Dragi{a Bojovi}

NI[ U KWI@EVNOM DELU STEFANA

PRVOVEN^ANOG
Ako je suditi po srpskoj literarnoj tradiciji, Ni{ je imao veoma
neobi~nu istorijsku i politi~ku sudbinu u srpskoj istoriji sredweg veka.
U jednom momentu ambiciozno najavqen kao budu}a prestonica dr`ave1, on
}e, zbog spleta razli~itih okolnosti, ostati dugo na margini dru{tvenih
i kulturnih zbivawa u to vreme.
Srpski pisci, osim Stefana Prvoven~anog, ne}e se mnogo zanimati
za ovaj grad, iz jednostavnog razloga {to on ne}e imati zna~ajnu ulogu u
dr`avi Nemawi}a. Namera Stefana Nemawe da Ni{ u~ini prestonicom
nikada se ne}e ostvariti, ali }e ta ambicija ostaviti duboki trag u
kwi`evnoj svesti wegovog sina naslednika Stefana Prvoven~anog.
Podatke koje iznosi Stefan Prvoven~ani o ovom gradu vrlo ~esto su
koristili istori~ari, pa se iz tog razloga nekome, mo`da, mo`e u~initi
da se o ovom problemu nema {ta vi{e re}i. Jedno savremenije gledi{te,
me|utim, pru`a dosta mogu}nosti da se ova tema iznova osvetli, te da se
sagleda prisustvo Stefana Nemawe u Ni{u.
To gledi{te je na najboqi na~in definisao poznati medievalista
Stanislav Hafner. Govore}i o fenomenu ~udesnog u Milutinovom `itiju,
on je ustvrdio da se tu ne radi o istoriji u na{em zna~ewu moderne
realnosti, nego o istoriji koja le`i izvan na{eg pojma istorije i
realnosti i koja se bitno razlikuje od modernih gledi{ta, a unutar
kriterija sredwovekovne istoriografije zauzima ekstremno mesto.2 Kao
potpuno legitimnu delotvornu silu u istoriji Hafner smatra Boga i
wegova dejstva, {to oficijelna srpska istoriografija ~esto iskqu~uje.
Hafner zakqu~uje da to ovla{}uje istori~ara da bo`je dejstvo kroz ~uda,
1 Nemawa je preko svojih izaslanika, u decembru 1188. godine, pismeno izvestio
nema~kog cara Fridriha I Barbarosu da mu priprema sve~an do~ek u najpoznatijem od
svojih gradova, koji namerava da u~ini prestonicom svoje dr`ave. Istorija srpskog
naroda, prva kwiga, Beograd 1981, 256. Vidi i: Istorija Ni{a,I, Ni{ 1983, 94.
2 Stanislav Hafner, Danilo II kao sredwovekovni istoriograf, Arhiepiskop
Danilo II i wegovo doba, Beograd 1991, 133.
118 Dragi{a Bojovi}

