Engelliliğe Ve Cinsiyete Dayalı Ayrımcılık

Engellilie ve
Cinsiyete Dayal
Ayrmclk
lk ve Ortaretm Kurumlar n rnek Ders Uygulamalar
DERLEYENLER:
Melsa Soran
zgr ensoy
Melke Ergn
Sosyoloji ve Eitim
almalar Merkezi
ENGELLLE VE CNSYETE DAYALI AYRIMCILIK
lk ve Ortaretim Kurumlar iin rnek Ders Uygulamalar
Derleyenler
Melisa Soran - zgr ensoy - Melike Ergn
lk ve Ortaretim Kurumlar iin rnek Ders Uygulamalar
Derleyenler: Melisa Soran, zgr ensoy, Melike Ergn
stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar 515

Sosyoloji - Eitim almalar 3
Bu kitapta yer alan grler makale yazarlarna aittir ve derleyenlerin ve yaymlayan

ve yaymlanmasna katkda bulunan kurumlarn grlerini yanstmaz.
Bu yayn, stanbul Bilgi niversitesi Sosyoloji ve Eitim almalar Uygulama ve Aratrma Merkezinin
Terakki Vakf desteiyle yrtt Toplumsal Sorunlar Eitim Ortamnda Ele Almak: retmen ve
Akademisyenlerin Birlikte renme ve retme Projesi kapsamnda hazrlanmtr.
ISBN 978-605-399-407-7
Elektronik Yayn stanbul, Temmuz 2015
Bilgi letiim Grubu Yaynclk Mzik Yapm ve Haber Ajans Ltd. ti.
Yazma Adresi: nn Caddesi, No: 43/A Kutepe ili 34387 stanbul
Telefon:0212 311 52 59 - 311 52 62 / Faks: 0212 297 63 14 Sertifika No: 11237
www.bilgiyay.com
E-posta yayin@bilgiyay.com
Datm dagitim@bilgiyay.com
Proje Koordinatrleri Melisa Soran, Neat Karakelle

Proje Danmanlar Kenan ayr, Melike Trkn Bal
Proje retmenleri Ahu Binici, Arzu Krmzolu, Ayegl Yein, Ayzin elik, Berra Elbeyli, Burak Gney, Ceni Palti,
ala Gdenolu, Damla Kukul, Duygu Vural alar, Elif Karademir Ergen, Esin Amasya, Fatih Debba, Jlide Barkn,
Merve Alemdar, Mine Koak Yalaz, Nihal Uysal, Nuray Gker, zlem elik, Yeim Er zcan
Projeye Katk Salayanlar Aye Gl Altnay, dil Il Gl, Jale Karabekir, Murat Paker, Mutlu ztrk, Nil Mutluer,
Sleyman Akbulut, Ula Karan
Tasarm Mehmet Ulusel

Dizgi ve Uygulama Maraton Dizgievi / maraton@dizgievi.com
stanbul Bilgi University Library Cataloging-in-Publication Data

stanbul Bilgi niversitesi Ktphanesi Kataloglama Blm tarafndan kataloglanmtr.
Engellilie ve cinsiyete dayal ayrmclk: ilk ve ortaretim kurumlar iin rnek ders uygulamalar /
derleyenler Melisa Soran, Melike Ergn, zgr ensoy.
155 pages: 34 pict, 2 chart; 19x24 cm.
Includes bibliographical references.
ISBN 978-605-399-407-7
1. Discrimination --Study and teaching. 2. Discrimination --Case studies --Turkey. 3. Social perception --Turkey.
4. Discrimination in education -- Turkey. 5. Sociology of disability. 6. People with disabilities -Turkey.
7. Prejudices --Study and teaching. 8. Stereotypes (Social psychology). 9. Sex discrimination against women --Turkey.
10. People with disabilities - Turkey. I. Soran, Melisa. II. Ergn, Melike. II.ensoy, zgr.
HM1091.E54 2015
lk ve Ortaretim Kurumlar iin
rnek Ders Uygulamalar
Derleyenler
Melisa Soran - zgr ensoy - Melike Ergn
indekiler
vii Derleyenler
ix Sunu
xi nsz
ix Giri
1
Blm I: Arkaplan Bilgisi Salayan Metinler
3 Temel Kavramlar: nyarg, Kalpyarg ve Ayrmclk

Melek Gregenli
13 Psikolojik Adan nyarg ve Ayrmclk

Murat Paker
23 Gerekten Eit miyiz? Ac(ma), Zayf Gr(me) ve

Yok Say(ma) Ekseninde Engelli Ayrmcl
Sleyman Akbulut
35 Toplumsal Cinsiyete Dayal Ayrmclk

Aksu Bora
45 Blm II: Dersler
47 Engellilie Dayal Ayrmclk

49 DERS 1: Ben de Varm! Farkllklar Gzetmek

61 DERS 2: Herkes Farkl, Herkes Eit (mi?)

69 DERS 3: Mavi Kapak Kampanyas Neye Yarar?

81 DERS 4: Baka Dilde Ak: Engellilere Ynelik Toplumsal Alglar

89 Cinsiyete Dayal Ayrmclk

91 DERS 5: Oyuncak Reklamlar ve Cinsiyetilik

103 DERS 6: Kz ya da Olan Olmak: Cinsiyet Rolleri zerine

107 DERS 7: Kadn i, Erkek i: Cinsiyeti blm

115 DERS 8: Erkeklik ve Toplumsal Cinsiyet

vi iindekiler
121 Blm III: retmen Grmeleri
123 ocuklarn inisiyatifinin olduu eydeki heyecanlar baka bir ey

Ayzin elik
129 Bu ocuklar ok farkl eyler biliyorlar.

Yani senden ok baka eyler biliyorlar.
Yeim Er zcan
135 Ei t yapyormu, duydun mu?

Elif Karademir Ergen
137 Toplumsal cinsiyet eitlii zerine:

