Karyaka'daki bir konak be-
enildi. Bu konak, Evliyazade ailesinin oturduu meknd.
gal gleri Evliyazade Refik'ten evi hemen terk etmesini iste-
diler.
Trikopis'in Evliyazadelerin konan semesinin belki de en
nemli nedeni Refik Efendi'nin ttihat olmas ve Birinci Dnya
Sava'nda baz Rumlarn i blgelere tehcirinde rol oynadn
dnmesiydi.
Trk filmlerine, romanlarna belgesellerine konu olan, Kral
Konstantinos'un Trk bayran inedii o konak, Evliyazadele-
rin konayd...
I I. izmir'de o tarihlerde 55 000 Yahudi vard. 14 mart 1914'te Osmanl Devleti'nin ilan
ettii Yahudi nfuslarna ilikin birka rnek vereyim: istanbul 52 126, Aydn 35 044,
264
Kral Konstantinos konaa yerlemeden nce evde bulunan,
Evliyazade Refik Efendi, ei Hacer; oullar Ahmed, Sedad, k-
z Binin ve Doktor Nzm'n ei Beria ve kz Sevin ile ablas
Glsm'n olu Kemal konaktan ayrldlar.
Evliyazadelere bu zor gnlerinde aile dostlan Giraudlar el
uzatt. Evliyazadeler bir sreliine Bornova'ya tanmak zorunda
kaldlar...12
Bastille Zindan korkusu
zmir'in igali Osmanl'nn bakenti stanbul'u ayaa kaldrd.
stanbul'daki camilerin iki minaresi arasna gerilen mahyalar-
da, "zmir bizimdir" yazyordu.
Fatih, skdar ve Kadky'de binlerce insann katld miting-
ler yaplyordu.
Ama asl miting 23 maysta Sultanahmet Meydan'nda olacak-
t. stanbul, tarihinin en byk mitingine hazrlanyordu.
Sadrazam Ahmed Tevfik Paa'nn istifas sonrasnda kurulan,
Hrriyet ve tilaf Frkas hkmetinin bakan Damat Ferid Paa,
Fransz devrimcilerin 1789'da Bastille Zindan'na hcum ettikleri
gibi, Sultanahmet mitingine katlanlarn da Bekiraa Bl'ne
yryeceinden ekinmekteydi.
Hkmet mitingden bir gn nce krk bir tutukluya bir gnlk
izin verdi.
Bu izinler zaten aralklarla kullanlyordu. nceleri drt asker
ile bir subayn gzetiminde kullanlan bu izinler, zamanla tek as-
kere ve nihayetinde tutuklularn kamayacaklanna sz vermele-
riyle, askersiz verilmeye baland.
Bu haktan yararlananlarn banda Dr. Tevfik Rd (Ara) ge-
liyordu. Sultanahmet Mitingi tahmin edildii gibi binlerce insann
katlmyla gerekleti. Meydanda 50 000 insan vard. Evlerin
pencereleri, balkonlar, atlan insan doluydu.
50 000 kii tekbir getirip, "zmir bizimdir" diye banyordu.
Siyah araf iindeki Halide Edib (Advar) Hanm krsde,
boazn yrtarcasna banyordu.
Krsnn zerine siyah bir bayrak gerilmiti; ay-yldzn he-
men altnda ise "Ya istiklal ya lm" yazlyd!
Trk'n kurtuluu iin Osmanl'nn iki tebaas ibirlii yapm-
12. Doktor Nzm'n torunu Sedat Bozinal, Kral Konstantinos'un kulland konan Evli-
yazade Kona olduunu sylyor. Ancak Karyaka Spor Kulb'nn internetteki sitesi
265
ti: Mslmanlar ve Yahudiler!
lk kurunu atan bir Sabetayist'ti.
kt krsde boazn yrtarcasna bararak Osmanl'y di-
renie aran da Sabetayist'ti!..
Baka gidecek yerleri olmayanlar Osmanl topraklann avula-
rnn iinde smsk tutup, kimseye kaptrmak istemiyorlard!..
Dr. Tevfik Rd ve Evliyazadelerin kadnlar Naciye ve Mak-
bule hanmlar da miting alamndaydlar.
an gerisinde kalm baz softalarn mitinge gelen kadnlarn
yzne tkrp, "Btn felaketler sizin yznzden geldi" szle-
rine aldrmamlard bile.
Miting sonrasnda Moda'daki eve dnnce Dr. Tevfik Rd ile
baldz Naciye Hanm arasnda tartma kt. Dr. Tevfik Rd,
mitingde krsnn hemen sana Wilson Prensipleri'nin 12. mad-
desinin aslmasna kzmt.
Ne diyordu 12. madde: "Bugnk Osmanl Devleti'ndeki Trk
kesimlerine gvenli bir egemenlik tannmal; Osmanl ynetimin-
deki br uluslara da her trl kukudan uzak yaam gvenliiy-
le zerk gelimeleri iin tam bir zgrlk salanmaldr."
Dr. Tevfik Rd, Naciye Hanm'a soruyordu: zmir, Wilson
Prensipleri yznden igal edilmemi miydi? zmir ve blgesi,
Trk, Ermeni ve Yahudi'den daha ok Rum olduu ileri srle-
rek, Paris Bar Konferans'nda Yunanistan'a verilmemi miydi ?
gal Amerikan donanmasnn gzetiminde olmam myd ?
Amerika, ngiltere ve Fransa'nn ortak amac, Rumlann hakk-
n korumak olmayp, zmir-Konya-Antalya genini alarak Akde-
niz'i kontrol edecek talya'nn nn kesmek deil miydi ?
Dr. Tevfik Rd kadn ve erkeiyle Osmanl mnevverinin, kur-
tuluun ancak, byk bir gcn kanatlan altna girerek gereklee-
ceini dnmelerine kzyordu.
Naciye Hanm, baz tavizler verilerek bamszln korunaca-
n dnyordu. Ama baba oca zmir'in elden kmas kafas-
n kartrmt.
Yine de, Wilson Prensipleri'nin dnya banma hizmet edecei-
ni dnyordu. Yaplan saymlarla zmir ve blgesinde Trk-
Mslman nfusunun fazla olduu ortaya kacak ve bata ABD
olmak zere ngilizler ve Franszlar, Yunan ordusunun zmir'den
ekilmesini salayacaklard!
Dr. Tevfik Rd bu grleri ararak dinliyordu.
Paris'ten beri sosyalist grlere yaknd. Rusya'daki Bolevik
devriminden ok etkilenmiti. Wilson Prensipleri'nin bir aldatma-
 266 267

ca olduunu dnyordu. Amerikan sermayesi yzne "insan kimse tahmin edemezdi.

haklan" maskesi geirmiti. Wilson Prensipleri'nin en nemli mad- Damat, aile iinde "Raprap Ali" diye anlan Mehmed Ali (Cebe-
deleri neydi: soy), gelin ise 1919 ylnn hemen bamda yeniden kurulan Hrri-
- Denizlerde mutlak serbestlik salansn. yet ve tilaf Frkas'nn kurucusu, tccar Mehmed Ali (Gerede)
- Uluslararas ekonomik engeller kaldrlsn. Bey'in kz Leyla Makbule'ydi.
- anakkale Boaz uluslararas gvencelerle gemilerin zgr- Damat Mehmed Ali (Cebesoy); Ali Fuad'n (Cebesoy) aabeyi,
ce geiine ve ticarete srekli ak tutulsun vb... smail Fazl Paa'nn oluydu. Annesi Zekiye Hanm, Prusyal
Wilson Prensipleri, "insan haklan" maskesi altnda, Amerikan Kari Detrois'in yani Mir Mehmed Ali Paa'nn kzyd.
sermayesinin dnyaya yaylma aracyd. Dnrleri "yabanc" deildi, Macar gmeniydiler!
Dr. Tevfk Rd o akam, Anadolu'ya Mustafa Kemal'in yan- Ayn gnlerde Prusyal Kari Detrois'in dier kz Leyla'dan ol-
na gitmeye karar verdiini ei Makbule'ye aklad. ma torunu Mnevver de Macar Ali Rifat Bey'in olu Samim Ri-
Mustafa Kemal Anadolu'ya gemeden nce, Bekiraa Bl'n fat'la evlendi. 13
iki kez ziyaret etmi, arkadalanyla son durumu gzden geirmi- XIII. yzyldan beri, Orta ve Dou Avrupa'da Rusya hari en
ti. Karar vermesinde buradaki sohbetlerin kukusuz katks olmu- byk Yahudi topluluu Macaristan'dayd. Yahudiler rahat yz-
tu; ama Mustafa Kemal'in Anadolu'ya gitmesi hi de kolay olmad. n Macaristan'n Osmanl egemenliine girmesiyle grmeye ba-
Daha stanbul'da "insan av" balamadan nce, Mustafa Kemal i- ladlar. Ancak XVII. yzyln sonlanna doru Habsburglar Os-
li'de kiralad evinin alt katndaki byk odada Fethi (Okyar) gi- manllan yenince lke Hristiyanlarn ynetimine girdi ve Yahudi-
bi arkadalanyla lkenin nasl kurtulacan tartyordu. lere ynelik antisemitizm tekrar hortlad. Yahudiler yurtlanndan
Bu tartmalara bazen Albay smet (nn), Albay Kzm (Ka- edilmeye baland. XVIII. yzylda antisemitik olmasyla bilinen
rabekir), ttihatlann nde gelen isimlerinden smail Canbulad Kralie Maria Theresia Yahudilere "hogr vergisi" ad altnda
ve Kara Kemal gibi isimler de katlyordu. ar cezalar getirdi. Baz Macarlarn o tarihlerde Osmanl'ya g
Konuklara hizmet eden kii ise -bir sre nce ailesinin zoruyla etmesinin nedeni buydu. Say hi de kk deildi; 5 000 kiiydi.
evlenip daha sonra boanan-, Mustafa Kemal'in kuzeni Fikriye'ydi. (Nezahet Nurettin Ege, Prens Sabahattin, Hayat ve lm Mda-
Stma hastalnn tedavisi iin Anadolu'daki grevinden izin faalar, 1977, s. 16)
alarak stanbul'a gelen Ali Fuad (Cebesoy) Paa, i'deki evde Neyse, konumuza dnelim...
arkadalann Anadolu'ya ard. Ali Fuad, artk stanbul'da bir Mehmed Ali (Gerede), zaptiye eski nazrlarndan (temmuz
hareket alan kalmadn, Ankara'da toplanlarak bir ulusal m- 1886-temmuz 1890) Kmil Bey'in oluydu. Kmil Bey'in babas
cadele organizasyonu yaplmas gerektiini syledi. Ali Paa "Macaristan'dan" g ettikten sonra Hersek'e yerletii
Bu fikir de epey konuuldu, tartld. Mustafa Kemal, snf ar- iin "Hersekli" ya da "Geredeli" Ali Paa diye biliniyordu.
kada Ali Fuad'a katlyordu. Bunu kendi deneyimlerinden bili- Mehmed Ali (Gerede) daha nce -genellikle Yahudi ve Hristi-
yordu; "kurtulu reetesi"ni nce stanbul'da aram, Harbiye na- yanlann yaad- stanbul Yeniky'de belediye bakanl yap-
zn olmak istemi, kabul edilmemiti. Anlamt ki, Saray kabine- mt. Ticaretle ve siyasetle ilgileniyordu. ngilizce ve Franszca
de, mttefik glere kar mill mukavemet gsteren gen ve biliyordu. Galatasaray mezunuydu. Ei ngiliz'di: Eleanor Louisa
enerjik ttihatlan istemiyordu. Bendon.
Biliyordu ki tek are Anadolu'ydu! Sradan bir politikac deildi. 4 mart 1919'da kurulan Damat
Peki nasl gidecekti ? Ferid Paa kabinesinde Posta Telgraf nazn oldu. Daha sonra is-
tifa etti, fakat 7 nisan 1919'da kurulan Damat Ferid Paa kabine-
Samsun'a kn perde arkas sinde bu kez Dahiliye nazrlna getirildi.
Tccar Mehmed Ali Bey'in Dahiliye nazn yaplmasnda tek ne-
O buhranl gnlerde, stanbul'da yaplan bir dnn Ulusal den, onun ttihat dman olmas myd? Yoksa baka "meziyet-
Kurtulu Sava'mn nderi Mustafa Kemal'in yolunu aacan
M Rif-, llnlfl Rfat'n snnp \/(a
268
leri" de var myd? Kukusuz vard; yoksa o igal yllarnda, i ka-
rklklarn fazla olduu bir dnemde Dahiliye nazrlna bir tc- d'Orient'da yemee davet etti. Mustafa Kemal ve Damat Ferid Pa-
carn getirilmesi dnlemezdi.
te Mustafa Kemal'in Anadolu'ya gitmesini salayan bu isim
Dahiliye nazr Mehmed Ali (Gerede) Bey'di!
Bu organizasyonu gerekletiren ise baba-ouldu; ismail Fazl
Paa ile olu Ali Fuat (Cebesoy)!
Mustafa Kemal, smail Fazl Paa'nn Kuzguncuk'taki evinde ve-
rilen bir yemekte Dahiliye Nazn Mehmed Ali Bey'le tantrld.
Mustafa Kemal bu evin yabancs deildi. Harbiye'de okurken
okul arkada Ali Fuad'la hafta sonlan eve gelip smail Fazl Pa-
a'nm da katld le yemei yiyorlard.
Aradan yllar gemi, ayn evde bir baka ama iin ayn masa-
nn etrafna oturmulard...
Yemekte smail Fazl Paa, zerine basa basa Mustafa Kemal'in
ttihat olmadn dnrne syledi. Mehmed Ali Bey, Mustafa Ali [Gerede]nin amcaolu!), Albay brahim Tali (ngren), Dr.
Kemal'in adn " Anafartalar kahraman" olarak duyduunu ve onu
hep takip ettiini, baanlanndan vn duyduunu belirtti.
Yemek scak bir ortamda yendi.
Hrriyet ve tilaf Frkas'nn Dahiliye nazn Mehmed Ali Bey
ile ttihat olduu bilinen Mustafa Kemal'i birbirine yaknlat-
ran neydi ?
ttihat olduu bilinen smail Fazl Paa ile Hrriyet ve tilaf
Frkas'nm iinden gelen Mehmed Ali Bey'i birbirine dnr yapan
g ve iliki neyse, Mustafa Kemal ile Mehmed Ali Bey'i birbirine
yaknlatran da oydu!
ttihat Mustafa Kemal ile Dahiliye Nazn Mehmed Ali Bey
dost olmulard. Hatta nazr birka gn sonra, Mustafa Kemal'in
ili'deki evine ziyarete bile gitti.
Ve beklenen frsat dodu.
gal gleri hkmete, Samsun ve evresindeki olaylar nede-
niyle bask yapmaya balad: Trkler Rumlara saldnyordu. Bu
saldnlar nlenemez ise mdahale edeceklerdi.
Sadrazam Damat Ferid Paa, hemen Dahiliye Nazn Mehmed
Ali Bey'i ard. are olarak ne dndn sordu.
Mehmed Ali Bey, asayiin Babli'den salanamayacan be-
lirtti. Olay yerine tecrbeli, geni yetkilerle donatlm bir kiinin
gnderilmesini tavsiye etti. Ve bu zelliklere sahip isim olarak da
Mustafa Kemal'i nerdi.
Damat Ferid Paa bir sre tereddt etti. Biliyordu ki Mustafa
Kemal ttihat'yd. Mehmed Ali Bey srar etti. Sonunda Damat
269
Ferid Paa Mehmed Ali Bey araclyla Mustafa Kemal'i Cercle
a o gn ilk kez bir araya geldiler. Tanmaktan teye gitmeyen
bu yemein ardndan yine Mehmed Ali Bey'in araclyla ikinci
buluma gerekleti. Sadrazam Damat Ferid karann vermiti.
Mustafa Kemal'in ordu mfettiliine tayinini kendisi yazdnp
padiah Sultan Vahideddin'e imzalatt. 14
Ordu mfettilikleri o gnlerde yeni kuruluyordu.
3. Ordu mfettiliine Mustafa Kemal getirilerek, Samsun'a git-
mesine karar verildi.
Mustafa Kemal greve gitmeden nce, veliaht iken bir sre ya-
verliini yapt Sultan Vahideddin'i ziyaret etti. Sultan Vahided-
din, Mustafa Kemal'e basanlar diledi, bir de saat armaan etti.
Mustafa Kemal, Albay Refet (Bele), Albay Kzm (Dirik), Yar-
bay Ayc Arif, Binba Hsrev (Gerede, Dahiliye Nazn Mehmed
Refik (Saydam), bayaveri Cevad Abbas (Grer) gibi on sekiz ar-
kadayla birlikte Anadolu'ya ayak bast o gnlerde, ban tti-
hat komutanlann ektii baz subaylar direni rgtleri kuvvet-
leri organize etmeye baladlar: gneybatda Mersinli Cemal, z-
mir-Balkesir arasnda Nureddin Paa, Edirne'de Cafer Tayyar
(Eilmez) Paa, Erzurum'da Kzm (Karabekir) Paa, Balkesir-
Bandrma arasnda Kzm (zalp) Paa, Ankara ve evresinde Ali
Fuad (Cebesoy) Paa.
Mondros Mtarekesi'ne uyup silahlanra teslim etmek yerine, za-
man gelince karp kuanmak iin topraa gmen Tekilat Mah-
susa'nn fedaileri, stanbul'dan Anadolu'ya silah kanyorlard.
Tekilat Mahsusa fedailerinin bam ektii bir grup, 5 ubat
1919'da Karakol Cemiyeti adl illegal rgt kurdular. stanbul'un
her semtinde rgtlenen Karakol Cemiyeti, Anadolu'da Balkesir,
Bursa, Samsun, zmit, Erzurum, zmir gibi ehirlerle iliki iin-
deydi. ngilizler, Karakol Cemiyeti'yle mcadeleye balamlard.
15
rgtn bakan Galatal evket yakalanp Bekiraa Bl'ne
konuldu.
ngilizler, 16 mart 1920'de stanbul'u igal etmelerinden sonra
14. Dahiliye Nazn Mehmed Ali Bey, Ulusal Kurtulu Sava'nn ardndan Yzellilikler
listesine dahil edilip, yurtdna srld. Yzellilikler'in affedilmesine ramen Mehmed
Ali (Gerede) Bey yurda Mustafa Kemal'in lmnden sonra dnd ve on be gn son-
ra ld.
15. Karakol Cemiyeti'nin bir dier lideri Kara Vsf Bey'di. 9 aralk 1931'de geirdii
trafik kazas sonucu vefat etti. Ailesi yl sonra soyad kanunu karlnca, "Karakol"

270
yerel milislere kar operasyonlarn hzlandrd. Gzaltna alp i-
kence yapt isimlerden biri de, hemire ahande Hanm'd. -
kenceye ramen bilgi vermeyen ahande Hanm, Cumhuriyetin
babakanlarndan Recep Peker'in kaynvalidesiydi. (Ergun Hi-
ylmaz, Tekilat Mahsusa'dan MiT'e, 1990, s. 45)
Aynca ilgintir ngilizler, Selanik'te yaayan dnmelerin de ti-
laf Devletleri'ne husumet beslediklerini ve onlarn aleyhinde ca-
susluk faaliyetlerinde bulunduklarn kaydetmektedirler:
Kadnlar serbeste Fransz ve ngiliz subaylaryla birlikte oluyor;
tabi ie yarar malumat elde edebilmek iin. Bunlarn (dnmeler)
hepsi tehlikeli ajanlardr... (I. Friedman, Germany, Turkey and Zi-
onism [1897-1918], Oxford, 1977, s. 201; Aktaran: Mim Kemal ke,
Kutsal Topraklarda hanetler, Komplolar, Aldanmalar, 1991, s. 242)
Gazeteci-yazar Hfz Topuz, amhca'ntn Gl adl roma-
nnda, "eski Hariciye Nazrlarndan Ahmed Hulusi Bey'in Ameri-
kan Kz Koleji'nde okuyan Neriman ve Perihan ile Dame de Si-
on'da okuyan mran adl kzlarnn stanbul'un igali dneminde
ngiliz ve Fransz subaylarla ilikiye girerek bilgi edinip bunlar
ulusal glere aktardklarn" yazmaktadr.
Ulusal glere destek vermenin bedeli o gnlerde ok ard...
ttihatlar srgne gnderiliyor
Tarih 28 mays 1919.
Bekiraa Bl'nde hareketli bir gece yaanyor.
Bir ngiliz subay komutasndaki 10 ngiliz asker ile yine bir
Fransz subayn emrindeki 10 Fransz asker Bekiraa Bl'ne
baskn yaparak, ellerindeki 67 kiilik listedeki isimleri bulunanla-
r tek tek alp gtrdler.
ttihatlar kendilerini Malta'ya srgne gtrecek Princess
Ena gemisine bindirildi.
Srgne gidenler arasnda aynca 11 kii daha vard. Bunlar, Os-
manl ordusu ekilince Kars, Ardahan ve Batum blgesinde kuru-
lan "Gneybat Kafkas Hkmeti"nin Kars ras yesiydi. 16
ngilizler, Damat Ferid Paa hkmetine bile gvenmeyip, ulu-
sal bir direni gc rgtleyeceine inandklan isimleri Malta'ya
srgne gtryordu.
16. ngiliz Amiral Sir Arthur Calthorpe I I kiiyi Trk makamlarna bildirmemiti. Bu
VH7(Hpn ili/ cTr-m'in I
271
ngilizler zellikle 67 kiiyi gruba ayrd:
12'ler; eski nazr ve politikaclardan oluan birinci snf tutuk-
lulard.
41'ler; eski nazr, politikac, vali ve kk rtbeli grevlilerden
oluan ikinci snf srgnlerdi.
14'ler; subaylard ve ngiliz sava tutsaklanna kt davran-
maktan tutukluydular.
Hepsinin bir srgn numaras vard:
2756: Midhat kr (Bleda), 2759: Ziya Gkalp, 2760: Hal
(Mentee), 2691: Rahmi (Arslan), 2692: smail Canbulad, 2689: Ali
Fethi (Okyar), 2675: Hseyin Cahid (Yaln), 2728: Salah (Cim-
coz), 1 7 2738: kr (Kaya)...
Malta srgnleri arasnda Enver Paa'nn babas Hac Ahmed
Paa da vard! En sessiz srgn oydu. Yorgundu. Olu Enver Pa-
a'nn nerede olduunu bilmiyordu. Dier olu Nuri ise Batum'da
esirdi. Kk kardei Halil Paa ise Bekiraa Bl'nden kap
kayplara karmt. Ksa bir sre sonra stanbul'dan alaca bir
haber onun sessizliini daha da derinletirecekti.
Tarih 5 temmuz 1919.
Divan Harp iki aydr sren yarglamann sonucunda karann
aklad:
Enver Paa, Talat Paa, Cemal Paa ve Doktor Nzm idama
mahkm edildi.
Doktor Nzm ilk olarak 1897 ylnda idama mahkm edilmiti.
Paris'te olduu iin kurtulmutu.
1919'da ikinci kez idama mahkm oldu.
Ve o yine yurtdndayd...
I 7. Salah Cimcoz'un o gnlerde on yanda olan kz Emel, gn gelecek Cumhurbaka-

On ikinci blm
15 mart 1921, Berlin
Charlottenburg semti.
Sabah saatleri...
Hardenberg Caddesi'nde patlayan silah sesini duyan Doktor
Nzm, nce admlarn sklatrd, sonra komaya balad. Cad- ki Ermeni Halk Mahkemesi'nce verilmi lm karar bulunan
denin ortasnda biri yatyordu. Caddede karmaa vard. Sokaktan
geenler suikast gerekletiren genci yakalamlard.
Doktor Nzm yerde yzst yatan cesedin bana gitti...
Korktuu bana gelmiti...
Donakald. Yakn arkada, ittihat ve Terakki Frkas'nn Selanik
eski mebusu Yahudi Nesim Mazliyah'n yanma geldiini greme-
miti bile. Ama hemen kendini toparlad. Aklna apartman ile-
ride oturan Hayriye Hanm geldi. Birden panie kaplarak eve
komaya balad. Nesim Mazliyah da onu takip etti.
Soluk soluayd...
Kap zilinin st ste alnmas Hayriye Hanm' rktt. Ei ev- mlard. Almanlar henz tilaf Devletleri'yle Versailles Antlama-
den kal daha on dakika ancak olmutu.
Kapy at. Karsnda Doktor Nzm' grd.
Doktor Nzm, "Hayriye Hanm... Hayriye Hanm..." diye bar-
maya balaynca anlad.
Sesi titreyerek, "ld m?.." diye sordu.
Ald cevapla kapnn eiine dp bayld...
Doktor Nzm, Nesim Mazliyah' evde brakp tekrar olay yeri-
ne kotu. Cesedin banda polisler vard ve zerine gazete kd
kapatmlard. Polis elindeki czdandan suikasta kurban giden
kiinin kimliini tespit etmeye alyordu. Kimlikte "Osmanl Hi-
lali Alner grevlisi Ali Sai!" yazlyd.
Doktor Nzm mdahale etti: "Hayr hayr, o sahte kimlii!
Gerek ad, Osmanl eski sadrazam Mehmed Talat Paa!"
273
"Ali Sai" Talat Paa'nn kod adyd. Ve bu ismi Osmanl Hrri-
yet Cemiyeti Selanik'te varln srdrdnde, Paris'te bulunan
Terakki ve ttihat Cemiyeti'yle haberleirken kullanmaya bala-
mt. Yurtdnda da ayn ad kullanmay tercih etmiti!..
Talat Paa evden km, 100 metre sonra kemerindeki sedef
kabzal 6,35'lik Brovvning marka tabancasn ekmeye frsat bula-
madan, kafasna iki kurun yemiti.
Katil ran'dan gelen yirmi drt yandaki Ermeni Sogomon
Tayleryan'd.
Erivan'da 6-13 ubat 1919 tarihleri arasnda toplanan Bat Er-
menileri kinci Kongresi'nde kurulan Halk Mahkemesi, Sadrazam
Said Halim Paa, Enver Paa, Talat Paa, Cemal Paa, Doktor N-
zm, Bahaeddin akir ve Cemal ile Azm beyler gibi ttihatlar
hakknda idam karar vermiti.
lk infaz gerekletirmilerdi...
Hakknda gerek stanbul Divan Harp'ince ve gerekse ran'da-
Doktor Nzm', polisler, ldrlen Talat Paa hakknda bilgi al-
mak iin karakola davet etti.
Karakola giderken son iki ylda yaadklar, Doktor Nzm'n
film eridi gibi gzlerinin nnden geti...
"slam ihtilalleri ttihad Cemiyeti"
ki ylda neler olmutu:
stanbul'dan ayrldktan tam bir gn sonra Krm Yarmadas'nda
Sivastopol'n yaknlarnda bulunan Gzleve'ye (Yevpatoriya) var-
s'n imzalamad iin Krm Yarmadas'ndan ekilmemiti.
Almanlarla stanbul'da yaplan plan gerei ttihat ekip bura-
dan asker trenle Berlin'e gidecekti. Gzleve'nin Novograd (Yeni-
ehir) ksmnda sahil bulvarnda bulunan Byk Dilber Oteli'ne
gidip geceyi orada geirdiler.
Sabah erken saatlerde hazrlanan asker trenle yola ktlar.
Gzerghlar, Akmescit (Simferopol) yoluyla Berlin'di. Akmescit
ynne doru yol alrken, ilk istasyonda bir gece beklediler; n-
k trenler genellikle gndz hareket ediyordu. Sabahn ilk kla-
rnda alan ddkle tren hareket edecekken Enver Paa'nn yok-
luunu fark ettiler.
Enver Paa kimseye fark etnneden trenden atlam, kaypla-
ra karmt!
27 A
On yl nce Makedonya'da tm nianlarn skp niformasn
karp daa kan Enver Paa yine ayn yolu semiti.
Enver'in planlan dierlerine uymuyordu. Odesa'dan Krm'a gee-
cek, oradan Batum'a gelecekti. Burada amcas Halil Paa'ya Maveray
Kafkas ordularna kumandan tayin edilen ve kendisine iki yz altm
bin altn lira gnderilmi olan Yusuf zzet Paa'y ve biraderi Nuri Pa-
a'y bulacakt. Osmanl ordusunun bu deerli kumandanlarn maiye-
tine alarak derhal tekilatlanmaya geecekti. Kafkasya'nn Azerileri,
Grcleriyle muazzam bir ordu kuracak, oradan Anadolu'ya girecek,
yine Trk milletinin banda dnk dmanlarna kar meydan okuya-
cakt. Enver Paa, Krm'dan bir yelkenliyle hareket ettii Kafkas sahil-
lerine, on gn denizde mthi frtnalarla gs gse mcadele ede-
rek varabilmi, fakat orada Halil ve Nuri paalarn yola ktn Yusuf
zzet Paa'nn da Trabzon'a getiini ve daha sonra elindeki parasyla
stanbul'a gelip hepsini padiaha vermeye mecbur kaldn renmi-
ti. Hadiseler pek ac cereyan etmi, talimat yerine getirilmemiti. En-
ver Paa azminden bir santim kaybetmemi, Moskova'ya gitmiti. (Sa-
mih Nafiz Tansu, ittihat ve Terakki inde Dnemler, 1960, s. 388)
Enver Paa ile Talat Paa'nn yollan aslnda ok nceden ayrl-
mt. Fizik ayrlk Kafkas topraklarnda oldu...
Talat Paa ve arkadalarn tayan tren Berlin'e girdiinde on-
lar bir srpriz bekliyordu. Alman komnistleri, "Spartakistler"in
nclnde Berlin'de devrim yapp "cumhuriyet" ilan etmilerdi.
Alman mparatoru II. Wilhelm tahttan feragat edip Hollanda'ya
kamt.
Plan gerei kendilerini karlayacak Almanlar ortalarda gzk-
myordu. Herkes bir yana kamt.
Berlin'in her yannda silah ve top sesleri vard. lk geceyi gei-
recek yer aradlar. stasyona yakn kenar mahallelerin birinde
bulduklar bir otele kendilerini zor atabildiler. Ertesi gn i sava-
n nispeten az yaand Charlottenburg blgesindeki bir otele
gittiler. Burada birka gn kaldlar.
"ttihat eflerin" Berlin'e gelileri duyulmutu. Aleyhlerinde
"Rum ve Ermeni katilleri" diye yry yaplacan renince
hemen otelden ayrldlar.
Bu arada tandklar Almanlar araclyla Berlin'de bir sana-
toryumda kaldlar.1
I. Ayn tarihlerde Berlin'in kuzeyinde kk bir Pomeranya kasabas olan Pasewalk'ta-
275
Berlin o sralar ucuz bir kentti. Geimlerini kolay salayabili-
yorlard. Doktor Nzm, tpk Paris gnlerinde olduu gibi, yine
muhasebe ilerinden sorumluydu. Talat Paa'nn verdii az mik-
tardaki paray olduka iyi idare ederek kk grubun yaamn
idame ettiriyordu.
Gvenli bir yerde kalmaya balaynca, "durum deerlendirme-
si" yaptlar.
Yedisi bir masann etrafnda topland. Gndem belliydi, imdi
ne yaplacakt? ngiltere, Fransa ve talya gibi tilaf Devletleri'ni
zora sokmak, onlarn smrgelerinde i sava karmakla mm-
kn olabilirdi. Eer Mslmanlar ihtilale tevik ederlerse sonu-
ca ulaabileceklerini dnyorlard. Bu ekilde Osmanl da, i-
gal devletlerinin boyunduruundan kurtulabilirdi.
"slam htilalleri ttihad Cemiyeti" adnda bir rgt kurdular!
Doktor Nzm, bu yeni cemiyetin programyla ilgilenmeye ba-
lad. Cemiyetin esaslar yleydi:
- Her lke kendi kaderini kendi tayin edecek.
- Her millet kendi gcne gvenip, baka bir yerden yardm
beklemeyecek.
- Cemiyette her milletten bir delege bulunacak.
slam htilalleri ttihad Cemiyeti'nin merkezi olarak Berlin se-
ildi.
ye toplamak iin Msr, Hindistan, Suriye, Irak, ran ve Ceza-
yir'le diyalog kurulmasna karar verildi.
Amalarna ulaabilmek iin, Rusya'da iktidara gelen sosyalist
Boleviklerle ibirliine geilmesi kararn aldlar.
Boleviklerin o gnlerde Berlin'deki en gl adam Sovyet
hkmetinin Dileri komiser yardmcs Kari Radek'ti. Bulutu-
lar ve anlama yaptlar. Irak, ran ve Hindistan'daki rgtlenme
ve ayaklanmalarda, Boleviklerden silah ve asker yardm alacak-
lard.
Trkler ve Mslmanlar lehine propaganda yapmak ve gazete-
lere yaz yazmak iin Amsterdam ve Berlin'de bro kuruldu. Ber-
lin brosunun bana Doktor Nzm, Amsterdam brosunun ba-
ina ise Talat Paa getirildi.
Doktor Nzm Berlin'deki bro sayesinde gazetelere makaleler
yazd. Londra, Berlin, Paris'teki siyasetilerle ve devlet erknyla
temaslar kurdu. Basn yoluyla, Rum ve Ermenilerin Trkler aley-
hine yaptklar propagandalara karlk verdi.
Doktor Nzm bunlarla ilgilenirken, Talat Paa Ankara'yla olum-
lu ilikiler gelitirdi. Mustafa Kemal'den mektup geldi. Mektupta

birlikte hareket etme istei olumlu karlanyordu. Ancak bir art
vard Ankara'nn: "Biz ieride Anadolu'da alacaz, siz darda
Avrupa'da alacaksnz!"
Bu mektuptan sonra Doktor Nzm, Avrupa'nn Trkler hak-
kndaki fikir ve teebbslerinden Ankara'y haberdar etmek iin
seyahatler yapt. svire, talya ve Hollanda'nn Trkler hakkn-
daki grlerini bir rapor halinde Mustafa Kemal'e gnderdi. An-
cak Avrupa'daki almalar verimli olmuyordu. Anadolu'ya ge-
menin daha yararl olacana inandlar. Anadolu'ya gemek iin
araclar vastasyla mektup yazdlar.
Bu arada Berlin'de, Spartakistlerin ayaklanmas bastrld; dev-
rimcilerin nderi Rosa Luxemburg, Kari Liebknecht ldrld;
binlerce komnist katledildi.2
Berlin'deki ttihatlar sadece Ankara'yla diyalog kurmadlar.
Enver Paa'dan haber alamaynca Alman dostlar araclyla "as-
ker liderlerini" aradlar ve sonunda izini Varova'da buldular. Yi-
ne Alman dostlarnn yardmyla Enver Paa'nn Berlin'e gelmesi-
ni saladlar.
Enver Paa'yla yaplan grme sonrasnda, slam htilalleri t-
tihad Cemiyeti'nin merkezini Moskova'ya tamaya ve faaliyetle-
rini orada srdrmeye karar verdiler. Zaten Berlin yenilgisi son-
rasnda Kari Radek Moskova'ya dnmt.
Doktor Nzm son gnlerde Talat Paa'nn Ermenilerden teh-
dit mektuplan aldn biliyordu. Son olarak Cenevre'ye gitmi-
ti, Talat Paa'nn svire'de gvenli olup olup olmayacan -
renmek iin. svire Ermenilerin youn olduu bir lkeydi ve
"Byk Ermenistan" propagandas bu lkede de kuvvetli taraf-
tar bulmutu.
Doktor Nzm Zrich'teyken Gabriel Noradunkyan'la karla-
mt. Bir zamanlar Kbrsl Kmil Paa hkmetinde Hariciye na-
zr olarak grev yapan Gabriel Noradunkyan imdi Ermenilerin
bamszl iin aba harcyordu.
Doktor Nzm, Talat Paa'ya gelebilecek bir saldry nleyebil-
2. Trkiye'deki sac ve siyasal islamc evrelerin yllardr ortaya attklar bir senaryo
vardr. Senaryolar Aristoteles mantna dayanr: gerek ad "Kari Sobelsohn" olan
Kari Radek Boleviklerin en nemli kurmaylarndan biridir ve Yahudi'dir. Rosa Luxem-
burg Alman komnistlerinin lideridir, Yahudi'dir, iddialarna gre Radek ve Luxemb-
urg Almanya'y Yahudi devleti yapmak iin mcadele etmilerdir! Gzel. Peki Radek
ve Luxemburg kime kar mcadele vermilerdir? Biz syleyelim: Alman ekonomisinin
yzde 70"ini elinde tutan Yahudi sermayesine kar! Komnistleri ezmesi iin Adolf
Hitler'e para aktanlar da bu Yahudi sermayesi deil miydi ? Sosyalizmi, Kari Marx,
Troki, Kamenev, Zinovyev ve Luxemburg'un o olmayan dinsel kimliinden yola ka-
rak bir "Yahudi ideolojisi" olarak gstermek hibir bilimsel temele dayanmamaktadr.
Sadece kaba bir sylemdir.
277
mek iin Journal de Geneve gazetesine onun svire'de olduunu
bile yazdrmt.
Ama olmamt.
"Lider" bildii "Byk Efendi" Talat Paa'y bir trl kurtara-
mamt... Talat Paa cadde ortasnda vurularak ldrlmt...
Berlin'de bir cenaze!
Doktor Nzm karakolda gerekli ilemleri yaparken, Talat Pa-
a'nn "yeenim" dedii Almanya'da renim gren Midhat kr
(Bleda) Bey'in olu Turgut, Talat Paa'nn zerinden kanlar
teslim alyordu.
Turgut (Bleda), suikast yapan grmek iin polise ricada bu-
lundu. Alman polislerin banda Birinci Dnya Sava'nda Os-
manl askerleriyle yan yana arpm bir Alman avu vard, is-
tei geri eviremedi. Turgut katili grr grmez, elinde bulunan
Talat Paa'nn bastonunu suratna indirdi. Katil Sogomon Tayler-
yan'n burnu krld.
Talat Paa'nn naa Kari Otenburg Hastanesi'nde ilalanarak
mahfazal bir kasann iine kondu. Hayriye Hanm einin na-
ann morgdan eve getirilmesini istedi. Talebi yerine getirildi.
Sonra, Tempelhof taki camide cenaze namaz klnd.
Bata baz Alman diplomatlar olmak zere Bat ve Dou'nun
birok temsilcisi cenaze treninde hazr bulundu.
Cami avlusunda on be ttihat vard. "Byk Efendi" hakkn-
da konuuyorlard.
Doktor Nzm, Dr. Bahaeddin akir'e dnerek, "Baha, Paris'te
bir heykel vard hatrlyor musun; gzleri grmeyen bir adamn
arkasnda topal bir adam vard. 'Kr grmez ama yryebilir, to-
pal yryemez ama grr' fikrini tasvir etmiler. ki yarm insan
bir araya gelince tam insan olur. te imdi biz de bu heykele ben-
ziyoruz. Belki ikimiz bir araya gelirsek ancak o zaman Talat Paa
olabiliriz!.."
Cenaze treni Almanlar tarafndan filme ekildi.
Siyasal artlarn el verdii bir ortamda stanbul'a gtrmek
iin cenaze bir kilisenin mezarlna defnedildi.3
3. Talat Paa'nn naa yirmi yl sonra lkesine getirildi. O da siyas bir malzeme ara-
c yaplarak... 25 ubat I944'te ikinci Dnya Sava sryordu Almanlar Trklerin ken-
di saflarnda savaa katlmalar iin srarl davranyorlard. Bu srada Talat Paa'nn naa
trenle istanbul'a Sirkeci Gar'na getirildi. Buradan ili Etfal Hastanesi'ne gtrld. -
leden sonra top arabasna konan cenaze asker trenle Hrriyeti Ebediye Tepesi'ne
defnedildi, iki yze yakn elenk arasnda ismet inn'ye ai elenk de vard.
278
Kod ad "Gulam Rstem"!
Sadece Talat Paa kod isim kullanmyordu.
Enver Paa'nn ismi "Ali", Cemal Paa'nn Bosnal mhendis
"Halid"di.
Doktor Nzm'n ise Afganl "Gulam Rstem"!..
Sahte kimlikleri Afganistan Bykelilii'nden temin etmilerdi.
Doktor Nzm, yazd mektuplarda da "Gulam Rstem" adn
kullanyordu.
Okuma yazma renen izmir'deki kz Sevin evlerine haftada
bir gelen "Gulam Rstem" imzal mektuplarn kime ait olduunu
ilk gnler anlamamt.
Evliyazadeler, bir sre "Gulam Rstem" srrn kimseyle pay-
lamad.
Doktor Nzm sadece ei Beria'ya deil, kaynpederi Evliyaza-
de Refik Efendi'ye de sk sk mektup yazd. Siyas gelimeleri ka-
ynpederinden reniyordu!
Ei Beria'ya yazd mektuplarnda, hep bir noktann altn i-
ziyordu: "ittihat ve Terakki'nin nemli isimlerinin ou Anka-
ra'da mcadele veriyor, ben ise, Avrupa'da verimsiz verimsiz otu-
ruyorum." Doktor Nzm, Anadolu'ya gemek istiyordu. "Salt si-
yaset yapmak amacyla deil, gerekirse cephedeki yaral askerle-
ri tedavi etmek iin!"
Ama Ankara, Doktor Nzm'n tm mektuplarm yantsz brak-
t. Doktor Nzm hemerisi Mustafa Kemal'e yazd, yant alamad.
Hrriyet iin 1908'de Makedonya'da daa kan isimden biri
olan Eyb Sabri'ye yazd, yine yant alamad.
Ankara duvard! Ankara suskundu...
Grnen o ki Ankara, ittihat kadrolar istiyordu, ama "itti-
hat eflere" kaps kapalyd.
Doktor Nzm'n sk mektuplat arkadalarndan biri de, is-
vire'deki eski Maliye nazn, hemerisi Cavid Bey'di.
Doktor Nzm gelimeleri srekli Cavid Bey'e bildiriyordu.
3 mays 1921 tarihli mektubunda Cavid Bey, Enver Paa'nn
Anadolu'ya davet edilme imknn grmediini, zaten bunu arzu-
lamadn ve gidiinin yarardan ok byk zararlar getireceini
yazyordu.
Cavid Bey'in byle yazmasnn nedeni, Enver Paa'nn Doktor
Nzm' Moskova'ya armasyd.
Enver Paa, Doktor Nzm'n bir an nce Moskova'ya, yanna
gelmesini istiyordu.
279
ittihatlar Anadolu'ya gemek iin aba harcarken, ngilizler
Malta'daki esir baz ittihatlar serbest brakt.
30 mays 1921 gn Hibiscus ve Chrysanthemum adl ingiliz
gemileri Malta'dan aldklar otuz srgn italya'ya gtrdler.
Serbest braklan otuz kii arasnda Rahmi Bey, Ali Fethi
(Okyar), smail Canbulad, Enver Paa'nn babas Hac Ahmed Pa-
a, Ziya Gkalp gibi isimler vard...
Malta'da tm esirler serbest braklmamt; yetmi sekiz sr-
gn daha vard...
lk srgnlerin serbest kalmas "nn zaferi"ne denk gelmi-
ti. Anadolu'da Mehmetik'in kazand her zafer, Malta srgnle-
rinin saysn azaltt. "Sakarya zaferi" ise Malta'da hibir tutuklu-
nun kalmamasna neden olacakt...
Malta'daki srgnlerin byk bir blm ulusal mcadelenin
merkezi Ankara'nn yolunu tuttu.
Ankara'ya gitmeyen Malta esirlerinden eski sadrazam Said Ha-
lim Paa Roma'da Ermeni militanlar tarafndan ldrld.
Ermenilerin peinde olduunu bilen Doktor Nzm Ankara'dan
umudunu kesti ve kararn verdi: Moskova'ya gidecekti...
iki bacanak Moskova'da
Doktor Nzm Moskova'ya geldiinde bambaka bir havayla
karlat. 1789'da Paris'te esen "hrriyet, eitlik, kardelik" rz-
grnn benzeri imdi Moskova'dan dnyaya yaylyordu...
Berlin'de kurulan "slam ihtilalleri ittihad Cemiyeti"nin, Mos-
kova'da bir anlam kalmamt.
Mslman dnyasnda Enver Paa'nn deil, bir baka ismin ar-
l her geen gn artyordu. Bu isim, slam' Trk milliyetiliiyle
yourup "yeni bir sosyalizm" teorisi gelitiren Sultan Galiyev'di!
Galiyev'in sadece Kafkas halklar deil tm ezilen Mslman-
lar nazarnda byk deeri vard. "Turan lks"nn sosyalist
devlet araclyla mmkn olacan sylyordu.
Moskova'da, Hintli'den Azer'ye, Afganl'dan iranl'ya, Afrika-
l'dan inli'ye kadar smrge altndaki tm ezilen halklar, kendi
kaderlerini tayin etmek iin Moskova'da bir araya gelmilerdi.
Smrge lkelerinin iisi, kyls, klesi sosyalizm iin aya-
a kalkyordu. Mslman Trkler, halifenin yeil bayra yerine,
artk sosyalizmin kzl bayra altnda birleiyordu.
Doktor Nzm Moskova'ya ilk adm attnda, Bak'de "III. Sos-
yalist Enternasyonal" balamt. Elli bei kadn iki bin delege ge-
280
lecein dnyasn tartyordu.
Ankara Hkmeti'nin temsilcisi Dr. brahim Tali (ngren)
kongreye mahit olarak arlmt.
Kongreye Fas, Tunus, Cezayir ve Trablusgarp devrimcilerini
temsilen katlan Enver Paa bir konuma yapt:
Yoldalar ! Bizi III. Enternasyonal'e yaklatran sebep, yaptmz
imdiki muharebede kendimize yardm ve arka bulma arzusu deil-
dir. Siyas, itima akidelerimizin esasta birbirine yakn bulunmas da
sanrm ki, mhim bir sebeptir. Biz inklap kuvvetlerimizi daima
halktan, halkn da madur ve yoksul olan kylden alyorduk. Eer
bizim oka fabrikalarmz ve iilerimiz olsayd, nce onlar yd
ederdim. Kyller bizim inklaplarla birlikte idiler. imdi de byle-
dir. (Ali Fuad Cebesoy, Moskova Hatralar, 2002, s. 23)
ttihatlarn Almanya'dan tandklar Kari Radek kurultayn
nemli isimlerinden biriydi. Enver Paa, Dr. Bahaeddin akir gi-
bi ttihatlarn kurultaya kabul edilmeleri biraz da Kari Radek
sayesinde gereklemiti.
Ancak ne Enver Paa, ne de Ankara Hkmeti kurultaydan
bekledikleri ilgiyi grebildiler. Kurultayda yldz parlayan Trk,
Osmanl komnistlerinin lideri Mustafa Suphi'ydi...
Ankara Hkmeti Sovyetler Birlii'yle ilikileri gelitirmek
iin, kasm 1920'de Moskova'ya byk bir "karma" yapt.
heyet gnderdi.
Yedi kiiden oluan birinci grubun ban, Moskova'ya by-
keli olarak atanan Ali Fuad (Cebesoy) ekiyordu.
kinci grup drt milletvekilinden oluuyordu. Grubun banda
Dr. Tevfik Rd (Ara) vard. Bunlar resm Komnist Partisi
yeleriydi.
nc grupta da yine drt kii vard. Bunlar alnacak silah ve
cephane yardmlar iin gnderilmiti. Bu heyetin banda Erkn-
harp Binbas Saffet (Ankan) bulunuyordu.
Doktor Nzm, Ankara'dan gelen heyetten birinin iinde ba-
cana Dr. Tevfik Rd olduunu renince ok sevindi. Hemen
kald otele gidip onu buldu.
ki bacanak hasretle birbirlerine sarld. ki yldr grmyor-
lard. Evliyazadelerin iki damad, Doktor Nzm ve Dr. Tevfik
Rd Moskova'da Savoy Oteli'nde sk sk bulutular.
ki damadn, "Kurtuluun nderi kim olmaldr?" sorusuna ver-
dikleri yant ayryd.
281
Dr. Tevfik Rd ttihatlk gnlerinden beri hep Mustafa Ke-
mal'in yannda yer almt.
Doktor Nzm ise izgisini srekli deitirmiti: Paris'te Ahmed
Rza'nn yanndan kopup Selanik'teki ihtilalci ttihatlara katl-
m; cemiyet ve frka iindeki gruplamada sonuna kadar Talat
Paa'nn yannda yer alm; imdi ise Enver Paa'nn Anadolu'yu
dman igalinden kurtaracana inand iin yanna gelmiti!
Aslnda Doktor Nzm'a hakszlk yapmamak gerekiyor; nk
Ankara'ya gitmek istediini belirten mektuplara Mustafa Kemal
hi yant vermemiti.
Mustafa Kemal de haklyd; Ankara'da yeteri kadar ttihat
vard; bir de onlara tekilatlyla nl Doktor Nzm'n katl-
mas ilerini daha zorlatracakt...
Doktor Nzm'a kapsn kapatan Mustafa Kemal'in, Evliyaza-
delerin dier damad Dr. Tevfik Rd'ye gveni tamd.
Moskova'da banda, tepesi krmz kadife kalpayla dolaan
Dr. Tevfik Rd'nn, Ankara'da ulusal glere katlmasnn hi-
kyesi hayli ilginti...
Kank bir olay
Tutuklu bulunduu Bekiraa Bl'nden "zel izinle"kan
Dr. Tevfik Rd, bir gn stanbul'da tesadfen grt Kiraz-
l Hamdi Paa'nn 20. Kolordu komutanlna atandn renin-
ce bir teklifte bulundu: "Millciler Anadolu'ya yaplan her atama-
ya pheyle bakyorlar. sterseniz sizin iyi niyetinizi millcileri y-
neten yakn arkadalarma anlatabilirim."
Kirazl Hamdi Paa eskiden beri Saray'n adamyd. Hem ba-
kenti hem Ankara'y idare edebileceine inanyordu. Oysa Anka-
ra Hamdi Paa'ya pek gvenmiyordu.
Dr. Tevfik Rd, Ankara'nn zerinde bu kadar kukusu bulu-
nan bir komutana niin yardmc olma teklifi gtrmt; bilin-
miyor. Bilinen, bu teklif zerine Kirazl Hamdi Paa, Dr. Tevfik
Rd'nn kendisiyle Anadolu'ya gelmesini istedi.4
Dr. Tevfik Rd, Kirazl Hamdi Paa'yla Eskiehir'e gelince,
nillcilerin blgedeki komutanlarndan Ali Fuad (Cebesoy) Pa-
a'y telefonla arayarak grme talebinde bulundu. Sivrihisar'da
bulunan Ali Fuad Paa grme talebine ard. nk Kirazl
4. Kirazl Hamdi Paa daha sonra Sultan Vahideddin'in yaveri oldu. Ulusal Kurtulu Sa-
v
3i'ndan sonra yurtdna srgne gnderilen Yzellilikler iinde yer ald. ingilizlere s-
np Romanya'ya kat. Burada Tarikat Salahiye'yi (kurtulu tarikat) kurdu. Yoksulluk
icindr. olHn

Hamdi Paa, kendi yerine atanmt. Saray, Mustafa Kemal gibi
Ali Fuad Paa'nn da rtbesini sokmutu. Ali Fuad Paa, artk 20.
Kolordu komutan deil, Bat Anadolu Genel Kuvay Milliye ko-
mutanyd. Zaten niformasn da karmt.
Ve imdi dman safnda olan Kirazl Hamdi Paa'yla birlikte
Eskiehir'e gelen Dr. Tevfk Rd onunla grmek istiyordu!
Ali Fuad Paa, Kirazl Hamdi Paa'ya ne kadar kukuyla baksa
da Dr. Tevfk Rd'y Selanik gnlerinden tanyordu. Eski arka-
dan, Eskiehir'in hemen dndaki kararghna davet etti.
Grtklerinde yanlmadn anlad. Dr. Tevfk Rd hl
onlara dosttu ve Ankara'nn davasna inanyordu!
Bir dier iddiaya gre, "Ali Fuad Paa milisleriyle Eskiehir'e
saldrnca, Dr. Tevfk Rd, Kirazl Hamdi'nin resm evraklarn
alp ulusal glerin yanna geti." (Rza Nur, Hayat ve Hatra-
tm, 1992, c. 3, s. 37)
Dr. Tevfk Rd, Ali Fuad Paa'yla grmesinin ardndan An-
kara'ya geti. Ve Mustafa Kemal lene kadar onun yanndan ay-
rlmad.
23 nisan 1920'de alan Byk Millet Meclisi'nde Mentee me-
busu olarak yerini ald. Dr. Tevfik Rd, birinci Meclis'te yer
alan on be doktordan biriydi.5
Stalin'in Trklere ilgisi
Dr. Tevfik Rd'nn Ankara'dan Moskova'ya uzanan yol hik-
yesi de ilginti.
Byk Millet Meclisi bakan olan Mustafa Kemal, Mosko-
va'dan esen rzgrn farkndayd.
Bu nedenle, Bolevikliin aslnda slamiyet'in uygulamasndan
baka bir sistem olmadn syleyerek, "slam sosyalizmini" he-
defleyen ve ad Sovyetler Birlii'ndeki "Kzlordu"dan etkilenerek
"Yeilordu" konulan harekete "yeil k" yakmt! Ayrca "sosya-
list" Halk tirakiyun Frkas gibi sol hareketleri kontrol altna
almak iin Ankara'da resm-dankl "Trkiye Komnist Frka-
sn kurdurdu.
Kurucular arasnda kimler yoktu ki: smet (nn), Fevzi (ak-
mak), Ali Fuad (Cebesoy), Refet (Bele), Yunus Nadi (Abalolu),
Mahmud Esad (Bozkurt), Refik (Koraltan), Hakk Behi (Bayi)
ve Dr. Tevfik Rd (Ara).
S. 318 kiiden oluan Meclis'te 94 memur, 67 hoca, 50 zabit, 47 ifti, 21 mhendis, 19
hukuku, 15 doktor ve 5 de airet reisi bulunuyordu.
283
Ankara, Moskova'yla ilikilerini gelitirmek ve dnya komnist
partilerinin ye olduu Komintern'e girmek amacyla, Komnist
Frka'nn drt yesini, Dr. Tevfik Rd, Fuad (Carm), smail Sup-
hi (Soysallolu) ve Besim (Atalay) beyleri Moskova'ya gnderdi.
Yani, Dr. Tevfik Rd, Ankara Hkmeti adna deil, "Trkiye
Komnist Frkas" temsilcisi sfatyla Moskova'da bulunuyordu!
Ancak...
Dr. Tevfik Rd'nn banda bulunduu "komnist" heyet
Moskova'ya ulatktan ksa bir sre sonra, Ankara'da ilgin geli-
meler oldu. 6 000 savasyla erkez Edhem "Yeilordu"ya katl-
d. Bu arada Mustafa Kemal'in muhalefetine ramen ileri ba-
kanlna sosyalist Nzm Bey seildi. Tm bunlar Ankara Hk-
meti'ni harekete geirdi. Meclis'teki kontroln komnistlerin eli-
ne geeceini gren Mustafa Kemal hemen sert nlemler ald.
nce erkez Edhem'in zerine smet (nn) Bey gnderildi.
"Yeilordu" ve "Halk tirakiyun Frkas" kapatld. Sosyalistlerin
yayn organ Yeni Gn'im binas tahrip edildi. Mensuplan stiklal
Mahkemesi'nde yarglanmak zere tutukland. ou mahkm ol-
du. erkez Edhem Yunanllara snd.
Ankara Hkmeti, "Yeilordu"nun "erkez milliyetilii" yapt-
n iddia etti!
O gnlerde Byk Millet Meclisi'nin davetlisi olarak Ankara'ya
gelmekte olan, Trkiye Komnist Frkas kurucusu ve ilk genel
bakan Mustafa Suphi ve on drt yolda Karadeniz'de Srmene
aklarnda kimlii belirlenemeyen kiiler tarafndan ldrld.
Mustafa Suphi ve arkadalarm ttihalann m, Kemalistlerin mi
ldrd Trkiye tarihinin hl bilinmeyen srlarndan biridir!..6
Bu karklk iinde Trkiye Komnist Frkas da datld. m-
r yalnzca ay srmt.
Ankara Hkmeti'nin tavr netlemiti:
Sosyalizme "hayr", Sovyetler Birlii'ne "evet"!..
Ankara'daki gelimelerden habersiz Dr. Tevfik Rd, Mosko-
va'daki faaliyetlerini srdrd. Hatta, almalarnn raporlann
Mustafa Kemal'e gndermeye devam etti. Ankara Hkmeti 16
mays 1921'de Moskova bykelisi Ali Fuad Paa araclyla
' Mustafa Suphi ve arkadalarnn lmlerinden sorumlu tutulan dnemin ttihats ve
Kuvay Milliye yerel komutan Yahya Kaptan Sivas'ta yargland, beraat etti. Ancak bir
buuk yl sonra arabasnda ldrlm olarak bulundu. Bir yl sonra konuyu Meclis'e
tayan Trabzon milletvekili Ali kr karld ve boularak ldrld. Ali kr'y l-
dren, Yahya Kaptan' da ldrd iddia edilen Topal Osman'd. Ulusal Kurtulu Sa-
va gnlerinde, adamlaryla birlikte Mustafa Kemal'in korumaln stlenen Topal Os-
man, Ali kr'nn katili olarak yakalanmak istenirken kan atmada ldrld. So-
nuta. Musrafa Stnhi vp vnlriadarn kimin HMt\rAt\W holirlonomHil
284
Dr. Tevfik Rd'ye uyan mektubu gnderdi.
Ankara Hkmeti'nin kararn beenmeyen Dr. Tevfik Rd
almalann srdrd. Hatta 8 haziran 1921'de Moskva gazete-
sinde sosyalizmi ven bir makale yazd.
Dr. Tevfik Rd'nn bu tavrndan unu anlyoruz: hep syle-
negelenin aksine Trkiye Komnist Frkas, Mustafa Kemal'e her
zaman uysallkla boyun emiyordu. (Mete Tuncay, Trkiye'de
Sol Akmlar, 1978, s. 175)
Dr. Tevfik Rd, Moskova'da hemen her gn Trk Bykeli-
si Ali Fuad Paa'yla buluuyordu. Ankara'nn tutumunu bilmeme-
si imknszd! Buna ramen Ankara'y dinlemiyor, "sosyalizm"de
srar ediyordu.
O gnlerde Moskova'da Ali Fuad Paa'ya yaknlk gsteren
kimdi dersiniz: Yosif Stalin!
Stalin ile Ali Fuad Paa Kremlin Saray'nda birka kez yan ya-
na geldiler. Bu grmeler hem resm hem de gayri resmydi. Ba-
zen aralksz be saat sohbet ediyorlard. Stalin, Ankara Hkme-
ti'nin cephane yardmlaryla bizzat ilgileniyor, evraklarn takibini
kendisi yapyordu. Vaatlerinin hepsini de yerine getirmiti.
O kadar samimi olmulard ki, Stalin Ali Fuad Paa'ya her so-
ruyu sormaya balamt:
"- Paa, Selanik'in, Bulgaristan, Yunanistan ve Srbistan'dan han-
gisine verilmesi daha mnasip olur, fikrinizi renebilir miyim ?
- Yunanistan'da kalmas daha adilane olur!" (Ali Fuad Cebe-
soy, Moskova Hatralar, 2002, s. 160)
Moskova'daki Trk Bykelilii konuklar arasnda Enver
Paa, Doktor Nzm gibi ttihatlar da vard. ttihatlar ile Anka-
ra ilikileri o gnlerde henz tamamyla kopmamt.
Ayrca Ankara Hkmeti'nin Moskova bykelisi Ali Fuad
Paa, ttihat kimliinden daha uzaklamamt!..
Moskova ttihat kaynyordu...
Enver Paa'nn amcas Halil (Kut) Paa Moskova gnlerine
ilikin bir ansn yle yazacakt:
Gece Anadolu'dan gelen arkadalarla Trkiye'nin durumunu ko-
nuuyorduk. Dr. Tevfik Rd Bey'e, Trkiye'de gerekten byle bir
partinin (Trkiye Komnist Frkas) kurulup kurulmadn sordu-
umda u cevab aldm: "Evet paam, byle bir pati kuruldu ve ben
de partinin III. Enternasyonal nezdinde temasm temine memur edil-
dim." Dr. Tevfik Rd Bey bunlar sylerken son derece ciddi idi, ken-
285
diine taklm olmak iin kendimi kastederek: "Aman doktor, imdi
siz komnist olmayan bir sefirin (Ali Fuad Paa) ikametghnda onun-
la birlikte kalyorsunuz, yiyip iiyorsunuz, bir komnistin, komnist
olmayan insanla beraber ayn yerde yatp kalkmas, yiyip imesi kar
tarafa hangi noktaya kadar ciddiye alnr bilmem." Dr. Tevfik Rd
Bey birdenbire bunun aresini dnr gibi bir hale girince szlerime
devam ettim: "Hem sonra bak doktor, Rusya ile Trkiye pekl geine-
bilir, bunun iin de Trklerin komnist olmalarnn gerei yoktur. Ben-
ce stelik komnist olunmad halde komnist gibi grnmek gln
ve tehlikelidir." Yant, "Paam sen yanlyorsun, Trkiye'de kurulan bu
teekkl son derece ciddidir" oldu. Zaman benim hakl olduumu or-
taya kard. (Taylan Sorgun, Bitmeyen Sava, 1997, s. 339-340)
Televole anlar
Moskova'da bulunan Trkler hep siyaset konumuyordu ku-
kusuz...
ciltlik anlarnda, Sinop'ta bandan geen tecavz giriimin-
den, karsyla tm yaadklarna kadar her olay ayrntlaryla ya-
zan, Ankara Hkmeti'nin temsilcisi olarak Rusya'ya gnderilen,
dnemin Maarif nazr Rza Nur, Moskova'da karlat Dr. Tev-
fik Rd'den anlarnda bakn nasl bahsediyor:
Uzun zamandr kadn grdm yok. Byle bir zamanda frsat zu-
hur ederse erkek batan kar. Kadn da byle olsa gerek. te karko-
ca hesaplarn buna gre yrtmeli. Birbirinden ayrlmamaldr. Bu-
gn bize Dr. Tevfik Rd gelmiti, Yahudi krmz kadife tepeli Bole-
vik kalpa yine kafasnda. Kendisine kadmszlktan ikyet etmi. O,
"Ondan kolay ne var..." dedi ve hakikaten akama iki kadnla geldi. Ye-
dik itik. Bu kadnlarla yattk. Yaasn Dr. Tevfik Rd, iyi adamdr...
Daima gnl yapar. (Rza Nur, Hayat ve Hatratm, 1992, c. 3, s. 145)
Trk siyasetinin "renkli simas" Rza Nur, bir sayfa sonra ne ya-
zyor dersiniz:
Dr. Tevfik Rd (Moskova'da) sade, sessiz dolayor. Sade kom-
nistlik taslyor. Komnistlerle temas aryor. Nihayet merkezi umumi-
ye azasna ait otelde yatak da buldu; fakat biraz sonra komnistler-
den hakaret grmeye balad, otelden bile darya attlar. Bunun se-
bebini kendisine sordum. Sylemedi ama u olsa gerek: bu adam ga-
yet hafifmereptir...
286 287

Bir gn ona sz arasnda hatralarn yazmay teklif ettim. Tabiat-

Rza Nur kmsese de Dr. Tevfik Rd'nn o yllarda Mos-
a silik ve glgede grnmeye alm bir adamd. ahsiyetinin bir ha-
kova'da gelitirdii iliki uzun yllar srecekti. Moskova'nn An-
kara'ya yapt yardmlarn perde arkasndaki isimsiz kiilerden tra eklinde ortaya serilii ona nce biraz garip geldi. Teklifi belki ya-
biri de Dr. Tevfik Rd'yd. drgad. Fakat sonra bu teklifte bir ocuk sadelii buldu: "Evet, belki
dier arkadalar gibi, yarn beklenmeyen bir anda ve herhangi bir k-
Dr. Tevfik Rd'nn bu ilk diplomatik baarsyd. Arkas ge-
lecekti...7 e banda beni de devirebilirler."
Biz arkadatk. Her gn onunla buluacak ve her gn birimiz,
anlattklarm yazacaktk. Daha o gn ie baladk. Arkadalarmzdan
Doktor Nzm, air Nzm Hikmetle yan yana biri olan air Nzm Hikmet, onun adayd. Doktor Nzm ne kadar
sakinse, air o kadar heyecanlyd. Hatrat ktipliinden onu ksa za-
Bir dnem Paris nasl Osmanl mnevverlerinin buluma yeri
manda skartaya karmamz lazm geldi. nk air, doktorun nak-
ise, Moskova da, XX. yzyln banda Trk aydnlarnn bir araya
lettii hatralar yazmyor, doktorla cebelleiyordu. rnein Doktor
geldii bir kentti. Hangi grte olursa olsunlar -ki ounluu
Nzm merutiyetten mi bahsetti, tamam ! air hemen ahlamrd:
Moskova'dan dnyaya yaylan sosyalizm rzgrndan etkilenmi-
"Merutiyet inklab m dediniz ? Sama! Dnyada bir tek hakiki ink-
t i - birbirleriyle samimi iliki iindeydiler.
lap vardr. O da proletarya inklab! Reaksiyoner burjuvazinin bir
ttihat Doktor Nzm, "resm sosyalist" Dr. Tevfik Rd, Ku-
oyunu! Hele sizin merutiyetiniz! Alman emperyalizminin ve istilac
vay Milliyeci bykeli Ali Fuad Paa ve komnist air Nzm
kapitalizmin bir istismar vastas..."
Hikmet yan yana gelip sohbet ediyorlard. Hepsinin tand ve
Bu ahlanan airi zapt etmeye alrdk. Doktor Nzm sinirlen-
sayg duyduu bir isim vard: Selanik'in son valisi, air Nzm
mezdi. Tane tane konuurdu: "Canm olum, sen gene bildiin inkla-
Hikmetin dedesi Mehmed Nzm! Vali Mehmed Nzm o gnler-
b yap ! Ama ne yapalm ki bizim zamanmzda beklediimiz inklap,
de hl Malta'da srgndeydi.
merutiyet inklabyd. Biz de merutiyeti olduk. Onu baaralm de-
kisi de Selanik doumlu olan iki Nzm; Doktor Nzm ve air
dik. Ho onu da yzmze gzmze bulatrdk ya..."
Nzm Hikmet arasnda dostluk var myd?
Fakat air Nzm Hikmet zapt olunmazd. Hemen yerinden frlad.
Doktor Nzm sert bir politikacyd. Ancak hosohbetti. zel-
Karsndakine son ve en susturucu delillerle en dayanlmaz darbeyi
likle genlerle diyalog kurmay ok seviyordu. O gnlerde on do-
vurmak iin sa elinin yumruunu havaya kaldrarak, hemen bir iir
kuz yandaki komnist evket Sreyya'yla (Aydemir) saatlerce
okumaya balad. Bu iir, proleterya inklab hakkndayd. Sonra ger-
keyifli bir sohbet etmilerdi:
gin vcudu, kanlanm yz, zaferin heyecanndan prl prl yanan
gzleriyle hasmnn yzne bakard:
Basit grnl, konukan, babacan bir adamd. Grne gre si-
"Nasl" demek isterdi, "daha diyecein var m ?"
lik bir ahsiyeti vard. Btn mr boyunca mal, mevki, hret hrs
Hepimiz glerdik. Tabi Doktor Nzm msamahal ve rahat. Biz
grlmemitir. Konumalarnn iine her vesileyle hikyeler, meseller
ise doktordan zr diler ve airi de yattrmak isterdik.
kartrmay severdi. nsan onunla bulunduu zaman kendisini stan-
Fakat air sahnenin buralarna kadar beklemezdi. Birden kasketi-
bul'un Beyazt Meydam'ndaki emekliler kahvelerinden birinde ve bir
ni kapar; gr, kumral, kvrck salarn bu kasketin iine iki eliyle s-
kahve sohbeti iinde sayabilirdi. Halbuki bu basit grnl adamn
ktrmaya alrken, odadan frlard. Herhalde parklarn birinde ye-
ardnda bizim son imparatoruumuzun en karanlk devrinin en kanl
ni bir proleterya inklab iiri yazmaya koard...
hikyeleri ve sorumluluklar vard. ttihat ve Terakki'nin, Paris teki-
latndan beri yesiydi. Doktor Nzm bazen gldrc, bazen manal, bazen hatta ak sa-
k, fakat her zaman zarifti.
7. Henz sosyalist inay tamamlamam, i savalarla mcadele eden, ekonomik krizi Hikyelerini dinlerken, hayat bu kadar karklklar iinde gemi
aamayan Sovyetler Birlii, Ulusal Kurtulu Sava boyunca Ankara'ya silah, cephane ve ve kendisine o kadar byk olaylarn sorumluluu ykletilen bu ada-
para yardmnda bulundu. nun, bu saf ve ocuksu halini hayretle izlerdim. (evket Sreyya Ay-
Silah ve cephane yardm: 39 275 tfek; 327 makineli tfek; 54 top; 63 milyon tfek
mermisi; 150 000 top mermisi; I 000 atmlk top barutu; 4 000 adet el bombas; 4 000 demir, Suyu Arayan Adam, 1993, s. 272-273)

288
Enver Paa, ierin'in resmini yapyor
Doktor Nzm'n aksine Enver Paa gnlerini daha ok Sovyet-
ler Birlii'nin gl isimleriyle sohbet ederek geiriyordu.
Sk sk Sovyetler Birlii Dileri Bakanl Halk Komiseri i-
erin'le yan yana geliyordu. Bir defasnda ierin'in portresini
yapt. Enver Paa'nn ne kadar gzel resim yaptn yakn evre-
si dnda pek az kii biliyordu.
Peinde Ermeni militanlar olduu bilinen Enver Paa, ilgintir,
Moskova'da ierin'in yardmcs Grc asll Karahan'la ok s-
k dosttu.
Sz burada "tarih televoleci" Rza Nur'a brakalm:
Ruslar Enver Bey'e ok iyi baktlar. Karahan'm karsnn da En-
ver'e k olduu syleniyordu. (...)
Enver'in iffet hususunda gayet temiz olmak hreti vard. Herkes,
bilhassa ttihatlar Enver iin "mrnde asla fuhu yapmam" der-
lerdi. Bana Berlin'de Profesr "S" Potsdam'da hanesinde ziyafet ver-
di. Meerse Enver Berlin'de ataemiliter iken bu hanede pansiyon
kalm, profesrn karsyla sevimi imi. Diyorlar ki, profesrn
kk ocuu Enver'indir. Profesr de karsn ve o ocuu hi sev-
miyormu... (Hayat ve Hatratm, 1992, c. 3, s. 142 ve 248)
Maallah! Rza Nur'un anlarnda saldrmad, "belden aa
vurmad" tarih ahsiyet yok!
Enver Paa 28 temmuz 1921'de Sovyetler Birlii Hariciye Ko-
miseri ierin'le son kez yan yana geldi.
ki gn sonra, Doktor Nzmla birlikte Trkiye snrna gitmek
zere yola ktlar.
ttihat iki ef, Enver Paa ve Doktor Nzm'n Trkiye snr-
na gitmesinin nemli bir nedeni vard. Yunan ordusu Afyon, K-
tahya ve Eskiehir'i ele geirmi, Ankara'ya dayanmt.
Enver Paa ve Doktor Nzm, zahmetli ve uzun bir yolculuktan
sonra Batum'a vardlar. Yolculuk srasnda bir aksilik yaand:
Enver Paa, kk antasn iindeki elmas yzkle birlikte kay-
betti ! Canlan epey skld. stelik bekledikleri ttihat arkada-
lar da ortalkta yoktu. stasyonun bir kenarna ekilen 1030 nu-
maral vagonda beklemeye baladlar.
Gnlerce beklediler. Kck vagon Batum'un rutubetli ha-
vasnn da etkisiyle nefes alnamayacak durumdayd, bir o ka-
dar da pisti. Sivrisinekler ikisini de bunaltt. Ne eyalar vard
289
ne de doru drst yiyecek ve giyecekleri...
Dar kamyorlard; nk Ermeni militanlar Batum'da say-
ca hayli oktular.
Doktor Nzm sonunda dayanamad, vagonu terk etti. Gerekli
ilikileri yeniden kurdu. Hopal, Rizeli takaclarla bir araya geldi.
Kk Talat, Lazistan Mebusu Hac Mehmed, Hac Sami gibi t-
tihatlarn da katlmyla 5-8 eyll 1921 tarihleri arasnda Ba-
tum'da "Trkiye Halk ralar Frkas" kongresini topladlar.
Berlin'de kurulan "slam htilalleri ttihad Cemiyeti" lav edil-
di. Hindistan, Afganistan, Trablusgarp, Fas, Tunus gibi Mslman
lkeler, topluluklar unutulmutu; artk asl hedef Anadolu'daki
igal gleriydi...
Enver Paa ve Doktor Nzm'n Anadolu'ya gelmek zere oldu-
unu renen Ankara da nlemlerini almakta gecikmedi.
Genelkurmay Bakan Fevzi akmak, ark Cephesi Komutan
Kzm Karabekir'e ifreli bir mektup gnderdi:
Enver Paa'nn yaveri ve imdi emrinizde Cephe erknharbiye re-
isi bulunan Kzm Bey8 ile sabk stihbarat ubesi mdr Erkn-
harp Kaymakam Seyfi Bey'in Enver Paa'ya kar ballklar devam
etmesi tabidir. Bunlarn imdiki vazifelerinden ve ark Cephesi'nden
mnasip ekilde uzaklatrlmalarm ve yerlerine salam seciyeli kim-
selerin tayinini muvafk gryorum.
Kzm Karabekir, Manastr'da gizli cemiyete birlikte girdii,
Makedonya dalarnda omuz omuza isyanclarla arpt, kar-
de bildii Enver Paa'y Anadolu'ya gelmesi halinde, tutuklaya-
cak myd ?
Ve ite o gnlerde Ankara'nn maks talihi deiti.
Bakomutanla atanan Mustafa Kemal'in nderliinde, ulusal
gler yirmi iki gn yirmi iki gece savap Yunan ordusunun iler-
leyiini durdurdular.
13 eyll 1921'de Sakarya'daki zaferin ardndan Enver Paa
Anadolu'yu brakp tekrar 'Kzlelma"nn peine dt...
Mustafa Kemal'in "Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz'dir, ileri!"
emrini vermesine bir yl kalmt...
Ama baz igalciler yava yava Anadolu'yu terk etmeye bala-
mlard...
8- Kzm Orbay Enver Paa'nn kz kardei Mediha'yla evliydi. O gnlerde pheyle ba-
klan Kzm Orbay Paa gn gelecek, kinci Dnya Sava'nn o etin son dneminde
(1944-1946) Genelkurmay bakanl yapacakt!..

On nc blm
5 nisan 1921, Aydn
akrbeyli iftlii'nin dousunda, Bataky Kprs bandaki
italyan Bersaglieri ekista Birlii Anadolu'yu terk etmek iin son
hazrlklarn yapyordu. Yirmi iki gn nce Londra'da yaplan
antlamaya gre, talyanlar Anadolu'dan ekiliyordu.
Birliin komutan Kapitan A. Moro'nun konuklan vard:
Ali Adnan (Menderes) ve Edhem (Menderes)!
ki yakn arkada, talyan askerlere veda ziyaretine gelmiti.
talyan komutan Moro, iki yl nce (17 mays 1919) blgeye
geldiinde tanmt, yabanc dil bilen ve kafasndaki "Msl-
man imajna" hi uymayan bu iki genle!
ki yl nce, blgedeki Trkler talyanlarla sk dostluk ilikile-
ri kurmulard. Hatta ilerinden ou blgeyi Yunanllarn deil,
talyanlarn igal etmesini istemiti. rnein Konya'da Mevla-
na'nn torunu Mevlevi elebi Abdlhalim, soylarnn Osmanl de-
il, Seluklu olduunu belirtip, Konya'da talyanlara bal "Selu-
k devleti"ni kurmak iin giriimlerde bile bulunmutu!..
zmir'in igali sonrasnda baz Trk tccarlar, talyan igalinde-
ki Rodos'a g etmeyi yelemilerdi. Genlerin elinden tutan ki-
i ise, adann yerlilerinden Durmu (Yaar) Efendi'ydi!J
Evet, talyanlar Ege'de igalci olmalarna ramen Trkler tara-
fndan seviliyordu. Bu talyanlarn da planlarna uygundu; nk
Yunanllara kar Trkleri yanlarna ekmek istiyorlard. talyan-
lar, Yunanllara kar mcadele veren Trklere silah ve cephane
yardmnda bulunuyorlard.
I. Durmu Yaar, adadaki Rum basklarna dayanamayarak I934'te Trkiye'ye g et-
ti. Yaar Holding A'nin sahibi oldu. Boya-kimya, gda ve ticaret-hizmet sektrlerinde
otuz irketle faaliyet gsteren holdingin bnyesinde Pnar St Mamulleri, Pnar En-
tegre Et ve Yem Sanayii, Tuborg Bira, DYO Boya gibi Trkiye'nin tannm fabrikalar
da bulunmaktadr.
291
Ali Adnan'n talyanlarla dostluunu bu erevede deerlendir-
mek gerekiyor. Aynca bu dostluun bir de zel nedeni vard:
Bir yl nce, 1920 austosunun son gnleri...
Ali Adnan, Mondros Mterakesi sonrasnda terhis edilince, ya-
lan arkada Edhem'le, Yahudi mahallesi Kestelli'deki evlerinden
ayrlp birlikte akrbeyli iftlii'ne yerleti.
Ali Adnan'n iftlikte kyllerle ilk karlamas sorunlu oldu.
Onlar gl, belinde tabancas olan, burma bykl, ask suratl bir
"bey" bekliyorlard. Karlarnda ehirde yetimi, okumu bir gen
vard.
Ali Adnan'a "iftlik beyi" olma yolunda ilk dersi iftliin kh-
yas Memiolu Mehmed verdi. Memiolu Mehmed her daim
khyalar ynetiminde idare edilen iftliin akr Ali ve Budakl
Osman'dan sonraki nc khyasyd.
Ali Adnan' talyanlar kurtaryor
Kyller ona, o kyllere alrken, Ali Adnan tropikaya, yani
zehirli stmaya yakaland. Durumu arlanca, ila ve doktor bul-
mak iin Edhem, talyan komutan Kapitan A. Moro'nun yanna
gitti. talyan komutann emrinde doktor yoktu ama iftlie ecza-
c kalfasn gnderdi.
Ali Adnan'n durumu her geen saat arlayordu. talyan sa-
lk grevlisi nce kinin verdi. Ama ate dmedi. Acilen ine'de-
ki talyan Enfermeriya Birlii'ne gtrlmesini tavsiye etti.
Bir katr arabas bulundu; yatak serildi; Ali Adnan arabaya ya-
trlarak ine'ye gtrld.
Scak dayanlacak gibi deildi. Sivrisinekler aman vermiyordu.
Yolu alt saatte aldlar.
Ellerinde komutan A. Moro'nun mesaj kd vard. ine'deki
talyanlar Ali Adnan'la yakndan ilgilendiler. Emrine Kamao
adnda bir talyan asker verdiler. Hastaln tehisinden emin
olmak iin Antalya'daki kararghtan uzman bir doktor bile ge-
tirdiler.
talyan doktor binbayd. Ve hi de umutlu konumad. Ali Ad-
nan'n durumu ard. Rodos'a giderse belki kurtulabilirdi.
evket Sreyya Aydemir Menderes'in Dram adl kitabnda,
"Fakat beklenmeyen bir ey olur. Bir yerlerden Binba Adil veya
Akif Bey isminde bir Trk doktoru peyda olur. e el koyar" diye
yazmaktadr. (2000, s. 57)
Trk doktoru AJi Adnan' alp ine'deki Nuri Efendi'nin han-
292 293

na nakleder, ineler, gdalar ve Trklerin arasnda olmak Ali Ad- miktarn artrmak iin kollar svand.
nan' iyiletirir! Ankara bu konuda ok kararlyd; aksi davranta bulunanlann
Ali Adnan'n hayata dnnn "Yeilam senaryolarm" arat- cezasn stiklal Mahkemeleri verecekti!
mayacak dzeyde yazld bir gerek! Ve Ankara'nn kararll sayesinde Sakarya Sava'nda 6 629
Soru: Ali Adnan'n yaamyksnde neden hep "senaryoya" olan subay says 8 659'a kt. Er says ise 133 079'dan, 199 283'e
ihtiya duyuluyor? frlad!
Bu konuda rnek ok: Ali Adnan'n yaamyksn kaleme Askere gitmeyenlere ar cezalann verileceinin duyulmas as-
alan bir avu yazar, Ulusal Kurtulu Sava gnlerinde Ali Adnan ker saysnn artmasna neden olmutu. Ankara Hkmeti Osman
ve Edhem'in "Ay-yldz etesi"ni kurduunu yazmaktadr. Bey adnda bir topu yarbay Ske'ye gnderdi.
Ege'deki Mill Mcadele dnemini yazan, gazeteci Haydar R- Yarbay Osman, blgedeki yedek subaylan greve ard.
d ktem'den komutan Rahmi Apak'a, erkez Edhem'den, "Ga- te bu davete Ali Adnan ve Edhem de riayet etti.
lib Hoca" Celal Bayar'a, komutan Ali etinkaya'dan Vali brahim Ali Adnan, Yenipazar ile Baltaky arasndaki Dalama'ya "Sva-
Edhem Aknc'ya, Kzm zalp Paa'dan Hacim Muhiddin ark- ri Mzaheret Bl"ne gnderildi. Daha sonra Koarl inzibat
l'ya kadar, dnemi kaleme alanlar anlarnda ne Ali Adnan'dan komutan Binba Besim Bey'in emrine atand.
ne de "Ay-Yldz etesi"nden bahsediyorlar! Evet, orduya yeni katlan 2 030 subaydan biri de Ali Adnan'd...
"Ay-Yldz etesi"ni bilen sadece iki kiidir. Ali Adnan ve Ed- Ali Adnan'n bandan beri Mill Mcadele'ye katldn ispat et-
hem ! Bir kii daha var: iftliin khyas Mehmed! mek isteyenler hep Ali hsan (Sabis) Paa'nm 1951'de yaymlad
Geelim... be ciltlik Harp Hatralarm adl almasna atfta bulunuyor.
Ali Adnan, daha zmir igal edilmeden nce, 23 kasm 1918'de Kitabn yaymland tarihe dikkatinizi ekerim: 1951, yani Ali
kurulan "Mdafaai Hukuki Osmaniye Cemiyeti"ne katlmamt. Adnan babakan; Ali hsan Sabis Paa DP Afyon milletvekili!
Halbuki days Hac Ali Paazade Refik bu toplantlara nce katl- Ali hsan Sabis Paa aynca inanlmaz bir smet nn dman-
m sonra vazgemiti. dr; ona kar "ulusal bir kahraman" yaratmay amalamaktadr!
Keza igalden hemen sonra kurulan "Reddi lhak Heyeti Milli- Peki Ali hsan Sabis Paa anlannda ne yazmt?
yesi" yeleri arasnda da Ali Adnan ad yoktu. Anlatt, Malta srgn dn Koarl'da grd yedek su-
Yrk Ali Efe, Hseyin Efe, Kara Durmu Efe, Kozakl Meh- bay Ali Adnan'n ne kadar zeki ve enerji dolu olduu.
med Efe, Mesutlulu Mestan Efe, Dokuzuncu Hasan Hseyin Efe, Hepsi bu.
Cafer Efe, Sancaktar'n Ali Efe gibi akrbeyli iftlii'nin bulun- Adnan Menderes'in hayatn "hamaset destan" haline getiren-
duu blgede direni komiteleri kuran milislerin adlan tek tek ya- ler, bu anlardan yola karak onu, elinde silah, dmana kar
zlyor ama nedense "Ay-Yldz etesi"nden kimse bahsetmiyor! cepheden cepheye komu bir "mill kahraman" yapvermiler!
Yine o blgede mcadele veren Albay Salaheddin Bey, Binba Ayp...
Saib Bey, Binba Hac kr, Yzba Ahmed, Temen Zeki, Ali hsan Sabis Paa, srgnde bulunduu Malta'dan ne zaman
Temen erafeddin, Temen Mahmud, Yedek Temen Necmi, Ba- yurda dnmt: 27 eyll 1921.
krkyl Temen Kadri, Ktahyal Receb avu gibi askerlerin Biz de ayn konunun altm iziyoruz:
adlan yazlyor ama, yedek subay Ali Adnan'n hi ad gemiyor! Ali Adnan Mill Mcadele'ye balangcndan iki yl sonra, yani
"Ay-Yldz etesi"nin grev alan herhalde akrbeyli iftli- ttalyanlann blgeden aynlmasnn ardndan katld.
i'yle snrlyd... Bu tespit, Ali Adnan'n ne kiisel, ne de siyasal yaamn kk
Peki Ali Adnan Mill Mcadele'ye katlmam myd ? drmez. smet (nn) Paa, Fevzi (akmak) Paa da Ankara'ya
Katld. Hatta stiklal Madalyas ald. Peki ama ne zaman? gelmekte tereddt geirmilerdir. Hatta Mustafa Kemal bile stan-
Sakarya'da zafer kazanlp, Yunan ordusunun ilerleyii durdu- bul'daki giriimlerinden sonu alamaynca son are olarak Anado-
rulunca, Mustafa Kemal Byk Taarruz'un almalarna bala- lu'ya kmtr. Ama bu ne Mustafa Kemal'i, ne de onun onurlu m-
d ve seferberlik ilan edildi. Subay, er, silah, yiyecek, iecek cadelesini ufaltr.
294
Ali Adnan, Mill Mcadele'ye ge katlmt. stelik bir sre
Koarl'da Binba Besim Bey'in yannda grev yaparken yine
hastaland. Bu sefer karacieri iltihap kapmt. Neyse ki S-
ke'de Dr. ismail Hakk Bey vard. Hastaln tehlikeli ilk gnleri
Koarl'da geti; sonra "ba kulesi" denilen ky evine nakledildi.
Buras Kuvay Milliye Reisi mer Aa'nn olu Mehmed Aa'ya
aitti. Ali Adnan'a ok iyi baktlar. Toparlandktan sonra Ske'ye
nakledildi.
Mustafa Kemal ordularna "lk hedefiniz Akdeniz'dir" diye em-
rettii gn, Ali Adnan henz tam iyilememiti.
Trk ordusu 9 eyll 1922'de zmir'e girdi...
zmir'in kurtuluuyla moral bulup salna kavuan Ali Ad-
nan'n yeni grevi, ngilizce bildii iin, zmir Kordon'da sansr
ubesinde tercmanlk oldu.
Ksa bir sre sonra tezkeresini alp yine akrbeyli iftlii'ne
dnd. Arkada Edhem, Ali Adnan' yine yalnz brakmad...
Esir Evliyazade
zmir zgrd ama Evliyazadelerin ii yanyordu...
Yunanllar, Rumlarn Birinci Dnya Sava dnemindeki tehci-
rinden sorumlu tuttuklar Evliyazade Refik Efendi'yi affetmiler
ama yaptklarn unutmamlard.
Bata Giraud ailesi olmak zere Levantenler, Yunan komutan-
lara ricada bulunmu, Evliyazade Refik'in esir olmasn engelle-
milerdi. Ancak Yunanllar zmir'i terk ederken, gvenliklerini
salama almak iin ehrin ileri gelen her ailesinden bir kiiyi yan-
larna alp gtrdler!
Savan son gnlerinde Evliyazade, Emirlerzade, plikizade, Pos-
taczade ailelerinin ocuklarnn iinde bulunduu on kiilik grup Ati-
na'ya rehin olarak gtrld. (Yaar Aksoy, Bir Kent, Bir nsan,
1986, s. 324)
Yunanllarn esir aldklar arasnda Evliyazade Refik Efendi'nin
olu Nejad da vard.
10 eyll 1922 gecesi Mustafa Kemal plikizade ailesinin konu-
uydu. Aileler, paadan rehinelerin braklmas iin aba gster-
mesini rica etti. Mustafa Kemal, Yunanistan adna zmir'de hibir
yetkili olmad iin talyan elisini artt. Bu kiilerin on gn Buhara'ya geldi. Buhara'y Trklk ve Turanclk hareketinin mer-
iinde yurda geri dnmelerinin salanmasn istedi.
295
Mustafa Kemal o geceyi izmir'deki Alatini Kk'nde geirdi.
On yl nce Selanik'teki konaklarn srgndeki II. Abdlha-
nid'e tahsis eden Alatini ailesi, bu kez Ulusal Kurtulu Sava'nn
mimar Mustafa Kemal'i arlyorlard...
On gn sonra rehineler yurda dnd.
Ama bir kii eksikti: Karyaka Spor Kulb Bakan plikiza-
de Sadi'nin aabeyi Sreyya ldrlmt...
Evliyazade Refik'in olu Nejad, ei Mesude, oullar Ylmaz ve
-yeni doan- Mehmed zdemir'e kavutu.
ok zayflamt.
Gemi olsun ziyaretine gelenler arasnda, Nejad'n ei Mesu-
de'nin halasnn olu Ali Adnan da vard.
Mutluluk Evliyazadeleri zmir'de bir araya getirdi.
Moskova'dan dnen Dr. Tevfk Rd (Ara), ei Makbule Ha-
nm' ve kz Emel'i Ankara'dan zmir'e getirdi.
Makbule Hanm, Ankara'da Mustafa Kemal'le tanmalarn ve
zellikle kz kardeinin adnn da Makbule olmas nedeniyle, Ga-
zi'nin kendisine zel bir sempati gsterdiini herkese anlatyordu...
Ne tesadftr; Mustafa Kemal'in dier kz kardeinin ad da Na-
ciye'ydi (1889-1901)!..
Mustafa Kemal'in iki kz kardeinin ad, Makbule ve Naciye
(ncs Fatma [1871-1875]), Evliyazadelerin iki kznn ismiy-
le aynyd!
Evliyazade ailesi yllar sonra Karyaka'daki konakta toplan-
mt; tek eksik Doktor Nzm'd !..
Ermeniler Doktor Nzm'm peinde
Bir yl geriye dnelim. Doktor Nzm bir yl nce Batum'da,
Enver Paa'nn yanndayd. Mustafa Kemal baarl olunca, Enver
Paa ve yakn evresi tekrar Trkleri birletirmek iin "Kzlel-
na"mn peine dt. Ama Enver Paa'nn hayaline dier ttihat-
larn ayak uydurmas zordu.
Doktor Nzm, Batum'da Enver Paa'nn yanndan, Cemal Pa-
a'yla bulumak zere Afganistan'a gitti. Afganistan snn ar-
c
u'da buluacaklard. Cemal Paa gecikince Doktor Nzm Buha-
r
a'ya geti.
18 eyll 1921'de Buhara'ya ulatlar.
Bir hafta sonra, artk Anadolu'dan umudunu kesen Enver Paa
kezi yapacakt!..
296
Dn, "Mslmanlarn dnya emperyalizmine kar Boleviklerle
el ele vermesi" gerektiini syleyen Enver Pasa, artk Trkln
bamszl iin Boleviklerle savalmas gerektiini sylyordu!..
Bu tavr deiikliinin balca nedeni, Sakarya Sava'ndan
sonra, Sovyetler Birlii'nin Anadolu'dan yana tavr alp, Enver
Paa'y dlamasyd.
Sovyet Hkmeti 1921'de Afganistan, Moolistan, ran ve Tr-
kiye'yle dostluk antlamalar imzalamt ve bu lkelerde i kar-
klk yaratacak eylemlere kesinlikle destek vermeyecekti...
Doktor Nzm ve Cemal Paa aksilikler yznden Enver Pa-
a'yla buluamadlar. Bunun zerine Cemal Paa ve Doktor N-
zm Moskova'ya gittiler.
Doktor Nzm Anadolu'ya dnmek iin bu kez Bykeli Ali Fu-
ad (Cebesoy) Paa'dan yardm istedi. Bu arada, Times gazetesinde
yaymlanan "Kemalist Enverist" makalesine aklama gndererek,
Trklerin ittifak halinde Ankara'nn yannda olduunu belirtti.
Bu makale hem Ankara'nn hem de Moskova'nn houna gitti.
Moskova, Orta Asya Trklerini yanna alarak bir ihtilal hazrl
iinde olduunu bildii Enver Paa'yla yollarm ayrd...
1922'nin yaz aylan Doktor Nzm iin kt geti.
nce...
18 nisan 1922'de Berlin'de yurtdna birlikte ktklar Bahaed-
din akir ile Cemal Azm Bey'in Ermeni militanlar tarafndan ehit
edildiini rendi. stelik iki can dostu, misafirlikten dnerken e-
hit Talat Paa'nn ei Hayriye'nin gzleri nnde ldrlmt.
Ardndan...
Moskova'dan Almanya'ya, oradan da Ankara Hkmeti ile
Fransa arasndaki antlamalarda bulunmak zere Paris'e geen
Cemal Paa, artk Ankara Hkmeti'nin gvenini kazanmt.
Mustafa Kemal, Cemal Paa'y Ankara'ya ard.
Cemal Paa Anadolu'ya gemek iin Kafkas yolunu kullanma-
y tercih etti. Ve ne yazk ki 22 temmuz 1922'de Tiflis'te Ermeni
militanlar tarafndan ldrld...
Ve on iki gn sonra...
Trkistan' zgrletirmek isteyen Enver Paa, Boleviklerle
girdii atmadan sa kamad. Enver Paa aslnda "intihar" et-
miti. Mitralyzlerle alan atein zerine, elindeki yaln klla gi-
den bir askerin bu yaptnn baka bir aklamas yoktu aslnda...2
2. Enver Paa'nn cenazesi lmnden yetmi drt yl sonra 4 austos 1996'da yurda
getirildi, istanbul'daki Abidei Hrriyet Tepesi'ne defnedildi. Trene dnemin cumhur-
bakan Sleyman Demirel. baz bakanlar, torunlar Osman Mavarpnpk p Am ad-
297
ittihatlarn efi, Talat Paa, Cemal Paa ve Enver Paa l-
drlmt.
Geriye bir avu "kurmay" kalmt.
Cemal Paa suikast ve arkasndan Enver Paa'nn atmada
lmesi zerine, Doktor Nzm ve Moskova'da bulunan son itti-
hatlar emniyet mdrlne arld. En ksa zamanda Sovyet-
ler Birlii topraklarn terk etmeleri istendi!..
Doktor Nzm 15 austos 1922'de Moskova'dan ayrlp, Alman-
ya'ya gitti. Berlin'de ttihat ve Terakki'nin kuryelerinin para ile-
rini halleden veznedar Nihad Bey'in gizlice kiralad bir daire
vard, oraya yerleti. Yannda Enver Paa'nn amcas Halil Paa,
Binba smail Hakk ve Yzba Ferid vard.
Evde i blm yaptlar, alverii smail Hakk ve Ferid yap-
yor, yemekleri Halil Paa hazrlyor, Doktor Nzm ise bulakla-
r ykyordu. (Taylan Sorgun, Bitmeyen Sava, 1997, s. 372)
Gizlilik iinde yayorlard. Ancak evleri Ermeni militanlar ta-
rafndan tespit edildi. Takip edildiklerini anladlar. Doktor N-
zm'in, Selanik- stanbul ve Bursa eski defterdar olan aabeyi Ah-
med Fazl, Berlin'de Bismarck Strasse 88'de oturuyordu.
Doktor Nzm'dan sonra o da yurtdna kmt.
Doktor Nzm ve Halil (Kut) Paa, Ahmed Fazl'n evine yerle-
tiler.
Ancak Ermeni militanlar sanki nefes allarn dinliyordu. Yeni
evde de onlar bulmulard.
Halil Paa ve Doktor Nzm suikast ekibini artmak iin, yol-
larn ayrdlar. Halil Paa, yeeni Enver Paa'nn kardei Kmil
Bey'in evine tand.
Doktor Nzm ise aabeyi Ahmed Fazl Bey'in Bavyera'daki bir
Alman kynde bulduu eve yerleti.
Her an lmle burun buruna yayorlard.
Ve zmir'in dman igalinden kurtulmasyla talihleri dnd.
Mustafa Kemal, Doktor Nzm'm Avrupa'da her an ldrlece-
ini biliyordu. Resm grmeler yapmak iin Berlin'e giden Saf-
fet (Arkan) ile Nuri (Conker) Bey, Ankara'ya Mustafa Kemal'e
Doktor Nzm'n durumunu bildiren mektup yazdlar.
Mektup etkili olmutu. Ayrca bata Uakzadeler olmak zere,
zmirli yakn dostlarnn ricasn kramayan Mustafa Kemal, Dok-
tor Nzm'n yurda dnmesine izin verdi.
Doktor Nzm, Ankara Hkmeti'nin Roma temsilcisi Celaled-
din Arif Bey'in, kendisini Trkiye'ye davet eden resm mektubu-
nu alnca gzyalanna hkim olamad...
298
Mustafa Kemal, Enver Paa'nn amcas Halil Paa'ya da mek-
tup gnderdi.
Berlin'de Ermeni tehdidi altnda yaadm Gazi'ye bir mektupla bil-
dirmiler, kendinden gelen mektubu bana gsterdiler, mektupta yle
deniyordu: "Yenimahalle'nin her trl ihtiyac karlanacaktr. Kendisi
Anadolu'ya gelmek istedii takdirde pasaport da verilecektir." Yenima-
halle benim Erknharp okulundaki lakabmd. Gazi'ninki "Mustafa Ke-
mal Efendi Selanik"ti. Yenimahalle adnn kullanlmas beni o gece yl-
lar ncesine gtrd. (Taylan Sorgun, Bitmeyen Sava, 1997, s. 376)3
Mustafa Kemal, Halil (Kut) Paa ve Nuri (Conker) Harbiye'den
snf arkadaydlar...
Doktor Nzm tekrar zmir'de
Doktor Nzm, sahte kimlikle Yunanistan zerinden zmir li-
manna geldiinde oke oldu. zmir'in yans yanmt. Aya Kateri-
na, Aya Trikona, Aya Nikola, Aya Dimitri, Kurt Kaya, Hac Fran-
co, Ermeni Mahallesi, Franszlarn yaad St. George Soka
sanki yok olmu gibiydi.
nl zmir Tiyatrosu, Sporting Kulp, Kramer Palas, Posidon,
Haylayf, zmir Palas, talyan Konsolosluu, ingiliz Konsolosluu,
Aya Fotini Kilisesi; Bonmare, Stein, Luvr, arm, Ektayolo gibi
maazalar; Atina, Selanik, Osmanl bankalar gibi bankalar; Ame-
rikan koleji gibi okullar; ticarethaneler, ktphaneler, fotoraf
stdyolan yanmt.
Doktor Nzm Almanya ve Sovyetler Birlii'nde drt yl boyun-
ca savan harap ettii yerlerde bulunmutu. Ama zmir'in ura-
d tahribata yine de inanamad.
Evliyazadeler Doktor Nzm' limanda karladlar.
Ailesi dnda baka kimseler yoktu.
1908'de "hrriyef'in ilanndan sonra Selanik'ten dnerken bin-
lerce insann zmir limann nasl doldurduunu anmsam mdr,
bilinmez. nk kimse artk o gnlerden konumak istemiyordu...
Limandan ayrlp hemen Karyaka'da Evliyazadelerin kona-
na gittiler.
Doktor Nzm evde, ei Beria ve kz Sevin'le hasret giderdi.
3. Halil Paa yurda dnnce, Mustafa Kemal'den grev istedi. Emekli edildi. Halil Paa
soyad kanunu knca, Irak Kut l-Amare'de ngilizlere kar kazand zaferi anmsat-
299
Yorgundu. stelik ruh sal da bozuktu. Ei Beria'nn duru-
m u kendisinden daha ktyd. Sanrlar artmt. Zaten ksa bir
sre sonra einin salndan endielenen Doktor Nzm Beria'y
alarak stanbul'a Topta Bimarhanesi'ne gitti.
Daha sonra ad Bakrky Ruh ve Sinir Hastalklar Hastanesi
olarak deiecek Topta Bimarhanesi'ne gitmelerini neren kii,
o gnlerde Salk ve Sosyal Yardm Bakanl grevini vekleten
yrten Dr. Tevfk Rd Aras't.
Dr. Ara, bakanlnn ilk icraat olarak yakn dostu Dr. Mazhar
Osman' bu hastanenin bahekimliine getirmiti.4
Mazhar Osman, Dr. Tevfk Rd'nn akrabalaryla yakndan
ilgilendi. Beria'nn birka gn hastanede kalmasn istedi. Ama
Beria bir akl hastanesinde yatmay kabul etmedi. Mazhar Osman
da baz ilalar yazd ve bunlarn srekli kullanlmasn, ayrca ge-
limelerden de haberdar edilmesini istedi.
Doktor Nzm ve Beria bir umutla zmir'e dndler...
Evliyazade Refik Efendi ksa bir sre nce, bahesinde kar-
lkl iki Artemis heykeli bulunduu iin "ki Heykeller Kk" di-
ye bilinen villay satn almt. Karyaka'daki konak Doktor N-
zm ile Beria'ya brakld.
Doktor Nzm bir mddet almay dnmedi. Konan arka
bahesiyle ilgileniyordu. En byk hobisi eitli renklerde gl ye-
titirmekti. Kahveye bile gitmiyordu.
ki bacana Evliyazade Ahmed ve Evliyazade Sedad Sorbonne
niversitesi'nde okuyorlard. Paris'ten geldiklerinde onlarla Fran-
sa ve Sorbonne zerine konumaktan keyif alyordu.
Devir deimiti...
Saltanat kaldrlm, Sultan Vahideddin bir ngiliz sava gemi-
siyle -bir dnem ttihatlarn srld- Malta'ya kamt.
nce Mudanya Mtarekesi, sonra Lozan Antlamas'yla yeni
bir devletin douu artk resmiyet kazanmt...
Doktor Nzm siyasal gelimelerden uzak durmaya alyor-
du. Ama kaynpederi Evliyazade Refik Efendi siyasetten kopma
niyetinde deildi...
4- Liz Behmoaras, Mazhar Osman, Kapal Kutudaki Frtna adl kitabnda Yusuf Mazhar Os-
man'n Kafkas gmeni annesi Atiye'nin Blblderesi Mezarl'na defnediliini ayrntlary-
'a anlatr: "Atiye'yi skdar'da Blblderesi'ne gmdler. Defin srasnda mezarln yal
bekisi, byklerin arasnda pek ufak tefek kalan, bir keye snm Yusufu (Mazhar Os-
m
an) szyordu. Sonunda ar admlarla yanna yaklat. Alak sesle adeta huu iinde ko-
nutu: 'Evlat, burasna neden Blblderesi derler bilir misin? Blbller O gelinceye kadar
tecekler, ite o zaman, basbadelmevt zaman olacaktr... Sen dua et de blbller hep t-
sn. nk O onlarn sesine eelecektir.' Kk Yusuf Mazhar Osman sordu: 'O kim V
 300
Evliyazade Refik yine belediye bakan
Yunanllarla ibirlii yapan zmir Belediye Bakan Hac Hasan
Paa, izmir'in kurtuluundan ksa bir sre nce kenti terk etti.
Bylece belediye makam boalm oldu.
10 eyllde Duyum Umumiye zmir tekilat eski bakan Ab-
dlhalik (Renda), zmir vali vekilliine atand. Yeni belediye he-
yeti seilene kadar bakanl da Abdlhalik Bey stlenecekti. Bu
arada geici bir belediye heyeti atand. Heyetin iinde Salepiza-
de Midhat, tccar Alaiyelizade Halil, Mahmud Tahir, Akarcalza-
de Vehb, Vahideddin Efendi, Dr. ehr Bey, Behor Benadava ve
Alemdarzade Edhem Efendi vard.
Grld gibi Rum ve Ermeniler artk tamamen dlanmt. de Refik Efendi'nin "gvenilmez" olmas iin yeterli sebepler ara-
te yandan Yahudiler heyet iindeydi... Yahudiler, igal yllarnda
"yaklan ateten ember"den baaryla gemilerdi!
Abdlhalik Bey, 4 ekimde bir bildiri yaynlayarak, belediye mec-
lisi iin seim yaplacan duyurdu.
Adaylardan biri de Evliyazade Refik Efendi'ydi.
29 kasm 1922'de saylan oylarn dalm yleydi:
Avukat Bekir Behll (4 230), Mektupu Kmil (4 086), Evliya-
zade Refik Efendi (3 857), Knmzade mer Ltf (3 603), Hac
Hseyin Efendi (3 545), Dr. ehr (3 096), Haydar kr Efendi
(3 080), Eczac Sleyman Ferid (3 064), Alemdarzade Edhem
Efendi (3 058), Mftzade kr (Kaya) Efendi (2 922), Uakza-
de Muammer (2 817) ve Tokadzade efik Efendi (2 115).
Bu isimlerden zmir Belediye Meclisi olutu.
yeler kendi aralarnda gizli oylamayla bakan setiler: Mf-
tzade kr (Kaya) Efendi!
Talat Paa'nn sempatisini kaybettikten sonra stanbul'dan ka-
p, ailesiyle zmir Valisi Rahmi Bey'in korumas altna giren, s-
tanky doumlu kr (Kaya) belediye bakan seilmiti!
Ama bir sorun vard: kr Bey Lozan grmelerine mavir
sfatyla katlmak iin svire'ye gitmiti. Yerine Avukat Bekir
Behll'n veklet etmesine karar verildi.
Lozan Konferans'na verilen arayla zmir'deki grevine dnen
kr Bey koltuunda yine fazla oturamad. 2 austos 1923'te B-
yk Millet Meclisi'nin ikinci dneminde Mula milletvekili seildi.5
kr Bey Ankara'ya gidince zmir Belediye bakanlna,
5. izmir milletvekilleri aldklar oy sralamasna gre unlard: Mustafa Kemal (826
tam oy), elebizade Said Efendi (822), Mahmud Celal (Bayar) (815), Mahmud Esad
(812), Fahreddin (Altay) Paa (811), Saraolu kr (807), Mustafa Necati Bey (805),
301
2 ekim 1923'te Evliyazade Refik Efendi getirildi.
Evliyazedeler iin mutlu gnler yeniden balamt. Refik
Efendi be yl aradan sonra yeniden zmir Belediye bakan ol-
mutu. Damattan Dr. Tevfk Rd zmir mebusu olarak yine
Meclis'e girmiti. Ancak, aradan on iki gn geti. 14 ekim 1923'te
Evliyazade Refik, salk sorunlann mazeret gstererek belediye
bakanlndan ekildiini aklad!
Salk sorunu yoktu. Peki ne olmutu ?
in z sonradan anlald.
Bakent Ankara, Evliyazade Refik'in belediye bakanl yap-
masn istemiyordu. Ona gvenmiyordu! Uzun yllar Rahmi Bey'le
birlikte almas, Doktor Nzm'n kaynpederi olmas Evliyaza-
sndayd. Keza Ankara, daha iki ay nce Meclis'i yenileyerek, ya-
paca devrimlere uyum salayacak kadrolan oluturma pein-
deydi. Benzer nitelikler belediye bakanlan iin de geerliydi!
Mustafa Kemal zmir'e ok nem veriyordu.
14 ocak 1924 tarihinde yaplan zmir Belediye Meclisi seimle-
rine, 11 eyll 1923'te kurulan Halk Frkas aday listesi kard. Bu
listede Evliyazade Refik Efendi yoktu!
lgintir...
1913-1918 yllan arasnda belediye bakanl grevini yrten
Evliyazade Refik, Mustafa Kemal tarafndan "vetolanm", ancak
ayn dnemde ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin zmir "il bakam"
olan Mahmud Celal (Bayar) ktisat bakan yaplmt!
Mahmud Celal Bey ayn zamanda Halk Frkas kunculan ara-
sndayd.
Galiba Mustafa Kemal'in bir tek kstas vard: Mill Mcade-
le'ye katlmak!
O zor gnlerde Ankara'ya gelenlerin, Mill Mcadele'ye katk-
da bulunanlann greve gelmesini istiyor, dierlerine mesafeli
davranyordu.
Anlalan Evliyazade Refik Efendi ikinci gruba giriyordu...
Evliyazade Refik Efendi'ye hakszlk m yaplyordu?
Birinci Dnya Sava sonrasnda Trk bamszln korumak
]
in zmir'de kurulan Mdafaai Hukuki Osmaniye Cemiyeti'ne ka-
tlmt. Ama gelin grn ki, 18 mart 1919 tarihli Miisavat gazete-
si bakm ne yazmt:
Bu kongre farz edelim bir heyet, bir encmen intihap olunuyor
(seiliyor). Yukarda sylediimiz zre byk bir azmi vatanperve-