a samim tim i samo ~udo, posmatra kao deo zbivawa, koje je, tako|e, sa svoje
strane, bo`je delo. To su ~inioci, koji nam daju za pravo i koji nas ~ak
primoravaju ako `elimo da slu`imo nau~noj istini da i hagiografska
`itija posmatramo kao pravu istoriografiju, ~ak i onda kada
obave{tavaju o doga}ajima koji izmi~u modernom shvatawu nau~nog pojma
istorije.3 Imaju}i sve ovo u vidu, mi smo @itije svetog Simeona od
Stefana Prvoven~anog sagledali kao celinu istorijskog i
metaistorijskog, daju}i isti tretman i jednom i drugom profilu
istorijskih doga|aja. Zato se prisustvo Stefana Nemawe odnosno svetog
Simeona u Ni{u i okolini ostvaruje u jedinstvu realnog i metafizi~kog,
manifestuju}i svojevrsnu istoriju na na~in kako je defini{e Hafner. To
prepletawe istorija uva`ava i jedinstvo `itija kao `anra, blisko je
wegovoj autenti~noj poetici i ni~im ne osiroma{uje kompleksnost
umetni~kih poruka. U ovako definisanom metodolo{kom okviru kreta}e
se na{e zanimawe za nazna~eni problem.
Skoro da nemamo sli~nih primera, osim Beograda, Konstantina
Filozofa, da jedan srpski sredwovekovi pisac posve}uje toliko pa`we
nekom gradu. Pored politi~kih, razloge treba tra`iti i u slavnoj
hri{}anskoj pro{losti Ni{a. U svom jedinom kwi`evnom delu, @itiju
svetog Simeona, Prvoven~ani u pet navrata govori o Ni{u, a on se od svih
mesta i naj~e{}e spomiwe u delu. Pomiwawe Ni{a u direktnoj je vezi sa
politi~kim i vojnim aktivnostima Stefana Nemawe, ali i sa wegovim
~udotvornim prisustvom.
Pre ovih eksplicitnih pomena, Stefan Prvoven~ani govori o
jednom susretu Stefana Nemawe i vizantijskog cara Manojla I Komnena
negde u okolini Ni{a, {to se dogodilo negde pre 1168. godine.4 Tom
prilikom Nemawa je odlikovan carskim sanom, nekom vrstom dvorske
titule odnosno dostojanstva, pri ~emu je dobio na upravqawe oblast
Dubo~icu.5 Prema Prvoven~anom, car Manojlo mu je tada rekao:
Tebi budi i potomstvu tvojemu po tebi u vekove, ni s kim u zajednici,
ni sa mnom, ni sa srodnicima mojim po meni.6
Ovo zna~i da je oblast darovana samo Nemawi i wegovim direktnim
potomcima, pri ~emu se, sasvim precizno, iskqu~uju Nemawina bra}a. Koji
su razlozi ovakve odluke te{ko je naslutiti.7
3 Isto, 133.
4 Jovanka Kali}, Stefan Nemawa u modernoj istoriografiji, u zborniku: Stefan
Nemawa Sveti Simeon Miroto~ivi, istorija i predawe, Beograd 2000, 11.
5 Bo`idar Ferjan~i} smatra da je car time svakako `eleo da jednog od srpskih
`upana, ~iji su posedi bili uz granicu Carstva, ja~e ve`e za sebe i svoju politiku, ne bi li
ga u pogodnom trenutku koristio kao svog ~oveka u eventualnim promenama na vlasti u
Srbiji. Vidi: B. Ferjan~i}, Stefan Nemawa u vizantijskoj politici druge polovine XII
veka, navedeni zbornik, 33.
6 Stefan Prvoven~ani, Sabrani spisi, Beograd 1988, 65.
NI[ U KWI@EVNOM DELU STEFANA PRVOVEN^ANOG 119