Bunlar byle minik minik konumak lazm.
Merve Alemdar
Derleyenler
MELSA SORAN
Lisans eitimini Boazii niversitesi Sosyoloji Blmnde ve yksek lisans eitimini ayn niversitenin Eitim Bi-
limleri Programnda tamamlad. Bir sre zel sektrde aratrma asistan olarak altktan sonra, Trkiye Eitim
Gnllleri Vakfnda ve Sabanc niversitesi bnyesindeki Eitim Reformu Giriiminde eitmen, proje uzman ve
lme deerlendirme uzman olarak alt. Hisar Okullarnda akademik destek sorumlusu olarak grev yapt.
Eitim-Sen 3 nolu ubeye bal Kadnlar Sahnesi Tiyatro Ekibi ile KA-DER Eitim Komisyonunun bir yesi olan
Soran, Eyll 2012de stanbul Bilgi niversitesi Sosyoloji ve Eitim almalar Merkezi ekibine katld.
ZGR ENSOY
Lisans ve yksek lisans eitimini Yldz Teknik niversitesi Eitim Programlar ve retim Blmnde tamamla-
d. lk olarak, eitim yazlmlar gelitiren Logomotif Multimedya Yaynclkta ierik ve planlama sorumlusu ola-
rak, daha sonra Feyziye Mektepleri Vakf Ik Okullarnda bilgisayar destekli eitim sorumlusu olarak alt. u
anda Terakki Vakf Okullar renme Gelitirme Merkezinde program gelitirme uzman olarak almakta.
2010 ylnda Avrupa Konseyi ocuklarla nsan Haklar alma Eitmen Eitimini tamamlayan ensoy, Terakki
Vakf Okullarnda, stanbul Bilgi niversitesi ocuk almalar Birimi ile balatlan ocuk Haklar Projesinin
sorumlularndan olup, bu proje kapsamnda gelitirilen etkinliklerin yer ald Kolaylatrclar iin Eitim
Klavuzunun hazrlanmasnda grev ald.
MELKE ERGN
Lisans eitimini stanbul Bilgi niversitesi Sosyoloji Blmnde tamamlad. u an ayn niversitede Kltrel nce-
lemeler alannda yksek lisans eitimini srdren Ergn, 2007 ylnda Socrates-Comenius Program ve Get-in
Network (gender, ethnicity, integration) ortaklyla dzenlenen Lifestyles projesinde Trkiye temsilcileri arasnda
yer ald. Kasm 2011de Sosyoloji ve Eitim almalar Merkezine katld.
SUNU
T erakki Vakf Okullar olarak biz, eitimin bir yaam biimi olduuna inanyor; okulun, ha-
yatn dorudan doruya kendisi olmas ve yaamn eitliliini temsil etmesi gerektiini d-
nyoruz. Mfredat ve derslerin yan sra okul atmosferinin de bu anlaya gre dzenlenmesi-
ne zen gsteriyor; rencilerimizin hayatn gerei olan toplumsal sorunlar tartmalarna ve bu
sorunlar karsnda glenmelerine zemin salamay nemsiyoruz. Terakki Vakf Okullar olarak
okulumuzda, dnyann ve Trkiyenin gndemindeki toplumsal sorunlarn tartld ve renci-
lerimizde bu sorunlara ilikin farkndaln gelitirildii bir yaam kltr oluturmay arzu edi-
yoruz.
Bu arzumuzu hayata geirmek iin u sorularla yola koyulduk: Toplumsal sorunlar konu-
sunda duyarl ve donanml bir eitimci kadroyu nasl yetitirebiliriz? Bu sorunlar farkl snf d-
zeylerinde nasl tartmaya aabilir ve bu yolla rencilerimizin bu sorunlar karsnda glenme-
lerini nasl salayabiliriz? Bu anlay okulun genel yaantsna ve atmosferine nasl yanstabiliriz?
Yaptmz tartmalar ve aratrmalar bizi stanbul Bilgi niversitesi Sosyoloji ve Eitim al-
malar Uygulama ve Aratrma Merkezi (SEBR) ile buluturdu ve bu bulumadan Toplumsal
Sorunlar Eitim Ortamnda Ele Almak: retmenlerin ve Akademisyenlerin Birlikte renme
ve retme Projesi dodu. 2012-2013 eitim-retim yl boyunca akademisyenlerle retmenle-
rin birlikte alt bu projede, cinsiyete ve engellilie dayal ayrmcl konu eden ve farkl snf
dzeylerine ynelik ders nerileri gelitirildi. ki yldr okulumuzda kendi rencilerimizle payla-
tmz ve etkisinden emin olduumuz bu dersleri, baka eitimcilerin de kullanmna amay bir
bor bildik ve SEBRin desteiyle bu kitab hazrladk.
Bu almada emei geen proje koordinatr Melisa Soran bata olmak zere, eitim da-
nmanlar Kenan ayr ve Melike Trkn Balya; retmenlerimizle birikimlerini paylaan
x sunu
Aye Gl Altnay, dil Il Gl, Jale Karabekir, Murat Paker, Mutlu ztrk, Nil Mutluer, Sley-
man Akbulut ve Ula Karana; proje retmenlerimiz Ahu Binici, Arzu Krmzolu, Ayegl Ye-
in, Ayzin elik, Berra Elbeyli, Burak Gney, Ceni Palti, ala Gdenolu, Damla Kukul, Duy-
gu Vural alar, Elif Karademir Ergen, Esin Amasya, Fatih Debba, Jlide Barkn, Merve
Alemdar, Mine Koak Yalaz, Nihal Uysal, Nuray Gker, zlem elik ve Yeim Er zcana; bu
kitabn yayna hazrlanmasna katk sunan Melike Ergne; program gelitirme uzmanmz z-
gr ensoy ve renme Gelitirme Merkezi koordinatrmz Neat Karakelleye teekkrlerimi
sunuyorum.
Mehmet Gne
Terakki Vakf Okullar
Genel Mdr
NSZ
T rkiyede eitimin birok sorunu var. Bunlardan belki en nemlisi, okullarn, ders kitaplar-
nn, ilenen derslerin toplumsal sorunlardan kopuk olmas; eitimin steril bir ekilde yrtl-
mesi. Dolaysyla da toplumsal sorunlarn zm konusunda aktif rol alacak, duyarl ve demok-
rat yurttalar yetitirilememesi. Oysa retmenler ve rencilerle yaplan birok almadan bili-
yoruz ki, okul toplumun kk bir nvesi ve yoksulluktan ayrmcla, kadna ynelik iddetten,
engelliler hakkndaki yaygn nyarglara kadar birok sorun okul ortamnda yle ya da byle ko-
nuuluyor ya da bizzat deneyimleniyor. Ne var ki, derslerinde bu sorunlar ele almaya ve ren-
cileri duyarl hale getirmeye alan retmenlere uygun bir ortam ve destek salayamyoruz.
Terakki Vakf Okullar ve stanbul Bilgi niversitesi Sosyoloji ve Eitim almalar Uygu-
lama ve Aratrma Merkezinin (SEBR) birlikte yrttkleri Toplumsal Sorunlar Eitim Orta-
mnda Ele Almak: retmenlerin ve Akademisyenlerin Birlikte renme ve retme Projesi,
adndan da anlalabilecei gibi byle bir boluu doldurmay hedefledi. Proje koordinatr Me-
lisa Sorann Giri yazsnda detayl olarak anlatt gibi, akademisyenler, sivil toplum aktivistleri
ve retmenler bir yl boyunca bir araya gelerek altlar. retmenler farkl alanlardan gelen uz-
manlarn metinlerini okuyarak ve seminerlerde dinleyerek/tartarak ayrmclk, nyarglar ve ka-
lpyarglar genel bal altnda arkaplan bilgisi edindiler. Sonrasnda ise toplumsal cinsiyet ve en-
gellilere ynelik ayrmclk konularnda hak temelli yaklam benimseyen dersler gelitirdiler.
Ben ve Maltepe niversitesinden Melike Trkn Bal, projede hem eitici hem de dan-
man olarak rol aldk. Srecin banda, ortasnda ve sonunda retmenlerle odak grup syleileri
yaptk. Proje sonucunda retmenler hem toplumsal sorunlar konusunda farkndalk kazandkla-
rn hem de bu konular snf ortamnda ele alabilme konusunda arkaplan bilgisi edindiklerini di-
le getirdiler. Bunlarn dnda projenin retmenler asndan birok yan kazanm olduunu da
xii nsz
fark ettik. Bunlardan en nemlisi de ilk, orta ve lise dzeyinde ve farkl branlardaki retmenle-
rin haftada bir gn bir araya gelerek ve ayn konuda alarak bir uygulayclar topluluuna d-
nmeleri. retmenler, bu almada birbirlerini bulduklarn, ortak bir dil gelitirdiklerini
ve bu konularda kendilerini yalnz hissetmelerini engelleyecek bir grup hissi yakaladklarn ifa-
de ettiler. almada retilen dersler hem Terakki Vakf Okullarndaki almalarda hem de Ei-
timde yi rnekler gibi konferanslarda paylald ve paylalmaya devam ediyor.
Bu srete SEBR mdr olarak, ncelikle bizi okullarnda byle bir alma yapmaya
davet eden Terakki Vakf Okullar genel mdr Mehmet Gnee sonsuz teekkrlerimi sunuyo-
rum. Srete desteini esirgemeyen renme Gelitirme Merkezi koordinatr Neat Karakel-
leye ve program gelitirme uzman zgr ensoya teekkr ediyorum. Tabii, ar ders ykleri ve
youn tempo altnda her hafta gnll bir ekilde almaya gelen deerli retmen arkadalar-
mz olmasa byle bir almay yrtmek mmkn olmazd. Son sz, projeyi deerlendiren ve
temennisine katldm bir retmen arkadama brakaym:
Ben btn bunlar nemli buldum. Okulun iinde byle bir kltr olumas Ne kadar
ok retmene yayabilirsek o kadar nemli. Bu konularda pratik olarak 40 dakikalk ders yapa-
masak bile frsat eitimleriyle zaten okul kltr byle bir eye dnecektir. Ayrmc bir durum
mu var? Karlaan retmen bunun farkna varacak ve mdahale edecek. Gndelik hayatn iin-
de zaten o kltr yaylmaya balayacak diye dnyorum. Ne kadar ok retmene ulaabilirse
bu alma, o kadar iyidir diye dnyorum.
Kenan ayr
stanbul Bilgi niversitesi
Sosyoloji ve Eitim almalar Uygulama ve Aratrma Merkezi Mdr
GR
B u kitapta yer alan dersler, stanbul Bilgi niversitesi Sosyoloji ve Eitim almalar Uygula-
ma ve Aratrma Merkezi (SEBR) ile Terakki Vakf Okullarnn 2012-2013 eitim-re-
tim yl boyunca yrtt kapsaml bir almann rn. SEBR, Kasm 2010da akademi ve
ilk-orta retim arasnda kpr kurmak ve bu iki alan arasnda ibirliini artrmak amacyla ku-
ruldu. Bu kitap da, bu ibirliinin rnlerinden biri.
Bu almann yksne gemeden nce, SEBRin daha nceki almalarndan bahset-
menin yerinde olacan dnyoruz. nk SEBRin daha nceki almalarnda edindii de-
neyimin ve rettii ieriklerin, bu almann altyapsn hazrladna inanyoruz.
SEBRdeki almalarmza, farkl kimliklerin kamusal alanda grnr olmaya ve eit
yurttalk talep etmeye balad Trkiyede, ayrmcln en baat konulardan biri olduu ve bu
srece eitimin -oulcu, demokratik ve bar ierisinde yaayan bir toplumsal ve siyasal yap ku-
rabilmenin arac olarak- olumlu bir etki yapabileceini saptayarak baladk. Eitimin, nyargla-
r azaltacak ve toplumsal sorunlarn bar bir ekilde zlmesine katk yapacak ekilde kurgu-
lanmasnn nemine inandmz iin, hassas ve tartmal meseleleri eitim ortamlarnda eletirel
ve ok perspektifli bir ekilde ele alacak dersler ve materyaller gelitirmeyi hedefledik. Bu dersle-
ri ve materyalleri retebilmek iin ncelikle nyarglar, kalpyarglar ve ayrmclk zerine alan
uzmanlarla bir araya gelmemiz, bu konularda okumalar yapmamz ve bu konular tartmamz
gerekiyordu.
Bu tespitler dorultusunda, Ak Toplum Vakf, Global Dialogue ve stanbul Bilgi niver-
sitesinin desteiyle yrtlen nyarglar, Kalpyarglar ve Ayrmclk: Sosyolojik ve Eitimsel
Perspektifler Projesi erevesinde retmenlerle farkl disiplinlerden uzmanlarn ibirliinde me-
tinler yazld. Bu metinler, Ayrmclk: ok Boyutlu Yaklamlar adl kitapta (ayr, K. ve M.
xiv giri
Ayan Ceyhan (der.), 2012, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul) yaymland. Metinlere,
SEBRin internet sitesinden de ulalabilir. (bkz. http://secbir.org/tr/yayinlar/30-turkce/yay-
nlar-m-z/108-onyargilar-kalipyargilar-proje-metinleri)
Ayrmcl ok boyutlu ve ok perspektifli bir bak asyla ele alan metinlere ek olarak,
ayrmcln eitim ortamnda nasl ele alnabileceini rnekleyen dersler gelitirmeye altk. Bu
derslerle, uygun yntemlerin kullanlmas ve farkl bak alarnn ortaya konmas durumunda,
bu konularn eitim ortamnda barl bir ekilde ele alnp tartlabileceini gstermeyi amala-
dk. retmenlerin derslerin rnek uygulamalarn grebilmeleri iin baz dersleri, ilk projenin
devam niteliindeki Ayrmclk Sorunu Eitim Ortamlarnda Nasl Ele Alnabilir? Eitimcilere
Ynelik rnek Ders Uygulamalar ve Kaynak Destek Projesi erevesinde videoya kaydettik. Bu
dersler Ayrmclk: rnek Ders Uygulamalar adl kitapta (ayr, K. ve A. Alan (der.), 2012, s-
tanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul) yaymland. Derslere ve video ekimlerine, SEBR
internet sitesinden de ulalabilir (http://www.secbir.org/interaktif).
Bu projelerin tamamlanmasn ve kitaplarn yaymlanmasn takiben Terakki Vakf Okul-
lar merkezimizle iletiime geerek retmenlere ynelik bir proje gelitirilmesi talebinde bulundu.
Bu talep zerine, SEBRin daha nceki almalarndaki birikimlere ve deneyimlere dayanarak
Toplumsal Sorunlar Eitim Ortamnda Ele Almak: retmenlerin ve Akademisyenlerin Birlikte
renme ve retme Projesi kurguland. Bu projede, nyarglar, kalpyarglar ve ayrmclk konu-
lar odaa alnarak, retmenlerin toplumsal sorunlar kendi dersleriyle ilikilendirerek ele alacak
ekilde donanml hale gelmesi amaland. Bu ama dorultusunda retmenlerin ve uzmanlarn
uzun sreli ibirlii yapt bu projenin bir rn olarak da, bu kitaptaki dersler gelitirildi.
Proje erevesinde farkl bran ve seviyelerden 23 retmenle birlikte almaya baladk.
Eyll 2012-Mays 2013 arasnda her hafta Perembe gnleri 14:30-16:30 saatlerinde bir araya
geldik. Bir araya geldiimiz baz zamanlarda, psikolojiden hukuka, sosyolojiden siyaset bilimine,
farkl disiplinlerden uzmanlar ve/veya sivil toplum alanlar ile aktivistleri davet ettik; uzman-
larn yazdklar metinleri okuyup tartarak ayrmclk konusuna birlikte kafa yorduk. Baz za-
manlarda ise, kendi aramzda atlye almalar dzenledik; bu almalarda, gelitireceimiz
derslerin engellilie ve cinsiyete dayal ayrmclk konularna odaklanmasna karar vererek ders-
lerin hedeflerini belirledik. Belirlediimiz hedeflere ynelik dersleri gelitirmek iin kk grupla-
ra ayrldk; gruplarmzda gelitirdiimiz dersleri birbirimize sunduk; derslere eletiriler getirdik,
geri bildirimler verdik. Bu dersleri uygun snf dzeyinde uyguladk; proje danmanlar bu uygu-
lamalar gzlemledi, grlerini dersi gelitiren ve uygulayan retmenlerle paylat. Bu kitaptaki
dersler, bylesine hummal bir srecin sonunda son hallerini aldlar; phesiz ki, bu halleriyle de
derslerin bitmi ve mkemmellemi rnler olduunu iddia etmek doru olmaz. Defalarca ze-
rinden geildii halde, derslere birok eyin eklenebileceini veya derslerin farkl ekillerde kurgu-
lanabileceini grebiliyoruz.
Kitaptaki derslerde sklkla retmen notu ifadesini greceksiniz. Bu notlarla, yeri geldi-
inde arkaplan bilgisi vererek, yeri geldiinde dersin akna dair aklamalar yaparak dersleri uy-
giri xv
gulamak isteyen retmenleri desteklemeye altk. nk konuya aina olmayan bir retme-
nin, dersin akn betimleyen ksa cmleleri takip ederek dersi anlayabilmesi ve uygulamas kolay
deildir. Kitapta, dersin akn adm adm, ak ve anlalr bir ekilde yazmaya ve retmen not-
laryla da bu ak desteklemeye zen gsterdik.
Bu kitapta, nyarglar, Kalpyarglar ve Ayrmclk: Sosyolojik ve Eitimsel Perspektifler
Projesi erevesinde yazlan ve Ayrmclk: ok Boyutlu Yaklamlar adl kitapta (ayr, K. ve
Ayan Ceyhan, M. (der.), 2012, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul) yaymlanan metin-
lerden drdne yer verdik. Bu drt metni seerken, bu metinlerin kitaptaki dersleri uygulamak is-
teyen retmenlere arkaplan bilgisi salayacak metinler olmasna zen gsterdik. Bu metinleri ki-
taba koymay nemsedik; nk metinleri okuyup zerine dnen retmenlerin hem derslerin
gelitirilmesinde hem de uygulanmasnda yaratt fark ve katt deeri biliyoruz.
Bunlarla da yetinmeyip derslerin gelitirilmesinde, uygulanmasnda ve yazlmasnda kilit
rol oynayan drt proje retmeniyle grmeler yaptk ve bu grmeleri de kitaba ekledik. Bu
grmeleri kitaba eklemek istememizin temel gerekeleri, yaplan iin zerine dnmenin ok
retici olduuna ve retmenlerin birbirleriyle fikir ve deneyimlerini paylamalarnn gcne
olan inancmz. Ne anslyz ki, yrttmz tm almalarda retmenlerin birlikte dnme-
leri ve eylemelerinin rettii verime ve hazza ortak oluyoruz.
neri niteliindeki tm bu abalarmzn toplumsal bara katk sunmas midiyle...
Melisa Soran
Proje Koordinatr
stanbul Bilgi niversitesi
Sosyoloji ve Eitim almalar Uygulama ve Aratrma Merkezi
BLM I
Arkaplan Bilgisi Salayan Metinler
1
Temel Kavramlar:
nyarg, Kalpyarg ve Ayrmclk1
Melek Gregenli2
zet
Giri
Ayrmcln Zihinsel Arka Plan
nyarglar
Kalpyarglar
zclk ve nyargl kiilik
Kaynaka
zet
Ayrmclk, hukukla, adaletle, eitlikle ve sosyal bilimlerle, ama en ok da gnlk yaamlarmzla
ilgili bir kavramdr. Bir adalet sorunu olarak ayrmclkla mcadele, toplumun rgtlenmesi, hu-
kuk sisteminin ileyii vb. unsurlar kapsayan ok boyutlu bir sretir. Ayrmclk, ister bir hukuk
sorunu ister adalet sorunu olarak tanmlansn, son zmlemede, insanlar arasndaki ilikilerde
ortaya kan ve her birimizle ilgili zihinsel kaynaklar ve nedenleri olan insani bir sorundur. Bu
yazda, ayrmclk konusu sosyal psikolojik bir yaklamla ele alnarak, ayrmcln nyarg, ka-
lpyarg, zclk, otoriter kiilik vb. kavramlarla ilikisi tartlacaktr.
(1) Bu metin, Ayrmclk: ok Boyutlu Yaklamlar adl kitapta (ayr, K. ve M. Ayan Ceyhan (der.), 2012, stanbul Bilgi ni-
versitesi Yaynlar, stanbul) yaymlanmtr.
(2) Melek Gregenli, yksek lisans almalarn Ege niversitesi evre Psikolojisi alannda yapt. evre psikolojisi, kltrlera-
ras psikoloji ve politik psikoloji alanlarnda almalar, ulusal ve uluslararas dzeyde yaynlanm ok sayda kitap ve ma-
kaleleri bulunmaktadr. iddet ve ikencenin merulatrlmasnn sosyal psikolojik arka plann anlamaya ynelik zmir ve
Diyarbakrda yaplm alan aratrmalarna dayanan almalarn yaynlad. Son dnemde, muhafazakrln sosyal psiko-
lojik dinamikleri zerine zellikle Trkiyenin Avrupa Birliine giri srecini temel alan almalar srdrmektedir. Ege ni-
versitesi Psikoloji Blm Sosyal Psikoloji Anabilim dalnda retim yeliini srdrmektedir.
4 melek gregenli
Giri
Ayrmclk kavram, esas ve yaygn olarak, insanlar arasndaki eitlik fikri ve ilkesinden kaynak-
lanr. Gerek hukuksal gerek insani olarak zerinde bir sz birlii bulunduu varsaylan bu ilke,
her insann doutan eit olduudur. nsanlar, dnyann neresinde, hangi ten rengiyle, hangi cin-
siyet ya da cinsel ynelimle, hangi etnik kkene, dine, mezhebe ait olarak doarlarsa dosunlar,
insan olmak bakmndan eittirler. nsanlk tarihinin belirli bir dneminde dinsel ve vicdani temel-
leri olan bu ilke, hukuk terimleriyle tanmlanm ve ayrmclk yasann, bu ilkenin ihlalini n-
lemek zere hukuk alanna girmesi salanmtr. Modern toplumun ortaya koyduu modern hu-
kuk, eitlik ilkesi temelinde temel insan haklar kavramna dayanarak, tm bireyleri eit nitelikle-
re sahip varlklar olarak tanmlamtr, bir teorik hukuksal sisteme yerletirmitir. Tek tek birey-
lerin ve gruplarn arasnda yapsal hibir ba bulunmazken hukuk tarafndan tesis edilen bir ba-
n sz konusu olduu bu sistemin temel kavram eitliktir.
Eitlik ilkesi, dlanma ve ayrmclk ilikisini teorik olarak zebilirmi gibi grnmesine
ramen, insanlk tarihine genel olarak bakldnda bu varsaymn gereklemedii aktr. Bu hu-
kuksal ilke beyazlarn, siyahlar; erkeklerin, kadnlar; Batllarn, Doulular vb. kendileriyle eit
alglamalarn ve ayrmclk yasana uymalarn salamtr. Modern hukuk sistemi, birbirini hi
tanmayan, soyut bir toplum kavram iinde bir arada duran, farkl bireysel ve tarihsel zellikle-
ri olan insanlar, kendilerinin dnda bir kurallar sistemiyle birbirine balayan bir yapdr. Bir
baka deyile modern hukuk, aralarnda somut olarak hibir ba olmayan insanlar arasnda, so-
yut bir genel balant varsaymna dayanr. Hukuksal ilkelerin farkl insan gruplar tarafndan i-
selletirilme dzeyinin farkllamas, her toplum ve kltrde hkim olan hukuk d norm ve gele-
neklerin hukuk sistemiyle uyumu vb. pek ok faktr, hukuksal ilkelerin hem her toplumda farkl
anlamlara gelmesine, hem de uygulamada farkllklar olmasna yol amaktadr. rnein, kadna
ynelik fiziksel iddet ve cinsel iddet, ayn cinsiyetten iki insan arasndaki iddete benzer biim-
de uzun zamandr yasal sistemimiz asndan bir su olarak tanmlanr. Ancak, gerek hukuk sis-
teminde yer verilen baz yan yollar (hafifletici nedenler, haksz tahrik indirimi vb.) gerekse yasa-
larn uygulaycs olan savc ve hkimlerin kanaati, yasalarn esnek yorumlanmasnda ya da ceza-
larn alt ve st snrlarnn belirlenmesinde etkili ve caydrc bir rol stlenmekte yetersiz kalmak-
tadr. Bu konudaki eitli kararlarn gerekelerine ve itihatlara bakldnda, kadnlarn, elerinin
isteklerini yerine getirmemelerinin erkein iddetini hakl gsterdii, tre vb. nedenlerle erkein
kadna ynelik iddetinin hakllatrld, merulatrld grlebilir. Ayrca yasa ve ynetme-
liklerin herkese eit uygulanmad da gnlk yaantmzda ok sk gzlemlediimiz olgulardan-
dr. rnein eitimciler, snflarndaki renci davranlarnn disiplin ynetmeliine aykr olup
olmadn ayn ltlerden hareketle mi belirlemektedirler? Snfta kk bir hrszlk olay ger-
ekletiinde ilk akla gelen, ilk phelenilen renciler, snfta greceli olarak daha yoksul ya da
stats daha dk ailelerden gelen ocuklar olabilmektedir. Bu algmz, farkl gruplara ait olan
rencilerle ilikimize ne lde yansmakta, onlarla ilgili baar beklentimizi nasl etkilemekte-
temel kavramlar: nyarg, kalpyarg ve ayrmclk 5
dir? Eitim pratikleri iinden verdiimiz bu rnek, ayrmcln ou zaman gndelik hayatn bir
parasymasna yaandn gstermektedir. Kendini gerekletiren kehanet konusunda yaplan
aratrmalar, renci davran ve baarsyla ilgili retmen beklentilerinin, hem retmen-ren-
ci ilikisine hem de renci davranna dorudan yansdn ortaya koymaktadr.
zetle, modern hukuk, dierinin moral bakmndan deersizletirilmesini engelleyeme-
mitir. Haklara sadece soyut olarak sahip olmann insanlarn eitlenmesi iin yeterli olmad, bi-
reylerin ayn zamanda bu haklar kullanabilecek gce sahip olmas gerektii, ikinci kuak insan
haklar tarafndan tanmlanmtr. Hem ben ve dieri arasndaki hiyerarik, tahakkm ilikisi
hem de ayrmclk, insan gruplarnn g bakmndan eit olmamasndan kaynaklanmaktadr.
kinci kuak insan haklarnn insanlarn glerini denkletirmeye dayal anlay, ayn insanlk ta-
nmndan hareketle, herkesin ayn tr niteliklere sahip olduu tezine dayanmaktadr. Ancak bu-
gn biliyoruz ki, dnyada insan diye soyut bir varlk yok; insanlar var: Siyah, Beyaz, kadn, er-
kek; cinsel ynelimleri, rklar, dinleri, fiziksel grnleri, salk dzeyleri vb. her trden zellik-
leri bakmndan farkl insanlar. Ayrmclk da bu eitliksiz tanmlama sisteminin sonucu olarak,
insanlararas ilikide dlayc bir yap olumasna hizmet etmektedir. Tarihsel arka plan ok da-
ha erken dnemlere gitse de, modern toplumda bu tanmlama son derece hiyerarik kalplar ku-
racak ekilde yeniden yaplanmtr. Hiyerarikmi gibi grnmeyen bu hiyerarik kalplar iinde
ben, kendini dierinden ayrr, sadece kendini tanmlar; dieriniyse ben olmayan olarak kur-
gulayarak tanmsz brakr. Benin kurgulannda dorudan bir olumlama sz konusuyken, ben
olmayan tanmsz brakmada olumsuzlama vardr.
Ayrmclk, dnyann kimi corafyalarnda sradanlam, dolaysyla normallemi, kimsenin
dorudan sorumluluunu paylamaya yanamad, belki kt olarak deerlendirilen, ama her bi-
rimizin uzanda olup biten, bakalarnn, bakalar hakkndaki dnceleri ya da davranlarn-
dan m ibarettir? lkemizde ayrmclktan sz edildiinde akla gelen olgular, kiiler, gruplar, iddialar
ve hatta isyanlar zerine dndmzde, nfusun byk blmnn ayrmclkla dorudan, t-
mnn ise dolayl ilikisi olduunu grebiliriz. Kime sorsanz, bu lkede kimlerin ayrmclktan ya-
kndn syleyebilir; ayrmcln madurlaryla ilgili ok az konuda olduu kadar byk bir sz
birlii vardr. Bu istatistiksel gereklik, sadece bizim iinde yaadmz corafya iin geerli deildir.
Dnya nfusunun ortalama yarsn oluturan kadnlar; dnyann farkl corafyalarnda, iinde ya-
adklar toplumlarn nemli blmn oluturan, ounluktan farkl etnik kkene, dini inanca,
mezhebe mensup olan insanlar; farkl ten renklerine, heteroseksellikten farkl cinsel ynelimlere sa-
hip kimseler; yzyln, hatta giderek on yllarn belirledii makbul fiziksel zelliklere sahip olmayan
insanlar; fiziksel zellikleri nedeniyle engellenenler, muhalifler ayrmcla uramaktadr. Ayrmclk,
ounlukla, bu gruplar oluturan insanlarn, temel insan haklarnn ihlal edildiini fark edemeyecek-
leri kadar normallemi durumdadr; hatta bazen bir kader gibi alglanabilmektedir.
Bu denli evrensel, yaygn ve sradanlam sosyal bir olgu olarak ayrmclk, kukusuz, insan-
ln kaderi deildir. Ayrmcln, kavramsal kkeninde tanmlama olan, nyarglardan beslenen
bir dlama, tahakkm ve yerletirme mekanizmas olarak anlalmas gerekir. O halde farkna va-
6 melek gregenli
rlmas gereken ve insan haklar asndan da, ayrmcln nlenmesi asndan da nemli olan, in-
san ilikilerinin hangi dlama-dlanma biimleriyle kurulduu ve ayrmcln ne tr sistematik ta-
nmlamalarla oluturulduudur. Ayrmclk bir hak sorunu mudur, hak mcadelesi midir, yoksa po-
litikann merkezi kaygs olan bir adalet sorunu mudur? Adalet sorunu olarak tanmlandnda ay-
rmcln almas politik bir sorunken, hak sorunu olarak tanmlandnda politik temelleri olsa bi-
le bir hukuk mcadelesi haline gelmektedir: Bu mcadele normatif, yani kural koyucu yaplarn de-
itirilmesini ierir. Bir adalet sorunu olarak ayrmclkla mcadele, toplumun rgtlenmesi, hukuk
sisteminin ileyii vb. unsurlar kapsayan ok boyutlu bir sretir. Ayrmclk ister bir hukuk soru-
nu ister adalet sorunu olarak tanmlansn, son zmlemede, insanlar arasndaki ilikilerde ortaya
kan, zihinsel kaynaklar ve nedenleri olan insani bir sorundur. Ayrmcln insanlararas ilikiler-
de ina edilen dnsel kaynaklar ve davransal sonular olduu gz nne alndnda, tek tek
hepimiz asndan bir zihinsel dnm mmkndr. Bu zihinsel dnmn gerekleebilmesi iin
ayrmcln hangi zihinsel yaplar yoluyla olutuu zerinde durmak gerekiyor.
Ayrmcln Zihinsel Arka Plan