302
raneyle zmir'e kadar gelen zevat muhterem ifal edilerek belediye
reisi sabk ve milleti bu hale drenlerin erefbaz Doktor N-
zm'm kaynpederi ve hemfikri Refik, erefzade Rza, Karabina Ali
efendiler ve saire gya ihraz ekseriyet ediyor. Glelim mi, alaya-
lm m ? Bu efendiler hain deiller ise her halde idrakten mahrum-
dular. (Zeki Arkan, Haydar Rt ktern, Mtareke ve gal An-
lar, 1989, s. 223)
O dnemindeki basnn buna benzer makaleleri nedeniyle Ev-
liyazade Refik Efendi bu tr almalardan uzak durmak zorunda
kalmt.
Evliyazadelerin i orta J. J. Frederic Giraud, Yunan ordusu
zmir'i terk ederken onlarla birlikte Atina'ya gitmiti. Seksen be
yandayken 1922 ylnda Atina'da ld. Ama vasiyetinde zmir'e
gmlmek istediini belirtmi ve bu arzusu yerine getirilerek
Bornova'daki Anglikan Kilisesi'nde topra verilmiti.
Bunu u nedenle yazdm: i ortaklan Frederic Giraud'un Ati-
na'ya snmas, Evliyazade Refik Efendi'nin Ankara tarafndan
gven duyulmamasna neden olmu olabilir mi ? Hayr, olamaz.
nk ailenin Henri Giraud ve Edmond Giraud gibi baz bireyle-
ri izmir'de kalmlard.
Bu arada Giraudlann kurduklar zmir Pamuk Mensucat'n y-
netim kurulu bakanlna izmir eski valisi Rahmi Bey'i getirme-
leri, Rahmi Bey'in, Giraudlann gizli orta olduu "dedikodular-
6
na" neden olacakt.
Bu "dedikodulardan" Evliyazade Refik Efendi de payn alyordu.
Sonuta, Doktor Nzm'n kaynpederi Evliyazade Refik'in ye-
rine zmir Belediye bakanlna kim seildi dersiniz: Mustafa Ke-
mal'in kaynpederi Uakzade Muammer!
Devir deimiti. 1913-1918 yllan arasnda iktidarda ttihat-
lar vard. ttihatlann nde gelen isimlerinden Doktor Nzm'n
kaynpederi Evliyazade Refik Efendi belediye bakanl koltuu-
na oturmutu.
imdi ise iktidarda Mustafa Kemal vard ve zmir Belediye ba-
kanl koltuunda Mustafa Kemal'in kaynpederi Uakzade Mu-
ammer Bey oturuyordu!
Aslnda deien bir ey yoktu; Uakzadeler ile Evliyazadeler
akrabayd! zmir Belediye bakanl hep belli ailelerin elin-
deydi !..
6. Rahmi Bey lene kadar, Giraudlann sahibi olduu Pamuk Mensucat TA'nin Ynetim
303
Mustafa Kemal Gzin'le evlenmek istedi mi ?
Mustafa Kemal, 29 ocak 1923'te, Uakzadelerin Gztepe'deki
konanda yaplan sade bir trenle Uakzade Muammer Bey'in
kz Latife'yle evlenmiti.
Doktor Nzm'n torunu Sedat Bozinal, Mustafa Kemal'in asln-
da Evliyazadelerin kz Gzin'le evlenmek istediini, ama G-
zin'in nianl olmas nedeniyle bu evliliin gereklemediini sy-
lyor.
Nezihe Araz da "Soylu Bir Ailenin yks" adl yaz dizisinde,
Makbule-Dr. Tevfik Rd iftinin evlenip balay iin Selanik'e
gittiklerinde, Mustafa Kemal'in burada grd, Evliyazade Naci-
ye'nin byk kz Gzin'i ok beendiini ve evlenmek istediini
yazyor. (Hrriyet, 1978)
Ama evliliin neden gereklemediini belirtmiyor!..
Biz yazalm:
Mustafa Kemal, Gzin'i beendii dnemde sradan bir Os-
manl subayyd. Evliyazadeler ise ailelerine damat girecek kii-
lerde baz zellikler anyorlard: zenginlik, makam, g vb. gibi.
Mustafa Kemal'in beendii Gzin birka yl sonra zmir'in ta-
nnm ahsiyetlerinden Hamdi Fuad'la (Dlger) evlendirildi.
Evliyazade Naciye'nin ocuu vard: Gzin, Samim ve Fat-
ma Berin. 7
ki kzndan by Gzin 1899 ylnda domutu.
Notre-Dame de Sion mezunuydu. Rumca ve Franszca biliyordu.
ok iyi resim yapyordu.
Gzin'in ei Hamdi Fuad, Giritli bir ailenin oluydu. Dlgerler
ile Evliyazadeler zaten akrabayd. Naciye Hanm'n ablas Gl-
sm Hanm'n kz Faire, Mihr'yle (Dlger) evlenmiti. Mihr ile
Hamdi kuzendi. ki kuzen, Evliyazadelerin iki kuzeni Faire ve G-
zin'le evlenmilerdi. Yani, danya kz vermiyorlar!
Hamdi Fuad'n drt kardei vard. Ablas Saadet Hanm, aabe-
yi Ali ve ondan kk kardeleri Kemal ile Nusret.
Hamdi Fuad Karyakal'yd. Ailesi iki katl, gsterili Karya-
ka konaklanndan birinde yayordu.
Evlenince konan alt kat Hamdi Fuad-Gzin iftine verildi.
Konan st katnda da kardei Kemal oturdu.
Hamdi Fuad'n ailesi ttn, buday ve pamuk ticaretiyle ilgi-
leniyorlard. Kzlullu Amerikan Koleji mezunuydu. ngilizcesi
7. Evliyazade Naciye Hanm'n dier kz Fatma Berin, Adnan Menderes'le evlendi. Eer
Mustafa Kemal Gzin'le evlenmi olsayd, Mustafa Kemal ile Adnan Menderes bacanak
ok iyiydi. Bu nedenle ayn zamanda merkezi ABD-New York'ta
olan ttn irketi Glen Tobacco Co.'nun zmir temsilciliini ya-
pyordu.
O da komisyoncuydu (simsar-komprador). Sava srasnda n-
gilizler, Franszlar, talyanlar; sava sonrasnda Alman tccarlar
zmir'den ekilmilerdi. Onlarn yerini Amerikal tccarlar, ir-
ketler alyordu. zmirli yerli kompradorlarn yeni ortaklan ABD
irketleriydi!
Hamdi Fuad aynca Amerikan denizcilik irketi Archipelago
Steamship'in de zmir temsilciliini yrtyordu.
Dnelim tekrar Mustafa Kemal'in evlilik hikyesine...
Mustafa Kemal'in Evliyazadelerin kz Gzin'le evlenmek iste-
yip istemedii bilinmez. Ancak Evliyazadelerin damad Dr. Tevfik
Rd'nn (Ara), Uakzadelerin kz Latife ile Mustafa Kemal'in
evlenmelerinde nemli bir rol oynad bilinen bir gerek. Musta-
fa Kemal, Latife'yi yakndan grmesi iin annesi Zbeyde Hanm'
zmir'e Uakzadelerin kkne gnderdi.
Mustafa Kemal annesinin de istei zerine yanma Selanikli Sa-
lih (Bozok), Emir avuu Ali (Yaman) ve Fatma Hanm ile Dr. Yz-
ba Asm Bey'i verdi.
Mustafa Kemal bir kiinin daha yanlarnda gitmesini istedi:
Bu kii Dr. Tevfik Rd'yd.
Dr. Tevfik Rd iki taraf temsilen gidecekti.
O Evliyazadelerin damadyd. Yazdm gibi Uakzade ile Evli-
yazade aileleri akrabayd.
Mustafa Kemal evlilik karan almadan nce yakn arkada
Dr. Tevfik Rd'nn, Latife Hanm' yakndan tanmasn, akra-
balan Evliyazadelerin grlerini alarak kendisine aktarmasn
istedi.
Yazlan kitaplara gre Dr. Tevfik Rd'nn karan olumluydu.
Ancak torunu Sevin Zorlu'ya gre ise tersi donydu! Dr. Tevfik
Rd, Mustafa Kemal'i iyi tanyordu, Gazi dik bal kiileri sevmi-
yordu. Evliyazadelerin anlatmlanna gre ise Latife hi de Musta-
fa Kemal'e uyum salayacak bir kiilikte deildi; dik balyd, hi-
bir zaman alttan alabilecek bir yapda deildi. Dr. Tevfik Rd,
Latife'ye, "Ne sen ona e olursun, ne de Mustafa Kemal sana koca
olur" diyor. Ancak Latife'nin sert tepkisiyle karlap susuyor.
8
Sonunda evlilik gerekleti.
8. Zorladm biliyorum ama bir olgunun altn da izmek istiyorum: hep birbirleriyle
evleniyorlar! ok alakasz gibi grnebilir ama Mustafa Kemal-Latife evlilii, Mustafa
Kemal'i, Ali Adnan Menderes'le akraba yapt. Nasl m ? Adnan Menderes'in halasnn
kocas Ahmed Hamdi Efendi, Uakzade Hac Ali Efendi'nin kznn ocuuydu.
Damadn ahitleri Kzm (Karabekir) ve Fevzi (akmak) paa-
lar, gelinin ise, zmir Valisi Abdlhalik ile Salih (Bozok) beylerdi.
Mustafa Kemal'in evlenmesinde Dr. Tevfik Rd nasl arac-
lk yapt ise, boanmalarnda da ei Makbule Hanm istemeden
arac oldu.
Ve bir gn Atatrk ankaya'ya Hariciye Vekili Dr. Tevfik R-
d'nn hanmn (Makbule Evliyazade) ve Fethi Okyar'm hanm Ga-
libe'yi ard. Galibe Hanm, Latife'nin en iyi dostuydu. ki hanm
ne iin arldklarn bilmiyorlard. Atatrk, Latife Hanm' boaya-
can ksaca bildirdi. Dr. Tevfik Rd'nn hanm donakalmt.
Galibe Hanm direnmek istedi. "Yok yok" dedi Mustafa Kemal, "gi-
din kendisine bildirin, yaknlarsnz. Kararm verdim. O kafamn
iinde bir iviydi, karmalydm." (Nimet Arzk, Menderes'i pe G-
trenler, 1960, s. 195)
Evliyazadelerin dn
Evliyazade Refik Efendi'nin bildiiniz gibi be ocuu vard.
Byk olu Nejad, Ali Adnan'n (Menderes) daysnn kz Me-
sude'yle, byk kz Beria ise, Doktor Nzm'la evliydi.
ocuu bekrd: Ahmed, Sedad ve Bihin.
Evliyazade Refik Efendi'nin kk kz Bihin'e dnr gelmiti.
Damat aday zmir'in tannm ailelerinden Birsellerin oluy-
du: Sadullah (Birsel).
Sadullah, Fatma Hanm ve Rza Efendi'nin oluydu.
Rza Efendi bir sre zmir gmrnde altktan sonra tica-
ret hayatna atlm, olduka da baanl olmutu.
Sadullah ailenin en kyd. Vedide (Sanver) adnda ablas
ve Ahmed Sreyya (Birsel) adnda aabeyi vard.
Ablas kentin tannm tccarlanndan Selahattin Sanver'le ev-
liydi. *
Aabey Ahmed Sreyya ise erifzadelerin kz Fatma Seza'yla
evliydi ve iftin oullan Mehmet Melih o gnlerde daha bir yan-
10
dayd.
9. Vedide Sanver'in ei Selahattin Sanver 1944-1946 yllan arasnda izmir Ticaret Bor-
sas bakanl; 1946-1954 yllar arasnda izmir Ticaret Odas Ynetim Kurulu bakanl-
ve 1959-1965 yllar arasnda zmir Ticaret Odas Meclis bakanl grevlerini yrtt.
10. Mehmet Melih byyp Cenevre niversitesi'nin mimarlk blmnden mezun olun-
ca, J. Kamhi Apartman, Profilo erkezky tesisleri, Mecidiyeky Profilo Holding Yne-
tim Merkezi gibi binalar yapt. Zaten sonra Kamhilerin sahibi olduu Profilo Holding'in
maviri oldu.
306
Damat Sadullah Almanya ve Viyana'da renim grmt. An-
cak ailesinin meslei tccarl tercih etmi, zm, incir, ttn ti-
careti yapyordu. Zengindi.
Gn gelecek kendi ismini tayan Alsancak'taki i merkezini
Trk Eitim Vakf'na balayacakt...
Evliyazade Bihin ile Sadllah grkemli bir dnle evlendiler.
Sadullah-Bihin iftinin tek ocuu 26 austos 1925 tarihinde
dnyaya gelecekti: Rasin Rza Birsel.
Gn gelecek ngilizce, Almanca ve Franszca bilen Oxford me-
zunu, zmir Shell'in temsilciliini yapacak olan Rasin Rza Birsel,
Ayla Mukara'yla evlenecekti.
Ayla Mukara, Tevfik Mukara'ran kzyd. Mukaralar da zmir'in
tannm ailesiydi. Tevfik Mukara'nm babas Dr. Vasf Bey, ttihat
ve Terakki'nin nemli isimlerinden Kk Talat'n kardeiydi.
Rasin'in ei Ayla Mukara'nn annesi smet (ahingiray) Hanm
kimin kzyd dersiniz: Dr. Reid Bey'in! Yani, ttihat ve Terakki
Cemiyeti'nin ekirdei saylan "ttihad Osman"yi kuran, Diyar-
bakr valilii srasnda Ermeni tehcirine ad kant iin ngiliz-
ler tarafndan Bekiraa Bl'ne hapsedilen ve oradan kap ya-
kalanacan anlaynca intihar eden Dr. Reid Bey'in!
Dr. Reid Bey'in bir dier kz Nimet ahingiray da, ttihatla-
rn nde gelen isimlerinden Kk Talat Mukara'yla evliydi!
Hep yazyorum...
zmirli baz aileler ocuklarn "darya" vermiyorlar.
Aralarnda Kk Talat ve Dr. Vasf gibi tannm isimlerin de
bulunduu Mukaralar yedi kardeti. Kardelerden Servet Hanm,
tpk Evliyazadelerin iki kz Gzin ve Faire gibi Dlger ailesine
gelin gitti, asker doktor Mehmed Eminle (Dlger) yasanm bir-
letirdi.
Yllar sonra Mukaralann bir baka kz nl modac pek
(Kraner), 1962 ylnda Evliyazadelerin kz Fatma Berin (Mende-
res) Hanm'n olu Yksel Menderes'le evlenecekti. pek Ha-
nm'n annesi Vuslat Mukara'yd.
Konu Mukaralardan almken birka not verelim...
Birbirleriyle dnr olan ailelerin bir dier zellii ise siyasete
ilgi duymalaryd.
Dr. Vasf Beyin kz Hikmet Mukara'nn ei, CHP'den yedinci ve
sekizinci dnem zmir milletvekili seilecek Dr. Kmuran rs't.
Evliyazadelere gelin gidecek pek Hanm'n babas efik Kun-
baracba'nn amca ocuu ise SHP ve CHP milletvekili ve Ba-
yndrlk eski bakan Prof. Onur Kumbaracba'yd!
307
Bu kadar isim kafanz kartryor olabilir!
Karkln nedeni yazdm gibi, zmirli baz ailelerin hep bir-
birlerine dnr olmalardr.
Aln size bir rnek daha...
Aslnda Evliyazadeler ile Birseller birbirlerinden kz alp ver-
meyi srdreceklerdir.
Evliyazade Bihin'le evlenen Sadullah (Birsel) Bey'in amca o-
cuu Mustafa Mnir (Birsel), 27 aralk 1928'de Evliyazade Ym-
niye Hanm'la evlenecekti.
Cumhuriyet Devrimleri'nin, sosyal yaamdaki deiikliklerin, ka-
dnlarla erkeklerin bir arada yaamalarnn, topluca gezmeye kma-
larnn tadn karmaya baladlar. "Krklar" diye anlan akraba ve ya-
kn dostlarn toplu olarak geziye ktklar bir grup olutu. Mnir Bey,
Ymniye Hamm'la bu grubun gezileri srasnda tant, aralarnda de-
rin bir sevgi ba dodu. (Fatma Sezer Birkan, Evlerin yks,
2002, s. 38)
"Evliyazade Ymniye de nereden kt?" diyeceksiniz, anlataym:
Ymniye, Evliyazade Hac Mehmed Efendi'nin, Demirhan'da
tccarlk yapan kardei Evliyazade Ahmed Efendi'nin kzyd.
Ymniye, nce gen yataki kardei Mustafa'y, ardndan da
babasn kaybetti. Annesi Zehra Hamm'la birlikte yayordu.
Mustafa Mnir Birsel-Ymniye Evliyazade'nin ocuklar olma-
yacakt.
Birseller siyasetle ok ilgiliydi.
Zaman gelecek Evliyazadelerin damad Mustafa Mnir Birsel,
1943 ylnda TBMM'ye girecekti.
Receb Peker ve Hasan Saka hkmetlerinde iki kez Mill Sa-
vunma bakanl (5 eyll 1947-7 haziran 1948) yapacak ve Trki-
ye'nin ilk letmeler bakanln (7 haziran 1949- 22 mays 1950)
yrtecekti.
Evliyazadelerin dnrleri Birsel ailesinde tek bakan sadece
Mnir Birsel deildi. Smerbank'n kuruluu aamasnda gster-
dii basandan dolay soyadn Mustafa Kemal'in verecei Nurul-
lah Esad Smer, Mnir Birsel'in halasnn ocuuydu.
Kuzen Nurullah Esad Smer, 1939'da TBMM'ye girecek; Mali-
ye bakanl (14 eyll 1944-7 austos 1946) ve ksa bir sre de
Devlet bakanl (16 ocak 1949-7 haziran 1949) yapacakt.
Birseller CHP'liydi.
CHP'nin nde gelen isimlerinden, iinc-sekizinci dnemler
308
arasnda milletvekili olarak grev yapan Halit Onaran, Birsellerin
dnryd. Kz Zerrin borsa simsar Emin Birsel'le evliydi.11
1950 seimlerinin galibi Demokrat Parti olacak. Halid Onaran,
Nurullah Esad Smer, Mustafa Mnir Birsel seilemeyecek, z-
mir'e geri dneceklerdi.
Bayra dnrleri-akrabalan Evliyazadeler devralacakt!..
Ama bu hibir Birsel aile mensubunun Meclis'e girmedii anla-
mna gelmeyecekti: Birsellerin dnr Selim Ragp Eme DP'den
milletvekili olacakt. 12
Uzatmaya gerek yok. Ama bu kadar ayrntl yazmamn nedeni
bir sonuca varmakt: Trkiye'de partiler deise de baz aileler
hep iktidardayd!..
rnein, 27 Mays 1960 asker mdahalesinden sonra, bu kez
Birsellerin dnr Halid Onaran'n kz kardei Kadriye (Kaatlar)
Hanm'n kz Glfem'in ei Cahit ren Ticaret bakan olacakt! 1 3
Sadece siyasette deil, edebiyatta da birok nl Birsel vard.
Mnir Birsel'in amcas Talat Birsel'in olu Trk edebiyatnn n-
l isimlerinden Salah Birsel'di.
Selim Birsel, Ayegl Birsel son dnemin nl Birsellerinden!
Bir de gazeteci-yazar Zeynep Oral var tabi...
Trkiye'nin kltrel yaamna derin izler brakan ve ekonomi-
de de "mill iktisadn temelini atan" yine bu ailelerdi...
"Efendiler!"
Tarih, 17 ubat 1923.
zmir ktisat Kongresi, Osmanl Bankas'nn Hamparsumyan
depolannda dzenlendi. Kongre binasnn iinde ve binann ya-
knlarndaki sokaklarda ktisat Sergisi'nin yerli mallan sergileni-
yordu. Sergide zellikle zmir'de retilen sabun, makarna, zm,
incir, pamuk, ya gibi rnler vard.
Kongrenin yapld handa uzun yllar ttn, incir, fstk, zm,
pamuk, zeytinya stoku yapldndan ortama ar bir koku hkim-
di. Bu kokuyu gidermenin yollan aranyordu. Kongreyi dzenleme
komitesi bakanln yrten Eczacba Sleyman Ferid'den ga-
I I. Gazeteci Murat Birsel, Zerrin-Emin Birsel iftinin torunudur.
12. Mnir Birsel'in kz kardei Nebeviye (ullu) Hanm'n torunu Raziye, Aydn
Eme'le evliydi. Aydn Eme- etin Eme kardelerin babas Selim Ragp Eme doku-
zuncu-on birinci dnemler arasnda DP milletvekili seilecekti.
13. Cahit iren'in babas Kemaleddin iren, Yunanistan Parlamentosu'nda milletvekillii
yapt. Daha sonra Trkiye'ye g etti. Cahit ren, 19 kasm 200l'de vefat erri: vaivpri
309
lon galon kolonya getirildi ve bunlar su gibi binaya dkld.
Kongreye 1 135 temsilci katld. 500' kadnd ve bunlardan bi-
ri de Evliyazade Naciye Hamm'd.
Kongrenin bakan Kzm (Karabekir) Paa'yd.
i grubuna Aka Gndz, sanayi grubuna Salaheddin Bey (Ay-
valk), ifti grubuna Kani Bey (Manisa), tccar grubuna Alaiye-
lizade Mahmud Bey (Gediz) bakanlk etti.
Mustafa Kemal al konumasna, "Efendiler!" hitabyla ba-
lad.
Savatan yeni kan lkenin balca sorunu ekonomiydi. Ulu-
sal ekonominin nasl oluturulaca toplantlann balca konu-
suydu. Yabanc sermaye o gnk ekonomik koullardan sorumlu
tutuluyordu; yabanc sermayeye kar kuku ve dmanlk duyu-
luyor ancak yabanc sermaye olmadan ekonomik gelimenin ola-
mayacann da alt iziliyordu.
Delegeler Trk ekonomisinin yabanclar tarafndan smrl-
mesine kesinlikle karyd. Yabanclardan kastedilen Levanten-
ler, Rumlar ve Ermenilerdi! Bunu savunanlarn bamda, dnda
kald savan nimetlerinden yararlanmak isteyen stanbul tc-
car geliyordu. zmir daha hogrlyd.
Herkesin zerinde hemfikir olduu, "Ekonomik bamszlk ol-
madan siyas bamszlk olamaz" gereiydi...
Peki. Ulusal Kurtulu Sava'na destek veren, ulusal ekonomi-
nin kalknmas iin seferber olan bu "Efendiler" kimdi?
Nusret Hilmi (Meray) ok sevdiim bir arkadat. Selanikli, yani
"dnme" denen Sabetay Sevi alfadmdand. Nusret Mtareke'de, z-
mir'de igalden sonra stanbul'da Mdafaai Hukuk almalarmzda
bize byk hizmetler etti. Balkesir Kongresi Tekilat'yla, Ankara'yla
muhaberemizi ok tehlikeli artlar altnda ynetti. Nusret, Refik Ha-
lid'in (Karay) Posta Telgraf Umum Mdrl'nde maliye mfettii
olarak alyordu. Yaknln temin ettii Atatrk'n Nutuk'unda
bahsini ettii telgraf efle bizi tantrd ve byk yardmlar salad.
Nusret stanbul'un Selanikli tccarlanyla da bizi temasa koydu. Bu va-
tandalar Mdafaai Hukuk Cemiyetimi'ze byk lde para yardm
yaptlar. Nusret, Bankas'nda, Ziraat Bankas Umum Mdrl'nde
memleket apnda tannd. (Nail Morali, Mtareke'de zmir, 2002, s.
104-105)
Sadece Yahudi'si, Sabetayist'i deil, bu topraklardan baka gi-
decek yerleri olmayan Krt', Laz', erkez'i ve Trkmeni'yle
310
Anadolu halk Mill Mcadele'ye destek vermiti...
Anadolu'yu vatan bilenler imdi de ulusal ekonomiyi gelitir-
mek iin aba sarf edeceklerdi...
Ve...
Yeni lkenin yaplanmasna har koyacak binlerce insan o gn-
lerde gruplar halinde Anadolu'ya geliyordu.
30 ocak 1923'te Trkiye ve Yunanistan arasnda "Trk-Yunan
nfus mbadelesi"yle ilgili szleme ve protokol imzaland, iki
lkedeki Rumlar ile Mslmanlarn yer deitirmesine 1 mays
1923'ten itibaren baland.
Mbadelede bir Evliyazade
Bu szleme ve protokolle belirlenen "Muhtelit Mbadele Ko-
misyonu"nun Trkiye adna bakanln Dr. Tevfik Rd (Ara) "Selanikli dnmelerin aslen, irken ve soy bakmndan Trklk ve
yapyordu.
Saylan milyonu aan Rumlar, suyun te yakasna giderken,
binlerce Mslman da Anadolu'ya geldi. Glcemal, Akdeniz, Re-
id Paa, Kzlrmak, am, Giresun, mit, Glnihal, Bahncedit, Al-
tay, Gelibolu, Bandrma, nebolu, Nimet, Canik, Millet, Ereli adl
gemiler gnlerce gmen tad.
1,3 milyon Rum Yunanistan'a, 500 000 kadar Mslman ise Tr-
kiye'ye gt.
Sadece Selanik'ten 99 720 gmen Trkiye'ye geldi.
Dnmeler Selanik'te 1923'e kadar yaadlar. Bu tarihte Yunanistan
ile Trkiye arasnda nfus mbadelesini dzenleyen Lozan Antlama-
s maddelerine uygun olarak, dier Mslmanlarla birlikte ehri terk
etmek zorunda kaldlar. lerinden bazlar Amerika Birleik Devlet-
leri'ne ya da Bat Avrupa'ya g etti, fakat byk ounluu stan-
bul'a yneldi. (Meropi Anastassiadou, Selanik, 1998, s. 70)
Neden Selanik'i terk etmilerdi ?
Yunanistan Rum mbadillere iskn salayabilmek iin dier
unsurlarn lkesini terk etmesini istedi. Bunu da uygulad, tc-
car defterlerinin Rumca tutulma art, ar vergilerin ve cezalarn
koyulmas gibi sert yntemlerle gerekletirdi. Dier yanda Yu-
nanllar ekonomilerini millletirmek istiyorlard. Ve yeni olutu-
rulan Yunan mill ekonomisinde Sabetayistlere ve Yahudilere yer
yoktu.
1912'de Selanik'in Yunanllar tarafndan alnmasyla balayan
311
g sreci son on ylda, eski sahiplerinin ounu kaybetti. 14
Tccar Rumlarn Yunanistan'a gitmesi lke ekonomisini sekte-
ye uratabilirdi. Boluu Bat'ya yakn, ticareti bilen Selanik gibi
ehirlerden gelenler dolduracakt. Selanik, Kavala, Drama, Yan-
ya, Kandiye, Girit, Midilli, vb. yrelerden gelen gmenler zmir,
Aydn, Manisa, stanbul, Samsun, Sinop, Adana, Amasya, Tokat,
Sivas, Nide, Karaman, Tekirda, Ankara, Denizli, Malatya gibi
farkl yerleim blgelerine yerletirildi.
Sabetayistler kavga ediyor
Mbadele gnlerinde ilgin bir olay gazetelerin manetlerin-
den dmedi.
Selanikli Karaka Rd Bey, Meclis'e gnderdii telgrafta,
Mslmanlkla ilgisi bulunmamaklndan, bunlarn Trk toplu-
mu dnda tutularak veya lkenin her tarafna datlarak Trk
nfusuyla karmaya mecbur edilmelerini" istemekteydi!
in garip yan, Karaka Maazalar sahibi Selanikli Karaka
Rd Bey Sabetayist'ti! Adnda da anlald gibi Karaka gru-
bundand.
Ne olmu nasl olmutu da Yunanistan'dan gelecek Sabetayist-
lere dman kesilmiti?
Kimi ruh salnn bozulduunu, kimi kadn meselesi gibi ne-
denleri yazd.
Peki Selanikli Karaka Rd Bey'le ilk rportaj yapan ve s-
rekli onu savunan gazeteci kimdi dersiniz: Vakit gazetesi muha-
biri Hseyin Necati! Hseyin Necati kimdi: eski babakanlardan
Tansu ler'in babas!..
15
Konuyu datmadan bir tespitte bulunmak gerekiyor...
Vakit gazetesi, Aydn (zmir) vilayetinin Saruhan (Manisa) san-
cana bal Grdes ilesinde saatilik yapan Hac Hasan Hulusi
Efendi'nin oullan Mehmed Asm Us, smail Hakk Us ve Hasan
Rasim Us'a aitti.
Soru: XIX. yzylda saatilik yapan bir Trk-Mslman olabilir
mi?..
14. kinci Dnya Sava'nda austos 1943'te Selanik'ten ard ardna kalkan konvoylar
Auschwitz, Birkenau ve Bergen-Belsen gibi Nazi kamplarna 46 000 Selanikli Yahudi ta-
d ! Bugn Selanik'te ok az sayda Yahudi nfus vardr.
15. Hseyin Necati iller, 1895 Milas doumlu. Babas telgraf mdr Nuri Efendi. H-
seyin Necati I 943'te Selanikli Muazzez Hanm'la evlendi Bu evlilikrpn Hnfon Tamu C\\-
312
Byk aabey Asm Us, Selanikli Ahmed Emin Yalmanla gaze-
teyi 250'er lira koyarak 1917'de kard. Ortaklk be yl srd,
1923'te aynldlar. Ahmed Emin Yalman ayn yl Vatan gazetesini
kard.
Karaka Rd Bey'in Sabetayistleri sulayan Vakit gazete-
si'ndeki deme ve yazlanna ilk yant kimden geldi: Vatan gazete-
si sahibi ve yazar Ahmed Emin Yalman'dan!
Prof. Abraham Galante, Sabetay Sevi ve Sabetayclarn Gele-
nekleri adl kitabnn nsznde yararland kaynaklan belirtir-
ken, Karaka Rd Bey'in syledikleri ve yazdklanyla, dier
gazetelerin yantlanndan yararlandn belirtiyor:
Vatan, Yakub grubundan bir dnmenin yazd ilgin ve zl bir a-
lmay ihtiva ediyor. Vakit, Karaka grubundan baka bir dnmenin
ilgin beyanatlarn ve Resimli Dnya ise Kapana grubundan gen
bir dnmenin ilgin aklamalarn ihtiva ediyor. (2000, s. 15)
Karakalere yant Yakub ve Kapanclardan gelmiti!
Gazetelerdeki bu tartmalar ilk kez Sabetayist detlerin orta-
ya kmasna neden olacakt:
- Snnet detleri Mslmanlardan farkldr. ocuklar iki ya da
yanda snnet ettirilir.
- len kadn bile olsa cenazeyi erkek ykar.
- Sabetayist olmayan kadnla ilikiye girenler cehenneme gi-
derler.
- Bir toplulukta nce Sabetayist'e selam verilir.
- Yakubler salann tra etmek zorundadrlar; kadnlan ise
ok ince rerler. Kapanclara uzun sal anlamna gelen "kavalye-
ros" denir.
- Edirneli Yahudiler, Sabetayistlere, suda eitli dolambalar
yaparken vcudunda eitli renkler gsteren sazan balna ben-
zeterek, "sazanikos" demektedir.
- Sabetayist bir kimsenin askerlik hizmetinden muaf tutulma-
s iin gerekli paray, "cemaat" bir araya gelerek toplar.
Tartmalarda ynla aynnt vard. Ancak, en youn tartma
"Kuzu Bayram" kutlamalannn ieriinde kt.
Karaka Rd'nn tartma karan szleri yleydi:
Kuzu Bayram. Bu bayram 22 Adar'da kutlanrd. Her sene zel bir
trenle bir gece ilk kez bir kuzunun yendii bir bayramd. O halde bu
treni oluturan neydi ? Evli iki erkek ve iki kadndan oluan en az
313
drt kii kuzu bayramna itirak etmelidir. Bu say artrlabilir ama
daima evli kar cinslerden oluan ift saydan olumaldr. k giyim-
li ve mcevherlerini takm kadnlar sofray hazrlarlar. Yemekten
sonra elenceye balanr ve belirli bir anda btn mumlar sndrle-
rek ortalk karartlr. Kuzu bayramnn anlamndan kaynaklanan ak
en uzun yaamay bilenler o gecenin kahramandr. Bu bayramdan
sonra doan ocuklar tarikatn kendisi kadar aziz saylrlar. Bu bay-
ram "Drt Gnl Bayram" olarak da bilinir.
Vakit gazetesine 8-18 ocak 1924 tarihleri arasnda be kez deme
veren Karaka Rd Bey'in sylediklerine yant, 15 kasm 1925'te
Sabiha-Zekeriya Sertel iftinin kard Resimli Dnya16 dergisi-
ne konuan ve ismi aklanmayan Kapana bir genten geldi:
Sanrm "Byk mumlarn snmesi" olarak anlan tren Karaka
grubu tarafndan uygulanmaktadr. Ayrca, benim grubumun mensup-
larnn da eskiden uyguladklarna inanyorum, ama itiraf etmeliyim
ki buna benzer hibir ey grmedim. Henz yakn bir gemie kadar,
dnmeler "Kuzu Treni" denilen zel bir tren yaplmadan kuzu eti
yemiyorlar. lkbahar mevsimine rastlayan belirli bir gecede kuzular
zel bir ayinle kesilerek (lus) hazrlanr ve dualar edilirken piirilirdi.
Dnme ailelerin her birine kuzudan bir para derdi ve daha sonra
bu eti hangi kasaptan olursa olsun satn almakta serbesttiler. Kuzu
gecesi denilen bu gece esnasndan bekrlarn kabul edilmedii tren-
de baka dualar da okunabilirdi. Evli erkekler eleriyle birlikte orada
hazr bulunurlard. Ben, gen ve bekr olduum iin oraya katlama-
dm. Ama, bekrlara uygulanan yasak, tren esnasnda elerin dei-
tirilmesi uygulamasna dayanyor olsa gerek sanrm. Bu srr zmek
iin harcadm abalarn hepsi boa kt. Herkesin verdii cevap
uydu: "Evlen o zaman anlarsn."
Trkiye'de Karaka Rd Bey'in syledikleri gazete manet-
lerine kadar kmt. Ama bu yazlanlar ve tartmalar Sabeta-
yistlerin gelmesine engel olmad. Bunca zaman geti, Karaka
Rd Bey'in bu tartmay niye balatt hl anlalamad.
Mbadele aynlk alaryla srd...
Mbadele, yllann dostluklannn son bulmas anlamna geli-
yordu...
Girit ya ve sabun fabrikas sahipleri Cilivakilerin olu Efdal'in
16. Prof. Abraham Galante alnt yaparken bir hataya dmtr: Resimli Dnya deil
314

en yakn arkada Rum Nikos'tan ayrlmas hayli zor olmutu. On drdnc blm
Gn gelecek Nikos Kazancakis, Aleksi Zorba adl romann ya-
zacak, dnyada sayl edebiyatlar arasna girecekti.
nce DP sonra AP'de politika yapan Efdal Ciliv, yakn arkada- 4 mart 1925, Ankara
nn romanndan beyazperdeye aktarlan Zorba filmini gzyala-
r iinde seyredecekti... 17
Mbadele hi kolay olmad. ou kimse evsiz, topraksz kald.
Rvet sylentileri dillere dt; zenginlerin komisyona para ve-
rerek iyi yerlere yerletirildikleri haberleri uzun sre gndemden
dmedi.
Eletiri oklar Evliyazadelerin damad Dr. Tevfik Rd'y (Ara)
hedef alyordu. Mbadele srasnda baarsz bulunan Dr. Tevfik
Rd'y bir srpriz bekliyordu...
Evliyazadelerin bir damad daha bakan olmutu.
ttihat ve Terakki'nin son kabinesinde Maarif nazn olarak g-
rev yapan Doktor Nzm'dan yedi yl sonra Evliyazadeler yine bir
bakan karmlard! Babakan smet (inn) Paa'nm bakanl-
ndaki hkmette Evliyazadelerin bir damad vard: Dr. Tevfik
Rd (Ara)!
Dr. Tevfik Rd, on yl grev yapaca Dileri bakanl
koltuuna 4 mart 1925'te oturdu.
Kabineyi kuran isim grnrde smet Paa'yd, ama perde ar-
kasndaki isim hi kukusuz Cumhurbakan Mustafa Kemal'di.
Mustafa Kemal, kendine inanan isimlerden bir kabine kurmutu.
Dr. Tevfik Rd, bu konuda "rtn" defalarca ispat etmiti.

Gazi, ilk taraftarlarndan olan Dr. Tevfik Rd'y bu greve daha

genliinde Selanik kahvelerinde kehanetler savurduu gnlerde ata-
mt. Dr. Tevfik Rd Avrupa'y iyi tanr, birka yabanc dil konuur-
du. lek bir zeks vard. Bundan daha nemlisi efendisinin aklnn
nasl ilediini bilirdi. (...) Dr. Tevfik Rd her zaman ayn dnce-
de olmaz ve ok kez efendisiyle birlikte siyaset konumalaryla oyun
ve ikiyle geen bir geceden sonra olduka yorgun olurdu. (Lord Kin-
ross, Atatrk, 1994, s. 475)

Ksaca "Atatrk dnemi" diye bilinen 1923-1939 dneminin

"haysiyetli d politikasnn" uygulaycs Dr. Tevfik Rd'yd.
Bu politikann temeli, ingiltere, Fransa gibi byk devletlerin
uydusu olmamakt.
Dr. Tevfik Rd Bey'i zor gnler bekliyordu. talya'da Musso-
17. Sara Ciliv, bana einin ailesinin soyaaan gsterdi. Cilivakiler arasnda, 1923 m- lini tm sol partileri kapatm, krala kar sadece kendisinin so-
badelesiyle Girit'ten gelen bir isim de, TKP hareketinin en zengini ve o kadar da cim-
 316
317

rumlu olduunu ilan etmiti. Sovyetler Birlii'nde Stalin, Tro- Rauf Bey'in ili'deki evinde gizli gizli bulumalarn ardndan
ki'yi "sava komiserlii" grevinden almt. Yunanistan'da aske-
bir yeni siyasal parti dodu.
r darbe olmu, ynetim subaylarn eline gemiti. Almanya'da
17 kasm 1924'te kurulan partinin ad, Terakkiperver Cumhuri-
Nazilerin lideri Hitler'in ayak sesleri duyulmaya balanmt. Bal-
yet Frkas'yd! Kurucular u isimlerden oluuyordu: Ali Fuad
kanlar ve Ortadou siyas istikrara bir trl kavuamamt...
(Cebesoy), Sabit (Sarolu), Hseyin Rauf (Orbay), Adnan (Ad-
Gerek i gerekse d koullarn bylesine ar olduu bir d-
var), Kzm (Karabekir), Refet (Bele), smail Canbulad.
nemde, hkmeti kukusuz Mustafa Kemal kurmutu.
Partinin genel bakanlna Kzm (Karabekir) Paa getirildi.
Hkmetin bir devrim kabinesi olmasn istemiti. nk yap-
kinci Bakan Rauf (Orbay) ve Adnan (Advar) beylerdi.
lan devrimlere, yola birlikte kt baz arkadalar muhalifti.
Genel sekreteri Ali Fuad (Cebesoy) Paa'yd.
zellikle saltanatn, ardndan halifeliin kaldrlmas yol arkada-
Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn (TCF) kurulmasnn e-
laryla arasn amt.
itli nedenleri vard. rnein, Mustafa Kemal, ttihat ve Terakki
pleri kopma noktasna getiren gelimeler bir yl nce bala-
dneminden beri kar olduu bir anlay yeni dnemde hayata
mt...
geirdi: ya siyaset ya ordu!
Yani siyasetle uramak isteyen paalar niformalarn kara-
Devrimciler ile reformistler kar karya caklard.
Kzm (Karabekir) Paa, Ali Fuad (Cebesoy) Paa, Hseyin
Mustafa Kemal'in, "Ortaa'dan kalan bir ban" olarak nite-
Rauf (Orbay) Bey gibi isimler niformalarn karp politika yap-
lendirdii halifelii TBMM 3 mart 1924 gecesi kaldrd. Ayn gece,
maya karar verdiler.
kald Dolmabahe Saray'nda sabaha kar uyandrlan Halife
Frkann safnda yer alanlarn banda, eski ttihatlar, ordu-
Abdlmecid'in, Trkiye'yi terk etmesi istendi.
dan ayrlmak zorunda kalan ksknler, devrimlere mesafeli du-
36's erkek, 48'i kadn ve 6O' ocuk, 144 kiiydiler. Osmanl ha-
ranlar, Cumhuriyeti istemeyen hilafet yanllar vard.
nedannn tamam Trkiye dna karld. Malvarlklan tasfiye
TCF, bir cephe rgt hviyetindeydi; her eit grten mu-
edildi. ehzadelere 24 ile 72 saat, kadnlara bir hafta ile on gn
halif vard. Hepsinin kar olduu isim Mustafa Kemal ve devrim-
arasnda nem sralarna gre deien sreler tannd. Sadece pa-
leriydi !
diah eleri olan kadnefendilerden ve hanmsultanlardan-sultan-
Ne yaptklarn, ne de yap tarzn onaylyorlard. Onlara gre
zade ocuklarndan isteyenlerin Trkiye'de kalmasna izin veril-
Mustafa Kemal diktatrd!
di. (Murat Bardak, Son Osmanllar, 1999, s. 7)
Hadi saltanat neyse de, hilafetin kaldrlmasn bir trl kabul
edemiyorlard. Ve Mustafa Kemal kartl onlan gericilerle i-
Bu arada baz Hint ve Msrl Mslmanlar, halifeliin kaldrl-
birliine kadar gtrd.
masn nlemek iin Mustafa Kemal'e "Halife olun" nerisi gtr-
Frkada arlk ttihatlardayd. rnein yaplan araseimler-
dler. Mustafa Kemal ise, halifeliin ne Mslman dnya, ne de
de eski zmir valisi Rahmi Bey ve Halil (Mentee) Bey TCF liste-
politik olaylar zerinde etkisi kalmadn dnyordu.
sinden aday olmular, ancak kazanamamlard.
Saltanatn kaldrlmas, Cumhuriyetin kurulmas ve son olarak
TCF'nin Meclis'te otuza yakn yesi vard. Bu isimlerin hepsi,
halifelik kurumuna son verilmesi Mustafa Kemal ile baz dava ar-
Yunanistan'la olan mbadele srasnda yaplan yolsuzluklar ba-
kadalarn kar karya getirdi. Tabi bu kar karya gelme me-
hane ederek Cumhuriyet Halk Frkas'ndan ayrlmt.
selesinde kiisel ekimeleri de unutmamak gerekir.
TBMM genel kurullarnda tpk birinci Meclis'in tekrar sahne-
ler yaanmaya baland. Otuz muhalif milletvekili hkmeti he-
Mill Mcadele srecinde nemli roller oynayan drt arkada
men her gn topa tutuyordu. Hedef, hkmet gibi grnse de as-
yan yana gelerek bir muhalif cephe oluturma arayna girdiler:
lnda ankaya Kk'yd.
Hseyin Rauf (Orbay), Dr. Adnan (Advar), Refet (Bele) ve smail
Anayasal dzen ierisinde "tek kiilik zorba ynetimlere" kar-
Canbulad.
olduklarn belirtiyorlar; din dn ve inanlara sayg isti-
 319
318

25 kasmda apka giyilmesine ilikin kanun Meclis'te kabul

yorlar; yabanc sermaye yatrmlarn destekliyorlar; basn zgr-
edildi. Kanun teklifini Meclis'e getiren Konya Milletvekili Refik
lnden yana tavr alyorlar; belediye bakanlarnn atamayla
(Koraltan)Bey'di! 1
deil seimle i bana gelmesini istiyorlard...
Meclis'te gergin gnler yaanyordu.
Anlarm en ince ayrntlaryla dile getirmesiyle nl Fahred-
Mustafa Kemal muhalefetin nn kesmek iin smet Paa'y
din (Altay) Paa o gnleri yazar Taylan Sorgun'a yle anlatt:
babakanlktan alp yerine daha liberal bir isim olan Ali Fethi
(Okyar) Bey'i atad.
Yl 1925. Bu senenin en nemli olay Atatrk'n milletimizin ban-
Bu atama ortam biraz yattrr gibi oldu. Ama nce Ardahan
daki fesi atarak apka giydirmesi ve kyafetine benzetmesi olmutur.
Milletvekili Halid Paa'nm Afyon milletvekili Ali (etinkaya) ta-
En zc olay da Latife Hanm'dan ayrlmasdr. Bu ayrln onu ok
rafndan vurulup ldrlmesi ve arkasndan eyh Said syan l-
zdn fakat bunu kimseye hissettirmemeye alt hissediliyor-
keyi ve Meclis'i daha da gerdi.
du. Odasnda "Bar yank blble dndm" trksn aldrarak h-
stelik d politikada Musul sorunu Trkiye'nin ban art-
znlendii duyulmutu. Sene sonunda zmir'e geldi. retmenler top-
yordu... Musul aslnda Birinci Dnya Sava'nda kaybedilmemi-
luluunda konuurken gen bir retmen kz (Afet nan) dikkatini
ti. Hatta Mondros Mtarekesi'nde Musul Osmanl vilayetiydi. n-
ekti, gece Trk Oca'nda verilen bir msamerede onu locasna da-
giltere Musul'u mtareke sonrasnda igal etmiti. imdi ise pet-
vet etti, beni de ard, "retmen hanm" diye tantt. Hrmetle se-
rol zengini bu blgeden kmak istemiyordu. Lozan Konferan-
lamladm. ok gen, sar sal, mavi gzl, kibar tavrl bu retmen
s'nda da taraflar uzlamaya varamamt.
bayan u tarzda anlatmaya balad: "Ailesi Selanik'te bizim aileye ak-
Trkiye Musul'da en youn nfusa Krtlerin, sonra Trklerin
raba denecek kadar yakndr. Kendisine burada tesadf ettiime se-
sahip olduunu, hatta Krtler ile Trklerin aslnda ayn rktan gel-
vindim. Annesi lm, babas gen bir kzla evlenmi, bu da hayatn
dii tezini savunuyordu. Sanki eyh Said syan, Krt ile Trk'n
kazanmak iin retmen olmu. Okumaya ok merakl, fakat tahsili-
ayn olmadn gsterebilmek iin karlmt!
ni ilerletmeye imkn bulamyormu, kzm olmay kabul etti. Anka-
On ehri kapsayan eyh Said syan Trkiye'yi sadece dip- ra'ya gelecek, hem retmenlik yapacak hem de tahsilini ykseltmek
lomasi masasnda gszletirmemi, savatan yeni kan ekono- imknn bulduracam."
misini de zayflatmt. Ayaklanmann ardnda "ngiliz parma"
vard! Atatrk'n zntsn giderecek bir arkada bulmu olmasna he-
pimiz ok sevinmitik (...)
syan karsnda ciz kalan Ali Fethi (Okyar) hkmeti ekildi.
Yeni kabineyi smet Paa kurdu. te Dr. Tevfk Rd bylesine Saat 20.30'da Atatrk tarafndan yemee arldm. Salonda mzik
zor bir dnemde Dileri bakanl koltuuna oturmutu. alyordu. Atatrk, kzlarn eitimi iin, Yahudi hizmetisiyle birlikte
svire'den zel getirtilen Madam Baver ve manev evlat edindii drt
Kabinenin ilk icraat hkmete geni yetkiler veren Takriri S-
kk kzla yeil odada oturmu neeli neeli konuuyordu. nnde
kn Kanunu'nu karp, stiklal Mahkemeleri'ni tekrar kurmak
bir kadeh rak ile biraz leblebi vard. Bana da karsnda yer gsterdi.
oldu.
Bir kadeh de rak syledi.
Ve 31 mays 1925'te ayaklanma bastrld. eyh Said ve 39 arka-
Garson Saib'e smet Paa ve Dr. Tevfik Rd Bey'in hemen gel-
da Diyarbakr'da Ulu Cami nnde idam edildi.
meleri iin telefon edilmesini emretti. Dr. Tevfik Rd'nn gelecei
Sonra muhalefet susturuldu.
fakat smet Paa'nm henz evine gelmedii bildirildi. "Dairesine tele-
3 haziranda Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kapatld.
fon ediniz, mutlaka gelsin, bekliyorum" buyurdular.
Eref Edib, Velid Ebzziya, Abdlkadir Kemali (t), Fev-
Biraz sonra Dr. Tevfik Rd Bey frak giyinmi, elinde krkl do-
zi Ltfi (Karaosmanolu), Sadri Edhem, Ahmed Emin (Yalman),
nuk siyah bir gece silindir apkas olarak ei, kzyla geldi. Biz o za-
Ahmed kr (Esmer), Suphi Nuri (leri) gibi gazeteciler yazla-
ryla halk kkrttklar iddiasyla stiklal Mahkemeleri'nde yarg-
I. O gnn gazeteleri nasl apka giyilecei konusunda yaynlar yapyordu. nk garip
landlar. Cumhurbakan Mustafa Kemal'in affyla kurtuldular. olaylar yaanmaya balanmt. rnein izmir yaknlarnda bir kasabada erkekler, snr
Devrimciler, gericilikle mcadelede kararlyd... dna karlm bir Ermeni'nin apka dkknndan aldklar tyl kadn apkalarn ba-
320
manlar ne fraktan, ne de bu gibi apkalardan anlamyorduk. Biraz son-
ra nn de geldi. Ayakst birer kadeh iilerek sofraya oturuldu. (...)
Sofradan kalknca, "Dans edelim" dediler. Gramofon ald, Ata-
trk Madam Baveri alarak gzel bir dans yapt, bunun adnn fokstrot
olduunu Arastan rendim. Biraz ara verildi. Madam dansa kaldr-
maklrm iaret etti. "Hi bilmem" dedimse de, "Olmaz, renmek la-
zm" diyerek madama, "Paaya retiniz" buyurdular. (...)
Atatrk'n bir ara Dr. Tevfik Rd'nn kk yataki (11 yan-
da [S. Y.]) kz Emel gzne iliti. Onu okad. Fakat uzun salarm
beenmedi, "Bunun modas geti" diyerek berberi Sabri'yi artt
ve orada salar modaya uyar ekilde kestirdi. "Bak imdi daha g-
zel oldun, moday ihmal etmemeli" diyerek iltifatta bulundu. (mpa-
ratorluktan Cumhuriyete, 2003, s. 339-343-345)
30 kasmda tekke, zaviye ve trbelerin kapsna kilit vuruldu.
Kuran Kerim'in Trke'ye evrilmesi nerisi Millet Mecli-
si'nde kabul edildi. Uluslararas saat ve takvimi kullanmak iin
yasa karld.
Meclis krssnn arkasndaki duvara "Hkimiyet milletindir"
levhas asld. ttihat ve Terakki'nin yapmaya cesaret edemedii
devrimler tek tek yaama geiriliyordu...
Muhalif kanattaki Evliyazadeler!
Evliyazadelerin bir damad yeni dzenin inasna alrken,
dier damad muhalifler arasndayd!
Doktor Nzm, 20 temmuz 1925'te yaplacak seimlerde nasl
tavr alnacana dair stanbul'da, eski Maliye nazn Selanikli Ca-
vid Bey'in evinde yaplan toplantlara katld.
Dnemin yeni bir parti kurmaya elverili olmadm syledi.
Halkn Mustafa Kemal'e olan ilgisinin sona ermeden parti kurma-
nn anlamsz olacan ileri srd. Ona gre parti kurmak iin za-
mana ihtiya vard.
Doktor Nzm hemerisi Cavid Bey'in stanbul'daki evine bir-
ka kez gitti. Bu ziyaretlerin birinde sprizle karlat. Aslnda
buna spriz de denemezdi, nk Doktor Nzm, Cavid Bey'in,
iki yl nce svire Alpleri'nin tepelerinde Luzern Gl'nn stn-
deki Righi'de evlendiini duymutu.
Selanikli Cavid Bey'in ei liye Hanm, Sultan II. Abdlha-
mid'in en sevdii olu Burhaneddin Efendi'nin eiydi. Ancak
Burhaneddin Efendi'den boanmt. liye Hanm Cavid Bey'le
321
daha nceden tanyorlard. Ailece sk sk yan yana geliyorlar-
d. Bu evlilikten Osman iar (Yaln) dodu...2
Doktor Nzm eski ttihat arkadalaryla nadiren bir araya ge-
liyordu, nk fazla gze batmak istemiyordu. Ama artk o ilk gel-
dii gnlerdeki ekingenlii zerinden atmt. Mustafa Kemal'den
srekli "Sar Paa" ya da "Gazoz Paa" diye bahsediyordu.
Evliyazadelerin iki damad iki ayr gruptayd.
Biri Dr. Tevfik Rd, iktidarda; dieri Doktor Nzm, muhalif-
leri perde arkasndan yneten ekip iindeydi...
Doktor Nzm kzm Robert Kolej'e kaydettiriyor
O dnemde Doktor Nzm'm bir baka derdi kz Sevin'in iyi
bir okulda renim grmesiydi. Bir dnem Trk rencilerinin
yurtdnda renim grmeleri iin aba sarf eden Maarif eski na-
zn Doktor Nzm, artk sadece kznn renimiyle ilgileniyordu.
Sonunda stanbul'daki Robert Kolej'de karar kld. Sevin burada
yatl okuyacakt.
Kzm kendi elleriyle gtrp okula kaydn yaptrd. Sevin,
Robert Kolej'deki Amerikal retmenlerin babasna gsterdikle-
ri saygya hayret etti.
Sevin'i Robert Kolej'in yatl blmne kaydettiren Doktor
Nzm zmir'e dndkten sonra neredeyse her gn kzna mektup
yazd. Bu mektuplarda, birinci retim ylnda derslerinin neler
olduunu; ders programn nasl bulduunu; hangi dersleri sevdi-
ini; retmenlerinin takdirini alp almadn; bo zamanlarda
neler yaptm aynntlanyla yazmasn istedi.
Mektup kdnn bir yzne Doktor Nzm, dier yzne Be-
ria Hanm yazyordu. Beria Hanm srekli kzndan ikyeti g-
rnyordu. Neden sklkla mektup yazmadn eletiriyordu:
Benim ne zaman stanbul'a geleceimi soruyorsunuz. stanbul'a
gelmek kolay deil kzm. Seni grmek benim iin bir emel olmakla
bunu yapabilmenin nasl mkl ve masrafl olduunu elbette bilmez
deilsin. Senin hasretine ben senin iyiliin iin katlanyorum. Burada
stanbul'daki gibi gzel ve havadar bir mektep olsayd seni istanbul'a
gnderir miydim ? Bu hasretin acsn senin istikbalini dnerek g-
2. Selanikli Cavid Bey lme gitmeden nce olu Osman iar'. yakn arkada gazeteci
Hseyin Cahid Yaln'a emanet etti. Osman iar' Hseyin Cahid Yaln bytt ve ona
kendi soyadn verdi. Cavid Bey'in akrabalarnn soyad Gerel'dir. Kardeleri, Mustafa
efkat Gerel ve smail Kzm Gerel'in mezarlar Sabetayist mezarl olarak bilenen s-
kdar'daki Blblderesi Mezarlg'ndadr.
322 323

ze alyorum. Sen de bunlar dnerek geceyi gndze katmak sure- Bu arada Beria Hanm da kznn hasretine dayanamayp solu-
tiyle al. Tarih: 30 kasm 1924 u bir sreliine stanbul'da almt.
Doktor Nzm sadece kz Sevin'e mektup yazmyor. Sela-
Sevin 27 aralk 1924 tarihinde yazd yantta babas Doktor nik'teki arkada Castro'ya Franszca yazd mektupta, babasn-
Nzm' biraz hayal krklna uratt. Doktor Nzm, kznn
dan kalan miras nasl alabileceini soruyordu.3
okul hakknda bilgi vermesi yerine, ne yiyip ne itiini yazmas-
Doktor Nzm, ailesine daha rahat bir yaam sunmak iin Sela-
na kzd.
nik'teki malvarlnn peinde koarken, 30 haziran gn hi bek-
Bu mektuplardan Doktor Nzm'in o gnlerdeki ruh halinden, lemedii bir durumla kar karya kalacakt...
bana nelerin geldiine kadar tm ayrntlar renmek mmkn.
rnein trafik kazas geirdiini, Memduh Bey adndaki bir ar-
kadann arkasndan drt yetim brakarak ldn, keza abla-
snn ei Ouz'un da vefat ettiini reniyoruz.
Bir ayrnt nemli: Sevin'i okulda ziyaret edenlerden biri de
Sovyetler Birlii'nin istanbul konsolosuydu!
Bir dier ziyareti ise Turan Bey.

Turan Bey zahmet etmi mektebine kadar gelmi, dorusu byk

insanlk gstermi. Bunu ne deden (Evliyazade Refik [S. Y.]) ne de Se-
dad Dayn yapmlardr. Sen de kendisine teekkr etmisin. ok iyi
etmisin kzm. Bilakis bu hareketini beklemezdik. Turan Bey sana
"Ne eksikliklerin var ?" dedii zaman verdiin cevap! Bak kzm by-
le eylerde vakann muhafaza etmeli, cevap olarak, "Teekkr ede-
rim, bir eye ihtiyacm yoktur, olunca babama yazarm" demeliydin.
Turan Bey'in sana yle sormas biraz nezakettir. Bu hatay Rus kon-
solosun ziyaretinde de yapmsn.
Ben uzun zamandr isizim, tabidir ki senin de, benim de, annenin
de birok eksiklerimiz vardr. imdi ben nme gelen dostumdan ek-
siklerimin alnmasn istersem o dostum, "Ne arsz adam..." demez mi ?
Birka defadr bu ince noktay sana bilmnasip yazyorum.

Benzer eletirileri annesi Beria Hanm da yapyordu:

Sen kzm anneni zmekten zevk mi alyorsun ? Eer maksadn be-

ni kahretmek ise, sana ihbar edeyim kzn ki tuttuun bu yol iyi bir
yol olamaz... 10 ocak 1925

Yine bu mektuplardan, Evliyazade Refik'in olu Sedad'n o

gnlerde stanbul'un en lks semti olan ili'de oturduunu; Ev-
liyazade Naciye Hann'n kz Berin'in ayan zmir'de kuduz bir
kedi srd iin tedavisini yaptrmak maksadyla istanbul'a git-
tiklerini reniyoruz...
3. Doktor Nzm'n babasndan kalan miras alabilmek iin ok aba sarf etti ama pek
baarl olamad. Ancak kz Sevin, 1972 ylnda Selanik'e gitti, bata ar iindeki dk-
knlar olmak zere tm malvarln satt. Doktor Nzm'n torunu Tlin Hanm'n sy-
lediine gre annesi Sevin Hanm Selanik'ten hayli ykl bir parayla dnmt.
Bu arada torun Tlin Hanm, Alman imparatoru II. VVilhelm'in, dedesi Doktor Nzm'a
hprlivp prri5i

On beinci blm
30 haziran 1926, zmir
Doktor Nzm, Karyaka Hayreddin Paa Caddesi'ndeki 18
numaral evinin kaps sabah saatlerinde alndnda bahesiyle
urayor, aalarn altn apalyordu.
Emniyet grevlileri soka doldurmutu. Emniyet adl ksm
amiri Midhat Bey, evde arama yapacaklann syledi.
Doktor Nzm, Midhat Bey'in Selanik'teki ocukluunu biliyordu.
Doktor Nzm gvenlik glerini evine buyur etti.
Niye geldiklerini anlamt!..
Polislerin Doktor Nzm'in evine baskn yapar gibi gelmelerine
neden olan olayn balangc on gn ncesine dayanyordu...
17 haziran 1926'da zmir Polis Mdrl siyas ksm amiri
Mehmed Ali'nin yanna kan Giritli evki, Mustafa Kemal'e su-
ikast yaplacan ihbar etti.
Polis mdrl vilayet binasnn alt katyd. Mehmed Ali Bey
telala zmir Valisi Kzm (Dirik) Paa'nn 1 makamna kt.
Giritli evki bir kez daha dinlendi. evki saldry yapacak kii-
lerin sakland yerleri de syledi: Gaffarzade Oteli ve Ragb Pa-
a Oteli. nce Gaffarzade Oteli polis mdr Mehmed Ali Bey ve
ekibi tarafndan basld. Otelde saldn plann yapan Lazista es-
2
ki milletvekili Ziya Hurid vard.
1. Kzm Dirik'in kz kran Hanm tiyatro sanats Muammer Karaca'yla evlendi. k-
ran Hanm'n Muammer Karaca tarafndan karlarak evlenmesi gazetelerin manetle-
rine de yansd. Karaca'ya karma olay srasnda yardm eden ve daha sonra iftin ni-
kh ahitliini yapan kiiler meslektalarndan Suzan Hanm ve Ltfullah Bey'di. Yani ti-
yatro sanats Glriz Sururi'nin anne ve babas. Vali Kzm (Dirik) Paa bu olay zeri-
ne grevinden istifa etti ama istifay Mustafa Kemal kabul etmedi.
2. Ziya Hurid I892'de Trabzon'da dodu. Osmanl ynetiminin kad ve valilerinden
Hurid Efendi'nin oluydu. Hurid Efendi Erzurum Kongresi'ne katklar nedeniyle
1920'de milletvekilliiyle dllendirilmek :ndi. Ziya Hurid Almanya'da gemi ina
mhendislii ve telsiz-telgraf zerine renim grd. Eskiehir'de retmenlik vamr.
525
Sonra Gaffarzade Oteli'nde dier suikastlar ele geirildi ve
suikast giriimi "orap sk" gibi zld.
Savc Hasan ve Ekmel beyler yakalanan suikastlarn ilk sor-
gusuna balad, ifadeler alndka olayn vahameti ortaya kyor,
perde arkasnda bir sr tannm politikacnn, paann ad gei-
yordu. (Osman Selim Kocahanolu, Atatrk'e Kurulan Pusu,
2002, s. 45)
Suikastlar neden Mustafa Kemal'i ldrmek istemilerdi?
Birinci Meclis'ten atlan Ziya Hurid, Mustafa Kemal'i ldrme-
yi kafasna birka yl nce koymutu. Bunu da kendi kiisel soru-
nu nedeniyle deil de, Mustafa Kemal'in Karadeniz kylarnn,
Yahya Kaptan, Topal Osman, Ali kr gibi "byk adamlarm
tek tek kymasn" gereke gsteriyordu! 3
Tabi suikastn tek amac salt Mustafa Kemal'i ortadan kaldr-
mak deil, yeni iktidar, yeni rejimi ykmakt.
Ziya Hurid, Enver Paa ve arkadalarnn 1913'te yapt Bab-
li Baskn'nn bir benzerini hayata geirmek istiyordu...
Fikrini ilk at Maarif eski nazn Ahmed kr, Ankara eski
valisi Abdlkadir, emekli albay Ayc Arif gibi eski ttihatlar su-
ikasta destek vermilerdi. Bir dier iddiaya gre suikastm fikir
babas ve finansman kayna Ahmed kr, organizasyonu stle-
nen ise Ziya Hurid ile Abdlkadir'di.
Suikast nce Ankara'da Bakanlar Kurulu toplantsnda ya da
Meclis'te yapmay planlamlar ama tetikilerin "Ankara'dan can-
l kamayacaklann" hesap etmeleri zerine vazgemilerdi.
Burada nemli bir aynnty vermeliyim: Ziya Hurid'in Musta-
fa Kemal'e suikast hazrl iinde olduunu Ankara'da eski tti-
hatlarn ou biliyordu. yle ki, Hseyin Rauf (Orbay), suikas-
tn Ankara'da olmamas iin aba sarf etmiti! Keza Adnan (Ad-
var) Bey ve Halide Edib (Advar) Hanm, suikastn baansz olma
ihtimaline kar Londra'ya gitmeyi tercih etmilerdi!
Mustafa Kemal ve akadalannn Ankara'da bu kadar konuu-
lan, tartlan bir suikast hazrln duymamas mucizeydi.
Ziya Hurid'in kardei, suikast dneminde Ordu mebusu olarak
Meclis'te bulunan Faik (Gnday) Bey, otuz yl sonra 3 eyll
1956'da Dnya gazetesine yapt aklamada, suikast paalann
bildiini itiraf etti! Hatta Kzm Karabekir Paa'nm suikasttan on
3. Gnmz insanna bu suikastn nedeni son derece sama gelebilir. Ama dn gerek-
ten yleydi. rnein, Enver Paann Kafkasya macerasnda bir dnem yannda olan
Kuuba Erefin kardei Hac Sami, Enver Paa'nn intikamn almak iin, 1927 ylnda
gizlice Yunanistan zerinden Anadolu'ya gelmi, Mustafa Kemal'e suikast dzenleyecek-
r\\\\< CTrlfrivlp oi-Hii rarmarln
526 327

gn nce, smet Paa'nm cumhurbakan olup olamayacan ken- kardei Fazl, Kad namyla tannan Hseyin Avn, Trabzonlu Ni-
disiyle konutuunu yazacakt... met Naciye, Lazistan eski mebusu Necati'nin kardei Hasan Tah-
Eylemciler Ankara olmaynca bu kez suikast zmir'de yapma- sin, kaynbiraderi Hasan Rza ve orta Mustafa Efendi bu liste
ya karar verdiler. arasnda yer alan isimlerdendi.
Ziya Hurid'in ynlendirdii saldn ekibinin banda, emekli ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin ekirdei "Ittihad Osman" kuru-
jandarma yzbas San Efe Edib vard. Mill Mcadele gnlerin- cusu Bakl Hseyinzade Ali de gzaltna almanlar arasndayd.
de Refet (Bele) Paa'nn Ege yresindeki faaliyetlerine yardmla- Mustafa Kemal'le yollan aynlan Kzm (Karabekir), Ali Fuad
nndan dolay, San Efe Edib'e, Deirmendere'de Rumlardan kal- (Cebesoy), Refet (Bele), Cafer Tayyar (Eilmez), Mersinli Cemal
ma bir iftlik hediye edilmiti. paalar da gzaltna alnanlardand.
San Efe Edib'e, opur Hilmi, Laz smail, Grc Yusuf ve Girit- Babakan ismet (nn) Paa, Ankara Etlik'teki evinde yaplan
li evki yardm edecekti. bir operasyonla gzaltna alnan Kzm Karabekir'i emir verip
Saldr 15 haziran gn zmir Kemeralt'nda gerekleecekti. serbest braktrd; ancak stiklal Mahkemesi Bakan Kel Ali, K-
Ancak Mustafa Kemal 14 haziranda Bursa'ya ulat -ve nedeni zm Karabekir'i tekrar gzaltna aldnp, tutuklatt. Hatta devreye
hl bilinmemekle birlikte- zmir'e van tarihini bir gn erteledi. Cumhurbakan Mustafa Kemal girmese Babakan smet Paa'y
Gezi programnn deimesi zerine San Efe Edib suikast da gzaltna aldracakt.
beklemeden zmir'den aynld. Keza bu konuda da Mustafa Kemal ile smet Paa anlamazl-
San Efe Edib'in zmir'den aynlmasmdan phelenen motorcu a dmt. Mustafa Kemal bizzat suikastlan da dinleyerek
Giritli evki kendini kurtarmak iin suikast ihbar etti... olayn arkasnda ittihatlardan Terakkiperver Frkas'na men-
sup birok kiinin ismini renmiti ve en yakn arkadalan bile
Krk dokuz kii gzaltna alnd olsa herkesin gzaltna alnmasn istiyordu, ismet Paa ise yaa-
m boyunca olduu gibi serinkanlyd. Deliller tam ortaya kma-
Suikast ortaya kanlnca Mustafa Kemal gezisine kald yer- dan operasyonlann kamuoyunda sevilen paalara kadar uzanma-
den devam etti; 16 haziranda zmir'e geldi. Burada nl szn sna kar kyordu.
syledi: "Benim naiz vcudum bir gn elbet toprak olacaktr, fa- Refet (Bele) Paa, Mustafa Kemal'in Selanik'ten hemerisiydi.
kat Trkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacaktr!" Ali Fuad (Cebesoy) Paa ile Mustafa Kemal snf arkadayd. Di-
18 haziranda hkmet, Kel Ali (etinkaya) bakanlndaki er paalarn durumu farkl deildi. Hepsi Ittihat'yd, hepsi Mi-
Ankara stiklal Mahkemesi'ni olay sonturmakla grevlendirdi. l Mcadele'ye omuz vermilerdi. Ama Mustafa Kemal dne deil,
Yaplan ilk soruturmalar sonucu, birinci Meclis'teki muhalif- yarna bakyordu.
ler, ittihat ve Terakki Cemiyeti ile Terakkiperver Cumhuriyet Fr- Peki ne olmutu da yollar aynlmt?
kas'nn eski yelerinden oluan krk dokuz isim gzaltna alnd. "Temmuz Devrimi"ni gerekletirenler Cumhuriyet'e giden yo-
San Efe Edib, Lazistan eski mebusu Ziya Hurid, Laz smail, lu dememi miydi ? Tank Zafer Tunaya'nn dedii gibi, "ikinci
Grc Yusuf, opur Hilmi, Lazistan eski mebusu Necati, zmit Mentiyet Cumhuriyet'in siyas laboratuvan" deil miydi ?
Mebusu kr, Ordu Mebusu Faik, Sanman Mebusu Abidin, Es- Akl egemen klma mcadelesini ittihatlar balatmam my-
kiehir Mebusu Ayc Arif, Maliye eski nazn Cavid, olak Sala- d ? "Temmuz Devrimi"ni gerekletiren kadrolar imdi kar dev-
heddin, Trabzon eski mebusu Rahmi, Erzurum Mebusu Hazm, rimci mi olmutu? Cumhuriyet'e mi karydlar; Meden Kanun'a,
Mersin Mebusu Besim, Afyon Mebusu Kmil, Gmhane Mebu- apkaya, yeni takvime, tevhidi tedrisata m; yoksa tekke ve zavi-
su Zeki, Tokat. Mebusu Bekir Sami, zmit Mebusu Mustafa, Bursa yelerin kapatlmasn m kabul etmiyorlard ?4
Mebusu Necati, Bursa Mebusu Osman Nuri, Erzurum Mebusu Tm bunlarn tek yant vard: Osmanl reformculan ile Cum-
Rd Paa, stanbul Mebusu smail Canbulad, Kara Vsf, Kar- huriyet devrimcileri kar karya gelmiti.
yaka'dan Bahvan dris, ahin avu, ihtiyat subaylanndan Ba-
haeddin, Baytar Albay Rasim, Di Dokton evket, Ziya Hurid'in 4. Falih Rfk Atay, ankaya adl kitabnda yazdna gre, Selanikli Cavid Bey'in srf lius-
:{n knm-l .
 328
iin zne baktnzda gryorsunuz ki Mustafa Kemal yalnz
bir jakobendi!..
Gelelim tekrar suikast meselesine...
stanbul'da, Ankara'da gzaltna alnanlar izmir'e getirildi, iz-
mir halk paalar grmek iin rhtm doldurdu.
Durumalar 26 haziran gn zmir Elhamra Sinemas'nda ba-
lad. Mahkeme Bakan Kel Ali (etinkaya), yeleri Kl Ali ve
Reid Galib'di... Savc ise Necib Ali'ydi (Kka). 5
Doktor Nzm tutuklanyor
Doktor Nzm 30 haziran gn evinden alnp izmir Polis M-
drl'ne gtrld. Polis Mdr Azm Bey'in odasna alnd. hiliye nazrl yapmt. Mustafa Kemal'i Anadolu'ya kmas iin
Ne Midhat Bey ne de Azm Bey neden emniyete getirildiini ak-
lamyorlard. Doktor Nzm sinirlenmeye ve sabrszlanmaya ba-
lad. Bunun zerine Azm Bey, mahkeme heyetinin kendisine bir-
ka soru soracan syledi.
Yllardr bandan o kadar olay geen Doktor Nzm evinin
aranmas ve emniyete getirilmesinin alelacele bir soru iin olma-
yacan anlamt.
Kk Talat (Mukara) ile Galatah evket'in gzaltna alnp ay-
r ayr odalarda tutulduunu rendi. Morali bozuldu. Az sonra itti-
hatlarn nemli isimlerinden, kendisi gibi izmir'de yaayan hem-
erisi Midhat kr'nn de (Bleda) karakola getirildiini duydu.
Anlamt: bir devrin hesaplamas daha bitmemiti...
Neden gzaltna alndn renince tepki gsterdi: "Beni
Mustafa Kemal Paa'yla yzletirin, 'Suikast yaptn' derse kendi-
mi asarm" dedi.
zeri arand, kendisine zarar verecek maddeler alnd. Tek ba-
sma hcreye kondu.
Ancak gnlerce ne ifadesi alnd ne de durumalara karld.
Kimseyle de grtrlmedi. Sadece ei Beria'ya mektup yazma-
sna izin verildi.
Doktor Nzm mektuplarnda mutlaka hep bir noktann altn
iziyordu: "Susuzum ve bu hemen anlalacak."
Bu arada Kel Ali bakanlndaki mahkeme 13 temmuz gn
kararn aklad: alts milletvekili olmak zere on be kiiyi l-
me mahkm etti.
Ve on hemen o gece, saat 03.00'te asld...
5. Ylmaz Karakoyunlu'nun izmir Suikast'n konu eden kitabnn ad Aliler Divon'dr.
Ne var ki, onlar aslnda drt Ali'ydiler! nk idamlar yerine getiren kiinin ad da Se-
2 9
idam edilenler
Selanik dadsi'nde retmenlik yaparken ttihat olmutu.
Selanik Hukuk Mektebi mdrl, Selanik Maarif mdrl
grevlerinde bulunmutu. ttihat ve Terakki iktidarnda drt yl
Maarif nazrl yapm; 1923 seimlerinde Mustafa Kemal'in mu-
halefetine ramen Cumhuriyet Halk Frkas listesinden Meclis'e
girmeyi baarm; sonra Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'na
semi, yazar Sleyman Nazif'in enitesi Ahmed kr Bey o ge-
ce aslan isimlerden biriydi...
Dier bir isim smail Canbulad, Selanik'teki ilk ttihatlardan-
d, istanbul Belediye bakanl ve valilii, Stockholm elilii, Da-
ikna eden isimlerden biriydi. Malta esirliini yaam, 1923 se-
imlerinde Cumhuriyet Halk Frkas milletvekili olmutu. TCF'yi
ilk kuran drt isimden biriydi.
Bir dnem "kellelerim koltuklarna alp" II. Abdlhamid istib-
dadna kar mcadele verenler imdi blnmt. O gn izmir
valisi olan ve Mustafa Kemal'e kar yaplacak suikast ortaya -
karan Kzm (Dirik) Paa, ittihat ve Terakki Cemiyeti'ne smail
Canbulad tarafndan alnmt!
Ve Kzm Paa, o gece tek tek idam edilen arkadalarn seyre-
derken terden srlsklam olmutu... 6
Mustafa Kemal'in o gece idam edilenler arasnda en ok zl-
d isim hi kukusuz "Ayc" lakabyla bilinen Albay Mehmed
Arifti. Snf arkadayd. 19 mays 1919'da Samsun'a ulaan Ban-
drma vapurunda o da vard...
Ulusal Kurtulu Sava'nda 11. Tmen komutan olarak bulun-
duu srada negl dolaylarnda Mezit ormanlarnda aylkken
yakalad ay yavrusunu hi yanndan ayrmayp, bytmesi ne-
deniyle "Ayc" lakabyla anlyordu.
Mustafa Kemal'in srda, apknlk arkadayd. Halide Edib'in
(Advar), Mustafa Kemal'e ikiz karde kadar benzettii Ayc Arif,
idam sehpasnda arkadann kendisim affedeceini bekledi...
Dier idam edilenler: Lazistan eski mebusu Ziya Hurid, tetik-
i Grc Yusuf, tetiki Laz ismail, tetiki opur Hilmi, emekli
6. Ad Nuriye'ydi. ehremini Rdvan Paa'nn kzyd. Konaklarda, kklerde bym,
sultanlarn grd ihtiam grmt, ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin nde gelen ismi
ismail Canbulad'la evlendi. Kocasnn tehlikeli yaamna ayak uydurdu ama fitareke'-
de on drt yandaki tek olu Safi'nin ispanyol gribinden lm ona ilk darbe oldu. Son-
ra izmir Suikastma ad kart iddiasyla kocas ismail Canbulad idam edildi. Ve sonra
Doktor Nzm'n ei Beria'yla ayn kaderi paylat: hafzasn kaybetti!.. Bizim tarihimiz
 330
yzba ve ttihat silahor San Efe Edib, emekli baytar albay
Rasim, Saruhan Mebusu Abidin, Sivas Mebusu Halis Turgut, Er-
zurum Mebusu Rd Paa, Trabzon eski mebusu ve Adliye veki-
li Hafz Mehmed.
Gyaben lme mahkm edilen ttihatlarn nde gelen isim-
lerinden, ae eski nazn Kara Kemal 27 temmuzda, yakalanaca-
n anlaynca kafasna dayad tabancasyla intihar etti. nl t-
tihat fedai ve Ankara eski valisi, smet Paa'nn Harbiye'den s-
nf arkada Abdlkadir ise, Bulgaristan'a kaarken atalca'da
yakaland ve hemen 31 austos gn idam edildi...
Bu arada Kzm (Karabekir), Ali Fuad (Cebesoy), Refet (Bele),
Mersinli Cemal paalann yarglanmas orduda huzursuzluk yarat-
t. Bunun zerine paalar Cumhurbakan Mustafa Kemal'in zel
isteiyle beraat etti.
Geriye kalan Doktor Nzm, Selanikli Cavid, Midhat kr
(Bleda) gibi ittihatlarn "beyin kadrosunun" yarglanmas Anka-
ra'da srecekti...
Evliyazadeler Paris'te
Evliyazadeler, damatlar Doktor Nzm'n adnn suikast giri-
imine karm olmasndan ok korktular. Doktor Nzm'n
sada solda Mustafa Kemal'e ilikin olarak, "Gazoz Paa", "K-
k Napolyon", "San Paa" gibi yaktrmalarda bulunduunu
biliyorlard ama tepkisini suikasta kadar gtreceine inanam-
yorlard.
Bu arada einin tutuklanmas Beria'nn ruh saln iyice boz-
du. Odasndan hi dan kmyordu. Aslnda "kanlmyordu"
demek daha doru olur.
Evliyazade Refik Efendi, kznn moralini dzeltmek ve tutuk-
lamalarn kendisine kadar uzanacandan ekindii iin, Beria'y
alp Fransa'ya gitti.
Doktor Nzm'n kz Sevin Robert Kolej'deki renimi yanm
brakt.
n Paris'te yeni bir- hayat bekliyordu.
Beria doktor doktor dolatrlyordu.
Sevin'e, sesi gzel olduu iin an ve piyano dersleri aldnl-
yordu.
Evliyazade Refik Efendi'nin iki olu Ahmet ve Sedad Sorbonne
niversitesi'nde okuyorlard. ki karde frsat bulduka babalaryla
birlikte Paris'i geziyorlar ve at yanlann takip ediyorlard. Paris'te-
331
ki at severler arasnda Evliyazadeler tannmaya balamt.
Evliyazade Sedad baz koularda jokeylik bile yapyordu. Hat-
ta bir yana katlabilmek iin kilo vermesi gerekince, hemen re-
jime girmi ve ksa srede on kilo vermiti. Ksa srede bu kadar
kilo vermesine herkes amt. Ancak sonra anlalmt ki, se-
dad rejimle kilo vermemi, verem olmutu! Paris'teki tbb ola-
naklar sayesinde hastal zor da olsa yenebilmiti.
O gnlerde zmir'den yurtdna kan sadece Evliyazadeler
deildi. Soruturmann kapsamnn her geen gn bymesi ve
ittihatlar hedef almas birok kiiyi korkuttu.
Bunlardan biri de zmir eski valisi Rahmi Bey'di!
Rahmi Bey'in Rusya'ya gitmesi hayatn kurtaracakt...
Doktor Nzm Ankara'ya naklediliyor
Doktor Nzm ise 17 temmuz sabah yediyi eyrek gee kalkan
trenle Ankara'ya yol alrken, kendisini nasl bir sonun bekledii-
ni bilmiyordu...
Ankara'nn Cebeci semtindeki stiklal Mahkemesi salonunda
yaplan ilk durumaya, 19 temmuz gn kt.
Mahkeme bakan Kel Ali (etinkaya) kimlik tespitinden son-
ra Doktor Nzm'a kinci Merutiyet'e kadar olan yaamn anlat-
masn istedi.
Doktor Nzm, bir dnem ttihat ve Terakki Cemiyeti iinde
birlikte alt Kel Ali'ye, Selanik'le balayp, Asker Tbbiye,
Paris, Selanik ve zmir'de sren yaamm zet halinde anlatt.
Kel Ali Doktor Nzm'n anlattklann szn kesmeden, soru
sormadan dinledi. Sonra bir retmen tavnyla, "imdi de Balkan
Sava'na kadar olan blm anlat" dedi.
Doktor Nzm, Balkan Sava sonuna kadar ttihat ve Terakki
Cemiyeti Merkezi Umumsi 'nde altn, yalnz bir yl umum
ktip olarak grev yaptn, bir kez Bosna-Hersek sorununa ili-
kin lobi yapmak, bir kez de Trk rencilerin Avrupa'da renim
grmelerine olanak salamak amacyla yurtdna ktm, Bal-
kan Sava srasnda Selanik'te Hilali Ahmer Hastanesi mdr
ve batabibi olarak memleketini savunduunu syledi. Selanik'in
dnn ardndan Atina'da on bir ay tutuklu kaldn, sonra
stanbul'a gelip yine ttihat ve Terakki Cemiyeti'nde grev yapt-
n da anlatt.
Mahkeme bakan Kel Ali, Osmanl Devleti'ni Birinci Dnya Sa-
va'na sokmak iin hangi faaliyetlerde bulunduunu sordu. Kel
332
Ali, Midhat kr (Bleda), Sleyman Asker ve Doktor Nzm'n
savaa girilmesini tevik ettiklerini dnyordu.
Doktor Nzm kendisinin deil ama bugn babakanlk koltu-
unda oturan ismet (nn) Paa'nn Birinci Dnya Sava'na bir
an evvel girilmesi iin altn syledi! Babakan smet Pa-
a'yla ilgili szleri ortam gerginletirdi. Kel Ali, Doktor Nzm'
olaylar saptrmak ve yaptklarn gizlemekle sulad. Ortamn da-
ha da gerginlemesi zerine durumaya son verildi.
Hapishane gnleri
Doktor Nzm, eni 18, boyu 15 adm olan odasnda tek bana
kalyordu. nceleri kitap okumalarna izin verilmiyordu. Bu yz-
den Doktor Nzm sklkla zihin egzersizleri yapyor, aklnda kalan
iirleri ya da etkisinde kald makaleleri hatrlamaya alyordu.
Tpk dier mahkmlar gibi tm gnn pijamayla geiriyordu.
Tahtakurular, pireler ve sineklerden rahatszd.
Scak su olmadndan souk suyla banyo yapyordu. Bazen
kolonyayla tm vcudunu sildii de oluyordu. Genel temizlik cu-
ma gnleri yaplrd. Koular silinir, araflar deitirilirdi.
Kendilerine zarar verirler endiesiyle yanlarnda jilet bulun-
durmalarna izin yoktu. Doktor Nzm tra olmak istediinde
jandarmalara haber verirdi.
Yemek saatleri dzenli deildi Anadolu Lokantas'ndan getiri-
len yemekler ona ei Beria'mn zeytinyal yemeklerini aratyor-
du. Kimi zaman birka gn arka arkaya ayn yemekler gelirdi. o-
unlukla yemekten sonra ispirto ocanda kahve piirirdi.
Durumalarn olmad gnlerde savunmas iin hazrlklar ya-
pyordu. Kendisinin deil, bir dnemin savunmasna hazrlan-
yordu. Enver Paa, Talat Paa ve Cemal Paa ldrlm, bir d-
nemi savunmak sadece birkann omuzlarna kalvermiti...
Hapishanedeki tm tutuklulara yalnz bir jandarma dyor-
du. Bu yzden bir eye ihtiya duyduunda jandarmaya sesleni-
yordu. Grevli jandarma kimi zaman ayn anda gelen isteklere
yetiemedii iin yantn hep ge alyordu.
Doktor Nzm'n ounlukla istedii kt ve kalemdi...
Ei Beria'dan gelen mektuplar "grldkten" sonra Doktor N-
zm'm eline ulayordu. Doktor Nzm da eine yazd mektupla-
rn sansrlenmemesi iin zen gsteriyordu.
Ankara'daki tutuklularn ziyaretine kimse gelmeye cesaret
edemiyordu. Sadece mahkeme yesi Kl Ali hemen her gn ge-
333
lip hatrlarn soruyor, ihtiyalar olup olmadn reniyordu.7
Cavid Bey'i cezaevinde ziyaret edebilen tek dostu Akam gaze-
tesinin sahibi ve gelecein Dileri bakan (1947-1950) Necmed-
din (Sadak) Bey olmutu!
Doktor Nzm'n ikinci durumas 21 temmuz gn yapld.
Mahkeme heyeti Doktor Nzm ve arkadalarnn neden yurdu
terk ettiklerini anlatmasn istedi.
lk durumadaki sorulardan kukulanmt ama artk emindi;
mahkeme Mustafa Kemal'e yaplan suikast giriimini sorgulam-
yor, bir dnemle hesaplayordu.
Mahkeme ttihatlarn gelir kaynaklarndan, yurtdnda nasl
geindiklerine kadar her ayrnty soruyordu.
Mahkeme soruyor, Doktor Nzm bkmadan usanmadan yant-
lyordu.
22 temmuz gn yaplan nc duruma, Doktor Nzm'n z-
mir'e geldikten sonra neler yapt zerine younlat. Mahkeme
1923'te seim karan alndktan sonra stanbul'da Maliye eski na-
zn Cavid Bey'in evinde Kara Kemal, smail Canbulad, kr Bey
gibi isimlerle neden toplandklarn aklamasn istedi.
Doktor Nzm, ei ile kzlann grmek iin stanbul'a gittiini,
Cavid Bey'in daveti zerine evine uradn, burada on iki arka-
dann daha bulunduunu ve sohbet ettiklerini anlatt.
Doktor Nzm'n ifadesi pek doruyu yanstmyordu. nk
Cavid Bey, toplant iin zmir'den Rahmi Bey ile Doktor Nzm'
zel olarak ardklann sylyordu.
Mahkemenin "toplant", Doktor Nzm'n "sohbet" dedii g-
rmenin ierii, milletvekili seimlerindeki tavn belirlemekti.
Doktor Nzm, evde bulunanlann ortak grnn blok halinde
Cumhuriyet Halk Frkas adaylanm desteklemek olduunu syledi.
Mahkeme, Doktor Nzm'a inanmyordu. nk, Doktor N-
zm'n evinde yaplan aramada, stanbul'daki toplantda anlamaya
varlan dokuz maddelik bir parti program tasla bulunmutu. Kel
Ali'ye gre bu, parti kurma almas yaptklarnn ak bir deliliydi.
Doktor Nzm, dokuz maddelik program taslan, Kara Ke-
mal'in zmir'deki evine gnderdiini ve byle bir projeyi nasl bul-
duu konusunda fikrini sorduunu ama mektuba yant vermedii-
ni aklad. Aynca bu program ne kimseye gstermiti ne de bi-
7. Yllar sonra basnda Kl Ali'nin olu Altemur Kl ile Cavid Bey'in olu iar Yaln'n
arkada olmalar ve yan yana gelip rportajlar vermesi ok kiiyi artmtr. Oysa, Kl
Ali'nin cezaevinde yapt insan yardmlar, ileride oullarnn arkadalk kurmalarna ne-
den olmutu. Ayrca her ikisi de Nianta'ndaki English High School'da okudular; jret-

riyle tartmt. stelik bunun suikast teebbsyle ne ilgisi ola-
bileceini anlamakta zorlandn syledi.
Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'na bile girmediini anmsat-
t. Doktor Nzm muhalif bir parti kurmann mmkn olmadn
bildiini, bunun Mustafa Kemal'in nutkundan kolayca anlald-
n szlerine ekledi.
Mahkemede Doktor Nzm'n, tpk kinci Merutiyet ncesin-
de olduu gibi halk arasnda dolaarak propaganda yapt iddia
ediliyordu. Doktor Nzm, izmir'deki gnlerini anlatt:
zmir'e geleli drt seneye yakn zaman geti. eme ilesine yapt-
m gnlk seyahatten baka eski zmir vilayetinin ne sancana ne
bir kazasna hatta ne bir nahiyesine gitmiimdir. zmir'in en cra bir ye-
ri olan, Daragoz'da emsali bir fabrikann brolarnda teneke emberi,
petrole mahsusu ile Rus messesesi ile sabahtan akama kadar petrol
ve benzin tenekeleri veya buz kalplarn satmakla ve bu meguliyetten
artan zamanm da evimdeki bahemle ve aileme refakatle geiririm.
23 temmuz 1926. "Temmuz Devrimi"nin on sekizinci ylyd.
Doktor Nzm zgrlnden uzak, hapishanedeki hcresinde s-
kntyla volta atp duruyordu.
Kar hcrede bulunan Maliye eski nazn Cavid Bey de, bu bay-
ram gn camna kk bir bayrak dahi aamamann skntsn rinden biriydi!
yayordu. Aklna ampanya aldrp gnn anlam nedeniyle birer
kadeh Doktor Nzm'a ve cezaevi komutanna ikram etmek gel-
di, istei kabul edilmez diye fikrinden vazgeti.
2 austos gn yaplan duruma hareketli geti. Sanklar mah-
keme salonuna sngler arasnda getirildi ve sralara oturtuldu.
Salonda silah ve sng akrtlar hkimdi.
Durumann hareketli olmasnn nedeni, sanklarn sorgusu
bitmiti ve savc Necib Ali (Kka) iddianameyi okuyacakt.
Doktor Nzm, Cavid Bey'in sol tarafnda oturuyordu. Cavid
Bey'in yannda, yllar boyu hep birlikte olduu can yolda Hse-
yin Cahid (Yaln) vard. 8
Doktor Nzm'n zerinde glkurusu bir takm elbise vard.
Sessizce nne bakyordu. Sanki yaplanlar protesto etmek ister
gibi sakal brakmt.
8. Hseyin Cahid (Yaln) ile ttihatlarn nde gelen Maliye eski nazr Cavid Bey bir-
birleriyle ok samimiydiler. Mlkiye'deki yllarnda balayan arkadalklar lene kadar
srd. Bu iki arkadan birbirinden hi ayrlmamalar nedeniyle, zellikle muhalifler ken-
dilerine bir isim takmlard. O yllarda Avrupa'da dnyaya gelen yapk ikizler Radika
ve Rodika'yla zdeletirerek, onlara "Radika-Rodika" derlerdi.
335
Savc Doktor Nzm' zmir Suikast'na karmak ve taklibi h-
kmet (hkmet darbesi) teebbsyle itham etti. Aynca,
- Mtereke yllarnda yurtdnda Ankara Hkmeti aleyhine
Enver Paa'yla gizli bir tekilatta almak, Batum seyahatine ve
Batum Konferans macerasna katlmak;
- Cavid Bey'in evinde yaplan gizli toplantya katlmak;
- Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'na madd ve manev yar-
dmda bulunmak ve idam edilen Ahmed kr Bey'e zmir'deki
seim sonulan hakknda 17 eyll 1921 tarihli mektubu yazmak;
- istiklal Mahkemesi bakannn sorduu sorulara verdii ce-
vaplarda samimi ve doru olmamak;
- Gizli bir tekilat adna izmir'de propaganda yapmak, pheli
ifadeler ve szler sylemek;
- Halil (Mentee) Bey'e yazd tarihsiz mektupta kendisinin
himaye edilmesini istemi olmak;
- zmir Suikast hazrlklanndan ve teebbslerinden haberi
bulunmak;
- Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal Paa'ya kar tereddt-
l olmak ve mevcut iktidara kar dmanca davranmakla itham
ediliyordu.
Doktor Nzm'n evinde yaplan aramada "ele geirilen", Enver
Paa'nn 17 eyll 1921 tarihli mektubu da davann nemli delille-
Enver Paa'y savunuyor
Savcnn iddianamesinden sonra sanklarn savunmasna geildi.
Durumalar austos ay boyunca srd.
Doktor Nzm savunmasnda ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin
para ilerini de anlatt. kinci Merutiyet ilan edildikten sonra z-
mir'de 30 000, stanbul'da 4 000 lira topladn, ancak cemiyetin
para ilerine kanmadm; vatandalar arasnda tarla, arsa ve
mcevher banda bulunanlann olduunu; bizzat kendisinin ce-
miyetin kasasna 70 000 altn teslim ettiini; sandkta 9 000 lira
deerinde yzk ve amdan olduuna kadar bildii tm hesapla-
n aynntanyla ortaya dkt.
Ne mahkeme sordu ne de dnemin gazeteleri bu konuya eildi,
ama insan ister istemez merak ediyor: ttihat ve Terakki Cemiyeti
kasasmdaki mcevherler, II. Abdlhamid'in Yldz Saray'ndan Se-
lanik'e giderken kaybolan antasnn iinden kanlar myd?..
Doktor Nzm savunmasnda, yapt "sosyal uralarndan" bi-
 337

le bahsetti. ttihat ve Terakki Cemiyeti dnda, Avrupa'ya Talebe savunmasnn arln bu sorunun yantna ayrd: "Bir akam,
Gnderme Cemiyeti; eski eserlerin tarihesini yazdrarak koruma temmuzun ortalarna doruydu. Tanmadm bir zattan aldm
altna alan, Asar Atikann Muhafazas Cemiyeti ve lkenin iktisad tezkerede diyordu ki: 'Yarn stanbul murahhas (delegesi) olarak
ynden kalknmas amacyla Bilgi Cemiyeti kurduunu ve ye ol- Sivas'a gider misiniz ?' O zat nihayet aradm, bulamadm. Fevzi-
duunu belirtti. Ayrca Meni htikr Komisyonu araclyla, sava ye Mektebi Mdiresi Nakiye Hanm' ardm. Dedim ki, 'yle
dneminde, alt kat ykselen fiyatlar aaya ektiklerini syledi. bir tezkere aldm. Gideyim mi ? Gidebilir miyim ? Bu salahiyete
Doktor Nzm'a, Almanya ve Fransa'yla ilikileri soruldu. Trk (yetkiye) haiz miyim ?' dedim. Bu ilerle megul Adnan (Advar)
renci ve retmen deiimlerinde yapt katklarndan dolay Bey ve Halide Edib (Advar) Hanm'a gnderdim. Aldm cevap-
Alman imparatoru tarafndan verilmek istenen dl bile reddet- ta 'Bu ilerle megul mahafil (toplanan kiiler) sizin murahhas
tiini aklad. Sadece Alman imparatorunun zerine resmini yer- olarak gitmenize muvafakat (kabul) etmemektedir' denildi. Ve iki
letirdii vazoyu hediye almak zorunda brakldn syledi. Ama gn sonra katm."
uruna on bir ay hapis yatt Hilali Ahmer'den bile dl kabul et- Bu savunmada dikkat ekici iki nokta vard: stanbul'un iga-
mediini, bunun zerine kendisine bir sandk dolusu sosyoloji ki- linden sonra Cavid Bey 175 gn stanbul'da kaak yaam ve ya-
tab hediye edildiini szlerine ekledi. kalanmamt! Cavit Beyi saklayanlarn banda Feyziye Mektep-
Mahkeme heyeti Doktor Nzm'n duygusal bir insan olduunu leri Mdiresi Nakiye Hanm geliyordu.
biliyordu. Bu nedenle srekli "yurtdna katnz" szn tekrar- Sabetayistler, Karakalerin liderleri Osman Baha'nn soyun-
layarak onu sinirlendirmek istedi. Biliyorlard ki, Doktor Nzm dan gelen Cavid Bey'i, hibir iz brakmadan stanbul'da 175 gn
sinirlenince azna geleni sylerdi. Ama hi sinirlenmemiti. Fa- saklama beceresini gstermilerdi!
kat, bir dnem birlikte alt arkadalarnn Enver Paa aley- Saklanma ve klk deitirme konularnda hayli becerikliydi-
hinde szler sarf etmelerine ok krlmt. ler. Anmsaynz: hakknda II. Abdlhamid tarafndan verilmi
Her seferinde, Enver Paa'nm "devrim arkada" olduunu, ha- idam karar bulunan Doktor Nzm'n, Selanik'te "Hoca Meh-
tas yznden ehit dtn, Enver Paa'nm ruhunu tazip et- med Efendi" ve zmir'de "Ttnc Yakub Aa" kimliiyle rahat-
mek istemediini, Ankara tarafndan kabul edilmeyiine ok zl- a dolaabilmesi bunun ayr bir rnei deil midir? yz elli
dn, buna ramen Ankara'nn namusunu kendisinden daha yldr gizlilik iinde yaayan Sabetayistler bu konuda ok maha-
fazla koruduunu ve bu nedenle duygularna yenik dp bile bi- retliydiler!
le lme kotuunu anlatt. Dier bir ayrnt: Cavid Bey, Sivas Kongresi'ne katlp katlma-
Mahkeme heyeti ikna olmuyordu. Moskova ve Batum'da, Ana- ma kararn Nakiye Hanm'a m brakmt? Hayr! Cavid Bey, Na-
dolu'daki Ulusal Kurtulu Sava'n baltalamak iin aba sarf et- kiye Hanm'm kiisel grn deil, mensubu olduu Karaka
tiklerini syleyince dayanamad; Mill Mcadele'yi baaran M- Sabetayistlerin tavrn merak ediyordu.
dafaai Hukuk Cemiyeti'nin 179 ubesinin 164'n ittihatlar kur- Peki neden Sivas'a gitmemiti ? Karakaler Anadolu'daki ulu-
mam myd ? Anadolu'ya silah sevkiyatn kim yapmt ? Yurti- sal hareketin baarl olmayacana m inanyordu ? Yoksa Cavid
inde ve yurtdnda hangi ttihat lkesinin bamszl iin Bey'in ifadesinde syledii gibi, Mustafa Kemal ve arkadalan
mcadeleye katlmamt ? Hl hkmet olarak grev yapan onu yanlannda istememi miydi ? Cavid Bey gibi Avrupa'daki lo-
kadrolar, brokratlar hangi cemiyete, frkaya mensuptu? bilere yakn bir ismi aralarnda grmek istememeleri doru ola-
bilir mi ? Olabilir, nk istemedikleri baz isimler vard.
Sabetayistlerin gc
Karar: idam!
25 austos gn sanklar son savunmalarn verdi.
Cavid Bey'in savunmas krk dakika srd. Cavid Bey'in ardndan Doktor Nzm da son savunmasn yapt:
Durumalar boyunca "neden Ulusal Kurtulu Sava'na katl- "Mddeiumumi (savc) beyin benim hakkmdaki en ar itham-
mad" sorusuyla karlamt. Net yant vermediini dnerek lar benim gizli bir tekilata intisabm (girdiim) ve bu mnase-
 339

betle Kara Kemal ve arkadalarnn tertip ettii suikast crmn-

adaletin hkmn metanetle bekleyeceim" dedi.
den haberdar bulunmaklmdr. kr, Canbulad ve Kemal bey-
zerinde bulunan pijamayla yataa uzand. Sineklerden ko-
lerle iki seneden beri ne grtm, ne muhaberem olmutur. En
runmak iin beyaz mendilini yzne rtt.
mukaddes eyler zerine yemin ederim ki, hadise, duyulmasn-
Doktor Nzm susuz olduuna ve bacana Dileri Bakan
dan evvel tamamyla habersizdim."
Dr. Tevfik Rd'nn kendisini kurtaracana inanyordu.
Mahkeme heyeti inanm myd ?
Saat 22.00 sulan...
Ankara stiklal Mahkemesi kararn 26 austos 1926 perembe
Hcresinin kaps ald.
gn aklad. Mahkeme heyeti saat 17.00'ye kadar hi kimseyi
Anlamt.
salona almad. Saat 17.00'de baz sanklar salona getirildi. Doktor
Yaam boyunca hakknda daha nce iki idam karan verilmi-
Nzm, Cavid, Filibeli Hilmi ve Yenibaheli Nail salona getiril-
ti. kisinde de yurtdndayd, kurtulmutu.
medi. Karar gyaplarnda okundu.
Ve imdi yine idam cezasna arptrlmt ve ne yazk ki bu kez
stiklal Mahkemesi'nin Doktor Nzm hakkndaki karan uydu:
tutukluydu...
Devlet ilerini iyi idare edemeyerek memleketi tehlikeye d-
Elleri kelepelendi. Blk komutannn odasna gtrld. Bu-
rp kam, Mill Mcadele yllarnda kurtulu mcadelesi veren
rada okunan karan soukkanllkla karlad ve "Adaletin hk-
milletin aleyhinde Berlin'den balayarak Moskova ve Batum'da
mn metanetle kabul edeceim, merak etmeyin" dedi.
kongreler dzenlemi, zaferden sonra lkeye dnerek lke idare-
Karann aklanmasndan sonra menkul ve gayri menkul tm
sine sahip olmak istemi, suikast teebbslerine, gizlice kurduk-
mallann ei Beria Hanm'a ile kz Sevin'e braktn syledi.
lan tekilatta karar vermi, gizli hedef ve amalann gerekletir-
Sonra cebinden bir mektup kard. Mektubu idam karanndan
meye ynelik eylemler yapmtr...
nce o sabah kaleme almt. Mektubu uzatt, "Bunu eime ula-
Doktor Nzm Ceza Kanunu'nun 55. ve 56. maddelerine aykm
tnr msnz" dedi. Son mektubuydu:
davrand iin idama mahkm edilmiti.
Doktor Nzm dnda kiiye daha idam karar kmt: Se-
Gzel Beriacm,
lanikli Cavid, Yenibaheli Nail ve Filibeli Hilmi!.. Yurtdnda bu-
Biraz evvel uzun bir telgrafnz aldm. Benim iin ok strap iin-
lunan Rauf (Orbay) ve Rahmi beyler gyaplannda on yla mah-
de kaldn anlyorum. Bundan dolay ok mteessir oluyorum.
km olmulard. 9 Kara Vsf, Kk Talat, Haindi Baba, Dr. Ru-
suh, polis mdr Azm, Eyb Sabri, Midhat kr, Salah Cim- Yavrucuum, senin ve Sevin yavrumun bilakis zerine kasem (ye-
coz, Hseyin Cahid (Yaln), Dr. Hseyinzade Ali, Ahmed Emin min) ederim ki ben tamamyla masum ve bignahm, bunu bir mak-
(Yalman) gibi ou ttihat otuz be kii beraat etmiti. sad menfaatle deil, tamamyla msterih olmann neden ileri geldi-
ini anlatmak, seni de benim gibi msterih grmek iin yazyorum.
Masumiyetime bu derece kani olduktan sonra adil olarak bir mahke-
Son gece menin beni mahkm etmesine bir trl akl erdiremiyorum. Ve kuv-
vetle mit ederim ki korktuum netice yerine, inallah hepimizi se-
Ayn gnn akam.
vindirerek ve bu strapl gnlere nihayet verecek bir karara mazhar
Yani 26 austos 1926.
olacam.
Doktor Nzm gn boyu hakkndaki karan bekledi.
Beriacm, byle gnlerde seni ne kadar aradm, ne kadar ok
Can ok skknd. O gn hi yemek yemedi. Ard ardna sigara
sevdiimi daha iyi anlyorum. Hayat zevciyeni bedbaht geirmeye se-
iti. Kaln duvarlarla evrili hcresinde akam olmasna ramen
bep olduumdan m nedir bilmiyorum. Hatran, ehren zihnimde te-
lambasn yaktrmad. Gardiyan srar etti. "Yakn" diye emretti!
mas eder etmez gzlerimin nemlendiini hissediyorum.
"Yanmasa ne olur? Yoksa intihar ederim falan diye mi korkuyor-
Beriacm, seni alatmay hi arzu etmiyorum. Ama sen de beni
sunuz? Gnahkr deilim ki yle eyler yapaym. Merak etmeyin,
mteessir etmemek iin metin ve mtevekkil ol da bana fazla znt
9. Rauf Orbay Cehennem Deirmeni adl hatratnda, I928'de Fransa'da, I929'da M-
verecek eyler yazma. Malum ya insan uzun zaman yalnz bana ka-
sr'da ve 1932'de isvire'de kez suikast teebbsnden kurtulduunu yazyor! (2000, lnca muhabbet ve effct hislerini kalbinde hissetmek zarureti olunca
c 2, s. 226-230)
540
tesir veren szlere kar ok zayf olur. Her gn jimnastik yaparak b
tn asabiyetimi takviye ettiim halde, kalbimin asabiyetini bir trl
kuvvetlendiremiyorum. Sevin'in mektebini dnyor musunuz? Pa
ra iin skntda ise belki acentelik hakkmdan inkiafta (akta kalan)
biraz param kalmtr, onlar isteyiver.
Gzel gzlerinden hasretle perim yavrum Beriacm.
Perembe, 26 austos 1926
Ankara'daki stiklal Mahkemesi drt kii hakknda idam kara-
r vermiti:
Yenibaheli Nail: Birinci Dnya Sava'nda Tekilat Mahsu-
sa'nn Trabzon ve yresindeki komutanyd. Sava sonrasnda
Enver Paa'run kardei Nuri Bey'i Batum'daki cezaevinden kar-
d. Enver Paa'yla Kafkasya'da bir sre birlikte oldu. dam kara-
rn dinlerken, "Evet adilanedir, tamam adilanedir" dedi.
damndan nce yazd mektubunda, "ocuklarma1 amcala-
r (Yenibaheli kr Bey) baksn" dedi. Ne tuhaf rastlant... Bir
yl nce, Nail'in aabeyi Yenibaheli kr 1925 ylnda evlendi-
inde nikh ahitleri kimdi dersiniz: Kel Ali (etinkaya) ile Kl
Ali Bey! Nikh ahitleri, bir yl sonra, stiklal Mahkemesi'nin iki
yesi olarak Yenibaheli kr'nn kardei hakknda idam kara-
r verdi.
Yenibaheli Nail, "Konuyla kesin olarak hibir ilgim yoktur.
Yalnz mahkeme bakan Ali Bey'i knamaynz. Doktor Fikret
Bey'in bir sz beni idam ettiriyor" diyerek vasiyetinin oluna
verilmesini istedi. Hapishane mdrne dnerek, "Bakan ve
Kl Ali beylere selamlarm iletin, dargn olmadm syleyin"
dedi.
Yenibaheli Nail idam sehbasna yrd, masaya ktnda,
"Ulus sa olsun, yurt payidar olsun!" diye banp daraacnn al-
tndaki sandalyeye oturuverdi. Herkes ard, o da aknd. Cel-
lat, kalkmasn isteyince glmeye balad. "Ne bileyim ben, her
zaman sandalye grnce otururduk, meer bu baka sandalye
imi; daha nce hi idam edilmediim iin terifatn (kuraln)
bilmiyorum, kusura bakmayn!" dedi.
ttihat fedailerinden, gzn budaktan esirgemeyen Enver
Paa'mn yaveri Yenibaheli Nail'in son szleriydi bunlar...
Ve bir dieri...
10. Yenibaheli Nail'in torunu nl reklamc Nail Keeli'dir. Bu ailede Nail ismi bao
dan nta opror M^il Kprpli'nin hahamn aH rta Marlir Nail Kprpli'vHi
341
. avat doumlu olmasna ramen atalar Filibeli olduu
"Filibeli Hilmi" diye tannyordu. Asker kkenliydi. Gerici 31
"\ A y a klanmas'ndan sonra Hareket Ordusu'yla stanbul'a ge-
ien subaylar arasndayd.
" R a s t a n t y a baknz ki, 1913'teki Babli Baskn nda Enver Pa-
nn bir yannda Yenibaheli Nail, dier yarmda Filibeli Hilmi
di! imdi birinin cesedi avlunun bir kesine braklmt. Di-
Nzm eri ise idam sehpasna kyordu.
Son sz, "Vazifenizi yapnz. Beni asanlara hakkm helal edi-
yorum. Allahasmarladk" oldu.
Ancak, tam idam edilirken masann devrilmesiyle yere dt.
Yze gz kan iinde kald. Cellat, Filibeli Hilmi'nin yzn te-
mizledikten sonra idam ilmiini boazna geirdi...
Srada Maliye eski nazn Selanikli Cavid Bey vard. Karar yz-
ne okundu. "dam" kelimesini duyunca sarsld. "Demek byle,
yazklar olsun" dedi.
dam sehpalar hapishanenin avlusuna kurulmutu. Cavid Bey
sehpalara doru yrrken, son arzusunu sordular. Adl tabibe dne-
rek, "Hseyin Cahid Bey buradadr, selam syleyiniz, ocuklarmn
ve refikamn gzlerinden psn" dedi. Ardndan sandalyeye kt,
"Haydi, vazifenizi grnz" dedi. p boynuna geirilirken son sz
"Zulmdr bu, zulm! Allah'n laneti zalimin stnedir" oldu.1 J
Maliye eski nazn Selanikli Cavid Bey idam edildikten sonra
bir dier Selanikli, Doktor Nzm hapishane mdrnn odasna
getirildi. Mahkeme karan okundu.
Titriyordu...
Sehpaya gtrld...
Doktor Nzm'n boynuna ipi geiren, dier idam da ger-
ekletiren Selanikli Cellat Ali'ydi.
ip boynuna geirildiinde son szlerini syledi:
Efendiler bu meselede katiyen alakam ve kusurum yoktur. Ma-
sumum."^
Yazdm gibi, Selanikli Cavid Bey, Karaka Sabetayistlerin lideri Osman Baba'nn so-
ldan
8 eli yordu. Bizzat bu kitabn yazan olarak, baz Karakalerin Cavid Bey'i astrd-
1
Mustafa Kemal'e hl mesafeli durduklarn ve onu eletirdiklerine ahit oldum.
doktor Nzm, Selanikli Cavid Bey, Yenibaheli Nail ve Filibeli Hilmi Bey lm ce-
1950'r"1 ^ e r i n e getirilmesinin ardndan hemen o gece cezaevinin avlusuna gmldler.
yllarn banda Cavid Bey'in ei liye Hanm'n giriimi ve dnemin cumhurba-
lus r^ y a r ln verdii emir zerine aslan bu drt ittihat'nn kemikleri cezaevi av-
an a l n
' P Ankara Asr Mezarl'na gmld. Kitabn hazrlk aamasnda Avukat
v ^-engiz mezarlarn yerini bulmak amacyla Ankara Asr Mezarl'nda aratrma
>ncak mezarlarn hanpi ada ve oarselde olduunun bilinmedii ortaya kt. Bir
342 343

Dr. Tevfk Rd'nn zor gnleri ve

Terakki'nin kumlusundan itibaren her suikastndan
'olan Doktor Nzm'n, ttihat fedailerinin son suikast gi-
Doktor Nzm'n idam bilgisi Paris'e ulatnda, Evliyazade den haberi yok muydu ? Kukusuz, Cavid Bey'in evinde
Refik Efendi haberi kz Beria'dan saklad. zmir'e dnene kadar nt yapmak, alma programlar hazrlamak, Terakkiperver
Evliyazade Naciye Hanm, Beria'ya Doktor Nzm imzasyla mek- mhuriyet Frkas'm perde arkasndan ynetmek su saylamaz.
tuplar gnderdi. Mektuplar bazen de Berin yazyordu...
Ama bir gn, Beria gerei renecek ve bir daha onunla diya- uras da bir gerek ki, suikast fikri, ev toplantlanndaki kkrt-
log kurmak mmkn olmayacakt... l a r sonucu domutu. ttihatlar tekrar bir hkmet darbesiy-
Beria kendi hayatna ekilecekti sessizce... , i k t i d a r a tama fikri, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kapat-
bnca asl ama haline gelmiti. Ancak 1913 Babli Baskn'n tek-
Refik Efendi bata olmak zere Evliyazadeler, Dileri Bakan rarlama giriimi bu kez baarszlkla sonulanmt...
Dr. Tevfik Rd'nn idam nlemek iin gerekli abay gster-
Sonu:
mediini dnyorlard.
Doktor Nzm'n idam, Evliyazade ailesinin karlat ilk idam-
Aslnda Dr. Tevfik Rd de Doktor Nzm'n idam edileceini
d.
hi tahmin etmemiti. Bu nedenle Mustafa Kemal nezdinde pek
Ancak son olmayacakt...
giriimlerde bulunmamt.
Sadece bacanann idam edildiini rendiinde hmla girdi-
i Mustafa Kemal'in yanndan sinirleri yatm bir ekilde k-
mt. Mustafa Kemal, bacanann neden asldn soran Dr. Tev-
fik Rd'ye, "Asmak zorundaydm, yoksa onlar seni ve beni asa-
caklard" demiti! (Orhan Tahsin, Yeni Asr, 1978)
Peki Doktor Nzm sulu muydu ?
Hseyin Cahid Yaln, Siyasal Anlar adl kitabnda Doktor N-
zm'n sulu olup olmad konusundaki dncelerini bir temele
dayandryor:

Doktor Nzm vard ki, zgrlk lksndeki hizmet ve zverile-

rinden tr arkadalarnn sayg ve gvenini tam olarak kazanm
olmakla birlikte, son yllarda, belki de yann ilerlemi olmasndan
tr, biraz fazla konuur, evresine de evresindekilere de dikkat
etmez bir hal almt. Ortada bir suikast hazrl varsa, bunu yapan-
lar maddece bu ite hi yarar dokunamayacak olan Doktor Nzm'a
ihtiyatszlndan ve boboazlndan tr byle dehetli bir srr
haber vermezlerdi. (2000, s. 383)

Uur Mumcu Gazi Paa'ya Suikast, Falih Rfk Atay ankaya

adl kitaplarnda Doktor Nzm'n susuz olduunu yazyorlar.
zmir Suikast'm Atatrk'e Kurulan Pusu adl kitabnda ayrn-
tlaryla inceleyen yazar Osman Selim Kocahanolu'na, Doktor
Nzm'n sulu olup olmad konusundaki fikrini sordum. "Dok-
tor Nzm'n bu suikastn dnda olmadn dnyorum" dedi.