Prvi pomen Ni{a odnosi se na Nemawino osvajawe grada 1183. godine

kada se Nemawa prikqu~io ugarskom kraqu Beli III u ratu protiv
Vizantije. Prvoven~ani svedo~i da je Stefan Nemawa, nakon povla~ewa
ugarskog kraqa, nastavio rat:
A kada se ugarski kraq vrati u svoju dr`avu, Sveti, rastav se od
wega, otide sa silom svojom na grad Pernik, pa i wega razru{i silom svojom
i opusto{i i grad Stob, i grad Zemln, i grad Velbu`d, i grad @itomitski,
i grad Skopqe, i grad Le{ki u Dowem Pologu, i grad Gradac, i grad
Prizren, i grad slavni Ni{, i grad Svrqig, i grad Ravni, i grad Kozli. Te
gradove poru{i i do kraja temeqa ih iskoreni, jer ne osta kamen na kamenu
koji se ne poru{i. I ne podigo{e se ni do danas. Zemqe wihove, i bogatstva
wihova, i slavu wihovu prilo`i bogatstvu i slavi ota~astva svoga, i slavi
velmo`a i naroda svoga.
Pridodade zemqi ota~astva svoga oblast ni{avsku do kraja, Lipqan,
i Moravu, i zvano Vrawe, prizrensku oblast i oba Pologa do kraja s me|ama
svojim.8
Stefanovo nabrajawe osvojenih gradova je pomalo nadmeno, mo`da i
hiperboli~no u konstataciji da ne osta kamen na kamenu koji se ne
poru{i.9 Nema atributa uz imena gradova, osim u jednom slu~aju. Samo za
Ni{ on ka`e da je grad slavni, a to }e ponoviti samo jo{ jednom, ne{to
daqe, kad bude govorio o Nemawinom osvajawu Dioklitije i Dalmacije. Od
svih pomenutih u tom sledu samo je Bar, poput Ni{a, grad slavni. Mo`da
Prvoven~ani Ni{ naziva slavnim zbog cara Konstantina, ali ako je suditi
po analogiji sa Barom, onda je verovatnije da to ~ini iz razloga {to je Ni{
bio episkopsko sedi{te kao i Bar. No, nije iskqu~eno da to ~ini i zbog
jednog i zbog drugog razloga.
U pomenutom odlomku za na{u analizu zanimqiva je jo{ jedna
konstatacija. Pisac tvrdi za poru{ene gradove da se ne podigo{e ni do
danas. Ako prihvatimo ~iwenicu da je Prvoven~ani zapo~eo pisawe ovog
dela 1208. godine, kada je Ni{ ponovo bio pod wegovom vla{}u, mo`emo sa
sigurno{}u tvrditi da je grad bio daleko od onog zna~aja kakav mu je
7 Nemawa jo{ jednom sreo sa istim vizantijskim carem u okolini Ni{a, 1172. godine.
On tada nije bio spreman da u|e u rat sa Vizantijom i izrazio je spremnost da se pot~ini
carskoj vlasti. Tada je Nemawa zarobqen i odveden u Carigrad. Nakon povratka iz
zato~eni{tva, pa sve do smrti cara Manojla I, 1180. godine, po{tovao je vazalski odnos.
Vidi: Istorija Ni{a, I, Ni{ 1983, 93.
8 Stefan Prvoven~ani, Sabrani spisi, Beograd 1988, 72.
9 Sli~no biblijsko mesto u Jevan|equ po Mateju (24,2): Ne vidite li sve ovo? Zaista
vam ka`em: ne}e ostati ovdje ni kamen na kamenu, koji se ne}e razmetnuti. U Povesti o
Tri{tanu i I`oti tako|e postoji sli~no mesto. Za Tristana se ka`e da je razorio grad
kneza od Norota tako da tamo ni kamen na kamenu nije ostalo. Povest o Tri{tanu i
I`oti, prevela Irena Grickat, Beograd 1966, 68.
120 Dragi{a Bojovi}

namewen u prvim godinama vladavine Stefana Nemawe, kada je cela

ni{avska oblast osvojena prvim ozbiqnim srpskim prodorom u
vizantijske teritorije.
Nemawa je u novoosvojenim krajevima ostvarivao i kontinuitet svoje
crkvene politike, koju je nekada zapo~eo hrabro kao podre|eni `upan,
podigav{i u Toplici hramove posve}ene svetom Nikoli i Presvetoj
Bogorodici. U Ni{u }e on, kako svedo~i Stefan Prvoven~ani, sazidati
hram Svetoga i velikog mu~enika Pantelejmona.10
Sa ovim podatkom Stefan Prvoven~ani zavr{ava svoje svedo~ewe o
zemaqskom Nemawinom prisustvu u Ni{u. U doga|ajima koji slede, sam
autor bi}e formalno glavni junak, ali u svemu tome on posebno potencira
pomo} koju mu pru`a sveti Simeon, manifestuju}i delotvornu silu u
istoriji, jer se Gospod proslavqa preko svetih svojih i preko ~udesa koja
oni ~ine. Jedan od tih doga|aja, formalnog profanog okvira, je pohod
bugarskog cara Borila i gr~kog Filandra 1214. godine. O tome Prvoven-
~ani pi{e:
Bi zavist od zakonoprestupnoga cara bugarskog, po imenu Borila,
koji je blizu `iveo, ~ije se bezakowe ne utaji od svega sveta, jer, uistinu,
nadma{a Irodovo bezakowe. Jer se ovaj di`e sa silom svojom, uzev sa sobom
zeta svojega, gr~kog cara po imenu Filandra, koji je u slavnom
Konstantinovom gradu. I uzneso{e misao svoju visoko da potrebe
ota~astvo Svetoga i da me do kraja ozlobe, i, ako je mogu}no, i da me prognaju
iz dr`ave moje. Jer rikahu kao lavovi, i htedo{e da me progutaju, i,
podigav{i silu, da se pohvale protivu mene.
A ja, videv ih kako idu odlu~no i nezadr`ano, svirepo i neukrotqivo,
do grada, po imenu Ni{a, nemaju}i drugoga pomaga~a od zemaqskih sem
Gospoda mojega, Isusa Hrista, i presvete Bogorodice i ovoga svetog
gospodina mojeg, vapijah u bolu srca svojega...11
Nakon Stefanove molitve, sveti Simeon }e satvoriti jedno od
svojih ~uda ~iji je slede}i epilog:
I najednom, u pono}, bi vika. I rasu nevidqivo Pre~asni
neprijateqe na{e, koji se behu digli. I strahom velikim obuzeti, pojavom
mojega gospodina svetog i znamewem jednim, pobe|eni od wega pobego{e,
seku}i sami sebe, jedni druge, i pobeda im bi me|u sobom, i do kraja se
sru{i{e. I otido{e posramqeni, u propasti i sramoti velikoj.12
10 Iako je Stefan Prvoven~ani ovde eksplicitan, u nauci postoje mi{qewa da je
Nemawa samo obnovio hram. Vidi: P. Gaguli}, Crkva Sv. Panteleja u Ni{u, Smederevo 1963.
O ovome i: Vojislav Kora}, Sveti Pantelejmon u Ni{u, zadu`bina Stefana Nemawe,
Stefan Nemawa Sveti Simeon Miroto~ivi, istorija i predawe, Beograd 2000, 163-169.
11 Stefan Prvoven~ani, nav. delo, 90.
12 Isto, 91.
NI[ U KWI@EVNOM DELU STEFANA PRVOVEN^ANOG 121