Ayrmclk, bir gruba veya grubun yelerine kar nyarglardan beslenen olumsuz tutum ve dav-
ranlarn tmyle ilgili bir sretir. nyarglar ve dolaysyla ayrmclk, bir gruba ya da grup
yelerine ynelik olumsuz dncelerin yan sra holanmama, hor grme, kanma ve nefret et-
meye kadar uzanan olumsuz duygular ieren tutumlara da yol aarlar. nyarglar, dier insanla-
r, bireysel varolularndan deil, grup aidiyetlerinden hareketle deerlendiren bir tutumu ve
olumsuz, dogmatik kanaatleri ifade eder. nyarglar sonucunda oluan ayrmc davranlar tek
tek bireylere yneltilmi olsa da, ayrmcl, insanlararas ilikilerdeki holanmama, uzak durma
gibi ters ve kt davranlardan ayran udur: Ayrmcln yneldii kiiler, kiisel zellikleri
deil, ait olduklar grubun zellikleri nedeniyle bu davrann hedefi olmaktadr. rnein, st ka-
tmzda oturan komumuzdan, ocuklarnn, gece ge saatlerde grlt yapmalarndan rahatsz
olmamz nedeniyle holanmayabiliriz, hatta onunla tartabiliriz. Bu holanmama ve belki de
uzak durma hali grlt sorunu kapsamnda tutulduu zaman, kiileraras ilikilerdeki sradan
bir atma olarak dnlebilecekken, komunuzun Krt olmas ve Krtlerin genelde ok ocuk-
lu olmas biiminde alglanp yorumlandnda, sradan bir uzlamazlk durumu, nyarglardan
beslenen ayrmc davranlara yol aabilir. Sradan bir kiileraras iliki sorunu, grlt sorunu
olmaktan kp, komumuzun etnik grup aidiyetine atfettiimiz nyarglarmzn ynlendirdii
bir ayrmclk rneine dnmtr. Bu dnce ve kanaatler, olgunlamam, kant olmayan
pein kararlara dayanr. Belli bir gruba atfedilen ve ayrmcln konusu olan zellikler baz za-
man ve durumlarda gerei de yanstabilir. rnein, kadnlarn teknik konularda erkeklerden da-
ha az becerikli, hatta yetenekli olduklar nesnel bir gereklik olabilir. Peki bu yeteneklerini geli-
tirmeleri iin kadnlara salanan imknlar erkeklere salananla eit midir? Bu yetenek normatif
olarak erkeklerden mi kadnlardan m beklenir? Bu sorularn iaret ettii pek ok faktr dikka-
te alarak sz konusu nesnel gereklii deerlendirmemiz gerektii genellikle gzmzden kaar.

Kadnlara atfedilen ve cinsiyetleraras eitsizliin kolayca merulatrlmasna yol aan pek ok ni-
telik (yumuak, pasif, gsz gibi), kadn ve erkek olmann doasndan deil, toplumsal cinsiyet-
i rol beklentilerinden kaynaklanmaktadr. Kald ki, bir gruba atfedilen zelliklerin algsal ya da
toplumsal olarak ina edilmi olmamas ve btnyle gerei yanstmas da ayrmcl merula-
tramaz. rnein yallar yava hareket ederler; alglama yetileri ve hzlar yavalamtr. Bu zel-
likleri, onlar yal olmayanlardan gerek anlamda farkl klmaktadr. Toplu tama arac kulla-
nan bir kamu grevlisinin, yallar iimi yavalatyor dncesiyle yallardan holanmamas ve
yal yolculara dier yolculara davrandndan daha tahammlsz davranmas ayrmclktr.
nyarglar
Gnlk yaamda nyarg kavramn sradan, iyi ya da kt bir yarg iermeyen, kanta ya da hi
deilse herhangi bir bilgi ya da deneyime dayanmayan her trl n fikir anlamnda kullanrz.
Oysa ayrmclk literatrnde olumlu nyargdan sz edilmez. nyarglar, nyargyla yaklat-
mz kii ya da gruplarla aramza, en hafifinden fiziksel ya da sosyal mesafe koymamza yol aan
ve ayrmclkla yakndan ilikili tutumlardr. nyarglarn davrana dnt durumlarda ise
ayrmclk sz konusu olur. Ayrmclk, esasta sosyal farkllamay ina etmeye ynelik bir eilim-
dir ve u ekilde zetlenebilir: D gruba nyargyla yaklalmas nedeniyle i grup-d grup iliki-
si zorlar ya da imknszlar, bunun sonucunda d grup sosyal ya da fiziksel olarak uzakta tu-
tulur ve bu durum kalc bir ekilde devam ettirilir. Toplumsal grup ve katmanlarn, eitli zel-
likleri asndan bir hiyerari iinde rgtlenmesine bal olarak nyarg ve ayrmclk ortaya -
kar; bu hiyerari algsnn en azndan zihinsel dzeyde gereklemesi sz konusudur. Eit ve adil
bir toplumsal rgtlenmenin bulunduu durumlarda nyargdan sz etmek belki yine mmkn
olabilir; fakat ayrmclk ve buna bal olarak ortaya kan eitli iddet davranlar azalabilir,
hatta hi gereklemeyebilir. Bir toplumda hiyerarik rgtlenme, adaletsizlik, gcn inas, g-
le ilgili sylemsel yap ne kadar basknsa, dezavantajl gruplara ynelik nyarg ve ayrmclk o l-
de ortaya kacaktr. Yukarda szn ettiimiz, insanlar arasndaki kanlmaz farklar n-
yarg ve ayrmcln nedeni deildir. Ayrmcl douran, farkl zellikleri olan gruplarn top-
lumsal hiyerari iinde aada ve dezavantajl olarak konumlandrlmalardr. Ayrmcl yay-
gnlatransa, farkllklarn alglanma biimleri, baz zelliklerin dierlerinden stn olduuna da-
ir inanlar, her dzeyde iktidarn farka ve farkl olana yaklam, aznlk gibi ounlua ait ol-
mayana ilikin dlayc, ayrmc ideolojik sylemsel yapdr.
Pek ok bilimsel aratrmann da ortaya koyduu gibi, nyarg ve ayrmclk sadece belli
bir konudaki tutumumuzla snrl deildir; belli bir grupla da snrl deildir. Bu zihinsel yap,
dnyaya ilikin btnlkl bir dnme alkanln yanstr. Hiyerarik bir biimde rgtlenen
toplumlarda, iktidarlar gerek sistemi, gerekse insanlararas ilikileri g sahibi olma temelinde ta-
nmlar ve hayata geirirler. Bu bir kez gerekletiinde, kimin yukarda kimin aada olduu ko-
8 melek gregenli
nusunda bir tr sz birlii oluur ve gnlk hayatta bu hiyerarik yap bireylerin zihninde normal-
leir. Dolaysyla, zihin dnyamz otoriter, tek biimli ve bu hiyerarinin doal olduu fikrinden
hareketle oluur; bylelikle aadaki, dezavantajl ve iktidar sahibi olmayan gruplara kar n-
yarg gelitirilmesi ve ayrmclk yaplmas yaygnlar ve adeta sradanlar.
Kalpyarglar
nyarg, sklkla kalpyargyla (stereotipler) kartrlr. nyarg ve kalpyarg birbirinden farkl,
ama birbirini tamamlayan iki kavramdr. Her ikisi de sosyal gereklii kabaca ematize etmeye ya-
rayan srecin birer esidir. Kalpyarg da nyarg da, insann gereklie ilikin sosyal ve zihinsel
temsillerini biimlendirme ilevi grr. Kalpyarglar, belirli bir objeye ya da gruba ilikin bilgi bo-
luklarn dolduran, bylece onlar hakknda karar vermeyi kolaylatran, nceden oluturulmu
birtakm izlenimler, atflar btn olarak zihnimizde oluturduumuz imgelerdir. Bu imgeler tpk
d dnyadaki objelerin gerek zellikleri gibi rol oynarlar. zellikle yeni olgu, obje ya da grup ile
karlatmzda, onlarla ilgili bilgimiz bu tr imgeler nda biimlenir. Bylece kalpyarglar-
mz yoluyla, yeni olguyu/grubu gerekte olduu gibi ya da gerek zellikleriyle deil, dnce ei-
limlerimize gre alglarz. rnein, her sarn yabanc turistin Alman olduunu, btn Japonla-
rn alkan olduunu, Araplarn temiz olmadn dnmemize neden olan, bu gruplarla ilgili
kalpyarglardr. rneklerden de anlald gibi, kalpyarglar her zaman olumsuz olmayabilir.
Olumsuz kalpyarglar nyarglarn oluumunda etkilidirler.
nsanlar, dnyay anlayabilmek, dnya zerine dnebilmek iin ngrlerde bulunma
ihtiyac duyarlar. Bu nedenle, her yeni uyaran ayr ayr deil de bir snflama erevesinde deer-
lendirirler. te bu gruplama ilemi snflandrma olarak adlandrlr. Sosyal dnyay alglamam-
z ve yorumlamamz etkileyen sosyal snflandrma, kalpyarglarn ve nyarglarn oluumunda
temel bir bilisel sre olarak ortaya kar. nsanlar, dier insanlarla ilgili bilgiyi ayrt etmek veya
gruplamak iin rk, cinsiyet, dini inan, etnik kken gibi fiziksel ve sosyal ayrt ediciler kullanr-
lar. Btn bu aamalardan sonra, ou zaman nyarglarn oluumu kanlmazdr. Snflandrma
sreci, kiinin kendi grubu ve dier gruplar hakknda edindii bilgileri dzenler. Kalpyarg olu-
turma sreci ise, sosyal dzeyde, eitli sosyal eylemleri aklayan ve merulatran grup ideoloji-
lerinin yaratlmas ve devam ettirilmesine katkda bulunur. Kalpyarglarn, bir grubu dier grup-
lardan (olumlu ya da olumsuz bir biimde) ayrma, deerlendirme ve farkllatrma gibi ilevleri
vardr. Bu ilevler, dnyay bir anlamda basitletirerek sosyal evreyi tannr hale getirir; ama bu-
nu yaparken nyarglarn oluumuna da zemin hazrlam olur. D grubu, kalpyarglar yoluyla
deerlendirmenin neden nyarg oluumuna nayak olduunu ksaca u ekilde zetleyebiliriz:
Kalpyarg oluturma sreci i grup sempatizanln ve d grup ayrmcln belirgin biimde ar-
trr. ve d grup ayrmlatrmasnn srelerini inceleyen Sosyal Kimlik Kuramna gre, i grup
taraftarl sadece d grup yelerini tektipletirmez; ayrca i grup yelerinin birbirlerinin zellik-
lerini, hatta inanlarn benzer alglamalarna yol aar. Kalpyarg oluturma srecinde, d grup
yelerinin inanlar da tektipletirilir; bylelikle d grubun grlerinin i grubun grlerine

benzemedii inanc glenir. Bilisel dzeyde herhangi bir biimde yaratlan biz ve onlar farkl-
lamas, i grubun lehine davranmak iin yeterli bir koul gibi grlr. Bunun sonucunda i ve d
grup arasndaki snrlar glenir ve ayrmcl oluturan mesafe, kendini gerekletiren bir keha-
net gibi kendiliinden oluur.
zclk ve nyargl Kiilik