On altnc blm
2 eyll 1928, zmir
... ve uzaklarda gizlenir Karyaka,
yapraklarn glgesinde,
ilkbahar kendinden geer,
uykuya dalar nee!..
Gustave Cirilli
Evliyazadelerin evinde bambaka bir heyecan yaanyordu.
O gn Karyaka'daki konakta dn vard.
Evliyazade Naciye Hanm'n kz Fatma Berin, Hac Ali Paaza-
delerin olu Ali Adnan'la (Menderes) evleniyordu.
Evliyazadelerin yeni damad Ali Adnan ile Fatma Berin, birbir-
lerini ok eskiden tanyorlard. Ali Adnan genliinde Karya-
ka'da bisiklete binerken, bir kk kz hep onun yannda koar-
d. rgl salar olmasa bir erkek ocuu andran Fatma Berin,
Ali Adnan'n "Yanmda koma, dikkatimi datyorsun" demesine
aldrmazd bile. Ali Adnan sinirlenip Fatma Berin'in rgl sala-
rndan ekerek onu alatt olurdu.
Ali Adnan ile Fatma Berin'in "bisiklet maceralar" yllar nce-
sinde kalmt. Her ikisi de kavgalarn oktan unutmutu.
Ali Adnan'n Karyaka'da en yakn arkada, Hamdi Fuad'd
(Dlger).
Hamdi Fuad, bir sre nce Berin'in ablas Gzin'le evlenmiti.
Ali Adnan ile Fatma Berin'in evlenmesine kim arac olmutu?
ki ihtimal var. Birincisi Hamdi Fuad'n araclk yapmas.
ikincisi ise daha gl olaslk: Ali Adnan'n days Refik'in k-
z Mesude birka yl nce Evliyazadelere gelin gitmiti.
Mesude, Evliyazade Refik Efendi'nin olu Nejad'la evlenmiti.
Ayrca Mesude'nin vey annesi Feriye Hanm ile Evliyazade
Naciye Hanm yakn gryorlard.
Feriye Hanm tpk Naciye Hanm gibi faal bir kadnd. rnein
1921'in kasm aynda zmir'deki tutsaklarn yaam koullarm d-
zeltmek iin zmirli Trk kadnlarn giriimiyle kurulan yardm
komisyonunda aktif olarak grev almt.
Bu tr sosyal faaliyetlerde sk sk yan yana geliyorlard.
345
, r e k Mesude gerekse Feriye Hanm, yirmi dokuz yana gel-
' .. Adnan' evlendirmek iin ok aba sarf ediyorlar, ama Ali
' bir trl ikna edemiyorlard. Evlendirilmek istemelerinin
deni aile soyunun devamyd. Dndar akl hastasyd, Sami
Fransa'ya gitmiti. Tek erkek Adnan'd.
akrbeyli iftlii'nde yaanan bir olay Ali Adnan'n grn
deitirecekti...
Bir yl nce akrbeyli iftlii'nde bir cinayet ilendi.
Cinayete nedeni Ali Adnan'd!
Budakl Osman, iftliin eski khyalarndan biriydi. Bu neden-
le Budakl ailesi iftlikte yayordu.
Aye bu ailenin henz gelime andaki kzlarndan biriydi.
Bir gn Budakllarn en kk olu Mehmed, kz kardei Ay-
e'yi, iftliin beyi Ali Adnan'n konandan karken grd ve
kardeini iki kurunla ldrd. Ali Adnan' da ldrmek istedi. O
yllarda iftlikte Ali Adnan'la birlikte yaayan Edhem (Menderes)
devreye girdi ve olaylar yattrd.
Ali Adnan bitkindi, katil Mehmed cezaevine girmiti ama drt
erkek kardei daha vard. Her an ldrlme korkusuyla yayordu.
akrbeyli iftlii'nden ayrld ve Aydn'a yerleti. Araya ok hatr-
l dostlar girdi, Ali Adnan ile Budakllar bartrld. Hatta Aye'yi
vuran Mehmed'e, Read (Ok) adndaki avukat Ali Adnan tuttu.
Bu olayn zerinden ksa bir zaman getikten sonra Ali Adnan
evlenmeye karar verdi. Kan davasmn srp srmeyecei daha
belli ohnadan zmir'in tannm ailelerinden Evliyazadelerin, kz-
lar Fatma Berin'i, Ali Adnan'la evlendirmesini ok cesurca al-
nan bir karar olarak m grmek lazm ?
Evliyazadeler Ali Adnan' damat olarak grmekte istekliydi.
stelik bu evlilik Fatma Berin'e ramen gereklemiti.
Fatma Berin bu evlilie souk bakyordu. Aklnda bir iftiyle
evlenme dncesi yoktu. iftlik yaamm sevmiyordu. Bu ne-
denle evlilie raz olmad.
Bir gn, her hafta sonu yapt gibi nce peki ailesinin ilet-
tii Elhamra Sinemas'na, oradan da Ali Galib Pastanesi'ne git-
mek iin hazrlk yapyordu. Naciye Hanm kz Fatma Berin'in
odasna geldi. Berin kendisine "k giyin" denmesini ve ardndan
sana, kyafetine srekli mdahale edilmesini hi anlamad. An-
nesinin daha nce yapmad davranlard bunlar.
Fatma Berin aabeyi Samim'le birlikte evden kt. Sinemadan
sonra pastaneye gittiler. Masalarn birinde Ali Adnan oturmak-
tayd. Berin gz ucuyla ona bakt.
 346 347

Kar masada oturan gen adam, 1,70 boylarnda, bebek yzl, hat ve Terakki Cemiyeti'nin gizli faaliyetlerinin de etkisi olduunu
ekik gzl, sivri burunluydu; yank pekmez renkli salarn li- dnyordu.
monla yaptrm, kaln kalarn hafif inceltmiti; boyuna gre Daysnn kz Beria'nn ruh salnn bozulmasnda da siyase-
geni omuzlu, gzel elli, k giyimliydi. tin rol olduu fikrindeydi.
Ali Adnan'n hayat boyunca tercih edecei koyu renkli kruva- Siyasetten nefret ediyordu...
ze takm elbisesi vard zerinde. Ayakkablan hep temiz, hep bo- Ali Adnan, Fatma Berin'e siyasetle ilgilenmeyecei szn verdi.
yal olacakt. Bir dier vazgeemedii ise ipek oraplaryd. Aileler anlat ve 2 eyll 1928'de Ali Adnan ile Berin'in nianla-
Aabeyi Samim'in "Tanmak ister misin?" sorusuna Berin ok r ve dnleri bir arada yapld.
sinirlendi ve hmla pastaneden kt. Hemen ardndan da Sa- Ve...
mim karak kz kardeinin gnln almaya alt. akrbeyli iftlii'ne nce Evliyazade Berin Hamm'n piyano-
Ama zamanla Fatma Berin ikna edildi... su gitti...
Hep yazyorum: Evliyazadelerin kzlarnn evlenmelerinde hep Balay dn gen evliler iftliin yolunu tuttular.
bir tuhaflk var!.. iftliin hanmn ve beyini yeni khya Gzkoyal Abdi (Ak)
iyi okulda okumu, Franszca'y anadili gibi konuan, piyano Aa karlad.
alan "Batl" Fatma Berin, tahsilini tamamlamam, iftlikte yal- Dededen kalan topraklar eskisi kadar olmasa da bir hayli ge-
nz yaayan ve her an ldrlme tehlikesi altnda bulunan Ali Ad- niti. iftlik, sulanabilir bir ovaya yaylmt. iftlikte on bir ar-
nan'la neden evlendirilmek istenmektedir? tezyen kuyusu vard. Aydn'dan gelen yol ile Koarl ynnden
Fatma Berin'in birok talibinin olmamas imknsz. O halde gelen yolun kesitii yerde ise bir kk vard. Kyller buraya
Evliyazadelerin "Ali Adnan" srar nedendir? "Kule" derdi.
Kzlarn el stnde tutan, yetimeleri iin her trl olana se- Kk iki katl, yedi odalyd. Yapmnda Macar ustalar almt.
ferber eden Evliyazadeler, Fatma Berin'in istememesine ramen Evin yaknnda khya ve hizmetlilerin kald bir de ev vard.
ona neden srekli bask yapmtr? Bir dnmlk sebze bahesinde yetitirilen rnlerle iftlikte ya-
Ve Fatma Berin neden boyun emitir? Neden Aydn'in bir k- ayanlarn ihtiyalar karlanrd.
ynde yaamaya mecbur braklmtr ? Ali Adnan iftlikle bizzat ilgileniyordu. Onun giriimiyle akr-
Berin'in bu evlilii kabul etmesinin nedeni ya olabilir mi; yir- beyli iftlii'nde son yllarda pamuk yetitirmeye balamlard.
mi yandayd. O dnem iin evlilik yan oktan amt. Pe- iftlik hayat Fatma Berin'i mutlu etmeye balad.
ki ama neden? Tek istemedii ve hayat boyunca sevmeyecei kii, einin ya-
Ablas Gzin de ge evlenmiti; stelik kocas Hamdi (Dlger) kn dostu Edhem Bey'di!..
Efendi'den ya bykt! 1 haziran 1930'da hayatnda en ok sevdii olu Yksel'i do-
Bir sr var!.. urdu.
Ali Adnan ile Fatma Berin, bir gn Ali Galib Pastanesi'nde bir O gnlerde Trkiye yeni bir siyasal douma hazrlanyordu.
araya gelip, tantlar. Ve bu siyasal hareketin iinde, Berin'in muhalefetine ramen
Sonra birka kez daha bulutular. Ali Adnan da (Menderes) olacakt...
Ali Adnan, Fatma Berin'e akrbeyli iftlii'ndeki yaama
uyum salayp salayamayacan soruyordu srekli. Serbest Frka
Fatma Berin ise Ali Adnan'dan bir sz istiyordu; siyasetle ilgi-
lenmeyecekti ! Paris Bykelisi Ali Fethi (Okyar), yapaca ziyaretin yeni bir
Enitesi Doktor Nazm'n bana gelenler tm Evliyazade ailesi partinin doumuna neden olacan hi talimin etmiyordu.
gibi Fatma Berin'i de ok sarsmt. Fatma Berin, babas Yemii- Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn olayl bir ekilde kapan-
zade zzet Beyin ruh salnn bozulmasnda, iinde yer ald ve masnn zerinden be yl gemiti; zmir Suikast davasyla tti-
o dnemde II. Abdlhamid istibdatna kar mcadele veren Itti- hatlarn yok edilmesinin zerinden ise drt yl...
348 349

Trkiye'de herkes artk kolay kolay yeni bir parti deneyiminin Dorusu, Ali Fethi gerek Yalova gerekse stanbul'da syledik-
yaanmayacan dnyordu. leriyle Mustafa Kemal'i etkilemitir.
Ta ki o ziyarete kadar... Nasl yzyl nce, Londra Sefiri Reid Paa stanbul'a gelip n-
Paris Bykelisi Ali Fethi Trkiye'ye geldi. giltere hkmetinin Osmanl Devleti hakkndaki grlerini Sul-
Mustafa Kemal Yalova'da dinleniyordu. Ziyaretine gitti. Ksa tan Abdlmecid'e arz etmi, sonra ikisi, gerek ekonomik gerekse
bir ziyaret iin gitmiti ancak alt gn Yalova'da kald. siyasal slahatlarn yaplmasna karar vermilerse, yzyl sonra
ok yakn arkadatlar. Ali Fethi, Mustafa Kemal'in szlerine benzer olay Yalova'da yaanmt.
deer verdii isimlerden biriydi. Mustafa Kemal, Ali Fethi'yi bu nedenle alt gn yannda tut-
Ali Fethi, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin nemli kurmaylarm- makla kalmam, stanbul'a da birlikte gitmilerdir.
dand. Hatta bir dnem cemiyetin ktibi umumsi oldu. Mustafa Mustafa Kemal, Necmeddin Molla'nn evinde, Ali Fethi'ye un-
Kemal'le birlikte "ttihat subaylarn siyasetten uzaklamasn" lar sylemitir:
savunduu ve liberalizmi benimsedii iin Enver Paa ve arka-
dalaryla ters dt, Mustafa Kemal'le birlikte stanbul'dan Ben bunun aresini buldum. Memlekette muhalif bir frka kurmak
uzaklatrlmak iin Sofya'ya eli tayin edildi. lazmdr. Byle bir frka vcuda gelirse Meclis'te mnakaa daha ser-
Birinci Dnya Sava'ndan sonra kurulan zzet Paa kabinesin- best olur. Mesela siz byle bir frkann bana geerseniz bildiklerini-
de iki ay Dahiliye nazrl yapt. zi serbeste Meclis'te sylersiniz; bu surette tatbikatta grlen bir-
Mill Mcadele'ye Mustafa Kemal'i ikna eden isimlerden biriy- ok hatalarn n alnm olur. (Afet nan, Atatrk Hakknda Hat-
di. 23 nisan 1920'de alan Byk Millet Meclisi'nin ilk bakan ralar ve Belgeler, 1959, s. 263)
oydu. 1920-1925 yllan arasnda Ankara'nn en nemli "beyinle-
rinden" biriydi. Ali Fethi Bey, Terakkiperver Cumhuriyet Frka- Evet, Mustafa Kemal, Ali Fethi'den etkilenmiti ancak onun
s'nn kurulduu gnlerde Mustafa Kemal tarafndan babakanl- kafasnda da "demokrasi devrimi" vard. Ve hemen bunu hayata
a atand. Ancak eyh Said syan, nasl Terakkiperver Cumhuri- geirmek istiyordu.
yet Frkas'nn siyasal hayatna son verilmesine sebep olduysa, Trkiye siyasal yaamna, yani tek partili otoriter bir sisteme,
bu frkaya hep hogryle bakan Babakan Ali Fethi'nin siyasal demokratik Bat lkelerinin kmseyerek baktn biliyordu.
sonunu da hazrlad; Paris'e bykeli olarak atand. Bundan rahatszd. Tek partili rejimde hkmet Meclis'te eleti-
Be yldr Paris'te bulunuyordu. rilmiyordu. Milletvekilleri sadece yeniden seilmenin kulisini ya-
Mustafa Kemal, Yalova'da alt gn boyunca, Ali Fethi'nin ngil- pyordu.
tere ve Fransa'dan rnekler vererek Trkiye siyasal sistemine y- stelik dnya, 1929 ekonomik bunalmn yayordu ve Trki-
nelik eletirilerini dinledi. ye ister istemez bu krizden epey etkilenmiti.
Ali Fethi, lkenin iinde bulunduu ekonomik skntdan kur- Mustafa Kemal kararn vermiti; Cumhuriyet Halk Frkas ya-
tulabilmesi iin, Franszlarn yardma hazr olduunu ve bunu el- nnda Meclis'te bir parti daha olmalyd!
i olarak kendisine bizzat bildirdiklerini syledi. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kendi denetimi dnda ku-
Bizim ou tarih kitabmz der ki: "Mustafa Kemal bir muhale- rulmutu. Yeni oluumun tm safhasnda kendisi olacakt.
fet partisi kurduracakt, bu nedenle Paris'ten Ali Fethi Bey'i a- Frkann bakanlna Mustafa Kemal'in emriyle Ali Fethi gel-
rd, ona parti kurduracan aklamadan, alt gn dinledi, son- di. "Emriyle" geldi, nk Ali Fethi bu grevi hi istememiti.
ra stanbul Bykdere'deki Necmeddin Molla'nn (Kocata) evin- Frkann adn da Mustafa Kemal koydu: Serbest Cumhuriyet
de, kafasndaki dnceyi Ali Fethi Bey'e at." Frkas!
"Mustafa Kemal kafasnda bir muhalefet partisi dncesi Kimlerin kurucu olacam da tek tek saptad. Kz kardei Mak-
oluturmu ve buna uygun genel bakan bulmak iin Paris By- bule (Atadan) Hanm' kurucu yapt. Kardeini kurucu yaparak, ye-
kelisi Ali Fethi Bey'i arp onu dinlemitir" tezi pek gereki ni bir frkaya katlmakta terddt eden kiilere gvence verdi. Ya-
grnmyor. ni, Serbest Cumhuriyet Frkas hakknda ileride bir soruturma-ko-
 351
350

daha sonra Mustafa Kemal tarafndan eklendi.

vuturma almayacann en somut rneiydi Makbule Hanm I1
Cumhuriyet Halk Frkas ile Serbest Cumhuriyet Frkas'nn
Frkann gvencesinin bir dier ismi, Nuri (Conker) Bey'di.
tek ayrt nokta ekonomiye bakt. ttihat ve Terakki Cemiye-
Mustafa Kemal'in Selanik'ten ocukluk arkadayd. Ayn mahal-
ti'ndeki gnlerinden beri liberal iktisad benimseyen Ali Fethi
lede bymler, tm asker okullarda birlikte okumulard.
ile Aaolu Ahmed beylerin, Babakan smet (nn) Paa'yla
Mustafa Kemal Paa'ya "Kemal" diye adyla hitap eden tek kiiy-
bu konuda farkl grte olduu aikrd. Zaten o gnlerde, Ba-
di ! Nuri Bey Serbest Cumhuriyet Frkas'nn umum ktipliine
bakan smet Paa, ilk kez 30 austos 1930'da Sivas'ta "lml dev-
(genel sekreterliine) getirildi.
leti" olduunu aklayarak, devletilik terimini siyasal literat-
Mustafa Kemal "hocam" diye hitap ettii, Selanik Asker Rti-
re sokacakt.
yesi'nden Franszca retmeni Yzba Nakiyettin'i de (Yce-
CHF'nin mi yoksa SCF'nin mi daha sol bir parti olduu o gn-
kk) kurucu yapt.
lerde ilgin tartmalara neden oldu. Ali Fethi, Cumhuriyet gaze-
Bir dier Selanikli, Talisin (zer) Bey de kurucular arasndayd.
tesine verdii demete yle diyordu:
Trk Oca kurucularndan air Mehmed Emin (Yurdakul) ve
Aaolu Ahmed gibi isimler de Mustafa Kemal'in isteiyle zoraki
Frkam, Halk Frkas'nn sol cenahnda, liberal ve laik Cumhuriyet-
kurucu oldu. 2
i bir frka olarak alacaktr. Sol cenaha tevecchn miyar (l-
Serbest Cumhuriyet Frkas'nn kurucular arasnda Selanikli
s) halkn seviye ve temaylne, umum efkrn (kamuoyunun) kar-
arl vard!
lay ve ykselii olacaktr. (11 austos 1930)
Mustafa Kemal Serbest Frka'ya on be milletvekili sz verdi.
Onun direktifiyle on be milletvekili CHF'den istifa ederek he-
11 austos 1930 tarihli Hkimiyeti Milliye'de de, "Frkamz
men yeni frkaya geti.
sola mtemayildir (eilimlidir)" diyordu.
Frkann izgisi, kuruculara bakldnda belliydi; liberal Trk-
Ayn gazetede CHF'nin aklamas 21 austosta yaymland:
bir parti olacakt Serbest Cumhuriyet Frkas!
Ama programnda Trklkten ok liberalizm vurgusu n
Bu memlekette padiahl, halifelii, arkll kaldran, dini, dnya
plandayd. Serbest Cumhuriyet Frkas'nn programn Aaolu
ilerinden ayran, Latin harflerini alan, apka giydiren bir frkann daha
Ahmed yazd. Programda yer alan, "serbest piyasa" "yabanc ser-
solu yoktur. smet Paa'nn soluna ancak hrmet icab geilebilir.
maye", "kambiyo kuru", "ihracatn teviki" gibi ekonomi kavram-
laryla Trkiye ilk kez karlayordu. Ama bu on bir maddelik
Anlalyor ki sol kavram o gnlerde pek korkulu grnm-
programa Mustafa Kemal'in tek bir eletirisi vard.
yor, zgrlk bir dzeni tanmlamak iin kullanlyordu...
Beinci madde, ekonomik anlayta liberalizmin benimsene-
Trkiye Cumhuriyeti, ikinci kez muhalefet oluturma abasn
ceine ve kiisel giriimin frka tarafndan destekleneceine
baanyla uygulayabilecek miydi?..
ilikindi. "Bireysel giriim ve zel sermayenin gcnn yeterli
olmad durumlarda devlet; desteinin gerektiine" dair ifade
Ali Adnan (Menderes) Serbest Frka'da
1. Serbest Cumhuriyet Frkas'nda Mustafa Kemal'in tek akrabas yoktu. Mustafa Ke-
mal'in annesi Zbeyde Hanm'n yeeni Trkiye Komnist Partisi genel sekreterlii g- Ali Adnan (Menderes) yeni kurulan Serbest Cumhuriyet Frka-
revinde bulunan Fuad Read Baraner'di. Baraner'in ei dnemin nl yazar, TKP'li Su- s'na nasl katld ? Teklifi getiren kimlerdi ?
at Dervi de (Saadet Baraner) 25 austos 1930 tarihli Cumhuriyet gazetesinin haberine
gre Serbest Cumhuriyet Frkas'na katlmt. Ali Adnan yllar sonra avukat Orhan Cemal Fersoy'a Serbest
2. 1938 ylnda ingiltere'nin Ankara bykelisi Percy Loraine "gizli" kaydyla Londra'ya
Frka ve CHP'yle ilikileri konusunda bakn ne diyor:
gnderdii "Notes On Leading Turkish Person Alities" adl raporunda Trklk fikri-
nin nde gelen isimlerinden Aaolu Ahmed hakkndaki notu ilgintir: "Ahmed Aao- Halk Partisi ileri gelenleriyle tanyordum. Dr. Reid Galib, Necib
lu, slamiyet'i semi Kafkas kkenli bir Yahudi'nin oludur." Bu raporun yazar Halide
Edib Advar'n verdii bilgilere gre yazld iddia edilmektedir. Halide Edib Advar'n
Ali hemerim, dostlarmd. Fethi Bey'in Serbest Frkas ortaya kn-
Sabetayist olduu bilinmektedir; bu nedenle Aaolu ailesi hakknda verdii bilgiye g- caya kadar ise, Halk Partisi'ne onlarn rica ve srarlarna ramen gir-
venebiliriz. Bir benzer iddia, yine Trkln ideologlarndan, Kazanl bir fabrikatrn
nSlu Ycrf 4
352
memitim. O devredeki mutemetler saltanat idaresini beenmiyor-
dum. (Babakan Adnan Menderes, 1978, s. 61)
Samed Aaolu Arkadam Menderes adl kitabnda, unlar
yazmaktadr:
Menderes politika hayatna yine Edhem Bey'le beraber, rahmetli
Dr. Reid Galib'in tevikiyle Fethi Okyar'm banda bulunduu Ser-
best Cumhuriyet Frkas'na girerek balad. (1967, s. 27)
Yazlanlara baklrsa, Ali Adnan'n aktif siyasete girmesini,
Dr. Reid Galib ve Necib Ali (Kka) salamt!
Ne garip deil mi ? Ali Adnan'n "hemerim, dostlarm" dedii
bu iki isim, daha iki yl nce Doktor Nzm' idama gnderen s-
tiklal Mahkemesi'nin iki nemli yesiydi!
Bu bir tesadf m?
Evliyazadelerin bir damadn, Doktor Nzm' idama gnderen-
ler, Evliyazadelerin bir dier damadn, Ali Adnan' politikaya
sokmak iin aba m sarf etmilerdi ?
zel bir nedeni veya vicdan bir sebebi var m bilemiyoruz!..
Bu sorunun yantn Dr. Reid Galib'in kimliinde bulabiliriz.
Arkadalar arasndaki ad, "Kyl Reid Galib"di! Bu ismin
verilmesinin nedeni uydu:
Birinci Dnya Sava'nn ar mtareke koullarnda stan-
bul'da baz genler, 25 kasm 1918'de "Kycler" ad altnda bir
cemiyet kurdular. Kylere yerleip bir misyoner gibi alacaklar,
bylece Bat dncesini ve pratiini kylye reteceklerdi.
"Misyonerlik" Dr. Reid Galib'e yabanc bir duygu deildi. Do-
duu Rodos'ta Alliance sraelite UniverseUe'de renim grmt!
Sonuta siyasal yaam boyunca kyllerin politikaya girmesi-
ni isteyen Dr. Reid Galib'in, iyi eitimli ifti Ali Adnan'a srek-
li teklif gtrmesinde alacak bir durum yoktu.
Sonuta "kyl misyoneri" Dr. Reid Galib ile ifti Ali Adnan
ayn partide bulutular.
Ali Adnan sadece frkaya katlmakla kalmad, Serbest Cumhu-
riyet Frkas'nn Aydn il bakan oldu.
4 eyll 1930 Serbest Frka iin bir dneme oldu. Serbest Cum-
huriyet Frkas "tekilatlanma gezisi" dzenledi ve bunu z-
mir'den balatt. Gezi daha sonra Aydn, Manisa, Balkesir ve Ak-
hisar'da devam edecekti.
Ali Fethi (Okyar) bakanlndaki Serbest Frka heyeti 3 eyll-
553
de gemiyle stanbul'dan yola kt. Bir gn sonra zmir limannda
grdkleri manzaraya inanamadlar. Binlerce insan frka yneti-
cilerini karlamak iin liman doldurmutu.
Yzlerce insan ise kayklardayd. Kayklarla vapura yaklaan-
lar gverteye atlamaya balad. Gemiye her atlayan doruca Ali
Fethi'nin boynuna sarlyordu.
Gemi limana ulatnda binlerce insan "Yaasn Fethi!.. Yaa-
sn Gazi!.." diye barmaya balad. Heyet gbela bir otomobile
bindirildi. Kalnacak otele gittiler, arkalarnda binlerce zmirli'yle
birlikte!
Bu cokulu kalabalk Halk Frkas'n kzdrd. Kentte yer yer
olaylar kmaya balad. Bu arada kan atmada biri on drt
yanda bir ocuk olmak zere iki kii hayatn kaybetti.
Olaylar glkle yattrld.
Peki gerekte neler oluyordu ? Binlerce zmirli Ali Fethi Bey'e
neden hep "Kurtar bizi!" diye baryordu? Dokuz yl nce kurta-
rclarn barna basan zmir, imdi neden muhalefet frkasna
kucak amt ?
1929 dnya ekonomik krizi Trkiye ekonomisinin "belkemii"
zmir'i fena vurmutu. D kredi olana yok denecek kadar azal-
mt. Hkmet, gelirleri artrmann tek yolunu vergileri artrmak-
ta bulmutu. Ayrca her geen gn artan yolsuzluklar halkn mo-
ral deerlerini kertiyor, "kurtarclarna" inancn azaltyordu.
Bu arada dnya ekonomik krizi yetmezmi gibi, 1927 ve 1928
ylndaki kuraklklar, hl bir tarm lkesi olan Trkiye'yi derin-
den etkilemiti.
Serbest Frka'nn mitingine binlerce zmirli katld. Ali Fethi
Bey, kt krsden, sesini herkese duyurabilmek iin var g-
cyle baryordu. Ama insanlar onu dinlemek yerine, barmay
yeliyordu.
Bu arada Ankara'ya mitingle ilgili giden raporlar Mustafa Ke-
mal'i etkilemeye ynelikti. Mitinge katlanlar onun ve Babakan
smet Paa'mn aleyhine slogan atmlard!
stanbul ve Ankara basn Serbest Frka ve Ali Fethi Bey aleyhin-
de yaynlar yaparak Mustafa Kemal'i etkilemeyi srdryordu.
Ali Adnan ile Ali Fethi Bey bu gezi esnasnda tant. l baka-
n Ali Adnan blge halknn frkalarna gsterdikleri ilgiyi rnek
olaylarla anlatt.
Ali Adnan sadece Aydm'n deil, Denizli, Nazilli, Mula'daki r-
gtlerin kurulmasnda da aktif olarak grev almt.
Ancak Ali Adnan'n moral verici haberlerini heyetten kimse din-
 355

lemiyordu sanki. Herkes Ankara'nn tavrn merak ediyordu. Bas- Genel seimler yaklayordu. Genel seimler ncesi Mustafa
nn ortam srekli gerginletiren yaynlar morallerini bozuyordu. Kemal'in tarafsz kalacana ilikin sylentiler dolanyordu. An-
Sonunda Cumhurbakan Mustafa Kemal siyasal tavrm aklad:
cak Mustafa Kemal, Ali Fethi Bey'le yapt grme sonunda,
Cumhuriyet Halk Frkas'n destekleyeceini aklad.
Ben Cumhuriyet Halk Frkas'nn umum reisiyim. Cumhuriyet
Bu arada Babakan smet Paa ordu komutanlarm ve mfet-
Halk Frkas Anadolu'ya ilk ayak bastm andan itibaren teekkl
tilerini Ankara'da toplantya anp, onlan Mustafa Kemal'le bu-
edip benimle alan Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiye-
luturdu. Komutanlann ortak gr Serbest Cumhuriyet Frka-
ti'nin mevlududur (ocuudur). Bu teekkle tarihen balym. Bu
s'nn, Trk Silahl Kuvvetleri zerinde olumsuz tesirler yapmak-
ba zmek iin hibir sebep ve icap yoktur ve olamaz.
ta olduuydu!..
Asker arlm yine koymutu.
Mustafa Kemal tavrn apak ortaya koymutu. Bu artlar altn-
SCF ynetimi, durumu kavramakta zorlanmad. Frkay kapat-
da 23 eyll 1930'da yerel seimler yapld. Bu seimin en nemli
ma karan ald. Bylece Serbest Cumhuriyet Frkas 17 kasm
zelliklerinden biri, ilk kez kadnlarn da oy kullanmasyd...
1930 tarihinde siyaset sahnesinden ekildi.
Serbest Frka yurt apndaki rgtlenmesini tamamlamam
Ali Fethi Bey Londra bykeliliine tayin olundu. 3
olmasna ramen seimlere katlma karan ald. 502 seim blge-
Cumhuriyet'in ikinci muhalefet denemesi ancak ay srebil-
sinin 31'inde Serbest Cumhuriyet Frkas kazand. Ege ve Trakya
miti...
en ok oy ald blgelerdi.
Mustafa Kemal, Serbest Cumhuriyet Frkas'nn kendini fes-
31 yerin 10'u zmir, 8'i ise Aydn'dan kazanlmt.
hettii gn, halkn dertlerini dinlemek iin uzun bir Anadolu ge-
zisine kt. Bu gezi Evliyazadelerin damad Ali Adnan'm siyasal
Serbest Cumhuriyet Frkas kurulduu gnlerde Byk Millet geleceini de yakndan ilgilendiriyordu.
Meclisi tatildeydi. 22 eyllde Meclis yeni yasama ylna balad ve
Mustafa Kemal bu gezilerinden sonra Serbest Cumhuriyet Fr-
balamasyla birlikte, iktidar partisi Cumhuriyet Halk Frkas ile
kas'nn baarl olduu yerlerde, Cumhuriyet Halk Frkas teki-
muhalefet partisi Serbest Cumhuriyet Frkas milletvekilleri ara-
latlannm yenilenmesini istedi. stelik bu rgtlere eski Serbest
snda hemen her oturumda tartmalar yaanmaya baland.
Cumhuriyet Frkas yelerinin alnmasn istedi.
rnein, SCF Genel Bakan Ali Fethi Bey, hkmetin demiryol-
Ayn zamanda bu gezi, yoksulluk iinde kvranan kyllere y-
lar politikasn eletiriyor, "Efendiler, bugnk asrda, bu XX. asr-
nelik, iktisad politikalann ounun formle edilmesine de neden
da btn dnyada imendifer, yollar, tayyareler ve her trl vastai
olmutu. "Kyl milletin efendisi" olacakt! Ali Adnan'n, Cumhu-
nakliyenin (ulam aralarnn) bu kadar tekessr ettii (oald) riyet Halk Frkas'na geiinin nedeni, hem seim baars hem
bir devirde bu hkmetin imendifer siyaseti diye bir siyaseti yok- de Mustafa Kemal'in bu kyl stratejisiydi.
tur. Byle bir eyi tanmyorum. Bu memlekette imendifer yap-
mak bedih (kant ve tant gerektirmeyecek derecede ak, kesin)
bir eydir, tabi bir eydir. Yol yapmak da ayn vehile ona gre l- Ali Adnan'n yeni partisi
zumlu bir eydir. Bunlarn her birini bir siyaset haline koymak ve
Ali Adnan'n 1931 seimlerinde Cumhuriyet Halk Frkas'ndan
bunlara birer abide gibi herkesin tapnaca bir ekil vermek do-
milletvekili seilmesine ynelik drt olaslk vard:
ru mudur?" diyordu.
Bir dier tartma konusu yabanc sermayeydi. SCF, hkmeti 3. Ali Fethi (Okyar) Bey ile smet (inn) Paa arasnda Ulusal Kurtulu Sava gnle-
lkeye yabanc sermaye getirememekle, hkmet ise SCF'yi ya- rinden balayan bir gerginlik vard. Son olarak, Paris Bykelisi Ali Fethi'nin Osmanl
banc sermaye taraftan olduu iin mill ekonomiyi baltalamaya borlarnn denmesi konusunda Franszlarla yapt antlamay Babakan ismet Pa-
a'nn hie sayp, yenisini yapmas Ali Fethi'yi ok kzdrmt. Kim bilir, belki de politi-
kalkmakla suluyordu!.. kaya yeniden girmesinde bu kzgnln da rol vard. lgintir, Franszlara denecek
Babakan smet Paa, Ali Fethi Bey'i aka yabanc sermaye- borlar konusu Lozan Konferans'nda da Maliye eski nazr, o gnn heyet danman
Selanikli Cavid Bey ile ismet Paa'nn arasn amt. Cavid Bey'in, idam edilmesine ne-
nin simsan olmakla itham ediyordu.
den olan ittihat ve Terakki'yi yeniden diriltme abalarna girmesinde, kim bilir belki de
u.. 1
 357
356

Dr. Tevfik Rd, baldz Naciye'nin kz Fatma Berini evlad

1- Bacana Dileri Bakan Dr. Tevfik Rd'nn kiisel kuli-
gibi severdi. Teyzesi Makbule (Ara) ise Berin'e hep ikinci anne-
si: dnemin en kudretli isimlerinden Dr. Tevfik Rd'nn Ali Ad-
lik yapmt.
nan' milletvekili yapmak iin Mustafa Kemal nezdinde kulis yap-
t hep iddia edildi. Ve Ali Adnan bunu hep reddetti. 4 Ankara siyasetini, diplomasinini Berin'e retecek kii, yakla-
2- CHP'li Halid Onaran'n destei: k on yldr bakentte yaayan teyzesi Makbule Hanm olacakt...
Ali Adnan gl bir aileye damat olmutu. Fatma Berin (Evli- Makbule Hanm o dnemde Ankara'daki en gl kadnlardan
yazade) Hanmla evliydi. biriydi. Mustafa Kemal sk sk evlerine ziyarete gelip sohbet eder-
Berin, Sadullah Birselle evli olan Bininin teyzesinin kzyd. di. Onlar da Mustafa Kemal'in her davetine katlrlard.
Bihin Birselin eltisi Zerrin (Onaran) Hamm'd. Ali Adnan-Berin ifti yaknda bakent Ankara'da bu evreyle
Zerrin Hanm, Halid Onaran'n kzyd. tanacaklard...
Ama Ali Adnan'n ncelikle yapmas gereken ileri vard. nce
Halid Onaran CHP milletvekillii yannda Mara, Adana ve Ay-
dn illerinin parti mfettiiydi. Ankara Kavakldere Gven Evler'de iki katl bir eve tandlar.
Sonra...
Bir dier iddiaya gre, Ali Adnan'n CHP'ye katlmasnda en
Cumhuriyet Halk Frkas Genel Sekreteri Receb (Peker) Beyin,
nemli destei, uzaktan akrabas Halid Onaran vermiti!
bir gn ona renimini neden tamamlamadn sormas zerine
3- zmir'deki olaylardan sonra Serbest Cumhuriyet Frka-
niversite diplomasna sahip olmaya karar verdi.
s'ndan istifa eden ve Mustafa Kemal'in yurt gezisindeki heyette
Amerikan kolejinden ald mezuniyet belgesiyle Ankara Hu-
bulunan Dr. Reid Galibin srarl istei.
kuk Fakltesi'ne kaydoldu.
4- Bu gezisi srasnda, Ali Adnan'n Aydn'da Cumhuriyet Halk
Yl 1932, ya otuz t.
Frkas il binasnda "kyllk" zerine sylediklerinin, Mustafa
Fakltede yalnz deildi. Kendi gibi ya ilerlemi, i sahibi in-
Kemal'i ok etkilemesi milletvekili olmasnn yolunu amt...
sanlar vard. Amalan ortakt. Sava yllarnda eitli nedenlerle
Hepsini toparlarsak, "kyl ideolojisi" oluturulmaya alld-
yarm kalan renimlerini tamamlamak istiyorlard.
o gnlerde, "kyl" Ali Adnan, yeni dneme uygun bir politika-
Ali Adnan'n sra arkadalar arasnda, Selim (Sarper) ve Ahmed
c "prototipi" iziyordu.
Salih (Korur) gibi uzun yllar dostluk srdrecei isimler vard.
"Kyl milletin efendisi" oluyordu!..
Ksa bir sre sonra Edhem de (Menderes) Ankara'ya gelip Hu-
kuk Fakltesi'ne yazld!
Siyasette Evliyazade says artyor Bir yandan niversiteye giden milletvekili Ali Adnan, dier
yandan Meclis'teki oturumlar karmamaya alyordu. ok g-
Fatma Berin Hanm, ei Ali Adnan'nn milletvekili olduunu
ze batan bir milletvekili deildi. Utangat. Meclis krssne ok
renince ona hemen bir telgraf ekmeye karar verdi.
nadir kyordu.
Telgraf szckten oluuyordu: "Hani sz vermitin!"
Arzhal (Dileke) Encmeni, Byk Millet Meclisi'nin en renk-
Berin eine siyasete girmeyeceine dair verdii sz anmsat-
li komisyonuydu. Bu komisyonda grevliydi.
mak istiyordu.
Bu arada spora olan dknl nedeniyle, "Trkiye dman
Annesi Evliyazade Naciye Hanm kzn bu karardan vazgeir-
Cemiyetleri ttifak" ikinci bakanlna getirildi. Bu grev ona
meye alt ama ikna edemedi. Berin telgraf ekti. ekti ama
yeni ilikiler kurma, stanbul ve zmir gibi byk ehirlerin spor
olu Ykseli yanna alp eiyle birlikte bakent Ankara'nn yolu-
ve genlik evrelerinde tannma olana salad.
nu da tuttu!
Yava yava Ankara'ya ve politikaya snmaya balad.
Ali Adnan ve Berin hi grmedikleri, bilmedikleri Ankara'da
Hrsl bir kiilii vard. Parti iinde ykselmek istiyordu, hatta
ilk gnler Dileri Bakan Dr. Tevfik Rt-Makbule iftinin Mal-
bakan olmay kafasna koymutu. Tarm bakanln istiyordu. Bu
tepe'deki Dileri Konutu'na misafir oldular.
nedenle birka kez Babakan smet Paa'mn huzuruna kt. Ama
4. Dr. Tevfik Rd Aras'n yapt kulisi inkr etmeyen bir isim vard: Cemal Tunca!
grmelerden bir sonu alamad.
Dr. Aras'n kz kardei Fahriye'nin ei olan Cemal Tunca, Dr. Tevfik Rd sayesinde
ruc T

Ali Adnan'n, hkmete girme arayn srdrd o gnlerde,
Trkiye, siyasal kimliini salamlatrmak ve yeni kltrel kimli-
ini oluturma abas iindeydi. Yeni bir millet douyordu!
Yeni ulusa yeni kltr gerekiyordu...
Konutuu dilinden okullarda retilen tarihine, ticaret ha-
yatndan brokrasiye, hukuktan kltrel hayata kadar, toplum-
sal yaamn her boyutunda Trkletirme politikalarna hz ve-
rildi.
Kollar svand. "Yeni millete" uygun "yeni bir tarih" yazlyor,
"yeni bir dil" retiliyordu...
nce "yeni milletin" kkeni zerinde duruldu: Trkler sar r-
kn mensuplar deildi. rnein Moollarla hibir akrabal yok-
tu. Trkler Ari rktand. Kk ve ad Milat'tan 9 000 ya da 12 000
yl ve hatta 20 000 yl ncesine dayanyordu.
"Gnedil teorisf'ne gre, Trklerin dili dnyadaki dier b-
yk diller zerinde etki yapmt...
Trkiye'de yaayan her vatandan, etnik kimlii, anadili ne
olursa olsun, Trke konumas isteniyordu.
rnein, zmir ve Milas Yahudileri Ladino yerine Trke konu-
ulmasn salamak iin "Trke Konuturma Birlif'ni kurdular.
Trke'yi Yahudilerin anadili yapmak istediklerini bildirdiler. z-
mir Yahudileri arasnda Yahudi adlan yerine Trke adlarn aln-
mas yaygnlat. Erkekler arasnda en ok Yakub, Kemal, Yusuf;
kadnlar arasnda Feride, Saadet adlanna rastland. Milas'taki
Trke Konuturma Birlii'nin kurucularndan Yakub Kemal Be-
ri ocuklarna, Altay, Cengiz, Kaya adlarn verdi. (N. Rfat Bali,
Bir Trkletirme Serveni, 2000, s. 161)
Bu "yeni lkede" ibadet bile Trke yaplacakt...
Her cumartesi gn ve nemli din bayramlarda okunan "Berih
Seme de mare alma" Yahudi duasn Hayim Davila ve Moiz Paral-
l; dnlerde, Pesah bayramnn birinci gn ve Kipur gn oku-
nan "Anoten Teua la melahim" Yahudi duasn ise Bursa cemaati
bakan Avukat Kemal Levent Trke'ye tercme ettiler...
Trkletirme politikalarnn en balca savunucusu, Moiz Ko-
hen olan adn deitiren Munis Tekinalp, Yahudilerin "Trk mil-
l birliine" uyum salamalar iin "on emir" hazrlad: "1. Adlar-
n Trkeletir. 2. Trke konu. 3. Havralarda dualarn hi ol-
mazsa bir ksmn Trke oku. 4. Mekteplerini Trkletir. 5. o-
cuklarm memleket mekteplerine gnder. 6. Memleket ilerine
kar. 7. Trklerle dp kalk. 8.M11 iktisat sahasnda vazifei
mahsusan yap. 10. Hakkn bil!.."
359
Ve ezan da Trke okunacakt artk...
Devrim dalgas her kurumu, her toplumsal katman etkiliyor-
du. Darlfnun ve ona bal tm blmler kadrolanyla birlikte
lav edildi. Yeni niversiteler kuruldu. Emekli edilen Darlfnun
hocalar yerine, Nazilerin i bana gelmesiyle Almanya niversi-
telerinden kovulan 144 Yahudi retim yesi getirildi. Bunlardan
38'i dnyaca nl ordinaryst.
Tm bu operasyonlarn arkasndaki nemli isimlerden biri, Al-
liance sraelite niverselle mezunu Mill Eitim Bakan Dr. Reid
Galib'di!
Yani, stiklal Mahkemeleri'ne gnll ye olarak katlan; Da-
rlfnun'un feshedilmesi iin Mustafa Kemal'le tartan ve dedi-
ini yaptran; Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti (Trk Tarih Kurumu)
ile Trk Dili Tetkik Cemiyeti'nin (Trk Dil Kurumu) kurucularn-
dan olan ve Ali Adnan' siyasete sokan Dr. Reid Galib!
Ve ne ilgintir ki, Dr. Reid Galib ipin ucunu karmt; "ok
sayda yabanc profesr atad iin grevinden alnd". (Philipp
Schwartz, Kader Birlii, 2003, s, 57)
lk gelen retim yelerinden Philipp Schwartz, Kader Birlii
adl kitabnda o gnleri anlatmaktadr:
Bu srete ortaya kan ufak przlerin almasnda Mazhar Os-
man gibi Trk yksekokul retim grevlilerinin katklar dikkate de-
erdi. Bu hareketi kararllkla yrten stanbul niversitesi rektr,
hukuku ve ynetici Ankaral Cemil Bilsel oldu. (2003, s. 16)
Tpk Dr. Reid Galib gibi Samih Rifat da Trk Tarih Kurumu
ve Trk Dil Kurumu kurucusuydu. "Yeni dzenin" mimarlarndan
biri de oydu. 1848 Macar htilali'ne karp Osmanl'ya snan
Macar Ali Rifat Paa'mn oluydu.
Macar Ali Rfat Paa amlca Bekta derghna balyd. Bek-
ta "cem'lerine Bat mziini sokan isimdi. Trkiye'nin ilk ope-
ras olan Blbl Operas onundu.
Samih Rifat'n fikir hayatnn olumasnda babas kadar -ei
Mnevver'in dedesi- byk kaynpederinin de etkisi vard. Ka-
ynpeder, 1849'da Polonya'dan kap Osmanl'ya snan Mustafa
Celaleddin Paa'yd. 1869'da kaleme ald Les Turcs Anciens et
Modernes (Eski ve Yeni Trkler) adl kitabnda, Trklerin Avru-
pal, yani Ar rktan olduunu ilk yazan kiiydi. Ona gre, Trk-
ler, slamiyet nedeniyle arliklerini unutmulard!
Prof. erafettin Turan, Atatrk'n Dnce Yapsn Etkile-
 360
yen Olaylar, Dnrler, Kitaplar adl almasnda, Mustafa
Celaleddin Paa'nn, Mustafa Kemal'i en ok etkileyen isimlerin
banda geldiini yazmaktadr. (Mahmut etin, Boazdaki Ai-
ret, 1998, s. 20)
Mustafa Celaleddin Paa'nm kitabndan sadece Mustafa Kemal
etkilenmemiti; ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin temelini olutu-
ran, ttihad Osman'nin drt kurucusundan biri olan Abdullah
Cevdet, Osmanl genlerinin Macarlarla evlenmesiyle yeni ve
salkl kuaklarn yetiecei fikrini ortaya atmt! (Naci Kutlay,
ttihat Terakki ve Krtler, 1991, s. 30)
Samih Rifat kaynpederinin tezini hayata geiriyordu...5
"Trklerin -Osmanl ve slam dnda- kimliklerini Orta As-
ya'da aramas gerektiini" yazan Fransz Yahudisi Leon Cahun da
Mustafa Kemal'i ve dnemin aydnlarm etkileyen nemli d-
nrlerden biriydi.
Yeni lkeye, yeni kltrel hayata, Fevziye Mektebi mezunu Ya-
kub Kadri (Karaosmanolu) gibi yazarlar gerekiyordu.
Radyolarda alaturka mzik yayn yasakland!
Kuds'te doduu iin "Kuds" adn alan Ahmed Kuds (Tecer)
yeni airler "kefedip," Halk airleri Bayram dzenleyip bu ozan-
lar gn na karyordu.
Genelkurmay Bakan Fevzi akmak'm kz A. Muazzezle evli,
Gzel Sanatlar Akademisi Mdr Burhan Toprak, Yunus Em-
re'yi ba tac yapmt. Ortodoks Snnlie kar Anadolu klt-
rne sahip klyordu.
"Kyllk" yceltiliyordu!
Dr. Reid Galib'in "buluu", Alliance sraelite niverselle ben-
zeri, ky ocuklanna Batl yaam biimini reten Ky Enstit-
leri yakn bir gelecekte hayata geirilecekti. Deiimin nndeki
tek engel olan halkn yoksulluu ve cehaleti, Ky Enstitleri'yle
alacakt.
Anadolu, klasik mzikle, tiyatroyla, Cumhuriyet balolanyla ta-
nyordu. Okullar rencilerine gnn moda danslarn reti-
yordu. "Garson bira getir, garson bira getir, yaa arliston!" naka-
rat dillerden dmyordu.
Gazeteler Trkiye gzeli yarmas dzenliyordu.
Yani, tpk Ulusal Kurtulu Sava'nda olduu gibi, Trkiye'yi
uygarlatrma abalarnn ardnda birok Sabetayist aydnn im-
zas vard...
5. Samih Rifat ayn zamanda airdi. "Yasl gittim en geldim" adl lirik iir onundur. O-
lu Oktay Rifat da nl bir airdir. Samih Rifat'n kardei ise nl antikomnkr anri<;e-
361
"Ertekin" neden "Menderes" oldu?
Yeni srete, "aa", "hac", "hoca", "hafz", "molla", "bey", "efen-
di", "hanm", "paa" gibi unvanlara yer yoktu.
Soyad kanunu kt.
Ali Adnan 1934 ylnn 21 hazirannda Meclis'te kabul edilen bir
yasayla soyadn seti.
"Ertekin" soyadn ald.
O artk Ali Adnan Ertekin'di! Ei Fatma Berin Ertekin, olu
Yksel Ertekin'di.
Ancak iki yl sonra soyadn deitirdi.
"Menderes" soyadn ald!
Niye bu deiiklii yapt ?
Yorumlar muhtelif. En gl olan u:
Yllardr birlikte yaad yakn dostu Edhem, "Menderes" so-
yadn almt. O da ayn soyad tamak istemiti, hepsi bu...
Berin Hanm'n, Edhem Menderes'i sevmemesinin nedenleri
arasnda bu soyad meselesi olduu da syleniyor.
Peki kii en sevdii arkadann soyadn aradan iki yl geince
mi sever?
Adnan Menderes ile Edhem Menderes arasndaki ilikiyi bug-
ne kadar kimse anlayamamtr.
Adnan Menderes, nasl arkadann soyadn almsa, Edhem
Menderes de doan oluna Adnan adn vermiti!
Ali Adnan Ertekin nfusta bir deiiklik daha yapt: "Ali" ismi-
ni de sildirdi!
O artk sadece "Adnan Menderes"tiL
Mustafa Kemal, Dr. Tevfik Rd'ye nce "Uygur" soyadn
vermek istedi; vazgeip "Ara" soyadn verdi. Gerek "Uygur" ge-
rekse "Ara" soyadnn verilmesinin nedeni, Dr. Tevfik Rd'nn
ailesinin Kafkas gmeni olmas myd ? Ya da bir sr m var ?
Meclis'in verdii "Atatrk" soyadn alan Mustafa Kemal'in zel
dostlarna verdii soyadlarn akrabalar bile kullanamayacakt.
rnein smet Paa'ya verdii "nn" soyadn kardelerinin
bile kullanmasna izin verilmemiti.
Keza Kzm Paa'ya verdii "zalp" soyadn alamayan akraba-
6
lar ona en yakn "Eralp" soyadn almlard.
Atatrk nedense isim vermeyi ok seviyordu; kendi okulu Feyzi-
6. Selanik-Kprl doumlu Kzm zalp'in dokuz kardei vard. On yl TBMM bakan-
l, drt yl Mill Savunma bakanl yapan Kzm Paa, Dilerinin efsanev isimlerin-
den Orhan Eralp'in amcasyd; Mustafa Kemal'in "koyduu kural" nedeniyle Atatrk'n
 362
ye Mektepleri'nin adnn "Ik" olarak deitirilmesini de istemiti!
Kitabn birinci blmnde, Evliyazadelerin Buldanl olup ol-
mayaca konusunda, O. Zeki Avralolu'nun Buldan ve Yresi-
nin Tarihesi adl almasndan yararlandm, fakat bu konu-
da somut bir olguya rastlayamadm yazmtm.
Gazeteci Orhan Tahsin, 1978'de Yeni Asr gazetesinde yaym-
lanan "Byk Menderes ve Kk Menderes'ler" adl yaz dizisin-
de Evliyazade ailesine mensup bakanlar arasnda Behet Uz'un
da 7 adn verdi. una dayandryordu: "Behet Bey de bir Evliya-
zade'ydi. Ama Atatrk soyad datm srasnda 'Evliyazade'yi
izmi, 'Uz' soyadn uygun grmt..."
Neden?
Dinsel bir anlam olabilir mi ?
Behet Uz'un babas Salih Efendi Buldan mftsyd. Neden-
se 1880 ylndan 1951 ylna kadar Buldan'daki mftl hep "Uz
ailesi" yapt. Salih Efendi'den sonra greve Mehmed (Uz) Efendi
ve kardei Rasih (Uz) geldi.
Ancak slam'da "Uz"un hibir anlam yoktu!
Bir alnt:
brance'de "uz" "g" anlamndadr; Salk eski bakanlarndan
Behet Uz'da bu soyadma rastlyoruz. "Uzan" bir trev mi bilmiyo-
rum; ancak ayn szcn brance'de "oz" olarak yazlp okunduu-
nu biliyoruz. Bu szckle yaplan "Migdal Oz" bilinen bir tamlamadr;
nk Kprl Ahmed Paa, Osmanl dzeninde isyan etmi saylan
Sabetay'n ban vurdurmayp zindana atmakla birlikte hemen rahat
bir blmeye geirilmesine izin veriyor ve buraya, Sabetay Sevi taraf-
tarlarn kabul edecek konfora kavutuu iin "kuvvet kalesi" anla-
mnda "Migdal Oz" deniyor; "Oz" daha yaygndr. "Oz" dilimizde ge-
nellikle "z" olarak biliniyor ve tek bana soyad olabiliyor veya so-
yadma giriyor, "zerman" soyadn biliyoruz. (Yaln Kk, Tekelis-
tan, 2002, s. 58)
Evliyazadeler soyad olarak "Evliyazade"yi seti.
Bu istisnayd; "zade"yle biten unvanlar ounlukla "olu" ekini
ald. Ancak Mustafa Kemal, zmirli Evliyazade ailesine "zade"li
soyad kullanma izni verdi! Niye onlara byle bir ayrcalk tann-
d bilinmiyor...
7. Dr. Behet Uz Tbbiye'yi bitirdikten sonra zmir Memleket Hastanesi'nde alt.
1932-1939 aras zmir Belediye bakanl yapt; 1939,1943 ve 1946 seimlerinde De-
nizli milletvekilli seildi. 1942-1943 yllarnda Ticaret bakanl, 1946-1948 ylla
363
Evliyazadeler, Mustafa Kemal'e artk mesafeli davranyorlard.
Evliyazade Refik Efendi'nin belediye bakanln istememesi;
Doktor Nzm'n idamn istemesi nedeniyle Mustafa Kemal'e so-
uktular.
rnein...
Bir gn zmir'de Giraudlarn yatnda ilgin bir olay meydana
geldi. Alman film yldz Marlene Dietrich'e benzeyen gen kza
Mustafa Kemal, "Siz kimin kzsnz?" diye sordu. Yant duyunca
ksa bir aknlk yaad. Gen kz, biraz da sesini ykselterek,
"Astrdnz Doktor Nzm'n kz" dedi. Bu hi beklenmeyen ya-
nt yatta herkesi oke etti. Doktor Nzm'n kz Sevin apar topar
bir kamaraya gnderildi. Mustafa Kemal hznlenmiti...
Tekrar soyad meselesine dnelim...
Naciye Hanm einin soyadn ald: "Yemiizade", "Yemiiba"
oldu.
Artk hayatta olmayan Glsm Hamm'n gelin gittii Giridza-
delerin bir blm "Aka" dier bir blm ise "Karaosmanolu"
soyadn ald.
Glsm'n tek olu Giridzade Kemal, Evliyazade Refik Efen-
di'ye "Evliyazade" soyadn almak iin ricada bulundu. Kabul
edildi. "Giridzade Kemal", "Kemal Evliyazade" oldu!
Burada yine ac bir ayrnt yazmak zorundaym. O gnlerde Re-
fik Evliyazade'nin evinde sadece kz, Doktor Nzm'n ei Beria
sinir hastas deildi. Kemal Evliyazade de, Beria kadar olmasa
da, akl hastasyd! Konan alt katnda yllarca tek bana bir ha-
yat sren Kemal Evliyazade uzun bir yaam srd...
Evliyazade soyunu srdren Refik Efendi artk "Refik Evliya-
zade" olmutu!
"Bey" ve "efendi" ayrm artk tarihe karmt!..

On yedinci blm
30 austos 1934, stanbul
Davetiyeyi Cumhurbakanl Genel Sekreterlii1 datt: "Ha-
riciye vekilinin kerimesi Emel Hanm ile sefaret ktiplerinden Fa-
tin Rd Bey'in evlenmeleri mnasebetiyle austos aynn
30'uncu perembe gn saat 22.00'de Dolmabahe Cumhuriyet
Saray Muayede Salonu'nda yaplacak kabul trenini onurlandr-
manz arz ederiz."
Dileri Bakan Dr. Tevfik Rd Aras'n kz Emel ile Dile- akrabayd. Mustafa Atf Bayndr Rodoslu'ydu ve Dr. Tevfik R-
ri Bakanl meslek memuru Fatin Rd Zorlu'nun dnnn d Aras'n babas Hac Rd Paa'nn kardeinin oluydu. Yani
onur konuu Cumhurbakan Mustafa Kemal Atatrk't.
Evliyazadeler yllar sonra ilk kez bir dnle yine yan yana gel-
milerdi. Zaman, Dr. Tevfik Rd Aras'a duyulan kzgnlklar
azaltmt.
Ancak yine de gelinin dedesi Refik Evliyazade, Cumhurbaka-
n Mustafa Kemal'le sadece tokalam, sohbet etmemiti. Refik
Evliyazade yaam boyunca Mustafa Kemal hakknda ne olumlu
ne de olumsuz sz sarf etmeyecekti...
Mustafa Kemal dn, gelin Emel Aras'la dans ederek balatt...
Gen iftin bir yl nce yaplan nian, 29 ekim 1933 tarihine,
yani Cumhuriyet Bayram'na tesadf ettirilmiti. Ankara Palas'ta-
ki trende yine Atatrk bulunmu ve yzkleri takmt. Hatta
yzk takma treni biraz da sorunlu gemiti: Fatin Rd Zorlu
nian yzklerini evde unutunca, davetliler arasndan iki yzk
bulunup nianllarn parmaklarna geirilivermiti.
Nian treninde Cumhurbakan Atatrk Emel Aras'a altn bir
ine takmt. Dndeki hediyesi ise sade bir brotu.
Atatrk'n hem nianda hem de dnde bulunmasnn nede-
ni, Dileri Bakan Dr. Tevfik Rd Aras'a ve ailesine ok yakn
I. O dnemdeki ad "Riyaseticumhur Umum Ktiplii"ydi.
365
olmasyd. Bu ylesine bir yaknlkt ki, Dr. Tevfik Rd Ara, k-
zn evlendirmek iin Atatrk'ten izin almt. Tabi Atatrk'n da-
mad beenmesi gerekiyordu ki, o da kolaylkla halledilmiti.
Mustafa Kemal evlilie hemen onay vermiti; ama Emel Aras'
ikna etmek zor olmutu...
Dne dnmeden nce, iki gencin evlenmelerine neden olan
olaylar anlatmak gerekiyor:
Her ey bir yl nce Ankara'da Almanya Bykelilii'nin ver-
dii bir resepsiyonda balad. Dileri Bakan Dr. Tevfik Rd
Aras'n ei Evliyazade Makbule Hamm'm dikkatini, "grgs art-
sn" diye bu tip davetlere gnderilen gen diplomat adaylarndan
biri ekti. Frsat yaratp yanna gitti. Sohbet etti.
Makbule Hanm kararn o gnk davette verdi. Kzn bu gen
diplomatla evlendirecekti!
Aratrd ve damat adaynn adnn Fatin Rd Zorlu olduu-
nu rendi.
Makbule Hanm niyetini, Ankara'daki en yakn dostu Mustafa
Atf Bayndr'n ei Ruhiye Hanm'a anlatt.
Makbule Hanm ile Ruhiye Bayndr dost olmalarnn yannda,
Dr. Tevfik Rd ile Mustafa Atf amcazadeydi.
Tarm Bakanl Mstear Mustafa Atf Bayndr, amcazadesi
Dr. Tevfik Rd Ara sayesinde stanbul milletvekili olarak
TBMM'ye girmiti, ama bu siyasete ilk adm at deildi. Osman-
l Meclisi Mebusam yelii yapmt.
2
Ankara'da yeni yeni olumaya balayan sosyetenin bu iki nem-
li hanmefendisi Evliyazade Makbule Hanm ile Ruhiye Hanm, da-
mat adayn sorup soruturmaya baladlar. Onlara bu konuda en
ok yardm Ruhiye Hamm'm yeeni Sabri Bayndr yapt.
Sabri Bayndr, Fatin Rd Zorlu'nun yakn arkadayd. Pa-
ris'te balayan okul arkadalklar ksa zamanda dostlua dn-
mt.
Bir anekdot daha vereyim: Sabri Bayndr, 1926'daki zmir Su-
ikast'na ad karp idam edilen eski Maarif nazn Ahmed k-
r'nn oluydu!
Yani Dileri Bakan Dr. Tevfik Rd Ara, 1926 idamlarnda
sadece bacana Doktor Nzm'] deil, amcazadelerinden Ahmed
kr'y de kaybetmiti!..
2. Mustafa Atf-Ruhiye Bayndr iftinin kz vard. Atfa Hanm, DP Milletvekili Hu-
 367
366

Bir ayrnt daha vereyim: Sabri Bayndr, Doktor Nzm'in kz Zorlu ailesini ykan intihar
Sevin'e kt. Onunla evlenmeyi ok istedi. Ancak bu istei tm Evlilie uzanan gelimeleri aktardktan sonra, imdi biraz da
abasna ramen gereklemedi. Sevin'ten umudunu kesen Sab- Zorlu ailesini yakndan tanyalm.
ri Bayndr, Msr Saray'ndan bir prensesle evlendi ve "Prens Fatin Rd Zorlu'yu son olarak krk gnlk bebekken ailesiy-
Sabri" unvann ald... le birlikte Midilli'ye srgne gittii srada brakmtk.
"Prens Sabri" Evliyazade ailesinin en yakn dostlarndan biriy- Rus brahim Paa'nm olu, II. Abdlhamid'in yaveri Rd Pa-
di. Ailenin nee kaynayd. a, bir yl sonra ei Gzide ve olu Fatin'le birlikte srgnden dn-
Bu bilgilerden sonra dnelim "patanlk" meselesine... d. Ama Rd Paa bir daha asker ocana adm atmad.
Sabri Bayndr, yengesi Makbule Aras'n dncesini arkada
Gzide Hanm'a babas Hseyin Rfk Paa'dan yklce miras
Fatin Rd Zorlu'ya aklad. Fatin glmsemekle yetindi ve ko-
kalmt. Bu mirasn bir blmyle stanbul Suadiye'de byk
nuyu hemen stanbul'da yaayan annesi Gzide Hanm'a at. G-
toprak paras aldlar. Rd Paa at iftlii kurmak istedi ama
zide Hanm nce ard; nk olunu dnemin iileri bakan
mr yetmedi, 1916'da vefat etti.
kr Kaya'mn kz Bisan'la evlendirmeyi dnyordu. 3 Gzide
Evin geimi, ocuklarn gelecei Gzide Hanm'n omuzlarna
Hanm "oluna talip olan" aileyi onun gelecei iin iyi bir frsat
kald. Ailesi zengin olduu iin yoksulluk ekmedi.
olarak deerlendirdi. Oluna evlenmesi iin izin verdi, hatta biraz
Kocasnn lm deil ama Paris'ten ald bir haber Gzide
da tevik etti.
Hanm' uzun sre kendine getiremedi. Paris'te okuyan olu Ef-
Erkek evindeki gelimeler olumlu gzkrken, kz tarafnda
dal karlksz bir akn kurban olmu ve akana dayad ta-
kafalar karkt. Emel Ara, Fatin Rd Zorlu'yu uzaktan tan-
bancasyla intihar etmiti!
yordu. Ve onunla evlenmek istemiyordu. Nedenini son derece
Gzide Hanm'n bu ilk evlat acs deildi...
ak ortaya koydu: Fatin yakkl, hrsl ve iddial bir genti. Et-
Olu Ender minik yanda kupalazndan lmt. Dier olu s-
rafnda ok kadn olabilirdi. Bunlarla uramak istemiyordu! Ay-
mail Nejad ise Galatasaray'da okurken menenjit olup hayata veda
rca Fatin'in, Dileri bakarmn kz olduu iin kendisiyle evlen-
etmiti. Ve imdi de Efdal kendi elleriyle yaamna son vermiti...
diini dnyordu.
Hayatta iki olu kalmt: Rfk Zorlu ve Fatin Rd Zorlu!
Tm Evliyazade kzlar gibi, ngilizce ve Franszca bilen Emel
kisi de Dileri Bakanl'nda alyordu.
Aras' ikna etmek kolay olmad. Makbule Hanm kznn en yakn
kisi de Galatasaray mezunuydu.
arkadalarn devreye soktu.
Fatin Rd Dileri'ne annesinin zoruyla girmiti...
Emel Aras'n Ankara'da en yakn arkadalar Numan Mene-
aabeyi gibi alt yanda Galatasaray'a kaydedildi. Okul nu-
menciolu'nun yeenleri Nevin ve Berin'di. Tm dertlerini onlar-
maras 64't. Yatlyd.
la paylard. O gnlerde gnde iki saat bu evlilik konusunu tele-
Clzl, yznn renginin solukluu, avurtlarnn kkl ve
fonda konutuklar oluyordu.
kemerli burnuyla pek dikkati eken bir renci deildi.
Sonunda bir iki ev partisinde yan yana gelen Fatin ile Emel bir-
Mahcup, sklgan, iine kapank, az konuan, yaramazlk yapma-
birlerine sndlar. Bu gelimede Fatin Rd Zorlu'nun nkteli
yan ve arkada edinmekte zorlanan bir renciydi. Settar lksel, Sa-
szlerinin de hayli pay oldu. Evlenmeye karar verdiler.
di Kavur, Muharrem Nuri Birg'i, Nurettin Vergin4 ilk arkadalaryd.
Soru: Dileri Bakan Dr. Tevfik Rd Ara dnemin en gl
Franszcas iyiydi; bunun nedeni Franszca'y kck bir o-
isimlerinden biriydi. Atatrk'n en yakn arkadayd. Araslar, tek
cukken dadsndan renmi olmasyd.
evlattan Emel'i, daha mesleinin banda olan Fatin Rd Zorlu'ya
vermek iin neden srarc oldu? Tek neden olarak, Fatin Rd Zor-
4. Baz kitaplarda Bykeli Nurettin Vergin, Trkiye'nin en tannm siyaset sosyolo-
lu'nun yakkl olduunun sylenmesi size inandrc geliyor mu? gu Prof. Nur Vergin'in babas olarak yazlmaktadr. Dorudur. Ancak vey babasdr.
Bu evlilikte de bir sr var m ? Prof. Nur Vergin'in babas Atatrk'n ocukluk arkada Nuri Conker'in olu 1912 Se-
lanik doumlu Mahmut Conker'dir. Diplomat Mahmut Conker istanbul Park Otel'den
atlayarak intihar edince Merref Hanm ikinci evliliini Bykeli Nurettin Vergin'le
3. Bisan Kaya, diplomat Namk Kemal'in torununun olu lhan Savut'la evlendi. 17 u-
nrn.
 Kk bir kusuru vard: "r" harfim telaffuz edemiyordu.
Sporda hayli baarlyd... Genlerde, Trkiye eskrim birincili-
i vard.
yi yzcyd. Gzide Hanm yaz aylarnda Bykada'da kk
kiralyordu. Fatin gn boyu denizden kmazd. yi yzmesi ona
sosyallemeyi de salamt. Rum ve Yahudi kzlar olduka iyi y-
zen Fatin Rd'ye yaknlk gstermeye balamlard. Onun
gnl ise Suphi Ziya Bey'in kz Mihriman'dayd!..
1926-1927 dneminde Galatasaray'dan mezun oldu.
Ailenin di doktoru Yahudi Sami Gnzberg'e hayrand. Bu hay-
ranlk sonucu nce di doktoru olmay dnd. Bu nedenle -
renimini Amerika Birleik Devletleri'nde srdrmeye karar ver-
di. Ama her kritik kararnda olduu gibi Gzide Hanm hemen
devreye girdi ve olunu bu kararndan vazgeirdi.
Gzide Hanm tpk aabeyi gibi Fatin'in de diplomat olmasn
istiyordu. Byk olu Rfk Zorlu, o yl Fransa'nn Grenoble eh-
rinde siyasal bilgiler okumu ve ardndan snav vererek Dile-
ri Bakanl'na girmiti.
Gzide Hanm, ocuklarnn "rotasn" izmiti: Fatin Rd de
Dileri Bakanl'na girecek ve diplomat olacakt!
yle de oldu. O da Paris'e gitti, nce siyasal bilgiler okudu.
Ama aabeyi gibi derslerinde pek baarl deildi. Nurettin Ver-
gin ve Muharrem Nuri Birgi'yle ayn evde kalyor ve bol bol gezi-
yordu. Paris gece hayat, derslerinde baarl olmasn etkiledi.
Ancak, zorlukla da olsa okulu bitirdi. Ardndan Muharrem Nuri
Birgi'yle birlikte Cenevre'ye hukuk okumaya gitti.
Fatin Rd Zorlu, okulu bitirip Trkiye'ye dnnce 21 kasm
1932'de grev almak iin Dileri Bakanl'na bavurdu. Kabul
edildi, snavlar baaryla verdi. lk grevi Siyas ler Dairesi'nin
Birinci ube'sinde ktiplik oldu.
Bedirhanlarla akraba
Bir ayrnt daha yazmama izin verin:
Aile neden "Zorlu" soyadn almt ?
Fatin Rd Zorlu'nun dedesi Rus brahim Paa Osmanl'ya s-
nnca Yusufelili Zor Derebeyi Ali Paa'mn kzyla evlendirildi.
Zor Ali Paa da tpk Rus brahim Paa gibi sonradan Mslman-
l semiti.
Parantez: Fatin Rd Zorlu'nun Bedirhan airetinin akrabas
olduu baz yayn organlarnda yazlmtr. Dorudur. Bu akraba-
ln kkeni udur: Rus brahim Paa'mn kaynpederi Zor Dere-
beyi Ali Paa'mn ei Bedirhanlann kzdr. Yani Rus brahim Pa-
a'nn kaynvalidesi Bedirhanlardandr.
Ayrca Rus brahim Paa, olu mer'i de, Bedirhanlann kz
Belks Hanmla evlendirdi. Yani Fatin Rd'nn amcas da Be-
dirhanlann kzyla evlidir.
Bu evlilikten kz dodu: Celile, Mevhibe ve Perihan.
lgintir de kocalanna "Zorlu" soyadn kabul ettirdiler!
Celile5-Muzaffer Zorlu iftinin kz Semiramis Zorlu dnyaca
nl bir heykeltratr.6
Bu kadar bilgi "bombardumam altnda" biz tekrar Emel Aras-
Fatin Rd Zorlu iftinin, 30 austostaki dnne dnelim
ki aile tam kadro dndeydi. Erkeklerin tm frak, kadnlar
ise siyah gece elbisesi giymiti.
Gzide Hanm gelinine kymetli talarla ssl byk bir bro
hediye etti. Ancak bro o kadar ard ki gelinin elbisesini yrtt!
Emel Hanm bu deerli hediyeyi mr boyu takamad ve hep
evinde saklamak zorunda kald.
II. Mahmud zaman yadign altn kaplama tabak ve atal takmla-
nnn sraland, ieklerle ssl, bir batan bir baa uzanan bir bfe.
ki kede iki ayr caz. stanbul'un en sekin kiileri ile stanbul'da
bulunan kalburst Ankarallardan oluma bir arl kalabal.
Vakit ilerliyor. Balar dumanl. arllardan tantrldm bir ha-
nmla dans ettik. Biraz hava almak iin nhtmda dolamak zere bah-
eye kacaz. Darki salonda kulak kesilmi bir grup grerek, dur-
duk. lerinde Moskova Bykelisi Vsf Bey'i (nar) seebiliyo-
rum. Ortada Yahya Kemal (Beyatl), evresini saran hayranlarna iir
sylyor: "Bin atl... aknlarda... ocuklaaar... gibi endik..." Ar, bari-
ton sesle, kimi heceleri, zerinde zellikle durup uzatarak. nl oza-
n ilk kez dinliyorum. (Haldun Derin, ankaya zel Kalemini Anm-
sarken, 1995, s. 78)
5. Dnyann en byk deniz kabuu koleksiyonunun sahibi Celile Zorlu'ydu. Bu kolek-
siyonu yeeni Aslan Yener'e brakt. O da Beykoz Su rnleri Mzesi'ne balad.
6. Bedirhanlarn Krt olduunu bilirdik. Son yllarda bata Prof. Yaln Kk olmak ze-
re baz aratrmaclar ailenin Yahudi kkenli olduunu iddia etmektedir. Bedirhanlar ara-
snda ok sayda nl sima vardr: Rauf Orbay'n kz kardei Melike Hanm bu aileye gelin
gitmitir. Melike Hanm'n kz ise nl senarist-Atf Ylmaz Batbeki'nin eski ei-Aye a-
sa'dr. Yahudi bakcnn elinde byyen, Arnavutky Amerikan Kz Koleji mezunu Aye a-
a, bugn "ileli hayatna son verip" kapanm ve Nakibend eyhi Prof. Esat Coan'n
"mridi" olmutur. Atatrk'n Milli Eitim bakan Vsf nar, Trke ibadet kitabn yazan
tarihi Cemal Kutay (kz Sreyya nci tannm Yahudi fotoraf sanats Moris Maoro'yla
evlidir), Dileri Bakan Emre Gnensay, Babakan Recep Tayyip Erdoan'n badanma-
n Cneyt Zapsu, yazar Musa Anter ve yazar Cenab ahabeddin bu aileye mensuDtur.

Geceyarsndan sonra Atatrk salonun ortasna geldi. Konuk-
lar hemen etrafn evirdi. Bir kadn bararak iir okumaya ba-
lad. Ama iirin uzunluu Atatrk' skt. Devreye hemen Fatin
Rd Zorlu'nun akrabas, Moskova Bykelisi Vsf nar gi-
rip, kadn uzaklatrd. Atatrk, ktisat Bakam Celal Bayar' yan-
na ard, Trkiye ekonomisiyle ilgili birka soru sordu. Celal
Bayar ceketinin cebinden hi eksik etmedii siyah kapl defteri-
ne bakarak sorulan tek tek yantlad. Terledi.7
Bir dnem omuz omuza alacak, Celal Bayar, Adnan Mende-
res ve Fatin Rd Zorlu kim bilir belki de ilk kez bu dnde
yan yana gelmilerdi!..
Atatrk dne arln koydu.
Dnn sonuna doru davetliler hep birlikte "Da ban du-
man alm" diye balayan "Genlik Mar"n sylediler.8
Finali Deniz Kz Eftalya yapt: "Yalova'nn en blbl..."
nce "igveysi" oldu
Fatin Rd Zorlu belki de ilk o gece, nasl bir aileye damat ol-
duunu yakndan grd...
Kendisini nasl bir gelecein beklediine ilk o gece ahit oldu.
Dileri'nin sradan bir memuru birdenbire st dzey siyasetile-
rin ve brokratlarn sayg gsterdii biri oluvermiti.
evresi deiecekti. Atatrk'n ankaya Kk'nde sk sk g-
rlmeye balanacak, bakanlarla arkadalk kuracak ve bykeli
davetlerinin vazgeilmez isimlerinden biri olacakt...
Evliliinin ilk gnlerinde eiyle birlikte kaynpederinin Dile-
ri Konutu'nda kaldlar. Ancak annesi Gzide Zorlu bu durumdan
rahatszd. Oluna hemen Bahelievler semtinde mstakil bir
baheli ev ald. Oluna "igveysi" denilsin istemiyordu. Biliyor-
du ki eine yllarca byle baklmt ve Rd Paa dan vurma-
sa da, bu duruma hep zlmt.
Fatin Rd Zorlu 1934-1935 dneminde askerlik grevini Ha-
hcolu htiyat Zabit Okulu ve Cumhurbakanl Muhafz Alay
Svari Bl'nde yapt. 30 ekim 1935'te terhis olunca, Dileri
7. Celal Bayar o tarihlerde, Trk bayrandaki ay-yldzt arklln, geriliin belirtisi ola-
rak grp, "Partinin alt okunu milt bayramz yapalm" diyecek kadar ilericiydi! (Be-
dii Faik, Matbuat Basn derkeen... Medya, 2002, c. 3, s. 140)
8. Aradan bunca yl gemesine ramen bugn bile cokuyla sylediimiz "Genlik Mar-
'Yn mzii bir isvire okul arksndan alnmadr. Sz yazan ise air Ali Ulvi Elve'dir.
Mustafa Kemal'le ayn yerde (Selanik) ve ayn yl (1881) doan Ali Ulvi, 15 austos
I975'te vefat etmitir. skdar Blblderesi Mezarlndaki aile mezarlna defnedil-
mitir.
371
Bakanl Siyas Dairesi'ndeki grevine dnd. Bir yl sonra hu-
kuk maviri muavini oldu.
Ve Dileri kariyerindeki en nemli grevini 22 haziran-
20 temmuz 1936 tarihleri arasnda svire'de Montreux Szleme-
si grmelerine katlarak yapt.
Boazlar'la ilgili kararlarn alnaca bu nemli grmelerde
Trkiye'yi, Dileri Bakan Dr. Tevfk Rd Ara bakanlnda-
ki heyet temsil etti. Heyet kalabalkt: Londra Bykelisi Ali Fet-
hi Okyar, Paris Bykelisi Suat Davas, Dileri Genel Sekreteri
Numan Menemenciolu, Genelkurmay kinci Bakan Korgeneral
Asm Gndz, Milletler Cemiyeti'nde Trkiye daim temsilcisi Si-
vas Milletvekili Necmeddin Sadak, Roma Bykelilii Deniz
Ataesi Binba Fahri Korutrk. Heyetin genel sekreteri Cevad
Akaln.9 Fatin Rd Zorlu'nun heyetteki unvan ise, "bykel-
ilik sekreteri"ydi.
Lozan'dan sonra en nemli snav Montreux'de verilecekti.
Trkiye, anakkale ve stanbul boazlarnn denetimini "Bo-
azlar Komisyonu"ndan alnp kendisine verilmesini ve Marma-
ra ile Ege Denizi'ndeki adalarn silahlardan arndrlmasn isti-
yordu.
20 temmuzda grmeler bittiinde bata Ankara olmak zere
Trkiye'de bayram havas esti. steklerin hemen hepsi kabul edil-
miti.
Dileri Bakan Dr. Ara tm heyet yelerini takdirnameyle
dllendirdi.
Kendisine ve damad Fatin Rd Zorlu'ya en byk hediyeyi
kz Emel verdi. Montreux grmeleri srasnda svire'nin Le-
man Gl kenarndaki kk bir kasabada doum yapt.
Bir kz ocuklar olmutu.
Sylenenlere gre Dileri Bakan Dr. Ara, Montreux gr-
melerindeki diplomatik zaferi simgelesin diye torununa "Sevin"
adn verdi!
Sevin... Sevin... Sevim...
sterseniz biraz Evliyazade ailesine dnelim.
Ama nce sr zmeye yarayan sorular...
Dr. Ara'in torununa "Sevin" adn vermesiyle, Doktor Nzm'in
kzna "Sevin" adnn koymas arasnda bir iliki var mdr?
9. Cevad Akaln Atatrk'n ei Latife Hanm'n kk kardei Uakzade Rukiye Ha-
nm'la evliydi.

Birka yl sonra Refik Evliyazade Nejad'dan sonra dier olu
Ahmed'i de evlendirdi. Gelininin ad "Sevim"di.
Sevin... Sevin... Sevim!..
Tesadf m?
"Sabetay Sevi" ismiyle bir ilgi kurulmas ok mu abartl olur?
Neyse...
Yeri gelmiken Evliyazadelerin bir olundan bahsedelim:
Ahmed Evliyazade'nin ei Sevimin annesinin ad Nefise Sami-
ye, babasnn ise Zht Bey'di. Annesi ikinci evliliini nl jine-
kolog doktor Mahmut Bayata'yla yapmt. Sevim ile Ahmed ara-
snda on be-yirmi ya fark vard.
Ahmed Evliyazade 1903 doumluydu. zmir Kzlullu Ameri-
kan Koleji ve Paris Sorbonne mezunuydu. Yedi dil biliyordu.
Enitesi Dr. Tevfik Rd Ara'in zorlamasyla Dileri Bakanl-
'na girmiti. air Yahya Kemal'in eli olarak bulunduu Mad-
rid'de, o da ktip dzeyinde grevliydi.]
Her Evliyazade erkei gibi apknd! Ad ispanya Kraliyet aile-
sinin kzlaryla ak sylentilerine kannca, Trk Dileri, Ah-
med Evliyazade'yi apar topar Meksika'ya atad! Bir dnem Al-
manya'da da grev yaptktan sonra meslei brakt. zmir'e d-
np nce kz kardei Bihin'in ei Sadullah Birsel'le ttn iine
girdi. Sonra Efes Oteli karsnda (bugn Kordon Han'nm bu-
lunduu yerde) benzin istasyonu iletti. Bu benzin istasyonunun
mdr ise, halas Glsm'n damad Mihr Dlger'di.
Sevim'i, kendinden yaa ok byk Ahmed Evliyazade'yle ev-
lenmeye Doktor Nzm'n kz Sevin Hanm ikna etmiti.
Sevim-Ahmed Evliyazade iftinin ocuklar Ata Refik Evliyaza-
de anlatyor:
Anneannem Nefise Hanm, Doktor Nzm'n yakn akrabasyd. Yani
Sevin Teyze ile annem Sevim akrabayd. Ama sormayn, nereden nasl
balan vard, bilmiyorum. Ama anneannemin, Doktor Nzm'dan "da-
ym" diye bahsettiini biliyorum. Anneannemin Selanik'te Atatrk'n
annesi Zbeyde Hanmla ayn mahalleden, hatta kap komusu olduu-
nu biliyoruz. Ayrca Sreyya lmen de yine akrabamz oluyor.
Ata Refik'in "akrabamz" dedii Sreyya lmen'in annesi Uak-
zadelerin kz Adviye Hanm'd. Babas II. Abdlhamid'in son se-
raskeri (Mill Savunma bakan) Mehmed Rza Paa'yd.
10. Yahya Kemal, Dr. Tevfik Rd Aras'tan nefret etmesine ramen Evliyazadelerin
olu Ahmed Evliyazade ve damatlar Sadullah Birselle dostluunu lene kadar srdrd.
373
Sreyya lmen, Cumhuriyetin ilk yllarnn moda merkezleri
Sreyya Sinemas ve Sreyya Plajlan'nn sahibiydi. 1927-1930 yl-
lan arasnda CHP milletvekillii yapt. Serbest Cumhuriyet Frka-
s'nn kuruculanndand. stanbul Balat'ta devlet destei olmadan
kurulan ilk mensucat fabrikasnn da sahibiydi.
Sreyya lmen'in olu Hayri lmen, Uakzadeler'in kz -ayn
zamanda kuzeni- Vecihe'yle evlendi. Vecihe, Mustafa Kemal'le
evlenen Uakzade Latife'nin kz kardeiydi.
Uzatyorum ama akrabalk balarnn nerelere kadar gittiini
gstermek istiyorum:
Hayri lmen-Vecihe Hanm iftinin kzlar Erdem, smet n-
n'nn kardei Rza'nn olu Mutlu Temelli'yle evlendi.
Yani Uakzadeler sadece Atatrk'le deil, zamanla smet n-
n'yle de akraba olmulard!
Bitmedi. Erdem (lmen)-Mutlu Temelli iftinin kzlar, Cum-
hurbakan Fahri Korutrk'n ei Emel Hanm'n yeeni mer
Aral'la evlendi.
Bitirelim, yoksa byle gidersek btn cumhurbakanlarn ak-
raba karacaz!..
Ahmed-Sevim Evliyazade'nin tek ocuklar Ata Refik, ilk evlili-
ini Leyla Hanm'la yapt. Kerem adl ocuklar oldu. Ata Bey,
ikinci evliliini zmir'in tannm ailelerinden Fetvaclarn kz
Esin'le yapt. Esin Hanm'n dedesi Hacim Muhiddin arkl, birin-
ci-sekizinci dnemler arasnda CHP milletvekili olarak TBMM'de
bulundu.
Tamam tamam... Konuyu kapatyorum. Ama sanyorum "derdi-
mi" anlatabildim: hepsi akraba!..
Torunu Sevin'in dnyaya geldii o gnlerde Dileri Bakan
Dr. Aras' sevindirecek bir baka mjdeli haber zmir'den geldi.
Cumhuriyet Halk Frkas Antalya Milletvekili Cemal Tunca'yla
evli olan kz kardei Fahriye, olu Faruk Tunca'y evlendirmiti.
Faruk Tunca, Kapanzade Tahir Beyin kz "Sevim" Kapan'yle ev-
lenmiti. ]
Sevin, Sevin ve Sevim'den sonra aileye bir Sevim daha katl-
mt !
Daha nce de yazdmz gibi Kapanler (Kapanclar) Sabetay
]2
Sevi'ye bal gruptan biriydi.
I I. Sevim Kapan'nin iki aabeyi de Trkiye'nin tand iki nl isimdi: Profesr Mnci
Kapan ve DP'nin Devlet bakan Osman Kapan. Atatrk'n eski ei Latife Hanm'n er-
kek kardei Uakzade mer de, Kapanzade Tahir Bey'in dier kzyla evliydi.
12. Soyad kanunu knca Kapanclar, "Kapan," 'Kapancolu", "Kapana" soyadlarn

Refik Evliyazade'nin ei Hacer Hanm da Kapana ailesine men-
suptu.
Evliyazadeler, Uakzadeler ve Kapanler akrabayd. ocuklar
birbirlerine "er kuzin" derlerdi.
5 temmuz 1937'de Evliyazadelere yeni bir ye daha katld.
Berin-Adnan Menderes yeni doan ocuklarna "Mutlu" adn
verdiler.
Menderesler, ocuklarna "Mutlu" adn neden vermilerdi?
"Sevin"le ayn anlam tad iin mi?
Naciye Hanm torunu Mutlu'nun dnyaya gelmesine ok sevin-
di. Mutlu ikinci torunuydu. lk gz ars Yksel'di.
Berin Menderes annesini hep mutlu etmiti. Ama dier ocukla-
r, Gzin ve Samim torun konusunda Naciye Hanm' zyorlard.
Gzin ei Hamdi Dlgerle anlam, ocuk istemiyordu.
Otuz be yama gelen Samim'in ise evlenmeye hi niyeti yoktu.
Samim'in geleceinde iki enitesinin byk rol olmutu.
Doktor Nzm, Maarif nazrl dneminde ziraat eitimi almas
iin Samim'i Macaristan'a gndermiti. Paris Sorbonne siyasal bi-
limler mezunu Samim'i, dier enitesi Dileri Bakan Dr. Tevfik
Rd Ara ise Dileri Bakanl'na idare memuru olarak almt.
Diplomat Samim, annesinin srarlarna ramen evlenmek istemi-
yordu. Bunun nedeni olarak Samim'in Macaristan'da bir sevgilisi
olmas ve onu unutamamas gsteriliyordu. Samim, sevgilisi "Ole-
ick"in ad yazl knyeyi uzun yllar bileinden karmayacakt.
Samim'in bir dier zellii ise ok iyi bri oynamasyd.
Bri, Evliyazadelerin tutkusuydu. lerinde en iyisi Doktor N-
zm'n kz Sevin'ti! Usta bri oyuncular arasnda Dr. Tevfik
Rd Aras' da saymak gerekiyor.
Sadece oyun masasnda deil, yukarda yazdm gibi diploma-
si masasndan da ou kez baaryla kalkan Dr. Aras'n diploma-
sideki basanlar baz politikaclar kskandrmyor da deildi.
Montreux Konferans'ndan memleketime dndm gn Florya
Kk'nde ziyaretine kotuum Atatrk, beni le yemeine alkoymu
ve yemek srasnda iltifatl szlerini u cmleyle bitirmiti: "Dr. Tevfik
Rd, yeni yeni muvaffakiyetler iin acele etme. Kskanlktan kafam
koparacaklar ama, ben hayatta olduka hibir eyden endie etme !"
(Dr. Tevfik Rd Ara, Grlerim, 1968, s.l)
Atatrk'n Ankara'da en sk misafirlie gittii yerlerin banda
Dr. Aras'n evi geliyordu. Ve evde her eye kanyordu. rnein
375
Sevin Zorlu'nun sa m uzatlm, hemen mdahale ediyordu:
"Ksa, kkll kesilecek!" Atatrk uzun sa hi sevmiyordu!
Dr. Aras-smet Paa kavgas
Trkiye'nin ekonomik ve siyasal bamszlndan dn veril-
meyen yllard o dnem.
Dnn en byk iki dman, Yunanistan ve Rusya (SSCB),
Trkiye'nin en byk dostuydu.
Trkiye, Milletler (Birlemi Milletler) Cemiyeti'ne girmeye
ok istekliydi. Ama bavurarak deil, davetle katlmay uygun bu-
luyordu. Nitekim yle de oldu. Ancak yine de art koymutu:
"Dostumuz Sovyetler Birlii'ne kar hakl grmeyeceimiz her-
hangi bir tedbire katlmak zorunda deiliz."
Ve ok gemeden Trkiye, Sovyetler Birlii'nin Milletler Cemi-
yeti'ne katlmasnda barol oynad.
Trkiye sayg duyulan bir lke olma yolunda hzla ilerliyordu.
1937 martnda Msr'n, Milletler Cemiyeti'ne kabul iin toplanan
olaanst oturuma Dileri Bakan Dr. Ara bakanlk yapt.
Uluslararas siyasette giderek nemli grevler stlenen Trki-
ye, hep barl politikalar savunuyordu. rnein Balkanlar'da
hibir devletle dmanl yoktu. Oysa dier lkelerin aralarnda
saysz anlamazlk vard. Buna ramen Trkiye nclnde
Balkan Pakt kuruldu.
"Balkan Pakt kuruldu" diye sadece bir cmleyle yazp geiyo-
ruz. Halbuki zellikle son yarm asrdr birbirlerinin boazna sa-
rlm lkeleri bir paktta buluturmak hi de kolay olmamt.
Zorluu anlatmak iin bir rnek vereyim: Dileri Bakan Dr.
Tevfik Rd Ara, bu birlii salayabilmek iin Atina'da o kadar
ok bulunuyordu ki, ei Makbule Hanm da Atina'ya tanmak zo-
3
runda kalmt. Araslar Atina'da bir yl kald.
Balkan Pakt'nn ardndan benzer almalar Ortadou iin de
yapld. "Sadabat Pakt" kuruldu, gelitirildi.
Atatrk'n Trkiye'si nc Dnya lkeleri'ne rnek oluyor-
du. Irak'ta Cumhuriyet Halk Partisi'ni mek alan Badatl aydn-
lar Halk Grubu'nu kurdular. Kkl reformlar savundular, iktida-
ra geldiler. Babakan olan kii Trkiye'ye yabanc deildi: Midhat
Paa'nn Badat'ta himayesine ald, Hareket Ordusu Komutan
13. Balkan Pakt'nn mimar Dr. Tevfik Rd Ara, ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin te-
meli saylan "ttihad Osman"yi kuran drt isimden biri olan ve daha sonraki yllarda
memleketi Romanya'ya dnen Dr. ibrahim Temo'nun heykelinin Bkre Tp Fakltesi
knl'nn Jit,:l, : - : XI..
 377

ve 1913'te urad suikast sonucu len Sadrazam Mahmud ev- Hatay sorununun zm konusunda da Atatrk ile nn ara-
ket Paa'nn kardei Hikmet Sleyman'd. snda nemli yaklam farkllklan vard. Atatrk asker mdaha-
"Atatrk devrimlerini" lkesinde gerekletirmeye alan leyi de dlamayan "ahin" bir diplomasiden yanayken, nn,
Babakan Hikmet Sleyman ksa bir zaman sonra, ingilizlerin or- Trkiye'yi Fransa'yla kar karya getirmeyecek daha lml bir
ganize ettii bir asker darbeyle ykld. siyaset izlenmesinden yanayd.
1935'te Almanya'nn Versailles Antlamas'n yrtmas ve Ren Sadece diplomaside deil, uygulanan ekonomik politikalarda
blgesine girmesi, ardndan talya'nn Habeistan'a saldrmas, da Mustafa Kemal ile smet nn arasnda gr farkll vard.
ufukta byk bir savan balayacann deliliydi. rnein, Mustafa Kemal, Babakan nn'nn ekonomiye devlet
Trkiye iki dman kutbun, ngiltere-Fransa ile Sovyetler Bir- mdahalesini geniletme eilimini dengelemek iin, zel sektre
lii'nin yaknlamasnda da etkin rol oynuyordu. yaknlyla bilinen Celal Bayar' ktisat bakan yapmt. Fakat
Keza Montreux Szlemesi bu politikalarn sonucunda baa- Babakan nn, Celal Bayar'n elini kolunu balyordu.
ryla noktalanmt. Uzatmayaym, sonuta Nyon Konferans barda tard. Cum-
Btn bu ak, drst, tarafsz ve barl d politikann mima- hurbakan Atatrk, Babakan smet nn'nn istifasn istedi.
r Mustafa Kemal, icracs Dr. Tevfik Rd Aras't. Babakan nn 20 eyll 1937'de "hastal nedeniyle" grevin-
Ancak Dr. Aras'n yldznn parlamas Trkiye'nin yakn gele- den aynldn aklad.
ceinde bir frtnann kopacann da iaretiydi. Gariptir, smet nn bundan nceki babakanlktan aynlma-
10 eyll 1937'de svire'nin Nyon kentinde yaplan toplant, lannda da hep "hastaln" mazeret gstermiti.
Cumhurbakan Mustafa Kemal ile Babakan smet nn'nn Ama gerek bir hasta vard ki, onun mr ok azalmt.
yollarn ayrd. Ve onun lm, Evliyazade ailesini derinden etkileyecekti...
Olay aslnda son derece basitti...
1937'de dnyann gndeminde korsan denizaltlar olay vard.
Kimlii saptanamayan denizaltlar, ticaret gemilerini vurup ka-
yordu. Saldrlar Trkiye karasularnda da olmaya balad; Sovyet-
ler Birlii'nden malzeme yklenen iki spanyol gemisi anakkale
Boaz nnde batrld. Marmara Denizi'nde yabanc bir denizal-
tnn bulunduu iddias Avrupa gazetelerinde manetlere tand.
Korsan denizaltlar olay, Sovyetler Birlii ile talya'y kar kar
getirdi; sert notalar verildi. Bu tartmalar zerine Akdeniz Konfe-
rans dzenlenmesi fikri ortaya atld. Almanya ve talya konferan-
sa katlmay reddetti. Buna ramen Trkiye, Sovyetler Birlii, n-
giltere, Fransa, Msr ve Balkan lkeleri katlma karan ald.
Konferansta alnan ibirlii karan Dileri Bakan Dr. Ara ile
Babakan smet nn'nn arasn at.
Babakan nn, ngiltere ve Fransa'nn Trkiye'nin ban be-
laya sokmak iin korsan denizaltlar sorununu abarttn d-
nyor ve ibirliinin sadece Trk karasulan iinde yaplmasn
ileri sryordu. Dr. Ara (ve dolaysyla Atatrk) ak denizlerde
de snrl bir ibirliinden yanayd.
Grld gibi mesele o kadar nemli deildi. Nyon Konferan-
s aslnda son dnemde ankaya Kk ile hkmet arasndaki
gr farkllnn somut olarak ortaya kmasna neden oldu.