Ovo je ~etvrto ~udo koje ~ini sveti Simeon. Prethodna tri se

doga|aju u Studenici, na grobu wegovom. Tamo }e pote}i miro, bi}e
izle~ewe besom obuzetoga i jedan raslabqeni }e se podi}i. To su tipi~na
svetiteqska ~udesa, a ona koja slede posle toga dokaz su Simeonovog
za{titni{tva i milosti nad Stefanom Prvoven~anim. Nemawa kao
za{titnik ota~astva i daqe ostvaruje svoju istorijsku ulogu, produ`uju}i
svoje prisustvo u samoj istoriji. Na ovom primeru vidimo da se Sveti
projavquje u Ni{u, na mestu ovozemaqskih pobeda svojih. Pored toga {to
ostvaruje ulogu za{titnika ota~astva, on se na ovom primeru pojavquje i
kao za{titnik grada i oblasti koje je nekada ma~em osvojio. Istorijska
komponenta wegovog ~udesnog projavqivawa daje poseban kvalitet
svetiteqstvu wegovom. Ono {to je Nemawa ~inio za `ivota, podi`u}i
pravoslavne hramove, predstavqa svojevrstan uvod u wegovu svetost, a
wegovo potowe ~udesno u~e{}e u istorijskim doga|ajima produ`ewe je
istorije koju je Nemawa promovisao kao vladar.
I posledwe Nemawino ~udo, sedmo po redu, vezano je za Ni{. Ono je
naknadno dopisano, {to zakqu~ujemo iz ~iwenice da sledi posle pohvale
kao prirodnog zavr{etka dela. Ovde se sveti Simeon javqa kao Stefanov
pomo}nik u borbi protiv latinskog cara Henriha i ugarskog kraqa
Andrije II, koji su sklopili savez 1215. godine sa namerom da pobede
Stefana Prvoven~anog i da se sastanu u gradu Ni{u:
Jer ne~astivi pobuni dva cara da me o`aloste, kraqa ugarskog, po
imenu Andriju, i cara gr~kog zvanog Jerisa Filandra. Sve}a{e r|av savet
da me prognaju i da zemqu ota~astva mojega razdele i zadr`e sebi. Digo{e
velike sile svoje, ovaj od severnih strana, a onaj od istoka idu}i, pa da se
sastanu i vide u gradu Ni{u. I, kad se sastanu, da se obrnu na zemqu svetoga
Simeona i na ota~astvo moje, zovu}i me neprestano, na prevaru kao s quba-
vqu, da do|em na vi|ewe s wima.13
Nakon molitve svetom Simeonu, iz ~ijeg }e groba i lika (freske)
iste}i u tom trenutku miro, Stefan }e se obratiti za blagoslov bratu,
u~itequ i nastavniku svome Savi. Blagodat Simeonova i molitva Savina14
u~ini}e da Stefan Prvoven~ani i kraq Andrija sklope mir, nakon
dvanaest dana pregovora u gradu Ravno (dana{wa ]uprija). Dvojica vladara
}e posle toga krenuti prema Ni{u, da bi se sastali sa carem Henrihom.
Prvoven~ani ne propu{ta priliku da jo{ jednom istakne da su se sastali u
slavnom gradu Ni{u, odakle su Henrih i Andrija oti{li posramqeni.
Ni{ je napustio i Stefan Prvoven~ani sa sve{}u da se u ovom gradu jo{
jednom projavila slava Gospodwa i na delu pokazala briga svetog Simeona
za ota~astvo svoje i grad Ni{.
13 Isto, 98.
14 Ovo je jedan od primera delovawa sve{tene dvojice koji isti~e Stefan
Prvoven~ani. Tu ideju naro~ito afirmi{u Domentijan i Teodosije. Vidi: Dragi{a
Bojovi}, Savino izmirewe zava|ene bra}e u srpskoj `itijnoj kwi`evnosti, u: Sveti Sava u
srpskoj istoriji i tradiciji, Beograd 1998, 159-167.
122 Dragi{a Bojovi}