nyarg ve ayrmcln anlalmasnda bavurulan kuramlar arasnda sosyal, kltrel ve politik
ortamn belirleyiciliini ne karan yaklamlar bulunmaktadr. Bunun yan sra ayrmcla e-
lik eden kiilik yapsnn ve bireysel yaantnn nemini vurgulayan kuramlar da vardr. Kukusuz
bu kiilik yaplarnn olumasna ve yaygnlamasna neden olan da buna uygun sosyal ve politik
iklimlerdir. Ayrmcln anlalmasnda, gnmzde yeniden yaygn olarak kullanlmaya bala-
nan yaklamlardan biri, sosyal psikolog Gordon Allport tarafndan kinci Dnya Sava sonra-
snda, 1950lerin banda ortaya atlmtr. Allport, nyargl kiiliin canl bir portresini izer:
nyargl kiiler, insan gruplarn kat bir tutum iinde alglamaya eilimlidir; gruplar oluturan
bireylerin zelliklerini ift kutuplu (dikotomik) ve hogrsz olarak, deiime kar duran bir ta-
vrla deerlendirirler. nyargl zihnin bu bileenleri genel bir bilisel stil oluturur ve zc inan-
lardan beslenirler. Dnyada, her ey siyah ya da beyaz, iyi ya da ktdr. Latinler tutkulu, e-
cinseller neeli, kadnlar duygusal, erkekler kat, talyanlar yakkl, ingeneler elenceli-
dir. Bazlar ok masum ve hatta olumlu gibi grnen bu kalpyarglara bakldnda, sz konu-
su gruplarn zne dair bir ya da birka zelliin, bu gruplara ait olan ya da olduu varsaylan
bireyleri, grup aidiyetleri zerinden alglamamza ve kolayca snflandrmamza sebep olduunu
grrz; bu srete bireylerin kiisel zellikleri tamamen gz ard edilir.
zclk, insanlarn, kendilerinden farkl birey ve gruplar bir trn yesi gibi alglad
rtk yaklamlar ifade eder ve sosyal dnyann sabit, deimez bir ekilde anlalp alglanmas-
na yol aar. zcl tartan yazarlar, insanlarn, sosyal kategorileri doal trlermi gibi ele al-
ma eiliminde olduklarn savunurlar. Bu sosyal kategoriler (gruplar, rklar, cinsiyetler, cinsel y-
nelimler vb.) altnda belli bir zn (essence) yattn dnmek, bir kategorinin yeleri hakknda
karsama yapabilmek iin sonuca hzlca gtren zengin bir ereve salamaktadr. Birok sos-
yal bilimci, zc yaklamlarn rkla kaynak oluturduu konusunda hemfikirdir.
Gruplar zcletirme, insanlarn dnd ya da anlad bir ey deil, insanlarn yap-
t bir ey olarak grlebilir. zc inanlar, sadece nyarglarn olumasna ve insanlarn grup
aidiyetlerinden hareketle kategorize edilmelerine yol amakla kalmaz; ayn zamanda farkl ideo-
lojik koullarda belirli sosyal ilevleri olan sylemsel hareketlerin, edimlerin ortaya kmasna da
hizmet ederler. Son yllarda yaplan almalarda zclk, ayrmcl ve zellikle rkl besle-
yen bir kiilik eilimi olmann yan sra olas zgrletirici yanlaryla da ele alnmaktadr. Bir et-
nik, kltrel, cinsel vb. grubun znn vurgulanmas, yani bir grubu belirleyen kolektif zelli-
10 melek gregenli
e iaret edilmesi her zaman ayrmcla hizmet eden, zulmedici, ezici bir yaklam olarak tanm-
lanamaz; anti-zclk de her zaman zgrlkle gtrmez. rnein, rklk kart olan bir
kii, insanlarn rksal kimliklerine sayg duyulmas gerektiini dnen kiidir. Sz konusu kii,
baskn gruplara kar, rkla kar mcadele ederken ve bu mcadelenin politik sylemini
olutururken, Beyazlar, Siyahlar gibi terimleri eitlie hizmet edecek ekilde seferber edecek-
tir. rnein, Bu lkede Siyahlar, Beyazlarla eit frsatlara sahip deildir cmlesi, zc ifadeler
tamaktadr; ama buradaki zclk, rkla kar mcadeleye hizmet etmektedir. Etnik halk
kltrle eit tutan ve fark edilip, sayg duyulmas gereken otantik kltrel farklar vurgulayan
ok kltrl yaklamlarda da zcln benzer bir tipine rastlanabilir. Bu yaklam, rk zul-
m, etnik dlamay tanmlayabilmekte ve kltrel haklar savunmada yararl olabilmektedir. Bu
gruplar, kendi etnik kimlik ve kltrlerini merulatrmak amacyla zc tartmalar yrtmek-
te ve bu gruplarn iddialarn grmezlikten gelmek gitgide zorlamaktadr. Sonu olarak zc-
lk, zc temsiller eitli yollarla ve eitli ideolojik etkilerle kullanlabilir. Bu ynyle zclk
ayrmcla yol aabilecei gibi, haklar ayrmclk yoluyla elinden alnm gruplarn kolektif
haklarn savunmalarna da hizmet edebilmektedir.
Allport, nyargnn sadece belirli bir konudaki tutumla snrl olmadn syler; ayn ekil-
de sadece belirli bir gruba ynelmesi de olas deildir. Ona gre nyarg, muhtemelen dnyaya ili-
kin btnlkl bir dnme alkanln yanstr. Bununla tutarl olarak sosyal psikologlar ve ki-
ilik psikologlar nyargyla birlikte gelien, bilisel nitelikli kiilik zelliklerini aratrmlardr.
Otoriterlik, katlk, belirsizlie tolerans gsterememe, bilisel olarak kapanma ihtiyac gibi zellik-
ler genellikle nyargyla birlikte ortaya kmaktadr. kinci Dnya Savan takip eden yllarda ise
Frankfurt Sosyal Aratrmalar Enstitsnn yeleri Horkheimer, Marcuse, Adorno ve Fromm,
Nazizmi bir kiilik zellii olarak kavramsallatrmlardr. Theodor Adorno ve meslektalar, y-
rttkleri almalarda bireyin, diktatrlerin ilkelerine olan itaatini bir kiilik zellii olarak betim-
lemilerdir. Otoriter Kiilik Kuramn yaplandrrken ncelikle Yahudi kart kiileri incelemi-
lerdir. Aratrmaclar, kalplam dnce tarznn etnik merkezci (etnosantrisizm) yaklamlar da
ierdiini ve saldrganla temel oluturduunu vurgulamlardr. nyargnn sadece belirli bir
grupla kurulan ilikiden deil, genel bir zihinsel yapdan kaynaklandn ileri srmler ve bunu
etnosantrizm olarak adlandrmlardr. Etnosantrizm, kendi grubunu merkezde grp, dier b-
tn eylerin ona baklarak llp biildiini dnen bir bak as olarak tanmlanabilir. Etno-
santrik yaklam, kendini beenmilik ve gururla beslenip, kendini, kendi dndaki her eyden
olumlu anlamda farkl ve stn grmektir.
Adornonun faist propagandann klasikleri olarak sayd ve gnmzde tipik bir milli-
yetilik sylemini tanmlayan dil, nyarg ve ayrmcln en nemli aralarndandr: Yalnz kurt,
yorulmazlk fikri, zulmedilen masumiyet, kk dev adam, her zaman pusuda bekleyen ierideki
ve dardaki dmanlar, srekli olarak ima edilen, iaret edilen sinsi fikir ve tehlikeler, iimizde-
ki yabanclar, Ya sev ya terket...
Sonu olarak, Adorno ve arkadalarnn gelitirdii Otoriter Kiilik Kuram, bireyin bilin-
alt srelerini, onun evreye zarar verme motivasyonunun bir kayna olarak grmektedir. Bu
sre, d gruplarn gnah keisi olarak alglanmasyla sonulanr. Adornonun kuramna gre,
bireyin kiilik oluumunda, kiinin iinde yaad sosyal balamn birey zerindeki etkisi gz ard
edilmese de, asl belirleyici kiisel yaantlardr. Otoriter Kiilik Kuramna gre, bireyin kiilik olu-
umunda, ailenin ekonomik durumu, sosyal, etnik, dini aidiyeti, ailede kabul edilen ideolojinin
basknl gibi sosyal faktrlerin de etkisi bulunmakta, sosyal koullarn ve geleneklerin deimesi
bireyin kiiliini de kukusuz etkilemektedir. Fakat bu deiikliklerden etkilenme, var olan kiili-
in deimesi anlamna gelmemektedir. Uzun dnem, bu yapya sa, faist ideolojilerin elik ettii
dnlm, fakat daha sonralar yaplan pek ok alma, otoriter kiiliin ya da nyarg ve ay-
rmcla elik eden normatif, tek biimli zihniyet yapsnn ideolojilerin szyle deil, dnyay kav-
ray biimiyle ve hayata geirili pratikleriyle olutuunu gstermitir. Solcular da en az saclar
kadar otoriter zihniyet ve kiilie sahip olabilirler; nyarg ve ayrmcl besleyen koullar ortaya
karabilir ya da besleyebilirler.
Sonu Yerine
nyarglar ve ayrmc davranlar, sadece kiilik zelliklerinden hareketle anlamaya almak,
ayrmclktan kaynaklanan iddeti aklamakta yetersizdir. Baz toplumlarda ve tarihin belirli d-
nemlerinde toplumun neredeyse tmne yaylan bir ayrmclktan sz etmek mmkndr. Eer
nyarg ve ayrmclk bireysel farkllklarla aklanabilseydi, o zaman toplumun tmnde ya da
byk bir blmnde e zamanl olarak grlyor olmazd. Sonsz olarak ayrmcl btnlk-
l bir sosyal olgu olarak grmek gerektii sylenebilir: Ayrmcln kiisel, sosyal, hukuksal yn-
lerini birbirini tamamlayan yaplar olarak deerlendirmek nemlidir. Ayrca, bir ideoloji olarak
ayrmcln bu yazda deindiimiz btn ynlerinin, ancak belli bir hiyerarik sosyal sistem iin-
de anlaml bir btn oluturduunun ve ayrmc davranlara dntnn farkna varmak ge-
rekir.
Kaynaka
Adorno, T. W., (2011) Otoritaryen Kiilik stne, Say Yaynlar, stanbul.
Allport, G. W., (1954) The Nature of Prejudice, Addison-Wesley, Cambridge, MA.
Arendt, H., (1951) Totalitarizmin Kaynaklar/Antisemitizm (ev. B. S. ener), letiim Yaynlar, stanbul.
Fromm, E., (1965) zgrlkten Ka (ev. . Yein), Payel Yaynevi, stanbul.
Gregenli, M., (1965) Ayrmcln iddeti: Nefret Sular. Uluslararas Homofobi Kart Buluma, Anti-Homo-
fobi Kitab, Kaos GL Yaynlar, Ankara, s. 49-55.
Harlak, H., (2000) nyarglar, Sistem Yaynlar, stanbul.
Jost, J. T., Glaser, J., Kruglanski, A. W., Sulloway, F., (2003) Political conservatism as a motivated social cogni-
tion, Psychological Bulletin, no. 129, s. 339-375.
Jost, J. T., Hunyady, O., (2002) The psychology of system justification and the palliative function of ideology,
European Review of Social Psychology, no. 13, s. 111-153.
Staub, E., (2000) The Roots of Evil, The Origins of Genoside and Other Group Violence, Cambridge University
Press, Cambridge UK.
2
Psikolojik Adan nyarg ve Ayrmclk1
Murat Paker2
zet
Giri
Rasyonellik - rrasyonellik
Bireysel Dzeyde nyarg
Sosyal Dzeyde nyarg
Snflandrma (Categorization)
zdeer (Self-Esteem)
nyarg ve Ayrmcln Kurmaca Doas: Gz Rengi zerinden Sosyal Kimlik Kurma
Sonu
Kaynaka
zet
Bu makalede nyarg ve ayrmclk konular psikolojik adan ele alnmaktadr. nyarg, kalp-
yarg ve ayrmclk, literatre gre ve rnekler eliinde tanmlandktan sonra, insan zihninin ras-
yonellik-irrasyonellik kapasitesine deinilmektedir. nyarg oluumuna bireysel dzeyde katk
salayan faktrler psikanaliz literatr nda, sosyal dzeyde katk salayan faktrler de sosyal
psikoloji literatr nda deerlendirilmektedir.
(2) Murat Paker, stanbul Tp Fakltesinden mezun oldu ve bir sre hekimlik yapt. Bu srede Boazii niversitesinde Klinik
Psikoloji yksek lisans eitimini tamamlad. Ayn alanda doktora yapmak zere New Yorka, New School for Social Resear-
che gitti. Bu niversitede doktora ve doktora sonras almalarn tamamlad. Psikanaliz, travma, psikoterapi ve bunlarn
politikayla kesiimi temel ilgi alanlarn oluturmaktadr. Hlen stanbul Bilgi niversitesi Psikoloji Blmnde retim ye-
si olarak almakta ve ayn blmdeki Klinik Psikoloji yksek lisans programnn direktrln yrtmektedir.
14 murat paker
Giri
nyarglar, gndelik hayatmzda ve ilikilerimizde olduu gibi sosyo-politik dinamiklerde de sk
sk karmza kan ve eitli ayrmclklara neden olabilen tutumlardr. nsan bilimlerinden psi-
koloji de uzun zamandr nyarg zerine ayrntl almalar yrtmtr. Bu makalede sosyal
psikoloji ve psikanalizden yararlanarak nyarg ve ayrmclk konularna psikolojik adan yakla-
lacaktr. Psikolojik adan nyarg ve ayrmclk nedir, nasl oluur, hangi faktrlerle ilikilidir?
nce, adet olduu zere tanmlardan balayalm: nyargnn iki temel bileeni olduu
konusunda genel bir fikir birlii vardr: 1) Bir insan grubuna kar temelsiz bir inan ya da fikir
olarak tanmlanabilecek bir kalpyarg ve 2) buna elik eden gl bir duygulanm (Quillian,
2006). Kalpyarg, nyargnn bilisel (cognitive) parasdr ve insan gruplarna dair genelgeer,
ablonvari inanlar ierir. Bir kalpyargya gl bir duygulanm da elik ederse, bir tutum ola-
rak nyarg olumu olur.3 nyargdaki duygulanm genellikle olumsuzdur (antipatik), ama
olumlu (sempatik) duygular eliinde seyreden nyarglar da mevcuttur. nyarg psikolojisine
dair ilk kapsaml alm yapan Allport (1954), nyargy hatal ya da esnek olmayan bir genel-
lemeye dayal antipati olarak tanmlamtr. Allportun zamanndan beri nyarg psikolojisine
dair teorileri ok daha incelikli bir hal almlarsa da tanmn temel eksenleri deimemitir. n-
yarg, eksik/hatal bir yarglama sreci sonucunda olumu, bir insan grubuna veya o grubun te-
kil yelerine ynelik, genellikle olumsuz bir tutum olarak tanmlanr (Fiske 1998; Jones 1997;
Nelson 2002).
Ayrmclk ise, zihinsel bir olgu olan tutumdan farkl olarak gzlemlenebilir davranlar
dzeyinde tanmlanr. Bir insana ya da insan grubuna, belli bir zellii nedeniyle eitsiz/farkl mu-
amele yaplmas ayrmclktr (National Research Council 2004). Ayrmclk, genellikle olumsuz
(ayrmcla uratlan dezavantajl klacak) biimde uygulanmasna ramen, tam tersi, ayrmcl-
a uratlan avantajl klacak ayrmclk (rnein kayrmaclk ya da eitsizlikleri gidermek iin
uygulanabilen pozitif ayrmclk) rnekleri de sz konusudur. Ayrmclk, kiileraras ilikilerde
ortaya kabilecei gibi, sklkla kurumsal/yapsal dzeyde de grlebilir.
Bunu u ekilde ematize edebiliriz:
Kalpyarg + gl duygu = nyarg Ayrmclk
rneklersek:
Bir insan grubu (rnein Trkler, Krtler, Almanlar, Kayserililer, kadnlar vb.) bir sfatla
(rnein ilkel, vahi, iren, pis, aptal, kurnaz, zeki, akll vb.) tanmlanr. Bu, ar genellemeye
dayanan, temelsiz bir kalpyargdr. Bu kalpyargya, duruma gre olumsuz (korku, kayg, iren-
ti, holanmama, antipati, nefret vb.) veya olumlu (beeni, sempati, honutluk vb.) duygular elik
ettiinde, rnein Krtler ilkeldir ve onlardan nefret ediyorum veya Trkler aklldr ve onla-
(3) Bu makalede kullandm temel kavramlarn uluslararas ngilizce literatrdeki karlklarn vermek isterim. nyarg = pre-
judice; kalpyarg = stereotype; bilisel = cognitive; duygulanm = affect; ayrmclk = discrimination.
psikolojik adan nyarg ve ayrmclk 15
r seviyorum gibi nyarglarmz olabilir. nyargsal tutumlarmz kimi zaman ak, ama ou
zaman rtk (yar-bilinli ya da bilind) durumdadr.
rnekten devam edersek, Krtler ilkelse ve onlardan nefret ediyorsam, bir insana srf
Krt olduu iin eitli derecelerde ayrmclk uygulayabilirim. rnein, Krtlerle arkada/sevgi-
li/e/komu olmak istemem, Krtleri ie almam, onlar aalarm, uzak durmalarn isterim, ken-
dimle eit grmem, haklar olduunu dnmem, vb. Tehdit algsnn iyice ykseldii durumlar-
da ise bu ayrmclk Krtlere, srf Krt olduklar iin iddet uygulamaya kadar gidebilir (Paker
2006). Ayrmcla dayal iddet trleri basit tacizlerden balayp, katliamlara kadar uzanabilir.
nyargya dayal ayrmcln doruk noktas soykrmdr.
Dier rnekten devam edersek, Trkler akllysa ve onlar seviyorsam, bir insana srf
Trk olduu iin deiik derecelerde bu sefer pozitif ayrmclk uygulayabilirim.
nsan grubunun ismi, tanmlama sfat, elik eden duygu ve btn bunlarn yol at ay-
rmc davrann tipi deikenlik gsterebilir; ama nyarg-ayrmclk eksenindeki denklem kaba
hatlaryla byledir. Gnmz dnyasnn makro dzeydeki en yaygn nyarg havuzlar milliyet-
ilik, rklk, cinsiyetilik ve homofobidir.
Grlebilecei gibi, nyarg ve ayrmclk, kiileraras ve toplumsal atma ve bar dina-
mikleri asndan merkezi nemde olan fenomenlerdir.
Rasyonellik - rrasyonellik
Nasl bir zihin yapmz var ki, bol miktarda nyarg retebiliyor? nyargl olmann iyi bir ey ol-
madna ve nyarglardan kurtulmamz gerektiine dair genel bir kanmz vardr, ancak kt ha-
ber u ki, insan nyarglardan tamamen kurtulmas mmkn olmayan bir canldr. rnein, her-
hangi bir olay yaadmzda olay inceler, deerlendirme yapar ve bir yargya/karara varrz. Bu-
nu da mecburen eitli ksa yollar, kestirimler (heuristic) kullanarak yaparz. nk insan zihni
bir bilgisayar gibi algoritmik alamaz. Bilgisayar, kapasitesindeki btn bilgileri, btn ihtimal-
leri elden geirip deerlendirdikten sonra bir sonuca varr. nsan zihni ise bunu yapma kapasitesi-
ne sahip deildir. nsan zihni, kestirme yollar kullanarak alr (Kahneman, Slovic, Tversky
1984). Kestirimci sreler hz salar; ama hata yapmaya aktrlar. Bu yapsal kstllk yznden
insan rasyonellii snrl bir rasyonelliktir (Simon 1982) ya da baka bir deyile, insan ksmen ir-
rasyoneldir de. Buna ek olarak gl ham duygularn, muhakeme srelerini etkileyip rasyonellik
dozunu azalttn da belirtmek gerekir (Wright ve Bower, 1994). rnein, kzgnln sosyal al-
gda daha ok kalpyarg ve dolaysyla nyarg retimine yol at gsterilmitir (Bodenhausen,
Sheppard ve Kramer, 1994). te yandan, farkndalk alanmzn dnda ileyen bilind sre-
lerin muhakemeyi ve davranlar etkiledii ve yine rasyonellii kstladn eklemek gerekir
(Westen 1999).
Btn bunlar bir araya getirdiimizde, insann ontolojik olarak yabana atlamayacak de-
recede irrasyonellik potansiyeline sahip olduu grlr. rrasyonellik, nyarg retimi ve ayrm-
16 murat paker
clk iin gerekli zemini sunar.