On sekizinci blm
11 kasm 1938, Ankara
Mustafa Kemal Atatrk'n lmnn zerinden bir gn ge-
miti. Trkiye matemdeydi... Trkiye alyordu...
Gazi Mustafa Kemal Atatrk stanbul'da lmt.
Ankara'da siyas hareketlilik yaanyordu.
Olaanst toplanan Trkiye Byk Millet Meclisi oybirliiyle
ismet nn'y cumhurbakan seti.
smet Paa Meclis krssne ktnda gsndeki stiklal
Madalyas ve Birinci Dnya Sava'ndan kalma nian hayli dik-
kat ekiciydi. Trkiye Cumhuriyeti'nin cumhurbakannn g-
snde neden Osmanl madalyas tad merak konusu oldu.
Ama bunun nedenini kimse soramad...
Meclis'ten kendi evi Pembe Kk'e dnen Cumhurbakan s-
met nn, annesi evriye Temelli'nin odasna girip elini pt.
Babakan Celal Bayar, o gn istifasn Cumhurbakan smet
nn'ye sundu. smet Paa, hkmeti kurma grevini yine Celal
Bayar'a verdi.
Ama...
zel bir zel istei vard: Dileri Bakan Dr. Tevfik Rd Ara
ile ileri Bakam kr Kaya'y yeni kabinede istemiyordu!
Neden?
Dneme ait tm an kitaplarnn smet nn hakknda ortak
bir gr varchr: "smet Paa kincidir!"
smet Paa'nn, Dr. Ara ve kr Kaya'y kabinede grmek is-
tememesinin hakl bir nedeni var myd ?
Bu soruyu yantlayabilmek iin birka ay ncesine gitmekte
yarar var...
Dileri Bakan Dr. Tevfik Rd Ara, ileri Bakan kr
Kaya bata olmak zere Atatrk'n yakn evresi onun vefatyla
379
boalacak Cumhurbakanl makam iin kulis faaliyetlerine gir-
diler. Biliyorlard ki, sk sk komaya giren Atatrk'n kurtulma
umudu ok azd...
Atatrk'n yakn evresinin, ankaya Kk iin zerinde uz-
latklar isim TBMM Bakan Abdlhalik Renda'yd.
Yanya doumlu Meclis Bakan Abdlhalik Renda ile kr
Kaya Malta srgnnde birlikteydiler. Dosttular.
Abdlhalik Renda'y stanbul'a ardlar.
Renda'y Haydarpaa Gan'nda karlamaya gelenler sadece
zel isimlerdi. Birlikte Pera Palas'a gittiler.
Dr. Ara ve kr Kaya burada tekliflerini yaptlar.
Bu zel grmede olduunu syleyen Yakub Kadri Karaosma-
nolu, yaplan teklifi ve Abdlhalik Renda'nn bunu duyar duy-
maz reddettiini, yllar sonra smet nn'nn damad Metin To-
ker'e anlatt.
Diyelim ki Yakub Kadri Karaosmanolu doru sylyor, Mec-
lis Bakan Renda 1 ankaya Kk'ne kmay reddetti. Peki ni-
ye? Dnr Orgeneral zzeddin allar, kulana baz bilgiler f-
sldam olabilir mi?
Teklif Atatrk lmeden hemen nce yaplmt; o gnlerde s-
met nn'nn ad telaffuz bile edilmiyordu.
stelik teklifi kabinenin iki nemli bakan getirmiti.
TBMM Bakan Renda teklifi neden reddetmiti?
Bilinmiyor!
Devam edelim, belki yant bulabiliriz.
Yazlanlara baklrsa Dr. Ara ve kr Kaya'nn ban ektii
grup, Celal Bayar'a, Ali Fethi Okyar'a da teklif gtrd; onlar da
hemen reddetti!
Brakn bu yazlanlarn doru ya da yanl olduu polemiini, o
gnlerde Celal Bayar' Dr. Ara ve kr Kaya'dan ayr tutmak sa-
dece saflk olur!
Keza yine yazlanlara gre bu grup, Mareal akmak'a da tek-
lif gtrmek istiyor, ancak Mareal akmak, "Hayr hayr... an-
kaya Kk iin en iyi aday smet nn'dr" diyor!
Bunlarn hepsi kt senaryolardr.
Erknharbiyei Umumiye reislii, Harbiye nazrl, babakan-
lk, Genelkurmay bakanl yapm Fevzi akmak'n ankaya
Kk'n istemediine dair hibir belge ve bilgi yoktur!
' Abdlhalik Renda'nn torunu Bedriye Renda, nl reklamc Jefi Medina'yla evlidir.
Medina ailesi stanbul'un kkl Yahudi ailelerindendir. Bir kollar ise Paris'tedir.
 380
Cumhurbakanln istemiyor, onun yerine eski mstear,
Heybeliada'da emekliliin tadn karan smet Paa'nn emrine
girmeye raz oluyor! Teklif gtrlse kabul eder miydi, bilinmez,
ama gtrlmedii aktr. Zaten gtrlemezdi, Atatrk'n yakn
evresi ile Mareal Fevzi akmak'n arasnn "gergin olduuna"
ileride deineceiz.
Devletin tepesinde ideolojik bir atmann olduunu syleye-
bilir miyiz ? Dr. Aras'n siyas izgisini biliyoruz.
iileri Bakan kr Kaya iin sadece tek bir olgu yeterli ola-
caktr: Charles Rist ile Charles Gide'in Gnmze Kadar ktisa-
d Mezfepler Tarihi gibi, baz Marksist "klasikleri" Trke'ye e-
virmiti ! 2
Atatrk'ten sonra ankaya Kk'ne kan smet nn'nn
nasl cumhurbakan olduu konusunda ne yazk ki hibir al-
ma yoktur. Bol bol "hamaset edebiyat" vardr!
Bir yl nce, 1 kasm 1937'de Atatrk tarafndan babakanlk-
tan uzaklatrlan smet nn, bir yl sonra "kuyudan" nasl ka-
rlmtr?
Bu konuda yaplan tek yorum, "Trk Silahl Kuvvetleri ve onun
bandaki Mareal Fevzi akmak, nn'nn cumhurbakan ol-
masn istedi" eklindedir. Buna eklenen cmle ise, "Baka adam
yoktu" deerlendirmesidir. Bu size inandrc geliyor mu ?
Eer bunu doru kabul ederseniz, baka yorumlara neden
olursunuz.
Soruyorum: Atatrk'n babakanlkta istemedii birini, ordu na-
sl Cumhurbakanl Kk'ne oturtmutur ? stelik Atatrk'n
yakn evresine ramen! Biliniyor ki bu evre smet nn'y hi
sevmiyordu.
Ama siz, "Atatrk'n evresinin ve bakanlarnn hibir siyasal
arl ve gc yoktu" derseniz bu da bir baka tartmaya neden
olur. nk bu szler, "o dnemde Atatrk klt yoktu" sonucu-
nu dourur!
Neyse. Meseleyi zmek iin biz yine bir yl ncesine gidelim.
Atatrk'n ar hasta olduu biliniyor ve ankaya Kk'ne ki-
min gelecei hesaplan gizli kaplar ardndan utanga da olsa ya-
plyordu. Atatrk sonrasna ilikin hesap yapan iki grup vard ve
bunlar birbirlerine hayli mesafeliydi.
2. ismet Bozda, Bitmeyen Kavga adl kitabnda, kr Kaya'nn yazm olduu cilt-
lik anlarnn, onun lmnden sonra kaybolduunu, bunun da sorumlusunun ismet
inn olduunu yazar. Doan Hzlan ise kr Kaya'nn "zel koleksiyonunun" tas-
nif edilmeden Beyazt Devlet Ktphanesi'nde olduunu belirtmektedir. (Hrriyet,
27 kasm 2000)
381
smet nn ile Fevzi akmak'n ban ektii bir grup; kr
Kava e Df- Tevfk Rd Aras'n bulunduu dier grup. Bu duru-
mu "kabaca" ttihat ve Terakki Cemiyeti iindeki asker-sivil grup-
lamasna benzetebiliriz.
smet Paa, kar grubun sol eilimlilerle ittifak iinde olduu-
nu biliyor ve etkisizletirmek istiyordu.
"Kurt politikac" smet Paa, kr Kaya ve Dr. Tevfk Rd
Aras', "komnistlerle ibirlii iinde" gstererek, zellikle asker
evrelerin onlara kar tavr almalarna neden olacak bir hesap
iindeydi.
Bu ucuz oyunu kr Kaya ve Dr. Tevfik Rd Aras'n bilme-
mesine olanak yok. Bu nedenle, ileri Bakan kr Kaya ile N-
zm Hikmet arasnda, sol evrelerin bir trl anlamlandramad
ve yanl deerlendirmelere yol aan bir grme yapld. kr
Kaya, Nzm Hikmet'e uyarda bulundu:
Trkiye byk bir hzla Mareal Fevzi akmak inisiyatifiyle faiz-
me doru kaymaktadr. Ben btn gcmle bunu nlemeye alyo-
rum. Fakat buna gcm yetmiyor. Beni devirdikleri anda Trkiye fa-
izmin kucana decektir. Faizm geldii an, benden evvel siz tasfi-
yeye urarsnz. Bu itibarla sosyalistlik-komnistlik propagandasn
brakn. Faizme kar mcadelede bana yardmc olun. (Abidin Nesi-
mi, Yllarn inden, 1977, s. 146)
Sonra ne oldu ?
smet nn-Fevzi akmak ittifak, Trkiye'nin tank olaca
en byk "senaryolarndan" birini hayata geirdi: "Bir komnist
isyan nasl nlenir" oyunu sahneye kondu.
Nzm Hikmet, Hikmet Kvlcml, Kemal Tahir, Kerim Korcan,
A. Kadir (Abdlkadir Meriboyu) ve arkadalar "orduyu ve donan-
may isyana tevik" suuyla 29 austos 1938'de hapse atldlar!
Tarihe dikkatinizi ekerim!
Olay o kadar byttler ki, "komnistler her an darbe yapabi-
lir" diye durumalar Erkin gemisine tadlar!
Bu topraklardan uzun yllar kullanlacak "komnizm cs"
yaratlmt!
ttihatlar arasnda nasl asker kanadn sz geiyorsa, "Ke-
malistler" iin de durum deimemiti. Siviller asker karsnda
yine hazr ola geti!
Yaratlan "canavar" askerleri rktt!
Askerleri harekete geiren isim ise 1. Ordu Komutan Fahred-
 383

din Altay Paa'yd. Paa, Genelkurmay ikinci Bakan Orgeneral bile istemedi. Artk TBMM'de, Atatrk'n "sofra arkadalarn-
Asm Gndz'e, cumhurbakannn kim olacan sorup, ordunun dan" Kl Ali, Ali etinkaya, kr Kaya, Hasan Rza Soyak, Ce-
bu konuda tarafsz kalacan renince, hemen harekete geip, vad Abbas Grer, Tahsin zer, Hsrev Gerede, Nakiyettin Yce-
1. Ordu'nun kolordu ve tmen komutanlaryla toplant yaparak, kk, Fuad Bulca gibi isimler yoktu. 3
adaylarnn smet nn olduunu, dier ordu komutanlarna ve smet nn baz isimleri hi affetmeyecekti...
Genelkurmay kinci Bakan Orgeneral Asm Gndz'e bildirdi. Buna karlk...
stiklal Sava'nn nde gelen komutanlarndan Orgeneral Fah- smet Paa, Atatrk'n "dlad" Kzm Karabekir, Hseyin
reddin Altay'n ordu zerinde arl bykt. 1924-1933 yllan Rauf Orbay, Hseyin Cahid Yaln, Seyf Dzgren gibi isimleri
arasnda 2. Ordu komutanl yapmt, 1933'ten beri de 1. Ordu TBMM'ye tad. Ali Fuad Cebesoy ile Refet Bele'ye kol kanat
komutanl grevini yrtyordu. gerdi.4
Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak, Orgeneral Al- Enver Paa'nn ocuklarnn, torunlarnn Trkiye Cumhuriye-
tay'n lobi yaptndan haberdar oldu. Ordunun kararna sayg ti vatandalna alnmalarna ve yurda girilerine izin verdi. Ama
duyduunu aklad. bir dnem zel kalem mdrln yapt Enver Paa'nn meza-
smet Paa'nn adayl hkmetin gndemine de geldi. Di- rn getirmeye yanamad! Dier yandan Talat Paa'nn naam s-
leri Bakan Dr. Tevfik Rd Ara, ileri Bakan kr Kaya ve tanbul'a getirtti!
Babakan Celal Bayar son kez yan yana geldiler. smet nn ad Peki tm bunlar ortadayken hl "smet nn kincidir" deni-
zerinde istemeden de olsa fikir birliine vardlar. Askerler gibi lebilir mi ?
hkmetin de cumhurbakan aday smet nn'yd. Hem evet, hem hayr!
Dr. Tevfik Rd Ara o gn yani 11 kasmda cumhurbakanl- smet nn pragmatist bir politikacyd. Eer duygularna esir
oylamas yaplmadan nce smet nn'y Ankara'daki Pembe olsayd, Atatrk dneminde hi anlaamad Hseyin Rauf Or-
Kk'nde ziyaret etti. smet nn'y dalgn buldu. bay ve Ali Fethi Okyar' tekrar milletvekili, bakan yapmazd!
"Bamz sa olsun paam, millete ksz kaldk" dedi. Geri bunun da yant vard: gya smet Paa, kendine muhale-
Ksa cmlelerle sohbet ettiler. smet Paa, Dr. Tevfik Rd fet olacak gl isimleri yanna ekerek, "siyas hasmlarnn"
Aras'a souktu. kuvvvetini azaltan bir stratejiyi hayata geiriyordu!
Sonra Dr. Ara, oy kullanmak iin Meclis'in yolunu tuttu. TBMM Kendisine yneltilen, "Atatrk'n muhaliflerini neden hemen
evresindeki olaanst asker nlemler, herkes gibi onun da dik- Meclis'e tadnz?" sorusuna, "Mustafa Kemal'e dil uzatmamalar
katinden kamad! iin yaptm" diye, hi de inandrc olmayan bir yant verecekti...
Askerler Meclis'e arln koymutu...
Refii Bayar intihar ediyor
Dr. Ara tasfiye ediliyor
Bu notlardan sonra tekrar 11 kasm 1938 tarihine dnelim.
Bir saat sonra. smet nn'nn ankaya Kk'ndeki ilk konuu Babakan
smet nn ankaya Kk'ne kt. TBMM'de oylamaya kat- Celal Bayar'd. Grme ksa srd.
lan 348 oyun hepsini almt.
smet Paa, gerek babakanlktan ayrlmasna neden olanlar, 3. O evreden milletvekili yaplan nadir isimlerden biri, Mustafa Kemal'in vefat habe-
gerekse cumhurbakan yaplmamas iin kulis faaliyetinde bulu- rini alnca intihara kalkan yaver Salih Bozok'tu. Ama Bozok'un milletvekillii sadece
bir dnem srecekti, ilgintir: Atatrk'n iki ocukluk arkada Salih Bozok ve Nuri
nanlar hi unutmad. Conker Atatrk gibi 1881 Selanik doumluydu. Nuri Conker Atatrk'ten be ay son-
zellikle Atatrk'n son gnlerinde bile yanna gitmesini en- ra, Salih Bozok ise on sekiz ay sonra vefat etti! Nuri Conker, Salih Bozok'un ablasy-
gelleyenleri affetmedi. la evliydi.

Be ay sonra yaplan genel seimlerde, Atatrk'n yakn arka- 4. O kadar ok sava cephesinde bulunan Refet Paa, seim gezisi iin gittii Trak-
ya'da bir ocuun trene att tan gzne rast gelmesi sonucu yaraland. Ameliyat-
dalarnn hemen hepsinin stn izdi, milletvekili olmalarn lar geirdi. "Biz Halide Edib Hanm' Mslman ettik zannediyorduk. Meer Halide
Hanm, Adnan (Advar) Bey'i Yahudi etmi" diyen Refet Paa'ya, bu zor gnlerinde
 Celal Bayar ankaya Kk'nden kp Babakanlk'a gitti. Ra_
bineyi olaanst toplantya ard. Bakan arkadalarna hk-
meti kurmakla yeniden grevlendirildiini syledi.
Dr. Ara yllarn politikacsyd. Sz ald: "Dnyann kinci Dn-
ya Sava'na srklendiini sanrm hepimiz farkndayz. stendii
takdirde grev almaktan kanmayacam sizlere bir kez daha
anmsatmak isterim."
Dr. Ara sanki gelimelerden haberdard.
Kabine dalnca Babakan Celal Bayar, Dr. Aras'n evine ziya-
rete gitti. Bayar, smet Paa'yla yapt grmeyi aktard.
(inn Celal Bayar'a) Benim uzun yllar boyunca iyi iler grd-
m fakat ok yorulduumu dnerek bir mddet istirahat etmemin
iyi olacan sylemi. {Hrriyet, 12 kasm 1987)
Dr. Ara, Babakan Celal Bayar'a krld. Atatrk son dnemle-
rinde Dr. Ara, kr Kaya ve Celal Bayar'a "ayrlmaz l" diye
bakyordu. Bu l de prensipte birbirlerinden kopmama sz
vermilerdi. Ama Celal Bayar'n babakanlkta kalabilmek iin
kendilerinin saf d edilmesine ses karmadn dnyorlar-
d. Dr. Ara evresine, "Oysa Atatrk bizi Celal Bayar'a emanet
etmiti" diyordu buruk bir ses tonuyla.
Arkadalarnn saf d edilmesine tavr koyamayan Celal Ba-
yar'n babakanl da ancak ay srecekti...
Fakat bu aylk babakanl dneminde, mpeks irketinde
alan olu Refii Bayar'n, devletten ald ihalelerde kar sa-
lad gerekesiyle yarglanmas, yaam boyunca unutamayaca
bir acya neden olacakt.
Mahkemelerin aklamasna ramen, babasn ok zdn d-
nen Refii Bayar intihar ederek yaamna son verecekti...
5
Celal Bayar olu Refii Bayar'n Babakan Refik Saydam'n ter-
tibi sonucu canna kyd kansndayd. Hibir zaman bu olayla
ilgili smet nn'nn adn telaffuz etmedi ama ona kar olan
nefretinin altnda bu duygunun yatmadn dnmek saflk
olur!
Ne yazk ki gn gelecek baz DP'liler ve DP'nin yayn organ
Zafer gazetesi, smet nn'nn olu mer nn'nn adnn
bir cinayete kartn iddia edecek ve Trkiye'nin gndemini
on drt ay bu olayla oyalayacaklard. Kbus dolu gnler sonun-
5. Celal Bayar'n torununa, yani Refii Bayar'n oluna, "Demirta" adn Atatrk koy-
mutur. Celal Bayar'n dier oullar Atilla ABD'de, Turgut ise isvire'de yaamaktadr.
5 temmuz 1951'de beraat edecekti. 6
da
mer
inlerdeki sylentiler Celal Bayar'n smet nn'den olu Refii
intikamn almakta olduudur. (Metin Toker, DP'nin Altn
n (1950-1954), 1991, s. 60)
t anmak zor. Ama alnt yaptmz cmlenin sahibi Metin To-
vani smet nn'nn damad olunca, nn Ailesi'nin bu d-
ncede olduunu karabiliriz...
?
Neyse, Bayarlar ile nnler arasndaki kavgay brakp biz yi-
ne Dr. Aras'n tasfiyesine dnelim...
13 yl 8 ay Dileri bakanl yapan Dr. Tevfik Rd Ara g-
revini Anglosakson taraftar bilinen kr Saraolu'na devretti.
Evliyazadeler damatlarnn bana gelenlere ok zldler.
Ama kk bir teselliyle avundular. Gerek Dr. Aras'n ei Makbu-
le Hanm gerekse Berin Menderes'in Ankara'daki en yakn ahbap-
lar kr Saraolu'nun ei Saadet Saraolu'ydu. Evliyazade-
ler'in hanmlanyla Saadet Saraolu yaknl zmirli olmalarn-
dan kaynaklanyordu. O yllarda Ankara'daki zmirliler birbirleri-
ni ok tutup kolluyorlard.7
Dileri Bakan kr Saraolu ertesi gn yakn arkada
Dr. Aras' ziyaret etti. Hem zmir'den hem de mbadele komisyo-
nu gnlerinden tanyorlard. Saraolu, byk bir nezaketle, "s-
met Paa sizin Londra bykeliliine tayininizi dnyor" dedi.
Dr. Ara bu karara pek de armad ve yllar ncesine dnd.
Atatrk, smet nn'y babakanlktan alnca devreye Dr. Ara
girmi ve nn'ye Washington bykelilii grevini teklif etmiti.
imdi smet nn yllar nce gerekleen bu olayn rvann al-
mak istercesine Dr. Aras'a Londra bykeliliini teklif ediyordu!
Dr. Ara, "iei burnunda" Dileri bakan kr Saraolu'na
dnerek, "Peki Londra Bykelisi Ali Fethi Okyar ne olacak?"
dedi.
' Trk siyasal tarihindeki intiharlar bir meslektamzn yazmasn umut ediyorum.
Dnemin Genelkurmay bakan Orgeneral Kzm Orbay'n olu Hamet Orbay,
17 ekim I945'te Ankara'da Dr. Neet Naci Arzan' ldrd. Cinayeti parayla Reit
nercan'a kabul ettirdi. Ancak olay sonradan aydnland. Hamet Orbay cezaevine gir-
di. Suu stlenmesi iin Reit Mercan'a bask yapt iddia edilen Ankara Valisi Nevzat
Tandoan 9 temmuz I946'da canna kyd! Kzm Orbay da istifa etti! Son bir rnek da-
ha vereyim: MHP Genel Bakan Alparslan Trke'in Hacettepe niversitesi'nde re-
tim grevlisi olarak alan damad Dr. Turgut Gnay, 14 aralk 1978'de intihar etti. ile-
ri sayfalarda okuyacaksnz, bir intihar da Evliyazadaleri oke edecekti...
7. 1947-1950 yllar arasnda Dileri Bakanl yapan Necmeddin Sadak'n ei ilhan Sa-
dak da Berin Menderes'in izmir Notre-Dame de Sion'dan okul arkadayd. Ancak l-
han Hanm okulu drdnc snfta terk etmiti.

"Milletvekili" yantn ald.
smet Paa, siyas muhalifi Ali Fethi Okyar'm 31 aralk 1938'de
yaplan araseimde milletvekili seilerek, Meclis'e girmesini sa-
lad!
Dr. Ara Londra bykelilii teklifini kabul etti. Ancak krgnd.
smet Paa onu ankaya Kk'ne aya davet etti.
"Paam sizin devlet reisi olmanz zerine benim hkmetin d-
nda kalmam hazin deil mi ?" dedi. nn'de, "Evet hazindir iki
gzm, ancak ksa bir sre iin gidiyorsunuz, sizi uzun sre ora-
da brakmam" diyerek Dr. Aras'n gnln ald.
"ki gzm" nn'nn sk kulland bir deyimdi.
Dr. Ara smet Paa'nn szlerine inand m bilinmez. Ama pa-
ay hayat boyu affetmeyecek bir kii vard: Makbule Ara!
Halbuki daha dne kadar, smet Paa'nn ei Mevhibe ve K-
zm Orbay'n ei Mediha'yla (Enver Paa'nn kz kardei) ne ka-
dar samimiydiler. Birlikte Ankara'daki bykeli elerinin be
aylarna giderlerdi. Kokteyllerin vazgeilmez isimleriydiler.
Makbule Hanm, sakil sakil elbiseler ve apkalar giyer, eski mo-
daya gre de elinden birka numara kk beyaz glase eldiven gi-
yerdi. Bu dar eldivenler iinde elleri sakat gibi bir ey tutamaz, fa-
kat bu dar eldivenlerin iinde bzlm ellerini bol bol bykelile-
re uzatr, onlar da bu acayip elleri tazim ile perlerdi. Hele zavall
Hariciye mensuplar, yanna pek yaklaamazlar, ayet yaklaabilir-
ler ise, "Arz tazimat ederiz hanmefendiciim" demek mecburiyetin-
de kalrlard. (Mnevver Ayal, iittiklerim Grdklerim Sildikle-
rim, 2002, s. 125)
Makbule Hanm "Trkiye'nin gcn yabanc konuklara gs-
tersin" diye som altndan yaplan Hariciye Kk'ndeki o tabak-
larda artk yemek yiyemeyecekti. (Orhan Dirik, Babam General
Kzm Dirik ve Ben, 1998, s. 54)
Ama ocukluundan beri zengin bir ailede byd iin bun-
lar sorun yapmyordu. Onun kzd smet Paa'nn, "Rdm"
dedii eine yapt hakszlkt! Herkese soruyordu: "Syleyin ba-
na, biz Dileri'nde baansz olduumuz iin mi alndk ?"
Atatrk'n vefatyla Ankara'da bir dnem artk sona ermiti-
Sofralarda saatlerce oturma, balolarda dans etme gibi, bir dne-
min simgeleri yok olmaya balad. Atatrk otoriterdi. smet Pa-
a'nn liderliinde totaliter bir sre balamt...
Bakentte artk Atatrk'n sofras boalmt, devir "n-
387
n'nn adamlarnn" devriydi. Refik Saydam, Saffet Arkan, Nev-
zat Tandoan gibi isimlerin yldz parlyordu...8
CHP'ler de Cumhurbakan nn'y gklere karyordu.
26 aralk 1938'de olaanst toplanan CHP kurultay smet n-
n'y "mill ef ve "deimez genel bakan" seti!
Kurultayn nn'ye balln bildiren mesajn kongre ktibi
CHP Aydn Milletvekili Adnan Menderes okudu: "Partimizin de-
imez genel bakanlna intihap olunan Trkiye devletinin b-
yk reisicumhuru ve kahraman Trk ordusunun yce babuu,
Mill ef smet nn'ye byk kurultayn yrekten sayg ve ba-
llnn arzna karar verilmesini ve bu kararn kendisine sunul-
masn, derin sayglarmzla teklif ederiz."
Bu teklif srekli alklar arasnda kabul edildi. Kurultay baka-
n Celal Bayar, kongrenin bu sayg ve ballklarn kendi saygla-
nyla beraber smet nn'ye sunarak vazifesini yerine getirdi.
(evket Sreyya Aydemir, ikinci Adam, 1993, c. 2, s. 39)
Ankara "Mill ef smet nn'nn etrafnda hemen kenetleni-
vermiti...
Adnan Menderes bakan olacakt
Dileri Bakanl'ndan tasfiye edilen Dr. Tevfik Rd Ara
Hariciye Kk'n boaltmak iin acele davrand. Ancak bu i
sand kadar kolay deildi. rnein, kaynosu Refik Evliyaza-
de'nin hediye ettii, Hariciye Kk'nn bahesinde baklan ve
zel konuklara iftiharla gsterilen ngiliz at ne olacakt ?
Bir dier sorunu ise, tabanca koleksiyonunu ne yapacayd.
Yllardr toplad tabancalarla zengin bir tabanca koleksiyonuna
sahip olmutu.
At zmir'e gnderildi. Tabancalar Bahelievler'deki eve tand.
Dr. Ara zel sorunlarn hallettikten sonra, ngiltere'ye gitme-
den nce, ocak aynn ilk gn Cumhurbakan nn ve Dile-
ri Bakan Saraolu'yla ankaya Kk'nde bir akam yemein-
de yan yana geldi. Bu l zel toplant Dr. Aras'n Dileri bri-
fingiyle balad.
Grme sonunda Cumhurbakan nn, Londra Bykelisi
Dr. Aras'a u direktifleri verdi:
Saffet Arkan, Ulusal Kurtulu Sava srasnda Sovyetler Birlii'yle yaplan asker yar-
dm grmelerinde Trk asker heyetinde "ataemiliter erknharp binbas" unvany-
la
bulundu. Daha sonra Mill Savunma ve Mill Eitim bakanlklar yapan Saffet Arkan,
^'Hetvekiliyken 26 kasm I947'de elli dokuz yanda intihar etti. Keza Nevzat Tando-
lan'n intihar ettiini de yazdk.

- Sava kt takdirde Trkiye tarafsz kalacaktr.
- Ancak saldrya uradnda Trkiye kendini savunacaktr.
- Bu koullar altnda yeni Londra bykelisi ngiltere hk-
metinin bize ne gibi yardmlarda bulunabileceini renmeye a-
lacaktr. (Doan Avcolu, Mill Kurtulu Tarihi, 1974, s. 1479)
Bir ufak not eklemem gerekiyor: sadece kabinede deil, brok-
raside de yer yer deiikliklere gidiliyordu. Yurtdna greve ata-
nan tek isim Dr. Tevfik Rd Ara deildi. Damad Fatin Rd
Zorlu da kabinenin deiikliinden payna deni almt! Gen
hariciyecinin yeni grevi Paris Bykelilii baktipliiydi.
Bir yanda Makbule Hanm, dier yanda Emel Hanm hazrlkla-
rn tamamladlar. Artk Ankara'da olduu gibi sk sk gremeye-
ceklerdi. Araslarn, torunlar Sevin'den ayrlmalar ok zor oldu...
Dr. Tevfik Rd-Makbule Ara iftini Ankara'da uurlamaya
gelenler arasnda 26 aralk 1938'de toplanan CHP 1. Olaanst
Kongresi'nde on alt kiilik genel ynetim kuruluna seilen, Dr.
Aras'n kz kardei Fahriye'nin ei Dr. Cemal Tunca ve Adnan
Menderes gibi akraba CHP'liler vard.
Atatrk'n lm Adnan Menderes'in bakan olmasn da "suya
drmt":
Cumhurbakan Atatrk, Tarm bakanlarnn icraatlarn be-
enmiyordu. Son iki ylda ard ardna Muhlis Erkmen, akir Ke-
sebir, Faik Kurtolu'nu Tarm bakan yapm ama yine de mem-
nun kalmamt. smet nn'nn babakanlktan ayrlmasnn
nedenlerinden biri de, Atatrk'n bir kabine toplantsnda akir
Kesebir'i serte azarlamas ve Babakan nn'nn sesini yksel-
terek bakann savunmasyd.
Atatrk, Dr. Aras'a sk sk, "Bana bir Tarm bakan bulamad-
nz" diye yaknyordu. Dr. Ara, Tarm bakanl iin Adnan Men-
deres'i hazrlamaktayd. Atatrk lmeseydi, byk ihtimalle Ad-
nan Menderes Tarm bakan olacakt...
Londra gnleri
Dr. Ara, on yllk Dileri bakanl yllarnn ardndan
bykelilie birdenbire uyum salayamad. Ankara Hkme-
ti'nin temsilcisi gibi deil, adeta kendi basma bir kabine baka-
n gibi davranyordu.
Dnya hzla yeni bir paylam savana hazrlanrken bykel-
i Dr. Aras'n, Londra'da hl Atatrk'n geleneksel d politika-
sn, yani tam bamszlk ve Sovyetler Birlii'ni dost gren bir
389
izgiyi savunmas ve Sovyetler Birlii'nin Londra bykelisiyle
samimi diyaloglar tepki ekiyordu.
Tepki karlklyd. Dr. Ara da Ankara'ya kzyordu. Yazd
]<riptolarda, ngiltere ve Fransa'yla asker ittifak aramann Ata-
trk'n izdii tarafszlk siyasetinden uzaklamak olduunu vur-
guluyordu srekli.
Tek kzgn Dr. Ara deildi. Adolf Hitler de Trkiye'nin yeni d
politikasna fke duyuyordu. 22 austos 1939'da generalleriyle
yapt bir toplantda Trkiye yneticilerine ate pskrd: "Tr-
kiye'yi Kemal'in lmnden sonra, budala ve aptallar ynetmek-
tedir." (Doan Avcolu, Mill Kurtulu Tarihi, 1974, s. 1487)
Hitler'i kzdran gelime, Trkiye'nin Fransa ve ngiltere'yle
Ankara'da imzalayaca l ttifak Antlamas'yd. Trkiye bir
Avrupa devletinin saldrya uramas durumunda, Fransa ve n-
giltere tarafndan korunacakt!
Trkiye yapt bu antlamayla tepki ekse de, iki yl sonra Al-
manya'yla saldrmazlk antlamas imzalayacakt.
Ankara, bandan beri Hitler'le ilikileri scak tutma niyetin-
deydi. rnein, doum gnn kutlamak iin Berlin'e giden, Ali
Fuad Cebesoy, Yunus Nadi, Necmeddin Sadak, Hseyin Cahid
Yaln, Falih Rfk Atay, Orgeneral Asm Gndz, Pertev Demir-
han'dan oluan heyeti Hitler sevinle kabul etmiti.
Bata Hitler olmak zere o dnemin Alman politikac ve asker-
lerinde Birinci Dnya Sava'ndaki ittifak nedeniyle Trkiye'ye
byk bir sempati vard.
Parantez: dn Amerikan mandasn isteyen baz isimler imdi
de Trkiye'nin Almanya'yla ittifak kurmasn istiyorlard! rne-
in bu isimlerden biri olan Yunus Nadi'ye meslektalarnca "Yu-
nus Nazi" ad taklmt!..
Bu arada bata Almanya olmak zere Avrupa'da yaygnlaan an-
tisemitik hareketlerin Trkiye'yi de etkilemesi uzun srmeyecekti...
Sabetayist gazeteciler
Trkiye Yahudileri, smet nn'nn kendilerine kar hasma-
ne duygular beslediine, Atatrk'n bu olumsuz hissiyat frenle-
diine inanyorlard.
Atatrk'n vefatndan sonra nn'nn cumhurbakan seil-
mesinden dolay Yahudiler endie duydular. Onlar tek rahatlatan
gelime, Serbest Cumhuriyet Frkas eski bakan Ali Fethi Ok-
yar'n Londra bykelilii grevinden ayrlp milletvekili ve ar-

dindar Adalet bakan olmasyd. (N. Rfat Bali, Musa'mn Evlat-
lar, Cumhuriyet'in Yurttalara, 2001, s. 327-328)
Yahudiler, ismet inn konusunda belki pein hkmlydler
ama ikinci Dnya Sava dneminde onlar karamsarla dre-
cek gelimeler de olmuyor deildi.
8 austos 1939'da 600 Yahudi mlteciyle Panama bandral Pa-
rita gemisi izmir limanna geldi. Hkmet Yahudilerin karaya k-
masna izin vermedi. Gemi bir hafta sonra limandan bir bilinme-
ze doru yelken at.
12 austos 1939'da ekoslovakya Yahudilerini tayan iki ge-
minin Finike limanna yolcu karmasna izin verilmedi.
15 aralk 1941'de 769 Rumen Yahudisi'ni tayan Struma gemisi-
nin stanbul'a yolcu indirmesi yasakland. Ancak baz yolcular
anslyd. Bu yolcular, hamile olduu ve kanama geirdii iin ge-
miden alnan Medea Salamovvitz, Filistin'e giri vizesi bulunan 5 ki-
i ve Segal ailesiydi.9 Karadeniz'e almaya zorlanan Struma gemi-
sini 24 ubatta kimlii belirsiz bir denizalt torpilleyerek batrd.
Babakan Refik Saydam Meclis'te yapt konumada, "Trki-
ye bakalar tarafndan arzu edilmeyen insanlar iin vatan hizme-
ti gremez. Bizim tuttuumuz yol budur. Kendilerini bu sebepten
stanbul'da alkoymadk" dedi.
Struma faciasnda lenlerin ansna 27-28 ubatta Filistin'deki
tm sinagoglarda dualar okundu. Yahudiler kendilerini evlerine
kapatarak olay protesto ettiler. Anadolu Ajans'nn bunu haber
yapp abonelerine gndermesi zerine Babakan Refik Saydam
ajansta alan 26 Yahudi gazetecinin iine son verdiini aklad!
stanbul Musev Lisesi Mdr David Markus, Cumhurbakan
smet nn'ye bavurup Alman uyruklu binlerce Yahudi hekim
ve eczacnn Trkiye'ye g etmelerine izin verilmesini istedi.
Teklif reddedildi.
Bu arada, youn i ve d sorunlara kalbi dayanamayan Baba-
kan Refik Saydam 7 temmuz 1942'de vefat etti. Yerine kr Sa-
10
raolu getirildi.
9. Martin Segal, Standard Oil Company of Nevvyork (SOCONY imdiki adyla Mobil
Oil) irketinin Romanya'daki mdryd. SOCONY'nin Trkiye genel mdr Wal-
ker, irketin Trkiye temsilcisinden ailenin kurtarlmasn istedi. Youn abalar sonucu
iileri Bakan Faik ztrak'n zel izniyle Segaller kurtarld. Onlara yardm ederek ha-
yatlarn kazandran irketin Trkiye temsilcisi ise Vehbi Ko'tu.
10. "Zamann babakan kadnlara ister yedi yanda olsunlar, ister yetmi yanda olsun-
lar, 'Gzel ocuk' diye hitap ederdi. Erkeklere de 'Delikanl'. Gzel kadnlarn kulana
kkrerdi: 'Neden bu kadar gzelsin V Ayn adamn devlet adaml da ancak o alaturka-
lkta olabilirdi... Saraolu hem efe bavekil, hem apkn bavekildi." (Nimet Arzk, Men-
deres'i ipe Gtrenler, 1960, s. 17)
391
Babakan Saraolu 11 temmuz 1942'de aklad kabinesin-
de Ticaret bakanln Behet Uz'a verdi.
Evliyazadeler uzaktan da olsa bir akrabalarnn yllar sonra h-
kmette yer almasna ok sevindiler.
Burada bir parantez aaym: Saracolu-Uz ikilisi o tarihe kadar
kimsenin cesaret edemedii bir karara imza atarak, fiyatlar ser-
best braktlar! Doal olarak sava koullarnda fiyatlar alabildi-
ine ykseldi. Haberi nceden renen zmirli baz tccarlar o
gnlerde olaanst kazanlar elde etti. Altnn deeri ykseldi,
Trk liras deer kaybetti. Bu enflasyonist ortam sekiz ay sonun-
da Behet Uz'u bakanlndan etti.
Neyse...
kr Saraolu'nun babakan olmasyla Dileri bakanlna
"vatan airi Namk Kemal'in" torunu, Maliye Nazn Menemenliza-
de Mehmed Rfat Bey'in olu Numan Menemenciolu atand.
Tesadf m?
Baba Menemenlizade Mehmed Rfat Bey, Birinci Dnya Sava-
'na girmeme taraftaryd. ttihatlarn asker kanadyla ters d-
p Maliye nazrlndan ayrlmt.
imdi oul Numan Menemenciolu Dileri bakanl koltu-
undayd ve o da tpk babas gibi, kinci Dnya Sava'na giril-
mesine karyd...
Bu zor greve atanan Numan Menemenciolu ilk ve ortaokulu
Selanik'te okumu, lise renimini stanbul Fransz For Lise-
si'nde grm, Lozan Hukuk Fakltesi'ni bitirmiti.
Bekrd.
Days -air Namk Kemal'in olu- Ali Ekrem Bolayr'n kz
Masume'yle nianlanm ancak evlenmemiti.
svire'de okurken evlendii svireli eini gen yata kaybet-
tii, onu unutamad ve bu nedenle bir daha hi evlenmedii
syleniyordu...
Numan Menemenciolu "kemik veremiydi"; iki ylda bir ameli-
yat olmak zorundayd. Zor grevi bu artlar altnda yrtyordu.
rnein, Trkiye'nin savaa girmesini grmek iin Kahi-
re'de bir araya gelen nn, Churchill ve Roosevelt zirvesine ta-
nklk yapt.
Ancak 15 haziran 1944'te istifa etti.
Almanlarn, sava gemilerini ticaret gemisi biimine soka-
rak, Boazlar'dan geirip igal altndaki SSCB topraklanndaki
askerlerine silah gtrmesini ngiltere'nin protesto etmesinin,
Menemenciolu'nun bakanlktan ayrlmasyla ayn dneme

denk dmesi bir anlam tayor herhalde!
Trkiye d politikasnda ikili oynamay srdryordu.
Almanlar Trkiye'nin yan banda faaliyet iindeydi. 5 austos
1944'te Yahudi mltecileri tayan Mefkure motoru neada ya-
knlarnda kimlii belirsiz bir denizalt tarafndan batnld, 312
Yahudi mlteci ld.
Trkiye'nin Yahudilere ynelik lmcl hareketlere sessiz kal-
mas dnya kamuoyundan tepki almaya balamt. Bunun sonu-
cu olarak, Yahudi cemaatinin ileri gelenlerinden Haim Barlas,
Hanri Soriano, Edmond Goldenberg, Rifat Karako, Sami Gnz-
berg'in abalaryla Yahudi mltecilerin Trkiye'ye ayak basma-
malar artyla gemiyle ve karayoluyla geilerine izin hakk ve-
rildi. Buna karlk Yahudiler de Kzlay'a 1 000 Trk liras yar-
dmda bulundular.
ttihat ve Terakki iktidar boyunca yer yer alevlenen Yahudilik,
masonluk, Sabetayclk polemii kinci Dnya Sava'nda tekrar
gndeme geldi.
Sac muhafazakrlar, Sabetayistleri Trkiye'ye ada Bat
tarz yaam ve laiklii getiren, hatta byle bir yaam tarzn Ms-
lmanlara dayatan ve dolaysyla mill ve manev deerleri eroz-
yona uratan bir dncenin temsilcisi olarak gryordu!
zellikle slamc gazete ve dergiler, Trkiye basnnn Yahudiler
tarafndan yneltildiini iddia edip, Tan, Son Posta, Akam gazete-
lerinin sahiplerinin Sabetayist; Cumhuriyetim sahibi Yunus Na-
di'nin ise Karay (Krm) Yahudisi olduunu yazyorlard. (N. Rfat
Bali, Musa'nn Evlatlar, Cumhuriyet'in Yurttalar, 2001, s. 437)
Sadece bu evreler deil, baz sosyalistler de ayn iddiay yaz-
yordu:
Byk gazetelere gelince bunlar da Yahudilere aittir. rnein Ah-
med Emin Yalman, Enis Tahsin Til Sabetayist Yahudisi'dir. Yunus Nadi
ise Karaim Yahudisi'dir. Bu suretle matbuat Yahudilerin ellerinin altn-
da olmu olmaktadr. (Abidin Nesimi, Yllarn inden, 1977, s. 118)
Ve o dnemde hayata geirilen bir vergi yasas, bugn bile h-
l Trkiye'nin gndemindedir...
Varlk Vergisi ve Cahide Sonku
11 kasm 1942'de TBMM'de pek de tartlmadan kabul edilen
Varlk Vergisi Kanunu'nun Almanya'daki Yahudi soykrm dne-
393
mine rastlamas Trkiye'deki aznlklarn korkulu yllar geirme-
sine neden oldu.
Konuya "snfsal" bakanlarla, "etnik-dinsel" grenler arasnda,
bugn bile hl sren tartmalar yaanmaktadr.
in z uydu:
Trkiye kinci Dnya Sava'yla birlikte 1 milyonu akn insa-
n silah altna almt. Askere alnanlarn byk blm tanm ke-
simi alanyd. Doal olarak tanm retimi dt, talep karla-
namaz oldu. Buna Avrupa'nn da sava ortasnda kalmas sonucu
ithal mallarn yurda girememesi eklenince piyasada skntlar ba
gsterdi. Doal olarak karaborsa ve vurgunculuk Birinci Dnya
Sava'ndan sonra tekrar ortaya kt. Ve bunu da piyasaya hkim
olan aznlklar yapyordu.
zetle, devlet yeni kaynak bulmak; piyasadan para ekip enf-
lasyonu indirmek; aznlklardan oluan karaborsac ve stokula-
rn ar krlarn yok etmek iin varlk vergisi istiyordu.
Benzer uygulamalar Almanya, Fransa gibi savaan dier lke-
lerde de uygulanyordu. ngiltere'de gelirler yzde 98'e kadar
ykselen oranlarda vergilendirilmiti. Keza ABD'de "Victory Tax"
(Zafer Vergisi) alnmaya balanmt. Savaa girmeyen svire bi-
le be yllna varlk vergisi alyordu.
Sava dnyadaki her evin kapsn almt!
Varlk Vergisi Kanunu'na gre kim ne kadar vergi verecekti?
Bunu belirlemek iin il ve ilelerde komisyonlar kuruldu. te
problem bu komisyonlarn yapsnda ve uygulamalarnda kt.
rnein stanbul'da kimin ne kadar vergi vereceini, Vali Ltfi
Krdar, vali yardmclar, CHP stanbul l Bakan Suat Hayri r-
gpl, Maliye Tefti Kurulu Bakan evket Adalan, Belediye
Meclisi yeleri ve Mithat Nemli, Nuri Dadelen, H. N. Barlo, Mu-
hittin Alemdar, Vkf akmur gibi baz iadamlan belirlemiti.
Maliye mfettileri vergilendirilecek mkelleflerin listelerini
hazrlad. Bu listelerde mkellefler hakknda bilgiler de yazlyd.
Komisyon bir ay gibi ksa srede kimin ne kadar vergi vereceini
tespit etti. Ve sonunda denecek vergi miktarlarn gsteren liste-
ler, il ve ile vergi dairelerine asld.
Ve asl frtna bundan sonra koptu.
Vergilendirilenler drt gruba ayrlmt: Mslmanlar, gayri-
mslimler, dnmeler ve ecnebiler.
Mslmanlar takdir edilen matrahn yzde 12,5'ini, gayrims-
limler yzde 50'sini, Sabetayistler yzde 25'ini ve yabanclar yz-
de 12,5'ini deyecekti.
 Sonuta gayrimslimler Mslmanlarn drt kat, Sabetayist-
ler ise iki kat kadar vergiyi, stelik on be gn iinde deye-
cekti.
lk bakta hakszlk var gibi grlyor. Ama Osmanl'dan o g-
ne uzanan dnemde piyasaya gayrimslimlerin hkim olduunu
dnrseniz, bunun "o kadar da" haksz olmadn dnebilir-
siniz. Sava zenginleri arasnda Mslman says bir elin parma-
n gemeyecek kadar azd.
Peki Varlk Vergisi uygulamasnda hata yok muydu? Olmaz olur
mu ? En birinci yanl, Yahudilerin, Rumlarn, Ermenilerin hemen
hepsinin zengin olduu dncesiyle hareket edilmesiydi!
Kukusuz alelacele hazrlanan listelerde tutarszlklar ve yan-
llklar vard; baz isimler zellikle kayrlm, bazlar ise yok
edilmeye allmt. yle yanllklar vard ki, rnein Mareal to mahkemeyi CHP'li kar gruplarnn etkilediini iddia etti.
Fevzi akmak'a byk bir vergi konmutu!
Baka "nedenlerle" vergi borcu karldn iddia edenler de
yok deildi. 150 000 lira vergi borcu karlan kereste tccan er-
meni Parseh Gevrekyan, bu kadar byk bir rakamn karsna
karlmasn yle aklyordu:
Cahide Sonku'yla (dnemin nl sinema oyuncusu) birlikte yaar-
dm. Ona hoca tuttum, Yazlk ve klk ev aldm. Araba aldm. Onunla
ilikimizi kskananlarn Varlk Vergisi'ni frsat bilip bana yklendikle-
rini biliyorum. (Rdvan Akar, Akale Yolcular, 2000, s. 235)
Vergi oranlan iin itiraz "mevzubahis" edilmiyordu. Ama her
devirde olduu gibi "iini bilenler" yok deildi. ou tccar, Ba-
bakan kr Saraolu, stanbul Valisi Ltf Krdar vb. nezdinde
giriimlerde bulunup borlarn kk miktarlara indirdiler.
Trkiye'de Yahudiler, Ermeniler, Rumlar ve Sabetayistler Var-
lk Vergisi'ni hep "byk sorun" yaptlar.
yle bir hava yaratld ki, sanki lke gllk glistanlkt ve dev-
let aznlklar acmaszca soymutu! Kimse sava ekonomisinden
bahsetmiyordu!
Bir kez daha altn izmek gerekiyor:
18 milyonluk bir lkenin 1 milyon askeri nasl beslenecekti? Fi-
yatlar 1940'ta yzde 39,1941'de yzde 93 orannda artmt. Cumhu-
riyet altn sava ncesi 10,78 lirayken 1942'de 32 liraya kmt.
Aksini dnmek Trkiye tarihine a bakmaktr. Bu dnemin
koullarn gz nne getirmeden yorum yapmaktr.
Bezmenler, Atabekler, Dilberler gibi bilinen Sabetayist ailele-
rin korkun parasal miktarlar demek durumunda brakldklar
srekli yazlmaktadr.
Ancak bu "korkun parasal deme" yapanlardan Refik Bezmen,
orta Yahudi Leon Toranto'ya ait 200 hisseyi o kaos ortamnda,
gerek deerinin yaklak onda birine karlk gelen, 400 000 liraya
satn alabilecek kadar zengindi. ki ortak biri Yahudi dieri Sabeta-
yist, ikisi de varlk vergisi "maduru"!
Ve Bezmenler ortaklarnn hisselerini 400 000 liraya alacak ka-
dar zenginler.
Bu biraz kafa kartrmyor mu?
ki ortak arasndaki gelimeler aslnda bir gerei gzler n-
ne seriyor. ki eski ortak bu hisse sat meselesinden dolay so-
nunda mahkemelik oldu. Davay Bezmenler kazand. Leon Toran-
Varlk Vergisi'yle Trkiye'de para el deitirdi. Dorudur. Ama,
gayrimslimlerin paralarnn kimlere gittii de aratrma konu-
sudur !
Varlk Vergisi Kanunu'nu kararak Sabetayistleri ezdii iddia
edilen CHP 1 1 vergi borlarn deyebilmek iin mallarn kaptran
Yahudi Leon Toranto'ya kar Bezmenlerin yannda yer almt.
Yahudi Leon Toranto'nun paras Sabetayist Bezmenlere geti.
Not: Trkiye'nin her kark siyas-iktisad dneminde bir aile
hep gndeme geliyor: Bezmenler!
1980'li yllarda Santral Holding operasyonunda Refik Bezmen
ve Fuat Bezmen'den, 199O'l yllarda Halil Bezmenin ABD mace-
ralarna kadar zellikle son yirmi be yldr medya manetlerinde
hep Bezmenler var!
Keza "Toranto davas" nedeniyle 194O'l yllarn gazete manet-
lerinde yine Bezmenler vard...
Varlk Vergisi'nin byk yanl borcunu deyemeyen 1 229 ki-
inin Akale gibi -km Eskiehir Sivrihisar- alma kamplarna
gnderilmesiydi.
Gidenlerin ou stanbul'dand.
zmir'deki srgn says sadece 88 kiiydi.
Varlk Vergisi ncelikle stanbul piyasasn etkilemiti. zmir,
Bursa, anakkale, Balkesir, Manisa, Mersin, Edirne, Samsun,
Kayseri gibi yerler ikinci plandayd.
Ama Varlk Vergisi'nin etkisi salt ekonomik yaamda hissedil-
medi. rnein zmir Karata'ta ve Bahribaba Park'nda yaplan
I I. ismet Paa'nn kardei Rza Temelli'nin ad Varlk Vergisi madurlarnn mallarn
alanlar arasnda geti. Borlarn deyemeyen Idrofil Pamuk Fabrikas'n ve kmr nak-
liyat iin 300 tonluk bir gemi almt. (Emin Karaku, /ste Ankara, 1977, s. 69)
 iki binann Yahudilerin yaklmas amacyla hazrland dediko-
dusu kenti sarsacakt.
Keza stanbul'da Or Hayim Hastanesi yanndaki Et ve Balk
Kurumu'na ait arazide ina edilen binann Yahudileri yakmak iin
yapld iddias da bu kentteki Musevileri korkutmutu. stelik
brakn o dnemi, bugn bile, merkezi srail'de bulunan Siyonist
Arivi'nde "Trkiye Yahudi vatandalarn imha etmek iin frn-
lar hazrlamt" diye yazlan raporlar vard. (Rdvan Akar, Aka-
le Yolcular, 2000, s. 178)
Peki bir abart yok mu ?
Dnemin nl gazetecisi "Kandemir" stanbul'dan Akale'ye
ilk giden 45 kiilik heyetle yolculuk yapt, yolda ve ilede grdk-
lerini kaleme ald. Babakan kr Saraolu, "Neden bu kadar
ar yazlar kaleme aldn, bunlar memleketimize zarar vermiyor
mu?" diye sorunca u yant verdi:
O gnlerde yalnz stanbul'da evke tbi elli binden fazla Akale
yolcusu vard. Bunlarn byk bir ksmnn, "Adam sen de, varsnlar
srsnler, mrmn sonuna kadar orada brakacak deiller ya, bir
mddet sonra kurtulunca gelir, yine parama kavuurum" diye Aka-
le'de yan gelip oturacaklarn zannederek borlarn dememekte ta-
alll gsterdiklerini duymayanmz yoktur. Bylelerini orada sefa s-
rlmediini, aksine en ar mahrumiyetler iinde alldn anlatp zel sektr yatrmlar da yok deildi. Peki bu zel sektr yat-
korkutmak suretiyle borlarn demeye tevik etmek, memleketin
menfaatinden baka bir gayeye matuf olabilir mi ?.. (Kandemir, Yakn
Tarihimiz, 1962, c. 1, s. 183)
Bu Varlk vergisi nelere mal olmutu ?
srail 14 mays 1948'de bamszln ilan ettikten sonra Trki-
ye'den binlerce Yahudi'nin "anavatanlarna" dnme nedenleri
arasnda Varlk Vergisi de gsterilmektedir.
12
Bu konuda eitli "komplo teorileri" de mevcuttur. Mill Gaze-
te'nin keyazan Afet lgaz, Varlk Vergisi'ni "Yahudi-dnme kom-
polosu" olarak grmektedir. Yazar lgaz'a gre, "srail'in devlet
olabilmesi iin 'blgedeki Filistin nfusunu geecek' rakam tuttu-
rabilmek amacyla" Varlk Vergisi "dnme gazetecilerin" oyunuyla
yrrle sokulmu ve bylece Trkiye'den Yahudilerin srail'e
12. Cumhuriyet'in ilanndan itibaren Yahudi g: 1923-1931 aras I 339; 1932'den
1940'a kadar 2 363 ve 1940-1947 aras 3 606 kiidir. 1948'de 4 362, 1949'da ise 26 306
kiidir. 1950'de bu rakam 2 491'e ve 1955'te 339'a kadar der. I956'da I 7IO'a ve
I957'de I I97'ye kadar kar. 1960'ta 387'ye der ama 196l'de tekrar I 829'a kar.
nili kl Yahudi g devam eder gider.
g gerekletirilmiti. Zaten "kanunu imzalayan bakanlardan
dnme, de masondu"! (Mill Gazete, 23 austos 2002)
Afet lgaz'n makalesine "komplo teorisi" diyebilirsiniz; ama
aklnzda u soru da bulunsun: yaklak be yz yldr hibir soy-
krm felaketi yaamam, Osmanl'nn ve Trkiye'nin dier teba-
as ve yurttandan ok ayr bir muamele grmemi -hatta son
otuz ylda Rum ve Ermeni aznla gre daha yaknlk hissedil-
mi- 90 000 nfuslu bir topluluun 35 000'i neden g etmitir? 1 3
Nedeni ne olursa olsun bir gerek vard: eyrek yzyl nce
"tek dil, tek kltr, tek ulus" ilkeleriyle kurulan ve daha "emekle-
me anda olan" Trkiye'ye, Yahudiler sadakatsizlik yapmt!
Ne yazk ki baz Yahudilerin ilk frsatta Trkiye'den kaarcas-
na uzaklamalar, kalan Yahudileri zor durumda brakacakt...
Uzatmak istemiyorum. Varlk Vergisi konusunda yaplan bir di-
er yorum da udur: Varlk Vergisi'nin en olumsuz sonucu ise, her
an bir devlet mdahalesiyle karlap mallarn kaybedeceini
sanan gayrimslimlerin artk Trkiye'de kolay kolay yatrma y-
nelmeyip, her an lkeyi terk edecekmi gibi para kazanma yolla-
rn tercih ettiler!
Hi yle bir aratrma grdnz m: Cumhuriyet dnemin-
deki yatrmlar kimler yapmtr? Evet, biliyoruz ki devlet; ama
rmlarnn yzde kan aznlklar yapmtr ? Byle bir alma
yaplmad iin bilmiyoruz. Ama Ermenilerin ve Rumlann
Cumhuriyet dneminde ne tarm ne de sanayi yatrm yapma-
dn biliyoruz. Peki Yahudiler?.. te konunun hassas noktas
burasdr.
nce bir soru: Yahudiler dnyada neden borsa, sanat, edebi-
yat, bilim alanlarnda ok baarldr ? rnein Yahudi kif ne-
den oktur ?
Yant basittir: bata Avrupa olmak zere ou yerde Yahudile-
rin toprak, mlk sahibi olmas yasakt. Aynca srekli srgn edi-
len Yahudiler de tarm, sanayi gibi kalc yatranlara ynelmek is-
temiyorlard.
Gelelim bizim topraklara... Gerek Osmanl'da gerekse Trki-
ye'de byk yatrmc ka Yahudi tanyorsunuz? Bir elin parma-
13. Hac Bayram Veli soyundan gelen Fuad Bayramolu Vehbi Ko'un ablas Zehra K-
tkolu'nun kz Nesteren'le evliydi. Bayramolu, Varlk Vergisi dneminde Babakan
kr Saraolu'nun zel kalem mdrln yapt. Aradan yllar geti, I992'de, Yahu-
dilerin ispanya'dan Osmanl topraklarna geliinin 500. ylnda kurulan, "500. Yl Vak-
fi"nn kurucularndan biri oldu. imdi bu iki olay nasl "okumamz" gerekiyor ? zele-
tiri mi yapp vakfa kurucu olmutu; yoksa Varlk Vergisi fazla m abartlmt ? Ya da tm
bunlar bir oyunun paras myd ?

n gemez! Kompradorlarn ounluunun Yahudi olmasnn
kukusuz tarihsel nedeni vard.
Toparlarsak, Varlk Vergisi'nden sonra Yahudilerin Trkiye'ye
yatrm yapmaktan vazgetiklerinin hibir gereklii yoktur.
Biliyorum, uzattm ama, bir noktann daha altm izmek istiyo-
rum. Trkiye'de Varlk Vergisi konusunda fikir yrtenlerin he-
men hepsi bir kitab kaynak gsteriyor: Faik kte'nin, Varlk
Vergisi Facias.
Varlk Vergisi'nin uygulaycs stanbul Defterdar Faik kte,
"vicdan azabna dayanamam" bu kitab yazmt!
Sahi yle mi ?
Dnemin brokrat Cahit Kayra'nn '38 Kua adl kitabna g-
re, DP hkmetinin geldiini gren Faik kte, "korktuu bir ak-
betten kurtulmak iin" bu kitab kaleme almt! Ayrca Faik k-
te'nin en byk hatas ve korkusu, Varlk Vergisi nedeniyle elden -
karlan bir Ermeni vatandan evini satn almasyd! (2002, s. 139)
stelik Faik kte bir Sabetayist'ti!
"Faik kte, Yahudi kaynaklarda Yahudi olarak tasnif edilmek-
tedir." (Yaln Kk, Tekeliyet, 2003, s. 342)
Son bir ayrnty daha vermem gerekiyor: Varlk Vergisi'nin ka-
rarn CHP hkmeti vermiti. Peki uygulayclar kimdi ?
Stk Yrcal, Emin Kalafat, Halil Ayan, Nedim kmen, hsan
Ba gibi Demokrat Parti'nin nde gelen maliyecileri...
Keza Ltf Krdar da daha sonra DP'ye geecekti.
Geelim...
Bykeli Dr. Aras'a byk oyun
Biz yine Evliyazadelerin damad Dr. Tevfk Rd Aras' brak-
tmz Londra'ya dnelim...
Ankara'nn, Londra Bykelisi Dr. Ara'tan ilk istei hayli il-
ginti: Trk liras zerinde artk smet Paa'nn fotoraf baslma- dan rahatszd. Ve bunu her frsatta Ankara'ya bildiriyordu.
ya balanmt. zerinde Atatrk resmi bulunan eski para kalp-
lan Londra darphanesinde imha edilecekti. mha srasnda Trk
Bykelilii'nden bir grevlinin darphanede bulunmas gereki-
yordu. Dr. Ara, Bykelilik mstearn darphaneye yollarken,
dost sohbetlerinde Ankara'ya gnderdii "terbiye d" szler k-
sa srede "mill efin" kulana kadar gidecekti...
Aslnda Atatrk fotoraf bulunan paralanl ngiltere'de imha
edilmesi yeni bir dnemin baladnn en somut gstergesiydi.
Fakat Dr. Ara inand siyasal yoldan amyordu. Trk d poli- ra ve Ankara anlat.
399
tikasmdaki tercihi Ankara'yla yollarn tamamen ayracakt...
Yukanda yazdm gibi Dr. Ara ile smet Paa'nn arasnda,
kinci Dnya Sava'nda izlenecek d politika konusunda farkl-
lklar vard.
Dr. Ara hl Sovyetler Birlii'yle ittifakn srdrlmesinden
yanayd; smet Paa ise "ok seenekli" ngiltere, Fransa, Alman-
ya ve Sovyetler Birlii'yle dostluk ilikilerinden yanayd. Ancak
Sovyetler Birlii'yle ilikilerin, Atatrk dneminde olduu gibi s-
cak devam etmedii de aikrd.
Trk d politikas deiiyordu ama Dr. Ara hl Atatrk d-
nemi siyasal izgisinde srarlyd. Bu nedenle baz lke bakent-
lerinin de tepkisini ekmiyor deildi! rnein Arnavutluk'un i-
gali srasnda talya'ya kar Balkan devletlerini birlikte harekete
geirmek amacyla yapt "diplomatik abalan" renen talya,
Trkiye'ye ikyette bulundu. Ankara, talyan elisini, "Trki-
ye'nin d politikasn artk Dr. Tevfk Rd Ara ynetmiyor" di-
ye yattrd!
Ve bir olay smet Paa'ya, Dr. Aras'tan kurtulma olana verdi:
Almanya'nn Sovyetler Birlii'ne saldrmas zerine ngiltere D-
ileri Bakan Anthony Eden ittifak grmeleri yapmak iin
Moskova'ya gitti. Bata Stalin olmak zere nde gelen isimlerle
toplantlar yapp lkesine dnd. Trkiye neler konuulduunu
merak ediyordu.
Dr. Ara, Moskova'daki grmelerde bulunan yakn dostu
Sovyetler Birlii'nin Londra bykelisi van Mihaylovi Mays-
kiy'den bilgiler ald.
Diplomasi kurallanm amamak iin ngiltere nezdinde de giri-
imde bulundu. Dileri Bakan Eden nce Moskova'dan Trki-
ye'ye gemekte olan Ankara bykelisinin yerine ulamasnn
ardndan bilgi vereceini syledi. Aslnda ngiltere, Dr. Aras'n
Sovyetler Birlii'nin Londra bykelisiyle ok samimi olmasn-
Artk Ankara da bu ilikiden rahatszlk duymaya balamt.
Dier yandan Dr. Aras'n Sovyetler Birlii nezdindeki arln
bildii iin, damad Fatin Rd Zorlu'yu, Alman ordulannn
Moskova smnna kadar dayanmas zerine Sovyetler'e yeni ba-
kent yaplan Kuybiev'e, maslahatgzar olarak tayin etmiti!
Dr. Aras'n her ne kadar Sovyetler Birlii nezdinde gl iliki-
leri olsa da Ankara artk ngiltere'nin baskarma dayanamayacak
noktaya gelmiti. Sonunda Dr. Aras'n "ipinin ekilmesi" iin Lond-
 401

Dileri Bakan Anthony Eden, Dr. Aras'n randevu tekliflerine yaptlar. Oylama srasnda bu milletvekilinin yan sra Celal
bir trl yant vermedi. Ankara bunu sorun yapt. Dr. Aras'm iini Bayar ve Fuad Kprl de ret oyu verdiler.
savsakladn iddia etti ve ona seenek sundu: ya istifa ede- CHP iinde muhalefet hareketi ortaya kmaya balad.
cek, ya veklet emrine alnacak ya da emekliye sevk edilecekti. Bunun nemli nedeni, ikinci Dnya Sava liberal-demokrat l-
Dr. Ara son kk seti. 1943'te emekli olmak zorunda kald. kelerin stnlyle sonulanp, tek partili otoriter faist yne-
Atatrk'n d politikas artk tamamen rafa kaldrlyordu... timlere dayal siyasal sistemlerin gzden dmesiydi.
Dr. Aras'n yerine, Londra bykeliliine, Atatrk'le gr ayr-
Bat, Nazi Almanyas'na kar ittifak yapmt; imdi ise ayn
lna den, zmir Suikast davasnda yurtdnda olduu iin gya-
cephe Sovyetler Birlii'ne kar kuruluyordu.
bnda yarglanan, on yl hapse mahkm edilen ve Mustafa Kemal
inn Trkiyesi safn Bat olarak belirlemiti. Ama burada yer
vefat edince Trkiye'ye gelen Hseyin Rauf Orbay atand!
almann koullan vard. rnein, tek partili siyasal yaama son
Dr. Ara emekli olur olmaz, Moskova Bykelilii mstearl- vermek gerekiyordu. Cumhurbakan nn de demokrasi sinyal-
na kadar ykselen damad Fatin Rd Zorlu da Beyrut konso-
leri veriyordu. Bu demeler, konumalar CHP iindeki muhalifle-
losluuna atand!
ri umutlandryordu.
Evliyazedaler ile ismet Paa arasndaki mcadele hi bitmeye- Londra'dan Ankara'ya dnen Dr. Tevfk Rd Ara altm ya-
cekti...
ndayd, ama ok zinde ve kabna smayan biriydi. Ankara Bah-
elievler'deki evini smet Paa muhaliflerinin merkezi haline ge-
Evliyazadelerin yeni yldz tirmiti. Ve bu muhalefetin ban eken isimlerden biri ise Evli-
yazadelerin dier damad Adnan Menderes'ti...
Topra olmayan kyllere geimlerine yetecek kadar toprak ttihat ve Terakki dneminde Evliyazadelerin gl ismi Dok-
verilmesini ngren "iftiyi topraklandrma" yasa tasarsnn
tor Nzm'd; Atatrk dneminde ise Dr. Tevfik Rd Ara!
Meclis'te yeni bir partinin doumuna vesile olacan sanrm o
ok partili siyasal yaama geecek Trkiye'nin, bu yeni dne-
gnlerde kimse tahmin etmiyordu.
minde ise, bir dier damadn, Adnan Menderes'in yldz parlaya-
Kylye ncelikle devletin elinde olup da kullanlmayan top- cakt...
raklar datlacakt. Buna ek olarak, tarma elverili blgelerde,
toprak aalarnn elindeki arazinin 5 000 dekardan fazlas, tarma
elverisiz yerlerde ise 2 000 dekardan fazlas kamulatnlp ky-
lye verilecekti.
te bu madde CHP'yi ikiye blecekti. Parti iinde Adnan Men-
deres, Emin Sazak, Cavit Oral gibi byk toprak sahibi milletve-
killeri yasa tasarsnn bu maddesine iddetle kar ktlar.
Hkmet yasa tasarsn TBMM'ye gnderince, Meclis otuz iki
kiiden oluan bir karma komisyon seti. Komisyon yelerinde
arlk byk toprak sahiplerinindi. Adnan Menderes komisyo-
nun "mazbata muharriri", yani raportr olmutu.
Gerek bu komisyondaki almalar ve gerekse Meclis'te yasa
tasarsna kar yapt konumalar, Adnan Menderes adnn, ba-
kent siyas evrelerinde duyulmasn salad.
Evliyazadelerin damad Menderes tasarya kar sava amt.
Toprak reformu komisyonda grlrken, 1945 bte yasas
Meclis'e geldi. Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Emin Sazak
hkmeti ve lkenin ekonomik durumunu eletiren konumalar
 On dokuzuncu blm
21 haziran 1945, Ankara
Zonguldak'tan dneli daha gn olmutu.
Ankara Bahelievler'deki evinde yapt "perembe toplantla-
r n a yetiebilmek iin seim dneminde kendisine yardmc olan
ok kiiye teekkr ziyaretine bile gidememiti.
Perembe toplantlarna Dr. Ara ok nem veriyordu. Siyas
stratejilerin tartld Bahelievler'deki ev, CHP muhalefetinin
merkeziydi.
Bu toplantlara srekli gelen iki isim vard: Adnan Menderes ve
Fuad Kprl. Sonradan Celal Bayar ve onun araclyla Refik
Koraltan.
TBMM'de bteye ret oyu verilmesi, baz yasa maddelerinin
deitirilmesi gibi, siyasal tavrlarn konuulup tartld yerle-
rin banda Dr. Aras'n evi geliyordu.
Dr. Ara kendisini o grubun gerek ruhu, beyni sayyordu. Fakat
Meclis'te olmamasnn byk handikap tekil ettiini gryordu.
Memleket sratle ok partili sisteme gidiyordu. Manzara, ikinci
partinin Meclis iinden kacan belli ediyordu. ankaya'dan ve
CHP bakanlk divanndan szan haberler byleydi. Eski Dileri
bakan ancak Meclis'e girmek suretiyle hukuk statsn de duru-
ma uygun hale getirebileceini biliyordu. Zonguldak ii muhitiydi.
I. Refik Koraltan, DYP'li Mehmet Ali Bayar ile zelletirme idaresi eski bakan Uur
Bayar'n byk daylardr! Refik Koraltan'n yeeni Sevin Hanm, DP dneminin istan-
bul valisi ve Belediye bakan Kemal Aygn'le evliydi. Bu evlilikten doan Baysan Hanm,
AP'nin nl Sanayi ve Ticaret bakan Nuri Bayar'n ei, Mehmet Ali Bayar ile Uur Ba-
yar'n anneleridir.
Bir ek: Refik Koraltan'n olu Ouz'un ei Glseren (Bereket) ile Dileri eski bakan
Vahit Halefolu'nun ei Fatma Zehra (Bereket) kardetir.
Son not: Kemal Aygn'n yeeni Ouz Aygn yllarca AP grup bakanvekillii yapm,
1999 seimlerinde DSP'den milletvekili seilmitir.
Eee, kendisi de soldayd. O halde en uygun seim blgesi Zongul-
dak olacakt. (Metin Toker, Tek Partiden ok Partiye (1944-1950),
1998, s. 64-65)
Dr. Ara adayln koymadan nce, "CHP makamnn" bu duru-
mu nasl karlayacan renmek istedi. Bilgi alamad. CHP ta-
rafndan hl "istenmeyen adam" olduunu bir kez daha anlad.
O dnemde herkese "damadm" diye tantt Adnan Mende-
res'in ve Celal Bayar'n tavrn merak etti. Bayar, "Kazanma ihti-
maliniz az, ancak ne olur, sadece bir ma kaybetmi olursunuz"
dedi.
Dr. Aras'n Zonguldak'tan aday olmasnn nedeni bakayd.
Zonguldak seimi bir simgeydi.
Her ey on gn nce Babakan kr Saraolu'nun bir tebli-
iyle balamt:
"Ak bulunan Kocaeli, Zonguldak, Sivas, Burdur, stanbul ve
orum milletvekillikleri iin hazirann 17. pazar gn seim ya-
plmasna ve bu seimde partimiz merkezi tarafndan aday gste-
rilmemesine Genel Bakanlk Divan'nda karar verilmi bulun-
maktadr."
Bu aklama herkesi oke etmiti. Ne demekti imdi bu; bir
seim olacak ve tek parti dneminde CHP merkezi aday belirle-
meyecek ? Rejim liberalleme ynnde ilk adm bu teblile at-
mt!..
Trkiye'de ilk kez bu araseimde adaylar birbirleriyle yara-
cakt. Bildirilerle, mitinglerle, nutuklarla propaganda yaparak
halktan oy isteyecekti.
Dr. Tevfk Rd Ara bu nedenle Zonguldak'tan adayln
koydu.
Adayln koymasnn bir dier nedeni ise, Metin Toker'in yaz-
d gibi, perembe toplantlarnda bir konu dikkatini ekmiti:
ev toplantsnda milletvekili olan muhaliflerin dierlerine gre
daha bir siyasal arl vard. Szleri daha ok dinleniyor, dn-
celerine daha ok nem veriliyordu. Eer ileride Bahelievler'de-
ki evden bir parti doacak olursa, onun bana geebilmek iin
milletvekili olmas gerektiini dnyordu.
Bu hesab yapan sadece kendisi deildi. smet Paa'nn o ara-
seimde Zonguldak'a ayr bir nem verip, Dr. Aras'n seilmeme-
sini nlemesinin altnda bu gelecek hesab yatyordu!
Sonuta Dr. Ara seimi kaybetti.
Ama pes etmiyordu.
 O gnlerde SSCB'nin Trk-Sovyet Dostluk ve Saldrmazlk Baykurt'un ad makale yazacak yazarlar olarak kamuoyuna ak-
Antlamas'nn gnn koullarna uygun hale getirilerek yenilen-
lanmt.
mesini istemesi, Ankara tarafndan abartlarak, kuzey komusu-
Toplantlar Dr. Aras'n Bahelievler'deki evinde oluyordu.
nu tekrar Osmanl Devleti dneminde olduu gibi bir "korku im-
paratorluuna" dntrvermiti!
"Celal Bayar ve arkadalar" denilince sonraki olaylarn tesiriy-
Yeni dnya dzeni kuruluyordu ve Trkiye Bat'yla ittifak pe-
le akla Bayar, Menderes, Koraltan ve Kprl gelir. Halbuki bu
indeydi. Bunun yolunun Sovyetler Birlii dmanlndan geti-
ini biliyordu! drtl 1942'lerden itibaren Dr. Aras'n Bahelievler'deki ikametg-
hnda srp giden grmelerin, sohbetlerin bir araya getirdii bir
Dr. Ara, Ulusal Kurtulu Sava'nn ilk ileri bakan Cami
gruptur. 0 tarihe kadar Bayar ile Menderes arasndaki iliki ayn
Baykurt ile Zekeriya-Sabiha Sertel iftinin Tan gazetesindeki, bu
meclisteki iki milletvekilinin birbirlerini balaryla selamlamalarn-
politikalara kar kan, Sovyetler Birlii'nin Trkiye topraklarn-
dan, ok ok el skmalarndan ibarettir. Bayar ne babakanln-
da gz olmadn analiz eden makaleleri Ankara'da baz evre-
da ne de ondan nce Menderes hakknda iyi veya kt bir ey d-
lerin tepkisini ekiyordu.2
nmtr. (Metin Toker, Tek Partiden ok Partiye (1944-1950),
Sonunda 4 aralk 1945 sabah stanbul Beyazt Meydan'nda 1998, s. 529)
toplanp slogan atarak Babli'ye yryenler Tan gazetesini yerle
bir ettiler!
Dr. Aras'n evindeki toplantlarda, Celal Bayar, Adnan Mende-
Bu terr hareketinin amac sadece Tan gazetesini susturmak res, Fuad Kprl ve stanbul'dan gelen Zekeriya Sertel ba e-
myd? Hayr. CHP iindeki Bayar, Menderes, Kprl, Koraltan
kiyordu. Toplantlarda bazen Sabiha Sertel de bulunuyordu. Sol-
ile sol muhaliflerin arasn amak iin mi yaplmt?
cu Serteller ile "Demokratlar" o gnlerde ok samimiydi. yle ki
Meselenin gerisinde ok ince bir siyasal taktik yatyordu... trenle Ankara'dan stanbul'a dnecek Sabiha Sertel'i uurlamaya
Birka ay nce Celal Bayar, Fuad Kprl, Adnan Menderes, Adnan Menderes ve Fuad Kprl geliyordu.
Zekeriya Sertel, Dr. Tevfk Rt Ara, "faizme ve her trl dik-
tatrle kar demokrasi yanls" herkesi bir partide toplamay
Serteller istanbul'a dnerken Adnan Menderes istasyona kadar
planlamlard.
gelerek kendilerini uurlamt. Trenin penceresinden Sabiha Sertel
lkeler zerinde anlamaya bile varmlard:
bana, "Karaku yazlar alp gndermekte acele et" diye ricada bulu-
- Yeni parti burjuva demokratik hak ve zgrlklerini savuna- nuyor, Adnan Menderes de, "Merak etmeyin hanmefendi, yazlar ar-
cak.
ka arkaya gnderilecektir" diyordu. (Emin Karaku, te Ankara,
- leri devleti olacak. Ancak devletin yapamad iler zel te- 1977, s. 98)
ebbse braklacak. Ama onlar da devletin kontrol altnda al-
acak.
Aslnda dergi karma ve siyasal parti kurma fikri stanbul'da-
- Trk-Sovyet dostluu d politikann temeli olacak. ki dost ortamlarnda domutu:
- Trkiye bamsz ve bar olacak. (Zekeriya Sertel, Hatr-
ladklarm (1905-1950), 1968, s. 261)
Sertellerinkine ev deil de bir aydnlar kulb, bir kltr oca,
Bu hareketin bir yayn organ olmas iin kollar svamlard. bir mektep demek lazm. Orada kimler yok ki ? Sadreddin Celal ile
Grler adl dergide Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuad ei Nzma Hanm, Nzm'in kz kardei Samiye ile kocas eyda
Kprl, Behice Boran, Niyazi Berkes, Pertev Nail Boratav, Ze- Bey, Halet ambel Hanm ile Nail Bey, Sabahattin Ali ile liye Ha-
keriya Sertel, Dr. Tevfk Rd Ara, Halide Edib Advar, Cami nm, Mehmet Ali Aybar ile Siret Hanm, Kemal Salih'ler, Cami Bey,
Dr. Adnan Advar, Bal Mahmut'lar, Adnan Cemgil'ler, Celal Bayar
2. lgintir; Dr. Ara, Sovyetler Birlii'yle dostluk ve ibirlii yaplmasn belirten maka-
lelerini Tan gazetesinde; i politikaya ilikin demokrasi, hrriyet isteyen deerlendirme-
Bey, Ramazan Arkn'lar ve Babli'den, niversiteden, politikaclar-
lerini Ahmed Emin Yalman'n Vatan gazetesinde yazyordu! Ahmed Emin Yalman Sov- dan ad saymakla bitmeyecek pekok ahsiyet. (Sadun Tanju, Eski
yetler Birlii'yle yaknlk politikasna kar olduu iin Dr. Aras'n gazetesinde d poli- Dostlar, 2000, s. 16-17)
tika yazmasna izin vermiyordu!
 Bugn, Celal Bayar'n adnn sosyalistlerle birlikte grnmesi
ok kiiye artc gelebilir. Ama dn yle deildi. rnein, kti-
sat Vekili Mahmud Celal (Bayar), 1921 ylnda Hkimiyeti Milli-
ye gazetesine bakn nasl bir aklama yapmt:
"Devlet sosyalizmine kar olanlar, ferdiyeti kuvvetli, sermaye-
si zengin memleketler ahalisidir. Tanzimat'tan beri, elverisiz
artlar altnda Avrupa kapitalinin memleketimize imtiyazl bir e-
kilde girmesinin ve iktisad kaynaklarmza hkim bulunmasnn
esef verici neticeleri gz nndedir."
Keza Celal Bayar, "slam sosyalizmi"ni savunan Yeilordu iin-
de de yer almt.
Sosyalizm, Celal Bayar iin o yllarda c deildi. Seim gezisi
iin gittii izmir'de, 6 nisan 1947'de yle konuacakt:
"Ben eer Trk milletine fayda temin ediyorsam, kanaatlerim-
den fedakrlk yaparak sosyalist de olurum."
Sylemek istediim udur: 194O'l yllarn ikinci yansnda s-
tanbul ve Ankara'da yan yana gelen isimler tesadfen bir araya
gelmi deillerdi. Buna bir "demokrasi, zgrlk veya muhalefet
ortak cephesi" denebilir.
Siyasal ortaklk yannda, arkadalk, akrabalk gibi balar da
yok deildi. rnein, Zekeriya-Sabiha Sertel iftiyle, Adnan Men-
deres'in samimi olmasnn zel bir nedeni vard. Zekeriya Ser-
tel'in kz kardei Belks Halim Vassaf, Prof. Dr. Edhem Vassaf'in
eiydi.
Edhem Vassaf, Adnan Menderes'in hem ocukluk arkada
hem de Serbest Cumhuriyet Frkas Aydn tekilatndan "dava
arkada"yd. Bu nedenle Edhem Vassaf 1950'de Kocaeli'den
DP milletvekili olacakt. (Gndz Vassaf, Annem Belks, 2000,
3
s. 260)
Bir dnem sosyalistler Cumhurbakanl Kk'nde bile al-
abiliyordu ! 24 mays 1946'da Trkiye Sosyalist i Partisi kuru-
cusu Sabit evki Seren Atatrk dneminde Cumhurbakanl
4
zel Kalem mdr muavinlii yapmt.
Liberaller ile solcularn ittifak aslnda Terakkiperver Cumhu-
riyet Frkas ve Serbest Cumhuriyet Frkas'nda da olmu ama so-
run kmamt.
Ancak. imdi sorun vard.
3. Edhem Vassaf, Mustafa Kemal Atatrk'n halas Nimet Hanm'n torunu Mnire Ha-
nm'n oludur. Mazhar Osman'n asistanyd. Radikal gazetesi keyazar Gndz Vas-
saf, Belks-Edhem Vassaf iftinin oludur.
4. Sabit evki Seren, Galatasaray ve mill takmn unutulmaz kalecisi Turgay eren'in ba-
basdr!
smet Paa, liberaller ile solcularn yan yana gelip parti kurma-
larn istemiyordu.
Sonuta Tan gazetesi provakasyonu amacna ulat: "Ortak
muhalefet cephesi" dald. Grler adl dergide yazacaklar ka-
muoyuna aklanan Bayar, Menderes, Kprl dergide yer alma-
yacaklarn belirttiler.
"Mill ef amacna ulamt: liberaller, solcularla yollarn ayr-
dlar.
smet Paa'nn peine polis taktn Sertellere dert yanarak
anlatan Celal Bayar, artk "mill eften icazet almann yollarn
aryordu. Ald da!
Serbest Frka dneminde Arapa'dan siyas terminolojiye gi-
ren "muvazaa" (dankl dv) szc dillerde yine dolamaya
balad.
Celal Bayar, "mill efle gizli gizli buluuyordu.
"Mill ef ancak kendi kontrolnde Celal Bayar'n bir parti
kurmasna scak bakyordu.
Demokrat Parti muvazaal douyordu...
Program ve tzk almalarnda "Drtler"e iki yardmc katld.
Bunlardan biri zmir'den gelen Refik evket nce'ydi.5
teki yardmc Dr. Tevfik Rd Ara 'ti. *> almalara zaten onun-
la birlikte balanlmt. Bir noktaya kadar birlikte gelinmiti. Fakat o
noktada grler ayrld. Dr. Rd Aras'n bana anlatt udur: "Par-
ti programn beraber yaptk. Sosyal adalet konusuna sra geldiinde
ben srar ettim. Dedim ki: Bizim programmzda sosyal adelet fikri as-
l CHP'dekinden geri olmayacaktr, ileri olacaktr.'"
Dr. Ara, o konuda nasl bir madde istediini, yarsn Franszca te-
rim kullanarak izah etti. Herkesin alaca belirtilecek ve "De cha-
cun selon ses capasites, a chacun selon son travail (Herkesten yete-
nekleri lsnde herkese almas lsnde)" denilecekti. Bilindi-
i gibi bu sosyalizmin slogandr. Komnizmin deil. Drtler bunu ka-
bul etmediler.
5. 1885 Midilli doumlu, Selanik Hukuk Mektebi mezunu Refik evket ince, Gazeteci
Emin laan'n dedesidir. Kastamonu istiklal Mahkemesi bakanl yapm olan ince,
alt dnem milletvekili olarak TBMM'de bulundu.
Refik evket nce, Celal Bayar'n yakn arkadayd, izmir Yunanllar tarafndan igal edi-
lip, ittihatlarn nde gelen ismi Celal Bayar aranmaya balaynca onu evinde saklayan
isimdi.
6. Demokrat Parti'nin kurulu almasna ilk katlan ekip iinde yer alan Refik evket
nce, Refik Koraltan, Muhiddin Baha Pars ve Dr. Tevfik Rd Aras'n istiklal Mahke-
meleri'nde grev yapm olmalar ilgintir. Parti program ve tzn hazrlayan ince
ve Dr. Ara Kastamonu'daki stiklal Mahkemesi'nde birlikte almlard.

Koraltan'a gre, program almalar baladnda ve Dr. Ara ba-
z fikirlerini, tasavvurlarn belli ettiinde onu ne kendisi, ne arka-
da istemilerdir. Fakat Dr. Ara toplantlara gelmekte devam etmi-
tir. Koraltan arkadann Dr. Aras'a kendisini istemediklerini sy-
lemek iin yzlerinin tutmadn anlaynca onlara, "O halde ben sy-
lerim" demitir. Gerekten de kendi evindeki bir program toplantsn-
da Koraltan, Dr. Aras'a dnm ve ona yle hitap etmitir: "Sizin aki-
deniz bizlerden farkl. Siz sosyal-demokrat bir parti kurmak istiyorsu-
nuz. Bizim aramzda ne iiniz var ? kn gidin. Sizin komnist oldu-
unuzu bile sylyorlar. nansam deil evime kabul etmek, sizi yolda
grsem selam vermem. Ama herhalde bizden deilsiniz. Ltfen artk
gelmeyiniz." Dr.Ara bunun zerine kendilerini rahat brakmtr. (To-
ker, Tek Partiden ok Partiye (1944-1950), 1998, s. 77-78)
Refik Koraltan, smet Paa'nm damad gazeteci Metin Toker'e
o gnleri biraz mbalaa ederek anlatm olabilir mi ? Koraltan
renkli bir kiilikti. rnein, Atatrk, Refik Koraltan' Vsf -
nar'la gre tutturur, keyifle izlermi!
Ancak Refik Koraltan'n "patavatszl" da bilinmekteydi. Bu
tr davranlar birka yl sonra bana olmadk i aacakt. ci Dnya Sava dneminde Adnan Menderes Suriye cephesine
1950'li yllarda bykeli olarak son grevinde bulunduu Tok-
yo'da Sreyya Anderiman ve ei bir bunalm sonucu birlikte kendile-
rine kyacaklard. O gnlerde bir Japonya gezisi yapmakta olan
TBMM Bakam Refik Koraltan'n davran tarzndan alnmalarnn,
bykeli ile hanmn bu faciaya srklediine sonradan basnda de-
inilecekti. (Haldun Derin, ankaya zel Kalemini Anmsarken,
1995, s. 82)
Evliyazadelere gre, smet nn, parti kurucusu olmasn iste-
medii baz kiilerin isimlerini Celal Bayar'a vermiti. Bunlarn
banda Dr. Tevfik Rd Ara geliyordu. kinci srada ise Ahmed
Aaolu'nun olu Samed Aaolu'nun ad vard! O gnlerde Sa-
med Aaolu'nun en yakn arkadalan Orhan Veli gibi solcu air
ve yazarlard!
Evliyazadelerin partisi
Dr. Aras'n kurucu olmas istenmiyordu ama, Demokrat Par-
ti'nin kurulu almalarnda birden ok Evliyazade vard.
rnein, Refik Evliyazade'nin torunu -Nejad Evliyazade'nin
409
olu- Mehmet zdemir Evliyazade ve Dr. Aras'n kz kardei
Fahriye'nin ei CHP milletvekili Dr. Cemal Tunca da vard.
Dr. Cemal Tunca, Ankara Smer Soka'nda bahe iinde tek
katl villasn kurulu aamasndaki DP'ye vermiti. Bu villa
DP'nin ilk genel merkezi olarak kullanlacakt.
Cemal Tunca DP'nin nde gelen isimlerinden biri olacakt;
CHP'den istifa edip DP'ye gemi ve hemen partinin be kiilik
genel idare kurulunda grev almt.
Dr. Aras'n nn tarafndan tasfiye edildii bir dnemde, onun
kz kardeinin kocasnn CHP ynetimine seilmesi, Cemal Tun-
ca'nn parti iindeki gcn gstermekteydi...
Dr. Ara ile Adnan Menderes'in akrabal sadece Evliyazadele-
re damat olmalarndan kaynaklanmyordu. Ayrca Dr. Tevfik R-
d Aras'n kz kardei Fahriye'nin ilk kocas Salepizade Mehmed
Niyazi'nin babaannesi Emine ile Adnan Menderes'in dedesi (Fit-
nat Hanm'm ei) Halepizade smail Efendi kardeti!..
Baz ailelerden nedense srekli politikac kyordu!
Nihad Anlm Paa'nn adm daha nce yazmtm. Adnan
Menderes'in halas Sacide'nin kz Gzide'yle evliydi. Hani Birin-
giderken hastalannca zmir'e gtrlmt de, oradaki komutan
Nihad Anlm Paa'yd!
Paa, Ulusal Kurtulu Sava'nda da ok nemli cephelerde g-
rev yapmt. Korgeneral rtbesinden emekli olduktan sonra
1939 ve 1943 seimlerinde CHP'den Ankara milletvekili seilmi-
ti. Yani, Adnan Menderes iki dnem halasnn kzyla evli enitesi
Nihad Paa'yla birlikte Meclis'te grev yapmt!
lgintir, Nihad Paa nedense DP kurulu almalarnda yer
almad. Bunun nemli nedeni salk sorunuydu, Alzheimer hasta-
syd. Bir sre sonra 31 mays 1954'te vefat edecekti...
zmir'in tannm aileleri nasl akraba ise DP kurucular arasn-
da da akrabalk balan vard.
rnein...
O gnlerin birbirlerinden aynlmaz ikilisi Adnan Menderes ile
Fuad Kprl akrabayd. Yllarca Hrriyet gazetesinin Washing-
ton temsilciliini yapan, Kprl ailesinin gelini Tuna Kprl
akrabalk ban yle anlatmaktadr:
Osmanzadeler, zmir'in kkl ailelerindendi. Soyad Kanunu uygu-
lanmaya balad srada Atatrk, byk amcam Hamdi Bey'e "Os-
manzade" yerine "Aksoy" soyadn almasn sylemi. Babamn amca-

s Osmanzade Hamdi Bey, stiklal Sava ncesi yakn arkada Celal
Bayar'la birlikte hoca klna girerek, Anadolu'yu eek srtnda kar
kar dolam, misyonlar, milletin nabzn tutmak ve sava ncesi
destek toplamakm, Hamdi Bey 23 nisan 1920'de toplanan ilk Millet
Meclisi'ne zmir milletvekili seilmi. Aile by olarak, her konuda
son sz Hamdi Bey sylermi. 1930 ylnda babam Hasan Lemi Ak-
soy, Almanya'da eitimini tamamlayarak zmir'e dndnde, baba
meslei olan ticarete balam. Ailemizin Kemalpaa'da zm balar
ve ba evi varm. Hatta annemle babam evlendikten sonra balaym
bu ba evinde geirmi. (...)
Osmanzadeler, Evliyazade ve Uakzade aileleriyle akrabadr. Zira
zmir'in tannm aileleri, genellikle kendi aralarnda evlenirlermi. (...)
Annemin zmir'deki Fransz Kz Lisesi Notre-Dame de Sion mezu-
nu olmas yabanc dil bakmndan diplomatik ilikileri kolaylatrrd.
(...)
Ancak babam zamann elverisiz koullarna ayak uyduramaymca,
ticareti brakm, amcamz Hamdi Bey'in desteiyle, 1936 ylnda, Ce-
lal Bayar'n ktisat ve Ticaret bakanl dneminde Ankara'da l ve
Ayarlar genel mdr olmu, daha sonra, kinci Dnya Sava'nn ar-
dndan, ithalat-ihracat yapmak iin gelen Avrupa'ya giden ticar he-
yetlere bakanlk yapmaya balam. (...)
lkokulu bitirdikten sonra, babam Almanya'ya, akrabas, Atatrk
dneminin ilk Dileri bakan Dr. Tevfik Rd Ara Bey gtrm.
Babam, bize Almanya anlarn anlatrken, "Almanya'ya, ksa panto-
lonlu gittim" derdi. Babaannem ve dedem, Yunan igalinden nce
(1919) yanlarna bir miktar para, altn ve mcevher alarak zmir'den
ayrlm ve ocuklarnn yanma, Almanya'ya gitmiler. ocuklar
okula devam ederken, onlar da Dresden kentinde drt apartman ala-
rak Almanya'da kendilerine yeni bir hayat kurmular. Babaannem o-
cuklar mezun olup Trkiye'ye dndkten sonra iki lke arasnda gi-
dip gelmi. Ancak orada yaamna veda etti. (...)
Eim Erturul Kprl, Prof. Puad Kprl'nn -amcasnn olu-
dur- yeenidir. Kaynpederim Kemal Kprl, Cevat Akaln ve Nu-
man Menemenciolu'yla birlikte krk yanda bykeli atanan kii-
den biriymi. (Tuna Kprl, Beyaz Saray Anlar, 2003, s. 24-26)7
DP'nin drt isminden Celal Bayar ve Adnan Menderes'i yakn-
dan tanttk. imdi srada, "hareketin" nc ismi Mehmed Fu-
ad Kprl var.
7. Tuna Kprl, ekonomiden sorumlu eski Devlet Bakan Kemal Dervi'le yakn ili-
kileri bulunan "Ar Hareketi'Vin banda yer alan Kemal Kprl'nn annesidir.
11 1
"Kprller tarihine" farkl bak
Soyadndan da anlalaca gibi Mehmed Fuad Kprl, Sadra-
zam Kprl Mehmed Paa'nm soyundan geliyor.
Tarihte ilk bilinen Kprl, Sadrazam Mehmed P a a !
"Birinci vatanm Arnavut Belgrad kazasna bal Rudnik nam ka-
riye" diyen Mehmed'in ikinci vatan Kpr kazas saylyor. Burada
evlenip, sipahilikle taraya kt. (Nzm Tekta, Sadrazamlar "Os-
manl'da kinci Adam Saltanat", 2002, s. 277)
Mehmed Paa burada yrenin varlkl ailelerinden Yusuf
Aa'nn kz Aye Hatunla evlendi (1634). Yusuf Aa'nn Kp-
r'de 110 dkkanl bir ar ile kervansaray; kz Aye Hatun'un
ise ifte Hamam, Kale Hamam gibi yaplan vard.
Evet, grnen o ki, Mehmed Paa "Kprl" namn einden
dolay almt.
Osmanl tarihinin en nemli ailesi Kprllerin soyu konu-
sunda elimizde tutarl bir bilgi yoktur. Sadece deiik rivayetler
vardr.
Kprl ailesinin "tarih sahnesine" k "hikyeleri" ilgintir...
Osmanl tarihinin bu nemli devirme sadrazamlarndan Meh-
med Paa'nn Saray'daki ilk grevi mutfakta raklk oluyor.
Saray'a nasl geldii, neden mutfakta grev ald bilinmiyor!
Mehmed Paa, sonradan nedense birdenbire 1628 ylnda Sa-
ray'n hazinesini ynetmek zere Veziriazam Hsrev Paa'ya haz-
nedar oluyor. Daha sonra ise srasyla voyvodala (Rumeli valili-
i), stanbul'da ihtisap aalna (belediye bakanl), Tophane
nazrlna, sipahi aalna, ardndan Yenieri Oca'nda silah i-
lerinden sorumlu cebecibala getiriliyor. Vali ve sancak beyle-
rinin ilerini Babli'de takip eden kapclar kethdalma atan-
yor. 1634 ylnda sancakbeyi (vali) olarak Amasya'ya gidiyor. Yir-
mi iki yl boyunca Trabzon, am, Kuds ve Trablusam'da valilik
yapyor. Mehmed Paa, bir ara devlet ilerini grmek zere Di-
van'da toplanan vezirler arasnda da yer alyor; yani kubbe vezir-
lii grevinde de bulunuyor.
Padiah IV. Mehmed ve annesi Turhan Sultan, stanbul'daki
karklklara ve anakkale Boaz'ndaki Venedik ablukasna
son vermek iin sadrazamla 15 eyll 1656'da -ok yal olma-
sna ramen- yetmi sekiz yandaki Kprl Mehmed Paa'y
getiriyor.
 Bu atama byk bir tepki yaratyor. XVI. yzyln sonuna kadar Osmanl ekonomik zemininde Muse-
"Bizim tarih kitaplarna" gre, din bilginleri "okuma yazma bil- vilerin deniz yolu ve bat (Rumeli) karayolu zerindeki egemenlii-
meyen bir cahil"; Babli brokratlar ise "asi Vardar Ali Paa'ya ne karn Ermenilerin, nasya'nn dousundaki iktisad konumlar-
yenik dm liyakatsiz dem" diye atamaya kar kyorlar. n muhafaza etmesi, imparatorluu sosyoekonomik yaps zerinde
Ancak mesele bu kadar basit olabilir mi?.. oluturduu denge ve bu dengenin korunmas bakmndan byk
Yant o dnemdeki Osmanl'nn siyas ve iktisad yapsna ba- nem tayordu. Ancak Osmanl siyasal g ve amalarnn batya
karak bulabilir miyiz ?
kaymas, buna paralel olarak Osmanl siyasal gcnn batda, ken-
disinden nce oluan iktisad altyapyla zdelemesi, nasya'nn
Osmanl Devleti'nin ekonomik gc, salt ticaret gzerghlarn dousundaki sermaye bakmndan da ekici hale geliyordu. Bylece
elinde bulundurmasna ve Bat'ya yaplan seferlere dayanyordu. Osmanl siyasal iradesinin tevikiyle bu nemli ekonomik g de ba-
Ticar gzerghlar, Dou Akdeniz ve Dou Karadeniz kl deniz, tya kayyordu. Ancak zanaatkar, kuyumcu ve tccar kadrolarla bir-
nasya'da ise karayolu ticaretiydi. Bat'ya ihracat, Orta ve Kuzey Av- likte, sermayenin de batya kaymas, Osmanl Devleti'nin ekonomik
rupa'ya Selanik-Viyana zerinden, Bat Avrupa'ya ise Venedik ve To- dengesini bozuyor, doudaki ticaret ve iktisad yaam zayflamaya,
ulon zerinden yaplyordu. Karadeniz ticareti ise Orta ve Kuzey Av- nihayet durmaya balyordu. Buna bir de ran'la yaplan savalar ek-
rupa'ya Tuna, Rusya'ya Krm-Azak zerinden gerekletiriliyordu. lenince, balangtaki sermaye ve sekinler g, XVII. yzyln ba-
Bu ilek ticar gzergh, Kuds-Izmir-Selanik-Viyana gzerghyd. ndan itibaren yoksul halkn da g kervanna katlmasna neden
Bu gzergh zerinde zmir, Selanik ve Viyana Musevileri egemendi. oluyordu. Douda, ekonomik dzenin bozulmasyla balayan gler
stelik ticar mnasebetler ister istemez siyasal etkileimlere yol a- kanlmaz olarak stanbul'a yneliyor. Osmanl Devleti'nin baken-
yordu. rnein Sabetay Sevi olay (IV. Mehmed dnemi) Kuds-zmir- tini tehdit ediyordu. Bu gler XVII. yzyl boyunca devam edecek,
Selanik sosyal yapsn temelden etkiliyordu. Mesele bununla da kal- hem stanbul'da hem de nasya'nn derinliklerinde kanl ve srekli
myor, uzun vadede devletin siyasal, sosyal ve ekonomik yapsn da ayaklanmalarn nedeni olacakt. Yenieri Oca'na alnan askerler
sarsyordu. (Dnmeler daha sonra Osmanl ticaret oligarisi iinde balangta gayrimslim ocuklar devirilerek alnrken, yenierile-
nemli bir konum kazanacakt. [M. .]) XVI. ve XVII. yzyllarda Se- rin edindii servet Mslman unsurlarn da itahn kabartyordu.
lanik ve Viyana ayr siyasal egemenlikler altnda bulunmalarna kar- Nihayet Mslmanlarn da Yenieri Oca'na yazlmalarna izin veri-
n byk bir etkileim iine girmi durumdayd. Bu etkileimin te- liyordu. Ardndan bir de yenierilerin "babozuk zanaatlarnda" a-
mel nedeni Selanik ve Viyana kentlerinin Avrupa ticareti zerinde oy- lmasna izin verilince, bu kurum durmadan gelir-gider kr-zarar
nadklar rold. Bu rol ise, Ortaa boyunca Orta ve Kuzey Avru- hesab yapan bir ticar ocaa dnyor, hem savama arzusunu
pa'dan kap Viyana'dan itibaren Dou ve Gneydou Avrupa'ya yer- hem de savama gcn yitiriyordu. Kald ki yenierilerin bu denli
lemi bulunan Akenaziler ile ber Yarmadas'ndan gelmi olan Se- para ileriyle uramalar onlar, payitahttaki tccar-tefecilerle i-
faradlar oynuyordu. (...) birliine itiyordu. Bu itilme sonucu stanbul'daki gayrimslim tc-
XVII. yzyln sonunda, Osmanl egemenliindeki mevcut ticar g- car ve tefeciler, yenieriler zerinde tesis ettikleri kontrolle yenie-
zerghlara bir yenisi ekleniyordu. Bu gzergh ise Trabzon ve Krm- rileri siyasal irade, yani sultan-halife zerinde bir bask unsuru hali-
Azak limanlaryla balantl Karadeniz-Tuna deniz ve nehir yollarn- ne getiriyorlard.
dan geen, Viyana balantl orta ve kuzey ticaret yoluydu. Bu ticaret Buna paralel olarak tccar-tefeciler tm dnyada olduu gibi Os-
yolu zerinde ise Kuzeydou Anadolu ve Kafkasya blgesindeki Sami manl Devleti'nde de siyasal iradenin zerinde, iktisad bakmdan
tccarlar (bunlar arasnda ise Musevlemi olan Tatarlar-Karaim Ya- kendi kontrolleri dnda tam profesyonel, kalc ve dzenli bir aske-
hudileri asl arl tekil ediyorlard) egemen bulunuyordu. Bir ba- r gcn varlna katlanamyorlard. Tccar-tefeci sermaye bu ne-
kma Krm-Azak ve Viyana'da konumlanan Musev-Bezirgn tccar- denle Yenieri Oca'm piyasa ilerine bulatrmakla kalmyor, doru-
lar birbirini tamamlyordu. Krm-Azak Musev tccarlar hem Viyana dan Mslmanlarn oluturduu sipahi tekilatnda gerekleen ta-
Musev lobisiyle hem de Moskova zerinden dorudan ngiltere'yle yinlere kadar her tarafa el atyordu. (Murat ulcu, Marjinal Tarih
mnasebet halindeydi. (...) Tezleri, 2000, s. 118-119, 132-133 ve 137)
 Kprl Mehmed Paa'nn sadrazamlk "tayinine" bir de bu
adan bakmak gerekiyor. Yani mesele sadece "okuryazarlk" ve
"liyakat" sorunu deildi!..
zellikle Yahudiler ile Ermeniler arasnda kyasya siyas ve
ekonomik g mcadelesi vard. Daha nce de belirtmitik, yeni-
erilerle ticar ilikiler iinde bulunan Yahudiler 1826'da Yenieri
Oca'nn yklma kadar, piyasann ve dolaysyla siyas karar al-
ma merkezlerinin hakimiydi.
Bu konuyu rnekler vererek amam gerekiyor.
Tarihilerin ortak tespiti: Yahudiler Osmanl dneminde "altn
alarn" XVI. yzylda yaadlar. Bunda en nemli rol oynayan
kiilerin banda II. Selim'in ei Yahudi asll Nurbanu Sultan ge-
lir. Diyeceksiniz ki: "Ne var bunda; padiah eleri arasnda her
milletten, her dinden kadm vard." lk bakta bu gr doru gi-
bi geliyor. Ama gerek yle deil...
Padiah III. Murad, Yahudilikten Mslmanla geen Nurbanu
Sultan'm oludur.
Nurbanu Sultan, Padiah III. Murad-Safiye Sultan iftinden
olan torunu Fatma Sultan' kimle evlendirmitir dersiniz?
Mustafa aatay Uluay, Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar
adl almasnda, Fatma Sultan'm Halil Paa'yla evlendirildiini
yazmaktadr. (1992, s. 46.)
Peki "Halil Paa kimdi?" sorusunun yantn ise Avram Galan-
ti'nin Trkler ve Yahudiler adl kitabndan reniyoruz:
III. Murad ve III. Mehmed zamanlarnda yaam ve bu son padiah
zamannda sadaret kaymakamlnda8 bulunmu olan Halil Paa, as-
len Yahudi olup ailesinin soyad Pacy ve kendisinin ismi Davud yahut
Nahman'd. Halil Paa zamannda yaam olan bran yazarlar kendi-
sinden sz etmemilerse de, sebebini ya slamiyet'i kabul etmesinde
yahut asln bilmemelerinde aramal. Fakat mparator II. Rudolf un
elisi olan Von Krekowez ile Venedik elisi kendisinden bahsettikleri
vakit "Yahudi Pase" diye adlandrrlard. Pase yahut Pasi (nk bra-
nce'de y, hem e, hem i gibi telaffuz olunur) ailesine mensup birok
haham vard. (1995, s. 144)
Yahudi asll Nurbanu Sultan, torunu Fatma Sultan' Yahudi
asll Halil Paa'yla evlendiriyor!..
Darya kz vermiyorlar!
Bu konuyla ilgili son sz "makyajsz tarih yazdn" syleyen
8. Sadrazamn, seferdeyken yerine bakentte brakt vekiline "sadaret kaymakam" denir.
Murat ulcu'ya brakalm:
Osmanl Saray ve siyaseti zerinde etkili olan Musevlerden biri
de Bayan Ester Kira'yd. Ester Kira, Padiah III. Murad'n (Yahudi
asll Nurbanu Sultan'm olu) gzdesi Venedik asll (Baffo ailesinin
kz [S. Y.]), Hristiyanlktan dnme Safiye Sultan'm yakn arkada ve
srda durumunda bulunuyor, sk sk Saray'a girip kyordu. Ester
Kira bu kanaldan padiah zerinde de etkili oluyordu. Nitekim
1580'lerde Venedik lehine ticar ayrcalk salayan bir antlamann
yaplmasnda Ester Kira nemli rol oynuyor. Buna karlk dl ola-
rak Venedik'te kendi menfaatine bir piyango dzenleniyordu. nl
iadam Eliya Handali'nin ei olan Ester Kira bu ilikilerine dayana-
rak ailesine de madd kar salyordu. rnein oullar vergiden mu-
af tutuluyor, byk olu stanbul gmrnn ynetimini elinde bu-
lunduruyordu. (...)
Ester Kira servetini artrp siyasal etkinlik kazanrken lke, ekono-
mik kriz iinde bulunuyordu. Bu kriz sonucu para deer kaybediyor,
sipahi maalarnn satn alma gc dyordu. Buna bir de Ester Ki-
ra'nm yaknlarna kar ve ayrcalk salamas, bu yoldan servetini ar-
trmas eklenince sipahi ve yenierilerin arad sorumlu bulunuyor-
du. Ayaklanma sonucu mevkiini borlu olduu iin Ester Kira'y sak-
layan Sadaret Kaymakam Halil Paa'nn kona baslyor, Musevi ka-
dn ve iki olu paralanarak ldrlyor, nc olu ise Mslman
oluyordu. (Marjinal Tarih Tezleri, 2000, s. 130)9
Yahudi asll Nurbanu Sultan kz smihan Sultan' kimle evlen-
dirdi: Sadrazam Sokullu Mehmed Paa'yla! ldnde 18 milyon
altn miras brakan Osmanl'nn en nl sadrazamlarndan Sokul-
lu Mehmed Paa'nn hem doktoru hem de siyasal danman Ya-
hudi Salomon ben Nathan Akenazi'ydi
Yani...
Ester Kira vahice ldrld ama bu ne yenieri-Musev tefe-
ci ibirliini ne de Osmanl ynetimindeki Yahudi etkisini azalt-
t. Yahudi tefecilerden gelen faiz gelirlerinin tadna alan yeni-
eriler, gerektii zaman dosta, gerektii zaman zorla bu iliki-
leri srdrdler. Az para verip ok gelir salayamadklar za-
man Yahudi mahallelerini atee vermekten, Yahudi tefeciye fa-
izini demeyen tccarlara kar "tetikilik" yapmaktan da geri
kalmadlar!
' etin Altan'n ei yazar Solmaz Kmuran, Ester Kira'nn yaamyksnden yola -
karak Kiraze adl roman yazd. Orhan Pamuk ise o dnemi benim Adm Krmz adl ro-
mannda anlatmaktadr.
 Damad sadaret kaymakam Yahudi asll Halil Paa'nn cann keleri ykmak isteyen Kadzadelilerin, Halvetiye tekkelerine sal-
zor kurtaran Padiah III. Ahmed, zel hekimi Yahudi Daniel Fran- drmalanyla balayan ayaklanmay, Kprl Mehmed Paa yeni-
seoka'y Osmanl Devleti'nin Fransa ve sve'le olan ilikilerinde
eriler sayesinde hemen bastnverdi.
eli olarak kullanmaktan vazgemedi...
Kprl ksa srede emirlerini yerine getirmeyenleri grevle-
Keza Sadrazam Sinan Paa Eliezer Eskenderi'yi, Siyavu Paa rinden ald ve yerine kendi adamlarn yerletirdi. Osmanl i pi-
Benveniste'yi ve Baltac Mehmed Paa Naftali ben Mansur'u hem yasasn gvenilir hale getirmek iin, halktan ve esnaftan hara
hekim hem diplomat olarak kulland.
toplayanlar yakalatp hemen idam ettirdi. Kprl'nn 5 000 ile
Kprl Mehmed Paa sadrazaml dneminde Yahudi Moiz 40 000 arasnda insan idam ettirdii yazlmaktadr.
ben Yuda Beberi'den ok yardm grd. rnein, Kprl Meh- Kprl Mehmed Paa seksen yanda ld ve "vasiyeti" ge-
med Paa Rusya'ya kar bir birlik oluturma olanan aratr- rei koltuuna yirmi alt yandaki olu Kprl Fazl Ahmed Pa-
mak zere kendisini Stockholm'e gnderdi. Moiz ben Yuda Be- a oturtuldu.
beri ldkten sonra bu tr zel grevleri olu Yuda Beberi sr-
kinci Kprl on be yl sadrazamlkta kald.
drd.
Babasnn icraatlarn aynen devam ettirdi. O da en ufak isyan-
Padiah IV. Mehmed ve Sadrazam Kprl Mehmed Paa d- da yzlerce idam sehpas kurmaktan ekinmedi.
neminde Saray'da etkin olan isimlerden biri de, Moses ben Raffa- Aratrlmas gereken bir iddiay ortaya atyorum:
el Abrabanel'di; yani Hayatzade Mustafa Feyzi Efendi! Anmsa- Kprller dneminde binlerce insann kellesi uuruldu. Peki
ynz: Sabetay Sevi'nin Mslmanla dnmesine neden olan dorudan Osmanl Devleti'ni hedef alan Mesih olduunu iddia
isimlerden biri de Hayatzade Mustafa Feyzi Efendi'ydi. eden Sabetay Sevi'ye neden hogryle baklmtr?
Yazmtm: Gershom Scholem Sabetay Sevi adl kitabnda, Ha- stelik Sabetay Sevi'ye ylda 150 ake (altn sikke) maa veril-
yatzade'nin sultann kz kardeiyle evli olduunu belirtiyordu. mitir. Saraya "kapcba" yaplmtr. Yani, Saray kaplarnda g-
Hayatzade Mustafa Feyzi Efendi'nin torunu Mehmed Emin revli olanlarn amiri olmutur. Saray kapsn korumakta, ayrca
Efendi, Osmanl'da eyhlislamlk yapan -bilinen- ilk Yahudi i takipilerinin Divan Hmayun'a silahsz girmelerine klavuz-
dnmesiydi!.. luk yapmaktadr.
unu sormak istiyorum...
simleri alt alta yazdmzda unu gryoruz: Kprl'nn Sevi kendisine ayrlan kke tanmtr, fakat sadece kuru ekmek,
sadrazamla atand dnemde Saray'da gl bir Yahudi lobisi kuru zm, kuru erik yemektedir. Sultan sorar: "Mehmed Efendi, ne-
vard. Kprl Fazl Ahmed Paa'nn sadrazamla getirilmesinde den bir ey yemiyorsun ?" Sevi, "Hametlini" der, "benini bu alkanl-
Yahudilerin ne derece katks ve rol olmutu ? Osmanl mutfa- mn tarihi pek eskidir. Bu riyazeti terk etmem imknszdr." IV. Meh-
ndan haznedarla ve oradan da sadrazamla kadar hzl yk- med bunun zerine, ''Sana teyzemi kar vereyim mi ?" der. Sevi, "Ha-
seliini srdren Kprl Mehmed Paa'nn arkasnda siyasal ve metlim, bendeniz evliyim, hanmn zmir'dedir" der demez de Sera'y
ticar bir gcn olmamas imknsz. getirmesi iin adamlar gnderir.
Ve evliliklere baktnzda, Kprl'nn arkasnda hangi gcn Sera da Sultan IV. Mehmed'in annesi Haseki Hatice Turhan Sul-
olduu apak ortadadr. tan'n himayesinde dnmelie geecektir. Artk ad Fatma Kadm'dr.
Keza...
Sevi, Hanm Sultan'm cariyelerinden biriyle de evlenecek ve dnme-
Kprl'y istemeyen ulema, aalar vb'ydi; ayrca nemli olan lie duyulan itimad glendirecektir. (Gershom Scholem. Sabetay
yenierilerin tavryd. Yenieriler "istemezk" dememilerdi! Sevi, 2001, s. 340)
Yenierileri "kontrol altnda tutan" g ise tefeci Yahudilerin
elindeydi!
Osmanl Devleti'ni ykmay planlayan "Mesih" iddiasndaki
Ve Kprl, yenieriler sayesinde tm kargaallklann ste- Sabetay Sevi'ye bu hogr nedendir?..
sinden gelmesini bildi. rnein daha sadrazamlnn ilk gnle-
rinde 2 ekim 1656'da, camilerin birden fazla minarelerini ve tek- 10. Yllar sonra Kprl Mehmed Paa'nn torunu tarih profesr Fuad Kprl, Os-
manl'nn kuruluunda Halvetiye derghnn etkili olduunu yazacakt.