Za razliku od drugih pisaca @itija svetog Simeona (Svetog Save i

Domentijana), on }e uvek o Ni{u govoriti kao o slavnome gradu. Naravno,
mo`e se postaviti pitawe za{to nema pomena Ni{a i kod ove dvojice
pisaca. Smatramo da su razlozi pre svega poeti~ke a ne politi~ke prirode.
Sveti Sava pi{e `itije svoga oca 1208. godine kada je pisawe `itija
zapo~eo i Stefan Prvoven~ani. To zna~i da su mu bili poznati svi
zna~ajni detaqi Nemawinog `ivota, kao {to su bili poznati i wegovom
bratu, me|u wima i doga|aji u vezi sa Nemawinim boravkom u Ni{u. On ne
samo da ne pomiwe te doga|aje, nego ~ak ne imenuje ni{evsku oblast me|u
Nemawinim osvojenim teritorijama. Kod Save nema pomena ni o crkvi
Svetog Pantelejmona. Od manastira on pomiwe samo Svetu Bogorodicu i
Svetog Nikolu u Toplici, kao i \ur|eve stupove i Studenicu. Sava se
opredelio, {to je i ranije isticano u nauci, da napi{e `itije monaha, a ne
vladara {to je bilo prvenstveno opredeqewe Stefanovo. Sa druge strane,
za Savu je pri~a o slavnom gradu Ni{u bila odavno zavr{ena, {to se ne
bi moglo re}i i za Stefana. Mo`da je on, {to je svakako samo pretpostavka,
jo{ uvek razmi{qao o Ni{u na na~in kako je o ovom gradu razmi{qao
Stefan Nemawa. Ako se zna da je sin u politici uglavnom sledio svoga oca,
onda ta pretpostavka ne mo`e biti iskqu~ena. To ne mora zna~iti da je i
Prvoven~ani imao nameru da od Ni{a napravi prestonicu, ali ga je
svakako smatrao politi~ki i strategijski va`nim gradom u svojoj dr`avi.
U vreme kad Domentijan pi{e @itije svetog Simeona, 1264. godine,
nemamo neposrednih vesti o Ni{u kao srpskom gradu. To ne mora biti
razlog Domentijanovog zaborava. Jer, on, ina~e, kao stvaralac ne pridaje
pa`wu istorijskim i geografskim pojedinostima, ve} prednost daje
biblijskoj simbolici i bogoslovskim reminiscencijama. Iako je iz
Stefanovog @itija svetog Simeona preuzeo 438 redova, on nigde ne
pomiwe Ni{, bugarskog cara Borila, latinskog cara Henriha
Flandrijskog, niti ugarskog kraqa Andriju. Domentijan je u slikawu
Simeonovog portreta bli`i Savi nego Prvoven~anom, mada Savino
@itije svetog Simeona nije koristio. Wih dvojicu spajaju svetogorski
nazori, koji nisu bili strani Stefanu Prvoven~anom, ali su, u svakom
slu~aju sekundarni, u odnosu na wegov pragmati~ni politi~ki i
stvarala~ki stav.
Sve ovo nas navodi na zakqu~ak da je veliki `upan i srpski kraq
Stefan Prvoven~ani u @itiju svetog Simeona oblikovao svojevrsnu
kwi`evnu i nacionalnu svest o slavnom gradu Ni{u15, ali je posredno i
gradio zemnu i svetiteqsku vezu izme|u Ni{a i Svetog Simeona. Ta veza se
projavqivala kroz dela koja su ~iwena u slavu bo`ju.
15 Stefanovo pomiwawe Ni{a po~iwe i zavr{ava se isticawem uz wegovo ime
atributa slavni. On to ~ini svakako zbog wegove slavne pro{losti, ali ne propu{ta da
ga dovede u vezu sa Nemawinom ili svojom vladavinom.
NI[ U KWI@EVNOM DELU STEFANA PRVOVEN^ANOG 123