Eer insan nemli derecede irrasyonel bir canlysa, nyarg ve ayrmclk bir kader midir?
Kaderse, bu konular almay, nyarg ve ayrmcla kar mcadele etmeyi brakalm m? Bu
bir ontolojik zaaf ise, o zaman neden nyarg ve ayrmcla yatknlk konusunda insanlar arasn-
da ok geni bir eitlilik sz konusu?
nyargy, ontolojik bir zaaf olarak tanmlamak, onun insan zihni ve kltrnden tama-
men yok edilmesinin imknszlna iaret eder. Ancak her insan ve sosyal grubun nyarg ve ay-
rmcla yatknlk dereceleri farkldr. Herkes ayn derecede nyargl deildir, ayn derecede ay-
rmc davranmaz; burada olduka geni bir spektrum vardr. Dolaysyla, nedenleri anlalp uy-
gun mdahalelerde bulunulabilirse, nyarg ve ayrmclk tamamen yok edilemese bile ok ciddi
derecede azaltlabilir.
Ne tr psiko-sosyal faktrler/sreler nyarg retimine katk salyor? nsan gibi ok-kat-
manl, karmak bir canlnn nyarg gibi karmak bir tutumuna dair bu sorunun cevabnn da
olduka karmak olmas kanlmazdr. Bu soruya klasik psikanaliz, bilind fanteziler, at-
malar ve karakter yaps gibi birey-ii, dinamik ve motivasyonel faktrler zerinden; sosyal psiko-
loji ise grup zdeimleri, i-grup/d-grup dinamikleri gibi daha ok bilisel faktrler zerinden ce-
vap aramtr (Fiske 2000). Aada birbirleriyle pek etkilemeden yaklak 60 yldr kendi mec-
ralarnda geliimlerini srdrm bu iki temel yaklamn nyarg konusundaki bulgular ksaca
zetlenecektir.
Bireysel Dzeyde nyarg

nyarg konusunda dorudan klasik psikanalizden olduka etkilenmi ilk yaklam, kinci Dn-
ya Sava sonrasnda Nazi ideolojisinin nasl kitleselleebilmi olduunu aratran Adorno ve eki-
binden gelmitir (Adorno, Frenkel-Brunswik, Levinson, Sanford 1950). Adorno ve arkadalar,
otoriter kiilik yapsnn nyarg retiminde ok etkili olduunu savunmulardr. Otoriter kiilik
boyutlar olarak, teki sosyal gruplara ve aznlklara ynelik nyarg, kendi sosyal grubunu y-
celtme, politik-ekonomik muhafazakarlk ve anti-demokratik tutumlar tanmlanmtr. Bu yakla-
mda altta yatan psikanalitik varsaym, ocukluk dnemlerinde ebeveynleri tarafndan basklan-
m/cezalandrlm kiilerin, cinsellik ve/veya saldrganlk drtleriyle ilgili psie-ii4 atmalar-
n dengeleyebilmek iin otoriter bir kiilik gelitirdikleri ve bu kiilik zerinden kendi gemi bas-
klanmlklarn bakalarna yansttklar eklinde zetlenebilir. Bu yaklam, orijinal haliyle bir
sre popler olmusa da 1960lardan itibaren, klasik psikanalizin ini trendine gemesine paralel
olarak pek sz edilmez hale gelmitir. Temel neden, orijinal almann tad metodolojik so-
runlardr.
Yllar sonra otoriter kiilik yaklamndan kkenlenen, ama bu sefer ok daha incelikli me-
todoloji kullanan iki aratrma izgisi ortaya kmtr: 1) Altemeyer (1981), gelenekselcilik, oto-
(4) Psie-ii (intrapsychic): ruhsal aygt iinde ve isel psikolojik sreler.

riter saldrganlk ve otoriter itaatkarlk gibi boyutlar olan sa-kanat otoriterliin, nyarg oluu-
muna katkda bulunan nemli bir kiilik boyutu olduunu gstermitir. 2) Sidanius ve Pratto
(1999) ise kendi sosyal grubunun dier gruplara hkim/stn olmasn tercih etmek eklinde ta-
nmlanan sosyal hkimiyet yneliminin nyarg oluumuna katkda bulunan ayr bir nemli kii-
lik boyutu olduunu gstermitir.
Bu ve benzeri aratrmalar sonrasnda, bu iki kiilik boyutunun birbirinden zerk olduu
ve iki farkl tip otoriter kiilik rgtlenmesine iaret ettii dnlmtr: Srasyla boyun een ve
baskn. (Altemeyer, 1998; Duckitt, 2001). Her iki tip de nyarg oluturmaya katkda bulunur.
Karakterolojik psikanalitik bir yaklamla, Young-Bruehl (1996) deiik karakter/kii-
lik rgtlenmesinin farkl tarzda nyarg oluumuna neden olacan savunmutur. Obsesif/pa-
ranoid tarz, kat kiilik yaps nedeniyle tekiyle rahat, esnek ve eit iliki kuramayan, tekinden
kolayca kukulanan bir kiilik tarzdr.5 Bu tarzn rettii nyarglar, daha kat ve istikrarl, dei-
ime olduka direnli nyarglardr. Histerik tarz ise, obsesif tarzn tersine olduka izlenimsel, de-
iken ve duygu kabarmalaryla seyrettii iin bu tarzn oluturduu nyarglar da istikrarsz ve
deikendir. Narsisistik kiilik tarznn oluturduu nyarglar ise, kendisi ve bakalar iin deer-
sizletirme-yceltme ekseninde salnr, gereki/makul orta yol ok mmkn deildir. Young-Bru-
ehlin yaklamnda, nyargnn anlalabilmesi iin ben-teki ya da biz-teki konumlanmalarna
ek olarak deiik kiilik tarzlar eklinde rgtlenmi bilind arzu ve fantezilerin de incelenme-
si nerilmektedir.
Klasik psikanalitik yaklamlar genel olarak nyargnn atma ya da tehdide uyum sala-
mada kullanlan bir psikolojik ara olduunu kabul ederler. nyarg, istenmeyen cinsel veya sal-
drgan itkileri, yer deitirme,6 yanstma ya da yanstmal zdeim7 gibi savunma mekanizmalar-
n kullanarak da atar, bu sayede ilikili psie-ii kaygy yattrr, duygulanm dzenler. rne-
in, kat sperego taleplerinden treyen kendini sulama eilimlerinin yaratt kayg, sulamann
gnah keisi haline getirilmi bir bireye ya da gruba yanstlmasyla yumuatlr. Sulama ve bu-
na bal saldrganlk iten da atlm olur.
(5) Kiilik tarz ile kiilik bozukluunu ayrt etmek gerekir. Kiilik bozukluklar, toplumun grece dar bir kesiminde grlen, u
dzeyde kiilik ve iliki problemleriyle seyreden psikopatolojik tan kategorileridir. Kiilik tarz ise, hepimizin sahip olduu,
belli kiilik zellikleri ve rntlerinin bir araya gelmesiyle olumu, patolojik olmas gerekmeyen, kendimizle ve bakalary-
la ilikilenme slubumuzdur. Karakter/kiilik yapsnn/tarznn nasl olduunu n plana alan yaklamlara karakterolojik
yaklamlar denir.
(6) Yer deitirme, psikanaliz iinde tanmlanm, bilind bir savunma mekanizmasdr. Bu mekanizmada, cinsel ya da saldr-
gan itkiler daha kabul edilebilir ya da daha az tehdit edici hedeflere dntrlr. rnein, patronuna kzan ama bu fkeyi
ifade edemeyen iinin eve gelip karsn ya da ocuunu dvmesi veya yoksulluun yaratt gerilimin yoksulluun kaynak-
laryla hibir ilgisi olmayan bir aznlk gruba ynelik saldrganla dnmesi.
(7) Yanstma, psikanaliz iinde tanmlanm bilind bir savunma mekanizmasdr. Bu mekanizmay kullanan kii, kendi iin-
deki kabul edilemez arzu ve itkileri bakasna atfeder. Bir kiiden ya da bir insan grubundan aslnda nefret ediyorsam ve bu
duygumla yzlemek u ya da bu yzden ok tehdit ediciyse, bilind olarak nefretimi o kiiye ya da gruba yanstrm; on-
larn benden nefret ettiini sanmaya balarm. Yanstmal zdeim savunma mekanizmasnda ise, yanstmaya ek olarak, yan-
stmay yaptm kii ya da grup yansttm duyguyla zdeim iine girer ve mesela benden nefret ediyormu gibi hisseder ve
davranr.
18 murat paker
nyargnn, gndelik hayattaki sradan tercihler ve hatalar eklinde olan daha selim gr-
nmlerinden ve nefret/hiddet dolu bir ykclkla giden daha habis formlarndan bahsetmek mm-
kndr (Parens, Mahfouz, Twemlow ve Scharff 2007). Klasik psikanalitik yaklamlar, nyarg
konusunda bize nemli igrler kazandrsalar bile, meseleyi temel olarak birey-ii ve drt-te-
melli grmeyi aamadklar ve sosyal grup srelerine dair kapsaml bir aklama getiremedikleri
iin ciddi snrllklar ierir. Ancak, bilind dinamikler, kiilik tarz, narsisizm ve savunma me-
kanizmalar gibi psikanalitik kavramlar kapsaml bir nyarg teorisi iin vazgeilmezdir.
Sosyal Dzeyde nyarg