Fazla ayrntya gerek yok. Sabetay Sevi dneminde Saray'da
gl bir "Yahudi dnme" lobisi vard.
Komplo teorisine bir katk: acaba Sabetay Sevi, bandan so-
nuna kadar bir Saray organizasyonu muydu ?
Fazla kafa kartrmadan biz yine Kprllere geelim...
Sadrazamlkta nc Kprl dnemi, Mehmed Paa'nn di-
er olu Fazl Mustafa Paa'nn bu koltua oturmasyla balad.
Ardndan bir dier Kprl, Fazl Mustafa Paa'nn olu Nu-
man Paa da "dede miras" sadrazamlk koltuunda oturmay sr-
drd.
Amcazade Hseyin Paa da sadrazamlk koltuuna oturan bir
dier Kprl'yd! "Mevlevi" lakabyla tannan Sadrazam Kpr-
l Hseyin Paa'n "akl hocas" da yine bir Yahudi'ydi: srael Co-
neglio! Karlofa Antlamas'n imzalayan Osmanl heyeti iinde
srael Coneglio da vard...
Sadrazam Hseyin Paa, Kprl Mehmed Paa'nn kardei
Hasan Aa'nn oluydu. Bulgaristan'n Pravadi kasabasnn Koz-
luca kynde dnyaya gelmiti.
Kprllerin damatlar da nlyd:
Merzifonlu Kara Mustafa Paa, izmirli Kaptanderya Kaplan
Mustafa Paa, Bosnal Vezir Seyd Ahmed Paa...
Yaklak yz elli yldr siyasetle i ie olan Kprl ailesini
burada anlatmaya sayfalar yetmez, o nedenle artk yava yava
DP'li Fuad Kprl'ye gememiz gerekiyor.
Fuad Kprl, Sadrazam Kprl Mehmed Paa'nn kz karde-
i Saliha Sultan'm soyundand.
Saliha Sultan'm olu Ali Efendi'nin iki erkek ocuu oldu: Ah-
med ve Mehmed.
Mehmed'in olu Kk Osman Paa'nn da iki olu oldu: Ali
Paa ve Numan Paa!
Numan Paa'nn ocuu oldu: Vassaf, smail Atf ve Hatice.
smail Atf Bey'in bir olu bir kz oldu: Nuriye ve Ahmed Ziya.
Bkre sefirlii yapan Ahmed Ziya'nn olu oldu: Ramiz, Fa-
iz ve Nafiz.
Beyolu II. Ar Ceza reisi ve stanbul Belediye Meclisi yesi
Faiz Bey'in olunun ad Mehmed Fuad Kprl'dr.
Fuad Kprl, 1890'da stanbul'da dodu. Ayasofya Rtiye-
si'ni ve Mercan Idadsi'ni bitirdikten sonra 1907-1910 yllan ara-
snda Mektebi Hukuk'a devam etti. 1908'de yayn hayatna atld
ve Serveti Fnun dergisinde muhabirik yapt. Bata Galatasaray
olmak zere eitli okullarda Osmanl tarihi ve edebiyat ret-
419
menlii grevini yrtt. 1913'te stanbul Darlfnunu Trk Ede-
biyat mderrisliine atand.
1924'te lahiyat Fakltesi'nde, 1923-1929 arasnda ve 1935'ten
sonra bir sre stanbul'da Mlkiye Mektebi'nde ve Ankara'da Si-
yasal Bilgiler Okulu'nda tarih dersleri verdi.
1923'te stanbul Darlfnunu Edebiyat Fakltesi reisliine,
1934'te dekanla seildi. Dekan olduu srada yaymlad Tr-
kiye Tarihi, Cumhurbakan Atatrk'n de dikkatini ekti. B-
yk takdir ve beeni toplayan bu eser iin Atatrk zel bir mek-
tup yazd.
1924'te Maarif Vekleti'nde sekiz ay mstear olarak alt.
Ayn yl programn kendisinin hazrlad Trkiyat Enstits'n
kurdu. Enstitnn mdrln yapt. 1927'de Tarih Encmeni
reisliine getirildi.
31 mays 1935'te yaplan genel seimlerde Kars milletvekili se-
ilerek politikaya "resmen" adm att...
"Yeni bir lke, yeni bir ulus, yeni bir kltr" oluumuna "har"
koyan isimlerden biri de Fuad Kprl'yd.
Dinde yaplacak reformlar iin kurulan komisyonda yer ald;
yeni tarih tezlerini ortaya atan kurulda da...
Nakibendlik ile Bektalii Ahmed Yesev ats altnda bu-
luturmak isteyen de, Yunus Emre ve Hac Bekta Veli'yi gnde-
me getiren de oydu!
"Folklor" szcn dilimize o kazandrd.
Mustafa Kemal'in nem verdii aydnlardan biriydi. Ancak Ata-
trk, ondan umduunu pek bulamad.
Marksist tarihiyi de, milliyeti-muhafazakr evreleri de etki-
ledi. "Komnist" olduu iddiasyla niversiteden atlan Pertev
Nail Boratav da, rk olduu gerekesiyle niversiteden kovu-
lan Nihal Atsz da onun bir dnem asistanln yapt!..
Kemal Tahir'i en ok etkileyen tarihi Fuad Kprl'yd.
Tm bu isimleri ne bir araya getirmiti?
Fuad Kprl'nn damad nl bir isimdi: Bykeli Cokun
11
Krca!
11. Filibeli Mehmed Ali Hamet (ili Terakki Lisesi kurucu mdr) ile Selanikli Celile
Hanm'n olu olan Cokun Krca, kaynpederi Fuad Kprl dneminde Dileri'ne gir-
di ve Beyhan Kprl'yle evlendi. Kzlar Gnl, Fransz Jerome Bay'le evlidir. Cokun
Krca, Beyhan Kprl'den 1964 ylnda boand; izmirli Bige Ergder'le evlendi. Bige Ha-
nm, izmir belediye eski bakan Osman Kibar'n yeeni Sevil'le (Dilber) evlenen zcan
Ergder'in kardeidir. Sevil Hanm'n kz kardei Ayla Hanm ise Abdi ve Sibel (Dilber)
ipeki'nin yengesidir! Dilber ve ipekilerin Karaka Sabetayist olduunu yazmtk.
Tank olduum bir olay aktaraym: nedense bu ailenin baz yeleri telefonu "alom"
(ibrance: "Merhaba") diye amaktadr.
 Fuad Kprl Samsun valilii, Osmanl Mebusan Meclisi'nde Ca-
Baz CHP'liler, DP'nin Sovyetler Birlii'nden para aldn iddia
nik milletvekillii yapm Cavid Paa'nm kz Hadiye Hanm'la evliy-
ediyordu!
di. Cavid Paa'nn dier kz Kmile ise emekli tugeneral ve bein-
Bu komnistlik sulamalar ve para alma yaygaras Sovyetler
ci dnem CHP Kastamonu milletvekili Cemal Esener'le evliydi.12
Birlii dalana kadar Trk siyas yaamnda varln srdre-
Fuad Kprl'y yakndan tandktan sonra imdi DP'nin ku-
rulu hikyesine dnebiliriz... cekti. Kimler sulanmayacakt ki ?
DP'nin kuruluuna dnersek; Necip Fazl Ksakrek gibi isim-
ler partinin ismine tavr alacakt:
"iki parmak soldayz"
7 ocak 1946. Partinin ismi Trk lehesine uzak ve dnme diline yakndr: De-
mokrat Parti. Bizzat parti mi demokrat, yoksa demokratlarn m par-
Ankara Smer Soka'ndaki genel merkez binas.
tisi ? Trk dilinin dehasn inciten dnme azndan bir rnek bu. y-
Genel Bakan Celal Bayar, evinden getirdii masada oturuyor,
leyse Demokrat Partisi olmalyd isim. Yahut Demokrasi Partisi. (Be-
arkasnda Adnan Menderes ve Fuad Kprl duruyor. Gazeteci-
nim Gzmde Menderes, 1970, s. 59)
lerle sohbet ediyorlar.
Sohbet srasnda Fuad Kprl salonu sk sk terk ediyor, son-
DP'nin kurulu dilekesi ileri Bakanl'na verilmeden n-
ra odaya geldiinde Bayar'n kulana eilerek izahatta bulunuyor.
ce Celal Bayar program ve tz Cumhurbakan nn'ye
Refik Koraltan ise grnrde yoktur.
gsterdi.
Basn mensuplaryla sohbet srerken Kprl'nn nce Ba-
DP programnda arlk "demokrasi" kavramna ayrlmt.
yar'n, ardndan Menderes'in kulana yine fsldamas bu kez sa-
londa dalgalanma yaratyor. DP'nin zgrlk bir parti olduunun alt iziliyor, amacnn
Trkiye'de demokrasiyi gelitirmek olduu bildiriliyordu. Ekono-
Refik Koraltan'n Amerikan Robert Kolej mezunu kz Ay-
mi anlay aka belirtilmiyor, zel teebbsn ve sermayenin
han'n 1 3 gnlerdir daktilo etmeye alt Demokrat Parti'nin
tevik edilecei, fakat ayn zamanda devletilik ilkesinin koruna-
program ve tz ileri Bakanl'na teslim edilmi, hkmet
ca belirtiliyordu.
de yarm saat iinde DP'nin kuruluuna izin vermiti.
DP'nin program ve tzne bakldnda CHP'den farkl bir
Gelimelerin her admn Fuad Kprl'den iiten Celal Bayar
parti olmad ortadayd.
gazetecilere glmseyerek, "u dakikalarda partimiz resmen te-
ekkl etmitir" dedi. Cumhuriyet Halk Partisinin alt okla ifade edilen ilkeleri
DP'nin de ana ilkeleriydi. Madde 2: cumhuriyetilik; madde 13:
Gazetecilerin "Sada msnz, solda msnz?" sorusuna, "De-
milliyetilik; madde 14: laiklik; madde 15: inklaplk; madde 16:
mokrattr. Programmz inceleyiniz. Yerimizi orada bulacaksnz"
halklk; madde 17: devletilik. Bu ilkeler DP programnda nere-
diye yant verdi. Adnan Menderes ise, "Belki iki parmak daha sol-
dadr" diyecekti. deyse Halk Partisi programndaki hatlaryla grnyordu.
DP programna gre, zel teebbsn ve sermaye faaliyetleri-
Bu aklamann ardndan deil, ama solcularla ilikiler DP'nin
nin bile devlete planlanmas esast. Halk Partisi'nin devletilik
zerinden kolay kolay atamayaca dedikodulara neden oldu.
gryle karlatrlnca DP daha devletiydi.
Her tan altnda komnist arama dnemi balamt. Ve "Mos-
Dier maddeler de bu ekilde karlatnlabilir, ancak uzatma-
kovaclk" sulamasna ilk muhatap olan parti DP oldu.
ya gerek yoktur. zetle DP sadece kadrosunu deil, CHP'nin
programn da almt. DP'nin CHP'den fark sadece icraatlarnda
12. Fuad Kprl'nn bacana CHP milletvekili Cemal Esener'in olu Prof. Turhan
Esener, 1974-1975 ve 1980-1984 yllar arasnda iki kez alma bakanl yapc. Prof. olacakt.
Turhan Esener'in ei Sabiha (rgpl) ttihatlarn tannm isimlerinden Adliye Nazr Bu arada bir noktann altn izmek gerekiyor. Trkiye ok
Necmeddin Molla'nn torunuydu. Sabiha Hanm'n amcas eski babakanlardan Suat
Hayri rgpl'dr. Sabiha Hanm'n teyze ocuklar Arif Mardin ve Betl Mardin'dir.
partili hayata getiinde ilk kurulan parti DP deildi. Nuri Demi-
Prof. Turhan Esener'in kz Oya Hanm ise, Blent Eczacba'yla evlidir. ra, 18 temmuz 1945'te Mill Kalknma Partisi'ni kurdu. Partinin
13. Ayhan Koraltan, DP'den onuncu ve on birinci dnem Balkesir milletvekili seilen bir dier nemli ismi antikomnist, antisemitik Cevat Rifat Atil-
M. Haluk Timurta'la evliydi. Ayhan Hanm Yassada'da babasnn avukatln da yapt.

han'd. Gazeteciler bu partiye "Kuzu Partisi" adn takt. nk
Nuri Demira gazetecilere hep kuzu ziyafetleri veriyordu. 14
lk genel bakan Celal Bayar
DP kurulduunda Celal Bayar altm , Refik Koraltan elli ye-
di, Fuad Kprl elli alt, Adnan Menderes krk yedi yandayd.
8 ocak gn drt kurucu ye bir araya geldi. Kapal oyla parti
liderini belirlediler. oy kdnda "Celal Bayar" yazlyd. Ba-
yar'n kime oy verdii hi aklanmad.
DP hemen tara rgtlerini kurmaya balad. Edhem Mende-
res Aydn, Fevzi Ltfi Karaosmanolu Manisa, Kenan ner stan-
bul, Zht Hilmi Velibee Ankara ve Ekrem Hayri stnda zmir
il bakanlna getirildi.
Haziran ortasna kadar DP henz otuz ilde tekilatlanmt.
Kurucularn byk bir blm tccarlardan oluuyordu.
DP kadrolarnn ounu eski CHP'liler doldurmutu. Hatay,
Gaziantep, Mardin, Erzincan'da CHP ve DP il bakanlar ayn ai-
leye mensuptular.
Bayar, Menderes, Kprl ve Koraltan tekilatlanma alma-
larna katlmak iin sk sk Anadolu illerini dolayorlard. Anado-
lu'daki DP'ye yaplan sevgi gsterileri bir dnemin Serbest Cum-
huriyet Frkas'na gsterilenlere benziyordu.
Adnan Menderes Kavakldere'de oturuyordu. Sabahlan erken-
den evinden kyor, yryerek Meclis'in yanndaki evlerden bi-
rinde oturan Fuad Kprl'y alyor, birlikte yine yryerek S-
mer Soka'ndaki parti merkezine geliyorlard.
O gnlerde Menderes ile Kprl ayrlmaz ikiliydi; Menderes
Kprl'ye ok sayglyd ve ona hep "Hocam" diye hitap ediyordu.
Celal Bayar ise Refik Koraltan'la daha yaknd.
Adnan Menderes'in "elinin sk", yani cimri olduu o gnlerde
ortaya kt. Parti giderlerini karlamaya pek yanamyordu. Ta-
radan gelen partililerin gtrld Kutlu Lokantas'na da pek
uramyordu...
3 mays 1946'da nc olu Aydn Menderes dodu.
Aydn Menderes "tekne kazntsyd". nk doduunda ba-
bas krk yedi, annesi ise krk bir yandayd.
14. Nuri Demira'n torunu Prof. Banu Onaral, Dame de Sion ve Robert Kolej'den
sonra ABD'ye gitmi, kariyer yapmtr. Drexel niversitesi Biyomedikal Mhendislii
Bilim ve Salk Sistemleri Blm bakanln yrtmektedir. Nuri Demira. Melike
Demira'n byk amcasdr. Aile "Mhrdarzadeler" diye tannmaktadr. Sirkeci'deki
nl Mhrdar Han bu ailenindir
423
Yirmi yl nce akrbeyli iftlii'nde yakn dostu Edhem Men-
deres'le yaayan Adnan Menderes, artk gn getike byyen
bir aileye sahip olmutu. Ei Berin; olu Yksel, Mutlu, Aydn;
onlar evlendikleri gnden beri yalnz brakmayan Didar Kalfa ve
sk sk ziyaretlerine gelen Naciye Hanm!
Adnan Menderes yeni doan olu Aydn' yeterince sevemeden
yine Anadolu yollarna dt. nk CHP hkmeti, 1947 ylnda
yaplmas gereken tek dereceli milletvekili seimini 21 temmuz
1946 tarihine almt.
O dnemde milletvekilleri birka ilden aday olabiliyordu. Ad-
nan Menderes, Aydn, Ktahya ve Manisa'dan aday gsterildi.
DP'nin spriz aday, bir sre nce emekli edilen Genelkurmay
Bakan Mareal Fevzi akmak't. Mareal akmak CHP'nin tek-
lifini, stelik be kez yinelemelerine ramen reddetmi, DP'yi ter-
cih etmiti.
DP listesinde ilgin isimler vard. Serbest Cumhuriyet Frka-
s'nm iki numaral ismi Ahmed Aaolu'nun olu Samed Aaolu,
ablas CHP'de olmasna ramen DP'den adayd. stelik solcu oldu-
u iddiasyla kurucu olmas smet Paa tarafndan istenmemiti!
Bursa listesinin sekizinci srasnda da bir solcu vard: Mehmet
Ali Aybar! Yani gelecekte kurulacak Trkiye i Partisi genel
bakan!
Yazdmz gibi Aybar, Celal Bayar'la katld ev toplantlarn-
dan tanyorlard. DP listelerinden bamsz aday olmas tesadf
deildi.
Dnemin nl gazetecileri Cihat Baban, Ziyad Ebzziya DP lis-
tesindeydi. Haydarpaa Lisesi matematik retmeni Osman B-
lkba "az iyi laf yapyor" diye, nce parti mfettii, sonra mil-
letvekili aday yapld.
air Faruk Nafiz amlbel, Fenerbahe'nin efsanev futbolcu-
su Zeki Rza Sporel de DP'nin milletvekili adayyd.
Dr. Tevfik Rd Ara ve Kl Ali gibi Atatrk'n yakn al-
ma arkadalar milletvekili olmak iin DP'ye bavurdular. Ama
Celal Bayar eski arkadalarn istemedi!
"Yeter! Sz milletindir!"
Bu seimde DP'nin kulland bir afi belki de, bugne kadar
gelmi Trkiye siyas tarihindeki en etkili slogandr: "Yeter! Sz
milletindir!"
Trkiye ok partinin katld ilk genel seime sahne oldu. Yer
424
yer CHP'liler ile DP'li partililer arasnda kavga ksa da, ilk seim
olaysz geti.
Asl frtna seim sonrasnda koptu.
DP sandk grevlilerinin hesaplarna gre, DP 279 milletvekili,
CHP ise 186 milletvekili karmt. Oysa aklanan resm sonu
byle deildi.
CHP 395, DP 66, bamszlar 4 milletvekili karmt.
Adnan Menderes memleketi Aydn'dan deil Ktahya'dan mil-
letvekili seilmiti. aknd.
Bu seimler Trkiye tarihine aibeli olarak geecekti. 15
DP'liler, hkmeti seimlere hile kartrmakla itham ediyor,
seimin iptal edilmesini istiyor, aksi takdirde DP milletvekilleri-
nin istifa edip sinei millete dnecei tehdidinde bulunuyordu.
smet Paa ile Celal Bayar yine gizli kaplar ardnda bulutular.
Anlatlar. DP Meclis'te kalmaya karar verdi!
lk gn Meclis'te "nerede oturulacak" tartmas kt.
DP Genel Bakan Celal Bayar, grubunu Meclis salonunun so-
lunda oturtmak istedi. Bylece DP'lilerin solda oturmalar dev-
rimci olmalarnn delili olacakt. Ama CHP'liler DP grubuna Mec-
lis'in sa tarafm verdiler!
Kzm Karabekir TBMM bakan, smet nn cumhurbakan
seildi. Atatrk'n tasfiye ettii Kzm Karabekir, TBMM bakanl-
na getirilmiti. zmir Suikast'na kart iddiasyla gzaltna aln-
mak istenirken dnemin babakan smet nn tarafndan koru-
ma altna alnmak istenen Kzm Karabekir'in TBMM bakan ola-
rak yapt ilk konumada Atatrk'e dil uzatmas, hesaplamann
boyutunu ve smet Paa'nn tavrn gstermesi asndan ilgintir!
smet Paa teekkr konumas yapmak iin Meclis'e geldiin-
de, DP'liler bir Meclis geleneini ykarak, ayaa kalkmadlar.
Meclis artk tekdzelikten kurtulmutu. Meclis Genel Kurulu
iktidar ve muhalefet arasnda hareketli saatlere tanklk edecek-
ti. likiler kopma noktasna geldiinde iki iadam taraflar tek-
rar yaknlatracakt. Bu iki iadam CHP'li Vehbi Ko ile DP'li
zeyir Avunduk'tu l 6
15. DP izmir l Bakan Ekrem Hayri stnda'n olu Blent stnda, seim sonu-
larnn meruluu zerine sahip olduklar zmir gazetesinde "Gayri Sahih ocuk" adl bir
makale yazd. Ancak askerde olduu iin kendi ad yerine ei Mcteba Hanm'n ismini
koydu. Fakat aksilik, makale hakknda dava ald. Mcteba stnda hapse mahkm ol-
du; stelik hamileydi. Blent stnda kendi yznden karsnn hapse girmesine ok
zlp canna kyd!
16. zeyir Avunduk'un olu vard: Nail, Akil, Adil. Ailede yabanc gelin says da -
t: Lucienne, Sybil ve Carmen Bonnet. Nail Avunduk Rotary Kulb kuruculuu ve Jo-
key Kulb bakanl yapt.
Yeni CHP hkmetini Receb Peker kurdu. 1 7
smet Paa'nn Receb Peker'i neden babakanla getirdiini
Dr. Tevfik Rd Aras'm tank olduu bir olayla analiz etmeye a-
lalm:
Byk liderimizi ankaya Kk'nde erken yaptm ziyaretlerim-
den birinde, yine yalnz bulmutum. Elinde tutmakta olduu ktla-
r gstererek, Atatrk bana dedi ki: "nanlmaz ey ! Ben memleketi
hl tek partiyle idare etmekte olduum iin utanyorum. Halbuki ba-
z arkadalarm bu hali devaml yapmak istiyorlar. talya'dan avdet
eden (dnen) partimizin umum ktibi (Receb Peker [S. Y.]), bize ver-
dii raporunda, orda grd ve inceledii faist partisinden mlhem
baz tavsiyelerde bulunuyor. (Necdet Ekinci, Trkiye'de ok Partili
Dzene Geite D Etkenler, 1997, s. 110)
Bu olay 1936'da geiyor.
Aradan on yl gemi ve Receb Peker, smet Paa tarafndan
babakanla getirilmitir!
Evliyazadelerin ounluu muhalefet safndayd. Ancak iktida-
rn kabinesinde bir Evliyazade vard.
Evliyazadelerin damad Mnir Birsel, yeni kabinede Mill Sa-
vunma bakan olmutu.
Mnir Birsel, Evliyazade Hac Mehmed Efendi'nin kardei Ev-
liyazade Ahmed Efendi'nin kz Ymmiye'yle evliydi.
1943 ylndan beri Meclis'te CHP milletvekili olarak grev ya-
pyordu.
Kabinede Mnir Birsel'in halasnn olu Nurullah Esad Smer
de Maliye bakanl grevine getirilmiti! Yani kabinede iki "Bir-
sel" vard!
Ancak bir olay Birselleri ok zecekti.
Receb Peker hkmetinin ilk icraat "7 Eyll Kararlan" olarak
adlandrlan Cumhuriyet tarihinin ilk devalasyon karar almak
oldu. Trk lirasnn deeri drld. Dolar 1,83 liradan 2,83 lira-
ya karld. thalatta baz snrlamalar kaldrld. Altnn sat
serbest brakld.
7 Eyll devalasyonunu Birsel ailesinden Maliye Bakan Nu-
rullah Esad Smer hazrlad. Ancak karardan bir ay nce Maliye
bakanlndan ayrlmak zorunda kald.
nk Bakan Smer'in "komnist" olduu ortaya kmt!
Birinci Dnya Sava'ndan hemen sonra Berlin'de Trk ren-
I 7. Babakan Receb Peker, sinema oyuncusu Faruk Peker'in dedesidir.
ilerle birlikte Trkiye i ve ifti Sosyalist Partisi'nin kurul-
masnda grev almt!
Smerbank' kuran, Yksek ktisat Meclisi'nin genel sekreter-
liini yapan ve 1933'ten beri TBMM'de yer alan Maliye Bakan S-
mer'in "komnistlii" yeni ortaya kmt!
Bakan Smer'i gerici basnn saldrsndan koruyan Ahmed
Emin Yalman'n sahibi olduu Vatan gazetesiydi! Antikomnist
Ahmed Emin Yalman bir "komnisti" neden koruyordu?
smet Paa, kamuoyunu ve yeni mttefik Bat'y "komnizm
cs"yle korkutmak iin Bakan Smer'in "kellesini" feda etti.
Bakan Nurullah Esad Smer gitti ama hazrlad devalasyon,
day olunu bakanlktan edecekti. Devalasyondan nce haberin
szdnd, dolaysyla da speklatif almlara sebep olunduu id- bu iki partinin yayn organ gazete ve dergileri kapatt.
diasyla, aralarnda Evliyazadelerin damad Mill Savunma Baka-
n Mnir Birsel'in de bulunduu baz bakan ve brokratlar hak-
knda soruturma ald. Bakan Birsel aratrmalarn selameti
asndan bakanlktan ayrld. Soruturma sonucu tekrar grevi-
ne dnd.
Evliyazadelerin bir damad "kurtulmutu" ama Babakan Re-
ceb Peker'in, Evliyazadelerin bir dier damadna Meclis krs-
snden yapt hakaret siyasal sonunu getirecekti...
Meclis'te bte grmeleri hayli sert geiyordu.
DP'nin grlerini Meclis krssnde dile getiren Adnan Men-
deres hkmeti topa tuttu. Eletirilere yant vermek iin krsye
gelen Babakan Peker, Menderes'in konumasn "maraz bir psi-
kopat ruhun ifadesi" olarak tanmlaynca, Meclis Genel Kurulu
kart, DP'liler oturumu terk etti.
Celal Bayar gizli kaplar ardnda smet Paa'yla yine bulutu.
Bu kez geri adm atma sras smet Paa'dayd.
Receb Peker istifa etti.
On altnc hkmeti Hasan Saka kurdu.
Babakan Saka'nn ii zordu. Trkiye btesi kinci Dnya Sa-
va'ndan yenik kmt. zellikle savunma harcamalar gnden
gne artyordu. lkeye gelecek yardmlara ihtiyac vard. te
tam o srada Amerika Birleik Devletleri, Truman Doktrini kapsa-
mnda Trkiye'ye yardm elini uzatt.
Amerikan asker heyetleri sk sk Trkiye'ye gelmeye balad.
likiler karlklyd. Ardndan Trk asker heyeti Genelkurmay rak girmiti. Sonra ttihatlarla yollann aynp, Mill Merutiyet
Bakan Orgeneral Salih Omurtak bakanlnda ABD'ye gitti.
Trkiye o yl Uluslararas Para Fonu'na (MF) katld.
Amerikallar yardmlarda bulunmadan nce heyetlerini Trki-
ye'ye gnderip raporlar hazrlatyordu.
Amerikan iktisad heyeti hazrlad raporda, "Trkiye'ye her
eyden evvel ve her trl kalknma planlarndan evvel yol ve li-
man lazm olduuna inanmak icap eder" diyordu.
Tm bunlar, Osmanl'nn yz yl nce ittifak yapt Franszla-
rn, ngilizlerin yazd raporlara ne kadar benziyordu: nce yol-
lar ve limanlar yaplmaldr!
Sonuta Trkiye yeni mttefikini kesinletirdi: ABD!
Onun dman, Trkiye'nin de dmanyd: Sovyetler Birlii!
Bu yeni dnemde "her tan altnda komnist aranmasna" hz
verildi... Demokrasiye yol veren smet Paa rejimi, Trkiye Sos-
yalist Emeki ve Kyl Partisi'ni, Trkiye Sosyalist Partisi'ni ve
Ankara niversitesi retim yeleri Behice Boran, Niyazi Ber-
kes 1 8 ve Pertev Nail Boratav sosyalist olduklar iin fakltelerin-
den uzaklatrldlar. Boran ve Berkes ayrca er ay hapse mah-
km edildi.
"Cad av" balamt.
Basklardan kurtulmak iin yurtdna kamak isteyen yazar
Sabahattin Ali Bulgaristan snrnda ldrld.
O gnlerde Mareal Fevzi akmak bile "komnist damgas" ye-
mekten kurtulamayacakt...
nsan Haklar Cemiyeti
Bir dnemin hzla kapandn birileri ya anlamyor ya da m-
cadelede srar ediyorlard.
Bunlardan biri de Cami Baykurt'tu...
Asl ad Abdurrahman'd. Baba taraf Irak Sleymaniyeli'ydi.
Annesi ise Rusya'dan kle olarak getirilmi, Osmanl Saray'na
satlp cariye yaplm ve ardndan bir Osmanl paasyla evlendi-
rilmiti.
Harbiye'de Mareal Fevzi akmak'n snf arkadayd.
Gen bir subayken II. Abdlhamid tarafndan Trablusgarp l-
lerine srgne gnderilenler arasnda o da vard.
1908 Devrimi'nden sonra yzba rtbesindeyken ordudan ay-
rlp ttihatlarla birlikte alm, ilk Meclis'e Fizan mebusu ola-
Frkas'nn kurucusu olmutu.
18. Niyazi Berkes'in ikiz kardei vard: Enver Berkes! Bir dnem aileler ocuklarna,
daa karak 1908 Temmuz Devrimi'ne yol aan Enver Paa ile Resneli Niyazi'nin ad-
n veriyorlard.

zmir'de kurulan "lhak Red Heyeti Milliyesi" kurucular ara-
snda yer alarak, Ege'nin kurtuluu iin Celal Bayar'la birlikte
omuz omuza mcadele vermiti.
Cami Baykurt, Ulusal Kurtulu Sava'na katlmak iin Anka-
ra'ya ilk gelen isimlerden biriydi. lk meclise Aydn mebusu ola-
rak girdi. Mustafa Kemal'in ilk kabinesinin ileri bakanyd.
Sonra Roma bykelisi oldu. Burada Malta srgnlerinin ka
iin gerekli paray bulabilmek amacyla elilikteki hallar ve de-
erli eyalar ipotek etti. Bu parayla kiralanan bir talyan ilebiy-
le Rauf Orbay, Ali hsan Sabis gibi komutanlar Malta'dan karl-
d. Komutanlarn karlmasnn nedeni Mill Mcadele'de byk
komutan saysnn azlyd.
Trkiye'nin kurtuluunu sosyalizmde gryordu. "Sosyalizm
aslnda Kuran Kerim'in bir yorumudur" grne sahipti. Msl-
manlk zel mlkiyeti kabul etmekle birlikte byk servetlerin
tek elde toplanmasna karyd, zekt bu nedenle konmutu...
Cami Baykurt, papadan ve Katoliklerden nefret ediyor, her
dmanln onlardan kaynaklandn dnyordu. Ancak ken-
disi adna talih midir, talihsizlik midir bilinmez, geinebilmek iin
para karl ncil'i Trke'ye evirdi. 19
Cami Baykurt Tan gazetesi yazarlanndand. Gazete ve matbaa
tahrip edildiinde Sabiha-Zekeriya Sertel'le birlikte Cami Bay-
kurt da "olayn sorumlusu ilan edilerek" ay tutuklu kald.
Cami Baykurt'un kiilii yenilgiyi kabul eden bir yapda deil-
di. Cezaevinden kar kmaz, mcadelesini Parlamento dnda
yrtmek iin "nsan Haklan Cemiyeti"ni kurmaya karar verdi.
Ne CHP'nin ne de DP'nin zgrlk demokrasiden yana olmad-
n dnyordu.
Bu grn uzun yllardr arkadalk yapt Dr. Tevfik Rd
Aras'a at. Dr. Ara neriye scak bakt.
Cemiyet kurulmas fikrinin arkasnda Zekeriya ve Sabiha Ser-
tel ifti de vard. lk toplantlar Sertellerin evinde yapld. Bu top-
lantlarda cemiyetin bana Mareal Fevzi akmak' getirmeye
karar verdiler. Dr. Ara ve Cami Baykurt, mareali Ulusal Kurtu-
lu Sava'ndan beri tanyorlard.
Mareal Fevzi akmak, smet nn kartlarnn simgesi hali-
ne gelmiti o gnlerde...
smet Paa, kinci Dnya Sava'ndan sonraki yeni dnya d-
zenine uyum salamak iin orduda bir takm deiikliklere gitmi
19. Birinci blmde, yaptklar evlilikle Sabetayist KarakaT ve Kapana ailelerinin hm-
n zerlerine eken, Nermin Kibar-Ktipzade Mehmed evliliini yazmtm. Nermin Ha-
nm daha sonra Mehmed Bey'den ayrld Cami Baykurt'un olu Vedat'la evlendi.
429
ve 1924'ten beri Genelkurmay bakanl grevini yrten Mare-
al Fevzi akmak' emekliye sevk etmiti.
Mareal, ordunun bandan alnmasn hi hazmedemiyordu !
smet Paa'ya krgnd. Atatrk sonrasnda ittifak yapt smet
Paa'nn kendisini oyuna getirdiini bile sylyordu.
Mareal bu kez 1938'de kar kt Celal Bayar'la ittifak yapt.
Ancak mareal DP'de umduunu bulamamt.
Oysa, 1946 seimlerinde stanbul'u DP'ye kazandrmt. Celal
Bayar'dan bile ok oy almt. Ankara'ya Meclis'e giden mareali,
Haydarpaa'dan uurlamaya binlerce insan gelmiti. Keza Anka-
ra Gar'nda da durum farkl deildi.
Ancak aradan ksa bir zaman getikten sonra, Mareal Fevzi
akmak DP'nin kendisini oyuna getirdiini, sadece ismini kullan-
mak istediini dnmeye balad.
Sonunda, Ankara'dan ayrlp stanbul Erenky'deki evine e-
kildi. Yetmi yandayd ama "rafa konulacak yaa gelmediini"
ispatlamak istiyordu.
Mareal bu nedenle "nsan Haklan Cemiyeti" kurulmas neri-
sine scak bakt. Bakanln kabul etti. Marealin muhalif bir ha-
reketin bana getiini dnen DP kurmaylan telaland. Ba-
yar, Menderes, Kprl hemen stanbul'a gidip mareali evinde
ziyaret ederek, fikrinden vazgeirmeye altlar. Ama ikna edici
olamadlar.
DP ekibinin mareali fikrinden vazgeirmeye geldikleri Eren-
ky'deki evde Adnan Menderes'in bir akrabas vard: Mehmet z-
demir Evliyazade!..
Evliyazadeler blnmt: bir tarafta cemiyetin kurulmasna
alan Dr. Tevfik Rd Ara ve Mehmet zdemir Evliyazade; di-
er yanda DP'li Adnan Menderes!
stihbarat Evliyazade!
Mehmet zdemir, Nejad-Mesude Evliyazade iftinin oluydu.
Mesude, Adnan Menderes'in daysnn kzyd.
Nejad ise ei Berin'in daysnn oluydu.
Yani Mehmet zdemir Evliyazade, hem anne hem baba tarafn-
dan Adnan Menderes'le akrabayd.
Galatasaray Lisesi mezunuydu. stanbul Hukuk Fakltesi'ni
yarda brakmt.
Zekeriya Sertel, Hatrladklarm, adl kitabnda Mehmet zde-
mir Evliyazade'yle ilgili ilgin bilgiler yazd:
 O sralarda evimize en ok gelen dostlardan biri de Cami Baykurt
idi. 20 Her hafta mutlaka bize gelir, akama kadar bizde kalrd. Berabe-
rinde glge gibi, ondan hi ayrlmayan zdemir adnda bir gen vard.
Bu gen, Demokrat Parti'nin ilk toplantsna katlmak zere Ankara'ya
gittiimiz zaman istasyonda bizi karlayan bir adamd. Sevimli, sami-
mi, candan biriydi. Cami Bey'i gerekten ok sever, ok sayar grnr-
d. Ona kar sanki babasym gibi davranrd. Cami Bey de onu olu
gibi severdi. zdemir, Adnan Menderes ile Dr. Tevfik Rd Aras'n ye-
eniydi. Zengin bir aileye mensuptu. sizdi. Annesinden gelen parayla
geindiini sylerdi. Bizi yan yolda braktklar iin Celal Bayar ile Ad-
nan Menderes'e kzm grnr ve onlar eletirirdi. Hatta bizlere Ad-
nan Menderes'in aile hayatnn iyzn bile anlatmaktan ekinmezdi.
Bu koullar iinde zdemir'in samimiyetinden phelenmemiz
olanakszd. Gnler getike hepimizin sevgisini kazand. Evimizin
srekli bir ziyaretisi oldu, evimize gelip gidenlerle dostluk ilikileri
kurdu, kimse de ondan phe etmiyordu.
Gel zaman git zaman 1961'de Demokrat Parti elebalarn yargla-
yan Yassada Mahkemesi'nde zdemir tekrar ortaya kt. Mahkeme-
de 1945'ten beri, yani bizim eve devama baladndan beri, polis em-
rinde altn itiraf etti. Polisin aramza soktuu casusun o olduu
anlald. Dorusu ok ustaca alm, hibirimizde en ufak bir p-
he uyandrmamt. Roln iyi oynamt. (1968, s. 274)
Mehmet zdemir Evliyazade'nin ei Elife (Kael) Evliyazade
yllar sonra bu kitabn yazarna u aklamay yapmtr:
Eim, MT grevlisiydi. Ancak MiT'e ne zaman girdiini bilmiyo-
rum, yle ki biz evlendiimizde bana bu tekilatta altn bile sy-
lememiti. Gven Sigorta'da alyordu. Yllar sonra rendiimde
niye evlendiimizde sylemediini sordum. "O yllarda ok gizli bir
grevim vard aklayamazdm" dedi. 2!
Mehmet zdemir Evliyazade'nin faaliyetlerine daha sonra
dneceiz. Biz kaldmz yerden "nsan Haklan Cemiyeti"yle il-
gili gelimeleri aktarmay srdrelim.
20. Cami Baykurt'un soyad birok kitapta "Bakurt" olarak gemektedir. Dorusu
Baykurt'tur.
21. Mehmet zdemir Evliyazade 1949 ylnda Elife Kael'le evlendi. Elife Kael, ahin
mer-Aliye Kael iftinin kzyd. ahin mer Kael muhasebeciydi. Dame de Sion me-
zunu Elife Kael'in dedesi nl Receb Paa'yd. Receb Paa (1842 Debre-1908 istanbul),
5. ve 6. Ordu komutanl grevlerinde bulunduktan sonra 1904-1908 arasnda Trab-
lusgarp valilii yapt, ikinci Merutiyet'in ilannn ardndan 7 austos 1908'de Harbiye
nazrlna getirildi. Ancak 21 austosta masas banda nefes darlndan vefat etti.
18 ekim 1946'da nsan Haklar Cemiyeti resmen kuruldu. Kuru-
cular arasnda Mareal Fevzi akmak, Dr. Tevfik Rd Ara, Ca-
mi Baykurt, emekli general ve DP milletvekili Sadk Aldoan,
Atatrk' n yakn arkada ve eski milletvekili Hasan Rza Soyak,
Berlin eski bykelisi Hamdi Arpa, Zekeriya Sertel gibi isimler
vard.
Tesadf!
Hkmet o gn Sovyetler Birlii'nin Boazlar'n birlikte savu-
nulmas istemindeki notasna ret yant verdi.
Hkmetin, "komnistlerin" Mareal Fevzi akmak' "kullana-
rak" halk hareketi rgtleyecei paranoyas, stanbul'da ayr
eve polisin baskn yapmasna neden oldu.
Atatrk'n Dileri bakan Dr. Tevfik Rd Ara, Ulusal Kur-
tulu Sava'nn ilk kabinesinin ileri bakan Cami Baykurt ve
gazeteci-yazar Zekeriya Sertel'in evleri basld. Aramalar yapld.
Sonunda byk bir "delil" bulundu!..
ileri Bakan kr Skmenser 29 ocak 1947 gn Meclis'-
te yapt konumada bu "delili" aklad:
Arkadalar, stanbul'da rf dare'nin varlndan faydalanarak ga-
zeteci Zekeriya Sertel'in ve bu arada komnist temayll olduu sy-
lenen Dr. Tevfik Rd Aras'n ve Cami Bey'in evleri arand. Ve Zeke-
riya Sertel ile Cami Bey tarafndan yazlp Dr. Tevfik Rd Ara va-
stasyla mareale gnderilen mektup bulundu. Bu hal akmak'n da
komnistleri himaye ettiini gsterir. (mit Sinan Topuolu, Mare-
al Mustafa Fevzi akmak, 1977 s. 152-153)
Peki Mareal Fevzi akmak'a yazlan 2 eyll 1946 tarihli bu
mektupta ne denilmiti:
Meclis'te krsye kn ve cumhurbakannn, Meclis'in, hkme-
tin gayri meru olduunu ilan edin. Byle bir mecliste kalarak onun
mesuliyetlerine itirak edemeyeceinizi bildirin. "Gemisi batmak ze-
re bulunan bir amiral" gibi bayranz alarak darda, halkla beraber
onun hakkn ve davasn mdafaa ediniz. Btn milletin byle bir ha-
reket karsnda arkanzdan geleceine emin bulunuyoruz.
Mektubu Cami Baykurt ile Zekeriya Sertel kaleme alm, Dr. Ara
mareale elden teslim etmiti.
Polis, Dr. Aras'n 9 eyll 1946'da yazd mektubun yantm da
ele geirmiti:
 Aziz Dostlarm Cami ve Setel Beyefendilere,
Mektubunuzu mareale kendim gtrdm. Grlerinizi ayrca
ben de izah ve teyit ettim. Marnileyh bu surette hareketinizden
ok memnun oldu ve yazacam cevapta snmez muhabbetlerini teb-
li etmekliimi rica etti. Sizin de makul greceinizi kuvvetle mit et-
tiim netice ve karar zdemir olumuz tafsilatyla size arz edecektir.
Bu mnasebetle de derin hrmetlerimi sunarm.
Sonunda mektuplardan bir sonu kmad.
Mareal Fevzi akmak, "Millet, komnist olmadm ve kom-
nistlere alet olmadm ok iyi bilir" aklamas yapt.
smet Paa'nn damad gazeteci Metin Toker, marealin yalan-
d iin nsan Haklan Cemiyeti kurulmas srasnda solcularn
oyununa geldiini yazd. Toker, cemiyetin kurulmasna marealin
katlmn nedense biraz karikatrize ederek kltme eilimin-
deydi.
Osmanl'nn nde gelen paas, Ulusal Kurtulu Sava'nm kur-
may subay ve uzun yllar Genelkurmay bakanl yapm Fevzi
akmak' "solcular tarafndan kandrlan" biri olarak tanmlamak
pek gereki grnmemektedir!..
Olayn bir dier garip yan ise, nsan Haklar Cemiyeti kurul-
masna nayak olan DP stanbul l Bakan Kenan ner, Mill Ei-
tim Bakan Hasan Ali Ycel'i komnistlikle itham ediyordu!
Marealin dergh!
Basnda komnist tartmas srd gitti.
Bu tartma DP'den kopmalara neden oldu. Bir grup, DP ba-
kanlna mareali getirmek iin kulis faaliyetlerine girdi. Bunun
zerine DP disiplin kurulu, bata emekli general Sadk Aldoan
olmak zere, Osman Nuri Koni, Necati Erdem, Dr. Mithat Saka-
rolu, Ahmet Kemal Silivrili'yi partiden ihra etti.
Bu ihralar dierleri takip etti: Yusuf Kemal Tengirenk, Enis
Akaygen,22 Ahmet Ouz, Hasan Diner, Ahmet Tahtakl, ahin
Lain, Reat Aydnl...
DP'den kopanlar ve kopanlarn nclyle, 19 temmuz
1948'de Millet Partisi kurulda
22. 1880 doumlu Enis Akaygen, I946'da DP'den TBMM'ye girdi. I952'de Millet Par-
tisi genel bakanl yapt. Selanikli Nuri Conker ailesiyle dnrdler; kz Zarife, diplo-
mat Orhan Conker'le evlendi. Enis Akaygen'in kz Jale Viyana'da intihar etti. Enis Akay-
gen, 1939-1945 yllar arasnda Atina bykelilii srasnda Yahudilere yapt yardm-
lardan dolay belgesellere konu oldu. 15 aralk 1956'da vefat etti.
Kurucu baz isimlerin kendi partilerinden ayrlm olmas DP
ile MP arasnda gerginliklere yol at.
Bir gn gazeteler smet Paa ve Celal Bayar'a suikast yaplaca-
haberini manetlerine tadlar. ddiaya gre, suikast planla-
yanlar arasnda, MP Afyon milletvekili emekli general Sadk Al-
doan ile MP kurucular Osman Blkba ve Fuad Arna vard.
Hemen gzaltna alndlar. 23
Sonunda iddialarn aslsz olduu ortaya kt. Peki ama bu
aslsz istihbarat polise kim bildirmiti?
Osman Blkba salverildikten sonra, Suikast iftirasnn
yz ve Celal Bayar adl bir bror kaleme ald!
Millet Partisi'nin kurucular arasnda Babakan Adnan Mende-
res'in bir akrabas vard: Dr. Mustafa Kentli!
Dr. Kentli, Babakan Menderes'in days Sadk'n torunu Sen-
ha'yla (Giz) evliydi. Yani Dr. Kentli, Adnan Menderes'in kuzeniy-
le evliydi.
Menderesler blnmt: days Sadk'n torunu Sadk Giz DP
milletvekiliydi; Sadk Giz'in kz kardei Semiha'yla evli Dr. Mus-
tafa Kentli ise Millet Partili'ydi...24
Millet Partisi'nin fahr genel bakan Mareal Fevzi akmak't.
Mareal Fevzi akmak, sol-sosyalistlerin "oyununa gelmemi",
milliyeti bir partinin kurulmasna nayak olmutu!..
Fakat, talihsizlik...
Mareal Fevzi akmak seim almalar iin gittii Trakya'da
rahatszland ve 10 nisan 1950'de vefat etti.
Cenazesi grkemli bir ekilde kaldrld. stanbul Radyosu prog-
ramlarnda deiiklik yapmayp ark trk almay srdrnce
byk tepki ald.
Dn komnist ithamlarna neden olan marealin cenaze tre-
nine slamc-milliyeti genler sahip kt. Tabutun zerinde la-
hiyat Fakltesi rencilerinin Ankara'dan getirdii Kabe rts
ve Trk bayra vard.
23. Gzaltna alnan Osman Blkba'nn evi didik didik arand. Yeni doan olu yirmi
bir gnlkt. Osman Blkba, polisler eliinde emniyete giderken, olunu pt, her-
kesin duyaca bir ekilde, "Olum Deniz, baban gidiyor, belki geri gelmez. Bu memle-
ketin pisliini az su temizlemez diye adn Deniz koymutum. ayet gelemezsem, bu pis-
lii sen temizle olum" dedi. (Emin Karaku, te Ankara, 1977, s. 148)
Deniz Blkba, Irak Sava (2003) ncesi, Trkiye'nin ABD-ingiltere yannda yer al-
mas iin yaplan "mutabakat grmelerinde" bykeli statsyle Trkiye tarafnn
bakanln yapt. Halen Dileri Bakanl hukuk maviridir.
24. 1957 seimleri ncesi Celal Bayar DP milletvekili listesini incelerken, "Aabeyi Sa-
dk Giz zaten bizim milletvekilimiz, ikisi fazla olur" diye Mara'tan aday olan Mnci
Giz'in zerini sildi. Bylece Mnci Giz, 27 Mays 1960 asker mdahalesinden sonra
Yassada'ya gitmekten kurtuldu.

Marealin tabutu tekbir sesleriyle Eyp Mezarl'na getirildi.
Burada Gmsy denen tepedeki Kk Hseyin Efendi ola-
rak bilinen eyhin yanna defnedildi. Mezar banda Millet Parti-
si Genel Bakan Hikmet Bayur, Sadk Aldoan, Yusuf Kemal Ten-
girenk, Pertev Demirhan ve Fuad Arna birer konuma yaptlar.
Bir parantez amam gerekiyor; nk diyeceksiniz ki: "Tekke
ve zaviyelerin kapatld, btn eyhlerin gzden drld, maruz kalmamas da dikkat ekicidir. Bunun iin zamann gerek
eyh Said syan, Menemen Olay sonucu onlarca 'radikal slam-
c'nn idam edildii bir dnemde, Genelkurmay bakanl yapan
Mareal Fevzi akmak neden bir tarikat eyhi Kk Hseyin
Efendi'nin yanna defnedilmiti?"
in daha da tuhaf yan: yllar sonra 25 austos 2001 tarihinde
Yahudi iadam zeyir Garih, Kk Hseyin Efendi'nin mezar-
nn yan banda ldrld!
Bir tarikat eyhi, bir Genelkurmay bakan ve bir Yahudi iada-
m...
Bu sorunun yant aslnda bu kitabn ana fikirlerinden birini
oluturmaktadr. O nedenle bu konuya deinmeden geemeyiz...
Marealin eyhi!
nce "Kk Hseyin Efendi kimdir?" sorusunun yant iin,
slamc yayn organ ktibas'ta kan 6 eyll 2001 tarihli makale-
ye gz atalm:
Ankara'nn Arslan Bey Mahallesi'nde 1828'de dodu. Babas Katr-
c Ali Abdullah Efendi'dir. Genlik yama kadar Ankara'da kaldktan
sonra Ankara'y terk ederek Mihalk'a gitmek zorunda kalm. Ba-
basnn vefatndan sonra stanbul'a gitmeye karar vermi. stan-
bul'da Mevlevi tarikatna mensup bir ustann yannda rakla bala-
m. Mevlevi usta, okuma yazma renmesi iin, Kk Hseyin
Efendi'yi Beyazt Camii avlusundaki bir tespihinin yanna gtr-
m. Tespihinin yarmdayken, sabahlar Sleymaniye Camii'ne gi-
der, ders okurmu.
Kk Hseyin Efendi'nin ilk eyhi Hac Feyzullah Efendi'dir.
Onun vefatndan sonra, Mehmed Nuri Edirnev Efendi'ye balanm,
sekiz yl da bu zatn eitiminden gemi. Bir sre Hasan Visali Efen-
di'yle sohbetlere devam eden Kk Hseyin Efendi, Hasan Visali
Efendi'nin 1902 ylnda vefatndan sonra, 1902 ylnda yetmi drt ya-
ndayken eyhlikle grevlendirilir.
rat merkezi haline gelen evi, Kocamustafapaa'dadr. ok talebe-
435
si olan Kk Hseyin Efendi 397 gn hasta yattktan sonra 14 mart
1930'da ahirete gm. Kabri, Eypsultan'da, Karlktepe (Gms-
y) diye bilinen yerde, ikinci eyhi Mehmed Nuri Efendi'nin kabri ci-
varndadr.
O gnn artlan icab birok eyhe bask yaplrken, bunun rahat
bir ekilde hareket etmesi, tutuklanma, takip ve bask gibi hallere
eyhleri, limleri buna hep phe gzyle bakmlar, kendinden
uzak durmulardr. Cenazesine bile itirak etmemilerdir. (www. ik-
tibas, net)
ABD'de Princeton niversitesi'nde Yakndou zerine doktora
almas yapan ve "Fevzi akmak Gnlkleif'ni derleyen Dr. Ni-
lfer Hatem, 9 eyll 2001 tarihinde Milliyet gazetesinin sorular-
na u yant verdi:
(Fevzi akmak'n) dedesi ve babasnn gayrimslimleri de ye kabul
eden liberal bir tarikat olan Kadiri tarikatna ye olduunu biliyoruz.
N. Rfat Bali Bir Trkletirme Serveni adl kitabnda Mare-
al Fevzi akmak ile Yahudiler arasndaki ilikiyi yazyor:
Aznlklar arasmda ok yaygn bir sylenti de (...) silah altna aln-
malarnn nedeninin kitlesel olarak imha edilmelerinin nlenmesi ol-
duu sylentisiydi. Utan haline gelen bu sylentiye gre aznlklar
kitlesel olarak imha etme tasars hkmetin bir planyd. Genelkur-
may Bakan Mareal Fevzi akmak bu tasardan haberdar olunca
Nafa Vekleti'ne bal olarak askere alnan aznlklar Mill Mdafaa
Vekleti emrine aldrarak kendi emir kumandas altna soktu ve by-
lece onlar imha edilmekten kurtard. (!)
Ayn kitapta Jak Kamhi, "Diyebiliriz ki, Mareal Fevzi akmak
Yahudilerin en byk mdafiiydi" diyor.
Evet, Yahudiler ile mareal arasnda duygusal iliki ok gly-
d. Mareal Yahudilere o kadar gveniyordu ki, lmeden ksa bir
sre nce Ankara'daki evini bir Yahudi sefire kiraya vermiti!..
Mareal Fevzi akmak' daha yakndan tanmak iin, Kk
Hseyin Efendi'nin "zerindeki rty" kaldrmalyz.
Bu nedenle, 20 austos 2003 tarihinde slamc gnlk gazete
Yeni afak'ta balayan "Trke'in Gizli Dnyas" adl yaz dizisin-
den baz alntlar yapmamz gerekiyor:

456
(Kk) Hseyin Efendi'nin (Alparslan) Trke'in ailesiyle tant
da ortaya kt. Ailenin tankln aklayan sradan bir kii deil, Tr-
ke ailesinin yakndan tand ve sayg duyduu Mehmet Faik Erbil'di.
Erbil, Aruslerin en nde gelen isimleri arasnda yer alyor. Erbil,
Trke'in salnda sk sk ziyaret ettii bir kii. Erbil yllardr dile
getirilen bir iddiaya da aklk getiriyor. ddia Alparslan Trke'in ilk
adnn Hseyin Feyzullah olduudur. Hseyin, Kk Hseyin Efen-
di'ye; Feyzullah ise, Kk Hseyin Efendi'nin eyhi Feyzullah Efen-
di'ye nispettir. Bu ismi Trke'in babas Ahmed Hamdi Bey ve anne-
si Fatma Zehra Hanm koydu. Trke'in dedesi Tuzlal Arif Aa da
eyh Feyzullah Efendi'yle ayn dnemde Sultan Abdlaziz tarafndan
srgn edildi. Arif Aa Kayseri'den Kbrs'a, Nak eyhi Feyzullah
Efendi ise stanbul'dan Midilli'ye gnderildi.25
Mehmed Faik Erbil Efendi, Kk Hseyin Efendi'nin yan sra ta-
rikatlara mensup nl isimleri aklyor: "Yolumuz ulularndan Arifi
Zat Billah Esseyid Mevlana Kk Hseyin Efendi'yi ve Halifei Has-
say Zat Mridi Esseyid mer Fevzi Mardin Hazretleri'ni zikrettikten
sonra terbiyesinde yetimi pek ok deerli dervilerinden birkann
isimlerini burada dercetmek istiyoruz: eski bavekillerimizden vatan-
perver Hseyin Rauf Orbay, beynelmilel tp ilmi ile mcehhez Ord.
Prof. Hasan Read Sndm, yine tp leminden Ord. Prof. ve ayn za-
manda Paabahe Tezyini Sanatlar Hocas Muhterem Ahmed Sheyl
nver, Washington bykelimiz Mnir Ertegn, eski Adliye ve Hari-
ciye vekillerimizden Ord. Prof. Yusuf Kemal Tengirenk, DP'nin ilk
Salk bakan tp profesr Nihad Read Belger, Atina bykelimiz
Enis Akaygen, Mzeler Umum Mdr (Mareal akmak'n damad
[S. Y.]) Prof. Dr. Burhan Toprak ve Mareal Mustafa Fevzi akmak ve
temen rtbesiyle huzuruna varp mbarein kendisine gsterdii ke-
ramet zerine mrnn son demine kadar mum nda Kuran Ke-
rim okuyan Balkesir Kumandan Korgeneral Kurtcebe Noyan Paa
Musev doktor Salih Arazraki, zeyir Garih'in di hekimi babas
Azra Garih (...) Kk Hseyin Efendi'nin mritlerinden.
25. Gazeteci Hulusi Turgut, Alparslan Trke'in anlatmlarna yer verdii Trke'in An-
lar, ahinlerin Dans adl kitapta konuyla ilgili unlar yazyor: "Alparslan Trke baba ta-
rafnn aslen Kayserili olduunu akladktan sonra, onlarn Kbrs'a gittiklerini babasn-
dan rendii kadaryla u szlerle aktaryor: 'Bu konuda fazla bir bilgim yok. Yalnz
duyduum uydu ki, dedemin dedesi Arif Aa, Kayseri'nin Pnarba'ndan Avar aireti-
ne mensupmu. Bir takm hadiseler olmu oralarda. Bunlar Silifke'ye srgn edilmiler.
Oralara muhacirler yerleince, bir eyler olmu zannederim. Dedelerim Silifke'de ok
duramamlar, tekrar geriye dnmler.
Tekrar Pnarba'na dnnce olaylara karmlar. Onun zerine bu sefer Kbrs'a, yani
suyun br tarafna, denize gnderelim da gelemesinler diye srmler herhalde.
Baba tarafmn g hikyesi byle. Anne tarafmnkini bilmiyorum. Kbrs'a gle mi gel-
I J |,; i'" S-61
437
Mslman', Yahudi'yi bir araya getiren bu tarikat da ksaca
tanmamz gerekiyor...
Aruslik, Tunus-Libya kkenli bir tasavvuf hareketi. Medyeni-
ve, azeliye, Cestiye ve Kadiriye tarikatlarnn baz zelliklerini
birletirerek mstakil bir hviyet kazand.
Girit, izmir, stanbul gibi yerlere deiik zamanlarda giden
Arus eyhleri, buralarda birok mride sahip oldu.
Aruslii Osmanl'da "kurumsallatran" kii ise, Mardin'de i-
rin Dede namyla tannan Kadiri eyh Yusuf Sdk Efendi'nin to-
runu mer Fevzi Mardin'di. mer Fevzi Mardin, temen olarak
grev yaparken ttihat ve Terakki'ye katld. Birinci Dnya Sava-
'nda Tekilat Mahsusa'nn fedaileri arasnda yer ald. Harbi-
ye'de retmenlik yaparken Hseyin Rauf Orbay'n araclyla
Kk Hseyin Efendi'yle tant. eyhinden icazet ald, onun "ha-
lifesi" oldu. 1940 ylndan sonra halifeler, mritler yetitirdi.
mer Fevzi Mardin'in Kalam'taki evi dnemin fikir ve bilim
adamlarnn sohbet yeri oldu. Bu toplantlara Prof. Hasan Read
Sndm (nl cildiye uzman; Kolarn dnr); Prof. Sheyl
nver, Mehmed Ali Ayn (tasuvvuf tarihi ve Hac Bayram Veli'yle
ilgili yapt aratrmalarla tannan yazar); Prof. smail Hakk z-
mirli (1868 zmir doumlu. Tarihi. Trk Tarih Kurumu 1932-1937
toplantlarna katlp tebli sundu. Jbilesi 8 aralk 1944'te Kad-
ky Halkevi'nde yapld. 1946'da vefat etti.) ve "slamc sosyalist"
Cami Baykurt gibi isimler kalyordu.
Minik not: "Arus eyhi mer Fevzi Mardin'in Varlk Vergisi'nin
uyguland 1940'larda zorda kalan Musevilere yardm edilmesini
tavsiye ettii ifade ediliyor." (Yeni afak, 20 austos 2003)
Niye sadece Yahudilere ?
mer Fevzi Mardin'in olu Haim Mardin Trkiye'nin ilk deniz
filosunun sahibiydi. Oullan mer ve Yusuf Mardin babalarnn
mesleini devam ettirmektedir. Bugn Trkiye'nin tannm ahsi-
yetleri, Prof. erif Mardin, Betl Mardin, Arif Mardin mer Fevzi
Mardin'in yeenleri arasndadr.
Keza Kk Hseyin Efendi'nin mritlerinden Wasinghton B-
ykelisi Mnir Ertegn'n olu Atlantic Records'un sahibi Ah-
met Ertegn ile nl plak yapmcs Arif Mardin i ortadr.
Yani, Aruslerin eyhi mer Fevzi Mardin'in yeeni Arif Mardin
ile zbekler Tekkesi eyhi Edhem Efendi'nin torunu Ahmet Erte-
gn New York'ta i ortadr!
Alamet Ertegn'n ei Macar gmeni bir Yahudi ailesinin kz
Mika Ertegn'dr...
 Konuyu fazla datmayalm ama bir aynnt daha vermeliyim...
skdar Sultan Tepesi'nde bulunan zbekler Tekkesi, Mill
Mcadele'ye katlmak iin istanbul'dan Ankara'ya gidenlerin
nemli slerinden biriydi.
Halide Edib Hanm ile Dr. Adnan (Advar) ve Cami (Baykurt) beyle-
rin de Anadolu'ya giderken ilk dura bu tekke oldu. Tekkeye gelenler
kapy aan kiiye, "Bizi sa yollad" diyerek ieri girerlerdi. Parola buy-
du. (Hfz Topuz, MUl Mcadele'de anca'nn Gl, 2002, s. 40)
Biz yine Kk Hseyin Efendi "meselesine" dnelim...
Topra bol olsun Vehbi Ko'un kz Sevgi Gnl, Hrriyet ga-
zetesindeki kesini bir gn tamamen Kk Hseyin Efendi'ye
ayrd:
Ender, katledilen zeyir Garih'in asl adnn Hezakiyer olduunu,
zeyir isminin babasna ait bulunduunu ama oul zeyir'in daha
sonralar adn deitirerek babasnn adn aldn anlatt.
zeyir Bey'in hepimizi aclara boan hunharca lm ziyaretine
gittii Kk Hseyin Efendi'nin mezar banda cereyan etmiti.
Kimdi bu Kk Hseyin Efendi ? Mistik dnyaya biraz meraklydm.
Ama bu zat muhteremden bahsedildiini hi duymamtm. "E... Ne
de olsa bendeniz Hac Bayram Veli slalesinden gelmeyim. Dolaysy-
la baz dier muhteremlerden haberimin olmamas normaldir" diye
kendi kendime avunmaya altm. Ama bir taraftan da kimdir diye
aratrmaya, soruturmaya baladm. eytan bir dostum, "Ne arat-
rp soruyorsun, mridi Ender Hanm burnunuzun dibinde" diye be-
nimle bir de dalga geti.
Ailede iki Ender vard. Biri Prof. Dr. Ender Berker, benden on iki
saat kk teyzezademdi. Dieri ise gelin Ender Mermerci, o da dier
teyzezademin hanmdr. Gelin Ender'i 2 6 yakaladm ve sormaya ba-
ladm. Bana babas Prof. Dr. Hasan Read Sndm'n (cildiyeci) ze-
yir Garih'in babas Dr. zeyir Garih'in (di doktoru) ve Doktor Salih
Arazraki'nin (ne doktoru olduunu hatrlayamad) Kk Hseyin
Efendi'nin mridi olduklarn syledi.
Biz Ankaral'yz. Ankara'da aile dostumuz Kk Sabiha Ha-
nm'dan bahsederek, onun bu Kk Hseyin Efendi'nin torunu oldu-
26. Kafanz kartrmamak iin Kolarn "kz tarafnn" kk bir soyktn yazma-
lym: Sadullah-Nadire Aktar iftinin kz bir olu var. Kzlar Adile, ihsan Mermer-
ci'yle; Sadberk, Vehbi Ko'la; Melahat, Prof. Osman Cevdet ubuku'yla; oullar Emin
Aktar ise Hsniye'yle evlendi. Ender Mermerci, Adile-ihsan Mermerci'nin olu Aktif
Mensucat'n sahibi Mehmet Ata Mermerci'nin eidir.
unu da belirtti. rendiime gre Kk Hseyin Efendi 1,20 boyun-
da imi ve bizim kk Sabiha Hanm teyzemiz de 1,30 boyunda idi.
Ara sra alafrangala zenip "petite (Franszca 'kk' demek [S. Y.])
Sabiha Hanm" da derdik. Elmackkemikleri kk, koyu renk sal,
ufack tefecik bir hanmd. Hogrl ve hosohbet bu hanm Anka-
ral Ademzadelerden olup ei Ktahyal Ekmel Khyaolu Bey'di. Ek-
mel Bey son derece yakkl idi. Sabiha Hanm ise Ekmel Bey'i elin-
de tutabilmek iin ona dnyann en gzel iltifatlarnda bulunurdu.
Teyzelerime bezik oynamaya gelir, bir gece evvel yakkl kocasna
ne diller dktn anlatrd ve bizler de kulak misafiri olurduk. Her-
halde kocalarmz ho tutmay ondan rendik diyebiliriz. Kk Sa-
biha Hamm'm kz Nurinisa Rodoslu Hanm ise hakikaten Rodos do-
umlu Celaleddin Rodoslu ile evli olup Ankara'da Hayyam araplar-
n imal ederdi. Celaleddin Rodoslu Bey'in bugn tarihilerce malum
iki kitab vardr. Rodos'ta Trk Mimar Eserieri ve Rodos'ta Yaa-
m Olan Trkler diye. (1 eyll 2001)
Sanyorum Kk Hseyin Efendi'yi artk yakndan tanmaya
baladk, hakknda yeteri kadar fikir sahibi olduk!..
Ancak bu konuyu kapatmadan nce okumu yazm isimlerin
tarikatlarla balantsna bir rnek daha vermek istiyorum:
Filibeli Edhem Efendi, Rifa tarikatnn kurucusuydu. lnce
yerine Selanikli Kenan Rifa Bykaksoy geti. Yeni eyh Galata-
saray mezunu, brokraside hep st dzey grevlerde bulunmu
biriydi. En nemli zellii kadn zgrlne ok nem verme-
siydi. Zaten 7 temmuz 1950'de vefat edince derghn bana bir
kadn geti: Samiha Ayverdi! Ayn zamanda yazar olan kadn
eyh Ayverdi'nin aabeyi nl mimar, Fatih Devri Trk Mimari
Eserleri yaptnn yazan Ekrem Ayverdi de derghn nemli isim-
lerindendi. Selanikli yazar Cahit Uuk, "Halikarnas Balks" Ce-
vat akir Kabaaah'nm annesi smet Hanm ve kz kardei Aye
Erner, ressam Ahmed Yakubolu Rifa derghnn dier nl m-
ritlerindendi.
"eytann avukatln yapp" provokatr bir soru soraym:
Sabetayist birinin mezar trbe haline gelebilir mi?
Bunun da yant veriliyor, hem de bir uzman tarafndan: kitap-
ta sk sk alnt yaptunz Amerikal John Freely'nin uzmanlk
alan "mezarlar":
Dnmelerin mezarlklar Kapanclarn, Yakublerin ve Karaka-
larn mezarlklar olmak zere e ayrlyordu. Karaka mezarln-
 daki en gsterili trbe tarikatn kurucusu olan Baruchiah Rus-
so'nun, yani Osman Baha'nn trbesiydi. Yakub mezarlndaki en
gsterili trbe ise Sabetay Sevi'nin son ei olan Aye'nin trbesiy-
di. Bu trbe XX. yzyln ilk eyreine kadar cemaatin kutsal ziya-
ret meknlarndan biriydi. Kapanc mezarlnda topraa verilmi
kiilerden biri de 1800'l yllarda bu tarikat kuran Dervi Efen-
di'ydi. Dervi Efendi byk olaslkla Sabetayclarla yakn ilikiler
kurduklar bilinen Mevlevi tarikatndand. {Kayp Mesih, 2001, s,
270-271)
Sabetayist lgaz Zorlu, Evet, Ben Selanikli'yim adl kitabnda
trbe-Sabetayist ilikisine de deiniyor:
Sabetayc cemaatlerin slam mutasavvflanyla olan ilikileri ge-
nellikle ana merkezde younlamtr. Bunlardan ilki imparatorlu-
un merkezi olan stanbul, daha sonra Bat Anadolu'da zmir ve ar-
dndan da Balkanlar'daki merkezlerdir. Burada Selanik, Sofya ve
Trakya'da da Edirne dikkati ekmektedir. Sabetayclarm din dei-
tirmeleri sonrasnda stanbul'da yaptklar ilk eylem, zamann Halve-
ti dergh pirlerinden olan ve bugn skdar'da yatan Aziz Mahmud
Hda'nin tekkesinin yaplnda madd destek salamalardr. Bu-
nun ana nedeni uzun bir sre Sabetayclarm bu dergha devam et-
meleriydi.
zellikle Selanik'te ve Balkanlar'da giderek glenen ve Sabetay
Sevi'nin ada ve slamiyet'teki karl olan Niyazii Msr'nin fikir-
lerini temel alan nc devre Melamlik hareketinde nemli bir Sa-
betayc kitlenin bulunduu bilinmektedir. (1999, s. 41-51)
Uzatmaya gerek yok. Mslman olmu Sabetayistlerin byk
bir blm, bata Mevlevlik, Bektalik ve Melamlik gibi "s-
lam' reforme etmi" baz tasavvuf tekkelere, derghlara, tarikat-
lara girmiler ve burada yeni bir kltr yaratmlar...
yle ya, Sabetayist olduunu hemen herkes bildii iin Ahmed
Emin Yalman'dan rnek vermek gerekirse; babas Osman Tevfik
Efendi, hem Kuran hafz hem de iyi bir hattat deil miydi?..
Keza Bezmenler de bilinir: bu aileden Mehmed Esad Dede, Ka-
smpaa Mevlevhanesi'nin mevlevhanln yapmad m?..
Sabetayistlerin tasavvuf tarikatlara girmesinin nedeni "ka-
bala"dr. Tevrat'taki baz iaretler ile bran harflerinin nemli
srlar gizlediinden hareket eden kabala, Yahudiliin tasavvu-
fudur.
Bir karlatrma rnei:
Halvetlik, Allah'a zikir yoluyla ulalacana inanlan bir tari-
kattr. Buradaki zikirde ana ilke "zikrullah" yani Allah'n adn
anmaktr. Halvetler yz kez istifar ediyor, yz kez de salavat
getiriyorlar, sonra da esmay seba (yedi ad) zikrine geiyorlar.
Ondan sonra mrit nce kafasn sa omzuna ("la ilahe" diye-
rek) sonra sol omzuna doru ("illallah" diyerek) kafasn salla-
yarak otuz kez kelimei tevhit zikri yaparak kendinden ge-
meye yani trans olmaya balyor. Mridin en son ulat nokta
"suf marifef'tir.
Kabalaclar ise aynen zikir gibi bir "ayin" yapyorlar. nce "
baba" denen, ibran harfini bilmek gerekiyor. Bunlar, "yod",
"he" ve "vav"dr. Bu harflerin okunular drt yne ve aaya,
yukarya olmak zere alt adet permtasyon sylenerek zikir
balyor. Daha sonra kabalada belirtilen hayataac ya da sefi-
rot aac denen on adet kavram temsil eden olduka uzun sz
ve hareketlerle trans durumuna geliniyor. Bu on kavram, Adam
Kadmon'a, yani mkemmel insana ulama durumuna gemek
iin yaplyor. Bu duruma "iur hohma", yani akl ve bilgelik ru-
hu deniyor.
"Mesih" ile "Mehd" zdeti!..
Marealden Trke'e miras
Bu kark meseleleri brakp biz tekrar konumuza dnelim:
Abdullah Muradolu'nun Yeni afak'ta. yaymlanan, yukarda
zetlediimiz yaz dizisindeki Arusi mritlerin isimlerini yan ya-
na yaznca, Fevzi akmak'n fahr bakanlnda kurulan "Millet
Partisi"nin perde arkasnda kimlerin olduu konusunda umarm
kafanzda soru iareti kalmamtr...
Peki bir soru: Alparslan Trke siyasete hangi partide adm att ?
Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi'nden; yani Millet Partisi'nin
devam olan bir partiden.
"Bu siyas miras Albay Alparslan Trke'e Mareal Fevzi ak-
mak'tan kalmtr" dersek sanrm abartm olmayz.
Ne benzerlik ama; ikisini de birletiren iki eyh var ortada:
Kk Hseyin Efendi ve mer Fevzi Mardin Efendi!
Ve birinin ad Fevzi akmak.
Dierinin gerek ad Hseyin Feyzullah! (Yani Alparslan Tr-
ke.)
ki nl ismi sadece eyhleri ve adlarnn benzerlii birletir-
miyor. Alparslan Trke'in gazeteci Hulusi Turgut'a anlattklarn-
dan reniyoruz: 1933'te babas Ahmed Hamdi Efendi, olu "Al-
parslan"! elinden tutup Kuleli Asker Lisesi'ne yazdrmak iin
okula mracaat ediyor. Ancak on be yandaki Alparslan, ngiliz
pasaportu tad, yani Trk vatanda saylmad iin okula ka-
bul edilmiyor! Kbrsl eczac Fevzi Bey'in arabuluculuuyla z-
mir Milletvekili Bellizade Sun Efendi'yi ziyaret ediyorlar. O da
Mareal Fevzi akmak'a rica ediyor ve bylece kk Alparslan,
Kuleli AskerLisesi'ne kaydediliyor! (Hulusi Turgut, Trke'in
Altlar, ahinlerin Dans, 1995, s. 15-16)
Tabi tm bunlar sadece tesadf!..
"slamc sosyalist" Cami Baykurt da mer Fevzi Mardin'in
evindeki sohbetlere katlan bir isimdi. Yani Fevzi akmak'la dost-
luu bir dergh samimiyetindeydi.
Gazeteci Toker'in "Mareali kandrdlar" deerlendirmesi bu
ilikiler an bildikten sonra ok havada kalmyor mu ?
Ya da bir srrn zeri hep rtlmeye allyor!
Bu konuyu Fevzi akmak'n biyografisini yazarak noktalamak
istiyorum:
Mustafa Fevzi, 12 ocak 1876'da istanbul Cihangir'de dodu.
Babas akmakzadelerden Limnili Dervi Kaptan'n olu Ali Srr
Efendi'ydi. Annesi Varnal Mft Hac Bekir Efendi'nin kz Hes-
na Harum'd.
lk renimine be yamda Rumelikava'nda Sadk Hoca'nn
mahalle mektebinde balayan Mustafa Fevzi iki yl sonra Sar-
yer'deki zel Hayriye Mektebi'ne kaydedildi. On yamda reni-
mini srdrmesi iin Selanik'e gnderildi. Selanik Asker Rtiye-
si'nde bir yl okudu. Sonra stanbul'a dnp Soukeme Asker
Rtiyesi'ne girdi. Kuleli Asker dadis'ni, 1896'da Harbiye Mekte-
bi'ni ve 1898'de kurmay yzba olarak Erknharbiye Mektebi'ni
bitirerek greve balad.
1913'e kadar on drt yl Arnavutluk'ta grev yapt.
1905'te stanbul'da, days Binba Ali Nuri Bey'in kz Fatma
27
Fitnat Hanm'la evlendi. ki kz oldu: Nigr ve A. Muazzez.
Fevzi akmak'n hayat hep istemedii ekilde deimitir...
1908 Temmuz Devrimi'ni bastrmakla grevli emsi Paa'nn
27. Prof. Burhan Toprak'n ei 1911 doumlu A. Muazzez Hanm 1939 ylnda vefat et-
ti. Nigr Hanm ise M. efik akmak'la hayatn birletirdi. Bu evliliinden doan Ahmet
akmak ngiliz Noriko'yla evlendi. Fevzi akmak'n torununun ocuklarnn ad, Erika
Leyla ve Lisa Ayla'dr. akmak slalesinde ilgintir ok fazla sayda yabanc gelin ve da-
mat vardr, ilgilenenler Nilfer Hatem'nin Mareal Fevzi akmak ve Gnlkleri (Yap
Kredi Yaynlar) kitabna bakabilir.
yaveri Fevzi akmak'a nedense ttihatlar hi dokunmadlar! O
grevini srdrmeye devam etti.
Birinci Dnya Sava'nda Mustafa Kemal ile Fevzi akmak ara-
snda tesadfi bir grev devir teslimi vardr srekli...
1915'te, Mustafa Kemal'in Anafartalar Grup komutanlndan
istifasyla boalan yere vekleten getirildi. Keza 1917'de, Mustafa
Kemal Paa'nm yerine 2. Ordu komutanlna atand.
Yine 1917 ylnn sonunda, Mustafa Kemal'in ayrld 7. Ordu
komutanlna yine Fevzi akmak getirildi.
Burada saln kaybedip stanbul'da dnd. Mondros Mta-
rekesi'nden sonra Erknharbiyei Umumiye reisi (Genelkurmay
bakan) oldu.
zmir'in igalinden nce grevinden alnd. 1. Ordu mfettii
yaplarak Anadolu'da Mill Mcadele'yi rgtleyen Mustafa Ke-
mal'in zerine gnderildi. Ancak Fevzi akmak grevini yerine
getirmeden stanbul'a geri dnd!
Fevzi akmak millcilere kar bir hareket iine girmemiti,
ama onlara da katlmad. Ali Rza Paa'nn kabinesinde Harbiye
nazn oldu. Arkasndan kurulan Salih Paa kabinesinde de ayn
bakanlkta kald. stanbul'un igali sonrasnda kurulan Damat Fe-
rid hkmetinde grev alamaynca Ankara'ya gitti, ulusal gle-
re katld.
Bir daha Mustafa Kemal'in yanndan hi ayrlmad. Ama ona
bir kez kar kt. O da Atatrk, marealin "akmak" soyadn al-
masna karyd. Genelkurmay bakanna "akmak" soyadnn
yakmadn dnyordu. Fakat mareal, "ailemin mirasdr"
diye akmak soyadnda srar etti. (Falih Rfk Atay, ankaya,
1969, s. 567)
Refik Evliyazade'nin lm
Bu kadar "karmak olaylar" olur da Evliyazadeler eksik olur
mu?
nsan Haklan Cemiyeti'nin kuruluu aamasnda Cami Baykurt
ve Mareal Fevzi akmak'n yanndan ayrlmayan Mehmet zde-
inir Evliyazade de "Eyp dergh"na balyd...
Mareal Fevzi akmak vefat edince Mehmet zdemir Evliya-
zade enitesi ve kuzeni Adnan Menderes'e yaknlat.
DP'liler, Mehmet zdemir Evliyazade'yle dalga geiyorlard:
"Yani bizi Eyp Sultan'a m havale ediyorsun? (...) Eyp Sultan
sana benziyormu doru mu ?"
 Bu szleri syleyen DP'liler hata yaptklarn ksa zamanda an- tor Nzm'n ei Beria! Ksa bir sre sonra o da hayata veda ede-
layacaklard. nk Babakan Adnan Menderes de, bir zaman cekti...
sonra Eyp Sultan sevgisi balayacakt. Seim gezisi iin gittii Cenazede en ok gzya dken, daysna akla bal olan Ber-
Adana'da, "Eypsultan Camii'ni ikinci bir Kabe yapacaz" diye- rin Menderes'ti.
cek, caminin ve Eyp Sultan'in trbesinin restorasyonu iin aba Bir ay sonra gelen bir siyasal zafer Evliyazadelerin aclarn ha-
sarf edecek, Babakanlk Mstear Ahmet Salih Korur aracly- fifletecekti...
la burada byk iftar yemei verecekti.
Mehmet zdemir Evliyazade 27 Mays 1960 asker darbesin-
den sonra, Mareal Fevzi akmak'a ithaf ettii Onlar Anlatyo-
rum adl kitabnda, DP ve akrabalaryla ilgili olarak, her ne kadar
kendisi, "Bu kitapta anlattklarmn vesikalar devlet arivinde-
dir" dese de, ispat zor cmleler kaleme ald.
Yeri geldike artk piyasada olmayan bu kitaptan baz alntlar
yapacam...
Ama nce...
Yetmi be yldr siyasetle yakandan ilgilenen Evliyazadelerin,
babakanla uzanan hikyelerini anlatmamz gerekiyor...
Birinci Hasan Saka hkmeti dokuz ay srmt.
On yedinci hkmeti yine Hasan Saka kurdu. kinci Hasan Sa-
ka hkmeti ise yedi ay srd.
On sekizinci hkmet emseddin Gnaltay bakanlnda ku-
ruldu. En uzun mrl hkmet bu oldu; on sekiz ay srd.
Evliyazadelere babakanlk yolunu aacak tarih karan 1 mart
1950'de emseddin Gnaltay hkmeti ald. Babakan Gnaltay
genel seimlerin 14 mays 1950'de yaplacan aklad.
Partiler seim almalar iin kollarn svadklar o gnlerde
Evliyazadeler ac bir olayla sarsld.
zmir eski Belediye Bakan Refik Evliyazade 11 mart 1950'de
vefat etti.
nce ablalar Glsm', ardndan aabeyleri Refik'i kaybeden,
Naciye ve Makbule hanmlar aile bykleri olarak taziyeleri ka-
bul etti.
Refik Evliyazede iin zmir Belediyesi nnde tren yapld.
Bata DP Genel Bakam Celal Bayar, damatlar Adnan Menderes,
Cemal Tunca ve DP'nin nde gelen dier isimleri ve zmir'in tm
tannm ahsiyetleri trendeydi.
zmirli jokeyler binici kyafetleriyle geldi.
Tabutu oullan Nejad, Ahmed ve Sedad'la birlikte tonnlan Sa-
mim, Ylmaz, Mehmet zdemir tad.
Tabutun, Karyaka'daki konaktan ayrln donuk gzlerle
kprdamadan izleyen biri vard: Refik Evliyazade'nin kz, Dok-
 447

Yirminci blm Celal Bayar yineledi: "Babakan sizsiniz Adnan Bey!"

Celal Bayar onu neden babakan yapmt? Neden herkesin
bekledii Fuad Kprl deil de Adnan Menderes ?
20 mays 1950, Ankara nk Celal Bayar, "Kprl'y deil, Menderes'i kontrol ede-
bilirim" dncesindeydi.
Babakanla getirilen Adnan Menderes sadece babakan ol-
makla kalmam, DP genel bakanl koltuuna da oturmutu;
Celal Bayar cumhurbakan olup ankaya Kk'ne kyordu.
Adnan Menderes'e hkmet bakanlnn ve Celal Bayar'a da
ankaya Kk'nn yolunu aan gelimeler bir hafta nce belli
olmutu...
Demokrat Parti 14 mays 1950'de yaplan genel seimlerden
zaferle kmt. Oylarn yzde 53,6'sn alarak 408 milletvekili -
DP Genel Bakan Celal Bayar evinin byk salonunun yann- karmt. CHP yzde 39,9 oy oranyla 69 milletvekili, Mareal
da bulunan alma odasnda oturuyordu. Ei Reide'ye, rahatsz Fevzi akmak'n ani lmyle ok oy kaybeden 1 MP yzde 3 oy
edilmek istemediini syledi. oranyla 1 milletvekili, bamszlar ise 9 milletvekili karmt.
Gzlerini bir noktaya dikmi, ylece bakp duruyordu. Trkiye'de artk "demirkrat" dnemi balyordu...
Birka gn ncesine gre artk fazla bir endiesi kalmamt. Meclis ksa bir srede isminden sk sk bahsedilecek yeni yz-
Seim akam, kimi subaylarn Cumhurbakan smet Paa'ya - lerle tanyordu: Dr. Baha Akit, Ekrem Alican, Behzat Bilgin
karak CHP'yi iktidarda tutmak istedii dedikodusu Ankara'da (Din Bilgin'in amcas), Osman Blkba, Rfk Salim Burak,
herkesi olduu gibi onu da endielendirmiti. Selim Ragp Eme (etin Eme'in babas, gazeteci), Sadk Giz
Ancak smet nn'nn ankaya Kk'n boaltp kendi evi (Adnan Menderes'in daysnn torunu), Ahmet hsan Grsoy (Ce-
Pembe Kk'e yerlemesi, Trkiye'de iktidar deiikliinin sanl- lal Bayar'n damad), Emin Kalafat, Osman Kapan (Menderes'in
dndan kolay olacam dnmesine neden olmutu. Zaten k- akrabas), Kenan Akmanlar (Menderes'in halasnn olu), Kasm
sa bir sre sonra smet Paa, kendisini ankaya Kk'ne arp Kfrev, Edhem Menderes (Menderes'in dostu), Mkerrem Sarol
gvenceler vermiti... (Menderes'in doktoru), Stk Yrcal, Bahadr Dlger, Cemal Kp-
Odasna kapanan Celal Bayar'a Adnan Menderes'in geldii ha- rl (Fuad Kprl'nn amcasnn olu) gibi...
beri verildi. Bir dnemin nl isimleri Meclis'e girememiti: Refet Bele,
Adnan Menderes az sonra kapda grnd. Her zaman olduu Falih Rfk Atay, Behet Kemal alar, Fahri Ecevit (Blent
gibi mahcup ve ekingendi. Genel bakan Bayar'a bir teklifte bu- Ecevit'in babas), Memduh evket Esendal, Dr. Mazhar Ger-
lunmaya gelmiti. men, brahim Tali ngren, Faik ztrak, Necmeddin Sadak,
Celal Bayar oturmas iin koltuu gsterdi. Oturmad. Bayar kr Saraolu, Emin Sazak, kr Skmenser, Cemil Sait
ikinci kez "Buyrun" dedi. Koltua oturur oturmaz, konuya girdi: Barlas, Cavit Oral, Yusuf Kemal Tengirenk, Asm Us, Hasan li
"Arkadalarmzdan birini nasl olsa hkmeti kurmaya memur Ycel gibi.
edeceksiniz. Mahzur grmezseniz Fuad Kprl arkadamz smet nn'ye 1938'de cumhurbakanl yolunu aan Abdl-
tavsiye edecektim." halik Renda, Orgeneral zzeddin allar, Orgeneral Fahreddin
Sessizlik oldu. Al tay gibi isimler 1950 ylna kadar "smet Paa kontenjanndan"
Altm yedi yandaki Celal Bayar oturduu koltuktan kalkt. milletvekili olmulard. Meclis'e giremeyenler arasnda onlar da
Szlerinin zerine basa basa, "Babakan sizsiniz Adnan Bey!" dedi. vard!..
Adnan Menderes ard, telaland: "Bendeniz Fuad Kprl
arkadam iin ricaya gelmitim." I. Millet Partisi Mareal Fevzi akmak'n ani lm zerine ei Fitnat Hanm' aday gs-
terdi. Ama umduunu bulamad!

CHP kabinesinden sadece Babakan emseddin Gnaltay se-
ilebilmiti.
Seimlerden bir sre sonra Anadolu Kulb'ne giden eski cum-
hurbakan ismet nn, dne kadar etrafnda fr dnenlerin se-
lam vermemesine ve srtlarn evirmesine ok bozuldu. Bir daha
Anadolu Kulb'ne gitmeme karar verdi. Bunun zerine CHP An-
kara eski milletvekilleri Arif ubuku, Hfz Ouz Bekata, Emin
Halim Ergun, Cafer Tzel bir araya gelerek "ehir Kulb"n kur-
dular! smet Paa artk ehir Kulb'ne gitmeye balad...
Bir dnem kapanyordu...
Meclis 22 mays 1950'de Celal Bayar' cumhurbakanlna, Re-
fik Koraltan' ise TBMM bakanlna seti.
Cumhurbakanl seiminin ertesi gn smet nn ksa bir
bildiri yaynlad. CHP genel bakanln tekrar stlendiini belir-
tiyordu.
Cumhurbakan Bayar, DP stanbul Milletvekili Adnan Mende-
res'i hkmeti kurmakla grevlendirdi.
Ne kabinesi?
Babakan Adnan Menderes'in kabinesindeki bakanlarn ar-
lkl olarak Ege blgesinden olmas dikkatleri ekiciydi...
Manisa'dan bakan vard.
Serbest Frka'nn iki numaral ismi Ahmed Aaolu'nun olu,
2
Manisa Milletvekili Samed Aaolu babakan yardmclna, bir
dier Manisa milletvekili Fevzi Ltfi Karaosmanolu Devlet ba-
kanlna ve Manisa'dan seilen Refik evket nce Mill Savunma
bakanlna getirildi.
Tesadf! Fevzi Ltfi Karaosmanolu yazlaryla halk kkrtt-
iin 7 haziran 1925'te stiklal Mahkemesi'nde yarglanp Cum-
hurbakan Mustafa Kemal'in affyla ceza almaktan kurtulmutu.
Bakan Refik evket nce ise stiklal Mahkemesi yeliinde bulun-
mutu !
zmir'den de bakan vard.
Bir ara ad, cumhurbakanl iin geen DP zmir milletve-
kili ve Yargtay eski bakan Halil brahim zyrk Adalet ba-
2. Ahmed Aaolu'nun kz, Samed Aaolu'nun kz kardei Tezer Takran da CHP'den
milletvekili seilmiti. Tezer Hanm daha sonra CHP'den istifa etti. DP'nin ileride kuru-
lacak kabinelerinde grev alacak Hayrettin Erkmen, Samet Aaolu'nun baldz Mnire
Babaolu'yla evliydi. yle ki 8 nisan I953'te kabinede yaplan deiiklikte dnemin a-
lma bakan Samed Aaolu bu bakanl bacana Hayrettin Erkmen'e devredecekti. DP
kurulmadan nce Samed Aaolu gibi Hayrettin Erkmen de solcuydu.
449
5 bir dier zmir milletvekili Avni Baman ise Mill Eitim
kan oldu. Babakan Adnan Menderes'in en nem verdii ba-
] klarda biri olan Tarm bakanlna ise 1893 Selanik doum-
n
zmir Milletvekili Nihad evket Eriboz atand.
Kabinede drt stanbul milletvekili vard.
1902'deki Paris Kongresi'ne katlan, "Prens Sabaheddinci" li-
beral kanadn nemli isimlerinden DP stanbul Milletvekili Dr.
Nihad Read Belger Salk ve Sosyal Yardm bakanlna, eski va-
lilerden DP stanbul milletvekili Rknettin Nasuhiolu ise ile-
ri bakanlna atand.
Babakan Adnan Menderes ve Dileri Bakan Mehmet Fuat
Kprl de stanbul milletvekili idiler.
Bursa'dan iki bakan vard.
Mal uzman, Bursa Milletvekili Halil Ayan Maliye bakan 4 bir
dier Bursa milletvekili Hulusi Kymen, Mill Emniyet'in "ok
tehlikelidir" raporuna ramen alma bakan yapld.5 Rapora
inat mdr bilinmez, Kymen bir yl sonra da Mill Savunma ba-
kanlna atanacakt!
Ankara'dan iki bakan vard.
Gelibolu doumlu Ankara Milletvekili Emekli Kurmay Albay
Seyf Kurtbek Ulatrma bakanlna, stanbul doumlu Ankara
milletvekili Siyasal Bilgiler Fakltesi profesrlerinden Muhlis
Ete letmeler bakanlna getirildi.
Mula Milletvekili Nuri zsan Gmrk ve Tekel bakanlna,
Bolu Milletvekili Emekli Korgeneral Fahri Belen ise Bayndrlk
bakanlna geldi.6
Menderes hkmeti 2 haziran 1950'de Meclis'ten gvenoyu ala-
3. Adalet Bakan Halil ibrahim zyrk, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi retim
yesi Do. Dr. Mukbil zyrk'n babasdr. Mukbil zyrk, DP'li iadam Sadk Avun-
duk'un olu Nail Avunduk ve Refik Koraltan'n olu Ouzhan Koraltan'la birlikte Rotary
kulplerinin Trkiye'deki temelini atan ve I I ubat 1955'te Bakanlar Kurulu kararyla
resmiyet kazanmasn salayan kiiden biridir! Mukbil zyrk rencisi Deniz Bay-
kal'la birlikte ! 968 ylnda CHP saflarna katld. Prof. Nevzat Yalnta'n TRT genel m-
drl dneminde TRT Ynetim Kurulu yelii yapt. 10 eyll I994'te vefat etti.
4. Maliye Bakan Ayan'n maliyecilii babadan kalma bir meslekti. Babas Abdurrahman
Efendi Osmanl'nn maliye tahsildaryd. Halil Ayan, yakaland amansz hastalktan kur-
tulamayarak IS ubat 1953'te vefat etti.
5- Hulusi Kymen, sol aydnlardan Aydn Kymen'in babasdr. DP'nin nde gelen iki
'stni Hulusi Kymen ve Burhan Belge'nin iki solcu olu, Aydn Kymen ve Murat Bel-
8e 12 Eyll 1980 asker darbesinden sonra sol muhalefetin ses getiren dergisi Yeni Gn-
d
em'i kardlar.
" Birinci Menderes kabinesinin drt bakan, Avni Baman, Fevzi Ltfi Karaosmanolu,
Fahri Belen ve Nihad Read Belger, zamanla DP'yle yollarn ayrp, 27 Mays 1960 as-
ker darbesinden sonra kurulan Kurucu Meclis'te yelik yaptlar!