Ostaje samo da se odgovori na pitawe za{to Prvoven~ani pre}utkuje

Nemawin susret sa Fridrihom I Barbarosom u Ni{u, 27. jula 1189. godine.
Razloge, svakako, treba tra`iti u provizantijskoj politici srpske
dr`ave, koja je postajala sve aktuelnije u vreme Stefana Prvoven~anog, za
razliku od nedvosmislene i jasno izra`ene Nemawine odanosti Rimskoj
imperiji i antivizantijskom stavu u susretu sa Barbarosom. Izvesno
posredno svedo~anstvo o tom susretu mo`emo, mo`da, ipak na}i u Stefa-
novim re~ima napisanim povodom Nemawinog susreta sa vizantijskim
carem Manojlom I:
I tome, bra}o, neka se ne po~udi um va{ {to ga carevi qubqahu
carskom qubavqu i {to mu mno`ahu po~asti i darove. I drugi ga vladaoci
marqivo slu{ahu, jer ga vi{wi Gospod Isus Hristos qubqa{e.3
U okvir ove predivne slike Prvoven~ani je zasigurno smestio i
Nemawin ni{ki susret sa nema~kim carem. Kao politi~ar i kwi`evnik
smatrao je da je time dovoqno re~eno o onome {to u tom trenutku ne treba
posebno apostrofirati.
Na kraju mo`emo zakqu~iti da sve {to je o Ni{u u ovom kwi`evnom
delu re~eno, posredno i neposredno, u funkciji je proslavqawa slavnog
grada i svetog Simeona, za{titnika wegovog. Ako ga je car Konstantin
proslavio ro|ewem svojim, Nemawa ga proslavqa puno}om slave bo`je, kao
delatne istorijske energije. A u takvom manifestovawu istorije Stefan i
sveti Simeon trijumfuju, jer vi{wi Gospod Isus Hristos qubqa{e
ugodnika svoga.

3 Stefan Prvoven~ani, nav. delo, 65.

124 Dragi{a Bojovi}

Dragisa Bojovic
NISH IN STEFAN THE FIRST- CROWNED LITERAL WORK
Nish as a city of rich historical, religious and cultural tradition, with important
strategic position will have the special political importance in the strains of the first
Nemanic dynasty to spread the limits of their state. That goes first for Stefan
Nemanja and his son Stefan the First Crowned. On one of his travels Nemanja con-
quered Nish, that had been under the Byzantium rule till then, and expressed the will
to proclaim it for his metropolis. He there actualized important religious and struc-
turing activeness as well as organized important diplomatic and political encounters.
He was given the honor of the greatest Byzantium dignity. The greatest opposers to
his strains were the Greeks and the Bulgarians and they would, from time to time,
take over the town Nish from the Serbs.
Stefan the First Crowned represents the politics of his father and in his literal
work, especially Life of St. Simeon he gave the special importance to Nish which
is the most frequent part in the work. On the other side, this work, according to all
this, represents one secluded example in Serbian medieval literal tradition. The other
writers do not even mention it, between them the authors of the other two hagiogra-
phies of the life of St. Simeon (St. Sava and St. Dometian). The causes for this are
political and poetic nature and it is paid special attention to this phenomenon.