Sosyal grup dinamikleri zerinden nyarg konusuna baktmzda, en nemli katky sosyal kim-
lik teorisinin erevesinde gerekletirilmi aratrmalarn yapm olduu grlr (Tajfel, Fla-
ment, Billig ve Bundy, 1971; Tajfel ve Turner 1986). Bu teoriye gre, insanlar kendi gruplaryla
(i-grup) zdeim kurarlar, onu daha deerli bulurlar; dier gruplar (d-grup) daha deersiz bu-
lurlar. Bu dinamikte iki temel kurucu faktr n plana kar: Snflandrma ve zdeer.
Snflandrma (Categorization)
nsan canlsnn, dnyay, evresini ve kendini anlayabilmek ve konumlandrabilmek iin
bilisel olarak snflandrma yapmaya (kategoriletirmeye) ihtiyac vardr. Sosyal ilikileri de eit-
li zellikler zerinden snflandrrz ve kendimize benzediini dndklerimizle bir sosyal grup
olutururuz ya da verili kimi sosyal gruplarn iine doar ve onlarla deiik derecelerde zdeim
kurarz. Sorun u ki; insan canls kategoriler-aras farkllklar abartmaya ve kategori-ii farkl-
lklar kmsemeye eilimlidir (Capozza ve Nanni 1986). Bu sayede i-grup kendi iinde, d-
grup da kendi iinde tektipletirilir (homojenizasyon) ve i ve d gruplar arasndaki farklar by-
tlerek, iki grup arasndaki mesafe alr. Ek olarak, insanlar dier insanlar ncelikle cinsiyet,
ya, deri rengi, anadili gibi grnr zellikleri zerinden etiketlemeye ve snflandrmaya eilimli-
dirler (Arcuri 1982). Bylece bu zellikler kolayca sosyal gruplarn/kimliklerin kurucu zellikleri
olabilirler ve bu zellikler zerinden i-d gruplar arasnda kat ayrm izgileri izilebilir.
zdeer (Self-Esteem)
Kendimizi iyi hissedebilmek (zdeerimizi [self-esteem] yksek tutabilmek) iin i-grubu-
muzu d-gruplara gre daha fazla kayrrz. -grup (biz), d-gruplardan (onlardan/tekilerden)
daha iyidir/stndr/deerlidir; dolaysyla grubumla zdeim iinde olan ben de iyi/stn/deer-
li hissedebilirim. Bu erevede i-grubuma pozitif nyarg gelitirip kayrmac davranrken, d-
gruplara negatif nyarg gelitirip ayrmc davranabilirim.
-grupla zdeim dzeyi ne denli artarsa, d-gruplara kar gelitirilen nyarg ve ayrm-
clklarn dozu da o denli artar (Brewer 1999). Sosyal psikoloji alannda yaplm aratrmalara
dayanarak, gruplararas ilikilerdeki nyarg ve ayrmclk reten bu kat i-d ayrmnn, belirli
koullara sahip gruplararas temas ile yumuatlabilecei gsterilmitir. Bu koullar, eit statde
olmak, ortak amalara sahip olmak, bir eylem zerinden ibirlii yapmak ve gruplararas atma
durumunda bir otoritenin yaptrm gcn elinde bulundurmas eklinde tanmlanmtr (Fiske
2000).
Evrim psikolojisi asndan bakldnda, insan canlsnn onbinlerce yl sren evrim ser-
veninde sosyal grup aidiyeti, hayatta kalma ihtimalini arttran ok nemli bir faktr olarak g-
rnmektedir (Caporael, 1997; Fiske 2000). nsanlk tarihinin ok byk blmnde grup dna
atlmak lmle edeerdir. Dolaysyla sosyal grup aidiyeti ihtiyacnn biyo-psiko-sosyal bir ihti-
ya olduu sylenebilir. Evrimsel adan, hayatta kalmak iin i-grup ahengini/dayanmasn art-
trmak ve d-gruplara kar dikkatli/kukucu davranmak nemlidir. Bylesi bir evrimsel temele
dayanarak, Fiske (1998, 2000), sosyal grup ilikileri asndan insanlarn be ana motivasyon
kayna olduunu belirtir. nem srasna gre: Grup aidiyeti, ortak sosyal anlay, etkili sosyal
ilikilerin denetimi, kendini gelitirme ve dier i-grup yelerine gven. Bu motivasyon kaynakla-
rndan beslenerek kurulan ve idame ettirilen sosyal gruplarn (ve sosyal kimliklerin) zaman iinde
bir sosyal kurgu (construction) olduklar unutulur (ounlukla unutturulur) ve sanki ezeli ve ebe-
di belli bir zleri olan kendinde-varlk nitelii kazanrlar. Bu bak asna zclk (essentialism)
denir. zclk, i veya d-sosyal gruplar kalpyarglar zerinden homojenletirmi bir ekilde al-
glar; i-gruplarn iyi, d-gruplarn kt zlere sahip olduunu iddia eder; gruplararas geiken-
likleri ya inkar eder ya da iyi gzle bakmaz. Bu bak asna gre, rnein kadnln, erkekliin,
Trkln, Krtln, Mslmanln, Hristiyanln, vb. deimez ezeli-ebedi zleri vardr ve
bu sosyal gruplara mensup insanlar bu z zerinden tanmlanp deerlendirilebilir.
Kalpyarg, nyarg ve ayrmcln, nasl da kolayca retilebilecei deneysel olarak da gs-
terilmitir. Bu deneylerin en ilginlerinden biri, meslekten sosyal psikolog olmayan bir retmen
tarafndan 1970 ylnda ABDde ilkokul 3. snf rencileri zerine gerekletirilmitir (Peters
1971). Aada zetini verdiim bu deney bize gz rengi gibi tamamen uydurma bir deiken ze-
rinden bile ok ksa srede i ve d-gruplarn oluturulabildiini ve ok ciddi derecede nyarg ve
ayrmcln retilebildiini gstermektedir.
NYARGI VE AYRIMCILIIN KURMACA DOASI:

GZ RENG ZERNDEN SOSYAL KMLK KURMA
ABDde 1969da Martin Luther Kingin bir suikastle ldrlmesinden sonra, Iowa eyaleti Ricevil-
le kentinde kendi rencilerine (3. snf) rksal ayrmclk konusunu deneyimsel olarak retmek
ve onlar ayrmcla kar duyarl bir hale getirmek isteyen ilkokul retmeni Jane Elliot, bir gn
snfa gelip rencilerini gz renkleri zerinden iki gruba ayrr: Mavi gzller ve kahverengi
gzller.
20 murat paker
Elliot, mavi gzllere baz zel ayrcalklar tanr: Daha fazla le yemei yiyebilme, daha uzun
teneffsler, le yemeine daha nce gidebilme vb. nk, der mavi gzl insanlar kahveren-
gi gzllerden daha iyi, daha stn, daha aklldrlar. Benim de dier zeki insanlar gibi mavi gz-
lerim var. Dahas kahverengi gzller, daha akll olan mavi gzllerden kolayca ayrt edilebil-
sinler diye daha geni yakalar takacaklar ve snfn en arka sralarnda oturacaklardr. Elliot, mavi
gzllerin daha akll, dierlerinin daha unutkan ve tembel olduklar ynndeki cmleleri sk sk
tekrarlar.
Dakikalar iinde, mavi gzller kahverengi gzllere aalayc sfatlar takmaya, alay etmeye,
onlar aptalm gibi davranmaya balarlar; kurallara uymadklarn dndklerinde kahverengi
gzlleri cezalandrmak iin ok hevesli olurlar.
Deneyin ikinci gnnde, Elliot snfa gelip, nceki gn yanl yapm olduunu, aslnda kahve-
rengi gzllerin mavi gzllerden daha akll ve stn olduklarn syler ve ayrcalklar bu sefer
kahverengi gzllere verir. Geni yakalar da bu sefer mavi gzller takmak zorundadr. Yine da-
kikalar iinde bu sefer stn olan kahverengi gzller mavi gzllere ayn aalayc/ayrmc
muameleleri yapmaya balarlar.
Bu deneyin sonular genel olarak yle zetlenebilir:
Her iki durumda da stn olarak etiketlenen ocuklar daha gvenli, daha buyurgan dav-
ranmaya balamlar ve devlerde/snavlarda daha baarl olmulardr.
Her iki durumda da aada olarak etiketlenen ocuklar yaklak 15 dakika iinde zg-
ven erozyonuna uramlardr. Bu ocuklarn hal ve tavrlarnda depresif iaretler gzlen-
mitir. Kimi ocuklar aada olduklar iin alamlardr. Bu genel mutsuzluk, derslerine
de yansm ve aadaki grup, derslerine odaklanamam ve daha baarsz olmutur.
Aadaki grup yeleri arasnda saldrganlk artmtr. Kavgalar, alay etme, vurma, kin-
darlk, sulama ve eitli anti-sosyal davranlar gzlenmitir.
Her iki durumda da stn diye nitelenen ocuklar hiyerarik snflandrmay sevmilerdir.
Sonradan stn olanlar intikam peinde komulardr.
Sonu olarak, birbirleriyle arkada olan ve deney gnne kadar gz rengi zerinden bir
gruplama yaamam 9 yandaki 3. snf rencileri, otorite olarak grdkleri retmen-
lerinin ynergesi sonucu, dakikalar iinde gz rengi zerinden saflaabilmi ve bu safla-
ma zerinde ciddi derecede nyarg ve ayrmclk retebilmitir. Bu deney, her tr ayrmc-
ln kristallemi bir prototipini gsterir.
Kaynak: Peters, W., A Class Divided, Graden City, Doubleday, New York, 1971. Orijinal deney
zerine 20 yl sonra yaplan belgesel iin bkz. Elliot, J., Discovering psychology, Program
20, (PBS Video Services), Annenberg, CPB Program, Washington, DC, 1990.
Sonu
nyarg ve ayrmclk olgularn kapsaml bir ekilde anlamak iin psikanaliz ve sosyal psikoloji
literatrne bavurmak kanlmazdr. Ancak katklarnn yan sra bu iki yaklamn baz snrl-
lklar da vardr. rnein klasik psikanalitik yaklamlar konuyu temelde birey-ii ve drt temel-
li grrler ve sosyal grup srelerine dair kapsaml bir aklama getiremezler. te yandan sosyal
grup dinamikleri de birey-ii yaklamlar dikkate almadan anlalamaz. Ne var ki bu iki yakla-
m pek etkilemeden yaklak altm yldr kendi mecralarnda geliimlerini srdrmtr. Peki,
psikanaliz ve sosyal psikolojinin nyarg konusunda uzun yllar birbirlerine demeden yaptklar
katklar, yaratc ve verimli bir ekilde bir araya getirilebilir mi? Bu zor ve ilgin sorunun cevap
denemesini bu derlemedeki nyarg ve Ayrmcla likisel Psikanalitik Adan Bir Bak ba-
lkl makalede yapmaya alacam.
Kaynaka
Adorno, T. W., Frenkel-Brunswik, E., Levinson, D. J., ve Sanford, R. N., (1950) The authoritarian personality,
Harper, New York.
Allport, G. W., (1954) The nature of prejudice, Addison-Wesley, Reading, MA.
Altemeyer, B., (1981) Right-Wing Authoritarianism, University of Manitoba Press, Winnipeg, Canada.
Altemeyer, B., (1998) The other authoritarian personality, M. P. Zanna (der.), Advances in experimental soci-
al psychology, Cilt 30, Academic Press, New York, s. 47-92.
Arcuri, L., (1982) Three patterns of social categorization in attribution memory, European Journal of Social
Psychology, 12, s. 271-282.
Bodenhausen, G.V., Sheppard, L.A., Kramer, G.P., (1994) Negative affect and social judgment: The differential
impact of anger and sadness, European Journal of Social Psychology, Special Issue: Affect in Social Judg-
ments and Cognition, 24:1, s. 45-62.
Brewer, M.B., (1999) The psychology of prejudice: ingroup love or outgroup hate?, Journal of Social Issues, 55,
s. 429-444.
Caporael, L.R., (1997) The evolution of truly social cognition: The core configurations model, Personality and
Social Psychology Review, 1, s. 276-298.
Capozza, D. ve Nanni, R., (1986) Diffrentiation processes for social stimuli with different degrees of category
representativeness, European Journal of Social Psychology, 16, s. 399-412.
Duckitt, J., (2001) A dual-process cognitive-motivational theory of ideology and prejudice, M. P. Zanna (der.),
Advances in experimental social psychology Cilt 33, Academic Press, New York, s. 41-113.
Fiske, S. T., (1998) Prejudice, stereotyping, and discrimination, D. T. Gilbert, S. T. Fiske, ve G. Lindzey (der.),
The handbook of social psychology, 4. bask, McGraw-Hill, New York, s. 357-411.
, (2000) Stereotyping, prejudice, and discrimination at the seam between the centuries: evolution, culture,
mind, and brain, European Journal of Social Psychology, 30, s. 299-322.
Jones, J. M., (1997) Prejudice and racism, 2. bask, McGraw-Hill, New York.
Kahneman, D. T., Slovic, P., ve Tversky, A., (1984) Judgment under uncertainty: Heuristics and biases, Cambrid-
ge University Press, New York.
National Research Council, (2004) Measuring Racial Discrimination, Panel on Methods for Assessing Discrimina-
tion, der. R.M. Blank, M. Dabady, C.F. Citro, Natl. Acad. Press, Washington, DC.
Nelson, T. D., (2002) The psychology of prejudice, Allyn and Bacon, Boston, MA.
Quillian, L., (2006) New approaches to understanding racial prejudice and discrimination, Annual Review of
22 murat paker
Sociology, 32, s. 299-328.