rak greve balad. Yapt ilk icraat ne oldu dersiniz: devlet gider-
lerini azaltmak iin, Babakanlk, Bakanlar Kurulu ve Cumhur-
bakanl'na ait baz otomobillerin satlmas oldu! Yani, Trki-
ye'de her yeni hkmetin yapt poplist ilk icraat DP hkme-
ti de yapt. Ve her iktidar dneminde ayn sonu gerekleti: lks
otomobil alnlan ve giderleri her geen yl katlanarak byd...
Otomobil satmlar icraat "sabun kp" misali birka gn
iinde unutulup gitti. Ama hkmetin bir operasyonu hi unutul-
mayacakt...
Hkmet, Trk Silahl Kuvvetleri'nde st dzey baz komutan-
larn tasfiyesine karar verdi. Bu tasfiye, orduda baz askerlerin
darbe hazrladklar sylentisine dayanlarak yaplmt.
Hkmet, Genelkurmay Bakan Orgeneral Abdurrahman Na-
fiz Grman'n yerine Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Nuri
Yamut'u atad. 7
(Not: 1960 asker mdahalesinden sonra Nuri Yamut tutuklu
olarak yargland Yassada'da 1961'de vefat edecek, tasfiye edi-
len Abdurrahman Nafiz Grman ise 1961'de Kurucu Meclis yeli-
i yapacakt...
Bir not daha yazaym: Genelkurmay eski bakanlar Orbay,
Omurtak ve Grman'in mezarlar 1988'de Ankara Devlet Byk-
leri Mezarl'na tanrken DP dneminin Genelkurmay bakan-
lar Yamut, Baransel, Tunaboylu ve Erdelhun'un mezarlar tam-
mamtr! Nedeni aratrma konusudur!)
Kaldmz yerden devam edelim: Genelkurmay Bakan Ab-
durrahman Nafiz Grman'n tasfiye edilmesinin en nemli nede-
ni, smet Paa'nn snf arkada olmasyd!
Nuri Yamut'un Genelkurmay bakan olmasyla boalan Kara
Kuvvetleri komutanlna kim geldi: Kurtcebe Noyan!
Yani, Mehmet Faik Erbil'in, birka sayfa nce yazdm, Kk
Hseyin Efendi ve mer Fevzi Mardin'in "mridi" olarak ismini
aklad Kurtcebe Noyan Paa!
DP hkmetinin, Kara Kuvvetleri Komutan yapt Noyan Pa-
a, temen rtbesindeyken Fevzi akmak tarafndan Kk H-
seyin Efendi derghna gtrlm ve orada grd kerametler
sonucu, o gnden sonra evinde mum nda Kuran Kerim oku-
maya balamt.
Anlalan DP, Millet Partisi'nin kurulmasyla ilikileri souyan
7. Genelkurmay Bakan Nuri Yamut Selanikli'ydi! ilgintir, Trk Silahl Kuvvetleri'nin
en st komuta kademesindeki paalarn doum yerleri benzerdi: Mustafa Kemal Sela-
nikli; Fevzi akmak Limnili; Kzm Orbay izmirli; Salih Omurtak Selanikli; At dun an-
man Nafiz Grman Bodrumlu ve Nuri Yamut Selanikli.
451
Eyp derghyla barmak istiyordu!
Genelkurmay Bakan Orgeneral Abdurrahman Nafiz Grman,
Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Zeki Doan, Deniz Kuvvet-
leri Komutan Oramiral Mehmet Ali lgen, Jandarma Genel Ko-
mutan Korgeneral Nuri Berkz, Genelkurmay kinci Bakan Or-
general zzet Aksalur, 1. Ordu Komutan Orgeneral Asm Tnazte-
pe, 2. Ordu Komutan Orgeneral Muzaffer Tusavul, 3. Ordu Ko-
mutan Orgeneral Mahmut Berkz gibi hemen hemen tm st d-
zey komutanlar, DP hkmeti tarafndan "darbeye kalkacakla-
r" iddiasyla emekliye sevk edilmiti! Gerek bakayd:
Celal Bayar, Adnan Menderes ve Refik Koraltan Genelkrmay'a
geldiler. Bu gelite grdm yegne ilgin olay, Genelkurmay Ba-
kan Orgeneral Nuri Yamut'un, ikinci bakan olarak Korgeneral a-
hap Grler'i takdim etmi olmasyd. Bu takdime, devlet bakannn
(Celal Bayar'n [S. Y.]) Babakan Menderes'e bakarak, "Ama bunu ka-
rarlastrmamtk" dedii duyuluyordu.
O zaman Genelkurmay ikinci bakam olarak takdim edilen Orgene-
ral ahap Grler'in ei, memleket dzeyinde Cumhuriyet Halk Partili
olarak biliniyordu. Halk Partisi'ne oy verilmesi iin subay mahallesin-
deki subay hanmlarm tehdit ettii de bilinirdi. yle sanlyor ki, bu
konuda Genelkurmay bakam bir oldubitti yapmt. (Bekir Tnay,
Menderes Devri Anlar, s. 97)
Burada yine bir ayrnt vermek zorundaym...
Birinci Menderes hkmetinde iki asker kkenli bakan vard:
Ulatrma Bakan (ve daha sonra Mill Savunma bakanlna geti-
rilecek) Emekli Kurmay Albay Seyfi Kurtbek ve Bayndrlk Ba-
kan Emekli Korgeneral Fahri Belen.
Peki bu iki askerin kabinede yer almasnn zel bir nedeni var
myd ?
Seyfi Kurtbek ad, 1942'de kurulan ve smet Paa'ya kar yap-
lacak asker darbenin lideri olarak gemiti! Darbeyi yapacak
ekip kendine Hitler'in Alman ordusundan etkilenerek "Hcum
Ordusu" adn vermiti.
"Hcum Ordusu" aralarna katlmas iin dnemin 2. Kolor-
du komutan Korgeneral Fahri Belen'in de kapsn almt.
Korgeneral Belen bu teklifi reddetti ama kapy tam manasyla
da kapatmad. Korgeneral Belen'in bu yaplanma iinde yer al-
dru dnenler onu Ankara Temyiz Mahkemesi ikinci reisli-
ine atad. te o gnlerde Belen ve Kurtbek, Celal Bayar'la ili-

ki kurdular. Ve bakan oldular!
Seimlerin ardndan Cumhurbakan Celal Bayar, "nn'ye
bal subaylar emekliye sevk edip, kendine bal bir ordu olu-
turmak iin" Kurtbek ve Belen'in verdii bilgiler dorultusunda
Trk Silahl Kuvvetleri'nde byk bir tasfiye hareketine giriti.
Yoksa, "Bir gn Babakanlk'a bir albay geldi, Adnan Menderes'le
zel bir konuma yapt, st dzey subaylarn darbe hazrl iinde
olduunu syledi ve Trk Silahl Kuvvetleri'nde byk tasfiye hare-
keti bylece balad" gibi deerlendirmeler ok havada kalyor.
Dnemin ankaya zel Kalemi Mdr Haldun Derin, ne 14 ma-
ysta ne de dala sonraki gnlerde ankaya Kk'ne hibir yksek
rtbeli subayn kmadn anlarnda yazyor.
Ama bu dedikodu elli yldr Trk siyasetinde hl yazlmakta-
dr!..
Kurtbek Mill Savunma bakan olduktan sonra, orduyu gen-
letirme operasyonu iin kollar svad; "reform paketi" hazrlad,
hatta bunlar Bayar ve Menderes'e kabul ettirdi. Babakan Men-
deres, Bakan Kurtbek'in projesine "kinci Nizam Cedit" adn
verdi. Ancak DP bu "cerrah projeyi" hayata geiremedi. Korktu.
Emekli Albay Kurtbek'in Mill Savunma bakanlna getirilmesi,
ardndan Trk Silahl Kuvvetleri'ndeki tm generalleri hie sayan
tutumlar iine girmesi, ordu iinde DP aleyhine bir havann do-
masna neden oldu!
Ne fark var?
DP hkmeti, 15 general ve 150 albay tasfiye ettii tam da o
gnlerde -hem de TBMM'ye bile sorma ihtiyac hissetmeden-
Kore'ye asker gnderme karar ald!..
Souk Sava dneminde, yerini "Bat Bloku" olarak belirleyen
Trkiye, NATO'ya girebilmek iin topraklarndan binlerce kilo-
metre uzaklktaki bir savaa Mehmetik'i gnderdi. DP evreleri,
"Milleti harbe sokmamakla erkekliini ldrdler" diye propa-
ganda yapt. niversite rencilerinin en byk rgt Mill Trk
Talebe Birlii Bakan (gelecein byk iadam) Can Kra, h-
kmetin ald karardan dolay kran bildirisi yaynlad.
Kar kan Do. Bellice Boran bakanlndaki Trk Barse-
verler Cemiyeti yeleri ise tutuklanp cezaevine kondu!.. 8
8. Behice Boran'n komnist olduu her halinden belliydi; salar kzld ve stelik ren-
cilerinin snav ktlarn krmz kalemle tashih ediyordu! inann bunlar aka deil, gerek.
Ve ne yazk ki Trkiye daha ileri yllarda, "Kzlcklar oldu mu, selelere doldu mu" trk-
snn bile komnizm propagandas yaplyor diye radyoda sylenmesini yasaklayacakt.
453
706 ehit, 2 111 yaral, 219 tutsak ve 168 kaypla Trkiye, Kore
Sava'nda Birlemi Milletler gcnn en ar kaybna urayan
birlii oldu. Bu saylar, Trk kuvvetlerinin Kore'deki mevcudu-
nun yzde 66'sn oluturuyordu! 9
Trkiye Kore savann dln ald:
18 ubat 1952'de NATO'ya girdi!
Trkiye NATO'ya girebilmek iin smet Paa "yntemini" se-
ti. 26 ekim 1951'de balayan Trkiye Komnist Partisi (TKP) ye-
lerine ynelik 167 kiilik "byk tevfikat" gnlerce gazete man-
etlerinden dmedi. 1 0 "Trkiye'yi her an komnist yapacak ok
tehlikeli kiiler" yakalanmt. Tehlike o kadar bykt ki (!) ko-
mnistleri ar cezalara mahkm etmek iin hkmet, 3 aralkta
"komnizmle mcadele yasas" olarak bilinen TCK'nin 141. ve
142. maddelerini daha da arlatrd...
Meclis'te 141. ve 142. maddelerle ilgili tartmalarda ad en ok
geen milletvekili, ngiliz Said Paa'nn torunu, Deli Remzi Pa-
a'nn olu DP'li evket Mocan'd. Olayn garip taraf evket Mo-
can, Nzm Hikmet'in teyzesi Sara Hanm'la evlenip boanmt.
Bu evlilikten doan kzlar Aye ikinci evliliini TKP Genel Sekre-
teri Zeki Batmar'n amcaolu Dndar Batmar'la yapmt. Dn-
dar Batmar'n kz kardei Yldz da TKP'li Nihat Sargnla evliydi.
Etraf TKP'lilerle sarl olan DP Milletvekili evket Mocan, ko-
mnist olmadn ispat edebilmek iin Meclis'te var gcyle m-
cadele veriyordu! Nzm Hikmet cezaevinden kp yurtdna
katnda, bu konuyu da TBMM'ye getiren ilk kii yine DP'li ev-
ket Mocan'd! Neyse...
141. ve 142. maddelerin arlatrlmasnda DP'nin en byk des-
tekisi CHP'ydi.
ki parti arasnda fark olmad ksa zamanda ortaya kmt:
9. 2002 ylnda Gney Kore'de Trk ehitleri Mezarl'n ziyaret ettim. Antmezarlk-
ta beni en ok duygulandran, mehul asker saysnn fazlal oldu. Mehmetik binlerce
kilometre uzaklkta yle bir savaa gnderilmiti ki, cesedi tannmayacak hale gelmiti!
Ve sanyorum Kore Sava'nda ehit denlerin duygularn Nzm Hikmet yazd: "Be-
nim gzlerimin ikisi de yok / Benim ellerimin ikisi de yok / Benim bacaklarmn ikisi de
/ok / Ben yokum / Beni, niversiteli yedek subay, Kore'de harcadnz, Adnan Bey / El-
leriniz itti beni lme / vck vck terli, tombul elleriniz / Gzleriniz yle bir bakt ar-
kamdan / ve ben kan iinde lrken lm duymamanz iin / kard sizi bacaklarnz
' arabanza bindirip..."
'0. Aslnda sank says 187'ydi. Ancak 20 kii "pimanlk yasas"ndan yararlanarak iti-
raf oldu. Bu nedenle bu dava 167 kii olarak bilinmektedir. Ikenceli sorgular sonucu,
"kokul retmeni Hasan Basri Alp ldrld. Haberi alan retmen ei denize atlaya-
ra
k intihara teebbs etti. istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Felsefe Blm son
snf rencisi Kemalettin zerdem akln kaybetti; ayn faklteden afak Yurdanur, i-
kencelere dayanamayarak iki kez kendini ldrmek istedi. Ressam Nuri iyem sinir kriz-
l e r
i geirdi Tiirkivp MATOVa oirmot. irin ,,,,~l. -,.U.I--._. C-J II l-.l
CHP Kore'ye asker gnderilmesine, NATO'ya girilmesine kar
deildi.
Bilinenin aksine, "laik cumhuriyetten dn" konusunda bile
iki partinin birbirlerinden pek fark yoktu...
DP, ezann Arapa okunma yasan kaldrd. Radyoda din prog-
ram yaynlanmasna izin verdi. Bu kararlar, kamuoyunda yerleik
bir kanya yol at. Gya DP, "dinin siyasete ara edilme dnemini"
balatmt.
Halbuki okullarda din eitimi verilmesini CHP 1948'de yrr-
le soktu. mam-hatip kurslarna izin veren, ilahiyat faklteleri
aan da CHP'ydi. Tekke ve zaviyelerin kapatlmasna ait yasay
yrrlkten kaldran da CHP hkmetiydi!
16 ocak 1949'da hkmeti kurma grevi verilen Babakan em-
seddin Gnaltay, ittihat ve Terakki Cemiyeti iinde islamc siyase-
ti benimsemesiyle tannyordu!
Bu grte birinin CHP tarafndan babakanla getirilmesi te-
sadf deildi.
iin znde, ok partili yaama uyum salamaya alan CHP
ve DP, halkn dinsel duygularn okayarak oy alabilmek amacy-
la "dini siyasal amalar iin kullanmaya" hz verdiler. Aralarnda
pek fark yoktu!
Keza ABD'yle ilikileri gelitiren de CHP'ydi.
"Trkiye kk Amerika olacak" sz, sanld gibi Celal Ba- ettiini bilememek gibi!.. Ayn gazetecinin, TCK'nin 141. ve 142.
yar'n deildi. CHP'li Nihat Erim, 19 eyll 1949'daki izmit konu-
masnda sylemiti bu szleri...
Serbest piyasa ekonomisine geie hz verildii 194O'l yllarn
sonunda iktidarda CHP vard. 22-27 kasm 1948'de toplanan kinci
Trk ktisat Kongresi hkmetin devletilik politikasndan tama-
men vazgemesini karara balad. DP hkmeti ise bu programa
hz verdi. rnein, yabanc sermaye yatranlarn tevik kanununu
kard. Arkasndan madenleri zel teebbse aacak yasa tasars nikli peki ailesi! pek Film sahibi Cemil peki Trkiye'nin "en
hazrland. Yabanclara petrol arama ve karma izni verildi vb.
Eer laiklik ve Kemalizm'den bir dn sz konusu ise bu smet
Paa dneminde balamt. Keza zgrlkler meselesinde, iki
parti arasnda fark olmad da, gn gibi akt.
Peki d politikada ayrlk var myd?
rnek vererek aklamak en doru yntem:
Bamszln ilan eden srail'i dnyada ilk tanyan lkelerden krnaktan kurtulmaldr! Bir solcunun Sabetayist olup olmamas, onu ne yceltir ne de
biri Trkiye oldu. Kararn altnda CHP hkmetinin imzas vard.
DP hkmetinin uluslararas antlamalara koyduu ilk imza ise,
srail'le yaplan ticaret antlamasyd.
I3u arada konu almken belirteyim, 1947'den sonra srail'e
g eden Trkiyeli Yahudilerin bir blm DP hkmeti dne-
minde geri dndler.
N. Rfat Bali gibi aratrmaclar, geri dnn nedeni olarak,
"DP'nin 1950 ylnda iktidara gelmesiyle birlikte serbest piyasa
ekonomisinin uygulanmaya balanmasn" gstermektedir. An-
cak CHP'nin zellikle 1946'dan sonra sratle serbest piyasa eko-
nomisine getiini biliyoruz. Bu nedenle bu aklama tek bana
yeterli deil. Geri dnenlerin DP hkmetine gvendikleri su g-
trmez bir gerektir ama bu gvenin nedeni sanrm bakadr!..
Evet d politikada da bir fark yoktu...
Babakan Adnan Menderes, Filistin iin ok geni yetkilere sa-
hip, Amerikal, Fransz ve Trk yeden oluan yeli BM Filis-
tin Uzlatrma Komisyonu'na Dr. Tevfik Rd Aras' atad. Arap
devletleri komisyona kar kmlard. Trkiye'nin komisyonun
kurulmasn desteklemesi, hatta komisyona katlmas Arap lke-
leriyle arasm at.
DP hkmeti ile Dr. Ara bamsz srail devleti konusunda hem-
fikirdi!
Bazen bu tr siyasal tercihlerin "nedenlerini" bulmak zordur!
rnein, antikomnist olmasyla bilinen gazeteci Ahmed Emin
Yalman'n, Nzm Hikmet'in affedilmesi iin "neden" mcadele
maddelerinin arlatrlmas ynnde makaleler yazmas olay
daha karmak hale getirmiyor mu?
Antikomnist Yalman'n, komnist Nzm Hikmet'in affedilme-
si iin aba sarf etmesinin nedeni herhalde olsa olsa "hemeilik"
ilikisidir!..11 Nzm Hikmet'in affedilmesi iin aba sarf eden
2
Ahmed Emin Yalman Selanikli'ydU
Byk aire zor gnlerinde ekmek kapsn aan kimdi: Sela-
tehlikeli komnisf'ine i vermekten neden hi ekinmemiti ?
ipeki ailesinin komnist olduunu dnmyorsunuz herhalde!
' Baz sol evreler. "Sabetayistlerin Trk soluna etkileri" konusunda alma yaplma-
na
nedense ok tepki gsteriyorlar. Hatta arya kap, bu konuda aratrma yapanla-
1
antisemitik" olmakla itham ediyorlar. Peki, "Alevliin Trk soluna etkileri" konusun-
a
alma yaplmasna neden kimse ses karmyor? Trkiyeli solcular olaylara duygusal
a
altr. Trkiye sol hareketindeki Sabetayist etkiyi aratrmak biiimsel bir abadr.
* Gazeteci Ahmed Emin Yalman'n kz kardei Sabiha Zap'nn (Meclis'in ilk milletve-
'Nerinden Mahmud Nedim Zap'nn eidir) kz Bilge Hanm gazeteci Doan Kolo-
u
nun ikinci eidir. Yani birlikte belgesellere imza attmz sevgili dostum Sina Kolo-
nun vey annesidir. Yalman ve Zap ailelerinin soyu Sokullu Mehmed Paa'ya dayanr.
45 6
Hep bir sr var...
Ve bunu yazmak Nzm Hikmet'i hi ama hi kltmez.
E vliy azadeler e Saray'dan gelin
Biz sayfalardr Evliyazadelerin damad Babakan Adnan Men-
deres'i yazarken, zmir'deki Evliyazadeleri unuttuk.
Biraz zmir'e dnelim...
Babakan .Menderes 16 haziran 1952'de Osmanl hanedanna
mensup kadnlarn Trkiye'ye gelmesine izin verdi. Hanedann
kadn mensuplarnn yirmi sekiz yllk vatan zlemi bitti.
Babakan Menderes'in bu karar, Osmanl hanedanyla arasnda
scak ilikilerin kurulmasna neden olacak ve bu dostluk ilikisi gn
gelecek Evliyazadelere Saray'dan gelin gelmesine yol aacakt...
Hanedan mensubu kadnlarn Trkiye'ye olan zlemleri biter-
ken, biri iin bu hasret on alt yl nce sona ermiti: Vahideddin'in
torunu Hmeyra!
Yazmtm: Sultan Vahideddin kz Ulviye'yi, Sadrazam Tevfk
Paa'nn olu smail Hakk'yla (Okday) evlendirmiti. Bu evlilik-
ten Hmeyra domutu. Ulviye Sultan ile smail Hakk Efendi
sonra boandlar. smail Hakk Efendi Ulusal Kurtulu Sava'na
katlmak iin Ankara'ya gitti, Mustafa Kemal'in yannda bulundu.
Ulviye Sultan ve kz Hmeyra 1924'te San Remo'ya srgn git-
tiler. Sultan Vahideddin lnce Monte-Carlo'ya yerleip yl
orada kaldlar. kan bir yangnda evleri tamamen kl oldu. Ge-
inebilmek iin daha kk bir yere, talya-Fransa snrndaki
Montrond'a tandlar. almyorlard, ellerindeki tm mcev-
herleri, hatta Ulviye Sultan'm hanedan niann bile sattlar.
Yalnz balarna yaayamayacaklarn anladlar. Ulviye Sultan,
Montrond'da, Zlfl smail Paa'nn olu Ali Haydar Germiya-
nolu'yla evlendi. Msr'a yerletiler. Msr hanedannn yardmy-
la yaadlar.
Bu arada smail Hakk Okday Moskova Bykelilii'nde g-
rev yapyordu. Mustafa Kemal'e kz Hmeyra'nn Trkiye'ye gel-
mesi iin zel izin verilmesini rica etti. Atatrk bu yakn dostu-
nun isteini kramad ve Hmeyra Sultan, tek kiilik "zel afla"
yurda dnd. Hatta bir dnem ailesinin sahibi olduu stanbul
Park Otel'de Mustafa Kemal'le dans etti. 1 3
13. Park Otel'in bulunduu yerde Osmanl dneminde sadrazamlk, Hariciye nazrl,
bykelilik gibi grevlerde bulunan Ahmed Tevfk (Okday) Paa'nn kona bulunuyor-
du. Aile kona elinden kardnda artk yeni sahibi Aram Hdr'd. Konak yklp Park
Otel yapld.
Hmeyra Sultan ilk evliliini 1939'da diplomat Fahir Bey'le
yapt. Ancak yl sonra boand. kinci evliliini ABD'de Prince-
ton niversitesi'nde retim yelii yapan Halil zba'la yapt.
Bu evlilikten iki ocuu oldu: Halim (1945) ve Hanzade (1953).
Sultan Vahideddin'in torununun kz Hanzade, gn gelecek Ev-
liyazadelere gelin gidecekti. Refik Evliyazade'nin torunu Mustafa
Ylmaz'n olu Osman Refik Evliyazade'yle evlenecekti.
Hanzade-Osman Refik Evliyazade iftinin iki kz olacakt:
Yeni Asr ve Star gazetelerinde keyazarl yapan Nesliah
Evliyazade ve avukat Mesude Evliyazade.
Hanzade Hanm daha sonra Osman Refik Evliyazade'den boa-
nacak, byk dedesi Sadrazam Tevfk Paa'nn torununun olu
Tevfk Moran'la evlenecekti.
Vahideddin'in torununun kz Hanzade, Osman Refik Evliyaza-
de'nin ilk ei deildi. Osman Refik, Almanya'da niversite reni-
mi grrken Alman Margo'yla ksa srecek bir evlilik yapmt.
Osman Refik Bey, Hanzade Hanm'dan boandktan sonra, es-
ki bykeli ve Mill stihbarat Tekilat (MT) eski bakan Sn-
mez Kksal'm ei Ela Maro'yla nc evliliini yapt. Osman Re-
fik Evliyazade Ela Maro Hanm'dan boandktan sonra Sibel z-
leblebici'yle evlendi.
Bir ek yapalm: Hanzade Hanm'n baba tarafndan kuzeni Naz-
l Tlabar, DP stanbul milletvekiliydi.
Adnan Bey btn kadm milletvekillerinden nefret ederdi, en ok
Nazl Tlabar'dan. Nazl Tlabar rahat konuurdu. Lisan bilirdi, iyi bir
aileye mensuptu. Boylu bosluydu. Gerekleri ipek yumana sarmaz-
d. Adnan Bey hakknda parlak fikir beslemezdi. (Nimet Arzk, Men-
deres'i pe Gtrenler, 1960, s. 116)
Babakan Adnan Menderes, sever miydi bilinmez ama Evliya-
zadelerin uzaktan akrabas olan Nazl Tlabar Hanm dnem
DP milletvekillii yapt; Yassada'da yargland ve Kayseri Ceza-
evi'nde yatt...
Evliyazadeler Jokey Kulb'n kuruyor
Tarihin sayfalarn ok ileri sardk, biz yine 19-50'li yllarn ba-
ina dnelim.
"Damad ehriyar" olan Osman Refik Evliyazade'nin dedesi Ne-
ad Evliyazade, 1950 sonbaharnda kendini Babakan Adnan Men-
4

deres'in Kavakldere'delci evine kapatt. Karaosmanolu'yla birlikte, DP Urfa Milletvekili Emekli Gene-
Altay Genlik Kulb'n kuran Nejaci Evliyazade enitesinin ral Saim nhon, Prens Halim Said Trkhan, Said Akson ve Nejad
evinde yeni bir spor tekilatnn kurulu hazrl iindeydi: Jokey Evliyazade 2 kasm 1950'de Jokey Kulb'n kurdular.
Kulb! TBMM Bakan Refik Koraltan'n Ziya Gkalp Caddesi zerin-
Nejad Evliyazade, halasnn kz Berin'le evliliinden dolay deki dairesi kiraland ve kulbn merkezi yapld.
Babakan Menderes'e nasl "enite" diye hitap ediyorsa, Adnan Kulp ksa zamanda birok tannm ismi ye kaydetti: Willi-
Menderes de Nejad'a "enite" diyordu. am Giraud, Vehbi Ko, Edhem Menderes, Sadk Giz, Enver Gre-
Daim nce belirttiimiz gibi Nejad Evliyazade, Menderes'in da- li, Sadi Eliyeil, Burhan Karamehmet, Osman Kapan, Mehmet
ys Refik'in kz Mesude'yle evliydi. Karamehmet, Sadun At ve Refik Evliyazade'nin dier olu Se-
Nejad Evliyazade Menderes'in ailesine "igveysi" olmutu. dad Evliyazade...
Mesude, babas Refik'ten miras kalan 26 000 dekarlk, 400 nfus- Sedad Evliyazade aile iinde at sporuna en tutkun isimdi. Gen-
lu, 90 haneli Torbal Gollce kynn eli maal, beli silahl "ha- liinde Paris'te jokeylik yaptn yazmtm.
nm aa"syd! Atlk sporu Osmanl'dan Cumhuriyet'e miras kalmt. Devlet
Evliyazadelerin kz Berin, evlendiinde nasl akrbeyli iftli- adamlarnn ounluu at sahibiydi. rnein 1927'den beri kou-
i'ne tanm ise, Evliyazadelerin olu Nejad da evlendikten bir lan Gazi Kousu'nda smet nn ile Celal Bayar'n atlar arasn-
sre sonra einin sahibi olduu Gollce kyne yerlemiti. o- da kyasya yarlar oluyordu. 1929 Gazi Kousu'nu Celal Bayar'n
cuklar Mustafa Ylmaz ve Mehmet zdemir burada domutu. at Cap Griz Nez kazand. Bir yl sonra smet Paa'nn Olga adl
iftlik ilerini daha ok ei Mesude'ye brakan Nejad Evliyaza- at birinci geldi.
de'nin tek zevki ata binmek, at yetitirmekti. Celal Bayar hayat boyunca smet nn'ye yenilmeyi hazme-
At sevgisini babas Refik Evliyazade'den alan Nejad Evliyaza- demiyordu. Sedad Evliyazade'yi Paris'e gnderdi. Sedad Evliya-
de, at sporunu artk kurumsallatrmak istiyordu. zade Paris'ten Bayar'a, Vrais Gascon, Fol Espoir ve Drocourt ad-
Ankara ve zmir'de at yarlar vilayet zel idareleri tarafndan l at getirdi.
tertip ediliyor ve ok cz miktarda ikramiyeler veriliyordu. ste- Geri 1930'dan sonra ne nn ne de Bayar yar kazandlar;
lik ikramiyeyi almak iin de bir iki ay beklemeniz gerekiyordu. ama Bayar'n Paris'ten gelen Vrais Gascon adl at Atina'da Grand
Ynla belgeleri dzenlemek iin en yorucu ksmyd. Prix dl'nde kotu ve ikinci geldi.
Oysa stanbul'daki yarlar Tarm Bakanl ile Yar Atlar Ye- Sedad Evliyazade daha sonraki yllarda Giraud ailesinin Paris
titiricileri ve Sahipleri Dernei ortaklaa yrtyordu. ve Buca'daki haralarndan sorumlu oldu. Ayn zamanda Giraud
Nejad Evliyazade ve arkadalar hem bu karkl gidermek ailesinin jokeylerine antrenrlk yapyordu.
hem de at yarlarnn Avrupa'daki gibi jokey kulpleri tarafndan Babas Refik gibi, Sedad Evliyazade de at sporunda bir efsa-
yaplmasn istiyorlard. neydi. Bunu bir rnekle aklamam gerekiyor: 1927 ylndan beri
DP hkmet olunca Nejad Evliyazade ve arkadalar mitlen- koulan Gazi Kousu'nu 14 Giraudlar tam yedi kez kazandlar. Ve
diler. Babakan Menderes de Jokey Kulb kurulmasna yeil bu yedi birincilik sadece 1949-1960 yllan arasnda geldi. Yani Se-
k yaknca Nejad Evliyazade yasa tasars hazrlamak iin ken- dad Evliyazade'nin antrenrlk yapt dnemde!
dini Kavakldere'deki eve kapatt. 1939'dan beri koulan Cumhurbakanl Kupas'n ise Giraud-
En byk yardmcs Babakan Adnan Menderes'in daysnn lar alt kez kazandlar. Bu alt ampiyonluk da 1951-1963 yllan
torunu DP milletvekili Sadk Giz'di. Yani Sadk Giz, Nejad Evliya- arasnda geldi. Antrenr yine Sedad Evliyazade'ydi! C. Takran,
zade'nin ei Mesude'nin yeeniydi. R- Mergin, M. lgn, K. Yldz, . Diner, E. Kurt gibi dnemin n-
ki akraba Nejad Evliyazade ile DP Milletvekili Sadk Giz el ele
verdiler ve yedi maddelik bir yasa tasars hazrladlar. '4 Siyaset ile at yarlarnn ilgin bir ilikisi vardr. Atatrk adna koulan Gazi Kou-
su nun balang yl 1927'dir. Atatrk tek adamdr. Peki Cumhurbakanl Kupas Ko-
Babakan Menderes, at yetitiricisi Devlet Bakan Fevzi Ltfi Susu'nun yl nedir: 1939. Yani "Mill ef ismet inn dneminin balad yl! Peki Ba-
Karaosmanolu'nun iin bana gemesini istedi. bakanlk Kupas Kousu ne zaman koulmaya baland: 1952! Adnan Menderes'in ba-
bakanl dneminde ! Spor-siyaset ilikisinde fazla sze gerek var m ?

l jokeylerinin retmeni Sedad Evliyazade'ydi.
Giraudlar daha nceki yllarda hep yabanc jokey kullanrken,
Sedad Evliyazade dneminde Trk jokeyleri atlarna bindirmeye
baladlar.
zellikle 19501i yllarda Giraudlar at yarlarnda rakipsizdi.
Eliyeiller ile Karamehmetlerin "tahtn" sarstlar.
William Giraud vefat ettikten sonra bir daha bu ailenin ismi at
yanlannda duyulmayacakt. imdi torunlan sadece hobi iin at
biniyorlar!..
Sedad Evliyazade yarlar iin Ankara'ya geldiinde, ya Fatin
Rd Zorlu'nun ya da Adnan Menderes'in evinde kalrd, ikisiy-
le de ilikisi ok iyiydi. Zaten slalenin bu en renkli ismiyle iliki-
si iyi olmayan yok gibiydi.
William Giraud'un vefatnn ardndan Sedad Evliyazade, nce
yengesi Mesude Evliyazade'nin Gollce kyndeki harasn al-
trd. Sonra Buca'da kendi harasn kurdu. Ancak 1950'li yllarda-
ki baanlan bir daha hi yaayamad.
Evliyazade Refik Efendi, Osmanl'da ilk at yanlann bulu-
turan "Smyrna Raves Club"n kurucusuydu. Olu Nejad Evliyaza-
de ise Jokey Kulub'nn kurucusu oldu. Peki Evliyazadeler Cum-
huriyet dneminde hi yan kazanmadlar m ?
Sadece bir kez! Nejat Evliyazade 1955 ylnda vefat edince ei
Mesude Evliyazade onun ansna 1957 ylnda katld Arap atla-
nna mahsus Hatay Kousu'nu kazand.
Hatay Kousu deil ama bir olay Evliyazadeleri derinden etki-
ledi...
Rodos doumlu Baha Esad Tekand, zmir ngiliz Ticaret Mek-
tebi ve zmir Sultansi'nde renim grdkten sonra Hukuk Fa-
kltesi'nden mezun olmutu.
Nejad Evliyazade'yle Altay Genlik Kulb'n kurmutu.
Baha Esad Tekand ayn zamanda Evliyazadelerin damadyd.
Glsm Evliyazade'nin torunu Mesadet'le evliydi.
Ancak bu evlilik Evliyazade ailesinde dargnlklara neden ol-
mutu.
Baha Esad Tekand, Berin Menderes'in ablas Gzin Hanm'n
ei Haindi Dlger'in kz kardeinin grmcesiyle evliydi.
Ancak Dane de Sion'da okuyan on yedi yandaki Mesadet'e
k olmutu.
in garip yan Mesadet'in babas da Mihr Dlger'di; yani Me-
sadet, Dlger ailesinin kzyd!
Ancak Mesadet Dlger de enitesine kt.
461
Sonunda Baha Esad Tekand ile Mesadet Dlger kaarak evlen-
diler.
Bir sre zmir'i sarsan bu ka olay zamanla unutuldu. Evli-
yazadeler yeni evli ifti affettiler. Biri hari: Gzin Dlger!
Gzin Hanm hayat boyunca Mesadet Tekand'la hi konumad...
Mesadet ile Baha Tekand ok mutlu oldular. Tek ocuklan ol-
du: Leyla.
lgintir Leyla da annesi gibi on yedi yanda evlendi.
Damadn ad Ziya Tepedelen'di. Osmanl'ya bakaldrd iin
kellesi uurulan Tepedelenli Ali Paa soyndand.
Yukanda deindiimiz olay yazmtm. Ama zaman krgmhklan
oiladan kaldrd.
Babakan Menderes, bacana (ayn zamanda mason statla-
nndan) Baha Tekand', 26 nisan 1951'de Trkiye eker Fabrika-
lan Anonim irketi genel mdrlne atad. Peki bu atamada
"akraba etkisi" var myd ? Saylmaz. nk Tekand, on bir yldr
bu irketin genel sekreterliini yapyordu.
Babakan Menderes, eker sanayiine ok nem veriyordu. Bu-
nu da ksa srede gsterecek, be ylda on bir fabrika kuracakt.
Pankobirlik'in (Pancar Ekicileri stihsal Kooperatifleri Birlii)
kurulmasnda Baha Tekand'm byk emei olacakt.
Tekand emekli olduu 1958 ylma kadar bu grevde kalacakt...
Bankas ve Evliyazadeler
Baha Esad Tekand'm grev kararnamesinden tam bir yl son-
ra, 26 nisan 1952'de yaplan bir baka atama, Evliyazade ailesini
ok mutlu etti.
DP hkmeti, 30 mart 1951'de yaplan Bankas genel kuru-
lunda, idare meclisinin tmn yeniledi.
Dr. Tevfik Rd Ara Bankas Ynetim Kurulu bakan ya-
pld.
Atamay gerekletiren isim kukusuz Babakan Adnan Men-
deres'ti. Ancak Cumhurbakan Celal Bayar, Bankas'nn kum-
cusu ve ilk genel mdryd; ei Reide'nin akrabalan da kuru-
cular arasnda yer almt ve biri imdi bankann genel mdry-
d. Bu nedenle bankayla ok ilgiliydi. Bu nedenle, Dr. Aras'm
atanmasn onun da istedii anlalyor. Grnen o d, bu atama,
Cumhurbakan Celal Baya'm, Dr. Aras'a bir gnl borcuydu...
Bir sre sonra Bankas Ynetim Kurulu yeliine Dr. Cemal
Tunca da getirildi. Bilindii gibi Dr. Tunca, Dr. Aras'm kz karde-

i Fahriye'yle evliydi. DP'ye ilk genel merkez binasn Dr. Tunca
vermiti...
Dr. Ara'in Rodos'tan akrabas, kz Emel'in Fatin Rd Zor-
lu'yla evlenmesinde araclk yapan CHP eski milletvekili Mustafa
Atf Bayndr da Bankas Ynetim Kurulu yesi yapld.
nn dneminde unutulup bir kenara braklan Atatrk'n ya-
kn arkada Kl Ali de Ynetim Kurulu yeliine getirildi. 15
Durun bitmedi.
Doktor Nzm'n kz Sevin'in ei Cemil Atalay da ube mdr-
lnden balad Bankas'ndaki kariyerini hzla ykseltecekti.
Yeri gelmiken yazalm:
Doktor Nzm'n kz Sevin'in ei Cemil Atalay, Evliyazade ai-
lesine "yabanc" deildi; Atalay ailesi, Uakzadeler, Helvaczade-
ler, Ktipzadeler, Giridzadeler, Evliyazadelerle akrabayd.
Biraz kank gibi ama yazmaya alaym...
Birinci blmden anmsaynz; Helvaczade Emin Efendi zmir
Belediye bakanyd. 1891'de zmir'e vali olan eski sadrazam Nu-
reddin Paa Emin Efendi'yi istememi, seimler yenilenmiti...
Helvaczade Emin Efendi ayn zamanda -annesi UaMzade Sa-
dk'n kz olduu iin- Uakzadelerin torunuydu. 1 6
te bu, Helvaczade Emin Efendi'nin olu Ahmed Hamdi Efen-
di, Adnan Menderes'in halas Sacide'yle evliydi.
Helvaczade Emin Efendi'nin kardei kaymakam ktibi Behet
Efendi kiminle evliydi dersiniz: Evliyazade Glsm Hanm'n g-
rmcesi Giridzade Rabia Hanm'la.
Helvaczade Behet Efendi ile Giridzade Rabia Hanm'n iki
ocuu oldu: Cezmi ve Baha.
Cezmi evlenmedi. Baha ise Rasime Hanm'la evlendi. Ve bu bir-
liktelikten ocuk oldu: Tevfik, Behet ve Cemil.
te bu Cemil (Atalay) Doktor Nzm'n kz Sevinle evlendi-
rildi.
Sonu: "yabancya" kz vermiyorlar!
Ve bu nedenle zmir'de baz ailelerde sakat bebek doumlarna
sk rastlanyor.
Sevin-Cemil Atalay iftinin Tlin adn verdikleri ocuklar ol-
15. Yllar sonra Kl Ali'nin olu Alcemur Kl da 1990-1993 yllar arasnda i Banka-
s Ynetim Kurulu yelii yapacakt. Baz koltuklar hep babadan oula m geiyor!
16. Uakzadeler zmir'e gelmeden nce Uak'ta helvaclk yapyorlar ve "Helvaczade"
adn kullanyorlard. Ailenin by Hac Ali Efendi izmir'e gp halcla balaynca Vahit Halefolu, 500. Yl Vakf'nn kurucu yeleridir.
Helvaczade namn brakp Uakzade'yi ald. Ancak aile byn takip edip izmir'e ge-
len akrabalar Helvaczade'yi kullanmay srdrdler. 1934 ylnda soyad kanunu kn-
ca Helvaczadelorin bir blm "Helvaaolu", bir blm "Akmanlnr" ve Uakzadeler
de "Uaklgil" soyadn ald.
4J>
du. Fizyolojik rahatszlna ramen Tlin, gl kiiliiyle tm
sorunlarm yendi. zmir Amerikan Koleji'nden sonra NATO'da a-
lmaya balad. Burada tant Amerikal George Keenan'la ev-
lendi ve Lara ile Jimmy adl iki ocuu oldu.
Neyse, biz yine dnelim 1950'li yllara...
lk Rotary Kulb
1950'li yllar hem dnyada hem de Trkiye'de deiim yllary-
d. Souk Sava dnemi olarak bilinen bu yllarda ABD'nin, ba-
ta Trkiye olmak zere baz lkeleri, toplumlar yeniden biim-
lendirmelerine tanklk ediyordu dnya.
Trkiye'de Rotary Kulb bu yllarda kuruldu.
lk almay CHP eski milletvekili gazeteci-yazar Falih Rfk
Atay, gazeteci-yazar Ahmed Emin Yalman, CHP eski milletvekili
Prof. kr Esmer, Mnci Kapan balatt. Ancak pek baarl
olamadlar.
Daha sonra bayra DP'liler ald. TBMM Bakan Refik Koral-
tan'm olu Ouzhan Koraltan, iadam Rifat Bereket 1 7 DP'nin
Adalet ve ileri bakanlklarm yapan Halil brahim zyrk'n
olu Do. Dr. Mukbil zyrk, Yap Kredi Bankas kurucusu ve
DP milletvekili Kzm Takent, iadamlan Eli Rosenthal, Hilmi
Nail Barlo, John A. Caouki ve Nail Avunduk ilk kuruculard.
zmir Rotary Kulb'nn ncleri ise Nejat Eczacba, Srey-
ya Birsel (Zeynep Oral'n dedesi), Cemil Atalay (Doktor Nzm'n
kz Sevin'in ilk ei) ve Muvahhit Atamer'di.
Birka yl sonra Trkiye Hr ve Kabul Edilmi Masonlar B-
yk Locas faaliyete balad.
0 yllarda sadece rotaryenler, masonlar faaliyete gemedi.
DP'li Bakan Osman Kapan'nin organize ettii balolar Trki-
ye'ye yeni bir mzik akmn getirdi: caz!
Semih Ageo Orkestras, Sevin Tevs, Taki elerini, Fehmi Ege
Orkestras, Faruk Akel Kenteti, Henri Vasilaki, Ayten (Alpman)
18
Gencer caz mziinin en popler isimleriydi.
Osman Kapan'nin en byk yardmcs ise Arif Mardin'di.
Konser vermesi iin Dizzy Gillespie' Trkiye'ye o davet, etmiti.
17. Rifat Bereket'in kz Glseren. Ouzhan Koraltan'la evliydi. Dier kz Fatma Zeh-
ra (Bereket) ise Dileri eski Bakan Vahit Halefolu'nun eidir. Fatma Zehra Hanm ve
18. Ayten Alpman bir dnem sonra "Memleketim" adl arksyla gnllerde caht ku-
racakt. "Memleketim" parasnn orijinali geleneksel Yahudi mziinin ok tannm
arks "Rebe (Rabb) Eumelekh"tir!
 Trkiye yeni yaam biimine altrlyordu...
Radyo artk evlerin vazgeilmez aksesuaryd. Bir dnem ya-
saklanan alaturka yeniden domutu sanki. Safiye Ayla, Hamiyet
Yceses ve Mzeyyen Senar zirvedeydiler. Zeki Mren ad yeni ye-
ni duyuluyordu. ankaya Kk'ne sk sk Ankara Radyosu'ndan
kran zer adl sanat arlyordu!
Yirmi bir yandaki Fransz striptizci Colette Jerry, Bayar'n,
Menderes'in bulunduu zel gecelere davet ediliyordu...19
Sinema salonlar Anadolu'nun cra kelerine kadar yayld.
Osmanl'daki "araba sevdas"nn yerini 1950'lerde "otomobil
ak" almt! Otomobil, zenginliin en nemli gstergesiydi.
Moda altn an yayordu. Yuvarlak omuzlar, ince bel izgi-
ler, geni etekler ve uzun topuklu ayakkablar modann ana hat-
larn oluturuyordu. apka ve eldiven ise olmazsa olmazlaryd
1950'lerin.
Ankara'da kinci Dnya Sava dneminde ara verilen devlet
ricalinin balolar yine revatayd. Asksz derin dekolteli geni
etekli tuvaletler iindeki kadnlar klk yanmdayd.
Gnseli Baar'n talya'nn Napoli kentinde dzenlenen Avrupa
Gzellik Yanmas'nda 1952 ylnn en gzel kz seilmesi Trki-
ye'de bayram havas estirdi.
Avrupa gzeli Gnseli Baar yakn gelecekte Evliyazadelere
gelin gidecekti.
Dr. Tevfik Rd Aras'm kz kardei Fahriye Tunca'nm olu
Faruk Tunca, ei Sevim Kapan'den boandktan sonra Avrupai
gzeli Gnseli Basarla evlenecekti...
Boanlan e Sevim Kapan aileye yabanc biri deildi. DP'li
Osman Kapan'nin kz kardeiydi. Ksa bir sre nce vefat eden
Refik Evliyazade'nin ei Hacer'in yeeniydi.
Osman Kapan'nin kz kardei Sevim Kapan, Faruk Tunca'dan
boandktan sonra kz Leyla Tunca'yla birlikte Paris'e yerleti.
Leyla Tunca bir sre sonra Paris Lido'da striptiz yapmaya balad.
Bir ara Milyonerin Kz vb. filmlerde barol oynad. Anne-kz baz
Trk kzlarnn eyhlerle, nizamlarla evlenmelerine de araclk yap-
tlar. rnein, akrabas Nedime-Read Kapan'nin torunlar Orkide
Kapan'nin, Haydarabad Nizam Mkerrem Bereket ah'la evlen-
mesinde araclk yaptlar. Bereket ah'n bir zellii "ad iek ismi
olan" Trk kzlaryla evlenmesiydi. Bir ara da eski manken Manol-
ya Onurla ("mill apkn" Sha zgermi'nin eski ei) evlendi...
19. Fransz striptizci Colette Jerry. Ankara'dan sonra Beyrut'?, gitti. Cumhurbakan el-
Huri'nin oluyla ak yaad. Ve bir gn otel odasnda zehirlenmi olarak bulundu!
Gnseli (Baar) Tunca, vey kznn Paris'te striptiz yaptnn
ortaya kmas zerine, ei Faruk Tunca'ya kzm evlatlktan red-
detmesini istedi. Faruk Tunca kabul etmeyince, Gnseli Baar
boand ve kz Asl'y alarak Bodrum'a yerleti.
Bu olaydan bir sre sonra, Leyla Tunca gen yanda Bod-
rum'da geirdii trafik kazas sonucu yaama veda etti...
Neyse, zel aile ilikilerine ok girmeyip, kaldmz yerden
devam edelim...
Amerika... Amerika...
DP hkmeti tannda makineleme dnemini balatt.
Yeni karayollar yaplyor, bata istanbul olmak zere byk
ehirler yenileniyordu.
stanbul'un yeni simgesi Hilton Oteli'ydi!
1950-1953 yllar arasnda dnya ekonomisi Kore Sava'nn
yaratt ve Trkiye'nin de etkilendii bir canlanma dnemine
girdi. hracat 1953'te yzde 60, ithalat da yzde 85 artt. Trkiye
yine rettiinden fazla tketiyordu. D ticaret a bymeye
balad. Ancak imdada yetien Amerikan kredileri ilk yllarda bu
a kapatyordu. Bunun karlnda Trkiye, Amerikan asker-
leriyle, ABD sleriyle tanyordu.
ABD'nin yeni bykelisi Texasl petrol zengini olan George
McGhee Babakan Menderes'in yakn dostluydu. 20
Trkiye NATO'ya girdikten alt ay sonra, 27 eyll 1952'de, d-
ncesini, finansmann ve tehizatm ABD'nin verdii, gayri niza-
m harp yapacak Seferberlik Tetkik Kurulu (daha sonraki adlary-
la zel Harp Dairesi, zel Kuvvetler Komutanl) kuruldu.
Amerika kurumlan ve uzmanlaryla Trkiye'ye yerleiyordu!
Tanzimat'ta Franszlaan, II. Abdlhamid ve ttihatlar dne-
minde Almanlaan Trkiye, DP dneminde hzla Amerikanlama-
ya balamt.
Cumhuriyet gazetesinin haberine gre, 1952 yl sonunda, Mil-
l Savunma Bakanl hari olmak zere devlet kadrolannda 507
Amerikal alyordu. Bunlann 320'si Dileri Bakanh'nda,
144' gvenlik birimlerinde, 42'si Ticaret Bakanh'nda bulunu-
yordu. 1948'de bu rakam 292'ydi.21
20. O gnlerde Ankara'da, ABD Bykelisi McGhee ile nl soprano Leyla Gencer'in
evlenecei "dedikodular" kulaktan kulaa fsldanyordu!
2 1 . "Trkiye'de ABD personelinin saysnda byk bir art yaand. 1970 ylnda bu
personelin says 25 000 kii kadard." (George McGhee, AbD-Trkiye-NATO-Ortadou,
1992, s. 165)
 Bat devletleri Trkiye'yi Ortadou sorununun anahtar olarak
gryordu. ABD, Trkiye'ye srekli "Ortadou'nun liderliini al-
mas gerektiini" tlyordu.
ABD'nin bu tlerine Babakan Adnan Menderes'in kula
kapal deildi. D politikada hi sorun yoktu. Ancak, Babakan
Menderes'in devlet brokrasisini bilmemesi ve bakanlarna "kul
muamelesi" yapmas kabinede hep sorun karyor, bakanlarn
sk sk istifalarna neden oluyordu. Bu istifalar daha sonra parti-
den kopmalara da yol at.
rnein iki yl iinde kez ileri bakan deiti. Sonunda
Babakan Menderes bu bakanla gvendii bir ismi atad. Ama
bu atama babakann evinde hayli grlt kard.
Babakan Menderes, ileri bakanlna Aydn Milletvekili Ed-
hem Menderes'i getirmiti. Daha nce yazdmz gibi Berin Ha-
nm, einin Edhem Menderes'le iliki iinde bulunmasn istemi-
yordu. Ayrmaya ok alm ama becerememiti. Ne iftlikten
gitmesine, ne milletvekili olmasna ne de imdi bakan yaplmas-
na engel olabilmiti.
Adnan Menderes'in, soyadn Edhem Menderes'ten etkilenerek
deitirdii haberlerinin kulana gelmesi Berin Hanm'n, Ed-
hem Menderes'e artk kin duymaya balamasna neden olmutu.
Ve imdi ei Adnan Menderes, Berin Hanm'n onca kar koy-
masna ramen Edhem Menderes'i ileri bakanlna atamt...
Berin Hanm, Edhem Menderes'e karlk bir ismi ortaya kar-
d: teyzesinin damad Fatin Rd Zorlu!
Yirmi birinci blm
2 mays 1954, Ankara
Oy kullanma sresi dolmu ve sandklar almaya balanmt.
Evliyazade ailesinin kula anakkale'deki sonulardayd. San-
dklar aldnda byk bir mutluluk yaand. Seim ncesi ka-
ynpederi Dr. Tevfik Rd Aras'n da desteini alan Fatin Rd
Zorlu anakkale'den DP milletvekili seildi.
Ailede bu duruma en ok sevinen isim Berin Menderes'ti...
Berin Menderes'in neden ok sevindiini daha sonraya bra-
kp, Fatin Rd Zorlu'yu anlatmaya braktmz nceki blm-
lerden devam ettirelim.
Fatin Rd Zorlu'nun, kaynpederi Dr. Tevfik Rd Aras'n
Dileri bakanlndan ayrlmasndan sonra, bakanlktaki "prens-
lik" dnemi sona erdi. Kaynpederi Londra bykelilii grevine
giderken, o da Paris Bykeliliine baktip olarak atand. Son-
ra, Dileri'nde "pek makbul saylmayan" memurlarn grev yap-
t, merkez ifre mdrlne tayin edildi.
Arkasndan Hitler'in saldrmasyla Dileri memurlarnn git-
mek istemedii Moskova Bykelilii mstearl grevine atan-
d. Savatan sonra ise Beyrut bakonsolosu yapld.
DP'nin siyaset sahnesine kmas ve bacanan babakan ol-
masyla, yldz yava yava yeniden parlamaya balad. nce D-
ileri Ticaret Dairesi genel mdr, ardndan da, Trkiye'nin
NATO'ya dahil edilmesiyle, NATO nezdinde Trkiye daim temsil-
cisi oldu.
Milletvekili seilmesinden nce bu grevdeydi. Paris'te ya-
yordu.
Baarl bir diplomat myd? Birlikte Dileri'nde grev yapt
meslekta Semih Gnver, Fatin Rd Zorlu'yu u szlerle tanm-
lyor:
468
Geleneklere nem vermeyen, i yaratmak isteyen, otoriteye kar
ykc olmaktan adeta zevk alan, dinamik, kararl, ileriyi gren, bencil
ve sluba, ekle dikkat etmeyen bir karakterdeydi. (Semih Gnver,
Fa tin Rt Zorl'nun yks, 1985, s. 32)
2 maysta milletvekili oldu.
17 maysta aklanan nc Adnan Menderes hkmetinde,
Devlet bakanl ve babakan yardmcl grevine getirildi.
Peki nasl olmutu da, Zorlu milletvekili seilir seilmez kabi-
nede "ikinci adam" oluvermiti!
stelik, "parti iinde sorun karyor" diye Adnan Menderes,
babakan yardmcln 8 nisan 1953'te kaldrmt.
Babakan Menderes bacana Zorlu iin bu makam yeniden
hayata geirmiti. Neden ?
Bunun eitli nedenleri vard...
Menderes'in drt yllk hkmeti dneminde, kabinesi bir tr-
l istikrara kavuamad. DP'li bakanlar, Babakan Menderes'in
"diktatoryal" ynetimi nedeniyle sk sk istifa ettiler. yle ki, drt
yllk srete ileri bakanl be, letmeler bakanl be, a- nik doumlu Emin Kalafat son dnemde Babakan Menderes'in
lma bakanl be, Ulatrma bakanl drt, Gmrk ve Tekel
bakanl drt kez el deitirmiti.
Babakan Menderes "szn dinleyecek" ve her dediini "emir
telakki edecek" bakanlara ihtiya duyuyordu.
Bu nedenle bu son hkmet "akraba kabinesi"ydi!
Adnan Menderes-Fatin Rd Zorlu arasndaki akraba ilikisi-
ni biliyoruz: her ikisi de Evliyazadelerin damadyd.
Biri Naciye Hanm'n, dieri Makbule Hanm'n damadyd.
Her ikisi de zmir'den milletvekili seilen, Devlet Bakan Os-
1 2
man Kapan ve Ulatrma Bakam Muammer avuolu'yla ak-
rabayd. Muammer avuolu'nun ei hsan Kapard, Kapanza-
3
delerin kzyd.
Keza Kapanzadelerin kzlar Hacer Hanm'n Refik Evliyaza-
de'yle evli olduunu artk biliyoruz.
Dr. Tevfik Rd Aras'n laz kardei Fahriye Tunca'nm ei Dr.
Cemal Tunca'y daha nce tantmtk; DP'nin ilk genel merkez bi-
1. Osman Kapan Prof. Dr. Mnci Kapan'nin kardeidir.
2. Muammer avuolu, gazeteci-yazar Nazl Ilcak ile iadam m e r avuolu'nun
babasdr.
3. ihsan Kapanlfnn aabeyi, yani Osman Kapan'nin kaynosu, yani Nazl Ilcak'n da-
ys Turhan Kapanl, Tarm bakan (1965-1969), Kyileri bakan (1969-1971), alma
ve Sosyal Gvenlik bakan (1977) ve Mill Savunma bakan (1977-1978) olarak eitli h-
kmetlerde grev yapt.
469
nann sahibi, partinin kurucusu, ilk yneticisi ve milletvekiliydi.
Fahriye (Aras)-Dr. Cemal Tunca iftinin olu Faruk Tunca, Os-
man Kapan'nin kz kardei Sevim Kapan'yle evliydi!
Fazla detaya gerek yok. Bir kez daha yazalm: zmir'de Kapan-
zadeler, Evliyazadeler, Osmanzadeler, Yemiizadeler, Uakza-
deler yakn akrabayd.
DP sanki akraba partisiydi: Adnan Menderes'in daysnn toru-
nu Sadk Giz zmir'den; Adnan Menderes'in halasnn olu Kenan
Atananlar anakkale'den; Dr. Tevfik Rd Aras'n yeeni Turan
zaras'la evli Abdullah Gedikolu Ankara'dan milletvekili olmu-
lard! 4
Kabineyi tanmay srdrelim:
Dileri bakan Fuad Kprl'yd.
Mill Savunma bakan Edhem Menderes!
Babakan Menderes, Berin Hanm'n sevmedii dostu Edhem
Menderes'i bu kez Mill Savunma bakan olarak hkmete almt.
Keza zel doktoru Mkerrem Sarol'u da Devlet bakan yapmt.
Fatin Rd Zorlu gibi anakkale'den milletvekili seilen, Sela-
takdir ettii isimlerin banda geliyordu. Gmrk ve Tekel bakan-
lna getirildi. Keza Menderes, Kalafatlardan memnundu ki, Emin
Kalafat'n ablas Aye Gnel'i de DP'den milletvekili yapt.
Adalet Bakan Osman evki iekda'n ei Berra Hanm da
Selanikli'ydi.
CHP'den zmir Belediye bakan seilen, sonra milletvekili
olup Ticaret bakanl (1942-1943) ve Salk bakanl (1946-1948)
yapan, Evliyazadelerin akrabas Behet Uz, daha sonra DP'ye
gemiti. Yeni grevi Salk ve Sosyal Yardm bakanlyd!
ileri bakan yaplan Dr. Namk Gedik, Aydn'dan Babakan
Menderes'in kontenjanndan milletvekili seilmiti.
Sonuta Babakan Menderes bir "akraba kabinesi" kurmu ve
babakan yardmclna Fatin Rd Zorlu'yu getirmiti.
Adnan Menderes'in niyeti belliydi, akrabalar sayesinde rahat
icraatlar yapacakt!
Bir de bata Berin Menderes ve Makbule Ara olmak zere Ev-
liyazade kadnlarnn "gizli niyetleri" vard...
Fatin Rd Zorlu kt!
Bykeli Orhan Kutlu'nun ei Vesamet Kutlu'ya k olmutu.
Ak karlksz deildi. stelik dokuz yldr sryordu.
4. Abdullah Gedikolu Ankara'nn nl ailelerinden Ktkzade Hac Rfat'n torunuy-
du. Annesi Aye Hanm ile Vehbi Ko'un annesi Fatma Hanm karde ocuklaryd.
 Vesamet Hanm einden bu nedenle boanmt.5 Fatin Rd
Zorlu da ei Emel Hanm'dan boanmak istiyordu.
Ama, Fatin Rd'nn annesi Gzide Zorlu ve Emel'in anne ve
babas Makbule Hanm ile Dr. Tevfk Rd Ara bu boanmaya
kar kyorlard. "Bizim ailede boanma olmaz" diyorlard.
Gerekten de ailelerinde boanma yoktu!
rnein Babakan Adnan Menderes de soprano Ayhan Aydan'la
ak yayor ve boanmak istiyordu, ama o da Berin Hanm'dan ay-
nlamyordu. Hadi, Fatin Rd Zorlu gl annesine kar koya-
myordu. Adnan Menderes kimsesizdi; o kimden korkup ekiniyor
da boanamyordu. Oy kayb korkusu deil herhalde !..
Neden?
Gerekten Evliyazadelerin evlenmelerine ve boanmalarna
"akl erdirmek" zor...
Berin Menderes'in, damatlar Fatin Rd Zorlu'nun milletve-
kili ve bakan olmasn istemesinin nedenini Vesamet Kutlu yle
aklyor:
Fatin bana "Benim karm benden ayrlmasn diye kkrtan Berin
Hanm'dr. Eer Emel benden ayrlrsa, Adnan Bey de onu brakacak-
m gibi dnyor" derdi. (Emin laan, Tarihe Dlen Notlar,
2000, s. 51)
Adnan Menderes'in tek ak soprano Ayhan Aydan deildi.
Ondan nce yine "Muki" takma adl bir sopranoyla kaamakla-
r olmutu.
Dnemin best-seller Kiralk Ruh romannn yazan Suzan S-
zen'le de ak yaad biliniyordu. Ei stanbul Emniyet Mdr
Yardmcs Ferit Avni Szen'di.
Babakan Menderes zel yaamnda, makam arabasna binip,
gn nda sevgilisini ziyaret edebilecek kadar gz kara bir ro-
mantikti.
Fatin Rd Zorlu ise, Emel Hanm'dan boanmayacak ama
5. Vesamet Kutlu, Emin laan'la yapt rportajda Fatin Rd Zorlu iin kocasn-
dan boandn sylemesine ramen, Sevin Zorlu, Vesamet Hanm'n bykeli Orhan
Eralp'le yaad ak nedeniyle boandn sylemektedir. Vesamet Hanm'la ilgili bir bil-
gi daha: Vesamet Hanm einin grevi nedeniyle Hindistan'da bulunduu dnemde, Hin-
distan'n efsanev isimlerinden Nehru'yla ak yaad dedikodular yaplmaktadr. Vesa-
met Hanm, Nehru'nun akna karlk vermediini sylemitir hep.
6. Ayhan Aydan'n adnn hep Adnan Menderes'le anlmas ne acdr. O, Atatrk'n a-
dala ynelik en nemli projelerinden "mzik devrimi"nin ilk yldz sanatlarndan bi-
riydi. Hitler'den kap Trkiye'ye gelen tiyatro ve opera ynetmeni Cari Ebert'in en be-
endii rencisiydi. Orkestra efi Hasan Ferit Alnar'la evliydi.
lnceye kadar Vesamet Hanm'la birlikte olacak kadar akna
sadkt.
Bir noktann altn izmem gerekiyor: bu kitapta kiilerin zel ha-
yatlarndan kanmaya zen gsterdim. Ne kiilerin cinsel tercihle-
ri ne de ak hayatlarn yazdm. Mahremiyete girmemeye altm...
Biz tekrar siyas hayata dnelim...
Fatin Rd Zorlu, k hzyla milletvekili seilip, kabineye gi-
rince DP grubu tarafndan "istenmeyen adam" oluverdi.
Duygular karlklyd. Zorlu da DP'nin havasndan rahatszd.
Giyimiyle, konumasyla, grgs ve tahsiliyle DP'liler arasnda
yabanc gibiydi.
DP Ar Milletvekili Kasm Kfrev, Zorlu'nun NATO temsilci-
lik grevinin milletvekili seildii iin sona ermesi gerektiini ile-
ri srd. Milletvekillii ile memurluk badamazd.
stelik DP grubu Paris'teki temsilcilik binasnda sevgilisi Ve-
samet Kutlu'nun oturmasna sert tepki gsterdi.
Zorlu, dedikodularn nne gemek iin, Paris'teki grevini b-
rakt, doal olarak binay da boaltt.
Fatin Rd Zorlu anlamt ki, DP grubunda tek dayana Ba-
bakan Adnan Menderes'ti.
Menderes sabahlan Babakanlk'a yryerek gitmeyi srdr-
yordu. Artk onun yry arkada, Dileri Bakan Kprl de-
il, Babakan Yardmcs Zorlu'ydu.
Babakan Menderes bacana Zorlu'yu aslnda Dileri baka-
n yapmak istiyordu. Fuad Kprl'den artk memnun deildi.
Kprl sakin, statik bir d politikadan yanayd. stelik akade-
misyendi. Oysa babakan, okumu yazm adamlan son dnem-
lerde hep kk grmeyi alkanlk haline getirmiti!
Kprl, Yunanl gazetecilere, "Trkiye ile Yunanistan arasn-
da Kbns diye bir mesele yoktur" diyecek kadar soukkanl bir si-
yasetten yanayd.
Ama bu tr soukkanl tavr, bata Babakan Menderes olmak
zere baz DP'lilerin houna gitmiyordu.
Kprl DP'nin kurucusuydu ve parti iinde kuvvetliydi. Ba-
bakan Menderes, Kprl'y Dileri'nden uzaklatnnaya cesa-
ret edemiyordu. Fakat, Kprl'nn yetki alann snrlamay da
ihmal etmiyordu. Zorlu'yu Dileri bakan yapamasa da, Devlet
bakan ve babakan yardmcs olarak, d ekonomi ve Kbrs ko-
nusundaki ilikilerle onu grevlendirdi.
Zorlu'nun Dileri'nden gelmesi ve Kbns ilikileriyle zel ola-
rak onun grevlendirilmesi, Dileri Bakan Fuad Kprl'nn

Zorlu'dan nefret etmesine neden oldu.
Dileri'yle ilgili toplantlara artk Fatin Rd Zorlu da giri-
yordu.
stelik, 1955 ylnn haziran ay banda, basndan gizlenerek
yaplan zirve toplantsnda bir deil, iki Zorlu vard...
Zorlu kardeler
Zirve toplantsn yazmadan nce bir tespitte bulunmamz ge-
rekiyor... Ana hatlarn Atatrk'n izdii Dr. Tevfik Rd Ara
dnemindeki Trk d politikas Araplara ilgisizdi, ikili ilikilere
ok nem verildii sylenemezdi; ancak Araplara ne dmanlk
ne de sempati gsterilmiti.
smet nn dneminde de bu tutumda bir deiiklik olmad.
DP hkmeti, Souk Sava dneminde bu politikay deitir-
meye karar verdi. Bu politik deiimin temelinde, kinci Dnya
Sava'ndan gbela ayakta kalarak kurtulan ngiltere ve yeni
dnyann "yldz" ABD vard.
ngiltere, Souk Sava dneminde teki smrgeci devletlere
kyasla daha uzak grl ve gereki bir politikay hayata geir-
di. Bir gn kovulacam bildii smrgelerinden kp gitmeye
balad ancak giderken de siyasal ve ekonomik karn srdre-
cek yaplanmalar kurmaya alt.
DP hkmeti, Almanlarn elinden kan smrgelerin Fransz-
larn, ngilizlerin terk ettikleri topraklarn da ABD nfuzu altna
gireceine inanyordu. Asya ve Afrika'daki bamszlk halk ha-
reketlerini nemsemiyordu.
Dileri'ne verilen talimat gerei Birlemi Milletler'de ABD
nasl oy kullanrsa aynen onlar gibi oy kullanlacakt. (Mahmut
Dikerdem, Ortadou'da Devrim Yllar, 1977, s. 66)
rnein bu tavr, Cezayir meselesinde Fransa'nn yannda yer
alnarak hayata geirilmiti.
Benzer b* durum Arap dnyas ile Trkiye'yi kar karya ge-
tirecekti...
Msr, 1936 antlamasyla Svey Kanal'nda ngilizlerin asker
s bulundurmasm kabul etmiti, ikinci Dnya Sava sonrasnda
ingilizler, Msr'daki asker varlklarn uzun sre koruyamayaca-
n anlayarak, Britanya hnparatorluu'nun can daman saylan
Svey Kanal'nda mmkn olduu kadar uzun sre tutunmak
amacyla birtakm tertiplere giriti. Bunlardan ilki 1951 ylnda
"Ortadou Savunma Pakt" projesi eklinde ortaya kt, ingiltere
473
hkmeti, Amerika'nn, bu blgede Sovyet nfuzunun yaylmas-
na set ekecek her trl ittifaka ilgi duyacan biliyordu. te
yandan, Svey Kanal'nn byk hissesini elinde tutan Fran-
sa'nn da kanaln emin ellerde kalmasn istedii muhakkakt. u
halde ingiltere'nin karlarn, iki Batl mttefiki ile Arap devlet-
lerini iine alan bir asker pakt erevesi iinde savunmas daha
gereki tutum olacakt. Blgenin asker bakmdan en gl dev-
leti olmak sfatyla Trkiye de, byle bir paktn kurucular aras-
na girebilirdi. Amac, komnizm tehlikesine kar ortak bir sa-
vunma olarak aklanacak bu pakta, Ankara'nn hevesle katlaca-
umuluyordu. Nitekim yle oldu: Trkiye, Arap devletlerinin li-
deri durumundaki Msr'a bir "Ortadou Savunma Pakt" imzala-
masn nermeyi dnd. Bylece "Araplara yaklama" politika-
s da ilk snavn vermi olacakt.
Babakan Menderes, "Ortadou Savunma Pakt" taslan ha-
zrlamak iin Arap devletleri nezdindeki Trk temsilcilerini gizli-
ce Ankara'ya ard.
te Zorlu kardelerin, Fatin Rd Zorlu ve Rfk Rd Zor-
lu'nun katld konferansn amac buydu.
"Ortadou Elileri Konferans" 1955 hazirannda Ankara'da
Bakanlar Kurulu salonunda ald. Toplantya Adnan Menderes
bakanlk ediyordu. Sanda Kprl, solunda Zorlu yer almt.
Masann evresinde kdem srasyla: Cidde Bykelisi Kemal
Aziz Payman, Badat Bykelisi Fikret efik zdoanc, Beyrut
Bykelisi Rfk Rd Zorlu, Amman Bykelisi Kadri Rizan,
am Maslahatgzar ismail Sosyal ve Kahire Maslahatgzar Mah-
mut Dikerdem oturmutu.
iin garip yan, toplant gizliydi gizli olmasna ama, yine toplan-
tya katlanlar arasnda bulunan srail bykelisi efkati Istinye-
li'nn ad, "duyarlarsa Araplar kzar" diye katlmclar arasnda
resmen gsterilmemiti!
Toplant gn Ankara'da, sonra iki gn de istanbul Florya'da
Cumhurbakan Celal Bayar'n bakanlnda srd.
Aslnda bir bakma bykeliler be gn boyunca bouna ko-
numulard. nk Trkiye'nin Ortadou politikasna yn veren
isim "l Tilkisi" ad verilen Irak Babakan Nuri Said'di!
Fatin Rd Zorlu'nun da savunduu bu politikann z uydu:
Bata ABD olmak zere Batl devletlerin istedii, Ortadou as-
ker paktna Arap devletlerinin katlmasnn n koulu, Msr'n
bu projeye kazandrlmasyd. nk Msr, Arap milliyetiliinin
bayraktarln yapmaktayd. Msr'n ve onun yeni lideri Cemal
 Abdnnsr'n taraftar olmayaca bir pakta Arap devletlerini gir-
meye zorlamak yararszd. Bilirler ki, byle bir pakta girerlerse
Arap dnyasndaki prestijlerini yitirirler ve ihanetle sulanrlar.
u halde ilk nce Msr' ikna etmek gerekiyordu. Msr yola girer-
se, teki Arap devletlerini pakta almak ok kolaylaacakt!
Ama bu stratejiyi hayata geirmek zordu. nk, Nasr liderli-
inde 23 temmuz 1952'de gerekleen Msr devrimi, Arap dnya-
snda yeni bir dnemi balatmt. "Mark'tan Marib'e kadar" tm lendiriyor!"
Araplarn smrgecilerin elinden kurtulaca mjdeleniyordu.
Yani, Nsr'n nclndeki Arap milliyetilii (Baas) Arap lan Msr' pakta girmeye ikna edebildi.
dnyasn ok etkilemiti. ABD ve ngiltere, Msr' da iine alan
bir pakt kurarak bu rzgr Sovyetler Birlii aleyhine evirmek
istiyordu.
te tm bu stratejiyi hayata geirecek lkenin Trkiye olduu
konusunda ABD ve ngiltere hemfikirdi.
Trkiye bu grevi neden kabul etmiti ?
DP hkmeti ekonomik kalknmann ABD'den gelecek dolar-
larla mmkn olacan hesaplyordu. Yardm paras nasl gele-
cekti; bu "Ne kadar ok komnizm tehlikesi varsa o kadar ok
para gelir" mantna dayanyordu!
O halde ne yaptlar; sanatlar, retim yelerini ve birka i-
iyi yakalayp "byk tevkifat" diye gazetelere araf araf ha-
ber yaptrdlar.
Komnizmi nlemenin tek yolu ABD dolaryd !..
Bir avu dolar iin Ankara, ABD Bykelilii'ne bomba atp,
"Komnistler yapt" demekten bile geri durmad.
Evet neydi hesap: yeni kurulacak pakta Msr' almak!
Bu projenin Trkiye'deki en gl savunucusu Fatin Rd
sr'n dostluunu kazanamayacaktr" demesi ortam gerdi.
Trk gazeteciler geri durmad. Msr, Trkiye'nin Ortadou'da-
ki neminin farknda deil miydi ? Komnizmin blgede yaylma-
sn nleyecek tek salam kalenin Trkiye olduunu bilmiyorlar
myd? Yoksa Msr komnizmi tehlike olarak grmyor muydu?
Msrl devlet adamlarnn yant basitti: "Bizi 7 500 km uzaklk-
taki 'komnizm tehlikesi' deil, Svey'teki tehdit daha ok ilgi-
Sonuta, ne dostluk heyeti ne de Rfk Rd Zorlu'nun aba-
Trkiye ile Irak arasnda 24 ubat 1955'te imzalanan Badat
Pakt'na, 4 nisanda ngiltere, 23 eyllde Pakistan ve 3 kasmda
ran katld. ABD paktn gzlemci yesiydi.
Souk Sava Ortadou'yu stmaya balamt...
ngiltere'nin Msr dnda Kbns'tan da, yeni dzenlemeler ya-
parak ekilmek istemesi bu kez Trkiye ile Yunanistan' kar
karya getirdi...
Ve bu gerginliin tam ortasnda Fatin Rd Zorlu vard!
Bir telgrafla balayan olaylar
Fatin Rd Zorlu, Kbns'tan sorumlu bakand. Bu nedenle n-
ce Kbns sorunu zerine Dileri Bakanl'nda bir komisyon ku-
rulmasn salad. Zorlu'nun bakanlndaki bu komisyonda, Ge-
nelkurmay kinci Bakan Orgeneral Rt Erdelhun, Dileri
Genel Sekreteri Muharrem Nuri Birgi, Atina Bykelisi Settar
ksel, Dileri genel mdrlerinden Orhan Eralp ve Mahmut Di-
kerdem vard.
7

Zorlu'ydu. ABD-ngiliz patentli bu oyunun en gl oyuncusu
Trkiye, Msr'la iyi ilikileri gerekletirmek iin kollan svad.
nce, Fatin Rd Zorlu'nun aabeyi Beyrut Bykelisi Rfk
Rd Zorlu Kahire bykeliliine atand.
Hemen ardndan Ali Fuad Cebesoy'un bakanlnda bir "dost-
luk heyeti" Msr'a gnderildi. Heyette, Ahmed Emin Yalman, Ali
Naci Karacan, Selim Ragp Eme, Mmtaz Faik Fenik ve Mithat
Perin gibi Adnan Menderes'in dostu nl gazeteciler vard.
Ancak gezi beklenildii gibi olmayacakt: Msr Enformasyon
Bakan Binba Salah Salim'in, "srail Arap dnyasnn barna
saplanm bir hanerdir, srail var olduka Araplar baka hibir
tehlikeyi hesaba katmayacaktr. srail'i tanyan devletlerle dost-
luk kurmayacaktr. Trkiye de srail'le ilikide olduu srece M-
Komisyon Kbns sorununu inceleyecek ve hkmetin tutumu-
nu saptayacakt. Zorlu'nun nemle zerinde durduu ve kendine
temel ald balca iki konu vard. Bunlardan ilki Trkiye'nin
Kbns zerinde en az Yunanistan kadar hak sahibi olduunu ka-
ntlamak ve bunu dnyaya duyurmak. kincisi, sorunlar zme
kavuuncaya kadar Kbns Trklerine gerekli her trl yardmda
bulunarak dayanma glerini artrmak.
Kbns politikas konusunda Babakan Menderes-Babakan
Yardmcs Zorlu ikilisi ile Dileri Bakan Kprl farkl dn-
yordu. Kprl meselenin neden bu kadar abartldn belki de
hi anlamamt.
Temelleri 1930'larda Atatrk ve Venizelos tarafndan atlan
T- Trk diplomasisinin onurlu ismi Mahmut Dikerdem, nl gazeted-yazar Mehmet Ali
Birand'n daysdr.
Trk-Yunan dostluu, imzalanan Seyrisefain Antlamas'yla peki-
mi, bu antlamaya bal olarak on binlerce Yunan vatanda Tr-
kiye'ye gelerek zellikle ticaret sektrnde almaya balamt.
kinci Dnya Sava'ndan sonra her iki lkenin Bat ittifak ve do-
laysyla NATO iinde yer almalar olumlu ilikilerin kklemesi-
ne neden olmutu. 1952'de Cumhurbakan Celal Bayar ve Yuna-
nistan Kral Paulos'un karlkl ziyaretleri ilikileri pekitirmiti.
stanbul'un fethinin 500. yldnmnn, Yunanllar gcendir-
memek, Trk-Yunan dostluuna glge drmemek iin DP h-
kmeti tarafndan "det yerini bulsun" anlayyla kk bir t-
renle kutlanmak istenmesi, stanbul'da olaylara yol amt. Dk-
knlarn bayraklarla sslemeyen ve tatil yapmayan dkknlar
saldrya uramt!
Hrriyet gazetesi, stanbul'un fethini kutlamak isteyen niver-
site rencilerinin gsterilerini manetlerine tayordu. Hkme-
ti, "Trkiye'nin d politikasn Atina m idare ediyor?" diye topa
tutuyordu!
Bin yldr birlikte yaayan Trk ve Yunan halklar birdenbire "ge-
leneksel dman" oluvereceklerdi! Kltrleri birbirine bu kadar
benzeyen iki halk neden "ezel ve ebed dman" yaplvermiti?
Neden?..
Her iki lke arasnda srekli gerilen ipin ucunu kimler tutuyor-
du? Ve ipin gerilmesiyle srail'in kurulmas arasnda doru bir
iliki var myd? 8
Akdeniz'in kalbinde bulunan Kbrs, stratejik neme sahipti.
Yunanistan Kbrs'n kendisine verilmesini istiyordu, Trkiye
ise adann kendisine ait olduunu ileri sryordu. ngilizlerin
amac ise Trkiye ile Yunanistan' kar karya getirerek zaman
kazanmakt. ngiltere l konferans arsnda bulundu. Konfe-
rans 29 austos 1955'te Londra'da Lancaster House'da toplana-
cakt. Konferans grnte Dou Akdeniz'in gvenliini ilgilendi-
ren tm sorunlar grmek iin toplanyordu. Ancak her l-
ke de esas konunun Kbrs zerine odaklanacan biliyorlard.
Trk kamuoyu bu sorunu ulusal bir dava olarak benimsedi. Yur-
dun her kesinde zellikle genlik ayaktayd. Yryler, gste-
riler yaplyordu. Benzer gsteriler Atina'da da dzenleniyordu.
8. Farkl okuma notlan ve sorular: I) XVI. yzylda Osmanllar Kbrs' fethetmeleri ile
Saray'daki Yahudi arl arasnda doru bir iliki var mdr? 2) Prof. Avram Galanti'ye
gre Kbrs' alan Padiah II. Selim, Yahudi Nassi'ye neden "Seni Kbrs'a kral yapaca-
m" dedi. 3) Kbrs alndnda adaya yerletirilen Yahudi says katr? Neden byk Bata Rumlar- olmak zere aznlklarn ev ve dkknlarna sald-
ounluk Larnaka ve Limasol'dadr ? 4) Sokullu Mehmed Paa Kbrs'n Yahudi krall
olmasn neden nlemitir? 5) XX. yzyln banda Siyonistlerin "Kenan lkesi"ni kur-
may dndkleri yerler arasnda Kbrs var mdr?
Londra Konferans ncesi Babakan Menderes 27 temmuz
1955'te kabinede deiiklik yapt: Kprl babakan yardmcl-
na, Fatin Rd Zorlu ise Dileri bakanlna getirildi.
Ardndan Trk hkmeti Yunanistan'a sert bir nota vererek,
Kbrs'la ilgili tahrik ve kkrtmalara son vermesini istedi.
Babakan Menderes, gerekirse Trk askerinin adaya kabile-
ceini ima eden aklama yapt; Kbrs'taki Trk toplumunu ma-
hall makamlar koruyamazsa Trkiye'nin koruyacan syledi.
Ve Londra Konferans bu gergin havada topland.
Trkiye'nin gz kula Londra'dayd.
Londra'ya giden heyetin banda Dileri Bakan Zorlu vard.
Ayrca heyette Mill Savunma Bakan Edhem Menderes, Dileri
Genel Sekreteri Muharrem Nuri Birgi, Londra bykeliliinden
Bonn'a yeni atanan Suat Hayri rgpl gibi isimler bulunuyordu.
Konferansa katlan lkenin de grleri birbirinden ok
farklyd. ngiltere, Kbrs'ta l bir asker ynetimi savunuyor-
du. Yunanistan ada halknn geleceini kendisinin belirleyebile-
ceini belirtiyordu. Trkiye ise, "Statko bozulacaksa Kbrs Tr-
kiye'ye katlmaldr" tezini ileri sryordu.
Londra Konferans'nda beklenildii gibi bir sonu kmayaca-
belli olmutu. Trk heyeti konferansa yeni bir neri getirmek
istedi: acaba Kbrs sorununun bir sre dondurulmas iin be yl-
lk bir moratoryum uygulanabilir miydi? Yani her lke de Kb-
rs meselesini be yl sreyle milletleraras bir anlamazlk konu-
su yapmaktan karacak ve bu sre ierisinde Kbrs'n hukuk
statsnde herhangi bir deiiklik isteinde bulunmayacakt.
Dileri Bakan Zorlu bu neriyi Ankara'ya bildirip Babakan
Menderes'in onaym almak istedi. Menderes olumsuz cevap ver-
di; "Kbrs meselesini erteleme giriimi bizden gelmemeli" dedi.
Konferansn ikinci tur grmeleri balad.
Zorlu gelimeleri telefonla Ankara'ya bildiriyordu. 6 eyll ak-
am Zorlu, Londra Bykelilii'nde Trk heyetini toplad. An-
kara'y telefonla arayp ertesi gn Lancaster House'da grl-
meye balanacak "ortak bildiri metni" zerinde Babakan Men-
deres'ten talimat almak istedi.
Zorlu o gece Babakan Menderes'e ulamakta zorland. Baba-
kan' ancak Haydarpaa Gan'nda bulabildi.
Menderes'le konumaya balayan Zorlu'nun rengi deiti...
6 eyll gn saat 21.00 sularnda stanbul'da olaylar kmt.
rlar yaplyordu. Babakan Menderes, Zorlu'ya, "Londra'da artk
478
ne aryorsunuz? Hemen geri gelin!" emrini verdi.
Zorlu Babakan Menderes'le yapt telefon konumasndan
sonra BBC Radyosu'nu dinlemeye balad.
Heyetteki herkesin yz sararmt...
73 kilise, 8 ayazma, 1 havra, 2 manastr, 4 340 dkkn, 110 otel
ve restoran, 27 eczane, 21 fabrika, 3 Rum gazetesi, 5 Rum kul-
b, 2 600 ev, 52 Rum okulu ve 8 Ermeni okulu tahrip ya da yama
edilmiti. Balkl Rum Kilisesi'nin papaz Hrisantos Mandas olay-
lar srasnda ldrlmt.
Olaylar srasnda Yahudilere ynelik pek fazla saldn olmam-
t; arlk Rum ev ve iyerlerine ynelikti. Sanki "bir g" Rumla-
ra ait yerlere "gamal ha" izmiti; stanbul'un varolarndan
kent merkezine gelenler direk bu yerlere ynelmiti!..
Ama sonuta sulu da bulunmutu (!): poliste kayd bulunan
Aziz Nesin, Kemal Tahir, Hasan zzettin Dinamo gibi krk sol-
cu hemen gzaltna alnd!..
Bu arada TBMM olaanst topland. Genel kurulda sz alan
DP stanbul Milletvekili Aleksandros Hacopulos, "Hadiselerin
tarz cereyan (olu biimi) tertip olduunu aka ortaya koy-
maktadr" dedikten sonra kolluk kuvvetlerinin olaylar srasnda
gsterdii kaytszla dikkat ekti.
Hkmet adna konuan Babakan Yardmcs Fuad Kpr-
l'nn konumas genel kurul iin tam bir srpriz oldu: "Bu hadi-
seden hkmet evvelce haberdard. Ona gre baz tertibat da al-
mt. Fakat bu hadisenin gn ve saati muayyen deildi ve bu
btn gayretlere ramen adeta bir baskn eklinde ve her tarafta
birden ortaya kmtr."
Fuad Kprl aslnda byle konuarak "gaf yapmyordu. Or-
talkta Dileri Bakan Zorlu'nun, Babakan Menderes'e ektii
bir telgraftan sz ediliyordu. Bu telgrafta Zorlu'nun, "Trkiye'nin
Kbrs konusunda ne kadar kararl olduunun ve taleplerinde ne
dereceye kadar srar edeceinin dnyaya ispat edilmesini" istedi-
i yazlyd!..
9 Genel bakanln tehlikeye drmek istemeyen Menderes,
Babakan Menderes, telgrafn gereini yerine getirmiti !
Gazeteci-yazar Fatih Gllapolu, Genelkurmay zel Harp Daire-
si'nde bakanlk da yapan Emekli Orgeneral Sabri Yirmibeolu'yla
9. Hikmet Bil, "Kbrs Trk'tr Dernei"nin bakanyd. Kbrs Olay ve yz adl kita-
bnda, olaylardan bir gn nce Babakan Menderes'in kendisini arayarak, Florya'ya da-
vet ettiini ve burada neler konutuklarn yazd. Grmelerinde Babakan Menderes,
Londra'da bulunan Fatin Rd Zorlu'nun zor durumda olduunu ve bir eyler yapl-
mas gerektiini belirten ifre gnderdiini sylemiti. O gece orada Celal Bayar, i-
leri Bakan Namk Gedik, Emniyet Genel Mdr Edhem Yetkiner gibi isimler vard!
yapt grmede tarihe geecek u cmleleri ortaya kard:
6-7 Eyll de bir zel Harp iiydi. Ve muhteem bir rgtlenmeydi.
Amaca da ulat. (...) Sorarm size, bu muhteem bir rgtlenme de-
il miydi ? (Tankstz Topsuz Harekt, 1991, s. 104)
6-7 Eyll Olaylar bugn artk bir muamma deildir. Trkiye,
kamuoyunun Kbrs konusunda ne kadar hassas olduunu dn-
yaya duyurmak isterken, "kantarn topuzunu iyi ayarlayamam-
t" o kadar!..
"En uzun boylu... Fatin Rd Zorlu..."
6-7 Eyll Olaylar DP grubunda sarsntl atlatld.
Ardndan baz DP milletvekillerinin, ceza yasasna "ispat hak-
knn konmasn istemesi partiyi paralama noktasna kadar ge-
tirecekti.
Yasa tasarsn isteyenler, son dnemde DP iinde birok kii-
nin suiistimal yaptn iddia ediyor ve bunun nne geilmesini
istiyordu. Fakat bu yasa teklifinin yaplmasnn ncelikli nedeni,
Devlet Bakan Mkerrem Sarol'un bakanln yapt Etiler Ko-
operatif'nin demir, imento gibi malzemeleri devleti zarara ura-
tarak ald iddiasyd. Her ye normal evlerde otururken, Bakan
Sarol'un havuzlu, ilgin mimarli byk bir malikneye sahip ol-
masnn altnda yatan da bu demir imento yolsuzluuydu!
"spat hakk"nn Bakan Sarol'un "kellesini" almaya ynelik ol-
duunu dnen ve eer buna izin verirse arkasnn geleceini
hesap eden Babakan Adnan Menderes yasa teklifine kar kt.
Ama parti grubundaki olaylarn nne geemedi.
Grup bastrd, Devlet Bakan Sarol istifa etmek zorunda kald.
Menderes zor dununda kalmt. nk 15 ekimde DP'nin dr-
dnc byk kongresi vard. Ve partinin nemli isimleri "ispat-
lar" arasndayd.
kongre gn "ispatlardan" Fevzi Ltf Karaosmanolu, Ekrem
Hayri stnda. Ziyad Ebzziya gibi dokuz milletvekilinin parti-
den atlmasn salad. Bunun zerine Turan Gne, Fethi elik-
ba, brahim ktem gibi on DP'li milletvekili de istifa etti.
Adnan Menderes kongreden bir kez daha genel bakan olarak
kt.
Ancak DP atrdyordu...

Grnen neden "ispat hakk"yd. Oysa daha derinde yatan ne-
den bambakayd: 1955te ekonomide baz zorluklar ortaya km-
t. D borlar giderek artyordu. "Borlanabildiimiz kadar bor-
lanalm, nasl olsa Amerika der" anlay iflas etmiti. Dviz gel-
miyordu. MF'nin kontrol ve basks artmaya balamt. Dnya
Bankas kredi konusunda artk zorluklar karyordu. thalat ksl-
mt. Kredi ve hele dviz talepleri karlanamyordu.
Babakan Menderes, Fatin Rd Zorlu, Hasan Polatkan ve
Stk Yrcah'y, kiilerin ve irketlerin ihtiyacna gre dviz veren
"Dviz Komitesi"ne ye yapmt. Dviz Komitesi'nin ba dert-
teydi. stekleri yerine gelmeyenler ortal kartryor, iftiralar,
dedikodular gerekle kartrlyordu.
Parti iinden de hkmete eletiriler gelmeye balamt. rne-
in, Babakan Menderes'in halas Sacide Hanm'in olu DP millet-
vekili Kenan Akmanlar bile, arkadayla birlikte, hkmetin
ekonomik siyasetini eletiren bir rapor hazrlamt.
Ve bir gn hi beklenmedik bir olay oldu...
Kalay skntsndan dolay beyazpeynir iin teneke bulunama-
ynn Dileri Bakan Fatin Rd Zorlu'nun istifasna yol aa-
can kim bilebilirdi. Zorlu siyas hayatnn en gl snavn ka- rum" dedi.
sm aynn son gnlerinde yaayacakt.
22 kasmda toplanan DP grubu, izlenen ekonomik politikalar-
la ilgili Meclis'te gensoru almas nergesini kabul etti. Baba-
kan Menderes resm bir gezi iin gittii Badat'ta parti grubunun
kararn alnca fena halde kzd. "syan" kolayca bastracan
dnyordu. Bir hafta sonra, 29 kasmda gensoruyu bir kez da-
ha grmek zere toplanan DP grubunda yaananlar kimse n-
ceden tahmin edemezdi...
Krsye nce hkmetin ekonomik politikalarm savunmak
iin Ticaret ve Ekonomi Bakan Stk Yrcal kt.
DP grubu, Yrcal krsye kar kmaz "stifa... stifa..." diye
barmaya balad.
Bakan Yrcal, "Mademki memnun deilsiniz, istifa ediyorum!.."
deyince grupla birlikte Babakan Menderes de ard.
Ama ok yaydan kmt...
Grup bu kez Maliye Bakan Hasan Polatkan' krsye davet et-
ti. Ve o da daha birka sz syleyemeden, grubun "stifa... stifa..."
sloganlarna kzarak, sinirlenip istifasn aklad.
DP grubu Roma mparatorluumun arenalarna dnmt. Mil-
letvekilleri bakanlar krsye aryor ve lm emrini veriyorlard.
Fatin Rd Zorlu srann kendisine geleceini hesap etti. Ak-
1 S I
rabas ve ayn zamanda zel kalem mdr Bykeli Ziya Tepe-
delen'e 10 telefon ederek, kendisine derhal Trkiye'nin ekonomi-
siyle ilgili tm son bilgileri, istatistikleri vermesini istedi.
Zorlu i politikadan bu kadar uzakt. Milletvekillerini ikna edece-
ini dnyordu. Kendisi iin hazrlanan sonu hl gremiyordu.
Dilei'nin gen diplomatlarndan Semih Gnver ve Kmran
nan 1 1 tarafndan getirilen dosyalara bakarak alelacele bir ko-
numa hazrlamaya balad.
DP grubu, "En uzun boylu... Fatin Rd Zorlu..." diye tempo
tutmaya balad. Zorlu, giyotine gider gibi, masa zerindeki not-
lan yanna alp krsye kt. "Arkadalar" diye sze girdi. Grup,
"stifa... stifa..." diye bararak yant verdi. Bir kez daha konu-
may denedi: "Arkadalar, Trkiye'nin ekonomisi..."
"stifa" sesleri dinmiyordu. Zorlu krsde biraz bekledi. Sesler
azalmyor, srekli artyordu. "Peki" dedi, "istifa ediyorum."
Ama DP grubu Zorlu'nun sadece Dileri Bakanl'ndan deil
Dviz Komitesi gibi dier grevlerinden de istifasn istiyordu.
"Hepsinden... Hepsinden..." diye barmaya baladlar.
Zorlu tekrar krsye kp, "Btn grevlerimden istifa ediyo-
Krsden indi, eyalarn toplamak iin TBMM'den ayrlp D-
ileri Bakanl'na gitti. Yakn arkadalar diplomatlar, makam
odasn doldurdular. Her kafadan bir ses kyordu.
"Ne olduunu anlamadm; neden istifa ettiimi de; babakann
bizi neden savunmadn da bilemiyorum" dedi.
Daha ilk gnlerden itibaren Demokrat, Parti Meclis Grubu Zor-
lu'dan holanmamt. Zorlu da milletvekillerine kendisini sevdirecek
herhangi bir gayret sarf etmiyordu. Sarf el meye vakti yoktu, vakti ol-
sa bile bunu beceremezdi. Parti arkadalar arasnda, hali tavr, giyi-
nii, konuu, V harflerini telaffuz edemeyii, kimseyi takmay,
krc davranlaryla sanki uzaydan gelmi bir yaratk gibiydi. (Semih
Gnver, Fatin Rt Zorlu'nun yks, 1985, s. 51)
10. Dileri Bakan Fatin Rd Zorlu'nun zel kalem mdr Ziya Tepedelen de Evliya-
zade ailesinin bir ferdiydi. Glsm Evliyazade'nin torununun kz Leyla'nn ilk eiydi.
I948'de evlendiler 1969'da boandlar. Bu evlilikten do|an Kenan Tepedelen de diplomat-
tlr
- Osmanl'nn nl vezirlerinden Tepedelenli Ali Paa'nn soyundandrlar. CHP'li Kemal
Dervi, Hrriyet gazetesine verdii rportajnda (25 haziran 2001) anneanne tarafndan
Tepedelenli Ali Paa'nn akrabas olduunu sylemitir, yani akrabalklar szkonusudr!
' I - Trk siyasetinin tannm isimlerinden Kmran nan, o yllarda Babakan Adnan
Menderes'in olu Yksel Menderes'in en yakn arkadayd. Evliyazadeler, 27 Mays
'960 asker mdahalesinden sonra, bu dostluun "kariyerime zarar gelmesin" diye
Krnran inan tarafndan bozulduunu sylyor.
 Fatin Rd Zorlu'nun Dileri bakanl drt buuk ay sr-
mt...
Zorlu Dileri'nde zel eyalarn toplarken, DP grubundaki
hareketlilik sryordu. Son olarak Babakan Menderes, grubu
yattrmak iin krsye kt; "simleri suiistimallere kansan tm
bakanlarn istifasn istiyorum" dedi. Milletvekilleri babakan al-
klamaya balad. Menderes ayrca kendisi iin gvenoyu istedi.
Sonra ne oldu dersiniz: sadece bakann deil, hkmetin
tm bakanlarnn istifasn isteyen DP grubu, kabinenin ba ba-
bakana gvenoyu verdi!
Menderes teekkr konumasnda, "Aslanlar gibi insanlars-
nz, siz isterseniz hilafeti bile geri getirirsiniz!.." dedi.
Babakan Menderes 8 aralkta yeni hkmeti kurdu.
"adei itibar" edilerek Fuad Kprl tekrar Dileri bakanl-
na getirildi. "Halefi" Fatin Rd Zorlu ise kabine dnda kald!
Dileri'nde "Fuadclar" sevinli, "Fatinciler" zgnd...
Evliyazadelerin dargn damatlar
Fatin Rd Zorlu kzgnd.
Babakan Menderes'in kendisini DP grubunun nne yem ola-
rak attn dnyordu. Halbuki Babakan Menderes'le hi ih-
tilafa dmemiti. Her icraatmda ondan talimat almt. ok a-
lmt. siyasete kurban edildiini dnyordu. Menderes'e
ksknd.
Okul arkada, Bykeli Settar ksel'in Ankara Yeniehir'deki
kk dairesine adeta snmt. Ouz Gkmen, Muharrem Nuri
Birgi, Melih Esenbel ve bacana Ziya Tepedelen gibi yakn dost-
lar dnda kimseyle konumuyordu. Arkadalaryla bri oynaya-
rak oyalanyordu.
Ne o Menderes'i aryordu ne de Menderes onu!..
Fatin Rd Zorlu Ankara siyas kulislerinde grnmyordu
ama DP grubu onu hi de unutmu grnmyordu. 11 ocak 1956'da
DP grubu TBMM'ye verdii nergede, Zorlu, Yrcal ve Polatkan
hakknda nfuz ticareti ve suiistimal iddialaryla ilgili olarak Meclis
soruturmas almasn istedi.
DP grubunun kaynamas durmuyordu. Babakan Menderes
grubunu kontrol altna almakta zorlanyordu.
DP'den ayrlanlar, 20 aralk 1955'te, siyas alanda liberal, eko-
nomik alanda ise devleti Hrriyet Partisi'ni kurdular.
Partinin genel bakan Fevzi Ltfi Karaosmanolu'ydu. Bu par-
tiye DP'den milletvekili aknn bir trl nne geilemiyordu.
Fatin Rd Zorlu siyasetten usanm gibiydi.
Aslnda bkknlnn nedeni biraz da korkuydu.
Bir gn Babakan Menderes'e haber gnderdi. Siyasetten ayrl-
may ve mesleine dnmek istediini bildirdi. Babakan Mende-
res, bacanann isteine armakla birlikte, ona Bern bykel-
iliini teklif etti.
Zorlu iin svire hkmetinden agreman bile istenildi.
te o srada devreye Evliyazadelerin kadnlar girdi...
Fatin Rd Zorlu'nun ei Emel Zorlu o dnemde Berin Men-
deres'in en yaknndaki isimdi. Kz Sevin'in okulu ve Vesamet
Hanm meselesi yznden Paris'te yayordu.
Ama bu hemen her gn Berin Hanmla telefonda konumala-
rna engel deildi. Her gn telefonlayorlard.
ki kuzen srdat.
Anneleri Naciye Hanm ile Makbule Hanm nasl birbirlerinden
ayrlmaz ikiliyse, kzlar da yleydi.
Emel Zorlu Ankara'ya geldiinde davetlere, alverie birlikte
gidiyorlard.
Bazen de falcya.
Bu ikiliye zmir'den gelen Doktor Nzm'n kz Sevin'in de
katld oluyordu.
Sevin'in evliliinde de problem vard. lk ocuu Tlin sakat
domutu. kinci ocuk ise l dnyaya gelmiti. Ei Cemil Ata-
lay, "kusuru" einde aryordu.
Kimsenin aklna gelmiyordu, akraba evlilii yaptklar!
Berin Hanm'm safrakesesinden rahatszl vard. ocuklu-
undan beri bakcln yapan Didar Kalfa artk ok yalanmt.
Zaten Didar Kalfa kendine bile zor bakyordu ve bir yl sonra da
vefat etti...
Berin'in zor anlarnda yannda mutlaka Emel oluyordu artk.
Emel Hanm ayn zamanda Mendereslerin ocuklaryla arka-
da gibiydi. Birlikte sinemaya gitmeye baylyorlard.
ocuklan Yksel Menderes ile Sevin Zorlu yapk karde gi-
biydiler, her yere birlikte giderlerdi. ocukluklarndan beri ter-
cihleri Ulus'taki Yeni Sinema'yd. Ak mavi kadife koltuklarn
olduu locay tercih ediyorlard hep.
Yksel Menderes, genliinde her gittii film biletinin arkas-
n
a, barol oyuncularnn adn ve sinemaya gittii tarihi yazard.
O biletlerin koleksiyonunu yapard.
Bir de pul koleksiyonu vard. Days Samim Yemiiba ve
 Dr. Tevfik Rd Ara bu konuda en byk iki yardmcsyd.
Yani Menderesler ile Zorlular birbirlerine ok yaknd...
Evliyazadelerin kadnlar Berin, Emel, Naciye ve Makbule ile
Gzide Zorlu iki dargn damad bartrmak iin kollan svadlar.
Fatin Rd Zorlu'ya sabretmesi gerekliini, siyasetten kop-
masnn doru olmayacan ve yaknda Dileri bakanlna tek- Ik 13 ktisad ler, Zeki Kuneralp 14 Siyas ler, Hveyda Maya-
rar getirileceine ikna ettiler.
Zorlu bu uyanlardan etkilendi. Aynca Bern gibi etkisiz bir yer-
de bykelilik yapp yapmama tercihi kafasn kantrmt.
Evliyazade kadmlan ayn zamanda Babakan Menderes'i de et-
ki altna aldlar: "Partide gvenecein ka kii var; grup giderek
Bayar'n etkisine giriyor; altn oyuyorlar; yalnzlatnldnn far-
knda deil misin ?"
Ve sonuta kadnlar kazand; bir akam yemeinde Adnan
Menderes ile Fatin Rd Zorlu yan yana getirildi. Aile iinde ye-
nen yemek buzlan eritmeye yetmiti...
Fatin Rd Zorlu, Bern'e bykeli olarak gitmedi ama bir
Evliyazade bykeli oldu.
Naciye Evliyazade'nin olu Samim, teyzesinin kocas Dr. Tev-
fik Rd Ara sayesinde Dileri'ne girmiti. dar memurlukla
balayp Paris, Berlin ve Cidde'de grev yaptktan sonra 1947'de
merkeze alnmt.
DP hkmetinin ilk dneminde protokol genel mdr olan
Samim Bey'in yeni grevi Viyana bykeliliiydi!..
Dileri Bakanl'ndaki bir dier Evliyazade ise Yksel Men-
deres'ti. Giri snavn zorbela verebilmiti... Daha henz memur
adayyd.
Zorlu'nun ekibi i banda
Babakan Adnan Menderes'le baran Fatin Rd Zorlu siya-
s yaamnda deiiklikler yapmaya balad.
20 haziran 1955'le TBMM Soruturma Komitesi, Zorlu, Polat-
kan ve Yrcal hakknda susuz olduklar kararn verdi. Ayn gn
Pliad Kprl Dileri bakanlndan ekildiini aklad. ''e bacana emekli bykeli Beir Balcolu'nu kaybetti. Zeki Kuneralp'in oullar Se-
Kprl ailesi ile DP'nin yollan ayrlyordu- Babasndan bir ay
nce de Orhan Kprl DP stanbul l bakanlndan ayrlmt... ' 5 . Hveyda Mayatepek, Enver Paa-Naciye Sultan iftinin kz Trkn'la evliydi. Tr-
Bu gelimeler zerine Zorlu Yeniehir'deki eninden TBMM'ye
gitmeye balad. Artk milletvekilleriyle sohbet ediyor, onlarn
desteini kazanmak iin aba harcyordu.
Dileri bakanlna Edhem Menderes veklet ediyordu. Ama
ipler tekrar Zorlu'nun eline gemiti. Melih Esenbel genel sekre-
terlie;12 Muharrem Nuri Birgi Londra bykeliliine; Ouz
Gkmen Ticaret Dairesi genel mdrlne; Semih Gnver Mil-
letleraras Ekonomik ler Dairesi mdrlne; Hasan Esad
tepek 1 5 NATO ve Hseyin Dani Tunalgil16 dar ler genel sek-
reter yardmclna atand.
Dileri'nde artk "Fatincilerin" yz glyordu...
O gnlerde ABD, Trkiye ekonomisini mercek altna almt.
Verdii kredilerin iyi kullanlmadn dnyordu. stelik h-
kmetin ekonomi politikalarndan ikyetler srekli artyordu.
Amerika, ekonomi uzman Clarence Randall bakanlndaki bir
heyeti Trkiye'ye gnderdi. Randall'a yardmc olmak iin, eit-
li bakanlklardan istenilen bilgilerin toplanmas amacyla bir ko-
ordinasyon komitesi kuruldu.
Babakan Menderes bu komitenin bana Fatin Rd Zor-
lu'yu getirdi.
Zorlu'nun bu yeni grevi, Maliye Bakam Nedim kmen'i ile-
den kard. Zorlu, Babakan Menderes'e Maliye Bakan k-
men'in sabotaj yapt ikyetinde bulundu. Babakan Menderes
zaten Bakan kmen'e hep "Bayar'n adam" gzyle bakm,
Meclis'te 1956 btesi zerine yapt konumada bir nceki h-
12. Melih Esenbel 1967-1979 yllar arasnda Washington bykelilii yapt. Bir ara Sa-
di Irmak hkmetinde (1974-1975) Dileri bakanyken bile elilik grevinden ayrlma-
d. Liseyi bir ara, Nzm Hikmet'in dedesi Hasan Enver Paa'nn Erenky'de at En-
ver Paa Lisesi'nde okudu, sonra Galatasaray'a geti.
13. ngilizlerin evine baskn yaparak pijamalarn deitirmesine bile frsat vermeden
Malta'ya srgne gtrdkleri gz doktoru ittihat Esad Paa'nn oludur. Hasan Esad
Ik I965'te Dileri bakanl, 1974, 1977 ve I978'de kez Mill Savunma bakanl
yapt. Gazeteci-yazar Hfz Topuz'la teyze ocuklardrlar. Eniteleri, drdnc ve be-
inci dnemlerde CHP milletvekili olarak Meclis'e giren Prof. Dr. Vasfi Raid Sevi'dir.
14. Zeki Kuneralp. Ulusal Kurtulu Sava'na kar kt iin lin edilerek ldrlen,
ngiliz ibirlikisi Hrriyet ve itilaf Frkas'nn nde gelen ismi gazeteci Ali Kemal'in o-
ludur. Zeki Kuneralp, Madrid bykelilii srasnda 2 haziran I978'de elilik makam
otomobilinin ASALA militanlar tarafndan silahla taranmas sonucu ei Necla Kuneralp
lim ve Sinan Kuneralp de diplomatt.
kan Mayatepek Ankara'da baz okullarda kimya retmenlii de yapt. Trkn Hanm'n
kardei Enver Paa srgndeyken Berlin'de doan Ali Enver I 939da zel afia Trki-
^e ye geldi ve Trk Hava Kuvvetleri'ne katld. Ancak istifa etti. ngiltere'de sava uak-
lar
mn deneme pilotu oldu. Avustralya'da eiyle birlikte kt bir tatilde, arabasnn s-
sz
"' r yerde bozulmas sonucu alktan ld. Yaplan otopside lmeden nce ot yedik-
leri
anlald. Bu lm esrarn hl korumaktadr!
' Hseyin Dani Tunnlgil terre kurban giden ilk Trk bykelisidir. Viyana by-
kelilii srasnda 22 ekim l97S'te ASALA tarafndan ehit edildi
kmeti eletirmesi tepkisini ekmiti. Ayrca Kprl'yle ittifak
iinde olmasndan da rahatszlk duyuyordu.
Sonuta Babakan Menderes arln Zorlu'dan yana kullan-
d. Maliye Bakan kmen 22 austos 1956'da istifa etti. istifasyla
ilgili basna hibir aklama yapmad.
Trkiye i politikaya younlat o gnlerde, dnyann gnde-
minde iki olay vard:
23 ekim 1956'da Macaristan'da i sava kt; isyan bastrmak
iin Macar hkmeti tarafndan lkeye arlan Sovyetler Birlii
Kzlordusu protestolarla karlat.
Bir gn sonra, srail Msr'a ani bir saldn balatt. ngiltere ve
Fransa srail'e destek verdiklerini akladlar. Sovyetler Birlii s-
rail'e asker destek veren ngiltere ve Fransa'y uyard; ABD de
Sovyetler Birlii'nin ie karmamasn istedi.
Dnya gerilmiti...
Ve iin garip yan Trk basn Macaristan i savan byt- deildi. Ancak Suriye'de Baas yanls subaylann darbeyle iktida-
yor, srail igalini grmezlikten geliyordu: "Bugn 18. gn, kahra-
man Macar milleti hl arpyor!" (Cumhuriyet, 9 kasm 1956)
Milliyet gazetesi, "Kahraman Macar milletine yardm kampan-
yas" amt!
Trkiye'nin Macaristan olaylar konusunda tavr netti, ama s-
rail'in Msr'a saldrmasna nasl tepki vereceine bir trl karar
veremiyordu. 17 kasm 1956'da Fatin Rd Zorlu, Bangkok'taki
(Tayland) parlamentolar aras konferansta yapt konumada,
Trkiye'nin Msr halkyla aralarnda tarihsel, manev ve din ba-
lar olduunu ve byle bir saldrdan Trk halknn znt duydu-
unu bildirirken, BM kararlar dorultusunda ngiltere ve Fran-
sa'nn srail'in yannda olmasn da takdir ettiini syledi!
DP anakkale Milletvekili Zorlu konumasnn sonunda konfe-
rans divanna, "Macaristan'n bamszl uruna kanlarn d- birlii yapmalan bir vatan borcudur."
kenlerin hatras iin bir dakika sayg duruunda bunulmasn" ta-
lep etti!
Ayn gnlerde Babakan Menderes Badat'ta, Irak, ran ve Pa-
kistan'n katlaca Badat Pakt toplantsna katld. Msr'la ta- aklad. Ardndan seim yasasn deitirdi. Ama partilerin ittifak
rihsel balan olan bu lkeler srail'i knamakla yetindiler. Trki-
ye srail'deki elisi evkat stinyeli'yi, srail de Trkiye'nin bas-
ks sonucu Ankara elisi Maurice Fisher'i geri ard. Artk ili-
kiler maslahatgzar seviyesinde yrtlecekti.
srail'in hava saldns karsnda Bat'dan umduunu bulama-
yan Msr ve Suriye, Sovyetler Birlii'ne daha da yaknlat. Orta-
dou'da sava canlan alyordu.
ABD 5 ocak 1957'de, "Ortadou'yu komnizme kar savun-
mak amacyla" Eisenhower Doktrini olarak bilinen resm siyase-
tini aklad. Buna gre ABD, ekonomik ve asker yardm ve hat-
ta lkelerine asker karma yaplmasn isteyen Ortadou devlet-
lerine bu yardmlan karlamaya hazr olduunu bildirdi.
Sovyetler Birlii'nin Macaristan'a giriini protesto eden Trk
basn, istenildiinde ABD ordusunu Anadolu'ya arabilecek
Eisenhower Doktrini'ni alklarla karlad.
Bu arada Sovyetler Birlii'nde, Stalin'in lmnden sonra top-
lanan Komnist Parti'nin XX. kongresi gemiin zeletirisini ya-
parak yeni d politikalar belirledi. Bu erevede Trkiye'yle eko-
nomik anlamda yaknlama salayabilecek yeni neriler yapt.
rnein Emlak Bankas'na ve Petrol Ofsi'ne ek sermaye talebin-
de bulundu. Baz mallarn ihrac iin kredi verilebileceini syle-
di. Trk hkmeti kendisine uzatlan bu "zeytin dal"na kaytsz
ra gelmeleri ve Sovyetler Birlii'nin ihtilale destek vermesi, Tr-
kiye-SSCB ilikilerini yine soutmaya yetti. Trkiye, Sovyetlerin
Suriye araclyla Ortadou'ya yerleeceini dnyordu! 1 7
ABD Bakan Eisenhower, Babakan Menderes'e gnderdii
mesajda, Suriye'den gelecek olas bir saldn karsnda, Trkiye'ye
her trl yardma hazr olduklarm bildirdi.
Bu gergin gnlerde Fatin Rd Zorlu, 28 temmuz 1957'de Dev-
let bakanlna getirildi. Yirmi aydr kabine dndayd.
Ve 7 eyll 1957'de Fuad Kprl DP'den ayrldn aklad:
"Programndan aynlm, eski hviyetini tamamen deitirmi
olan bugnk DP'den ekiliyorum. Demokrasi nizamna iman et-
mi btn Trk vatandalarnn aralanndaki her trl ihtilaflar
bir tarafa atarak bu gaye (Menderes'i devirme [S. Y.]) urunda i-
Trkiye ite ve dta youn siyasal ve ekonomik sorunlarla ba-
a kmaya hazrlanrken, Babakan Menderes normalde 1958 ilk-
baharnda yaplacak genel seimlerin 27 ekim 1957'de yaplacan
yapmasn nlemekti. Aynca yasaya konan bir maddeyle alt ay n-
' 7 . Komplo teorisine katkda bulunacak kkrtc sorular: Sovyetler Birlii'nin Arap
dnyasn destekleyen bir politika takip etmesiyle, Trkiye'de baz "sosyalist" evrele-
rin o dnemdeki SSCB'nin XX. kongre kararlarn eletirip, yerin dibine sokmas ara-
snda nasl bir iliki vardr? Baz sosyalist Sabetayistlerin hareketten kopmalarna ya da
SSCB kart olmalarna bu lkenin Arap yanls politikalar neden olmu olabilir mi ?
New York ve Paris "patentli" SSCB kart hareketi rgtleyen 1968 kuandaki isim-
' e rin hemen hepsinin Sabetayist olmas tesadf mdr ve sonra da ounun dnek ol-
mas? Dedim ya bunlar kkrtc sorular!..