Paker, M., (2006) Lincin Psiko-politii, Birikim, 211.
Parens, H., Mahfouz, A., Twemlow, S. ve Scharff, D. (der.), (2007) The Future of Prejudice Psychoanalysis and
the Prevention of Prejudice, Guilford Press, New York.
Peters, W., (1971) A Class Divided, Doubleday, Graden City, NY.
Sidanius, J., ve Pratto, F., (1999) Social dominance: An intergroup theory of social hierarchy and oppression,
Cambridge University Press, Cambridge, UK.
Simon, H. A., (1982) Models of bounded rationality, MIT Press, Cambridge, MA.
Tajfel, H., Flament, C., Billig, M., ve Bundy, R., Social categorization and intergroup behavior, European Jour-
nal of Social Psychology, 1, 1971, s. 149-177.
Tajfel, H. ve Turner, J. C., (1971) The social identity theory of intergroup behavior, S. Worchel ve W. G. Aus-
tin (der.), Psychology ofIntergroup Relations, NelsonHall, Chicago, s. 6-13.
Westen, D., (1999) The scientific status of unconscious processes: Is Freud really dead?, Journal of the Ameri-
can Psychoanalytic Association, 47, s. 1061-1106.
Wright ve Bower, (1994) Mood effects on subjective probability assessment, Organizational Behavior and Hu-
man Decision Processes, 52:2, s. 276-291.
Young-Bruehl, E., (1996) The Anatomy of Prejudice, Harvard University Press, Cambridge.
3
Gerekten Eit miyiz?
Ac(ma), Zayf Gr(me) ve Yok Say(ma) Ekseninde
Engelli Ayrmcl1
Sleyman Akbulut2
zet
Giri
Rakamlarla Kendini Gsteren Ayrmclk
Engelli stihdam
Engelliler ve Eitime Eriimde Ayrmclk
Engelli Ayrmclnn Beslenme Noktalar
Ne Yapmalyz?
ereveden Taanlar
Kaynaka
zet
Toplumda engellilerin sorunlarn ekonomik, sosyal sorunlara indirgeyerek bu sorunlar tbbi ya
da sosyal yaklamlarla zmeye alan anlay, genel kabul grmektedir. Bu yaklam gerekten
tam anlamyla doru bir yaklam mdr? Yoksa btn bu sorunlar temelde yatan bir baka soru-
nun, ayrmclk sorununun zerinde ykselen ikincil sorunlar mdr? Bu metinde, engellilere y-
nelik yaygn tutumlarn temelinde ayrmcln olduu ortaya koyulacak, konu hakkndaki istatis-
tikler aktarlacak, engellilere ynelik tutum lmleri ve toplumun genel davran modelleri irde-
lenecektir.
(2) Sleyman Akbulut, ekonometri ve kamu ynetimi dallarnda eitim ald. Engelliler konusunda faaliyet gsteren eitli sivil
toplum kurulularnn ynetim kurullarnda grev alarak engelli yasal haklarnn kazanlmas iin alt. Doan Kitap tara-
fndan 2008 ylnda Sandalye, 2012 ylnda Her Sava Bir Tanr ldrr isimli romanlar yaynland. Hlen Toplumsal Hak-
lar ve Aratrmalar Dernei Bakanl ve Grme zrller Dernei Danmanl grevini srdrmektedir.
24 sleyman akbulut
Giri
Sakat bireyin yaamnda ska kar karya kald bir durumdur ayrmclk. Sokanzn kaldr-
mnda dier insanlar gibi ilerleyemezken, bir toplu tama aracna binmeye alp da bunu baa-
ramazken, eitiminizi srdremezken, i bulamazken, tek banza zgrce, kendinize yeterek ya-
amnz srdremezken karnza kan, ayrmc uygulamalardr aslnda. Size uygun yaplmayan
bir kaldrmda yryemediinizde bte yetmedii iin o dzenlemeleri yapmadk diye gayri-
ciddi bir mazeretle karlarken, engelli bir ocuun sorumluluunu alamam denilerek ocuu-
nuzun okul kayd yaplmazken, sizi ie alrdk; ama i yerinin koullar uygun deil. Maanz
verelim; ama ie gelmeyin, gerek yok diye ltufta bulunuluyormu gibi dlanrken banza ge-
len ey, dolayl ya da dolaysz bir ayrmc uygulamadr gerekte.
Ayrmclk olgusu sz konusu olduunda ilk akla gelen; rk ayrmcl, din-mezhep ayrm-
cl ve cinsiyet ayrmcldr. Engellilere ynelik ayrmclk, ancak son yarm yzylda giderek
artan bir biimde dikkatleri ekmeye balam, tanmlanm ve nlenmesi iin tedbirler gelitiril-
meye allmtr. Engellilere ynelik ayrmcln, son yarm yzyla kadar dikkatleri zerine ek-
memesinde temel olarak iki faktr rol oynamtr:
1) Ayrmclk kartl ve mcadelesi, tarihsel sre iinde genelden zele doru (snf, rk-
din, mezhep-cinsiyet) aama aama yol alan bir sre izlemitir. Bu balamda engelli ay-
rmcl, genelden zele doru gelien ayrmclk mcadelesinin son uzantlarndan biri
olarak gndeme gelmi ve dikkat ekmitir.
2) Dier taraftan ayrmcln kendini gsterdii davran modelleri de bu ge fark edi-ge
tanmlayta etkili olmutur. rnein, rka, dine ya da cinsiyete ynelik ayrmclk, kendi-
ni ou zaman iddetle, savala, soykrmla dayatm, zgrlkten mahrum ederek, siyasal
haklar tanmayarak, yasalar nnde eit saymayarak, hatta kimi zaman kleletirerek ken-
dini ortaya koymutur. Fakat engellilere ynelik ayrmclk (Antik dnem Sparta toplu-
munda sakatlarn ldrlmesi ya da Nazi dnemi Almanyasnda sakatlara evlenme yasa
getirilmesi veya sakatlarn hadm edilmesi gibi mnferit uygulamalar dnda) kendini bu
tip iddetli ve keskin uygulamalarla ortaya koymamtr. Bu durum, sakatlara ynelik yak-
lamlarn ayrmclk olduu dncesini akla getirmemi, onlara ynelik uygulamalar ba-
ka alg, biim ve ekillerle dillendirilmitir.
Engelli insan, tarih boyunca, acma, merhamet etme duygular eliinde alglanmtr. Ka-
bile kltrlerinden bu yana sregelen ortak yaam kltr, koruma, dayanma gelenei ve buna
paralel olarak din kurumlar, engellileri, merhamet edilmesi, iyi davranlmas tlenen insan ka-
tegorisi olarak gstermitir. Bu acma, merhamet etme duygusu ve engellinin aciz insan olduu al-
gs, engellilere ynelik ayrmcln ve ayrmc uygulamalarn stnn rtlmesine, ou durum-
da fark edilmemesine sebep olmutur.
Bu alg biiminde engelli, zayf, bakasnn yardmna muhta, acnacak bir varlktr. Bu
gerekten eit miyiz? ac(ma), zayf gr(me) ve yok say(ma) ekseninde engelli ayrmcl 25
algnn bir uzants olarak da Engellinin yetenekleri kstldr. Toplum ondan bir ey beklememe-
li, onun yerine onun yaamn idame ettirme grevini stlenmelidir yaklam benimsenmektedir.
Bu ayrm, ou zaman bilin dzeyinden ok, bilinaltnda kendine zemin bulmutur. nyarglar-
la, bilgisizlikle ve iletiimsizlikle beslenen sre, tekiletirmeye ve dlamaya evrilmi, bunun so-
nucunda da engellilere ynelik ayrmclk domutur.
nyarglar tekiletirme
Bilgisizlik Dlama
letiimsizlik Toplumdan tecrit
Ayrmclk
Yukardaki ekilde tanmlanan sre her eyi basite zetlemektedir. Zayf olarak tanmla-
nan, yetenekleri kstl kabul edilen sakat bireyin ihtiyalar ve yaam beklentileri, toplum tarafn-
dan (zelde ailesi ve yakn akrabalar tarafndan) karlanan temel fiziki ihtiyalara indirgenmitir.
yle olduu iin de engelli bireyin, toplumun dier bireyleri gibi sokaa kmas, eitim grmesi,
istihdam olanana kavuturulmas gibi olgular gereklilik olarak grlmekten kmtr. Engelli bi-
rey, evinde ya da yaad kstl meknlarda yaamn srdrme kurgusu zerinden dlanm ve
toplumdan soyutlanmtr.
Fiili durum itibariyle engelli birey eitim, seyahat, istihdam, sosyal gvence, toplum yaa-
mna intibak vb. btn temel haklarndan yararlanmasnn imknsz klnd bir dnyaya hapse-
dilmitir. Sokaklar, yollar, ulam aralar onlara gre yaplmam; kamusal hizmet binalarnn
tasarm ve inasnda engelli ihtiyalar gz nnde bulundurulmamtr. yerlerinde engelli istih-
damndan kanlm ya da engelliler istihdam edilse bile vasfsz ilerde istihdam edilmitir.
Engellilerin bu dngy krmak iin verdii mcadele, ounlukla ayrmc uygulama ve
yaklamlar yoluyla baarsz klnmtr. Bu sebeptendir ki, var olan eriim zorluklar ve imkn-
szla ramen hukuk fakltesini bitirmi grme engelliler, i yerlerinde (hatta kamu kurulularn-
26 sleyman akbulut
da bile) santral grevlisi olarak altrlr hale gelmitir. Onun ie alnmasnda hukuku olmas
deil, grme engelliliinden kaynaklanan hafza kapasitesi dikkate alnmaktadr. Yahut, yine bu
yzdendir ki; televizyonda bir engelli ile engelsizin evliliini tebessmle izlerken, kendi ocuu bir
engelliyle evlenmek istediinde aileler bu evlilie kar kabilmektedir.
Zihinlerimizde engelliler konusunda bir ayrmn olduu tartmasz bir gerektir. Aksi tak-
dirde, lkemizdeki yzde 12,29luk engelli nfusu sokaklarda, yaamn iinde gryor olurduk.
Nitekim istatistikler dlamay, yok saymay ve ayrmcl dorulayan rakamlar ortaya koymak-
tadr.
Rakamlarla Kendini Gsteren Ayrmclk

2005 yl, engelli haklar konusunda milat saylabilecek bir yldr. Zira bu yl, engellilerin yasal hak-
lar konusunda birok dzenlemeyi ieren, 5378 sayl zrller ve Baz Kanun ve Kanun Hk-
mnde Kararnamelerde Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun yrrle girmitir. Bu kanun, en-
gellilere ynelik ayrmcl (genel ayrmcln bir paras olmaktan kararak) su saymtr. Bunun
hemen akabinde 2007 ylnda Birlemi Milletler (BM) tarafndan imzaya alan Engelli Kiilerin
Haklarna Dair Uluslararas Szleme 2008 ylnda Trkiye tarafndan onaylanarak i hukukun bir
paras haline getirilmitir.
Ancak btn bu olumlu gelimeler engellilere ynelik ayrmc uygulamalar sonlandrma-
mtr. 2010 ylnda T.C. Babakanlk zrller daresinin yaptrd bir aratrmaya gre, en-
gellilerin yzde 65i tanmadklar insanlarn alaylarna maruz kaldn, yzde 42,7si kamu g-
revlilerinin kt muamelesiyle karlatn dile getirmitir. Bu ifadelerin uzantsnda engellile-
rin yzde 46s istihdam alannda, yzde 51i eitim alannda, yzde 39u salk alannda, yzde
40 adalete eriimde, yzde 51,3 de toplumsal yaama katlmda ayrmclk ieren uygulama-
larla kar karya kaldn beyan etmektedir.3
phesiz ki, engellilerin ayrmcla urad inanc yersiz, kiisel ve znel kanaatlerin r-
n deildir. Yaanan birok olay ve veri bu dnceyi dorular niteliktedir.
Engelli stihdam
stihdam, yani alma, bir bireyin en temel gereksinimlerinden biridir. Bu, onun yaamn idame
ettirmesinin yannda, bir birey olarak psikolojik durumu ve sosyallemesi iin de vazgeilmez bir
ihtiyatr. Bu dnceden hareketle 4857 sayl Kanunu ile 50den fazla ii altrlan yerler-
de yzde 3 engelli ii istihdam zorunlu hale getirilmitir.
ve i Bulma Kurumunun (KUR) 2008 yl verilerine gre ortopedik, grme, duyma,
konuma ve zihinsel engelli nfus 1.175.561 olarak ifade edilmekte, istihdama katlm oran
(3) T.C. Babakanlk zrller daresi Bakanl (ZDA), (2010), zrlle Dayal Ayrmcln llmesi Aratrmas.
Not: T.C. Babakanlk zrller daresi Bakanlnn (ZDA) ad ve tekilat yaps deitirilmitir. Kurum T.C. Aile ve
Sosyal Politikalar Bakanlna balanarak, Yal ve zrl Hizmetleri Genel Mdrl adn almtr.
(255.214) yzde 21.71 olarak verilmektedir.4 Dier taraftan, 2008 ylnda i talebinde bulunan
(2007 ylndan devreden bavurularla birlikte) 118.500 kiiden sadece 21.967 kiiye istihdam ola-
na salanabilmitir. Buna gre, i talebinde bulunan engelliler iinde i bulabilenlerin oran sa-
dece yzde 18 civarndadr. Bu rakam, engellilere ynelik ayrmcln iaretlerini vermektedir.
Engelli istihdam oran ile engelsiz istihdam orann karlatrmak bu saptamay dorulamaktadr.
Trkiye statistik Kurumu 2010 yl verilerine gre Trkiyede genel isizlik oran yzde
11.9dur.5 Bu rakam, toplumdaki engelsiz bireylerin isizlii esas alnarak tespit edilmitir. Ancak
bu isizlik oran dahi yksek bulunmakta ve eletirilerin oda olmaktadr. Engelli olmayan birey-
lerin isizlik oran iin bunca eletiri yaplrken, neden benzer bir tartma engellilerin isizlii iin
yaplmamaktadr? Devlet, byk ekonomik paketlerle engelli olmayan bireylerin isizliini nle-
me amal mali ve politik tedbirler alrken, neden engelliler iin benzer bir tutum sergilememekte-
dir? Bu noktada yle bir sorunun gndeme gelmesi olasdr: Daha engelsizlere yeterince i bu-
lamamken, engellilere nasl bulalm? te bu mazeret, grnte makul saylan (ama engellile-
re ynelik ayrmcl tam olarak itiraf eden) ayrmc bir yaklam olarak karmza kmaktadr.
Kald ki, devletin personel politikasnda engellilere ynelik ayrmcl ak bir biimde grmek
mmkndr. Resmi verilere gre, kamu kurum ve kurulularnda istihdam edilmesi gereken
zrl memur saysnn 48.549 olmas gerekirken, 38.192 zrl kadrosunun bo olduu grl-
mektedir. Yani kamu sektrnde engelli ii altrlmas zorunluluuna kamunun kendisi uyma-
mtr.
Kamuda engelli memur istihdamna ilikin ayrmc uygulamalar, daha ie alm aamasnda
balamaktadr. Kamuda istihdam edilen engelliler, sadece kendilerine zel olarak alan bir snav-
la ie alnmaktadr. Devletin engelli olmayan bireylere ynelik at snava giren, toplumun dier
bireyleri gibi snavda baarl olarak memur olmaya hak kazanan engellilerin atamalar, yetkililer-
ce engellinin sadece ve sadece engellilere ynelik alan snavla memur olabilecei ne srlerek
yaplmamaktadr.
Dier taraftan, kamu sektrnde engelli ii istihdam rakamlar daha rpertici sonular or-
taya koymaktadr. 2008 ylnda zel sektrde engelli ii istihdam 21.540 iken, kamu sektrn-
de bu rakam (56 kadn, 371 erkek olmak zere) 427ye dmektedir. Kamu kesiminde yzde 3 i-
i altrma zorunluluu kapsamnda istihdam edilmesi gereken kotadan 2.034 iilik kota dol-
durulmamtr. Kamu kesimi, KURa bu yzden 2007 ylnda 4 milyon 573 bin TL, 2008 yln-
da 5 milyon 198 bin TL ceza demitir.6 Burada bir noktaya zellikle dikkat ekmek gerekir.
Devlet, yzde 3 engelli ii istihdam zorunluluu kuralna, yani kendi koyduu kurala uymad
iin, kendi kendine para cezas demitir. Daha da ilginci, devletin 2007 ylnda 4.5 milyon TL ce-
za dedikten sonraki yl da (2008de) o cezay (hem de artarak) demi olmasdr. Baka bir ifa-
deyle devlet, adeta, Cezasn derim ama yine de engelli ii istihdam etmem demektedir. te
(4) Trkiye Kurumu, 2008 yl faaliyet raporu, http://statik.iskur.gov.tr/tr/rapor_bulten/2008_yili_faaliyet_raporu.pdf

(5) Trkiye statistik Kurumu l Dzeyinde Temel Gc Gstergeleri, 2010 Haber Blteni.
(6) Trkiye Kurumu, 2008 yl faaliyet raporu: http://statik.iskur.gov.tr/tr/rapor_bulten/2008_yili_faaliyet_raporu.pdf
28 sleyman akbulut
bu, ayrmcln ak bir ifadesidir.

Devletin engelli istihdamnda kadn-erkek istihdam oran da dndrcdr. Zira erkek-
lerin ie yerletirilme oran, kadnlarn neredeyse 7 kat civarnda bir rakama ulamaktadr. Bu
durum da engelli ayrmnn iinde bir de cinsiyete dayal engelli ayrmclnn olduunu ortaya
koymaktadr.
Son yllarda zrl ii altrlmas konusundaki rakamlarda (zel sektrde) greli bir ar-
t sz konusudur. Ancak, engelli ii istihdamndaki bu greli art yanltc bir tablo ortaya koy-
maktadr. Zira istihdam edilen engellilerin sigortalar yaplmakta, maalar verilmekte; ancak en-
gellinin ie gelmesi istenmemektedir. yerine almak zere arlan engelliler iin de tablo i
ac deildir. yerinde eriim kolayl salayacak dzenlemeler yaplmamakta, engelli, vasfsz
ilerde grevlendirilmekte, kimi hallerde eit ie eit cret ilkesi ihlal edilmektedir.
rnek vaka: M.D.A. ngilizce retmeniyken kaza geirerek fel olmutur. Rehabilitasyon sonras
2006 ylnda Mersin l Milli Eitim Mdrne bavurarak greve dnmek ister. le Milli Eitim
Mdrl, bu halde retmenlik yapamayacan, ayrca ona uygun bir okul olmadn bildire-
rek talebi reddeder. Bu noktada M.D.A., izleyici dernee bavurur.
Ayrmcln ierii: M.E.B. asndan makul uyumlulatrma yapmama, Salk Bakanl personeli
asndan dorudan ayrmclk.
Sonu: Dernek M.E.Be bavurur ve atama yaplmasn talep eder. M.E.B. tarafndan verilen resmi
cevapta, M.D.A.nn, retmenlik mesleine dnmesinde bir saknca bulunmadn, retmen ol-
masna mani olacak bir hususun olmadn belirtir. M.D.A.ya Mersin Devlet Hastanesine bavur-
duunda bir doktor tarafndan (sadece ayaklar almamasna ramen) bu halde retmenlik ya-
pamayaca belirtilir ve Ne yaparsan yap, sana rapor vermeyeceiz denerek talebi reddedilir.
Dernek bunun zerine durumu Eyll 2009da Salk Bakanlna bildirir. Bakanlk hakem hasta-
ne tayin eder ve M.D.A.nn kiisel bavuruda bulunmas halinde ilgili doktor hakknda ilem ya-
placan belirtir. Ancak M.D.A. uzun bir sre boyunca uramasna ramen olayn bu noktada t-
kanmas zerine, ylgnla derek dernein srarlarna ramen talebinden vazgeer. Doktor
hakknda su duyurusunda bulunmaz. ngilizce retmenliini brakr.
T.C. Babakanlk zrller daresinin Toplum zrll Nasl Alglyor? balkl a-

lmasnda grld zere ayrmclk, ie alma aamasnda, maa artlarnda, terfi srecinde ya
da i deitirme srasnda olabilmektedir.
Bu ayrmc davran kalplarnn temelinde, engellinin i yerinde grlmek istenmemesi
yatmaktadr. Bu eilimi besleyen kalpyarglar unlar olabilmektedir:
Engelli, iine dzenli gelemez.
Engelli verimli alamaz.
Engelli bnyesi almaktan olumsuz etkilenir.