ce partisinden ayrlan bir kimse baka partiden aday olamayacak-
t. Bu yasa maddesi basnda "Kprl Maddesi" olarak anld.
Ve 27 ekim 1957 seimini DP kazand.
Ama buruktular.
2 mays 1954 genel seiminde yzde 58,4 orannda oy almlard
yl sonra bu oran yzde 47,7'ye dmt.
CHP oylarn artrmt. Yzde 35,1'den yzde 40,8'e karmt Ankara 13 kasm 1957.
27 ekim seiminde Cumhuriyeti Millet Partisi yzde 7,1
Hrriyet Partisi yzde 3,8 ve bamszlar yzde 0,1 orannda oy
aldlar.
DP'nin buruk olmasnn nedeni sadece oylanndaki d de-
ildi. Muhalefet partileri toplam oylarn yzde 52'sini almt.
Her seimde olduu gibi yine seim sistemi muhalefet tarafn-
dan eletirildi. Haksz da deillerdi; DP yzde 47,7'yle 424 millet-
vekili karmt. CHP'nin 178 milletvekili, CMP ve HP'nin 4'er
bamszlarn 2 sandalyesi vard. Yani oylarn yzde 52'sini alan
muhalefetin Meclis'te 186 milletvekili, yzde 47,7'sini alan DP'nin
ise 424 milletvekili vard! DP hkmeti iin "aznlk iktidar" de-
yimi kullanlmaya baland.
Seim sonras Meclis Celal Bayar' nc kez cumhurbaka-
n seti. Cumhurbakan Bayar da hkmeti kurma grevini, yine
DP Genel Bakan Adnan Menderes'e verdi.
Babakan Menderes kabinesini yaklak bir ayda oluturabildi.
Bu arada seimi kazanamayan alma eski bakan Mmtaz Tar-
han' stanbul valiliine, Adalet eski bakan Hseyin Avni Gk-
trk' Mill Emniyet Hizmetleri (yani MT)) bakanlna atad.
Zorlu'nn bakanl iin ABD'den izin alnyor
Babakan Menderes 25 kasmda kabinesini aklad.
Fatin Rd Zorlu istedii bakanla tekrar kavumu, Dile-
ri bakan olmutu.
Bir parantez amak istiyorum: Trkiye'de kabinelerin nasl
oluturulduu, isimlerin nasl seildii konusunda bir kitap al-
mas yaplmasn ok isterim. rnein, birinci Menderes hkme-
tinin yeleri nasl seildi, hangi kriterler gz nne alnd? Bu11
u nedenle yazyorum; "u babakann kabinesi u isimlerden
olulu" deyip geiyoruz. Halbuki bu ok nemli bir konu.
rnein bir paragraf nce ne yazyorum: "Fatin Rd Zorlu is-
tedii bakanla kavutu, Dileri bakan oldu." Halbuki M ' n tepkisini, mmknse, yirmi drt saat iinde renmek Men-
bu kadar basit deil.
489
nr Cneyt Akaln, Askerler ve D Gler: Amerikan
f . [e 27 Mays Olay adl kitabnda, ABD'nin Ankara B-
Fletcher Warren'n Washington'a gnderdii bir- belgeyi
ykel s r
gzler nne seriyor:
ABD'nin Ankara Bykelilii'nden Dileri Bakanh'na telgraf,
(Belge no: 6; Foreign Relations, 1955-57, Volume XXIV, s. 745,
Kaynak: Department of State, Central Files, ok Gizli)
Konu: Menderes'in P'atin Rd Zorlu'nn Dileri bakanl iin
onay istemesi.
Babakana bu sabah seimlerden sonra ilk kez, acil bir i iin bir-
ka dakikalna grmeye gittiimde, benimle sadece ikimiz arasn-
da kalmasn arzu ettii bir konuyu grmek istediini syledi. (Tm
grme boyunca ba baa kaldk.) Gelecek birka gn iinde yeni
kabineyi kuracan ifade etti.
(Menderes) D politika ilerini ileriye tamas iin abalarken,
son birka ay iinde zerinde ok bask hissetmiti. inin ehli, gve-
nini kazanm bir Dileri bakannn olmas gerekiyordu. Edhem
Menderes'in zerinde grev vard (Bayndrlk bakanl). Ve Edhem
Menderes Dileri bakanlnn gerektirdii tecrbeden yoksundu.
Gerekli bilgi ve tecrbeye sahip babakann gvenine sahip
TBMM'deki tek kii Fatin Rd Zorlu'ydu.
Menderes, birok vesileyle Fatin Rd Zorlu'nun Dileri bakan-
lna getirilmesinin ABD'nin houna gitmeyeceinin kendisine sy-
lendiini szlerine ekledi.
Menderes, Dileri bakanl iini zme kavuturmann kendisi-
ni ok rahatlatacam ve Dileri bakannn ABD'yle tam ibirlii
eklindeki politikasn heyecanla ve sadakatle destekleyecek biri ol-
masnn kendisi iin nemini vurgulad.
Zorlu'nun atanmas hakknda ne dndm sordu. Doal ola-
a
k, hkmetime danmadan konutuumu ve szlerimin bu ere-
le anlalmas gerektiini syledim. Bununla birlikte Amerikan h-
metinin ve halknn grlerini bildiimi sandm syleyerek ko-
uinam srdrdm ve unlar syledim:
() Zorluyu son aylarda ABD'ye kar muktedir, akll, ibirliine
'atkn ve dosta bir yaklam iinde buldum."
enderes, kabineyi aklamak iin daha birka gne ihtiya duy-
""" syledi. Bu mesaj Dileri Bakanh'na iletmemi nerdi. D-
1n
'ok meumm edecek. (2000. s. 308-309)
490
Evet Fatin Rd Zorlu, bu telgraftan tam on iki gn sonra D-
ileri bakan olarak akland!
Geelim...
Maliye bakan yine Hasan Polatkan'd. Stk Yrcal ise Sanayi
bakan yaplmt. Yani daha bir dnem ncesi DP grubunun "kel-
lesini" istedii bakanlar yine kabinedeydi.
6-7 Eyll Olaylan'ndan sonra istifa eden Dr. Namk Gedik yine
ileri bakanlna getirilmiti.
Samed Aaolu, Emin Kalafat, izzet Akal 1 8 Devlet bakan ol-
mulard. Edhem Menderes'in bu kez yeni grevi Bayndrlk ba-
kanlyd. Edhem Bey, Babakan Adnan Menderes'in son yllar-
daki her kabinesinde grev almt. Bu durum zellikle Cumhur-
bakan Celal Bayar'n hi houna gitmiyordu.
Edhem Menderes konusunda bir baka ilgin durum vard: Ba-
bakan Menderes'e ok bal olmasna, hatta zaman zaman kendi-
sini ona siper etmesine karn, ne parti iinden, ne de muhalefet
tarafndan hi eletiri konusu yaplmyordu!
Bir dier zellii ise Babakan Menderes'e sesini ykselten tek
bakan olmasyd. Babakan Menderes, Edhem Menderes'e niye
bu derece yumuakt, hibir zaman anlalamad!
CHP dneminde yllarca istanbul valilii yapm Ltfi Krdar,
Salk bakanlna getirildi. Babakan Menderes kabine yeleri
arasnda iletiimsizlii nlemek iin Koordinasyon Bakanl kur-
19
du: bana da Sebati Ataman' getirdi.
Mill Savunma bakan ise Semi Ergin oldu. Ancak Bakan Er-
gin bu grevde bir buuk ay kalabildi. Babakan Menderes'in,
Bakan Ergin'i bakanlktan alp yerine en gvendii Edhem Men-
deres'i getirmesinin nedeni bir darbe teebbsnn ortaya ka-
rlmasyd.
Zeki Mren'i artan hareket
stanbul Ordu Temsil Brosu'nda askerliini yedek subay olarak
yapan Zeki Mren, komutan Binba Samed Kuu'nun o sabahki te-
lan bir trl anlamamt. Sanat gnei Zeki Mren'in her sabah ha-
lini hatrn soran komutan, bu kez yzne bile bakmamt.
Harp Okulu'nda alkanl ve zeksyla sivrilmi, ksa zamanda
18. izzet Akal, A N A P eski genel bakan ve eski babakanlardan Mesut Ylmaz'n z
amcas, Turizm bakanl yapm AP'li Erol Akal'n da babasdr.
19. Konuyla hi ilgisi yok ama aklma geldi! Gershom Scholem 1971 ylnda kaleme al-
d Mesih mi, Sahte Peygamber mi adl kitabnda Sabetay Sevi'nin ismini "Sabatai Sevi"
493
kurmay olup NATO'da grev yapm, birka dil bilen Binba Ku-
u'nun o sabahki halini kimse hayra yormad... (Soner Yalm-Doan
Yurdakul, Bay Pipo, 1999, s. 93)
Binba Kuu, "tpk Msr'da olduu gibi TSK iinde de ihtilal
yapmak isteyen bir grup subayn olduunu ve balarnda da Yar-
bay Faruk Gventrk adl bir subayn bulunduunu" gazeteci -ve
daha yeni DP milletvekili seilmi -Midhat Perin araclyla Ba-
bakan Menderes'e bildirdi.
Babakan Menderes, durum deerlendirmesi yapmak iin Mil-
l Savunma Bakan Semi Ergin'i acilen stanbul'a ardnda,
Ergin'in yannda kim vard dersiniz ?
Yarbay Faruk Gventrk!
Babakan Menderes, Binba Kuu'nun ihbarnn doru olup
olmadn aratrrken, Yarbay Gventrk, Mill Savunma Baka-
n Ergin'e, ihtilalin liderliini teklif ediyordu!
Bakan Ergin teklife olumlu yant vermedi, ilk uakla stanbul'a
gitti. Yaplan toplantda ihtilal kadrosunun banda Yarbay Faruk
Gventrk olduunu renince ard ama pek renk de vermedi!
Sadece Adnan Menderes'in arkasnda duran yaver Muzaffer Er-
s'yle gz gze geldi. Babakann yaveri Ers de ihtilal hareketi-
nin iindeydi!
Sonuta bata Yarbay Faruk Gventrk olmak zere dokuz su-
bay tutukland. Yarglamalar srasnda ne Yarbay Gventrk ne
de Bakan Ergin grmelerini hi aa karmadlar.
Bu arada eski komitac Cumhurbakan Celal Bayar, iin ucu-
nu brakmad, hkmeti, Babakan Menderes'i, baz DP milletve-
killerini hep uyard. Ve hep ayn yant ald: Trk Silahl Kuvvetle-
ri'nde ihtilal yapacak subay olmaz!
Babakan Menderes sadece bir adm att: Semi Ergin'i Mill Sa-
vunma bakanlndan alp yerine en gvendii ismi, Edhem Men-
deres'i getirdi!
Trk Silahl Kuvvetleri'ne mensup baz subaylar ihtilal teebb-
snden dolay asker mahkemede beraat ederlerken, komu Irak'ta
yaananlar bata Babakan Menderes olmak zere herkesi oke
edecekti.
izmir Belediye bakanlnda yine bir tandk isim
14 temmuz 1958'de stanbul, Badat Pakt devlet bakanlar
toplantsna ev sahiplii yapacakt. Babakan Menderes ve baz
 Souk Sava sadece dnya zerinde yaplmyordu; ABD ve SSCB
bakanlar, Irak Kral Faysal ve Babakan Nuri Said Paa'y kar-
"uzay ele geirme" yansna balamlard.
lamak iin stanbul Yeilky Havalimam'nda bekliyorlard.
Dnya, "zgrlk, bamszlk, devrim" sloganlaryla dalgala-
Ne Kral Faysal ne de Babakan Nuri Said gelebildiler. Irak'ta
nrken, zmir'de bir gelenek deimeyecekti.
askerler ynetime el koymutu!
zmir Belediye bakanl koltuuna yine Evliyazadelerin bir
Msr, Suriye ve arkasndan Irak'taki milliyeti (Baas) ihtilaller,
akrabas oturacakt: zmir Belediye bakanl seimine DP ada-
Trkiye ve srail'i birbirine yakmlatrd. Dileri Bakan Fatin R-
y olarak katlan Faruk Tunca bakanlk koltuuna oturdu!
dti Zorlu, 19 temmuzda, srail'in ilk Ankara bykelisi Elialu Sa-
Faruk Tunca, Evliyazadelerin damad Dr. Tevfk Rd Aras'n
sun'u makamna davet ederek, birlikte gelimeleri deerlendirdiler.
kz kardei Fahriye'nin oluydu.
Ve 28 austosta Tel-Aviv'den kalkan El-Al ua "motorundaki
zmir Belediye Bakan Faruk Tunca'nn bakanlk dnemi hi
arza nedeniyle" Ankara'ya zorunlu ini yapt! Uakta srail Ba-
kolay gemeyecekti. nk DP'nin "altn yllar" artk sona ermek
bakan David Ben Grion, Dileri Bakan Golda Meir, Dileri
zereydi.
Mstear imon Peres ve Genelkurmay Bakan Zvi Zur vard.
An byme, harcamalarn artmas enflasyonu da beraberin-
Pilot kabininde ise bir zaman sonra srail cumhurbakan olacak
de getirdi. nlenemeyen enflasyon sonucunda Cumhuriyet tari-
Ezer Weizmann oturuyordu.
hinin en yksek oranl devalasyonu yapld.
Uan motor anzas filan numarayd. Trkiye ve srail ilk kez
Talihler 2 austos 1958'i gsteriyordu. 1 dolar 2,80 liradan 9 li-
bu derece st dzeyde bir araya geldiler.
raya karld! Devalasyon oran yzde 221'di.
Trkiye adna Babakanlk Konutu'nda yaplan toplantya Ba-
Baz ithal mallara getirilen kstlama, DP'nin nemli destek bul-
bakan Menderes, Dileri Bakan Zorlu ve Dileri Genel Sekre-
duu i dnyasnn hkmet aleyhine dnmesine neden oldu.
teri Melih Esenbel katld.
Devalasyon herkesin sinirlerini germiti.
Ziyaret ok gizliydi. yle ki hkmet yemek srasnda haber s-
yle ki, Babakan Menderes 6 eyllde Balkesir'de yapt
zar dncesiyle, garson olarak diplomatlar grevlendirmiti.
konumada muhalefeti sert bir dille eletirirken, "dam sehpala-
Gizli toplantnn gndemi aslnda belliydi: Msr'da balayan
nnda can verenlerden ders alsalar ya..." diyecekti! Babakan
Panaraplk akmlar Ortadou'da ykselie gemi ve SSCB'yle
Menderes'e yant bir gn sonra CHP Genel Bakan smet n-
yakn iliki iine girmilerdi. Msr ve Suriye birleip, Birleik
n'den gelecekti: "Sehpalar kurulursa nasl ileyeceini kimse
Arap Cunhuriyeti'ni kurmulard. Bir ay sonra da Yemen bu bir-
bilemez!"
lie katlmt.
Trkiye'de siyaset sertleiyordu...
ABD, Trkiye, srail ve ran "ad konmayan" bir antlama yap-
Muhalefet DP'ye kar birleiyordu: nce, Trkiye Kyl Par-
tlar; Panarap ve komnist akmlara kar birlikte hareket ede-
tisi ile Cumhuriyeti Millet Partisi birleti ve Cumhuriyeti Kyl
ceklerdi.
Millet Partisi (CKMP) adn ald. Sonra Hrriyet Partisi ile CHP,
Balarnda "aabeyleri" ABD vard.
CHP ats altnda birleti.
SSCB'nin nasya'da nfuz alannn giderek artmasndan eki-
Demokrat Parti bunun karlnda "Vatan Cephesi"ni kurdu.
nen ABD, Pakistan'da General Eyb Han'a asker darbe yaptr
Yani muhalefetin karsnda Vatan Cephesi vard artk.
rak, ynetimi ele geirdi.
Hibir hukuksal nitelii olmayan bu oluumun asl amac DP
Yzyln banda Wilson Prensipleri'yle "kendi kaderini tayin
kadrolarn muhalefete kar harekete geirmek ve parti ye sa-
hakkn" tanyan ABD, krk yl sonra bamszlklarn ilan eden
ysn artrmakt.
lkelere "sava" amt!
Vatan Cephesi'ne katlanlarn isimleri radyoda da tek tek oku-
Oysa sadece Ortadou deil, Afrika ktas da arka arkaya ba-
nuyordu. Haber saatinde okunan bu uzun listeler dinleyicileri
mszlklarn ilan eden lkelere tanklk ediyordu: Gana, Gine,
"ezdiriyordu. stanbul'da "Ajans Haberlerini Dinlemeyenler Der-
Cad, Mali, Senegal, Kongo, Nijerya... J
W" kuruldu.
ABD'nln "burnunda dibindeki" Kba'da, Castro iktidar ele ge-
Evet siyaset sertleiyordu: CKMP Genel Bakan Osman B-
irmiti.
.
 lkba hapse mahkm ediliyor; ismet Paa'nn dokunulmazl
Meclis'te kaldrlmak isteniyordu. Bylesine gerilen bir ortamda
en ok zarar basn mensuplar grd. Adalet Bakan Esad Buda-
kolu TBMM'de yapt konumada 1954-1958 yllar arasnda 238
gazetecinin mahkm olduunu aklad.
Gerginlikleri ksa bir sreliine rafa kaldracak olay Londra'da
yaanacakt.
ocukluk arkada kurtaryor
17 ubat 1959.
Viscount tipindeki pervaneli "Sev" adl uak, pilot Mnir zbek
ynetiminde, ngiltere, Yunanistan ve Trkiye arasnda Londra'da
yaplacak l Kbrs Konferans'na katlacak heyeti tayordu.
ni vakti yaklatnda gsterilen yer Londra yaknlarndaki
Gatwick'ti. Ne var ki ini pek de kolay olmayacakt. nk youn
sis tabakas pilotun gr mesafesini etkiliyordu. Havaalan yak-
nnda bulunan "Surrey Jordanwoods" alanna yaklatklarnda
gr mesafesi 500 metreye kadar indi.
Kaptan zbek, karar verdi inecekti.
Saat 16.58'de uak byk bir grltyle dt.
Civar iftliklerde alanlar kendilerini yere attlar. Sonra bir
uan dtn anladlar. Ardndan "belki kazadan kurtulan
vardr" diye olay yerine kotular.
Uak ikiye blnm ve ters dnmt.
Sa kurtulan yolcular olayn oku iindeydiler. lk etapta onla-
ra yardm edenler yine ngiliz iftilerdi.
Adnan Menderes'in aya uan tabanna skmt. Onu musun, niye erkenden yattn ?" dedi. Adnan, "Yok yok, bir eyim
uaktan karan Sakarya milletvekili ayn zamanda zmir Kar-
yaka'dan genlik arkada Rifat Kadzade'ydi.
Babakan Menderes kan kaybediyordu; uuru kapalyd ve bir
aacm altnda ylesine bo gzlerle saa sola bakarak duruyordu.
Menderes'i o halde bulan Newgate Chaffold iftlii'nde al-
an Weller ve Bailey aileleriydi. nce Babakan Menderes'e kim
olduunu sordular. Menderes, "Trkiye'nin babakanym. Uak-
ta ok kii var. Beni brakn ve onlara yardm edin" dedi. Bailey-
lerden Anthony Bailey uan yanna giderken Menderes'in yan-
na hastabakc olan eini brakt. Daha sonra ift Menderes'le bir-
likte iki yaraly da alarak itflie gtrdler.
Olay yerine ard ardna ambulanslar gelmeye balad.
Yarallar civarda bulunan kliniklere tand.
Babakan Menderes de London Clinic'te tedavi altna alnd.
Onunla birlikte 10 kii kurtulmu 16 kii ise lmt. 2 0
Kaza radyodan duyuruldu. Babakan Menderes yayordu ama
lp lmedii konusunda kargaa vard. Kazay duyuran spiker
BBC Trke Servisi'nde alan Orhan Boran'd.
Berin Menderes'e kaza haberi ankaya Kk'nden geldi.
Cumhurbakan Celal Bayar olaylar daha yakndan takip ede-
bilmeleri iin isterlerse Kk'e gelebilecekleri haberini verdi. Be-
rin Menderes olu Aydn'la birlikte Kk'e gitti. Onlar karlayan
isim Celal Bayar'n ei Reide Hanm'd. "zlmeyin, hamt olsun
sa salim hayattadrlar. Bizim bey imdi Londra'yla da konutu.
Adnan Bey hastaneye yatrlmtr. Maalesef arkadalarndan ve-
fat edenler var" dedi.
Bu arada Celal Bayar telefon banda olayla ilgili detayl bilgi
almaya alyordu.
Berin Menderes hl olanlara inanamyordu; uak dmt
ve ei sa kurtulmutu. Bir an kt habere inandrlmak istendi-
ini sand. Einin yaadndan ancak onunla konuursa emin
olabilecekti ama doktorlar buna izin vermiyordu.
Berin Menderes yorgun ve endieliydi. Koltuklardan birine
oturdu, gzleri tek bir noktaya odakland. Aklna ei Adnan'm ge-
irdii ve yine yllar nce ans eseri kurulduu kaza geldi.
Oullan Yksel daha yandayd. Yl 1937.
Adnan akam saat 10'a doru eve geldi. Doruca odasna gidip
yatana yatt. Berin kukulanmt, einin salona gelmesini bek-
lemeye koyuldu. Adnan gelmeyince Berin yanna gitti. Einin
yattn gren Berin Hanm, "Ne o Adnan, hasta msn, yorgun
yok, yattm hepsi o kadar" diyerek Berin'in merakn geitirme-
ye alt.
Adnan Menderes kitap okumadan yatmazd. Berin de bu yz-
den "Okumayacak msn ? stersen kitabn vereyim. Bir arzun var
nu?" gibi sorularla meseleyi zmeye alt. Menderes "Teekkr
ederim, uyumak istiyorum" deyince Berin Hanm ok stelemedi.
Adnan Menderes sabah uyandnda hzla giyindi. Berin Hanm
ise bacandaki derin yaray fark etti, ne olduunu sordu. Adnan,
"arptm" dedi.
Birok sabah olduu gibi birlikte yrye ktlar. Kavaklde-
20. Kurtulanlar, zel kalem mdr yardmcs efik Fenmen, anakkale Milletvekili
Emin Kalafat, Sakarya Milletvekili Rifat Kadzade, Afyon Milletvekili Arif Demirer, D-
ileri Bakanl Genel Sekreteri Melih Esenbel, koruma polisi Kzm Nefes, hostes Yur-
danur Yelkovan, makinist Kemal Itk ve kabin memuru-hostes Trkay Erkay'd.

re'den Atatrk Bulvan'n takip ederek indiler. Ziraat Bakanl'nn
nne kadar konumadlar. Berin Menderes'in dikkatini ankaya
ynne gelirken akasya aacn devirip elektrik direinin altnda
kalan otomobil ekti. Adnan Menderes adeta hurda haline gelen
arabay inceledi. Berin Hanm aracn iinde bulunanlarn sa -
kamadklarn dnd. Sonra yollarna devan ettiler. Kzlay'a n syleyerek acil ifalar diledi. Menderes ise smet nn'ye
doru ilerlediler. Adnan Menderes birden durdu. Arabann iinde
kimin olup olmadn sordu. Berin Hanm, "Bilmiyorum, gazete-
de mi yazd?" diye sordu. Menderes soukkanllkla, "Kim olacak,
ben vardm" dedi.
Kaza gecesi Karpi'te yemekteydi. Dnerken bindii taksinin
ofr direksiyon hkimiyetini kaybedince kaza olmutu. Ad-
nan Menderes olduu yerden kamamt, nk arabann ta-
van tamamen kmt. ofr yaral olarak kurtarld. Etra-
fnda toplananlar mterisinin milletvekili olduunu syledi.
Arabay evirip Adnan Menderes'i kurtardlar. Kaburga kemik-
leri incinmi, aya yrtlmt. ans ona yardm etmi ve kur- geti.
tulmutu.
Yani, uak kazas Adnan Menderes'in ilk byk kazas deildi...
Biz dnelim uak kazasna...
Babakan Menderes'in yaayp yaamad konusunda Trki-
ye'de speklasyon sryordu. Babakann sesi kald klinikte
kaydedildi ve BBC'nin de katklaryla Ankara, zmir ve stanbul
radyolarnda yaynland. Bylece polemik son buldu.
Basn, lenleri "sulh ehitleri" diye adlandrd. Kazada lenle-
rin cenazeleri 22 ubatta Trkiye'ye getirildi.
Sra Babakan Menderes'in dnndeydi. 23 ubatta klinik-
ten taburcu oldu, 26 ubatta stanbul'a dnd.
Byk bir sevgi gsterisiyle karland.
nanlmaz byklkteki kalabalk Babakan Menderes'i duy-
gulandrd.
Havaalanndan, stanbul'a gelilerinde kald Park Otel'e bu
kez tam drt saatte vard. Yollarda tezahrat yapld. Develer ke-
sildi. Byfipsultan'da byk bir iftar yemei verildi.
Konya Milletvekili Himmet lmen'in, "Bu milletin banda
Peygamberin, Allah'n tayin ettii bir lider var, bu da Mende-
res'tir" sz aslnda atk DP'de yeni bir eilimin iaretiydi: Men-
deres'in yceltilmesi!
Bir hafta stanbul'da kaJd. Daha sonra trenle Ankara'ya doru
yola kt. Lokomotifi iekler ve bayraklarla sslyd. Cumarie-
si gnyd. Ankara karl bir k gnn yayordu. tonuyla, "Size ate atracama ben kurunu kendi kafama ska-
497
Uak kazas iktidar ve muhalefet partisi arasndaki gerginlii
da olsa hafifletti. Karlamaya gelen kalabaln arasnda Cum-
rbakan Celal Bayar ve ana muhalefet partisi lideri smet n-
., ( j e vard. smet nn, Menderes'in yanna geldi. ok zld-
"Zahmet ettiniz, ok teekkr ederim paam" diyerek memnuni-
yetini dile getirdi.
Kazanm yumuatt hava hzla soumaya, iktidar ile muhale-
fet arasndaki ilikiler yeniden gerginlemeye balad.
Balay ksa srmt...
Babakann oluna okul deitirten olaylar
smet nn 29 nisanda Bat Anadolu gezisine kt.
Gezinin balamasyla siyas gerginlikler de adeta trmana
"Byk Taarruz" gezisinin ilk dura Uak't. smet nn'y ka-
labalk bir kafile karlad. DP binasndan atlan ay barda smet
nn'nn yannda bulunan bir gazeteciye isabet etti, ardndan
olaylar kt. Bu arada atlan bir ta da smet Paa'mn bandan
yaralanmasna neden oldu.
CHPliler kentten ayrlmak iin istasyona geldiklerinde bile
olaylar devam ediyordu.
smet Paa gezi kapsamnda Manisa ve zmir'i de ziyaret ettik-
ten sonra stanbul'a geldi. Bu kez de kargaann adresi Topka-
p'yd. Protestocular smet nn'nn bulunduu arabaya saldr-
d. Askerlerin mdahalesiyle olaylar engellendi.
smet nn olaylar Meclis gndemine tad. ileri bakan
ve babakan hakknda soruturma nergesi verildi. Ancak DP'li-
lerin arlkta olduu Meclis nergeyi reddetti. Sokaktaki kavga-
lar Meclis koridorlarna kadar tat; CHP ve DP milletvekilleri
arasnda tatsz olaylar meydana geldi.
Bu arada CHP'nin yaym organlar Ulus ve Akis'in basm ya-
sakland.
smet Paa pes etmiyordu. Gezilerinde son durak Kayseri'ydi.
Kente geldiinde cokuyla karland. "smet Paa'y geirme-
yin" emriyle bir kpr tutulmutu. nn bu emir ve hareketlere
aldr etmeden kprye geldi. Karsnda duran binbaya "Ba-
pa ate mi atracaksn?" diye sorunca, binba duygusal bir ses
m" dedi.
 nde binba arkada ismet Paa kprden getiler, oradaki
tm askerler selama durdular, inn'ye yolu aan binbann ad
Selahattin etiner'di. 21
DP kadrolar ile kurmaylar, bu olaylardaki askerlerin tavrla-
rn bile analiz edemiyordu. Babakan Menderes ile evresinin,
Genelkurmay bakan ve kuvvet komutanlaryla ilikileri ok
iyiydi; bu nedenle ordudan kendilerine kar bir hareket gelece-
ini dnmyorlard bile.
Trk Silahl Kuvvetleri'ni ynetmek ile orduya hkim olmak
arasndaki ince izginin farknda bile deillerdi.
Darbe hazrlklar yapld ve askerlerin durumdan honut ol-
madklar ynnde szler bakent Ankara'nn siyas kulislerinde
konuulmaya balanmt. Bu szler Dileri Bakan Zorlu'nun
da kulana gelmiyor deildi. Ne var ki, o bu eletirileri hem dik-
kate almyor hem de bu konumalar yapanlar "om azl", "ka-
ramsarlklar ruhlarna sinmi kiiler" olarak deerlendiriyordu!
Bu arada ok gvenilen mttefik ABD'yle ilikiler de yolunda
gitmiyordu. Yeni krediler konusunda anlama salanamamt.
nk Trkiye borlarnn faizlerini bile deyemez durumdayd.
Tespit: "ABD'den kredi umudunu kesen Trkiye, Sovyetler Bir-
lii'ne yaklat ve bu nedenle ABD, 27 Mays 1960'ta DP iktidar-
n yktrd" iddias yine havada kalan bir analizdir! Ancak ne ya-
zk ki krk yldr konuulmaktadr, koca koca isimler bu iddiay
savunabilmektedir.
Halbuki o tarihlerde, yani 1950'li yllarn sonunda Trkiye,
ABD'yle "ikili antlamalar" imzalad.
Bu antlamalara gre, Trkiye'nin toprak btnlne, ba-
mszlna kar dorudan veya dolayl bir saldn olursa ABD
ordusu yardm edecekti. Herkesin merak ettii "dolayl saldn"
ne demekti ? Trkiye zaten NATO iinde deil miydi; saldn olur-
sa NATO Trkiye'nin yannda olmayacak myd; o halde "ikili
antlamaya" ne gerek vard ? Aynca ABD bunu hibir Avrupa
devletiyle de yapmamt!
9 mays 1960'ta muhalefetin kar kmasna ramen Meclis'ten
geen "ikili antlamalann" tek bir amac vard: ABD, Trkiye'nin
Msr, Suriye, Irak gibi elinden kaybolup gitmesini istemiyordu.
On sekiz gn sonra DP'yi ykp ynetimi ele geiren subaylar
bunu bildikleri iin ilk aklamalannda NATO'ya ve CENTO'ya
ballklann syleyeceklerdi!
21. 1919 Lapseki doumlu Selahattin etiner, korgenerallik rtbesine kadar ykseldi,
12 Eyll 1980 asker darbesi kabinesinde (1980-1983) iileri bakan oldu.
\jeyse uzatmayalm, CHP'ye ramen Meclis'ten "ikili antlama-
lar" onayn karan DP'nin, "ABD'ye ramen SSCB'ye yaklatn"
syleyeceklerdi!
Pragmatist Menderes-Zorlu ikilisinin SSCB'ye yaklamas, Ba-
Va "politik bir antaj" yapma amacndan kaynaklanmaktayd. Il-
mntir, gnlerde incirlik ss'nden kalkan ABD'nin U-2 casus
ca Moskova'da drld, pilot Francis Powers esir alnd!
Sovyetler Birlii, topraklarm ABD'nin casusluk faaliyetlerine aan
Trkiye'yi protesto etti.
Son bir noktann daha altn izelim: Trkiye, SSCB ilikileri
iin ABD'den izin istemi ve bu iznin onaylanmasndan sonra ku-
zey komusuyla ticar ve kltrel ilikiye girmiti! Yani, Ameri-
ka'nn onayyla Sovyetler Birlii'ne yaknlamt!
Ama Trkiye'nin asl istedii, Ortak Pazar'a girmekti. Bu ne-
denle 31 temmuz 1959'da ilk bavurusunu yapt.
Ortak Pazar'a girmek isteyen DP hkmeti, lke ierisinde an-
tidemokratik uygulamalan tek tek hayata geiriyordu.
Meclis'te on be DP milletvekili tarafndan oluturulan Tahki-
kat Komisyonu kuruldu. Bu komisyon geni yetkilerle donatl-
mt; toplantlan ve istedii yayn yasaklayabiliyor, datmm
durdurabiliyordu.
Gerek muhalefet partileri gerekse aralannda ok sayda hukuk
profesrnn bulunduu retim yeleri bu uygulamann Anaya-
sa'ya aylan olduunu sylyorlar ancak DP bildii yoldan am-
yordu.
stelik, ban Fatin Rd Zorlu gibi isimlerin ektii bir grup
daha da sert nlemlerden yanayd. yle ki, CHP'nin kapatlmas-
n bile istiyorlard!
iktidar ile muhalefet arasnda ilikiler kopmutu.
CHP'yi "siyas sapk" diye itham eden Babakan Menderes'e
yant, Ulus gazetesi yazan inasi Nahit Berker'den gelmiti: "yi
ama muhterem efendim, herkes de cins sapk olacak deil ya!"
Berker sekiz ay hapse mahkm edildi. DP'yi eletiren gazeteci-
!er, Metin Toker, lk Arman, Nihat Suba, Fethi Giray, Beyhan
Cenki, Bedii Faik, Ali hsan Gs, Kurtul Altu, Cneyt Arca-
yrek ve yetmi dokuz yandaki Hseyin Cahid Yaln ard ard-
na cezaevine konuldu.
Osman Blkba'y yine milletvekili seti diye Krehir ile ya-
Pverdi! Hukukun stnln savunan Yargtay Bakan Bedri
K
ker, Cumhuriyet Basavcs Rifat Alabay, Yargtay ikinci ba-
kanlarndan Haydar Ycekk, ye Kmil Cokunolu, ye Mela-
hat Ruacan, ye Faik Uras, ye lhan Dizdarolu, "grlen lzum 555K, "5. ayn, 5. gn, saat 5'te Kzlay'da" anlamna geliyordu.
zerine" bir gnde emekliye sevk ediliverdi... Sivil renci, gen yal her kesimden binlerce insan, o gn
Ve sokaklar ise hi susmuyordu... geldiinde Kzlay Meydan'nda bulutu.
Antidemokratik yasalara, skynetimlere ramen bata Anka- Sadece yryen, eylem yapan niversite rencileri deildi.
ra ve stanbul olmak zere renciler hemen her gn hkmet 21 maysta Harp Okulu rencileri hkmet aleyhine sessiz y-
aleyhine gsteri yapyordu. ry yaptlar. Yry yapan 600-1 000 arasnda kiinin yalnz-
Ve gsterilere kan bulat... ca 300' Harp Okulu rencisiydi; dierleri subayd!
Orman Fakltesi rencilerinden Turan Emeksiz polisin at Bu yry bir hafta sonra iktidara kadar uzanacakt...
ate sonucu can verdi. Kurunlara hedef olan rencilerden H- Ve bu hareketin hedefinde Evliyazadeler vard!..
seyin Onur sol baca kesilerek kurtarld. Hseyin Irmak, Mevlt
Kurtolu, Kenan zten, Cengiz Ballkaya gibi renciler polis
kurunuyla yaralanmt.
Olaylar artarak sryordu, gelimeler kayg vericiydi.
Tm gelimeleri endieyle izleyen bir kii daha vard: Berin
Menderes! Olu Aydn Menderes stanbul'da Robert Kolej'de oku-
yordu. Endiesinin nne gemesinin tek yolu vard, o da olunu
yanna, Ankara'ya getirmek. Babakan Adnan Menderes de einin
bu isteini yerinde buldu. Berin Hanm stanbul'a gitti, olunu Ro-
bert Kolej'den alarak Ankara'ya dnd.
Aydn Menderes'in Ankara'ya dnd o gn, Sultanahmet
Meydan'nda yaplan miting srasnda Nedim Ozpolat adnda bir
renci de yaamn yitirdi.
On binlerce renci artk hi susmuyor, hep ayn mar syl-
yorlard:

Olur mu byle olur mu ?

Karde kardei vurur mu ?
Kahrolas diktatrler
Bu dnva size kalr m ?

Bu szler "Plcvne Mar"nm deitirilmi haliydi. 22

Sadece stanbul deil Ankara da kaynyordu.
O gnlerde herkesin dilinde bir ifre vard: 555K!

22. "Plevne Mar"

Tuna nehri akmam diyor / Etrafm ykmam diyor / an byk Osman Paa / Pievne'den
kmam diyor.
Olur mu byle olur mu ? /Evlat babay vurur mu ? / Sizi millet hainleri / Bu dnya size
kalr m ?
Dman Tuna'y atlad / Karakollar yoklad / Osman Paa'nn kolunda / Be bin top bir-
den patlad.
Klcm vurdum taa / Ta yarld batan baa / Askerinle binler yaa / Nam byk Os-
man Paa.
 I U J

Yirmi ikinci blm Saat 04.36.

Anne oul mutfakta oturup kara kara dnrken, birden rad-
yodaki marlar kesildi. Tok ve sert sesli, kurmay albay olduunu
27 mays 1960, saat 04.00, Ankara syleyen biri 1 ihtilal bildirisini okumaya balad:

Sevgili Vatandalar,
Dn gece yarsndan itibaren btn Trkiye'de Deniz, Kara, Hava
Trk Silahl Kuvvetlerimiz el ele vererek memleketin idaresini ele al-
mtr. Bu hareket Silahl Kuvvetlerimiz'in mterek ibirlii sayesin-
de kansz baarlmtr. Sevgili vatandalarmzn skn iinde bulun-
malarn ve resm sfat ve vazifeleri ne olursa olsun hi kimsenin so-
kaa kmamasn rica ederiz...

Babakanlk Konutu'nun 6394 numaral telefonu srarla al- Berin Hanm bbreklerinden rahatszd; karnna bak gibi a-
yordu. Yataktan frlayan Berin Menderes hmla telefonu ap, r sapland. Yz bembeyaz oldu. Aydn Menderes mutfakta otu-
sert bir ses tonuyla "Efendim, buyrun" dedi. ran annesine an kesici bir hap getirdi. O srada yanlarna evin
Ahizenin karsnda Babakan Menderes'in halasnn olu DP garsonu Osman Karahan geldi. Haberi radyodan renince he-
Antalya Milletvekili Kenan Akmanlar vard: "Berin, askerler ihti- men Babakanlk Konutu'na komutu.
lal yapm!.." nn de merak ettii Eskiehir'de bulunan Babakan Adnan
ard, Gnlerdir konuulan "Askerler ynetime el koyacak" Menderes'ti.
szleri doru mu kmt ? Berin Hanm byle bir dnemde dier oullar Yksel ile Mut-
Aklna teyzesi Makbule'nin kz Emel Zorlu geldi. Hemen tele- lu'nun yurtdnda olmalarna sevindi. En azndan "Bu zor gnle-
fonla arad. Telefonu Dileri Bakan Fatin Rd Zorlu at. h- ri onlar daha rahat atlatacaklar" diye dnd.
tilalden haberleri yoktu. Bakalarna da sormak iin hemen tele- Yksel Menderes, Cenevre'de Birlemi Milletler'de alyordu.
fonu kapattlar. Mutlu Menderes ise svire'de yksekrenim gryordu.
Aabeyi Samim Yemiiba da yurtdndayd; Viyana by-
Telefonun kapanmasyla birlikte almas bir oldu. Arayan Ba- kelisiydi. Annesi Naciye Hanm da onun yanndayd.
bakan Adnan Menderes'in daysnn torunu DP zmir Milletvekili Bu kbus gecesinde yapayalnz olduuna sevinsin mi, zlsn
Sadk Giz'in ei Selma'yd. Alyordu: "Sadk Bey'i dipiklerle sr- m karar veremedi Berin Hanm...
tna vura vura gtrdler!" Hava aydnlanmaya balad.
Babakan Adnan Menderes Eskiehir'deydi. Berin Hanm'n aklna Cumhurbakanl Kk'ne gitme fikri
Berin Hanm eine ulamak iin Babakanlk Mstear Ahmed geldi. Babakanlk Konutu ile Kk aras 200 metreydi.
Salih Korur'u aramak istedi; olmad; Babakanlk Konutu'nun te- Olu Aydn' ve hizmetli Osman' alp Kk'e gitmek zere yo-
lefonlar kesilmiti. htilal varln hissettirmeye balamt... la kt. Ne Babakanlk Konutu ne de ankaya Kk henz as-
Aklna iki yl nce Irak'ta yaplan asker darbe geldi. Ailece g- kerlerle evrilmemiti.
rtkleri Kraliyet ailesi mensuplarnn hepsini askerler ldr- ankaya Kk grevlileri onlar salona aldlar. Odada Celal
mt... Bayar'n ei Reide Hanm, kz Nilfer Grsoy ve Celal Bayar'm
Sonra enitesi Doktor Nzm'n akbetini dnd. rperdi. zel kalemi zel ahingiray vard.
erideki odada uyuyan on drt yandaki olu Aydn Menderes'i Bayarlar da ne olup bittiini anlamaya alyordu. Ne baba-
uyandrd. Anne-oul ne yapacaklarna bir sre karar veremediler.
Aydn'n aklna radyo geldi, radyoyu atlar; marlar alyordu. I. Berin ve olu Aydn Menderes bu tok sesli albayn adn o gnden sonra sk sk du-
yacaklard: Kurmay Albay Alparslan Trke !
kanla ne de kabinenin dier yeleriyle irtibat kurabilmilerdi.
Alt kattaki odadan Cumhurbakan Celal Bayar'n kesik kesik
sesi geliyordu. Sonra konumalar duyulmaz oldu.
Celal Bayar alt kattaki odasndan salona geldi. Sanki salonda
bulunanlar grmyordu. Berin Hanm hzla yerinden kalkp Ce-
lal Bayar'n nn kesti; "Al beyefendi Adnan burada olsayd,
baka m olurdu acaba?" deyince, Cumhurbakan Bayar, Berin
Hanm'n yzne acyla bakarak, "ok ge artk, brakalm bunu nedense ktphanedeki telefon alyordu. Bayarlar yakn aile
hanmefendi" dedi ve yan odaya geti.
Salona tekrar sessizlik kt.
Gelenler olduu sylendi ve salonda bulunanlarn st kata k-
mas istendi. Kadnlar st kata kt.
Ancak ksa bir sre sonra alt kattan uultu halinde grltler
gelince, bata Berin Hann ve Nilfer Grsoy tekrar aa kata
indiler.
Tugeneral Burhanettin Ulu komutasndaki bir grup subay ve
asker Celal Bayar'n odasna girmilerdi.
Celal Bayar odadaki bilardo masasnn banda, ayaktayd.
Sol elini ceketinin cebine sokmutu ve elinde tabancas vard!
Tugeneral Burhanettin Ulu, asker mdahalenin nemli
isimlerinden biriydi. Bilardonun kar tarafna kadar yrdkten
sonra, sert bir ses tonuyla, "Millet ve ordu sizi istemiyor, buna bi-
zi siz mecbur ettiniz, ltfen hibir zorluk karmadan bizimle ge-
liniz" dedi.
Celal Bayar hi de alttan almad ve benzer bir ses tonuyla, mil-
l iradeyle seildiini ve hibir ekilde Kk'ten kmayacan
syledi.
Burhanettin Ulu, kendisini Harbiye'de bir sre misafir ede-
ceklerini syledi ama mrnn byk bir blmn komitac
olarak yaayan Celal Bayar, asker darbe uygulamalarn Trki-
ye'de en iyi bilen isimlerin banda geliyordu kukusuz.
O anda Cumhurbakan Bayar, askerlerin hi beklemedii bir
hareket yapt; "Siz deil, bu ii ben kendim yaparm" diyerek, ce-
ketinin cebindeki tabancasn karp akana dayad.
Celal Bayar intihar edecekti. Askerler, yetmi yedi yandaki
cumhurbakanndan daha atak davrand ve tabancay elinden al-
may baard.
Celal Bayar soukkanlln kaybetmeden, ceketini, kravatn
dzeltti ve askerlere dnerek, "Buyrun gidelim" dedim.
Celal Bayar'n askerler tarafndan gtrlmesini, Bayarlar ve
Menderesler pencereden gzyalaryla sesssizce izledi...
Nilfer Grsoy heyecanlyd. Annesi Reide sakinletirdi. "K-
zm askerler drst insanlardr, hakly haksz ayrrlar, biz Halk-
larn gelmediine kredelim" dedi.
Nilfer Grsoy'un ocuklar Akile, Emine ve Bilge'nin ngiliz
dads haberi BBC'den alm, srekli, "Beni de kesecekler" diye a-
lyordu. Onu apar topar ngiliz Bykeliliine gnderdiler.2
Cumhurbakanl Kk'ndeki telefonlar kesmilerdi. Ancak
dostlarn o telefondan aramaya baladlar. Aldklar haberler i
ac deildi. Sonra salonda bulunanlara bilgi veriyorlard:
"Nezahat Abla'nn eini de (Konya DP Milletvekili Remzi Bi-
rant) gtrmler. Gtrrken kfretmiler..."
Gzaltna almalar bitmemiti...
Tugeneral Burhanettin Ulu, beraberinde bulunan temenler-
le birlikte Genelkurmay Bakam Orgeneral Rd Erdelhun'un
evine gitti. Erdelhun Paa tm srarlara ramen kapy amad.
Teslim olmak istemiyordu. Bunun zerine askerler kapy krd.
Orgeneral Rd Erdelhun tpk Celal Bayar gibi silahna sarld.
Temenlerden zdemir akmak, Erdelhun'u engelledi. Paa da
asker cipe bindirilerek Harp Okulu'na gtrld.
Tarm Bakan Nedim kmen kamaya alrken Kzlcaha-
mam'da yakalanmt. Mill Eitim Bakan Celal Yardmc, kaide-
si asker doktor Mehmet Yardmc tarafndan otomobille kar-
lrken ele geirilmiti. Bayndrlk Bakan Tevfk leri evinin kap-
sn "Yaasn Trk ordusu" diye bararak amt...
Evler aranyor
O gece sabaha kar, Ankara'da yzlerce evin kaps alnd...
Berin Menderes Kk'te yapaca bir ey kalmaynca "Caml
Kk" ad verilen Babakanlk Konutu'na dnd.
Askerler konutu evirmiti. Ama anne-oul aralarndan geer-
ken kimse ne bir sz syledi ne de bir davranta bulundu.
Nedense salon yerine tekrar gidip mutfaa oturdular. Osman
Efendi, kahvalt iin hazrlklara balad. Berin Hanm kahvalt yap-
mayacan, olu Aydn iin hazrlk yapmasn istedi. Sonra oluna
dnerek, "'Hadi istersen, biraz uyu, sonra kahvalt yaparsn" dedi.
Aydn Menderes ne uyumak istedi ne de kahvalt yapmak. 15a-
2. Nilfer Grsoy'un kz da akademisyen oldu. Bilge Grsoy Marmara niversitesi
iletiim Fakltesi'nde doent; Emine Grsoy Marmara niversitesi Fen-Edobiyat Fakl-
tesi'nde blm bakan profesr; Akile Grsoy ise Yeditepe niversitesi Sosyal Antro-
poloji Blm'nde profesr olarak almaktadr.
506
eik, srekli yere bakyordu. Arada gidip telefonu kontrol edi-
yordu, "belki almtr" diye.
Pencereden baktklarnda tek grdkleri askerler, cipler ve
tanklard.
Skynetim ilan edilmiti; kimse sokaa kamyordu.
aresiz bekleyeceklerdi.
Berin Hanm, aralklarla enitesi Doktor Nzm'n bana ge-
lenleri hatrlyordu. Hemen bu dncesinden uzaklamak, kim-
senin moralini bozmamak istiyordu; aklna ne zaman Doktor N-
zm gelse, olu Aydn Menderes ve Osman Efendi'yle sohbet et-
meye balyordu.
Ama... 0 gece balayan idam dncesi Berin Hanm'n akln-
dan hi kmayacakt...
leden sonra saat 14.30.
Kap alnd. Osman Efendi hareketlendi, Berin Hanm onu
durdurdu; kapy kendi at. Karsnda iki subay vard, "iyi gn-
ler" deyip ellerindeki zarf uzattlar. Sonra da alelacele uzakla-
tlar. Berin Hanm'n soru sormasna frsat vermemilerdi.
Berin Hanm kapy kapatr kapatmaz zarf at.
Eski yazyla kaleme alnm pusulann sahibi Babakan Adnan
Menderes'ti. Ktta yalnzca istekleri yazlyd: i amar, gm-
lek, kravat, orap, baz ilalar...
Pusulay okuyunca ok rahatlad; demek yayordu!
Olu Aydn'la pusulada yazl cmleyi tekrar tekrar okudu-
lar; yorumlar yaptlar.
Pusulay Adnan Menderes yazmt; yaz onundu. Harfler dz-
gnd, demek ki eli titremeden, sal yerinde kaleme almt!
Moralleri biraz dzeldi...
Berin Hanm ei Adnan Menderes'in isteklerini kk bir vali-
ze yerletirdi. Bir iki ila da koydu, zellikle barsaklarn al-
trmas iin Normakol adl ilac. Bir de kk bir pusula yazd:
"Adnancm, tezkeren bana dnyay bahetti. Her an Allah'tan
shhatine dua ediyoruz. Msaade ettikleri zaman, seni grmeye
geliriz. Seni kucaklar, Allah'a emanet ederim. Berin."
Kendisi de hazrland, "belki grmeye gtrrler" diye. Ama
bir saat sonra gelen subaylar, sadece kk valizi alp gittiler.
Mektubu bile almamlard.
Aradan birka saat geti. Babakanlk Konutu'nun kaps yine
alnd. Bu kez gelen asker says fazlayd. Aralannda sivil giyimli
grevliler de vard. Babakanlk Konutu'nda arama yapacaklard.
Berin Hanm eliyle odalar gstererek, "Buyrun" dedi.
Askerler darda durdu, siviller eve girdiler.
Eve girenlerin bir grubu evi aryor dierleri ise zabt tutuyordu.
zellikle yazl belgeler zerinde duruyorlard. Ancak evde ye-
teri kadar yazl belge bulunamaynca, Berin Hanm'a, devrik ba-
bakan Menderes'in zel notlarn nerede sakladn sordular. Be-
rin Hanm, einin yazl not almay sevmediini, ald ok az no-
tu da eve getirmediini syledi.
Bu arada evin bodrum katndan sesler gelmeye balad. Berin
Hanm aaya indi. "Ne yapyorsunuz?" diye sordu, ald yanta
ard. Ayaklarn zemine vuran grevliler, iinde altnlarn bu-
lunduu gizli kasay aryorlard!
Berin Hanm sinirlendi: "Burada altn filan yok, bulursanz bi-
raz da bana verin!"
Gelenler Babakan Adnan Menderes'in zel yazlarn alp git-
tiler. Evde sylendii gibi dolar, mark gibi dvizler ve altn bulu-
namamt !
Hava kararmaya balad. Sokaklar sszd.
Babakanlk Konutu'ndaki sessizlii sadece radyonun sesi bo-
zuyordu. Hi kapatlmamt. Ama onda da ihtilal bildirisi ve
marlar dnda haber yoktu.
Berin Menderes, bu aramalardan sonra artk Babakanlk Ko-
nutu'nda fazla kalamayacaklarn anlamt. Devletin kendilerini
Babakanlk Konutu'nda oturtmayacan dnyordu. Osman
Efendi'ye, "Yava yava toparlanalm" dedi.
ki gn sonra...
Harp Okulu'nda gzaltnda tutulan 150 DP'linin uakla Marma-
ra Denizi'ndeki Yassada'ya gtrldkleri gn, sokaa kma ya-
sa kaldrld.3
Yasak kalkt iin Babakanlk Konutu'na saylan ok olmak-
la birlikte baz konuklar gelmeye balad. Bunlardan biri de Di-
leri Bakan Fatin Rd Zorlu'nun ei Emel Zorlu'ydu.
Zorlularn evinde gergin saatler
Zorlular, Dr. Tevfk Rd Aras'n ev eyalanyla birlikte onlara
brakt Bahelievler 3. Cadde'deki 12 numaral evde oturuyor-
lard.
Emel Zorlu, yaadklann bir rpda kuzeni Berin Hanm'a an-
latt.
3. 29 Mays 1960'ta Yassada'ya gtrlen 150 kiilik kafileyi, 3 haziranda 26; S haziran-
da 36; 6 haziranda 163, 10 haziranda 21; 15 haziranda 7; 18 haziranda 58 kiilik kafile-
ler takD etti.
 27 Mays sabah Berin Menderes'in telefonuyla uyanmlard.
Giyinip zel taksicileri Ltfi Efendi'ye gitmiler, onun arabasyla
Babakan Menderes'in yanna, Eskiehir'e gitmeye karar vermi-
lerdi ! Ancak Ltfi Efendi'nin evine ulatklarnda, Eskiehir'e gi-
demeyeceklerini anlamlard; nk tm yollar askerlerce tu-
tulmutu.
Fatin Rd Zorlu teslim olmaya karar vermi, telefon edip,
yerini bildirmiti! Gelen askerler Fatin Rd'yle birlikte ofr
Ltfi Efendi'yi de gtrmlerdi.
Dileri Bakan Zorlu asker cipe binerken, mahalleli yuhala-
ynca, onlara dnp, "Nankrler size hi mi hizmet etmedik?.."
diyerek zerlerine yrmt!
Fatin Rd-Emel Zorlu ifti askerlerle Bahelievler'deki evle-
rine gtrlm; Fatin Rd Zorlu cipten indirilmemiti. Emel evinin balkonuna bayrak ast. Torunu Sevin'i uyarmadan da ede-
Hanm eliinde baz askerler evde arama yapmlard.
O gece Zorlularn yaadklar hemen gazete manetlerine ta-
nacakt !
Evde bir kutu iindeki mcevherler ile bodrum katnda bulu-
nan arap, viski ve ampanyalar gazete manetlerine konu olu-
vermiti i
Mcevher kutusunda bulunanlar, Emel Zorlu'nun nian ve d-
nnde bata Atatrk olmak zere davetlilerin hediyeleriydi.
Bunlarn arasnda, annesi Makbule Aras'a Iran ah Rza Pehlev
ile baz devlet bakanlarnn verdii hediyeler de vard. Askerler
onlar da alp gtrmlerdi.
Banyodaki paspaslara da el konulacak ve ardndan, "Banyola-
r bile hallarla kapl" diye haberler yaplacakt.
Emel Hanm, asl zc olaylarn stanbul'da kaynvalidesi G-
zide Zorlu'nun evinde yaandn anlatt Berin Hanm'a...
Saat 05.00'e geliyordu; darda tank sesleri vard. Fatin Rd
Zorlu'nun, DP'nin yayn organ Zafer gazetesinde alan kz Se-
vin Zorlu grltlere uyand. Camdan baktnda Taksim Meyda-
n'na doru giden askerleri ve tanklar grd. Hemen babaannesi
Gzide Zorlu'nun odasna gitti: "Babaanne Taksim Meydan asker
ve tanklarla dolu, herhalde ihtilal oldu!"
Gzide Zorlu, "Yok cann, manevradr, yat uyu" dedi.
0 srada telefon ald. Arayan ileri Bakan Dr. Namk Ge- mutan Fahri zdilek Paa'ya gvenmesi yatyordu belki de.
dik'in kz Ayla'yd. Sevin Zorlu'yla yakn arkadatlar. "Sevin he-
men radyoyu a" deyip telefonu kapatt.
Sevin Zorlu radyoyu atnda tok sesli albayn okuduu bildi-
rinin sonuna yet iebilmiti: "NATO'ya. CENTO'ya balyz..."
O srada Gzide Zorlu da kalkt.
Ankara'ya telefon etmek istediler; ancak o gnlerde ehirlera-
ras telefonlar kolay yaplmyordu; nce PTT'yi arayp numaran-
z bildiriyor, sonra bir sre beklemeniz gerekiyordu.
Telefon edip numaray bildirmek istediler, ancak PTT'den ya-
nt alamadlar.
Gn aarmak zereydi.
Radyoda marlar alnyordu.
Radyo spikeri, heyecanl sesiyle, evlerin, caddelerin bayraklar-
la donatlmas ve bugnn bir bayram havasnda kutlanmas ge-
rektiini sylyordu.
Gzide Hanm asker kzyd. Babas Hseyin Rfk Paa, ei ise
brahim Rd Paa'yd! "Askerden kimseye zarar gelmez" diye
medi: "Ben 6-7 Eyll Olaylan'n da yaadm, Trk bayra asl
yerlere kimse dokunamaz!"
Ancak radyodan Dileri Bakan Fatin Rd Zorlu'nun ka-
maya alrken yakaland haberi zerine Gzide Zorlu oke
oldu...
Aklna rahmetli ei brahim Rd Paa geldi. 1909'daki gerici
31 Mart Ayaklanmasndan sonra yaplan asker mdahale sonu-
cu, II. Abdlhamid'in yaveri olduu iin Midilli'ye srgne gnde-
rilmiti. Ve yarm asr sonra bu kez olu Fatin Rd, asker m-
dahale sonucu bir bilinmeyene yolculua karlmt...
Babasnn yakalandn renen Sevin Zorlu hrslanp balkon-
daki bayra ald. Bu olay Zorlularn evinde gergin saatlerin ya-
anmasna neden olacakt.
"Mete Caddesi Miramer Apartman'nn altnc katndaki 10 nu-
maral dairede oturan Sevin Zorlu, evin balkonunda asl Trk
bayran yrtp att" ihbar zerine, bir albay komutasnda asker-
ler, Sevin Zorlu'yu gzaltna almaya alt. Ancak komularn
araya girmesiyle olay bytlmeden kapatld.
Ama bu olay zerine Sevin Zorlu apar topar DP'nin bir baka
yayn organ Kudret gazetesinin sahibi Hamdi Arba'm stanbul
Dragos'ta bulunan yazlna gnderildi.
Sevin Zorlu'nun askerlere dik kmasnn altnda, stanbul Ko-
zdilek Paa'nn, Babakan Menderes ile babas Fatin Rd
Zorlu'yu srekli takdir ettiini, Gzide Zorlu'nun hep hatrn sor-
duunu biliyordu. Bilmedii, zdilek Paa'nn ihtilal komitesin-
deki paadan biri olduuydu.
 Sevin Zorlu ucuz kurtulmutu.
Askerlerin mdahalesini kendisine haber veren arkada Ayla
Gedik'in o gn yaadklarnn benzerini bir yl sonra kendisi de
yaayacakt.
ileri Bakan Dr. Namk Gedik, gzaltnda tutulduu Harp
Okulu'nun penceresinden atlayarak intihar etmiti...
Mesude Evliyazade gazete manetlerinde
Trk basn o gnlerde zorlu bir snavdan geti; ama hi de baa-
rd olamad. Halk arasndaki dedikodular gazete manetlerine ka-
dar kt: niversite rencileri karlp Ankara Et Balk Kuru-
mu'nda kyldktan sonra Konya karayolu asfaltna gmlmlerdi!
Muhalifler kuyulara atlp, zerlerine ta ylmt!
Bu "kara propagandaya" herkes inanmt!
MAH (gnmzdeki adyla MT) stanbul ale Kk'n sorgu
merkezi haline getirdi. Bata dnemin stanbul Belediye bakan
ve Vatan Cephesi bakan Kemal Aygn ve Bumin Yamanolu gi-
bi emniyet grevlileri ikenceli sorgulardan geirildi.
stihbarat grevlileri ldrlen rencilerin nerede gmldk-
lerini renmeye alyordu!
"Syleyin nereye gmdnz ?"
kencecilerden birinin sesi Kemal Aygn'e tandk geldi. "Ay
emsi sen misin?.." diye sordu. kence durdu. Kemal Aygn an-
lamt... ki yl nce, polis kadrosundayken MAH'a gemek iin
Kemal Aygn'den yardm isteyen emsi lengin, imdi ale K-
k'nde "grevli"ydi ! 4
Yllardr sren feodal ilikiler aniden "kefedilip" gazete sayfa-
larna yanstlyordu. Mesude Evliyazade Gnlce kynde ky-
lleri zorla altrd iin zmir Valilii'ne ikyet edilmiti.
Mesude Evliyazade "hanm aa"yd; belinden silah hi eksik
olmamt. Kyller asker mdahaleyi frsat bilmilerdi.
Keza "hanm aa"nn olu Mustafa Ylmaz'n da srekli kyl-
leri dvd haberleri yaymlanmaya baland.
Bu haberler manetlere kadar tanmt!
Mesude Evliyazade'nin dier olu Mehmet zdemir Evliyaza-
de, belki de bu tr haberlerin etkisi ve annesi ile aabeyini koru-
ma igdsyle, halasnn olu olan devrik babakan Menderes
ve DP aleyhinde gazetecilere demeler vermeye balayacakt.
4. emsi lengin MiT'ten emekli olduktan sonra, yeralt dnyasnn nl kabadaylarn-
dan Dndar Kl'n sahibi olduu Cem Reklam'n mdrln yapt. (Doan Yurda-
kul, Ab, 2001, s. 279)
Mehmet zdemir'in ifaatlarm gazeteler dizi halinde yaymla-
yacakt...
Evliyazade Makbule Hanm'n grmcesinin olu, zmir Bele-
diye Bakan Faruk Tunca, birka yl nce tahrip edilen Demok-
rat zmir gazetesine saldran ekip iinde olduu iddiasyla stan-
bul Balmumcu Cezaevi'ne konmutu! Trkiye'nin en uzun sre
Dileri bakanl grevinde bulunan Dr. Tevfk Rd Ara, ye-
enini ziyarete zor izin alabilmiti. Keza Avrupa gzeli Gnseli
Baar da eini zar zor ziyaret edebiliyor ve onun sevdii yemek-
leri elleriyle yapp cezaevine gtryordu.
Zor gnlerden geiliyordu...
Teyze ocuklar Berin Menderes ile Emel Zorlu yaadklar bir
olayla oke oldular.
Ltfiye Akmanlar, DP Antalya Milletvekili Kenan Akmanlar'n
eiydi. Berin, Emel ve Ltfiye hanmlar 27 Mays 1960 asker m-
dahalesinden nce hemen her gn gryorlard. Akrabaydlar.
Ltfiye Akmanlar, Babakan Menderes'in halasnn olunun eiydi.
Mdahaleden sonra da Berin, Emel ve Ltfiye hanmlar bir ara-
ya gelmeyi srdrdler. Ancak bir gn Ltfiye Akmanlar, srekli
kendi elerinin bana gelenleri anlatp yaknan Berin ile Emel'i
evden kovdu!
in asl sonradan anlalacakt...
Ltfiye Hanm ei Kenan Akmanlar'n Berin Menderes'e tele-
fon etmesinin hemen ardndan eve gelen askerler tarafndan g-
trlnce sinir krizi geirmiti. O gnden sonra ellerinin titreme-
sine engel olamyordu. Ve olaylar dinledike sinirleri daha bozu-
luyordu. Bu nedenle en yakn arkadalarn evinden kovmutu.
Ancak sonra salonundaki koltuuna ylp kalacak, be ay sonra
da vefat edecekti...
Einin ld Yassada'da tutuklu bulunan Kenan Akmanlar'a
sylenmedi. Olu Dr. Tanju Akmanlar annesi adna babasna
mektup yazmay srdrd. Tpk yllar nce Evliyazade Naciye
Hanm ile kz Berin'in, idam edilen Doktor Nzm'n imzasyla
Avrupa'da yaayan Beria Hanm'a mektup yazmalar gibi...
Yassada, brakn DP'lileri, ayn parti iindeki akrabalan bile
birbirine drmt. Berin Menderes ile Emel Zorlu'ya tavr ko-
yan bir dier akrabalan da Atfa (Bayndr) Timur'du!
Atfa, Atf-Ruhiye Bayndr iftinin kzyd. Dr. Tevfk Rd
Aras'n amcasnn torunuydu.
Atfa, DP milletvekili Hulusi Timur'la evliydi ve ei Yass-
ada'dayd. Bu nedenle tepkiliydi. Oysa dier iki kz kardei Emel,
 Bykeli Necdet zmen'le ve mit, Bykeli Hasan Esad
Ik'la evliydi; onlar aksine Menderes ve Zorlu ailelerine yardm
etmek iin aba sarf ediyorlard!
Greme Soka
O toz bulutu iindeki gnlerde Berin Hanm ei Babakan Ad-
nan Menderes'in bana gelenleri renme frsat buldu.
Adnan Menderes 27 mays gn Eskiehir'de deil, Ktah-
ya'dayd. Askerlerin ynetime el koyacan renmi ve Eskie-
hir'den ayrlp Ktahya'ya gitmeye karar vermiti.
O gn Babakan Menderes'in yannda, Babakanlk Basn Ya-
yn Enformasyon genel mdr sfatyla bulunan Altemur Kl'a
gre, aslnda Adnan Menderes, geni kalabalklarn desteini al-
mak iin Konya'ya gemek istiyordu.
Askerlerin planna gre Babakan Menderes, 27 mays gn
sabaha kar gzaltna alnacakt; Menderes'in 26 mays akam
Ktahya'ya gitmeye karar vermesi askerlerin plann bozmutu.
Ankara'dan son emir gelmedii iin mdahale edemiyorlard.
Sonunda Babakan Menderes kk bir konvoyla Ktahya'ya
doru yola kt. nde babakann makam arabas, arkada asker-
lerin oluturduu konvoy! in garip yan, babakan kendi oto-
mobiline binmemi, askerlerin bulunduu bir ciple yolculuk et-
meyi tercih etmiti!
Konvoy Ktahya'ya doru yol almaya baladnda radyolarda
askerlerin ynetime mdahale ettii bildirileri okunmaya balan-
mt.
Ama cipte radyo yoktu!
Babakann konvoyuna bir sre sonra havadan jetler elik et-
meye balad. Havada jetler, iinde ofrden baka kimsenin ol-
mad babakann makam arac, asker cipler ve GMC'lerden
oluan "tuhaf konvoy" Ktahya'ya girdi. Ktahya vali vekili, jan-
darma komutan, birka subay konvoyu bekliyordu.
ok souk ho geldiniz merasiminden sonra birlikte vilayete
gittiler.
Sonra...
Eskiehir'den gelen Albay Muhsin Battr5 artk bilinen durumu
Babakan Menderes'e resmen bildirdi.
5. Trkiye, Muhsin Batur'un adn 12 Mart 1971 Muhtras'ndan sonra daha sk duya-
cakt. 1969-1973 yllar arasnda Hava Kuvvetleri komutanl grevinde bulunan Muh-
sin Batur 1974-1980 yllar arasnda TBMM'de grev yapt. Cumhurbakanlna aday
oldu, a? bir oy farkyla kaybetti. nl yazar Enis Batur'un babasdr.
Adnan Menderes iin bir dnem kapanmt...
Babakan Menderes Ktahya'dan Eskiehir'e, oradan uakla
Ankara'ya gtrld.6
O artk "sabk babakan"d!
Gzaltna alnan DP'liler gibi o da Harp Okulu'na konuldu.
Dierlerinden tecrit edilmiti. Ama geldiinin ikinci gn lava-
boda Celal Bayar' grd. Devrik cumhurbakan Bayar sakin g-
rnyordu. "Olan olmutur Adnan Bey, olan olmutur, metin olu-
nuz" dedi. Sabk babakan Menderes ellerini iki yana aarak,
"Baka are var m?.." dedi. Askerler hemen mdahale ettiler, ko-
numalarna izin vermediler...
Einin ihtiyalarn ald pusulalardan renen Berin Hanm,
hemen her gn Harp Okulu'na kk bir valiz gnderiyordu.
Bu arada, bir pusula da askerlerden ald. Konutu boaltmas is-
teniyordu. Tahmininde yanlmam, evi toparlamaya balamt
zaten. Haziran ay banda Babakanlk Konutu'nu boaltt.
Kavakldere'de, Greme Soka'ndaki bir apartman dairesine
tandlar. O gnlerde olu Aydn Menderes'in akl sokan ismi-
ne taklmt. Ne demekti "Greme" ? Yani babasn bir daha g-
remeyecek miydi ?
10 haziran gn Kavakldere'deki evlerinin zili alnd. Gelen
kiiyi Berin Hanm uzaktan tanyordu. "Hanmefendi, Sayn Men-
deres'i bugn Harp Okulu'ndan karp Yassada'ya gtrdler"
deyip hemen uzaklat.
Mendereslerin evi bazen bu tr ilgin ziyaretlere tanklk edi-
yordu...
Yassada gnleri
Marmara Denizi'nde, stanbul'un Kartal ve Maltepe kylar
aklarnda sralanan adalara "Kzladalar" ya da "Prens Adalar"
denirdi. Bu adalarda, Bizans dneminde ya manastr ya da ceza-
evleri yaplrd. Yassada da bu adalardan biriydi.
Ve yllar sonra cezaevi olarak kullanlyordu...
Kk, aasz, sevimsiz bir adayd. zerindeki ykseke bir
dzlk nedeniyle bu adaya Yassada ad verilmiti. Bizans'tan bu
yana yalnzca balklarn yanat bu adann, halkn dilindeki ad
"Hayrsz Ada"yd!
Osmanl dneminde adann "sahipleri" buraya srlen sokak
6. Eskiehir Hava ss'nn komutan Tugeneral Bedii Kiretepe'ydi. Olu Alkm Ki-
retepe Dileri'nin nemli diplomatlarndan biriydi. lk ei, bir dnem adn "sve se-
firinin Trk esi" olarak duyuracak Nil ljegren'di.
kpekleriydi. Alk nedeniyle srekli olarak havlayan kpeklerin
sesinin istanbul'dan bile duyulduu rivayet edilirdi.
Yassada, DP milletvekili olarak adaya getirilen Deniz Kuvvetle-
ri eski komutan Oramiral Sadk Altncan'm giriimiyle 1950'den
sonra eitim merkezi yaplmt! Yaklak 100 dnmlk bu adaya
spor salonu, dershane, hastane ve gazinolar ina edilmiti.
DP hkmetinin oluruyla yeniden ekillenen Yassada'nn yeni
konuklan DP'li siyaset ve devlet adamlaryd.
Adann komutan Yarbay Tark Gryay'd.7
Ankara Harp Okulu ve stanbul Davutpaa Klas ile dier iller-
deki benzeri asker kla ve kurumlarda tutulan DP'liler, Yass-
ada'da "snflandrlarak" hcrelere konuldu.8 Bayarve Menderes
tek kiilik hcrelere yerletirildi. Bu hcrelerin duvarlar nedense
mor renge boyanmt.
Yaklak 7 metrekare (2,80x3 metre) byklndeki bu hc-
relerde, sac dolap, sandalye, masa, tek kiilik karyola, battaniye
ve denize bakan bir pencere vard. Kapnn hemen karsmda tu-
valet bulunuyordu; izin alnmadan tuvalete gitmek yasakt. Hc-
redeki lambann sndrlmesi de yasaklar arasndayd.
Adnan Menderes adada geirdii ilk gn durmadan sigara iti.
Birini bitirmeden ayn sigarayla dierini yakt. Hi uyumad ve
hcrenin iinde dolap durdu. Herkesi saran aresizlik, perian-
lk duygusu onda da vard.
Grevli yzba Kzm akr, sabk babakan Menderes'le ilk
kez grtnde hemen artlarn sralad: gnde iki paketten
fazla sigara iilmeyecek; sigaradan nce mutlaka kahvalt yapla-
cak ve gnde drt be kez oda havalandrlacak vb.
Menderes banyo yapmay ok seviyordu. Her gn souk suyla
du alyordu. Salanna o zor koullarda bile itina gsteriyordu.
Celal Bayar ise be gnde bir banyo yapyordu. Kimseyle ko-
numuyordu. Subaylara hi bakmyor, hep yatt yerden denizi
seyrediyordu.
kinci dereceden tutuklular koulara ikier, er ve drder
gruplar halinde yerletirildi. Kadnlara ayn bir kou ald.
Fatin Rd Zorlu, Celal Yardmc, Sebati Ataman ve Namk
7. Yassada'da grevli subaylardan biri de stemen Teoman Koman'd. Yani gn gele-
cek Mill istihbarat Tekilat (MT) mstearl ve jandarma genel komutanl yapacak
olan Orgeneral Teoman Koman! Bir dier nl asker ise, gn gelecek Deniz Kuvvet-
leri komutanl yapacak olan Oramiral ilhami Erdil'di.
8. Efendi adl kitabmda bazen yazld halde aileleri istemedii iin baslmam an kitap-
lardan da yararlandm. Bunlarn biri de Yassada'da I no'lu kouun sorumlusu P. Kd.
Yzb. Kzm akr'n gnlkleridir. Yzba akr, 25 haziran 1960 tarihinde yazmaya
balad defterini, bln deposunda bulunan mermi sandklarnn altnda saklyordu.
Arg' ayn koua koydular.
Bu dar koularda genellikle, karlkl konmu st ste ikier
ranza vard. Koularn kaplarnda kk gzetleme pencereleri
almt. ki ay boyunca yemek ve tra dnda odalarndan da-
r kamadlar. Pencereler hemen her gn kapalyd ve koridorla-
rn kaplarnda silahlar hcrelere evrili askerler nbet tutuyordu.
Her kouta dinleme cihazlan vard. (Tank Gryay, Bir ktidar
Yarglanyor, 1971, s. 58)
15 haziran 1960.
Yassada o gn daha bir sessizlie gmld.
Tutuklulardan, Babakanlk Yksek Denetleme Kurulu yesi
Ltf Seyhan geirdii kalp krizi sonucu hayatn kaybetti.
Ltfi Seyhan, DP'li Devlet bakan ve Babakan Menderes'in
zel doktoru Dr. Mkerrem Sarol'un enitesiydi.
Kaderin garip cilvesi; 27 Mays asker mdahalesinden ksa bir
sre nce Ltf Seyhan, Dr. Sarol'a, babakana iletmesi iin bir
haber gndermiti: Harp Okulu Komutan Tugeneral Stk Ulay9
gvendii rencilere manevra mermisi yerine sahici mermi da-
tyordu. Asker rencileri ihtilal iin hazrlyordu!
Dr. Sarol enitesinin ihbann Babakan Menderes'e syledi. Al-
d yanta ard. Babakan Menderes sesini ykselterek Dr. Sa-
rol'u azarlamt: "Stk Ulay' o greve bilerek ve isteyerek geti-
ren benim. Hatta onu general yapan da benim. Stk Ulay ok g-
vendiim bir subaydr; ocukluk arkadam, Karyaka'da birlik-
te top koturduumuz, beni Londra'daki uak kazasnda yanmak-
tan kurtaran milletvekilimiz Rifat Kadzade'nin yeenidir. Dok-
torcuum bize bal subaylarn adlann mahsus bu tr dedikodu-
lar kararak ypratyorlar..."
Sonunda hakl kan Ltfi Seyhan olacakt... Menderes, Stk
Ulay'n, asker ihtilalin merkezi Mill Birlik Komitesi'nin nde ge-
len isimlerinden biri olduunu Yassada'da renecekti!..
Babakan Menderes askerleri hibir zaman anlayamamt.
Tpk o gn 27 Mays asker mdahalesinin banda olan Orgene-
ral Cemal Grsel'i anlamad gibi! likileri eskiye dayanyordu:
1955 ylnda zmir Yurtii Blge komutan olan Cemal Grsel,
DP'li Meden Berk ve Mkerrem Sarol'la Babakan Menderes'e
haber gndermiti; milletvekili ve bakan olmak istiyordu. (M-
kerrem Sarol, Bilinmeyen Menderes, 1983, s. 948)
9. Stk Ulay Paa'yla 1989 ylnda Ankara'da tantm. lene kadar dost kaldk. Trk Si-
lahl Kuvvetleri'nin idealist subaylarndan biriydi. Mill Birlik Komitesi yelii yapt. Dev-
let, Ulatrma ve Bayndrlk bakanlklar grevinde bulundu ve 1989 ylnda seksen iki ya-
nda hl Ankara Bahelievler'deki halk pazarndan alveri yapacak kadar temiz kald.
516

"Sen bizim babamzsn" diyerek kucaklamak istediler.- Ergin bunun

Cemal Grsel, politikac yaplamam, ancak zmir'deki pasif
zerine, "ocuklar kalbim var, bana kar byle hareketlerde bulun-
grevinden alnarak nce 3. Ordu komutanlna, ardndan Kara
mayn" dedi. (Emin Karaku, te Ankara, 1977, s. 508)
Kuvvetleri komutanlna getirilmiti.
27 Mays sabah ihtilalin lideri Cemal Grsel'i arayp ilk tebrik
Yaymlanmasna izin verilmeyen kitap eden kii Semi Ergin'di.
Babakan Menderes her iki isim, Stk IJlay ve Cemal Grsel
Yaplm olan hareketi ve varlm olan sonucu son derece takdir ve
hakknda yanlm myd? Yoksa...
tasvip ettiini sylyor. Bu jesti "asilane" bulduunu syleyen Grsel,
Gelin bugne kadar hi tartlmayan bir sorunun yantn bul-
gerekten duygulanm grnyor. (Tark Gryay, Bir iktidar Yarg-
maya alalm.
lanyor, 1971, s. 39)
nce ailesinin sylediine gre, "devletin istihbarat birimleri-
nin yaymlanmasna izin vermedii" bir kitaptan bahsedeyim.
Hamdi Ciliv soruyor: "Londra'daki uak kazasnda hayatm kay-
Yazan Hamdi Ciliv.
bedene kadar babakann yaverliini yapan Muzaffer Ers'nn ilk
ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin nde gelen isimlerinden, Mill
ihtilalci kadronun iinde bulunmas tesadf myd?"
Mcadele'ye katlm, TBMM'nin ilk milletvekillerinden ve 1926 z-
Dokuz Subay Olay'nn ortaya kmasn salayan Samed Ku-
mir Suikast'na ad karp yarglanan, ancak Atatrk tarafndan
u'ya gre, Muzaffer Ers, Londra'daki uak kazasnda ldkten
kurtarlan Hamdi Baba'nm torunuydu.
sonra, dokuz subayla ilgili olduunu gsteren belgeler kasasnda
Hamdi Ciliv'in babas mbadeleyle gelen, Nikos Kazancakis'in
bulunmu, ancak Menderes'in emriyle belgeler yok edilmiti.
yakn arkada Efdal Ciliv'di.
(Cneyt Arcayrek, Darbeler ve Gizli Servisler, 1989, s. 26)
Hamdi Ciliv, 1950'li yllarda Ankara'da DP'nin nde gelen te-
Dokuz subayn beraat etmesinin, onlar ihbar eden Binba Sa-
kilat isimlerinden biriydi. lmeden nce anlarn yazd; "Ben
med Kuu'nunsa ceza almasnn arkasnda hangi g odaklan var-
ldkten sonra yaymlarsnz" diye ailesine brakt. Yazdm gibi,
d? Bu karam alnmasnda hkmetin etkisi bulunuyor muydu?
kitaba "izin" kmad...
Celal Bayar'n kar kmasna ramen Babakan Menderes,
Hamdi Bey'in ei Sara Ciliv kitaba gz atmama izin verdi.
ocukluk arkada DP milletvekili Rifat Kadzade'nin yeeni,
Hamdi Ciliv kitabnda 27 Mays 1960 asker mdahalesine ge-
1907 stanbul doumlu Tugeneral Stk Ulay' Harp Okulu komu-
ni yer ayrm. Yllardr DP'lilerin kendi aralarnda fsldayarak
tan, 1918 Selanik doumlu Kurmay Albay Osman Kksal' Cum-
konutuklar bir konuyu yazma cesareti gstermiti.
hurbakanl Muhafz Alay komutan yapmt.
Hamdi Ciliv, 1950'li yllarn sonunda Celal Bayar ile Adnan
En gvendii iki orgeneral, Fahri zdilek ve Ragp Gmpala
Menderes'in aralarnn artk iyice aldn belirtiyor ve her iki
neden asker hareketi nleyememilerdi. Brakn nlemeyi Fahri
grubun da birbirlerini tasfiye etmek iin aba sarf ettiim yazyor.
zdilek Mill Birlik Komitesi'nin iindeydi! Ragp Gmpala ise
Ciliv'in rnek olaylar sralayarak yazd bu iddiasna gre, Ba-
27 Mays hareketinin ilk Genelkurmay bakanyd!..
bakan Menderes ile Edhem Menderes, TSK iindeki baz subaylar-
Aynca, Menderes hkmeti dneminde Genelkurmay ikinci
la ibirlii yapp Cumhurbakan Celal Bayar' devirmek istiyor!
bakan Orgeneral Cevdet Sunay Kara Kuvvetleri komutanlna
Ciliv'e gre, Babakan Menderes, "Dokuz Subay Olay"nm ze-
getirilmiti.
rine, Celal Bayar'n tm srarlarna ramen bilerek gitmemiti.
Hamdi Ciliv kitabnda onlarca soruyu ortaya atyor: Adnan
stelik ihtilalcilerle grme yapan Mill Savunma Bakan Semi
Menderes, asker harektn banda Cemal Grsel olduunu du-
Ergin'i bile ancak Celal Bayar'n basksyla grevden alm, ama
yunca neden rahatlyor; Eskiehir'de gzaltndayken askerler
daha sonra bu kez Ulatrma bakanlna atamt!
neden kendisine selam duruyor; Ankara Harp Okulu'nda neden
"eref salonu"na almyor; "Ne zaman radyo konumas yapaca-
27 mays sabah Semi Ergin Harp Okuh'na getirildiinde, kapda
m?" diyecek kadar kendini neden rahat hissediyor?
bekleyen asker renciler, Ergin'e dost.uk gsterisinde bulunup onu,
 Ama...
Ciliv'e gre, ileri Bakan Namk Gedik'in intihan, asker ih-
tilalin ynn deitirmiti. Namk Gedik 29 mays 1960'ta intihar
etmiti. DP'nin nde gelen isimlerinden Stk Yrcal 27 maysta
gzaltna alnp, 28 maysta serbest braklmt. Ancak Bakan
Gedik'in intiharndan sonra 30 maysta tekrar gzaltna alnacak-
t. stelik ilk gn serbest braklan Yrcal, Yassada mahkemele-
ri sonucunda 4 yl 2 ay hapse mahkm olacakt.
Stk Yrcal'nn gzaltna alnp serbest brakldktan sonra ilikisinin son yllarda artk birbirlerine tahamml edemez nokta-
ikinci kez gzaltna alnmas gsteriyor ki, asker mdahalede bu-
lunanlarn ilk fikri tm DP'lileri Yassada'ya gtrmek deildi. Pe-
ki, sonra ne oldu da bu fikir deiti ? "Ayrcalk gtmeden tm
DP'liler hakknda dava ama" kararn kim ya da kimler vermiti?
Hamdi Ciliv'in yazdklarna ve sorularna "komplo teorisi" de-
yip geebilirsiniz. Bayarlar ve Zorlularla konutuumda Ciliv'in
iddialarnn hep konuulup tartldn anladm. stelik hak ve- demir yumruklarn karmaya balamlard...
rildiine de tank oldum...
Orhan Birgit'in 9 mart 1961 tarihli Kim dergisinde yazdna
gre, gazetecilerle iftar sofrasnda bir araya gelen ihtilalin lideri
Cemal Grsel, ilgin aklamalarda bulundu...
Grsel Paa yemekte bulunanlara, Kara Kuvvetleri komutanl-
dneminde Edhem Menderes'le aralarnn ok iyi olduunu,
hemen her akam kendisine uradn, uzun uzun memleket i-
lerini grtklerini anlatyor.
Paa, Mill Savunma Bakan Edhem Menderes'le o kadar sami-
mi olmutu ki, grevden ayrlaca gn, 3 mays 1960'ta kendisi-
ne mektup yazarak kamuoyunun taleplerini srald.
On maddelik istekler mektubunun ilk maddesi ilginti:
"Cumhurbakan (Celal Bayar [S.Y.]) istifa etmelidir. nk btn
fenalklarn bu zattan geldii hakknda umum bir kanaat vardr."
21 mays 1960'ta Ankara'da hkmet aleyhine sessiz yry
yapan Harp Okulu rencilerinin arasnda kim vard dersiniz:
Mill Savunma Bakan Edhem Menderes!..
Sahi Babakan Menderes askerle ibirlii yapp, Cumhurba-
kanl Kk'ne kacak, babakanla da Edhem Menderes mi manl dnemi insan; yani boanmann iki dudan arasnda oldu-
gelecekti? Ya da... Cumhurbakan Celal Bayar, Babakan Adnan
Menderes'i "azledip" yerine Fatin Rd Zorlu'yu mu atayacakt ?
Sevin Zorlu anlatyor:
24 mays gn baban Babakan Menderes'in yanna kyor. "Ed-
hem Menderes ihanet iinde; beni hemen Mill Savunma bakanlna,
onu da Dileri bakanlna ataynz. Bu ii yirmi drt saatte ze-
yim, aksi takdirde askerler mdahale edecek" diyor. Babamn bu ka-
dar emin olmasnn nedeni Avrupa'daki bir lke istihbaratndan, as-
kerlerin mdahale edecei bilgisini almas. Ama Babakan Menderes
babam dinlemiyor bile. Sonunda tartyorlar. Babam da kapy vu-
rup kyor. Bu ikisinin son grmeleri oluyor.
Tm bunlar "komplo teorisi" olabilir. Ancak, Bayar-Menderes
ya geldiini kabul etmeyen yok. Bu durumda her ikisinin de "bir-
birlerinin altn oyma stratejisi" uygulayp uygulamadklar byk
bir sorudur.
Geelim... Ve Ankara'da olu Aydm'la ba baa kalan Berin Men-
deres'e dnelim.
lk bata yumuak grnen askerler, kadife eldiven iindeki
Evliyazadeleri sarsan lmler
Asker mdahaleden be ay sonra Dr. Tevfik Rd Aras'n ei
Makbule (Evliyazade) 6 ekim 1960'ta Ankara'da vefat etti.
Yaamnn son gnleri hayli zor gemiti. Gzlerinin rahatszl-
artmt. stelik ei Dr. Tevfik Rd Aras'la artk geinemi-
yorlard. Bu nedenle eini evden kovmutu!
Dr. Ara nce kuzeni -Trkiye'nin ilk Trk kadn banka mdi-
resi- Iclal Ersin'in evinde kald. Sonra, Hatice Bahire'yle stan-
bul'da yaamaya balad. Suzan ve Hlya adnda iki ocuu evlat
edindiler...
Yant olmayan soru: Dr. Ara, Makbule ve "kumas" Bahire yir-
mi be yl birlikte yaadlar. Kz Emel'in kocasndan boanmas-
na iddetle kar kan Dr. Ara, ayn tutumu kendi evliliinde de
yapt. Ancak Makbule lnce Bahire'yle evlendi! Peki neden yl-
lar nce Makbule'den boanp Bahire'yle evlenmedi?
Boanmak onlar iin neden bu kadar zor? stelik hepsi Os-
u bir kltrde yetitiler!
Hep belirtiyorum; Evliyazadelerin evliliklerine ve boanmalar-
na akl erdirmek zor!
Neyse...
Emel Zorlu babas Dr. Aras' hi affetmeyecekti. Annesi Mak-
bule Hanm'n bu acya dayanamayp vefat ettiini dnyordu.
 Emel Hanm'a bu zorlu gnlerde kuzeni Berin Menderes yar-
dmc oldu.
Makbule Hanm'n, Menderesler iin yeri hep baka olmutu.
O, Yksel, Mutlu ve Aydm'm cici annesiydi! lm onlar da ok
etkiledi.
Makbule Ara stanbul Feriky Mezarl'na defnedildi. Neden
Ankara ve zmir deil de stanbul Feriky Mezarl ?
Bu soruya yant vereceklerin hemen hepsi vefat etmiti!
Seksen be yandaki Makbule Hanm'n lmyle Evliyazade-
lerin ikinci kuandan yaayan tek kii yetmi alt yandaki Na-
ciye Evliyazade'ydi.
Naciye Hanm evlendiinde yannda Makbule Abla'sm da gtr-
mt. Birlikte okuma yazma renip iirler, makaleler kaleme al-
mlard.
Birbirlerinin dert ortaydlar. Nice aclar, mutluluklar birlik-
te paylamlard.
imdi Naciye Hanm kendini terk edilmi hissediyordu.
Ve ne yazk ki, can gibi sevdii ablasnn cenazesine geleme-
miti. nk hastayd...
Naciye Hanm, olu Viyana Bykelisi Samim Yemiiba-
'nn yannda Trk Bykelilii'nde kalyordu.
Ablasnn lmnden ksa bir sre sonra komaya girdi.
Gnlerce komada kald. Viyana'nn en iyi doktorlar elilie ge-
tirildi. Naciye Hanm sanki yaamak istemiyordu; hibir diren
gstermiyordu.
O gnlerde Cenevre Bykelilii'nden, Viyana Bykelili-
i'ne her gn telefon geliyordu. Arayan Yksel Menderes'ti.
Naciye Hanm ile Yksel Menderes'in ilikisi anne-oul iliki-
sinden yaknd. Anneannesinin salk durumunu her gn days
Samim Yemiiba'na soruyordu.
Makbule Hanm'n vefatnn zerinden yedi ay gemiti.
Viyana Bykelilii'nde grevli Avusturyal hemire, By-
keli Samim Yemiiba'na annesinin vefat haberini verdi...
Naciye Hanm'n cenazesi zmir'e getirildi ve doduu yerde
topraa verildi. Ablas Makbule'yle ilk kez ayr dmlerdi. Biri
stanbul'a, dieri zmir'e defnedilmiti. O skntl gnlerde ailede
belki de kimse bunu dnmemiti bile...
Berin Menderes yaamnn en zor gnlerini geiriyordu. Annesi-
nin Viyana'dan gnderdii mektuplarla g buluyordu. Ve imdi o
scak mektuplar gelmeyecekti artk. stelik Ankara'y brakp an-
nesinin cenaze trenine gidememi, son vazifesini yapamamt.
Berin Hanm ksa srede annesini ve teyzesini kaybetmiti. l-
gintir, bu ac olaydan sonra evinin ii yaknlaryla dolmaya ba-
lad. lk gelen aabeyi oldu.
Aabeyi Samim Yemiiba ayn yl Viyana Bykelilii'ndeki
grev sresi bitince, merkeze alnd. Ankara'da ablasnda kalyordu.
Olu Yksel Menderes nce Cenevre'den Belgrad Bykelili-
i ikinci ktipliine, ardndan merkeze ekildi. 10
Yksel Menderes'in merkeze alnd haberi gnler boyu baba
Adnan Menderes'ten gizlendi. zlmesini istemiyorlard. Ama
Adnan Menderes'in mektuplarnda sk sk olu Yksel'in nerede
ne yaptn sormas zerine dayanamayp gerei yazdlar.
Ve svire'de okuyan Mutlu Menderes de, dviz gnderilemedi-
i iin Trkiye'ye arld ve Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler
Fakltesi'ne kaydedildi.
Kk Aydn Menderes'in de okul sorunu vard. 27 Mays aske-
r mdahalesi ncesi Robert Kolej'in ikinci snfnda okuyordu. -
renci olaylar nedeniyle annesi tarafndan Ankara'ya getirilmiti.
Askerlerin mdahalesi sonucu Aydn Menderes'in okul sorunu
uzamt. Hibir okula kaydettiremiyorlard.
Bu dnemde ODT rencisi Ekrem Pakdemirli'den1 x evde
ders alan Aydn Menderes ortaokul snavn dardan vererek
Ankara Koleji'ne kaydoldu.
ihtilal kabinesi DP arlkl!
Berin Menderes sorunlarn tek tek zmeye balad o gn-
lerde, asker mdahaleyi gerekletiren subaylar Mill Birlik Ko-
mitesi'ni (MBK) kurmular ve lke ynetimini tamamen ele ge-
irmilerdi.
lgintir: 1913'te Babli Baskn'n gerekletirip hkmeti de-
viren ttihat subaylar ile 1960 asker mdahalesini yapan subay-
larn rtbeleri neredeyse aynyd \..12
Amalan da benzerdi...
10. Celal Bayar'n olu Turgut Bayar da Meksika Bykelilii'nde grevliydi. O da
merkeze ekildi. Ancak o Trkiye'ye dnmedi, isvire'ye yerleti; hl ei Trkn, o-
cuklar Reide ve Celalle bu lkede yaamaktadr.
I I. zmirli Ekrem Pakdemirli ANAP milletvekillii yapt; Ulatrma bakanl, Maliye ve
Gmrk bakanl ve babakan yardmcl grevlerinde bulundu.
12. Trkiye'de asker darbelerle ilgili tartmalarda, makalelerde, kitaplarda hep 27 Ma-
ys I 960, 12 Mart 1971, 12 Eyll 1980'den bahsedilir. Ne Sultan Abdlaziz'in tahttan in-
dirilmesi, ne de Babli Baskn gibi asker mdahalelerden sz edilir. Trkiye'de Kara
Harp Okulu'nun kuruluunun (1834) I 70. yldnm kutlanr, ama asker darbe deyin-
ce 1960 baz alnr!
522
Ve tm bu olup bitenler "Osmanl miras"yd!"
Askerler, krk yedi yl sonra -Trk Silahl Kuvvetleri Hizmet
Kanun ve Ynetmelii'ne gre- Trkiye Cumhuriyeti'ni korumak
ve kollamak iin mdahale etmiti! TBMM ve hkmet feshedil-
mi, her trl siyasal hareket yasaklanm ve DP kapatlmt.
Cumhurbakan, babakan, TBMM bakan, bakanlar, milletve-
killeri gibi Genelkurmay Bakan Orgeneral Rd Erdelhun ve
st dzey subaylar da gzaltna alnanlar arasndayd.
Cemal Grsel, MBK bakanl, babakanlk, Mill Savunma ba-
kanl ve bakomutanlk grevlerine getirildi.
Kabine o scak gnlerde birka kez deiti. Bu hkmetlerde
grev yapan bakanlar unlard:
Fahri zdilek (Bursa), Amil Artus (Bursa), Kemal Kurda
(Bursa), efik nan (Selanik), Orhan Mersinli (Selanik), hsan So-
yak (skp), Hseyin Ataman (Yanya), Mehmet Reit Beerler
(Vodina), Nasr Zeytinolu (stanbul), ahap Kocatopu (stan-
bul) 1 3 Bedrettin Tuncel (Gelibolu), Fehmi Yavuz (sparta), Ad-
nan Erzi (stanbul), Osman Tosun (demi), Dani Koper (Diya-
din), Cihat Baban 1 4 (stanbul), Fethi Akn (Kandra), Cahit ren
(stanbul), lhan Akn (Yeniehir), Hayri Mumcuolu (stanbul),
Cahit Tala (Trabzon), Muhtar Uluer (Konya), Zht Tarhan (s-
tanbul), Abdullah Pulat Gzbyk 15 (Kayseri), Feridun stn
(stanbul), hsan Kzlolu (Sivas), Stk Ulay (stanbul), Orhan
Kubat (Ferecik), Mehmet Baydur (Gerze), Ekrem Alican (Adapa-
zar), Ragp ner 1 6 (Nevehir), Selim Sarper (stanbul).
Bugne kadar hi yaplmam bir tespitte bulunalm...
htilal kabinesi DP arlklyd!
1950-1957 yllar arasnda DP milletvekillii yapm Rt
zal; 1946-1954 yllan arasnda DP milletvekillii yapm Cihat
Baban; 1950-1957 yllar arasnda DP milletvekillii yapm Ek-
rem Alican bakan yaplmt...
Sadece milletvekilleri deil DP'nin brokratlan da "ihtilal h-
kmeti"ndeydi!..
13. ahap Kocatopu, 12 Eyll 1980 asker darbesinde de yine ayn Sanayi ve Tekno-
loji bakanlna getirildi.
14. Cihat Baban 27 Mays hkmetinde Turizm ve Tantma bakanl yapt. 12 Eyll
1980 asker darbesinde ise bu kez Kltr bakanyd!
15. Abdullah Pulat Gzbyk 27 Mays hkmetinde Adalet bakanl yapt. 12 Eyll
1980 asker darbesi sonras, tasfiye edilen TBMM yerine kurulan Danma Meclisi'nde
yelik yapt ve 1982 Anayasas'mn hazrlanmasnda nemli rol oynad! Nasl oluyor de-
meyin, oluyor ite!
16. RapiD ner, Adalet Partisi hkmetinin (1969) ileri bakanln yapt.
DP'nin Karayollar genel mdr Orhan Mersinli, Ulatrma
bakan; DP'nin Toprak Mahsulleri Ofisi genel mdr Feridun
stn, Tarm bakan; DP'nin Bayndrlk Bakanl mstear Da-
ni Koper, Bayndrlk bakan olmutu!
Baz isimlerden hi vazgeilemiyordu sanki...
Selim Serper'i isteyen g ABD'ydiL
Dileri Bakanl iin nce Fahri Korutrk'n ad gemiti;
ancak sonradan ne olduysa Fatin Rd Zorlu'nun yakn arkada-
Selim Sarper "Dileri bakanl koltuuna" oturtuluverdi.
Selim Sarper, Sovyetler Birlii'yle ilikilerin gerginlemesine
neden olan dnemin Moskova bykelisiydi.
Bir dier zellii ise 27 Mays asker mdahalesinden sonra
Bayarlar ve Zorlularla ok yakndan ilgilenmesiydi. Ailelere bu
kadar yakn ilgi gsteren bir brokratn, "tepkisel bir hareket" ta-
rafndan bakanla getirilmesi ilgin deil midir?
Selim Sarper'i isteyen g ABD'ydi!..
ok gemedi. ABD Bakam Eisenhower, Cemal Grsel'i kutla-
yan ve hkmete baarlar dileyen bir mesaj gnderdi.
Tpk 1913 Babli Baskn'ndan sonra ttihatlarn ve 1950'de
"beyaz ihtilal" yapp iktidara gelen Demokrat Partililerin yapt-
n, 27 Mays 1960'ta "Mill Birlik Komitesi" gerekletirdi: Trk Si-
lahl Kuvvetleri'nden 235'i general ve amiral olmak zere, 4 000
subay emekli edildi.
1913'te subaylarn emeklilik maan ttihatlara Almanlar ver-
miti. 1950'de DP'lilere ve 1960'ta MBK'cilere para ABD'den geldi!
MBK ordudan sonra niversitelere el att: 147 retim yesinin
iine, "tembel, yeteneksiz, reform dman" diye son verildi!
Cumhuriyet tarihinde yeni bir dnem balamt.
Yeni anayasa, yeni seim yasas yapma gibi grevler iin "Ku-
rucu Meclis" oluturuldu.
Kurucu Meclis, siyasal partilerin yeleri (CHP 45, CKMP 25
milletvekili), barolar, basn, ticaret odalar, sendikalar, niversi-
teler, genlik kurulular ve 67 ilin temsilcilerinden oluuyordu.
Meclisin 272 yesi arasnda ilgin isimler vard:
Bata "Mill ef smet nn!
Sonra CHP hkmetinin babakan emseddin Gnaltay.
Osmanl'dan beri milletvekillii, bakanlk yapm tarih bir
isim Yusuf Kemal Tengirenk.
DP hkmetlerinde bakanlk, milletvekillii yapm, sonradan
partiden ayrlm, isimler de Kurucu Meclis'teydi: Fahri Belen
(Bolu), Nihad Read Belger (stanbul), Fethi elikba (Burdur),
Fevzi Ltf Karaosmanolu (Manisa), brahim ktem (Bursa)...
Devlet Bakam Cemal Grsel'in kontejamndan Kurucu Mec-
lis'e giren Fuad Kprl'nn olu Orhan Kprl'y de bu liste-
ye eklemek gerekiyor! Bir de damatlar Cokun Krca'y!..
Eskiehir valilii srasnda Ky Enstitleri'ne "komnist yuva-
s" diyen Dani Yurdakul Kurucu Meclis yesi yaplmt! (Cahit
Kayra, '38 Kua, 2002, s. 112)
Kurucu Meclis'te iki eski Genelkurmay bakan vard: DP'nin
tasfiye ettii, smet Paa'nn snf arkada Emekli Orgeneral Ab-
durrahman Nafiz Grman ve Enver Paa'nn enitesi Emekli Or-
general Kzm Orbay.
Kazm Orbay Kurucu Meclis bakanlna seildi.
Kurucu Meclis'teki dier nller unlard: air Behet Kemal
alar, gazeteci Blent Ecevit, gazeteci Oktay Eki, smet Girit-
li, Turan Gne (Prof. Aye Ayata ve Prof. Hurit Gne'in baba-
lar), gazeteci Altan ymen (CHP milletvekili Hfzrrahman Ra-
it'in olu; CHP milletvekili Onur ymen'in amcaolu; kendisi
de iki dnem CHP milletvekillii ve bir sreliine de CHP genel
bakanl yapt), ressam Tahir Burak, asistan Mmtaz Soysal,
gazeteci mer Sami Coar (Abdi peki'yle birlikte 27 Mays'n
perde arkasn htilalin yz adl kitapta anlatt), gazeteci Ali
hsan Gs (gazeteci Zeynep G'n dedesi, Hasan Celal
Gzel'in days), retim yesi Mnci Kapan (DP'li bakan Os-
man Kapan'nin kardei), yazar Yakub Kadri Karaosmanolu,
Do. Muammer Aksoy, Turgut Gle (Prof. Nilfer Gle'nin ba-
bas), yazar Doan Avcolu, Prof. Tark Zafer Tunaya, Cemil
Said Barlas (gazeteci Mehmet Barlas'n babas), Suphi Baykam
(ressam Bedri Baykam'n babas), gazeteci lhami Soysal,
1957'de Dokuz Subay Olay'nda tutuklanan Emekli Kurmay Al-
bay Cemal Yldrm, zmirli nl iadam Dndar Soyer, Prof.
Hfz Veldet Velidedeolu...
27 Mays ncesi bozulan ekonomik durumu dzeltmek iin Ha-
zine'ye yardm amacyla Ankara'da 1. Zrhl Tugay'n subay, astsu-
bay ve erleri ile aileleri alyanslarn baladlar. 1. Zrhl Tugay'n
balatt bu uygulama -ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin iktidar
dnemindeki ba kampanyasna benziyordu- tm yurda yayl-
d. Listenin banda iadam Vehbi Ko vard; 26 kilo altn ve bir
bina balamt...
Bir gn kaplarnn zili alnd.
Berin Menderes kapy at. Kimse yoktu. Tam kapy kapata-
cakken kap eiinde bir zarf grd. Zarf alp at. inde para
vard. Gzleri doldu.
Yassada'da mahkeme sreci balam, Mendereslerin bata
akrbeyli iftlii olmak zere tm malvarlnn gelirleri gibi
bankalarndaki hesaplar da bloke edilmiti. Sadece geinebilme-
leri iin 2 000 lira ekmelerine izin veriliyordu. Bunun 300 liras
Yassada'ya Adnan Menderes'e gidiyordu. "Geinemiyorlar" sz
kulaktan kulaa yaylm, bunu duyan baz DP'liler gizlice para
yardm yapmaya balamt.
Ama sanlann aksine Mendereslerin para sknts ekmeleri
ok gereki grnmyor. Gerek Adnan Menderes'in gerekse Be-
rin Hanm'n yakn akrabalar ok zengindi. O dnemde onlardan
madd yardm almamalar sz konusu bile deildi.
Neyse...
Dkler Yassada'da filmi intihar ettiriyor !
Ankara Greme Soka'ndaki eve, artk Yassada'dan da mek-
tuplar gelmeye balamt.
Mektuplar iin belli kurallar vard. Elli kelimeyle snrlyd. Es-
ki yazyla deil, Latin harfleriyle yazlacakt. Gnde sadece bir
mektuba izin vard. Gelen mektuplar kontrol ediliyordu. Sansre
urayan yerler karalanyordu.
Berin Menderes gnderdii tm mektuplara "Adnancm",
Adnan Menderes ise "Berinciim" diye balyordu.
Mektuplarda daha ok salk durumlar sorulup, selam edildik-
ten sonra, mahkemeye delil olarak verilecek belgeler zerinde
duruluyordu: "Emlak Bankas tasarruf hesabmzda ka liramz
var; ka lira elektrik paras veriyorduk; havagazma ne kadar
derdik; evin saaklarn tamir ettirmitik, faturas var m; Gelir
Vergisi beyannamesinin hesap dkmn gnderir misin; trakt-
rn borcu ne kadard; yabanc devlet adamlarnn bize armaan
ettii hediyelerin dkmn yapar msn" gibi.
Mektuplarn bir dier konusu ise yaknda balayacak davalar
iin avukat bulunmasyd.
Adnan Menderes, Berin Hanm'a yazd mektupta Prof. B-
lent Nuri Esen'in avukat olmasn istedi. Zaten Prof. Esen 27 Ma-
ys'tan nce Babakan Menderes'in umum vekiliydi.
Berin Hanm olu Aydn' yanna alp Prof. Esen'e gitti.
Grme umduu gibi olmad. Prof. Esen, Adnan Menderes'i
savunmay kabul etmedi. O gnlerde kamuoyunda esen hava hu-
kuk profesrn de etkilemiti.
Her sank iin en fazla avukat bulundurma art vard, an-
cak bir tek avukat bulmakta zorlanlyordu.
Kimi korkuyor, kimi ise astronomik paralar istiyordu.
Sonunda gen avukat Adnan Menderes'i savunma grevini
stlendi: Talat Asal, Burhan Apaydn ve Erturul Aka!
Avukat Erturul Aka aileye uzak biri deildi. Fatma Berin Ha-
nm'n teyzesi Evliyazade Glsm Hanm'n kaynbiraderinin to-
runuydu !
Ayrca Erturul Aka, Fahire-Cemal Tunca'nn kz Glerle ev-
liydi. Yani, zmir Belediye Bakan Faruk Tunca'nn enitesiydi.
Dr. Tevfik Rd Aras'n damad saylrd.
Fatin Rd Zorlu, " avukata gerek yok, tek avukat yeter"
diyordu yazd mektuplarnda. Orhan Cemal Fersoy 1 7 ve Ertu-
rul Aka stlendi savunmasn.
Davalar Yassada'da 14 ekim 1960'ta balayacakt. Avukatlar
adaya gittiklerinde rendikleri haberler hi de iyi deildi.
Adnan Menderes 16 haziranda sinir krizi geirmi, bir sre re-
virde kalmt. Konya Valisi Cemil Keleolu jiletle bileklerini ke-
serek intihar etmiti. Kravatyla kendini asan DP Fatih le Ba-
kan Dr. mer Faruk Sargut kurtarlmt.
Ve Celal Bayar 25 eyllde banyoda bel kemeriyle intihara te-
ebbs etmi, ancak o da kurtarlmt.
Kendine geldiinde ilk sz, "Bize artistler gibi film evirttiniz"
olmutu. 1 8
Cumhurbakan Celal Bayar' intihara kadar gtrecek film
14 eyll gecesi Yassada'da ekilmiti.
Filmin ad Dkler Yassada'da'ydl
Kamuoyunda Yassada'da bulunan tutuklularn durumlarnn ok
kt olduu ynnde yaygn kan vard. Bu nedenle asker ynetim
17. Fatin Rd Zorlu'nun avukat Orhan Cemal Fersoy, 1969-1973 yllar arasnda AP
milletvekillii yapt, 1979-1980 yllar arasnda senatr olarak TBMM'de bulundu. 1979
AP aznlk hkmetinde Mill Eitim bakanyd. 12 Eyll 1980 asker darbesiyle on yl si-
yas yasakl o l d u ! Fersoy'un bulunduu o AP hkmetinde Genlik ve Spor bakan kim-
di dersiniz: Adnan Menderes'in avukat Talat Asal! O da Fersoy gibi 12 Eyll 1980 aske-
r darbesi sonras on yl siyas yasakl oldu. aka gibi!
I 8. Celal Bayar ile Eczacba Sleyman Ferid Bey'in dostluundan bahsetmitik. Bu sev-
gi ylesine kkl oldu ki, Eczacba ailesi bu uurda can bile verdi. 27 Mays 1960 asker
mdahalesinden sonra, bir gn stanbul Beyolu'ndaki "Gaskonyal Toma'nn Yeri" adl
kulpte, 27 Mays taraftar genler ile DP'liler arasnda kavga kt. Aralarnda Vedat Ec-
zacba'nn da bulunduu DP'li genler gzaltna alnd. Vedat tutuklanp Balmumcu Ce-
zaevi'ne gnderildi. Krk alt yandaki Vedat burada bir kutu hap ierek intihara teebbs
etti. Kurtarld. Bakrky Ruh ve Sinir Hastalklar Hastanesi'ne yolland. Ve ne acdr ki
burada, babas Ferid Bey'in rettii kolonyay zerine dkp yakarak intihar e t t i !
sinemalarda gsterilmek zere adadaki yaam anlatan bir film e-
kimi yaplmasn emretti.
14 eyll geceyans adadaki tm tutuklular yataklarndan kald-
rld. Giyinip hazrlanmalar istendi. DP'liler geceyans gelen emir-
le ardlar. Ne oluyordu?
Sonradan tm hazrlklarn film ekimi iin olduunu anladlar.
Senaryo gerei Yassada'ya gelileri yeniden ekildi. bunun-
la bitmedi. Yaam artlannn iyi olduunu gstermek iin berber-
de, hastanede, kouta ekimler yapld.
Fatin Rd Zorlu'dan kouta "kitap okuma numaras" yap-
masn istediler. Refik Koraltan ise alveri yapyordu!
Dkler Yassada'da filmi Trkiye sinemalarnda gsterilme-
ye baland. Allmadk bir seslendirmeyle, daha mahkeme ba-
lamadan hkmler verilmi gibiydi:
"Vatan Cephesi bakumandan Kemal Aygn... Barlarn hara-
bas Faruk Oktay... niversite genliinin amansz cellad Bu-
min Yamanolu..."
"te Menderes... Poz vermeden edemez..."
"Sofrasnda kilosu 1 000 liraya satlan siyah havyar bulunma-
makla beraber Celal Bayar itahndan bir ey kaybetmi grn-
memektedir..."
Emir kmt: filmi izlemesi iin tm renciler retmenleri-
nin bakanlnda sinemaya gtrlyordu.
Tam o gnlerde, 14 ekim 1960'ta Demokratlar hakknda alan
davaya Yassada'da baland.
Gzide Zorlu'nun duruma gnl
592 sank vard.
Hastanede bulunanlar dnda tm tutuklular koulardan -
karld; tek sra yry tertibinde, sa ve sol yanlarnda denizci
ve karac temenler eliinde, yapm drt buuk ayda tamamla-
nan Yassada'daki mahkeme salonuna getirildiler.
nde Celal Bayar, arkasnda Adnan Menderes ve Fatin Rd
Zorlu vard; dier DP'iler parti ve hkmetteki statlerine gre
sraya sokulmutu.
Adnan Menderes rkekti ve hep nne bakyordu. Tahta san-
dalyeye oturdu. Boynunu bkt, ellerini nnde buluturup bek-
lemeye balad.
Evliyazadelerin dier damad Fatin Rd Zorlu, dnceli g-
"inyordu. Zayflamt ve salar beyazlam.
 En rahat Celal Bayar'd; sanda oturan Adnan Menderes'e hafif lu ise iki kez gitti durumay izlemeye. Toplam 204 durumann
srtn dnerek oturmas dikkatlerden kamad. Salonda kimlerin en az yansnda Gzide Zorlu salondayd.
olduunu merak ediyordu; srekli salona gz gezdiriyordu. Ei brahim Rd Paa'nn Midilli Adas'na srgne gnderil-
Salon doluydu. diinde, bebei Fatin Rd'y kucana alp kocasnn yanna gi-
Sank ve avukatlar haricinde 600 kiilik daha kontenjan ayrl- den yirmi drt yandaki Gzide Zorlu, bu kez yetmi yanda, o-
mt. Bunun 200' basn mensuplarna, 20'si niversitelere, 50'si lunu yalnz brakmamak iin neredeyse hemen her gn Yass-
sank yaknlarna ve 6O' brokrasiye ayrlmt. lkenin eitli ada'ya gidip geliyordu...
yerlerinden gelenlerle kordiplomatikler de unutulmamt. Trki- Sabah kalkyor; Taksim'deki evinden saat 06.00 sularnda kp
ye'nin farkl kentlerinden gelecekler iin 220, diplomatlar ve ya- 500 metre kadar yryerek Dolmabahe Camii'nin kesinde bu-
banc misafirler iin 50 kiilik yer ayrlmt. lunan Yassada rtibat Brosu'na 1 9 kimliini onaylatyor; gidi ge-
Tutuklu yaknlar mahkeme salonunda sanklarn arkasnda, li 480 kurua bilet alyor; sank yaknlarna ayrlm turnikeler-
ayn sraya oturtulmutu. Sanklara dikkatli bakmak, onlarla ia- den geip, vapurun sank yaknlar iin ayrlm alt kattaki bl-
retlemek, el sallamak yasakt. me oturuyordu. Yassada vapuru 08.00'de kalkyordu...
Salonda o sabah, sandalye gcrts ve ksrk dnda tek ses Yassada'ya ulaldnda ziyaretiler vapurdan isimlerinin
yoktu... okunmasyla tek tek kyordu. Kimlik tespiti gibi gerekli ilem-
Saat 9.35'te Yksek Adalet Divan salona girdi. Bakan Salim leri yaptrdktan sonra, tellerle evrili, beton dklm 150 met-
Baol maden ses tonuyla, "Trk milleti adna yarg hakkn haiz relik yokuu ktktan sonra, st tenteyle rtl antrede son kez
Yksek Adalet Divan Yassada durumalarna balamtr. Ak kontrolden geip mahkeme salonuna giriyorlard...
olarak durumaya devam edilecektir. Yoklamaya balayacaz, Gzide Zorlu bu yorucu yolculuk sresince kimseyle konu-
ad soyad okunan 'evet' diye ayaa kalkarak cevap verir" diye- mamaya, gz gze gelmemeye alyordu. Tek sohbet ettii kii,
rek, 9 ay 27 gn srecek duruma srecini balatt. II. Abdlhamid'in byk olu ehzade Selim'in torunu, Nemika
Durumalar sanklarn birinci derecede yaknlar anne, baba, Sultan'n kz Sata Tran'd.
karde, e ve reit olmu ocuklar izleyecekti. Ama her duru- Sata Hanm, ei tarih profesr DP Trabzon Milletvekili Os-
maya sadece bir kii gidebilecekti. man Turan' grmeye gittiinde, Gzide Hanmla yan yana otur-
stelik hangi sank ailesinin izleyici olaca kurayla belirleni- maya alyordu.
yordu. nk sadece 50 kiilik kontenjan vard. Biliyorlard ki, insanlar zor gnlerden geiyordu ve herkesin
Berin Menderes durumalara hi gitmedi. Ama radyodaki "Yas- sinirleri ok ypranmt. Ters tepkiler verebiliyorlard. Vapurda
sada Saati" programm hi karmad. sank yaknlar arasnda bir iki ufak tatszlk yaanmt.
Yassada durumalar mahkeme salonundaki zel blmde d- Benzer olayn biri de Gzide Zorlu'nun bana gelmiti.
zenli olarak bantlara almyor ve her akam Ankara, zmir ve s- Sevin Zorlu'nun anlatmna gre, olunun mahkemeye delil
tanbul radyolarnn ortak yaynnda, saat 20.00-21.00 arasnda olarak verecei bir belgeyi Bykeli Melih Esenbel'den isteme-
"Yassada Saati" adl programda yaynlanyordu. ye giden Gzide Zorlu'yu, Melih Esenbel'in ei Emine Esenbel,
Program, aralannda Feridun Fazl Tlbenti, Orhan Birgit, Be- "Yeteri kadar rahatsz olduk" diyerek evden kovmutu!
dii Faik gibi gazetecilerin bulunduu grup hazrlyordu. Program- Hakarete uramak Gzide Zorlu'yu ok incitmiti. nk Melih
da fon mzii olarak "Plevne Mar" kullanlyordu. Esenbel'in dedesi Mahmud Celaleddin Paa, II. Abdlhamid dne-
Berin Menderes, Adnan Menderes'in savunma yapt gnler- minde bir kez Maliye nazrl (1887) ve iki kez Nafa nazrl
de, ses tonuna gre, salnn nasl olduu konusunda taliminde (1890 ve ikinci kez 1895-1898) grevlerinde bulunmu, tarihi, ya-
bulunuyordu... zar, air bir kiiydi.
Sank ailelerinden sadece 310 kii durumalara gitmek iin
mracaat etmiti. 19. Dolmabahe'deki irtibat Brosu'nun komutan Kurmay Albay Namk Kemal Ersun,
I978'de Kara Kuvvetleri komutanyken, asker darbeye teebbs edecei iddiasyla
Bunlardan biri de Gzide Zorlu'ydu. Emel Zorlu bir, Sevin Zor- Yksek Askeri ra karar beklenmeden resen emekli edilecekti. Baknz: Bay Pipo (So-
ner Yaln-Doan Yurdakul [Doan Kitap]).
 Ve Gzide Zorlu'nun babas Hseyin Rfk Paa'nn arkadala-
rndan biriydi. Ailece gryorlard. Keza Melih Esenbel'in ba-
bas besteci emseddin Ziya da yaknlaryd. Bu aile dostluu ne-
deniyle Fatin Rd Zorlu, Melih Esenbel'i, Dileri'nin iki nu-
maral koltuu olan genel sekreterlie oturtmutu.
Gzide Zorlu, bu olaydan sonra Esenbellere sylemediini b-
rakmad: "Ben onun dedesi Mahmud Celaleddin'in nasl jurnalci
olduunu da bilirim, syletmesinler beni!"
Ama o gnlerde alaca bir haber Esenbellerin kaba tavrn
unutturacakt.
Gelini Emel Zorlu hastayd.
Gzide Zorlu, onu Amerikan Hastanesi'ne yatrd. Gerekli tet-
kikler yapld.
Sonu Evliyazadeler ve Zorlular iin ykm oldu: Emel Zorlu
kanserdi.
Fatin Rd Zorlu'ya bu ac haberi vermeme karan aldlar.
"Asmazlarsa gerisi kolay kzm!"
Herkesin sknt iinde bulunduu o gnler, Emel Hanm iin
daha zorlu geiyordu. Annesi Makbule Aras' kaybedeli daha bir
ay olmutu. Ei Fatin Rd Zorlu be aydr Yassada'da bir hc-
rede hapisti. Babas Dr. Tevfik Rt Aras'n gzleri artk hi gr-
myordu.
Kz Sevinle ve kaynvalidesi Gzide Hanm'la aras iyi deildi.
Tek dostu, arkada, kuzeni Berin Menderes'ti...
Berin Hanm da yaamnn en skntl gnlerini yayordu. An-
nesini, teyzesini kaybetmi, imdi de hayatta tek dertletii kuze-
ni Emel Zorlu amansz bir hastala yakalanmt.
stelik...
31 ekim 1960 tarihinde "Bebek Davas" balamt. Adnan Men-
deres'in nl soprano Ayhan Aydan'dan olan gayrimeru ocuu-
nun doduktan sonra Babakan Menderes'in talimatyla Dr. Fah-
ri Atabey tarafndan ldrld ileri srlyordu.
1951 ylndan beri Evliyazadelerin sr gibi sakladklar, birbirle-
rine fsldayarak anlattklar Menderes-Aydan ak, dava nedeniyle
gazete manetlerine km, radyolarda yaynlanmaya balamt.
Trkiye bu ak konuuyordu...
Davann tan olarak Yassada'daki durumaya soprano Ay-
han Aydan arld. Salona girdiinde scak bakan gzlerini Ad-
nan Menderes'in yznde dolatrd. Sonra evik admlarla tank
krssndeki mikrofona yaklat. Beklenmeyen bir ifade verdi:
Adnan Menderes'i 1951 ylndan beri byk bir akla seviyordu!
Tek istei ondan bir ocuk yapmakt. Hamile kalm, ancak be-
bek l domutu. 2 0
Dier tank, douma giren Dr. Fahri Atabey de, bebein boynu-
na dolanan kordon nedeniyle l doduunu syledi. 21
"Bebek Davas" durumalarnn srd gnlerde Berin Men-
deres, eine yazd mektuplarn hi aksatmad. Tek kelimeyle
bu ilikiye ve durumaya deinmedi. Ama mektuplardaki krkl-
Adnan Menderes hissediyordu. 8 kasmda yazd mektupta bu
durumdan bahsetti:
(...) fakat bir iki mektubunda ifaden krgn; hasta msn diye de d-
ndm. Bu ifadene ok zldm; telgraflarnn ifadesi teselli oldu...
Berin Menderes yant hemen yazd:
Son mektuplarmda ifademin krk olduunu yazyorsun. Bu halin-
de, benim sana krlmama imkn olur mu ? Fakat, nihayet ben de et
ve kemikten bir insan olduuma gre, ne kadar metin ve sabrl olma-
ya gayret etsem, zgn bir anm oluyor elbet. Fakat sen kendini bey-
hude zme...
Adnan Menderes rtl denek hesabndan Ayhan Aydan'a ev
ald gerekesiyle mahkm oldu; ancak "Bebek Davas" yedi
oturum srd, 22 kasmda beraatle sonuland.
Ayn gn Berin Menderes'e eiyle grme izni kt. Haberi
avukattan Burhan Apaydn vermiti.
Berin Hanm olu Aydn' da yannda gtrecekti.
Bir gn sonra uakla stanbul'a gittiler.
Uan kaps alp indiklerinde etraflanni gazeteciler sard;
flalar ard ardna patlaynca, ana oul ardlar.
Berin Hanm sorulara yant vermek istemedi. Ancak gsterilen
ilgi o denli oktu ki, avukattan bile, "Ltfen cevap veriniz han-
mefendi, yoksa bunlar bizi ezecekler" demek zorunda kald. Is-
rarlara ramen Berin Menderes'in azndan sadece "ok heye-
* 0 . Ayhan Aydan, bu akn Yassada mahkemeleri dnda hi konumad. Gazetecilerin
tm tekliflerini reddetti. Bugn doksan yana yaklaan Ayhan Aydan' Ankara'daki evinde
bu nedenle rahatsz etmek istemedim. Biliyorum ki Ayhan Aydan da tpk Mustafa Kemal'in
e
5' Latife Uaklgil gibi, Nzm Hikmet'in ei Piraye gibi akn kimseyle konumayacakt.
*' Dr. Fahri Atabey iki yl sonra, I963'te Sevin (Zorlu)-Erden Yener iftinin bebei As-
la
n Yener'in doumunda bulundu.
canlym, ok zgnm" szleri kt.
O karklk iinde Aydn Menderes gzden kayboldu; daha
sonra bulunup getirilmesiyle arabaya binildi.
stikamet Divan Oteli'ydi. Otele vardklarnda tpk havaalann-
da olduu gibi onlar karlayanlar yine gazetecilerdi. Ard ardna
sorular soruyor ve fotoraf ekiyorlard. Odalarna zor ktlar.
Bir gn sonra ana oul avukatlaryla birlikte Yassada'nm yolu-
nu tuttu.
Yassada'ya vardklarnda nce ada komutan Tark Gryay'n
yanna gtrldler. Hal hatr sorulduktan sonra iki subay arasn-
da Adnan Menderes getirildi.
Ana oul, Adnan Menderes'i grnce, birbirlerine verdikleri
sz unuttular, gzyalarn tutamadlar. Adnan Menderes'in on-
lara katlmas birka saniye srd, de birbirlerine sarlm gilenmemiti; ne gen kzlnda ne evlendiinde ne de babakan
alyorlard.
Zor toparlandlar.
lk szleri ok resmydi:
Berin: "Adnan naslsn, kilo vermisin!"
Adnan: "yiyim. Siz naslsnz Berinciim?"
Berin: "Biz iyiyiz, darda bir skntmz yok."
Adnan: "Peki sen Aydn ?"
Aydn: "yiyim baba."
Adnan: "Annene destek oluyorsun, ok memnum oluyorum."
Berin: "Memleketi zledin mi Adnan?"
Adnan: "Hi bahsetme Berinim, nasl gzmde ttyor anlata-
mam. imde byk bir hasret var..."
Elli dakikalk sre ne kadar abuk gemiti.
Artk geri dnmeleri gerekiyordu. Sarldlar.
Subaylar Adnan Menderes'i gtrrken, Berin Hanm eine
300 lira verdi.
Berin Menderes stanbul'a dnmeden nce, gazetecilerin ha-
ber gemesi iin kurulan Yassada Postanesi'nden, grmeyi
salayan Devlet Bakan Cemal Grsel'e teekkr telgraf ekti.
(Sr dergisi, 29 kasm 1960)
Ana oul gazetecilerden kurtulmak iin Yassada Komutan
Yarbay Tank Gryay'n zel motoruyla Sirkeci'ye brakldlar.
Divan Oteli'ne gelen Berin Menderes hemen Ankara'ya dne-
medi. nk 25 kasmda balayacak "rtl denek Davas"nda paray harcama yetkisi verir, buna "rtl denek" denir.
tankt.
Divan Oteli'nde ifadesi iin arlmay bekledi. Bu arada ziya-
retine Dr. Tevfk Rd Ara geldi.
Enitesi Dr. Aras'n bir szn Berin Hanm lene kadar unut-
mayacakt: "Kzm, tek korkum asmalar; eer idam etmezlerse
bir IKI yia kadar kar. Dn hep byle oldu; bugn de benzeri ola-
candan hi amam. Hapiste rm politikac yoktur. Umut
edelim asmasnlar, gerisi inan ok kolay!"
Dr. Aras'n dedikleri Yassada durumalar sonunda harfi harfi-
ne doru kacakt...
Dr. Ara, 27 Mays asker mdahalesinden ksa sre nce An-
kara'ya gitmi, damad Dileri Bakan Fatin Rd Zorlu'ya,
"Gidiat beenmiyorum, hemen istifa et" teklifinde bulunmu,
damad ise "Ben fare deilim" yantn vermiti!
Berin Menderes tanklk yapt. Sorularn ounu hakl olarak,
"Bilmiyorum" diye yantlad. Evin hesap ileriyle hibir zaman il-
ei olduunda!..
Durumalar sresince Berin Hanm'n yreini actan ok
olaylar yaand. Gazeteler, zellikle Adnan Menderes'in ak hik-
yelerini manetlere tayordu.
Bunlardan biri de yazar Suzan Szen'in ifadesiydi:
Kocam Ferit Szen, o tarihte stanbul Polis Okulu'nda hocayd. G-
mhane'ye tayin edildi. Gitmedik. Burada kalmak iin ok altk.
Menderes'e bu ii yaptrmann arelerini aradm. Bir gn Tarabya'da,
Pili Osman'la tantm. Bize babakan ok iyi tandn ve Mende-
res'le tantrabileceini syledi. Ertesi gn Menderes telefon ettirdi
ve imzal kitabm istetti. Kocama sordum, muvafakat etti. Bu ekilde
tantk, eve gelmeye balad. O gelecei vakit, kocam hasta dahi olsa
22
evden kard. Pencerede parolamz vard. Kocam anlard, dnerdi.
ddia makam, bata sevgililerinin olmak zere Babakan Men-
deres'in tm masraflarn devletin rtl deneinden karlad-
n ileri sryordu...
"rtl denek" paralar nelere gitti?
Neydi "rtl denek Davas"?
Bte yasas, babakanlara devletin gizli amalar iin belli bir
Babakan Menderes'in on yllk hkmeti dneminde rtl
22. Ferit Avni Szen, sonra ei Suzan Szen'den boand. Mirasn birinci ve nc e-
leri arasnda paylatrd, ikinci ei Suzan Szen'e hi pay vermedi. Suzan Szen 20O2'de
yetmi dokuz yanda vefat etti. Ferit Avni Szen ise I996'da ld.
denei kendi kiisel ihtiyalar ve amalan iin kulland iddia kuru, Yugoslavya'ya giden gazeteciler iin bakiye 1 000 lira, K-
ediliyordu. Bu nedenle rtl denee "Adnaniye" deniyordu. zm Nam Duru'ya 500 lira, Demokrat izmir gazetesine 21 000 li-
rtl denek Davas on oturum srd ve 2 ubat 1961'de ra, Necip Fazl Ksakrek'e 18 500 lira, Berber Fahri'nin kzna ni-
sonuland. an masraf iin 100 lira vb.
Mahkeme on yllk gizli rtl denek cetvellerini istedi. Ba- 1955: Faliha Bilgin'e (Mkerrem Sarol'un boanm ei) 3 000
bakan Menderes'in rtl denek hesabndan kulland tm lira, Orhan Apaydm'a 3 550 lira, Ferit Alnar'a 500 lira. Cihat Ba-
harcamalar tek tek kayda geirilmiti. ban'a 2 000 lira, zmir Gazeteciler Dernei'ne 100 lira, Kzm Na-
Bu hesap cetvellerinin tamamm buraya aktarmak isterdim; m Duru'ya 550 lira, Necip Fazl Ksakrek'e 10 000 lira, Malte-
ama bu olanaksz. lgin bulduklarm yazacam. Yl iinde, kii- pe'deki evin deme masraf 4 254 lira vb.
ye birden fazla yaplan demelerde de sadece birini yazdm: 1956: Aydn ve Berin Menderes'in Avusturya seyahati iin 1 500
1950: dris zvatan'a (DP'ye kfreden adama tokat atmaktan lira, Emin Kalafat'a 1 000 lira, Nihat Erim'e bir hal hediye 2 300 li-
mahkm) 30 lira, Hayri zgir'in ev kiras 125 lira, DP balosu bilet ra, Hayat Kalafat'a 10 950 lira, Reat Nuri Gntekin'e dolar muka-
creti 225 lira, zeyir Avunduk'a seim iin 12 000 lira vb. bili 3 000 lira, Kzm Nam Duru'ya 3 000 lira, DP Genel Bakanl
1951: Mehmet Ali Sevk'e (Nzm Hikmetin avukat [Samed odasnn mobilyas iin 12 000 lira, Burhan Belge'ye 6 750 lira vb.
Aaolu'nun emriyle]) 300 lira, Necip Fazl Ksakrek'e 5 000 li- 1957: Burhan Belge'ye 4 800 lira, Emin Kalafat'a 5 000 lira, Ayhan
ra, air Ahmet Muhip Dranas'a (Samed'in emriyle) iki kez 500 li- Aydan'a 539 lira, Neslihan Ksakrek'e (Necip Fazl'n ei) 5 000 li-
ra, yazar Orhan Seyfi Orhon'a (Refik Koraltan'n emriyle) 500 li- ra, drt adet kurban bedeli 375 lira, Park Otel'de bahi 340 lira,
ra, Mehmet'in cezaevinde harcamas iin 500 lira, Enis Behi Kor- Babakan Mendreres'in evi iin stor 500 lira, DP Genel Kurulu he-
yrek'in Miras isimli iir kitabnn matbaa masraf 1 803 lira 40 sabna 35 000 lira, Necip Fazl Ksakrek'e 5 000 lira vb.
kuru, Kzm Nam Duru'ya 150 lira, Ali Naci Karacan'a (A. Men- 1958: Mutlu Menderes'e (Necdet Aslanlar vastasyla iki buuk
deres'ten bor olarak) 5 000 lira, Mizah gazetesine 8 000 lira vb. ayda yaplan masraf) 1 305 lira, Emel Zorlu'ya seyahati iin 1 000
1952: Ferit Alnar'a svire seyahati iin 3 000 lira, Madam Sa- dolar, Aydn Menderes'in birinci mektep taksiti 900 lira, Berin
mi'ye 1 000 lira, Osman Kapan'ye 3 000 lira, Tank Zafer Tuna- Menderes'e svire'ye ayakkab paras 131 lira, kaynvalidesinin
ya'ya Trkiye'de Siyasal Partiler kitab iin 1 530 lira, Yahya (Naciye Evliyazade) tedavi masraf iin 2 732 lira, Mendereslerin
Kemal'e Arap devletlerinde tetkik seyahati iin 1 700 lira, Nadir evi iin kmr 521 lira 15 kuru, Emin Kalafat'a 2 885 lira, Cemal
Nadi, Ahmed Emin Yalman ve Ahmed kr Esmer'e Londra se- Tarlan'a eiyle seyahati iin 12 210 lira, Refik Koraltan'a tedavisi
yahatine refakat iin 1 000 er lira, Beyaz Kitap iin Hsn Ya- iin 12 460 lira, Eypsultan'a iki kurban bedeli 300 lira, DP Anka-
man'a 11 494 lira 78 kuru, Sivas DP tekilatna 8 055 lira, Necip ra l dare Kurulu'na 50 000 lira, Trk Ansiklopedisi iin 3 000 li-
Fazl Ksakrek'e 50 000 lira vb. ra, Mevlana kitab iin 300 lira, Burhan Belge'ye 3 000 lira, Necip
1953: Peyami Safa'ya 10 000 lira, Mkerrem Sarol'a dviz olarak Fazl Ksakrek'e (bir ksm Tevfk leri eliyle) 10 000 lira vb.
3 000 lira, Emin Kalafat'a 10 000 lira, Burhan Belge'ye alt aylk ev 1959: Blent Nuri Esen'e avukatlk creti 2 000 lira, hsan Sab-
kiras 1 650 lira, Halil Ltf Drdnc'ye (gazete patronu) 5 865 li- ri alayangil'in kznn tahsili iin 5 000 lira, Ferit Alnar'a dviz
ra, Ferit Alnar'a dviz olarak 2 025 lira, Ali Fuad (Cebesoy) Pa- 2 163 lira 35 kuru, Hsrev Gerede'ye 10 000 lira, Madam Sami'ye
a'ya Mill Mcadele adl kitab iin 1 500 lira, Yusuf Ziya Orta'a 1 000 lira, Eypsultan'da kesilen kurbanlar 1 000 lira, ansiklope-
15 000 lira, Behzat Bilgin'e 1 000 lira, Selim Ragp Eme'e 1 000 li- di ve kitaplar iin Akay Kitabevi'ne 2 998 lira, Bayan Menderes'e
ra, Bedii Faik ile evket Rado'ya 1 200 lira, Cemal Kutay'a 400 li- koyun 190 lira, Amerikan neriyatna 2 626 lira, DP'den Zeki Aka-
ra, DP zmir l Bakan Burhan Mater'e 10 000 lira, DP tekilatlan ln'n mahkm olduu para karl, DP Krehir heyetine 30 000
iin yedi cip bedeli 67 090 lira, masajc Kzm Nefes'e 50 lira vb. lira, yazar Yusuf Ziya Orta'a 8 000 lira, Peyami Safa'ya 3 000 lira,
1954: svire'ye gnderilmek zere Yksel Menderes'e 1 617 li- Mutlu Menderes'e dviz olarak 1 270 lira, Yksel Menderes'e
ra, Recep Bilginer'e (gazeteci) 1 000 lira, Ferit Alnar'a 1 000 lira, (Mebusevleri'nde alnan dairenin taksiti) 2 705 lira vb.
Osman Kapan'ye 500 lira, ofr Hayri'ye arsa taksiti 1 212 lira 24 1960: Hrriyet Partisi'nden geen be kiiye 4 000 lira, Namk
Gedik'in kznn dn hediyesi 2 400 lira, Melahat Ers'ye Orta-
ky kooperatifi iin 45 400 lira, Nesrin Sipahi'ye 500 lira, ktisat
ve Ticaret Ansiklopedisi iin 1 000 lira. Aydn Menderes'e okul
taksiti 775 lira, Mutlu Menderes'e havale 2 270 lira 96 kuru vb. 2 3
Adnan Menderes rtl denek hesabndan 4 877 780 lira 19
kuruu zimmetine geirmekten 11 yl ar hapse mahkm oldu;
aynca zimmetine geirdii paray demesine karar verildi...
Karar Berin Menderes ve oullarnn yaamlarn daha da gle-
tirdi. Devlet parasnn peine dmt ve Mendereslerin tm gelir-
lerine bu kez daha ar koullarda el koymutu. Berin Menderes sa-
dece Ziraat Bankas'ndan gelirlerine karlk 2 000 lira alabilecekti.
Menderesler zor gnler geiriyordu. Yksel Menderes Belgrad
Bykelilii'ndeki grevinden sonra merkeze ekilince, Dile-
ri Bakanl'nda "Yass Oda" ad verilen etkisiz bir grevde DP d-
neminin, Hasan Esad Ik, Mahmut Dikerdem, Semih Gnver gi-
bi diplomat aabeyleriyle zaman ldryordu.
Bu arada Adalet Bakan Abdullah Pulat Gzbyk, Dileri
Bakan Fatin Rd Zorlu'nun ekonomik iler yardmclar olan
Hasan Esad Ik, Semih Gnver ve Ouz Gkmen'in tutuklanma-
larm istedi. Ne ilgintir, Zorlu'nun ekibinden Selim Sarper Di-
leri bakanln yrtrken, dierleri tutuklanp Yassada'ya gt-
rlmek isteniyordu. Ancak bu istek "Dileri duvarn" aamad.
Dileri bakanl dneminde Fatin Rd Zorlu'nun zel kalem
mdrln yapan Evliyazadelerin bir dier damad Ziya Tepede-
len de ifadesi alman diplomatlardand. Zorlu'nun d grevlerdeki
arkadalar da tek tek hesap verdiler! rnein Bonn Bykelisi
Settar ksel, Belgrad Bykelisi Sadi Kavur gibi isimlerin grev
yerlerine zel ekipler gnderildi ve elilik hesaplar iyice incelendi.
Hemen her gn soruturma, dava, duruma gibi sohbetler Yk-
sel Menderes'i bouyordu, o da annesinin yaknmalarna aldrma-
dan, sk sk sevgilisi Yldz Hanm'n yanna istanbul'a gidiyordu.
Yksel Menderes, stanbul'da bir gece kulbnde sahneye -
kan Yldz Hanm'a kt. likileri yldr sryordu. Aile bu
birliktelie kar kt iin Yksel Menderes'i yurtdna greve
gndermilerdi. Ama bu tayin bile ilikiyi bitirememiti.
Mendereslerin ortanca olu Mutlu Menderes, asker mdaha-
23. "rtl denek Davas" durumalarnda, yabanc devletlerin parasal yardmlar ya-
parak Trk istihbarat birimlerine szdklar da ortaya kt, ingilizlerden ayda 30 000 li-
ra, Franszlardan 7 000-8 000 lira, talyanlardan 4 000 lira alnyordu. talyanlar ile Fran-
szlar paray merkeze veriyorlard. Snrsz para harcayan Amerikallar ise dorudan
doruya memurlara deme yapyordu ! Dinleme servislerindeki memurlarn tamam
Amerikallarn elindeydi. Ayrntlar iin baknz: Bay Pipo (Soner Yaln-Doan Yurdakul
[Doan Kitap]).
lenin ilk aylarnda days Samim Yemiiba'nn katklaryla s-
vire'deki renimini srdryordu. Days emekli olunca ve aile
ekonomik ynden zayflaynca Ankara'ya Siyasal Bilgiler Fakl-
tesi'ne kayt yaptrmt.
Berin Hanm'n 2 000 lirayla geinmesi zordu. Ablas Gzin'in
madd ve manev yardmlaryla ayakta duruyordu. Enitesi Ham-
di Dlger, einin genlik arkada olmakla kalmayp, Adnan Men-
deres'in baba taraf Ktipzadelerden kalan Bostanc'daki toprak-
larn ekim ilerini de zerine almt.
Hamdi Dlger ile Adnan Menderes karde gibiydiler. Babakan
Menderes zmir'e gittiinde mutlaka "enite" dedii Hamdi Dl-
gerlerin evinde misafir kalyordu. Ka kez teklif etmiti enitesi-
ne milletvekili olmasn, ancak Hamdi Dlger eiyle dnyay gez-
meyi seviyordu. Srf bu nedenle ocuk bile yapmamlard!..
Devlet, Mendereslerin Bostanc'daki gelirlerine de el koymu-
tu. Ancak Hamdi Dlger, baldzn mahcup etmemek iin, "Bu pa-
ralar bankalara koymamtm" diyerek, srekli el altndan mad-
d yardmda bulunuyordu.
Hamdi Dlger ortalkta pek gzkmediinden, bu destekler
basnn dikkatinden kayordu.
Ancak Adnan Menderes'in daysnn torunu DP milletvekili Sa-
dk Giz de "yaylm ateinden" nasibini alyordu. "Jokey Kulb
hikyeleri" yazlyordu:
Jokey Kulb sabk iktidarn mark ocuklarndan Sadk Giz'e
oyuncak kabilinden verilmi ve yz binlerce liras, at neslini slahtan
ziyade DP neslini slah iin kullanlmtr.
Sadk Giz aynca Adnan Menderes'in yeenlerinden Ahmed Evliya-
zade'yle Cumaovas yolunda meydana getirdii harada, yine husus
dvizlerle getirdii atlar kulbe satarak milyonlarn stnde ahs
krlar temin etmitir. (Kim dergisi, 27 eyll 1960)
12 ocak 1961'de asker ynetim, siyasal partilerin faaliyetlerini
serbest brakt. Fakat DP, kapatld iin tekrar siyaset yapama-
yacakt. DP kadrolar politika yapamayacaklard ama bu kez o-
cuklar, siyaset kulvarnn yine nnde yer alacaklard.
lk siyasal partiyi, Trkiye'nin en ksa dnem -iki ay- Genel-
kurmay bakanln yapan emekli Orgeneral Ragp Gmpala,
"Adalet Partisi" adyla kurdu. Partinin amblemi siyasal izgisini
belli ediyordu: Demir Kr At!
Demokrat Parti 1946 ylnda kurulduunda, halk "Demokrat"
szcn telaffuz edemiyor, "Demirkrat" diyordu. Adalet Partisi
bu nedenle simge olarak "Demir Kr At" amblemini tercih etmiti!
AP, Demokrat Parti'nin mirasna sahip kyordu. Ancak baka
miraslar da yok deildi. AP'den iki gn sonra 13 ubat 1961'de Ek-
24
rem Alican'n genel bakanlnda "Yeni Trkiye Partisi" kuruldu.
Ekrem Alican, CHP dneminin nemli maliye brokratlarn-
dan biriydi. Sonra DP milletvekili oldu. Partiden ayrld iin
Yassada'ya gitmekten kurtuldu. stelik dl bile ald: 27 Mays
kabinesinin Maliye bakan oldu! imdi de askerlerin gvenini ka-
zanm eski bir DP'li olarak parti kurmutu.
Balangta "Sosyal Demokrat Parti", "Hr Demokrat Parti" gi-
bi isimler konulmas dnlen partiye 1960 sonras "demokrat"
kelimesinin parti ismi olarak kullanlmasnn yasaklanmas zeri-
ne "Yeni Trkiye Partisi" adn koydular.
YTP'de, rfan Aksu, Hasan Kangal, 27 Mays kabinesinin al-
ma bakan Prof. Cahit Tala, DP dneminin en muhalif retim
yesi Prof. Aydn Yaln, Hikmet Belbez, DP eski milletvekili
Mehmet Raif Aybar, Emekli General Srr ktem, Dr. Esad Eil-
mez de kurucular arasndayd.
Partide ayrca, CHP'nin stanbul valisi, Mazhar Osman'n asis-
tan Fahreddin Kerim Gkay; bir sonraki darbede -12 Mart 1971-
sosyalist olduu iddiasyla cezaevine atlacak Emil Galip Sandal-
c; Yusuf Azizolu; Ali TireFin babas hsan Tirel; Dou Perin-
ek'in babas Sadk Perinek; Samed Aaolu'nun kardei Ner-
25
min Taenberger gibi isimler vard.
Dier yanda AP de, DP'nin ileri bakan Namk Gedik'in ei
Melahat Gedik ile alma, Ticaret ve mar ve skn bakanlkla-
rnda bulunmu Hayrettin Erkmen'in kardei Nizamettin Erk-
men'i listesine almt.
Ama en byk "transferi" YTP yapacakt...
Berin Hanm'n istememesine ramen Yksel Menderes Di-
leri'ndeki grevinden istifa ederek Yeni Trkiye Partisi'ne katld.
Dneme ilikin kitaplarda Ekrem Alican'n mektup yazp Yk-
sel Menderes'i partisine davet ettii yazlmaktadr.
24. l960'l yllarn siyasetine arln koyan Ekrem Alican, kkeni 1873 Selanik emsi
Efendi Mektebi olan ili Terakki Mektebi'nden 1934 ylnda mezun oldu. Olu Yusuf
Alican da ayn okuldan I975'te mezun oldu.
25. Samed Aaolu'nun olu Tekta Aaolu Trkiye sosyalist hareketinin nemli isim-
lerinden biriydi. Tekta Aaolu kardei Mustafa Kemal Aaolu'yla birlikte Aaolu
Yaynevi'ni kurdu. Birok Marksist klasii Trke'ye kazandrd. Bu yaynlar nedeniyle
1971 ve 1975 yllarnda iki kez cezaevine girdi. Yani dede Ahmed Aaolu Bekiraa B-
l ve Malta'da, baba Samed Aaolu Yassada'da, oul Tekta Aaolu ise Ankara ve
istanbul'da cezaevlerini yakndan tand!
O tarihlerde Yksel Menderes'in yaknndaki isim, kuzeni Dr.
Tanju Akmanlar'd (DP Milletvekili Kenan Akmanlar'm olu):
kimiz sabahlara kadar sohbet ederdik, bu sohbetleri yryerek ya-
pardk, Yksel de tpk babas gibi yry yapmay ok severdi. Ne-
den babalarmzn Yassada'da olduklarn analiz etmeye alr, nere-
de hata yaptklarn filan konuurduk. O dnemde Yeni Trkiye Parti-
si'nden teklif geldi, ama bu teklif "gel partiye katl" eklinde deildi,
"gel bamza ge" eklindeydi. Yani Yksel'i oyuna getirdiler; byk
daymn idam edilmesinin ardndan o da zaten partiden ayrld.
Tpk ok partili hayata gei yl olan 1946'da olduu gibi
1961'de de arka arkaya partiler kuruldu: Cumhuriyeti Meslek Is-
lah Partisi, alma Partisi, Memleket Partisi, Trkiye i ve ift-
i Partisi, Mutedil Liberal Parti...
O gnlerde Yassada'dan gelen ac haber bile siyasetin hzn
kesmedi. 17 ubatta Yassada sanklarndan DP'li Bakan Ltfi Kr-
dar kalbinin durmas sonucu vefat etti. 2 6
Bir dier DP'li stanbul milletvekili Yahudi tccar Yosef Salo-
mon Yassadada vefat edenlerden biriydi. (. Nuri Gn-Yaln e-
liker, Masonluk ve Masonlar, 1968, s. 192) DP stanbul milletveki-
li ermeni Dr. Zakar Tarver de vefat etti. Bursa milletvekili Kenan
Ylmaz da hastalanarak len tutuklulardand.
Yassada'da durumalar tm hzyla sryordu.
Durumalardaki ifadeler gazete manetlerine tanyordu.
Ama bir olay, Yassada durumalarn glgede brakt.
Evliyazadelerden birinin "ifaat" ok kiiyi sevindirdii gibi,
bazlarnn da cann yakt...
"Ifaat" Mehmet zdemir Evliyazade
Mehmet zdemir Evliyazade adn unutmu olabilir misiniz;
bir kez daha anmsataym: Berin Menderes'in days Refik Evliya-
zade'nin torunuydu.
Babas Nejad Evliyazade ile Berin Hanm kuzendi.
26. Kerkk doumlu Ltfi Krdar'n yeeni -kz kardeinin olu- ihsan Doramac'dr.
Dier yeeni -kardeinin ocuu- Nemir Krdar New York'taki nl Saks Fift Avenue
maazasnn sahibidir. Boss, Tiffany gibi dnya markalarn satn alp, irketleri byttk-
ten sonra satmasyla tannr. Kemal Dervi, Recep Tayyip Erdoan gibi isimleri Ameri-
kan i dnyasna tantan kiidir. Kardei Nezir Krdar, Eisenhovver Vakf'nn bakanl-
n yapmtr. Prof. Dr. Muvaffak Akman, Yaantmda Hacettepe ve Sonras-Bir Emekli Rek-
trn Anlan adl kitabnda, hocas 1915 Erbil doumlu ihsan Doramac'nn anadili gibi
ibrance bildiini yazmaktadr (1995, s. 193-194).
 zdemir Bey'in annesi Mesude ise, Adnan Menderes'in days-
nn kzyd.
Yani zdemir Evliyazade hem Berin Hanm'n hem de Adnan
Bey'in kuzeniydi.
zdemir Evliyazade'yi tandktan sonra konuya girebiliriz.
Mehmet zdemir Evliyazade 27 Mays 196O' izleyen o scak
gnlerde bir kitap yazd. Ad: Onlar Anlatyorum!
Kitabn giriinde, "Bu kitapta anlattm hadiselerin vesikalar
devlet arivlerindedir" diye yazlyd. nsznde, "MT eski ms-
tearlarndan Behet Trkmen'in bask ve tertiplerine kar ken-
disini koruyan, 27 Mays sonras MlT mstearlna getirilen Zi-
ya Selk'a 27 minnet ve kran'larn sunmas ilgi ekiciydi.
MT 28 grevlisi olduu bilinen Mehmet zdemir Evliyazade'nin
kitabnda siyas deerlendirmelerin yan sra, aile fertleriyle ilgili
aklamalar vard ki, Evliyazadeleri de artan buydu.
Bunlar neler mi ?
Fatin Rd Zorlu'nun eroin ticareti yaptnn Mill Emniyet
Hizmetleri'nce ortaya karlmas; Berin Menderes'in "para ve
mal" hrsn fark eden Gzide Zorlu'nun kendisine srekli hediye
getirdii ve bu sayede Berin Hamm'm Fatin Rd Zorlu'yu hep
koruduu vb.
Mehmet zdemir Evliyazade kuzeni Berin Hanm'dan herhal-
de nefret ediyordu.
Berin Menderes'in ablas Gzin Dlger'den "izmir'in kk de-
rebeyi olarak" bahseden Mehmet zdemir Evliyazade, Berin'in
enitesi Hamdi Dlger ve kardei Kemal Dlger hakknda da
aklamalarda bulunuyordu:
Hamdi Fuad Dlger, Olivier vapur acentesiyle ortak olarak Deniz
Yollar'nm Pire ve skenderiye acenteliklerini ald. Ayn zamanda or-
ta olan kardei Kemal Dlger'le mtereken Sanayi Kalknma Ban-
kas'ndan kredi alarak mehur Dlgerler fabrikasn kurdular. (Meh-
met zdemir Evliyazade, Onlar Anlatyorum, 1960, s. 66)
Bu arada imal edilen makinelerin bozuk olmas Dlger kardeler
iin sorun yaratt. Bozuk makinelerin elden kmas gerekiyordu. (...)
:
"'
27. Ziya Selk 3 haziran 1960'ta balad MAH (MT) mstearl grevini 17 ocak
1961'e kadar srdrd. 29 austos I964'te ikinci kez greve gelen Ziya Selk emekli-
ye ayrld 13 temmuz I96S tarihine kadar grevini srdrd.
28. "Mill stihbarat Tekilat"nn o dnemdeki ad "Mill Emniyet Hizmetleri"ydi. DP ve
27 Mays dneminde MiT'teki ekip kavgalar iin baknz: Ray Pipo (Soner Yaln-Doan
Yurdakul [Doan Kitap]).
Fabrikatrlerce makinelerini acele yoldan satamayan Fuad Hamdi
Dlger, bu arada bo durmuyor, Zira Donatm dare Meclisi reisi olan
Faruk Tunca'yla (Dr. Tevfk Rd Aras'n kz kardeinin olu [S. Y.])
anlayor. Faruk Tunca, Nedim kmen'den (Tarm bakan [S. Y.]) bu
makinelerin Zira Donatm'a alnmas iin emir istihsal ediyor ve bu
makinelerden iki bin adedini tanesini yirmier bin liradan, Zira Do-
natm'a satyorlar. Dlgerler milyonlar cebe indiriyor. Zira Donatm
zarar edecekmi kime ne. (s. 67)
Mehmet zdemir Evliyazade aile dostlar Celal Bayar'n zel
hayatndan da bahsediyordu. "Celal Bayar etesi"nin i kombine-
zonlarn kars Reide Bayar ve akrabalaryla ayarlad ve hsan
Doruk'un Celal Bayar' on drtlk bir "dilber"e k ettii iddias
da ona aitti.
"Celal Bayar etesf'nin Trkiye 'yi igal ettiini ve nemli g-
revlerde akrabalarnn oturduunu syleyen Mehmet zdemir
Evliyazade isimlerini bir bir aklyordu.
Muammer Eri Vita mdr. Haki Erol (bacana) Trk Ticaret
Bankas umum mdr idi. Cabir Selek Garanti Bankas'nda, Zeki
Eri (kaynbiraderi) Mill Reasrans'ta, Turgut Bayar Migros ve Ci-
ba'da... Hele zeyir Avunduk'u (ki hileli iflas mtehasssdr) Ban-
kas'na gelip oturttu. Muammer Eri'in kaynbiraderi Veysi Emre
Anadolu Sigorta irketi umum mdrdr. Bunlar hep Bayar etesi-
nin mensuplardr, (s: 61-62)
Kitapta fotoraflar da vard. Adnan Menderes'le ayn karede
yer alan fotoraflarnn altna "eteyi doru yola getirmek iin
aralanndaydm" diye yazmt!
"anl ordumuz memleketi kurtard. Byle devirleri Allah bir
daha milletimize yaatmasn. bret olsun diye, bunlar halkn gz-
lerine serdim" (s. 25) diyerek neden bu kitab kaleme aldn da
aklyordu.
Evliyazade ailesinin "ele avuca smayan' ocuu Mehmet z-
demir Evliyazade tm yazdklarnn delillerinin devletin arivin-
de olduunu kaydediyordu; ancak ne Fatin Rd Zorlu'nun
"uyuturucu kaaks" olduu, ne de dier iddialar, Yassada du-
rumalarnda konu bile edilmedi.
Birileri "bu yaramaz koca ocuu" kullanm myd?..
Trkiye, davalara bile konu olmayan olaylar tartrken Yass-
ada'daki durumalarn sonuna geliniyordu.
 Bata Ankara olmak zere siyas evrelerde, Yassada'dan idam
karan kp kmayaca tartlmaya balanmt. zellikle DP Menderes hakknda olumsuz birka cmle, Adnan Menderes ile
evrelerinin "Asamazlar, asarlarsa, dnya ayaa kalkar" laflan as-
kerleri kkrtyordu.
Bu arada 1961 Anayasas iin referandum yapld. Muhalefetin
'"Hayr'da hayr var" propagandasna ramen yzde 39,6'ya kar,
yzde 60,4 "evet" oyuyla Anayasa yrrle girdi. zmir, Manisa,
Aydn, Denizli, Sakarya, Ktahya, Bolu, Samsun, Zonguldak ve
orum'da "hayr" oylan yzde 50'nin zerindeydi!
Berin Hanm "rejimin yeniden kurulduu" o dnemde kirac-
lktan kurtuldu, Greme Soka'ndan Kavakldere Tahran Cadde-
si'nde Arman Apartman'ndaki kendi dairelerine tandlar.
Tek sevindirici haberi o gnlerde aldlar. Dandan ortaokul bi-
tirme snavlarna giren Aydn Menderes tm derslerinde baar
gstererek mezun olmutu.
Aydn Menderes baanl bir renciydi. Bir gn Dr. Tevfk R-
d Ara, Aydn Menderes'in bilgisini snamak istedi: "Syle baka-
lm Aydn, dnyann en kk denizi hangisidir?" Aydn Mende-
res, "Marmara Denizi" yantn verdi. Tevfk Rd Ara, "Hayr"
diyerek, doru yantn "Azak Denizi" olduunu syledi. Aydn
Menderes srar etti. Bahse girdiler. Kazanan Aydn Menderes ol-
du. Dr. Tevfik Rd Ara, Aydn'a top eklinde bir dnya harita-
s hediye etti. Bu harita hl Aydn Menderes'in alma masas-
nn zerindedir...
Kavakldere'deki evinde Berin Hanm oluyla birlikte ya-
yordu. Dileri Bakanl'ndan emekli olan aabeyi Samim zmir'e
dnmt. Ablas Gzin de zmir'deydi. Ankara'da kimsesi yoktu.
stelik iki oluyla problem yayordu.
Ne yaptysa olu Yksel'i, stanbullu Yldz Hanm'dan ayra-
mamt. Yksel Menderes, kuzenleri Dr. Tanju Akmanlar ve ga-
zeteci Sevin Zorlu'yla birlikte sk sk stanbul'a gidiyordu. de
ailelerinin yaramaz ocuklaryd!
Mutlu Menderes ocukluunda olduu gibi yine iekapankt.
Geceleri hl uyuyamyor, evin iinde volta atyordu. Okuduu
niversitenin muadili olmad iin Siyasal Bilgiler Fakltesi'ne
birinci snftan balamt.
Okul arkada Mnevver'e ilgi duyuyordu.
Annesine en yakn ocuk Aydn'd. Aydn Menderes tam Berin
Hanm'n istedii gibi bir ocuk olmutu.
Berin Menderes, bu kank gnlerde aksatmadan hemen her
gn Yassada'ya, eine mektup yazyordu.
Bu mektuplarda hep moral vard. Sadece bir seferinde, Edhem
Berin Hanm' o gnlerde bile kavga edecek duruma getirdi. Ad-
nan Menderes hl dostunu koruyordu; Edhem Menderes'in, "ha-
tra defteri" Yassada durumalarnda en byk delil olarak kulla-
nlmasna ramen!
Adnan Menderes, Edhem Menderes konusunda neden bu ka-
dar hassast?
En byk delil hatra defterleri
Sadece Edhem Menderes'in hatrat deil, Refik Koraltan'n,
Semi Ergin'in ve Nedim kmen'in einin gnlkleri ile Abdullal
Aker'in Bakanlar Kurulu toplantlannn notlan Yassda duruma-
lannn en nemli delilleri arasndayd. (Ticaret ve Devlet bakan-
l yapan Abdullah Aker'in olu nder Aker, Adnan Menderes'in
halasnn torunu Glden Akmanlar'la evliydi.
Refik Koraltan 30 aralk 1959 tarihli gnlne bakn ne yaz-
mt:
Fatin Rd Zorlu'nun zorlayarak kurmak istedii hrszlk ebe-
kesinin korkun manevras devam ediyor. Adnan (Menderes [S. Y.])
bilmeyerek bu hrszlk ebekesinin kurucusu oluyor.
Koraltan, 9 ocak 1960 tarihli gnlnde ise iddiasna tank gs-
teriyordu:
Bugn Meclis Riyaset makamna Mkerrem Sarol geldi. Umum
hasbhal srasnda ok dikkate deer szler syledi: "Fatin Rd
Zorlu artk hibir devirde grlmemi bir hrszlk ebekesi kurdu."
Nedim kmen'in eine ait hatra defterinin 14 aralk 1955 ta-
rihli sayfasnda yine Zorlu'yla ilgili iddialar vard:
Dviz Komisyonu bal bana bir lemdir. Bata Maliye vekili oldu-
u halde Bavekil Yardmcs Fatin Rd Zorlu, Ticaret Vekili Yrcah
ve hempalar yle bir atl atldlar ki btn Trkiye gnlerce bu de-
dikoduyla alkaland durdu. Birisi kardei ve bacanan Karun yapt.
Dieri bir bakkaln oluydu, milyoner oldu. Zorlu vaktiyle Dr. Tevfik
Rd'nn kzn almt. Paris'te saray gibi evinde hanm ile kz otu-
ruyor. Kendisi de burada Vesamet denilen metresiyle resmen kordip-
 lomatiin davetlerine gidiyor, herkesin iinde pp seviiyor. Kars
bavekilin karsyla teyzezade olduu iin bu mertebeye kmt.
Gnlkleri yazanlarn DP iindeki Fatin Rd Zorlu'nun mu-
halifleri olduunu unutmamak gerekiyor...
Evet DP'lilerin Zorlu'yu sevmedikleri Yassada durumalarnda
da ortaya kt. Zorlu'nun kou arkada Sebati Ataman eine
yazd mektupta, "Kaderimin zalim cilvesi beni, yzlerce kii
arasnda en sevmediim adamla ayn odaya drd. Bunun ka-
dar da asab ykan, insan deli eden hibir ey olamazm meer.
Dn: herif daima, gece gndz karmda. Her hali diken gibi
batar. Uykuya dahi kaamazsn..."
Sebati Ataman daha sonra kendi isteiyle koutan alnd...
Davalar srerken gndemi igal eden bir konu daha vard. 0
da Fatin Rt Zorlu'nun yapt tm ilerden yzde 10 aldyd.
ok konuulmasna karn bu konu Yassada davalarna yansma-
d. Yalnzca sylenti olarak kald.
Ve 15 austos 1961 gn durumalar bitti.
Mahkeme heyeti kararm bir ay sonra verecekti. Bu arada aile-
lerin sanklarla grmesi iin yeni bir onay kt.
Berin Hanm, oullan Yksel, Mutlu ve Aydn' yanma alarak
Yassada'ya gitti. 22 austos 1961'deki grme ok duygusal geti.
Bata Adnan Menderes olmak zere hibiri gzyalarna hkim
olamad. Adnan Menderes, oullarna tek tek sarlp alyordu. On-
lar ise srekli babalarnn ellerini pyorlard. Alamaktan konu-
madlar. Elli dakikalk sreyi neredeyse alayarak tamamladlar.
Yassada'mn her kesi ok dramatik grntlere sahne olu-
yordu...
Gzide Zorlu, Rfk Zorlu, Emel Zorlu ve Sevin Zorlu'nun, Fatin
Rd Zorlu'yla grmesi gzyandan ok kzgn konumalarla
geti. Grme srasnda, Fatin Rd Zorlu zellikle lo bir ke-
de oturmutu ve gznde siyah renkli gzlkler vard. Emel Zorlu
kocasnn gzndeki morluu fark etmiti; ne olduunu sorduun-
da, Fatin Rd Zorlu, voleybol izlerken top arptn syledi.
Zorlular olanlar anlamlard. Zaten herkese grme izni a-
buk kmasna ramen onlar hayli uratrmlard. Mesele anla-
ld. Fatin Rt Zorlu dayak yemiti.
Gzide Zorlu masa banda bulunan iki subaya bakp sinirli bir
ekilde beddua ederek, "Bu ktl yapanlarn elleri krlsn"
dedi. Fatin Rd Zorlu ise srarlyd, centilmen insanlarn adam
dvmeyeceini syleyerek zerinde durulmamas gerektiini
syledi. Tatszl Sevin Zorlu bozdu, nianlandn syledi. Ba-
bas, "Evde kalmaktan kurtuldun" diye espri yapt. "Evlenmek
iin tabi senin kn bekliyoruz" deyince, zgn bir ifadeyle,
"Tabi tabi..." diye yant verdi.
Grme sonunda Gzide Zorlu, Cumhurbakan Cemal Gr-
sel'e protesto mektubu gnderdi...
Kararlar aklanyor
Menderesler, Zorlular ve Evliyazadeler merakla 15 eyllde ak-
lanacak karar bekliyorlard.
Bu arada Yassada sanklar hakknda karar verecek Yksek
Adalet Divan almalarn Heybeliada'da byk bir gizlilik iin-
de srdryordu.
Ve 15 eyll 1961.
nce avukatlar duruma salonuna alnd. Salonun orta yerinde
20'ye yakn sandalye vard. Avukatlar ard. Halbuki sank say-
s 600'e yaknd.
Ayn aknlk dinleyici blmnde oturanlarda da vard.
Sanklar, sank yaknlar ve avukatlarn dnda, zabt ktipleri,
raportrler krsnn nnde yerlerini aldlar. Yanlarnda bu kez
stanbul Radyosu'ndan bir spiker vard. Onun neden bulunduu
az sonra anlalacakt.
Herkes sanklar beklerken, salona nce mahkeme heyeti gir-
di. Mahkeme Bakam Salim Baol bunun nedenini hemen akla-
d: sank says fazlayd, bu nedenle salona onar kiilik heyetler
halinde alnacaklar, karar okunduktan sonra onlar kacak, dier
on kiilik grup gelecekti.
Gruplar halinde kararlan okumak diye bir usul yoktu. Karann
sanklara gruplar halinde okunmasnn nedeni sonradan anlala-
cakt: sanklar kendi aralannda karar almlard; hkm ne olur-
sa olsun, kararlann sonunda "stiklal Mar"n okuyacaklard.
Sanklarn mahkemedeki tavnn renen Yassada Komutanl-
durumu mahkeme heyetine bildirmi, onlar da byle bir yn-
tem belirlemilerdi!
lk grup geldi. nde her zaman olduu gibi Celal Bayar vard.
kinci srada Adnan Menderes'in olmas gerekiyordu, ama Men-
deres yoktu.
Celal Bayar' son kabinenin Babakan Yardmcs Meden Berk,
Devlet Bakam zzet Akal, Adalet Bakan Celal Yardmc, Mill Sa-
vunma Bakara Edhem Menderes, Dileri Bakan Fatin Rd
Zorlu, Maliye Bakan Hasan Polatkan, Mill Eitim Bakan Atf
verilmiti. Dierleri beraat etmiti.
Benderliolu, Bayndrlk Bakan Hayreddin Erkmen, Gmrk ve
Bu arada mahkeme salonunun hemen dnda bulunan asker-
Tekel Bakan Hadi Hsmen, Tarm Bakan Nedim kmen, Ulatr-
ler, sanklann aldklar cezalara gre snflandrma yaptlar.
ma Bakan Semi Ergin, Basm Yayn ve Turizm Bakan Haluk a-
dam cezas alanlar elleri arkadan kelepelenip zel bir bara-
man, Sanayi Bakan Sebati Ataman, Devlet Bakan Abdullah Aker,
kaya, mebbet hapis cezas alanlar elleri nden kelepelenip ay-
TBMM Bakan Refik Koraltan, TBMM bakan vekilleri Agh Ero-
n bir barakaya ve dier hapis cezas alanlar kelepelenmeden
zan, ibrahim Kirazolu ve lhan Sipahiolu takip ediyordu.
baka bir barakaya konuldu. Saylar az olmakla birlikte beraat
Evet Adnan Menderes yoktu! Peki neredeydi ?
edenler, apar topar, avukattan ve az sayda sank yaknn getiren
Yoklamalar yapld.
Fenerbahe vapuruna gnderildi...
Ardndan Salim Baol kararn gerekesinin hazrlandn, an-
dam hkmlleri ve mebbet cezas alan 45 kii hcumbota
cak imdi yalnzca hkm fkrasnn okunacan syledi ve ka-
bindirilerek mral Adas'na gtrld.
rarlar nde bulunan spikere uzatt.
Ceza alan bakanlar, milletvekilleri Kayseri Cezaevi'ne, dierle-
Yasa gerei sanklar hkmleri ayakta dinlemek zorundadr;
ri ise Adana Cezaevi'ne nakledildi...
mahkeme bakan Salim Baol sanklarn kararlar oturarak din-
Adnan Menderes'in daysnn torunu DP zmir Milletvekili Sa-
leyebileceklerini syledi.
dk Giz'in, 5 yl hapsine, 1 yl zmir'de Emniyet Mdrl gze-
Spiker eline verilen hkmleri okumaya balad.
timinde mecbur ikametine ve 182 lira 50 kuru maktu har de-
lk hkm giyen isim Celal Bayar'd. Trk Ceza Kanunu'nun
mesine karar verilmiti.
146/1. maddesi gereince idama mahkm olmutu. Celal Bayar
Adnan Menderes'in halasnn olu DP Antalya Milletvekili Ke-
idam kararn duyunca, iyi iitmesi iin verilen kulakl yannda
nan Akmanlar ise, 10 yl hapis, mr boyu kamu hizmetlerinden
bulunan bo sandalyeye frlatt!..
mahrumiyet, mallannn ynetimi iin 3 yl 4 ay vasi tayinine ve
Keza Adnan Menderes iin de karar aynyd: idam!
200 lira maktu har alnmas cezasna arptnlmt.
Fatin Rd Zorlu... dam! (Ek'e baknz.)
Durumalara verilen le arasnda gazeteciler Adnan Mende-
Spiker kararlar hzlca okumaya devam ediyordu; salonda bu-
res'in durumu hakknda bilgi aldlar: intihara teebbs etmiti!..
lunanlar kulaklarna inanamyordu.
Gece 04.00 sulannda, kendisine uyumas iin verilen uyku hap-
Yksek Adalet Divan, Bayar, Menderes, Zorlu ve Polatkan'
larn dilinin altnda tutmu, ardndan da, biriktirdii haplan yu-
oybirliiyle idama mahkm etmiti.
tarak lmek istemiti.
Refik Koraltan, Rd Erdelhun, Baha Akit, Bahadr Dlger,
Nbetilerin uyumasmdaki anormallikten phelenmeleri ze-
Zeki Erataman, Agh Erozan, Emin Kalafat, Osman Kavrakolu,
rine olay ortaya kmt. Haberin renilmesiyle Yassada bir an-
brahim Kirazolu, Nusret Kiriolu ve Ahmet Hamdi Sancar hak-
da hareketlenmiti. Herkes panik iindeydi. Doktorlar midesini
knda oyokluuyla lm cezas verilmiti.
ykamlar, koluna serum takmlard.
15 idam karar kmt.
Hakknda idam karan verilmi sabk babakan Adnan Mende-
Tesadf m: 1926'da Atatrk'e yaplmas planlanan suikastn
res'i yaatmak iin herkes var gcyle aba sarf ediyordu.
zmir'deki dava sonucunda da 15 idam karan kmt! Onlarn
Adnan Menderes kararlann akland 15 eyll uyuyarak ge-
14' aslm biri intihar etmiti...
irdi.
Yassada'da 15 idam karan km; karar 14'nn yzne okun-
16 eyll gn saat 08.00 sulannda kendine gelebildi.
mu, biri ise intihar ettii iin salonda bulunamamt!..
Adnan Menderes komadan ktnda, iki arkada Fatin R-
lk grubun kararlan okunduktan sonra, yine Celal Bayar nde
d Zorlu ve Hasan Polatkan ebed yolculuklanna kmlard...
olmak zere DP'liler salondan karld.
mral Adas'na getirilen 45 kiiden 14' ayn hcrelere kon-
Sank gruplarndan biri girip dieri kyordu.
mutu.
15 idamn ardndan, 31 sana mr boyu hapis cezas, 418
Ankara'dan gelecek karann beklenildiini bilmiyorlard.
sana ise 6 ay ile 20 yl arasnda deien eitli hapis cezalan
damlar konusunda son sz Mill Birlik Komitesi syleyecek-
 Balang-biti Oturum
Sank Dava ad iddia tarihi says Sonu

Adnan Menderes 6-7 Eyll Halk istanbul'da yaayan Rumlara kar ayak- 20 ekim- 5 ocak 20 Her ikisi de mahkm oldu. Ad-
Faln Rd Zorlu landrmaya azmettirmek can ve mal zararna nan Menderes'in 6 yl hapsine ve
sebep olmak. 375 lira ar para cezas demesi-
ne karar verildi.

Adnan Menderes Bebek Gayri meru ocuunu ldrmeye azmettirmek. 31 ekim- 22 kasm 7 Beraat etti.

Adnan Menderes Ali Ipar Davada ad geen armatr Ali tpar da dahil ol- 15 kasm-19 ocak l'er yl hapse mahkm oldular.
Fan Rd Zorlu mak zere dviz yasasn ihlal etmek

Adnan Menderes rtl de- Babakanlk rtl deneini yasalara >ykn 25 kasm- 2 ubat 13 Mahkm oldu. akrbeyli iflli-
nek kullanmak. i'ne haciz kondu ve bankadan
2 000 lira ekme haklar kaldrld.

Adnan Menderes Radyo Devlet; radyosunu siyas karlar iin kullan- 29 kasm -26 aralk 6 Mahkm oldu.
mak, muhalefete radyo kullanm hakkn ver-
meyerek Anayasa'y ihlal etmek.

Adnan Menderes Topkap 4 mays 1959'da Topkap'da smet inn'ye su- 2 aralk-17 nisan 24 Mahkm oldu.
Olaylar ikast dzenlemek amacyla halk kkrtmak.

Adnan Menderes anakkale iki muhalif milletvekilinin seyahat zgrl- 27 aralk-10 mart 13 Mahkm oldu.
Olay n kstlamak

Balang-biti Oturum
Sank Dava ad ddia tarihi says Sonu

Adnan Menderes Kayseri smet nn'nn seyahat zgrln kstla- 9 ocak-20 nisan Mahkm oldu.
Olaylar mak.

Adnan Menderes Demokrat. Halk Demokrat zmir gazetesinin matbaasn 12 ocak- 5 mays 16 Mahkm oldu.
zmir tahrip etmeye tevik etmek.

Adnan Menderes stimlak Da- stanbul'da birok vatandan mlknn be- 17 nisan- 21 haziran 13 Mahkm oldu.
vas delini tam olarak demeden istimlak etmek.

Adnan Menderes Vatan Cep- Kurulan rgt bir baka snf zerinde bask 27 nisan- 21 haziran 14 Mahkm oldu.
hesi arac olarak kullanmak.

Adnan Menderes Anayasa'nn Yassada davalarnn arasndaki en nemli da- 11 mays- 5 eyll 54 Mahkm oldular.
Fatin Rd Zorlu ihlali va. CHP'nin mallarna el konmas, Krehir'in
ile yaplmas, yarg bamszlnn ihlali,
1954-1957 seim kanunlarnn demokrasiye
aykr olarak deitirilmesi, Tahkikat Komis-
yonu'nun kurulup olaanst yetkilerle dona-
tlmas, yetkilerle Anayasa'nn kaldrlmasna
yeltenilmesi ve gsteri-toplant hakkn kst-
layan kanunlann karlmas.

Adnan Menderes niversite istanbul ve Ankara'da kanuna aykr olarak 2 ubat-27 temmuz 54 Mahkm oldular.
Fan Rd Zorlu Olaylar niversite basmak, halka ate amak ve kanu-
na aykn skynetim ilan etmek.

ti. MBK yesi askerler sanklar hakknda tek tek oylama yapt.
Celal Bayar, Adnan Menderes, Fatin Rd Zorlu ve Hasar Polat-
kan'n idamlarn onayladlar. Ancak Celal Bayar yetmi sekiz ya-
nda olduu iin ya haddinden cezas mebbet hapse evrildi.
Celal Bayar' ipten, Genelkurmay Bakan Orgeneral Cevdet
Sunay kurtarmt. "Yetmi sekiz yandaki bir adam asarsak bu-
nu dnyaya anlatamayz" demiti!
Cevdet Sunay bu tavrnn karln AP'nin desteiyle, 28 mart
1966'da cumhurbakan yaplarak alacakt! Tutsakln ne oldu-
unu herhalde en iyi Cevdet Sunay biliyordu, nk 1918'de M-
sr'da ngilizlere esir dmt...
Dier idam mahkmu 11 sann cezas da mebbet hapse ev-
rilmiti.
Ancak kararlar hi de kolay alnmamt. Silahl Kuvvetlerin
gen subaylar idamlarn tmnn infaz edilmesini istiyordu. Bu
nedenle Imral Adas'na 200'n zerinde subay gelmiti. Ortalk
gergindi. Yassada Komutan Yarbay Tark Gryay, mral'ya gidip
gen subaylarla grme yapt. kna etmiti.
ilk sehpaya kan Zorlu oldu
mral Adas'nda idam sehpasna ilk kan isim Fatin Rd
Zorlu oldu.
Hcrenin kaps aldnda soukkanllkla sordu: meledi. lmesini de bilmiti!..
"Benden mi balyorsunuz?"
Cevap alamad, iki gardiyan koluna girdi. Sessizlik iindeki ko-
ridorun ortasnda merdivene alan kapya yneldiler ve dar
ktlar. Havada hi yldz gzkmyordu, hava kapalyd. rper-
tici bir karanlk vard.
Rzgrn ve dalgalarn dnda ses yoktu...
Adada bir de, DP'li Agh Erozan'n yksek sesle okuduu Ba-
kara Suresi duyuluyordu...
Bagardiyann odasna geldiklerinde kelepeleri ald. Abdest
almak ve din vazifelerini yerine getirmek istedi. Basavc Altay
Egesel, Yassada Komutan Tank Gryay ve dier grevliler na-
mazn klan Zorlu'yu beklediler...
Ailesine mektup yazmak istediini syledi. Kalem kt bu-
lundu. Ancak Zorlu'nun gzl yoktu. Dier eyalaryla birlik-
te ailesine verilmek zere alnmt. Odada bulunanlarn gzlk-
leri denetildi ama hibiri uygun deildi. "Zarar yok" dedi ve b-
yk harflerle son mektubunu yazd:
551
Anneciim, Emelciim, Sevinciim ve Aabeyciim,
imdi Cenab Hakk'n huzuruna kyorum. Sakinim. Huzur iinde-
yim. Benim iin zlmeyin. Sizlerin de sakin ve huzur iinde yaama-
nz beni daima msterih edecektir. Bir ve beraber olun. Allah takdira-
t byle imi. Hizmet ettim ve erefimi daima muhafaza ettim.
Anne, siz sevdiklerimi muhafaza edin ve Allah'n inayetiyle onlarn
huzurunu temin edin. Hepinizi Allah'a emanet eder, tekrar zlmeme-
nizi ve hayatta berdevam olarak beni huzur iinde brakmanz rica
ederim.
Allah memleketi korusun.
Fatin Rd Zorlu
Arkasna imzasn att zarf kapatp savcya uzatt. Sra idam
gmleini giymesine gelmiti. Elleri arkadan kelepelendi.
"zgn deilim arkadalar" dedi, kimsenin zlmesinin gerek-
mediini, bu milletin tarihinde aslan ne ilk ne de son vekil olaca-
n syledi. Bir istei vard, kravatn takmak istiyordu. Yasa ge-
rei (!) imknsz olduunu sylediler. Glmsedi.
Yrd, kimsenin yardm olmakszn sehpaya kt. Cellatlar
harekete geecekleri srada, "Acele etmeyin" dedi ve infaz savc-
sna dnd. "Msaade ederseniz iimi kendim halledeyim" dedi.
Sandalyeye kt. Sessizce yal ilmein boynuna geirilmesini
bekledi. "Allahsmarladk" deyip altndaki sandalyeyi kendisi tek-
16 eyll, saat 02.57...
Ve...
On dakika sonra Hasan Polatkan idam edildi...
Ve Evliyazadelerin bir damad daha...
mral Adas'nda infazlar srerken, Yasada'da idam mahkmu
Adnan Menderes'i hayata dndrme mcadelesi btn hzyla s-
ryordu.
abalar sonucu Menderes ancak 16 eyll gn saat 08.00 sula-
rnda kendine gelebilmiti. Yirmi sekiz saattir uykudayd.
Komadan km, ancak oku atlatamam; sorulara cevap vere-
miyordu. lk sz, "Bana ne oldu ?" sorusuna kimse yant vermedi.
Yatanda oturmak istedi, yanndakilerin yardmyla dorula-
bildi; ancak bir iki dakika sonra yine yatmak istedi, kalknda ol-
duu gibi yardmla uzanabildi yataa. Cansz gzlerle etrafna ba-
kyordu.
 Et suyu orba iirildi. Sonra yatann iinde bir eyler arama-
ya balad. Ne aradn sordular. "Ykselciim'e yazdm mektu-
bu" dedi. Bulup verdiler. Katlayp yastnn altna koydu.
Kou sorumlusu Yzba Kzm akr'dan sigara istedi; Dr. Ga-
lip Bozalolu izin vermedi; komadan yeni kmt ve cierleri tah-
ri olabilirdi!
Adnan Menderes, bacana Fatin Rd Zorlu ve olu gibi sev-
dii Hasan Polatkan'n idam edildiini hl bilmiyordu...
mral'daki infazlar radyodan verilmeye baland.
stanbul...
Sevin Zorlu:
16 eyll gn babaannem Gzide Zorlu'nun stanbul Taksim'deki
evindeyiz. Annem var, bir de adiye Halam var. Kararlarn temyiz edi-
leceini, ne bileyim, mebbet hapse evrileceini bekliyoruz.
Sabah kalktm, her zaman yaptm gibi radyoyu atm. Ve don-
dum kaldm, babam... Babam idam edilmiti...
Sonra... Sonras inann yok.
Ankara...
Berin Hanm sabah gazeteleri atnda enitesi Zorlu ile Hasan
Polatkan'n lm haberlerinin yannda, ei Adnan Menderes'in de
burnunda bir serum bulunan, gzleri kapal fotorafn grnce
dehetle irkildi. Ei intihara teebbs etmiti. Ne yapacan bile-
medi. Artk gc kalmamt, sandalyeye ylp kald. Konumuyor,
ellerinin titrettii gazeteye ylesine, donuk gzlerle bakyordu.
Tek bir konuya kitlenmiti: kocasnn idam edilmesini nleme-
liydi ! Aklna nce CKMP Genel Bakan Osman Blkba geldi,
ona gitti.
Blkba zgnd, yapacak pek bir hareketin kalmadn
syledi.
Ve gidilecek son kii smet Paa'yd.
Pembe Kk'e telefon etti. Mevhibe nn'yle konutu. Sonra
olu Aydn Menderes'i alp alelacele Pembe Kk'e gitti.
Berin Hanm smet Paa'yla grrken kk Aydm da onlar
izliyordu. Berin Hanm alyordu, "Kurtarn!.." diye yalvanyordu.
Mevhibe Hanm da gzyalann tutamamt. smet Paa akn g-
rnyordu. Askerlere sz geiremediine haramlar inandrmak is-
tiyordu. 29 smet Paa, MBK Bakan Cemal Grselle, Genelkur-
29. Ne hazin... Selanikli Cavid Bey'in ei liye Hanm kocasnn idam edilmemesi iin 25
austos 1926'da Babakan ismet Paa'ya telgraf ekmiti! Cavid Bey telgraftan bir gn son-
ra idam edilmiti, ismet inn benzer sahneyi otuz be yl sonra bir kez daha yayordu.
may bakanyla, Dileri bakanyla, hepsiyle konumutu.
ABD Bakan John F. Kennedy, ngiltere Kraliesi II. Elizabeth,
Fransa Devlet Bakan de Gaulle, Pakistan Devlet Bakan Eyb
Han, infazlarn durdurulmas ynnde mesajlar yollamlard.
Ama i sanki inada binmiti.
Berin Hanm rpnyordu.
Dakikalar hzla geiyordu...
mral...
On iki ayr hcredeki idam sanklar birbirlerine seslenerek ki-
min idam edildiini renmeye alyorlard.
leye doru Komutan Tark Gryay, hepsini bir odada topla-
d, idam edilmekten kurtulduklarn, cezalarnn mebbet hapse
evrildiini syledi ve odadan kt.
Odada t kmyordu. Sessizlii Celal Bayar bozdu: "Arkada-
lar, aramzda kim var, kim yok?"
Fatin Rd ve Hasan Polatkan'n olmadm anladlar...
Birden nasl bir sondan kurtulduklarn anlayan bazlar hk-
ra hkra alamaya balad. Celal Bayar metanetlerini korumala-
rn syledi. Hapishanede uzun sre kalmayacaklarn belirterek,
herkese moral vermeye alt. Ama yllarn komitacs bile bu
konumay yaparken titremesine engel olamyordu...
Yassada...
Hcresinde yatmakta olan Adnan Menderes'i mral'dan gelen
Komutan Tark Gryay ve yannda getirdii Edhem Menderes zi-
yaret etti.
Adnan Menderes, kurtulursa akrbeyli iftlii'ne gidip ine
ay'nn kenannda bulunan st aalarnn altna oturacan
ve bir daha siyasetle ilgilenmeyeceini syledi...
Adnan Menderes'in son grd yakn Edhem Menderes ola-
cakt... kisi de idamlardan haberli deildi.
Anlardan bahsetmeye baladlar. Scak sohbeti Komutan Ta-
nk Gryay bozdu. Tedavisi iin Deniz Hastanesi'ne gtrlecek-
ti, bu nedenle hemen hazrlanmalyd. Edhem Menderes'in yard-
myla hazrland.
Yassada'dan ayrlrken Komutan Gryay'a bir ricada bulundu:
"Berin Hanm'dan gelen mektuplar hastaneye iletir misiniz ?"
Hcumbota bindi. Yannda askerler vard. Bu botun yaklak
bir buuk mil ardndan bir dier hcumbot geliyordu.
Basavc Altay Egesel bu motorun iindeydi...
 Hcumbot Imral'ya geldi. Adnan Menderes Deniz Hastanesi'ne Yirmi nc blm
gidilmeyeceini anlamt, idam edilecei aklna gelmi miydi?..
Belki. Ama yasa gerei idamlarn cezaevinde, sabaha kar ya- 26 eyll 1961, Ankara
plmas gerekiyordu. htilal gcn yasalardan almyordu !.. 3 0
Bir gn nce Zorlu ve Polatkan'n bulunduu odaya alnd. H-
km yzne kar okundu.
"Bugn ayn ka?" diye sordu. "17 eyll pazar" dediler. Kendi-
siyle beraber kimlerin hkmlerinin tasdik edildiini sordu.
Savc Egesel nce tereddtte kald. Sonra, "renince ne ola-
cak Adnan Bey?.." dedi. Menderes'in yznde buruk bir tebes-
sm belirdi, "renirsem ne olur..." diye yant verdi. Savc Ege-
sel, "Zorlu ve Polatkan" dedi.
Konumad, hibir ey sylemedi... Adnan Menderes'in idamnn zerinden ksa bir sre gemiti.
Kapnn kenarnda bir koltua oturtuldu. Elleri kelepelendi.
Kapnm zili alnd.
Yakasna hviyeti de asld. Fotoraf ekildi.
Aydn Menderes at. Karsnda polis memurunu grnce a-
Usul gerei arzusu olup olmad soruldu. Sigara istedi. Yenice
rd. Annesine seslendi. Berin Hanm, konumadan kendilerini
sigaras tiryakilii vard, bir adet Yenice sigaras verildi.
szen polise, "Buyur evladm" dedi. Polis memuru kendine geldi.
Din telkin iin hocalar kardaki odada hazr bulunuyordu.
"Kusura bakmayn, yasa byleymi" diyerek elindeki kd gs-
Hocayla tek bana kalmak istedi ama yasalar buna izin vermi-
terdi: "idam cezas infaz edilen kiinin evine hkmn bir sureti
yordu. Bunun zerine, hocayla heyetin huzurunda yan yana gel-
aslrm, bunu kapnza asmak zorundaym."
di, ama din telkin istemedi. Tvbe duasna katld. Hocann ar
Berin Menderes soukkanlln koruyarak, "As olum, Adnan
ar ve tek tek sralad kelimeleri tekrar etti.
Bey'i asan sen deilsin ki, niye ekinip zlyorsun" dedi.
Duann ardndan son szleri, "Hayata veda etmek zere oldu-
Polis, evlerinin kapsna idam hkmn asp gitti...
um u anda devletime ve milletime ebed saadetler dilerim. Bu
Ve yine yasa gerei, infaz iin harcanan ipin, idam gmleinin,
anda karm ve ocuklarm efkatle anyorum. Hepinize teek-
cellatn, imamn ve o gn yiyip itiklerinin paralann da demek
kr ederim. Vazifenizi yaptnz ve zahmet ettiniz" oldu.
zorundaydlar...
infazn yaplaca bahe 150 metre uzaklktayd. Kapdan -
Onu da dediler!
karken savc Egesel'e dnd, "Hi kskn deilim" dedi.
Berin Menderes anlamt: hayat boyunca "idam sehpasyla"
Darda yamur balamt.
birlikte yaayacakt. Nereye gitse, kiminle konusa yannda hep
Yannda iki gardiyan vard. Yolun iki yanma yirmier adm
o "idam sehpas" olacakt!
arayla askerler dizilmiti. Yol arnavutkaldnmyd. Yava admlar-
ok deil birka gn sonra bu kez Adnan Menderes'in eyala-
la yryordu. Ba yine eikti.
rn teslim etmek iin bir polis geldi. Gmlekleri, havlular, pija-
Yolun dnemecinde ban kaldrd ve idam sehpasyla kar-
mas, tespihi; ksacas Yassada'da kulland tm eyalar paket
lat. Bir an durdu ve bakt...
yaplp gnderilmiti. Berin Hanm einin eyalarn byk bir
Saat 13.30'du.
zenle kutudan kard, koklad, tekrar katlad ve dolabna kal-
Doktor Nzm ile Fatin Rd Zorlu'dan sonra Evliyazadelerin drd. Berin Menderes yalnzca bir eyay dierlerinden ayr tuttu.
bir damad daha idam sehpasnda can vermiti... O da Adnan Menderes'in alyansyd. Berin Hanm bu yz par-
Bu, Evliyazadelerin yaayaca ne yazk ki son ac olmayacakt... mana gre klttrerek lene kadar tad.
Trkiye tarihinde Berin Menderes kadar aclar ekmi ka ka-
30. Adnan Menderes'in bir gn sonrann sabah beklenmeyip le saatlerinde idam
edilmesinin nedeni olarak, bata ingiltere kraliesi olmak zere Avrupa devletlerinin dn vardr ?
Zorlu ve Polatkan'n aslmalarndan sonra var gleriyle Trkiye'ye bask yapmalar gs-
terilmektedir.
 Kk bir ocukken babas Yemiizade izzet Efendi'nin akl
hastal srecine ve lmne tanklk etti.
Enitesi Doktor Nzm'm idamn ve teyzesi Beria'nn ruhsal
bunalmlarn grd.
Babakan ei oldu. ltifatlara bouldu...
nce kk enitesi Fatin Rd Zorlu'nun, ardndan einin
idamm yaad.
Ne yazk ki acs bitmedi...
15 ekim 1961'de genel seimler yaplacakt. Yeni Trkiye Parti-
si'nin milletvekili sralamasnda Aydn'dan liste ba olan Yksel
Menderes, babasnn idam zerine 20 eyllde adaylktan ekildi-
ini aklad.
Ama siyasetten uzak duramayacakt. Drt yl sonra 10 ekim
1965'te yaplan genel seimlerde AP Aydn milletvekili olarak
Meclis'e girdi.
Yani, be yl aradan sonra, TBMM'de yine bir Menderes vard.
12 ekim 1969'da yaplan genel seimlerde Yksel Menderes yi-
ne Aydn'dan AP milletvekili seildi. Ama artk AP ile eski DP'lile-
rin yollar yava yava ayrlyordu. yle ki, seimlerden nce Ce-
lal Bayar DP'li semenlere hibir partiye oy vermemeye ard.
18 aralk 1970'te Celal Bayar'm kz Nilfer Grsoy, Samed Aa-
olu'nun ei Neriman Aaolu ve Adnan Menderes'in iki olu Yk-
sel ve Mutlu Menderes'in de aralarnda bulunduu kurucular, De-
mokratik Parti'yi kurduklarn akladlar. Aydn Menderes de DP
Aydn il bakan oldu. Menderes'in olu da politikaya girmiti!
DP, 256 milletvekili bulunan AP'yi Meclis'te ounluu ancak
bir milletvekiliyle salayabilecek duruma drd. AP milletve-
killeri ardardna DP'ye geiyordu.
Drt ay sonra 12 mart 1971'de asker darbe oldu!..
Yksel Menderes sadece siyas hayatnda deil, zel yaamn-
da da frtnalar yayordu. pek Kumbaracba'n ilk grdnde
ok beenmiti. pek daha lisede okuyordu, buna ramen Yk-
sel'in Yldz Hanm dnda bir kz beendiini renen Berin Ha-
1
nm, pek'i babas efik Kumbaracba ve annesi Vuslat (Mu-
kara) Hanm'dan istedi. Babas efik Bey, kznn daha on yedi ya-
nda olduunu syledi ama kimseye dinletemedi.
Yksel ile pek 1963'te evlendiler.
21 kasm 1963'te ilk ocuklar Ik 2 dodu.
1. efik Kumbaracba, SHP ve CHP milletvekili. Bayndrlk ve skn eski bakan Prof.
Onur Kumbaracba'nn amca ocuuydu.
2. Ik Menderes, Paris'te yayor ve Radikal gazetesinde keyazarl yapyor.
Ancak zaman getike Yksel ile pek'in ilikileri bozulmaya ba-
lad. Yksel Menderes'in ikiye balamas, ardndan an kskanlk
gstermesi ve fizik iddet uygulamas, belki evliliklerini dzeltir
umuduyla yaplan ikinci ocuk Lale'nin, 14 kasm 1968'de zihinsel
engelli olarak domas evliliin sona ermesine neden oldu. Lale'nin
doumundan ksa sre sonra boandlar.3 Ancak asl neden bu de-
ildi, pek hamilelii srasnda baka birine k olmutu!
Evlilikleri be yl srmt. Yksel Menderes'in eine ilgisi,
sevgisi ok inili klyd. pek'in kendini terk etmesine hem k-
zyor hem seviniyordu.
Kz Ik Menderes annesi Berin'le oturuyordu, ama dier o-
cuunun ne olacan bilemiyordu.
Sonuta, bir yanda siyasal sorunlar, dier yanda kt giden
zel yaam Yksel Menderes'in ruh saln daha da bozmaya
balad.
Ve...
Tarih, 8 mart 1972.
Ankara'nn Kavakldere semtinde, ankaya Sinemas yannda-
ki Gney Apartman'nn at katndaki daireyi anahtaryla aan
Ermeni hizmeti Anjel Karnikyan youn bir havagaz kokusuyla
karlat. Havagaz musluunu ak braktn dnerek mutfa-
a kotu ve karlat manzara karsnda donakald. Yksel
Menderes intihar etmiti...
Elinde babasnn fotoraf vard. Annesine mektup brakmt:
Sevgili anneciim, lmm yaklat. Biraz sonra leceim, unu bil
ki, babamdan daha kt artlarda gidiyorum. ocuklarm sana ema-
net, metin ol ve beni affet. pek iin kt dnme.
Dostlarna da mektup brakmt:
Sevgili dostlara, hayatta kaderin btn kt cilveleri beni buldu.
Kt hadiseler karsnda daha fazla tahamml gsteremeyeceim.
Artk yaama gcm kaybettim.
Sevin Zorlu ile pek'e de mektup yazmt...
Sevin Zorlu bugn bile Yksel'in intihar ettiine inanmyor:
Boanmann zerinden be yl gemiti. ok flrt oldu. Bir kzla
tamtracaktm. Birlikte giyecei gmlei bile semitik. stelik bana
3. Lale Menderes hastaln byk oranda yendi, istanbul'da kiisel resim sergisi at.
 yazd mektup onun yazs ve slubu olamaz, Franszcas ok iyiydi,
halbuki mektup kt bir Franszca'yla yazlmt. gn nce parma-
n krd, ortal inletti, cam bu kadar yanan biri kendine kyar m ?
Krk iki yandaki Yksel Menderes'in nerede topraa verilece-
i aile iinde tartma konusu oldu. Teyzesi Gzin Dlger ve da-
ys Samim Yemiiba ile byk daylar Ahmed Evliyazade ve
Sedad Evliyazade zmir'de topraa verilmesini istiyorlard.
Berin Hanm Ankara Cebeci Asri Mezarl'na defnedilmesini
istedi.
Tartma bitti.
Cenazede iki kii sanki daha youn duygular iindeydi. Souk-
kanl olmalaryla tannan Celal Bayar ile Gzide Zorlu'nun hk-
rarak alamalarn o gnlerde belki de kimse yorumlayamad.
Celal Bayar'n olu Refi Bayar ve Gzide Zorlu'nun olu Efdal
de intihar etmiti.
Bu kitapta ne kadar ok trajik lm var...
Bunun bir nedeni olmal...
Gelin bir rnekten hareket edelim: "Yzyln ak olarak" yaz-
lp izilen, televizyonlarda gsterilen Yksel Menderes-pek (Kra-
mer) evlilii gerekten bir ak evlilii miydi ?
Berin Menderes, olu Yksel Menderes'in byk ak Yldz
Hanm'la evlenmesine neden kar kt ? Ve neden Evliyazadele-
rin bir torunu daha akraba evlilii yapt?
Aalm: Refik Evliyazade'nin torunu Rasin kiminle evlendi ?
Mukara ailesinin kz Ayla Mukara'yla!
Evliyazadelerin dier torunu Yksel Menderes kiminle evlendi ?
Vuslat (Mukara) Kumbaracba'nn kz Ipek'le!
Tekrar tekrar yazyorum: hep bir akraba evlilii var i
stelik ben, bu ailelerin sadece yz yllk tarihlerini yazyorum.
Biliyorum bir sr var ve bu sr yz elli yllktr!
Yksel Menderes'in ruhsal problemleri olmas, kz Lale'nin sa-
kat domas tesadf olamaz. Yksel Menderes'in dedesi Yemii-
zade zzet Efendi'nin akl hastanesinde vefat etmesini nasl unu-
tabiliriz.
Ya Doktor Nzm'in ei Beria (Evliyazade) Hanm'n psikolojik
rahatszln? Kemal Evliyazade'nin tm mrn bir bodrum ka-
tnda geirmesinin nedenini aratrmaya gerek bile yoktur!
Babakan Adnan Menderes'in days kr'nn de ruh hastas
olduunu biliyoruz!
Uzatmak anlamsz. Psikolojik hastalklar, sakat doan ocuklar,
intiharlar vb. sadece zmirli Evliyazade ailesinde deildir. Ne yazk
ki zmir'in baz byk aileleri hep bu trajedileri yaamaktadr.
Ve ne yazk ki, bunun tek nedeni akraba evliliidir; yani yz
elli yldr sakladklar o srdr!..
Berin Menderes'in ikinci evlat acs
2 mays 1975.
Berin Menderes yaamndaki en byk destei olan ablas G-
zin Dlger'i kaybetti. Ac haberi aabeyi Samim Yemiiba verdi.
Bir ressam gibi gzel resim yapan Gzin Dlger zmir'de top-
raa verildi.
Evliyazadelerde bir kuak sona eriyor, yeni bir kuak geliyordu.
Mutlu Menderes, Siyasal Bilgiler Fakltesi'nde tant M-
nevver'le yaamn birletirdi. Bir yl sonra doan oluna "Adnan
Menderes" 4 adn verdi.
Menderesler siyasetten kopmad. Mutlu Menderes 23 austos
1975'te AP'ye katld. Ardndan 12 ekim tarihinde yaplan arase-
imlerde AP Aydn milletvekili olarak TBMM'ye girdi.
5 haziran 1977 seimlerinden sonra ise, TBMM'de iki Mende-
res olacakt: AP Aydn Milletvekili Mutlu Menderes ve AP Konya
Milletvekili Aydn Menderes!
1 mart 1978.
Geceyans Ankara Ulus'ta bir trafik kazas meydana geldi. Kar-
dan karya gemekte olan bir kiiye taksi arpt. Kazazede
olay yerinde ld. zeri gazete kadyla kapatld. Olay yerine
gelen polisler yerde yatan kiinin i cebindeki czdanna bakp
kimliini renince oke oldular.
Olay yerinde len kiinin ad Mutlu Menderes'ti.
Berin Hanm ilk olunu krk iki yanda, ikinci olunu ise krk
bir yanda kaybetti...
ki yl sonra, 12 eyll 1980'de askerler ynetime tekrar el koydu.
TBMM'yi feshettiler. Baz politikaclara siyaset yasa geldi. Bu po-
litikaclardan biri de Konya AP Milletvekili Aydn Menderes'ti!..
Olunun siyas yasakl olmas Berin Hann' sevindirdi bile de-
nebilir. nk o tek olunun politikayla ilgilenmesini istemiyor-
du. Aydn Menderes'i de alp Ankara'dan tanmak arzusundayd.
4. Adnan Menderes, zmir 9 Eyll niversitesi Tp Fakltesi'ni bitirdi. Halen niversi-
tede doent doktor olarak grev yapmaktadr. Bekrdr.
zmir'e, aabeyinin yanma gitmeyi planlyordu.
Samim Yemiiba zmir'de yalnz yayordu. Sadece bir kpe-
i vard. Tek istei Evliyazadelerin hayatn kaleme almakt. An-
cak mr yetmedi, 1985'te vefat etti.
Berin Hanm'n, olu Aydn dnda kimsesi kalmamt.
Berin Menderes yirmi dokuz yl sonra einin mezarna kavu-
tu. dam edildikten sonra mral Adas'na defnedilen Adnan Men-
deres, Fatin Rd Zorlu ve Hasan Polatkan, 17 eyll 1990'da
devlet treniyle Topkap'daki antmezara defnedildi.
Trende askerler yoktu...
Aydn Menderes 1 kasm 1991'de hayatn mran Hanmla bir-
letirdi. 21 mays 1993'te Byk Deiim Partisi'ni kurdu. 6 ubat
1994'te zerindeki siyasal yasak kalkt iin yeniden kurulan De-
mokrat Parti'ye katld. Partinin genel bakan oldu.
Adnan Menderes'in zorla kaldrld Demokrat Parti genel
bakanl koltuunda, otuz drt yl sonra imdi yine bir Mende-
res oturuyordu.
Ve bu olaydan yaklak ay sonra, 22 nisan 1994'te Berin Ha-
nm vefat etti...
Doksan bir yandayd.
Evliyazadelerin dier kadnlar gibi yaam hayli uzun olmutu.
Son yllarnda yallk nedeniyle hafza kaybna uramt.
Ankara'da ocuklarnn yannda topraa verildi...
Mendereslerin acs bitmedi.
15 mart 1996'da Refah Partisi stanbul Milletvekili Aydn Men-
deres, Afyon'un Sandkl ilesi yaknlarnda trafik kazas geirdi.
Boynundan aa fel olan Aydn Menderes tekerlekli sandalyey-
le yaamn srdrmek zorunda kald.
Aydn Menderes 17 eyll 2003'te Doru Yol Partisi'ne katld...
Aydn Menderes ei mran Hanmla birlikte Ankara'da ya-
yor. Yazlan akrbeyli iftlii'ne gidiyorlar...
"smet Paa lmeden lmeyeceim!"
Berin Hanm gibi yaam aclar iinde geen bir dier kadn ise
Gzide Zorlu'ydu.
ocukluu, gen kzl Osmanl Saray'nda geti. Padiah o-
cuklarnn arkadayd.
Ei Rd Paa'yla srgn yaad.
Oullarnn her birinin acl sonunu grd: yedi yandayken
kupalazndan len Ender; lise son snf rencisiyken menenjit-
ten len smail Nejad; on dokuz yanda Paris'te intihar eden Ef-
dal ve idam edilen Fatin Rd Zorlu...
Olu Fatin Rd idam edildii gn yemin etti: "smet Paa l-
meden lmeyeceim!"
1962'de tek torunu Sevin Zorlu'nun, Erden Yener'le5 evlenmesi-
ni, bir yl sonra da torununun olu Aslan'n dnyaya geliini grd.
Ama mutluluu uzun srmedi.
Gelini Emel Zorlu'nun hastal arlayordu. Ne yapsalar kan-
serle baa kamadlar. Hastalk ilerliyordu.
Son umut Londra'dayd.
Emel Zorlu gitmeden nce son kez babas Dr. Tevfk Rd'y
grmek istedi. Dargndlar. nk annesi Makbule'nin lmnn
krk kmadan babasmm Hatice Bahire Hanmla evlenmesine ok
krlmt.
Yine de, "BeM Londra'dan sa dnemem" dncesiyle baba-
sn ziyaret etmek istedi. Ancak tek art vard: ziyarete geldiin-
de Hatice Bahire Hanm evde olmayacakt.
Dr. Ara teklifi reddetti. Baba kz bir daha hi grmediler.
lgintir, gzlerinden rahatsz olan Dr. Tevfik Rd Ara, bu
olaydan sonra artk hi grmedi, yani tamamen kr oldu...
Emel Zorlu, 5 temmuz 1965'te vefat etti.
Elli bir yandayd.
Gzide Zorlu'nun yaayan tek olu vard: Brksel Bykelisi
Rfk Zorlu!
Kardei Fatin Rd Zorlu'nun idam edildii gn, yani 16 eyll
1961'de emekliliim istedi. Emekli olduktan sonra i tekliflerinin
hepsini reddetti. ili'deki evinde yalnz yaad.
1970lerin banda kansere yakaland.
5 ocak 1977'de vefat etti.
Gzide Zorlu'nun yaayan olu kalmamt.
O gn, yani 5 ocak 1977 gn, olunun lm haberini alan G-
zide Zorlu, kuafre gitti! Son derece k giyinip l evine geldi.
Ve herkese, "Bugn bayram deil mi, Rfk benim elimi ne za-
man pecek?" deyince anladlar ki, Gzide Zorlu artk bu dn-
yayla ilikisini koparmt!
Birka ay sonra da vefat etti; doksan iki yandayd.
Fatih Klliyesi'ndeki babas Hseyin Rfk Paa'nn mezarnn
yanna defnedildi.
5. Erden Yener, orman mhendisi Muzaffer Yener ile Adalet Hanm'n oluydu. Muzaf-
fer Yener Bedirhan ailesinin akrabasyd. Yazmtm, Fatin Rd Zorlu da babaannesi
tarafndan Bedirhan ailesine mensuptu. Adalet Hanm ise Saraybosnal'yd ve byk de-
desi papazd.
 Osmanl Devleti'ni de grm olan bir kuak artk tarihe kar-
yordu...
Dr. Tevfk Rd Ara, 27 Mays 1960 asker darbesinden son-
ra Bankas Ynetim Kurulu bakanlndan istifa etti. Bir ara
Yeni Trkiye Partisi'ne katld. 6 ocak 1972'de stanbul'da vefat
etti. Cenazesine Celal Bayar, smet nn, Sleyman Demirel, Al-
parslan Trke, Orgeneral Memduh Tama, Babakan Nihat
Erim, Mustafa Timisi gibi isimler katld.
stanbul Bebek'teki evinin yaknndaki Aiyan Mezarl'nda
topraa verildi.
Dr. Aras'n hangi dnemi kapsad bilinmeyen "yirmi yllk ha-
trat"mn evlatl Suzan Aras'ta olduu iddia ediliyor.
Kemalist lk dergisinin ekim 1990 tarihli saysnda Sami N.
zerdim, "Atatrk dneminin nl Dileri bakan Dr. Tevfk
Rd Ara, bin iki yz elli sayfa tutan anlarn, Kaliforniya'nn
Palo Alto kentinde bulunan Stanford niversitesi'nin Hoover
Enstits'ne brakm. Bizimkiler geri almak istiyormu ama ens-
tit vermiyormu" diye yazd.
Bugn stanbul Bebek'te babalndan miras kalan yalda otu-
ran Suzan Ara, konumaktan kanyor...
Dr. Tevfk Rd Ara, mirasn ilk ei Makbule'nin akrabalar-
na brakmad gibi torunu Sevin'e de mirasndan hibir hak tan-
mamt.
Sevin Zorlu bugn Ankara'da yayor, yazlan stanbul Byka-
da'da kalyor. Sevin Zorlu ikinci evliliini di doktoru Hilmi zen'le
yapt. Sevin Hanm ANAP'n milletvekillii teklifini kabul etmedi,
yerine ei Hilmi zen'in milletvekili olmasn istedi. Hilmi zen 18.
dnem stanbul milletvekillii yapt. Hilmi zen'den ayrlan Sevin
Zorlu nianls Grbz Gzc'yle hayat paylamaktadr. Aslan Zor- nin Tlin adn verdikleri bir kzlar oldu. Sevin Hanm ikinci ev-
lu ilk evliliini Musev Teherina Niego'yla yapt. kinci evliliini z-
mir'in nde gelen ailelerinden Sengellilerin kz Zeynep'le gerek-
letirdi. kinci einden de ayrlan Aslan Zorlu stanbul'da yayor.
Ve Evliyazadeler
Hac Mehmed Efendi'nin torunu Refik Evyazade'nin be o-
cuu vard.
ocuklardan ilk ikisi Nejad ve Doktor Nzm'n ei Beria
1950'li yllarn banda vefat ettiler.
nc ocuk, Sadullah Birselle evli Binin Hanm 1972'de ld.
Refik Evyazade'nin iki olu hayattayd.
Oullarndan Sedat Evliyazade babas vefat ettikten sonra Me-
dalet (aile iinde Alev deniyor) Hanm'la evlendi. Alev Hamm'n
yeeni Serap' evlatlk aldlar.
Yaamnn son gnne kadar at sporundan vazgemedi, bir de
yelkenden!
zmir Alsancak'ta oturuyor, yazlar ift direkli "Serap" adl yel-
kenlisiyle stanbul Bykada'ya, Sevin Zorlu'ya gidiyordu.
Hi ocuu olmad. 19 haziran 1977'de yaamm yitirdi. Ei Me-
dalet zalp (Evliyazade) bugn yetmi yedi yanda stanbul'da ya-
amm srdryor. Serap Hanm 1984'te ngiliz William Frater'le
evlendi. Oluna Sedat adn koydu.
Sedad Evyazade'nin 1977'deki lmyle ikinci kuak Evya-
zadelerden bir kii kalmt: Ahmed Evliyazade.
eme'de tek bana yayordu.
1986'da hayata veda etti.
Ahmed Evliyazade kez evlendi. Olu Ata Evliyazade ilk ei
Sevim'den oldu. Ata Evliyazade, Selanik nl Evrenos ailesinin
kzlar Leyla Oksar'la evlendi. Kerem Evliyazade bu evlilikten
dodu. zmir Alaat'nn bugn nlenmesine neden olacak resto-
rasyonunda byk emei olan Leyla Hanm amansz hastalk kan-
serden gen yanda vefat etti.
Ata Evliyazade bugn ikinci ei Esin Hanmla birlikte Buca'da
yaamaktadr.
Beria Hamm'n kz Sevin Hanm, babas Doktor Nzm'n ida-
m zerine Robert Koleji bitiremeden dedesi Refik Evyazade ta-
rafndan Paris'e gtrld. Dnnde Cemil Atalay'la evlendi.
Cemil Atalay aileye uzak biri deildi. Evliyazade Glsm'n
grmcesi Rabia Hamm'n torunuydu. Sevin-Cemil Atalay ifti-
liliini Dramal yksek mimar Fuat Bozinalla yapt. Eleriyle ev-
lenmesinde hep bir art oldu: siyasetle ilgilenmeyeceksiniz.
Sevin Hanm Fuat Bozinal'dan ikinci ocuu Sedat' dnyaya
getirdi. Sevin Bozinal, 1972 ylnda babas Doktor Nzm'n mal-
larna sahip kmak iin Selanik'e gitti. Bata Selanik anacaddesi
zerindeki dkknlar olmak zere malvarln tmyle elden -
kard. Mebla hayli byk tutmutu. Yunan hkmeti paralar
bloke ederek, para para karlmasna karar verdi.
Sevin Bozinal 1982'de vefat etti.
Kz zmir Amerikan Koleji mezunu Tn Atalay, NATO'da a-
rken, ABD'li avu George Keenan'a k oldu. Evlendiler. Bu
evlilikten Maynaard James ile Lara dodu.
 Heavy metal mzik yapan Tool Grubu'nun solisti olan James
ilk evliliini ABD'li Laura'yla yapt, Hena isminde bir kz oldu.
kinci evliliini Olcay Hanm'la yapt.
Annesi gibi zmir Amerikan Koleji'ni bitiren Lara Keenan, Nus-
ret Aydmay'la hayatn birletirdi, Ceylin isminde bir kzlar oldu.
Tlin-George Keenan bugn eme'de yayorlar...
Tlin Hanm'n vey kardei Sedat Bozinal, Boazii niver-
sitesi ekonomi blm mezunudur. On yl Brksel'deki NATO
kararghnda grev yapt. Sonra zmir NATO kararghnda a-
lt. Bugn zmir'de birok byk firmann temsilciliini yap- olu'yla evlendi. Fatma Bahar ve Seher Ayenur adnda iki kz ol-
maktadr.
Gelelim Nejad Evliyazade'nin ocuklarna...
Nejad-Mesude iftinin iki ocuu oldu: Mustafa Ylmaz ve
Mehmet zdemir.
Mustafa Ylmaz Evliyazade iki evlilik yapt. lk evliliini Aye
Mebrure'yle gerekletirdi; Aye Mebrure, Sabetayist / Karakai
ailelerden Nuri Osman ve Fatma Dilber iftinin kzyd. Osman
Refik adnda bir olu oldu. Osman Refik bir buuk yana geldi-
inde ayrldlar.
Osman Refik Evliyazade, Evliyazade ailesinde bir rekora sa-
hiptir: drt kez evlenmitir.
lk evliliini makine mhendislii eitimi ald Almanya'da
yapt. Margo adl bir Alman kzla evlendi.
kinci evliliini Vahideddin'in torunu Hmeyra Sultan'n kz
Hanzade'yle gerekletirdi.
nc evliliini MT eski mstear ve emekli bykeli Sn- Glsm'n iki ocuu olmutu: Kemal ve Faire.
mez Kksal'm ei Ela Maro'yla yapt.
Drdnc evliliini ise Sibel zleblebici'yle gerekletirdi.
Osman Refik Evliyazade'nin ikinci ei Hanzade'den iki kz ol-
du: gazeteci Nesliah ve avukat Mesude Emel.
Osman Refik Evliyazade ailesiyle birlikte zmir'de yayor.
Mustafa Ylmaz Evliyazade ikinci evliliini talyan Levanten
Edma May Pennetti'yle yapt. Edma May, talyan makine mhen-
disi Norberto-Ciufeppina Fellandes Pennetti iftinin kzyd.
Be kuaktr zmir'de yaayan Pennettiler, Trkiye'nin ilk ivi
fabrikasn kuran ailedir. zmir'deki P.E.A Hafif Metaller Dkm
Sanayii bu ailenindir. Pennetti Kk bugn zmir'in en gzel
kklerinden biridir. Ailenin bir blm burada oturuyor.
Mustafa Ylmaz-Edma May Evliyazade iftinin Aylin adnda bir
kzlar oldu.
Aylin Hanm, zmir'e ilk traktr yedek para ithalini gerekle-
tiren iadam Saki Perk'in torunu Melih Ataca'yla evlendi. Enis ve
Dnlya adnda iki ocuu oldu.
Ataca ailesi de zmir'de yayor.
Mustafa Ylmaz Evliyazade'nin bir ocuu daha var: Hicran! M.
Ylmaz henz gen olduu yllarda ttn fabrikasnda alan Fir-
devs Hanm'la yaad akn ocuu Hicran. 20.1.1944'te dodu.
M. Ylmaz'n annesi Mesude Hanm bu ilikiyi ve bebei istemedi.
Ancak Hicran mahkeme yoluyla 11 ocak 1948'de M. Ylmaz'n n-
fusuna kaydedildi. Hicran daha sonraki yllarda Mehmed Yazc-
du. Hicran Hanm babas M. Ylmaz'n mirasndan pay alabilmek
iin at dava hl srmektedir.
Nejad-Mesude iftinin ikinci ocuu Mehmet zdemir, Elife
Kael'le evlendi. Siret adl kzlar var. Siret stanbul Yeilky'deki
Capri Gazinosu'nun sahibi Mardinli Kzm Ay'la evlendi. Servet
Mehmet adnda bir olu oldu. Siret ve Kzm daha sonra boand.
Elife Hanm, kz Siret ve torunu niversite rencisi Servet
Mehmet'le birlikte stanbul'da yayor.
ki karde Mustafa Ylmaz 2001 ylnda, Mehmet zdemir ise
1975 ylnda vefat etti. Nejad, Mesude, Mustafa Ylmaz ve Meh-
met zdemir zmir'deki Paakpr Mezarl'ndaki aile kabrista-
nnda yatmaktadr.
Mezarlar bakmszdr...
Kitapta fazla yer alamayan kii ise Hac Mehmed Efendi'nin ilk
ocuu, gen yanda vefat eden Glsm Evliyazade oldu.
Kemal Evliyazade hi evlenmedi; yaamnn sonuna kadar Refik
Evliyazade'nin Karyaka'daki konann alt katnda yaad. ok
gzel resim yapard en ok da kz kardei Faire'nin portrelerini!
Faire, Berin Hanm'n enitesi Hamdi Dlger'in kuzeni Mihr
Dlgerle evlendi. Mihr Bey mhendisti, zmir'de demiryollar in-
aatlar yapan bir Fransz irketinde alyordu. Faire-Mihr Dl-
ger iftinin iki ocuu oldu: Zeyyat ve Mesadet.
Zeyyat Dlger, Merkez Bankas'ndan emekli oldu. Kibar, k gi-
yimli bir beyefendiydi.
Perihan Hanm'la evlendi, ocuklar oldu: Nilgn, Fsun ve
Mihr.
Mesadet ise olayl bir evlilikle gen yanda Baha Tekand'la ya-
amn birletirdi. Baha Tekand aileye yabanc biri deildi. Ham-
di Fuat Dlger'in kz kardeini boayp Mesadet'le evlendi.
Baha Tekand, Osmanl'nn Rusya'daki son elisi, Trkiye'nin
 ABD'deki ilk bykelisi Rodoslu Esad Bey'in oluydu.
Baha Tekand'm aabeyi TBMM'nin ilk milletvekillerinden En-
ver Tekand'n kz Aye, nl iadam Hilal Nurullah Gezgin'le
(babas Midillili, annesi Selanikli) evlendi. Bu evlilikten doan
ocuktan biri nl ikadm Meral Gezgin Eri'tir.
Baha-Mesadet Tekand iftinin kzlar Leyla Hanm ilk evliliini
bykeli Ziya Tepedelen'le yapt. Ziya Tepedelen, Dileri ba-
kanl dneminde Fatin Rd Zorlu'nun zel kalem mdrl-
n de yapt.
Halen bykelilik grevi yapan Kenan Tepedelen, Ziya-Leyla
iftinin oludur.
Kenan Tepedelen, Ahmet Naci-Olga Syntia Cuthbert'in ocuu
nl tiyatrocu Yldz Kenter'in kz Leyla'yla evlidir. Kitap yayna
hazrlandnda Somali'de bykeliydi.
Leyla Hanm ikinci evliliini Fahir elikba'la yapt. Bu evlilik-
ten de Esra dnyaya geldi.
Evliyazadeler yaamlarn izmir, Ankara ve stanbul'da srd-
ryor.

Zaman, tm byk ailelerde olduu gibi, onlar da birbirinden

uzaklatrd. Miras blm ailede dargnlklara yol at.
Yer yer belirttiim gibi Evliyazadelerin zel yaamlarna fazla
girmemeye altm. Sonuta bu kitapta, sadece zel bir ailenin
yks kaleme alnmad.
Trkiye'de hl tabu olan "bir srrn" zerindeki rty arala-
yabilmek amacyla yazld...
Sonu: Sabetayizm bizim gereimizdir, onu yok sayarak tarih
yazamayz...

stanbul, ocak 2004

"Beyaz Trkler" tanm siyas yaammzda ilk kez gazeteci ya-

zar Ufuk Gldemir tarafndan kullanlmtr.