Engelli, i yeri iin ekstra maliyetler dourur.
Engelli, i yerinde motivasyonu drr.
Engelli, i yerini yasal adan skntya sokar.
Engelliler ve Eitim
rnek vaka: Tekerlekli sandalye bamls P..nin velisi, ocuunun 2004-2005 eitim retim y-
lnda, Mediha Boysan lkretim Okulunda renimini srdrebilmesi iin kayt yaptrmak ister
ve P..nin snfnn, giri katta bulunan dershanelerden birinde olmasn talep eder. Okul md-
r tarafndan velinin bavurusu reddedilir ve veli (engelli ocuun yannda) Ben sizin sakat o-
cuunuzu almam cevabyla rencide edilir.
lem: zleyici dernek, mdrn bal bulunduu le Milli Eitim Mdrlne yazl bir bavu-
ruyla P..nin okula kaydnn yaplmasn ve yetkili mdr hakknda soruturma almasn talep
etmitir. dari makam soruturma balatm, ocuun okula kaydnn yaplmas ve giri kata snf
almas iin talimat vermi, mdre disiplin (knama) cezas vermitir.
Cezann daha yksek olmamas, olay gren bir kii olmamasndan kaynaklanmtr. Aile yasal
sre sonucunda, ocuun okulda bask grecei endiesi ve ocuun psikolojisi bozulaca inan-
cyla P..yi baka bir okula kaydetmitir.
2002 yl verilerine gre lkemizdeki 8,5 milyon engelli nfusun 1 milyon 158 bininin 0-18 ya ara-
snda olduu tahmin edilmektedir. Sz konusu nfusun eitim hakkndan yararlanma oranlar, en-
gelsiz bireylere kyasla vahim saylabilecek bir tabloyu ortaya koymaktadr. Engelli (grme, orto-
pedik, iitsel ve zihinsel) nfusun yzde 40,97si ilkokul, yzde 5,64 ortaokul, (sonradan engelli
olan ocuklarn saysal katlmyla) yzde 6,9u lise ve yzde 2,42si niversite mezunudur. Grme
engellilerin brail (kabartma) yaz okuma yazma oran yzde 2,5tir. Durum gayet aktr. Yatla-
r herhangi bir engelle karlamadan eitim hakkn kullanrken, engelli ocuk, bu hakkndan on-
lar gibi frsat eitlii ilkesi erevesinde faydalanamamaktadr. Burada u noktann altn kaln iz-
gilerle izmek gerekir: Okullarn mimari yapsnn engelli ocuklara uygun olmayn, eitim iin
(oransal eitlii koruyarak) zel eitimci, uzman eitimci istihdam edilmemesini engellilere ynelik
ayrmclk dnda baka trl izah etmek, hukuken olmasa bile, etik adan mmkn deildir.
Eitim sistemimiz iinde, halihazrdaki (eitim faklteleri ve muadillerinde) eiticilerin
(zel eitimciler hari) engelli renciye nasl bir tutumla yaklaacana dair bir program mevcut
deildir. Kaynatrmal eitim sistemi iindeki snf retmenlerinin byk ounluu, bedensel
engelli ya da grme engelli rencilere nasl davranacan, onlarn kendine zg sorunlarna na-
sl yaklaabileceini bilmemektedir.
30 sleyman akbulut
Her ne kadar son yllarda bu konuda olduka nemli admlar (zel eitim snflarnn ve
zel eitimci saylarnn artrlmas, kaynatrma eitiminin yaygnlatrlmas, rehabilitasyon hiz-
metlerinin kalitesinin artmas gibi) atlm olsa da, genel durum, ayrmcln yakn gelecekte
yaygn ve etkin bir ekilde sonlandrlabileceinin iaretlerini vermemektedir.
Engelli ocuklarn eitim srasnda maruz kald ayrmc uygulamalar bununla snrl de-
ildir. Birok engelli ocuun kayd, idareciler tarafndan engelli ocuun sorumluluunu alama-
yacaklar gerekesiyle yaplmamaktadr. Kimi hallerde engelli ocuun dier ocuklarn psikolo-
jisini bozaca ret gerekesi olarak gsterilmektedir. phesiz ki, bu olgularn llmesi ve ispat
nc ahslarn yannda gerekleen baz olaylar ve yazl belgelerdeki olgular dnda zordur
(bkz. aada verilen SYS vakas). Ancak birbirinden habersiz birok engelli ocuun ya da ve-
lilerinin benzer olaylar anlatmas bu olgunun varlnn iaretlerini vermektedir.
Eitim alanndaki ayrmc uygulamalar, niversite snavlarnda dahi yaanmtr. Nitekim
2009 yl niversite Seme Snav Kitapnda stanbul Aydn niversitesi, engelli rencilere
hizmet verme olanaklarnn bulunmadn ifade ederek, engelli rencilerin stanbul Aydn ni-
versitesini tercih etmemelerini talep etmitir. Engelliler konusunda faaliyet gsteren drt derne-
in, ayrmclk iddiasyla konuyu savclklara intikal ettirmesinin ardndan SYM, YK ve ni-
versitenin yetkilileri az birlii etmiesine sz konusu ifadelerin kitapa sehven girdiini be-
lirtmilerdir.
Eriimde Ayrmclk
Gemite lkemizin mimari yap tasarm anlaynda engellilerin neredeyse hi dnlmedii
aikrdr. Bu dnceden hareketle 2005 ylnda yrrle giren 5378 sayl zrller Kanu-
nunun geici 2. ve 3. maddesi, var olan btn resmi ve zel kamusal yaplarn, kentsel meknla-
rn ve toplu tama aralarnn 2012 ylna kadar engellilere uygun hale getirilmesi koulunu koy-
mu ve 2005 ylndan sonra yaplacak her kamusal binann engellilere uygun bir biimde ina edil-
mesini zorunlu klmtr. Ne yazk ki yedi yllk yasal srenin dolmasna sayl gnler kala (29 Ha-
ziran 2012de) karlan bir kanunla, bu sre bir yl kesin, iki yl opsiyonlu olmak zere yl
uzatlm bulunmaktadr.
Ulamda zellikle belediyelerle ilgili sorunlar hl yaygn olarak devam etmektedir. r-
nek vermek gerekirse, stanbul Bykehir Belediyesi (BB), 2005 ylnda yrrle giren 5378 sa-
yl kanun ile zorunlu hale getirilmesine ramen, stanbulun son yllardaki en byk toplu tama
arac projesi olan metrobs sistemini engellilerin eriebilirliine uygun yapmamtr. Bu durum,
Toplumsal Haklar ve Aratrmalar Dernei (TOHAD) tarafndan mahkemeye intikal ettirilmitir.
Mahkeme 2010 ylnn Nisan aynda BB aleyhine sonulanmtr. Benzer ekilde Grme zrl-
ler Dernei, stanbul Okmeydannda 287 milyon TLye (yaklak 190 milyon dolar) yaplan de-
vasa adliye binasnn grme engellilere uygun yaplmad gerekesiyle mahkemeye bavurma aa-
masna gelmitir.
Yukarda verilen baz rneklerden de anlalaca zere eitim, istihdam ve eriim gibi te-
mel haklarda engelli ayrmclnn izlerini grlmektedir. phesiz ki, benzer olumsuzluklar ha-
yatn btn alanlarnda tespit etmek mmkndr; ama z ayn olduu iin tekrar niteliinde
olacaktr. Yukarda ksaca ortaya koyulan tabloyu balk altnda zetleyebiliriz.
Engellilere ynelik ayrmclk:

Yasada, ynetmelikte veya tzklerde yer alan ayrmclk,
Yasay uygulayanlarn tutum ve uygulamalarndan kaynaklanan ayrmclk,
Bireylerin birbirleri arasndaki eylem, tasarruf ve tutumlarndan kaynaklanan ayrmclk.
rnek vaka: 2009 renci Seme ve Yerletirme Sistemi (SYS) Yksek retim Programlar ve
Kontenjanlar Klavuzunda, niversitelerin Yksekretim Programlarnn Koul ve Aklamalar
balkl blmn 134. sayfasnda bulunan ve T.C. stanbul Aydn niversitesinin giri koullarnn
anlatld 52. fkrann son satrnda zrl rencilere eitim-retim verecek olanamz olma-
dndan; zrl rencilerin tercih etmemesi gerekir eklinde bir ibare tespit edilmitir.
lem: Aralarnda izleyici dernein de bulunduu eitli STKlar, stanbul Aydn niversitesi, SYM
ve YK yetkilileri hakknda savcla konu hakknda su duyurusunda bulunmu, TCKnn 122.
maddesi kapsamnda dava almasn istemitir. Sz konusu niversite olaydan dolay zr dile-
mi, YK ve SYM yetkilileri olayn gzden katn belirtmitir. Soruturma hlen devam etmek-
tedir.
Engelli Ayrmclnn Beslenme Noktalar
Sosyal temas yoksunluu:

Engelli birey(ler) ile engelli olmayan birey(ler) arasndaki iletiimsizlik, bu iki sosyal grup
arasnda nyarglarn domasna ve yabanclama yaanmasna sebep olmaktadr. By-
le olduu iin toplum, engelliyi sadece tbbi eksende (yani fiziksel fonksiyon kaybyla) al-
glamaktadr. Dnyada 1960l yllarda terk edilen ve tbbi yaklam olarak nitelendiri-
len bu yaklamda, toplumun engelli iin yaptklar, (tekerlekli sandalye, yardmc cihaz,
tbbi malzeme vb.) tbbi ihtiyalarnn karlanmasna indirgenmektedir. Engellinin sos-
yal yaama katlmnn, dier toplumsal gruplardan arndrlm (engelli park, engelli ta-
til ky vb.) meknlarda salanmas ngrlmektedir. Dlayan, yabanclatran ve yok
sayan bu yaklamlar, ayrmcln en nemli beslenme noktalarndan birini oluturmak-
tadr.
32 sleyman akbulut
Mali ve idari kayglar:

Devlet veya zel sektr kurum ve kurulularnn, engellilere ynelik yaam kolaylatr-
c veya engellileri yaama dhil edici birok tedbiri (eriim, eitim, makul uyumlatrma
vb.) mali kayglar sebebiyle kstlamas, ertelemesi, telemesi ve/veya tamamyla gn-
demden kaldrmas, engelliye ynelik ayrmc uygulamalarn bir dier yansmasdr. Bu-
gn iin gerekli birok dzenleme (rnein, toplu tama aralarnn engellilerin eriimi-
ne uygun hale getirilmesi), bte kstlar ve mali yetersizlikler gereke gsterilerek ya-
plmamaktadr. Yakn zamanda bir dava esnasnda stanbul Bykehir Belediyesi,
metrobs hattnn engellilere uygun olarak ina edilmemesini mali kstlarla gerekelen-
dirmitir.
Engellilerle ilgili STKlarn kamuyla, yasama ve yrtme organlaryla ilikilerindeki ek-

siklik ve yanllklar:
Engelli haklarnn yaama geirilmesi ve ayrmc uygulamalarla mcadele edilmesi ko-
nularnda en byk grevin dt STKlarn nemli bir blm, maalesef hak temel-
li mcadele yerine yardm temelli mcadele modelini benimsemi durumdadr. Bu ba-
lamda dikkatlerini engellilere ynelik ayrmclkla mcadele etme konusuna yneltmek
yerine, kamudan yardm temin etme konusuna vermi olduklar grlmektedir. Dier
taraftan, yaygn bir biimde dzenlenen SMS mesajlaryla para gnderme, pet ie ka-
pa toplamak gibi garip yardm toplama kampanyalar yznden engelliler, destek ve-
rilmesi gereken zavall, yardma muhta insanlar olarak alglanr olmutur.
Bu haliyle aslnda engellinin acnacak biri olarak tanmlanmasnda ve bu algnn bir uzan-
ts olarak (ou zaman bilind uygulamalarla) ayrmcla maruz kalmasnda engelliler konu-
sunda alan STKlarn da etkisi byk olabilmektedir. O halde geriye u soruyu sormak kalmak-
tadr.
Ne Yapmalyz?
Engellilere ynelik ayrmcln nlenmesi ve bununla mcadele edilmesi, toplumun engellilere su-
naca bir ltuf ya da fedakrlk deil, temel bir insanlk vazifesidir. Bu mcadele, ancak toplu-
mun engelli-engelsiz btn bireylerinin ortak abasyla, kolektif hareketiyle kazanlabilecektir. Bu
noktada yaplmas gerekenleri u balklar altnda toplayabiliriz:
A) Kamusal dzeyde yaplabilecekler:

Her eyden nce, toplumda engelliye ynelik empati duygusunun gelitirilmesi ge-
rekmektedir. Bunun salanmas iin kamusal bir bilinlendirme ve bilgilendirme
hareketine ihtiya vardr. Bu hareketin hedefi, topluma, insan haklar temelli, frsat
eitliini salamay ama edinen yaklam benimsetmek olmaldr.

Devletin, T.C. Anayasasnn 10. maddesinde belirtilen eitlik ilkesinin hayata gei-
rilmesi iin etkin tedbirler almas gerekmektedir. Bunun salanabilmesi iin de, ba-
ta engelliler konusunda faaliyet gsteren STKlar olmak zere, btn sosyal grupla-
rn, kamuoyu basksn yasama ve yrtme erkinin zerinde kurmas gerekmektedir.
Engelliler konusunda faaliyet gsteren STKlarn yardm temelli alma modelin-
den, hak temelli alma modeline gemeleri salanmaldr. Hak temelli alan der-
neklerin faaliyetleri desteklenmelidir.
Engellinin yaama katlmnn nndeki tm mimari ve fiziki engellerin kaldrlma-
s, toplu tama aralarna eriimin salanmas gerekmektedir. Bu iki konuda atla-
cak admlar, engellinin ekonomik ve sosyal hayata katlmn ve bu sayede yabanc-
lamann ve alg sorunlarnn almasn salayacaktr.
Engelli bireyin toplumda bireysel yetenekleriyle n plana kmasnn ilk koulu, ei-
tim hakkndan faydalanmasdr. Bu sebeple okullardaki mimari eriim sorunlar or-
tadan kaldrlmal, engelli ocuklarn eitim kalitelerinin ve verimlerinin artrlmas
amacyla, engelli ocuklara ynelik tutum eitimlerini ieren programlar oluturula-
rak retmenlerin bu programlara katlm salanmaldr.
B) Birey baznda yaplabilecekler:

Engelliyle tanmak ve onunla empati kurmak iin engelli gruplar hakknda bilgi-
lenmek, konu hakknda faaliyet gsteren STKlardan bilgi edinmek gerekir.
Engelliler, haklar, maruz kaldklar ayrmclk trleri ve yasal meyyideler konu-
sunda bilgilendirilmelidir.
Engellilerin aileleri, haklar konusunda bilinlendirilmeli, bilgilendirilmelidir.
Engelliyle iletiim kurulan (rnein, eitim grlen okul ve snf vb.) meknlar en-
gelliler iin oluturduklar dezavantajlardan arndrlmaldr.
Engellilerin eitim materyallerinin engelli iin oluturduklar dezavantajlardan arn-
drlmaldr (sesli-grsel hale getirilmesi vb.).
Engellinin iinde bulunduu sosyal gruplar engellinin sorunlar ve ihtiyalar konu-
sunda bilgilendirilmeli, tutum deiiklii yaratlmaldr.
ereveden Taanlar
Engellileri eitim, istihdam ve sosyal yaamn dnda brakan (braklmas sonucunu douran) tu-
tumlar, toplum tarafndan ou zaman, acma, merhamet etme duygularyla aklanan ve bu se-
beple genelde ayrmclk olarak grlmeyen davran biimleridir. Toplum halihazrda engelli bi-
reyleri, kendi kendine yeten bireyler olarak deil de, merhamet edilmesi gereken, retim sreleri-
ne katlmasna gerek olmayan, tbbi, ekonomik vb. gereksinimlerinin toplum tarafndan karlan-
34 sleyman akbulut
mas gereken bireyler olarak konumlandrmaktadr.

Ancak btn bu davran kalplarnn, psikolojik, sosyolojik ve hukuki irdelemeler szge-
cinden getiinde, engelliyi dlayan, yok sayan ve tekiletiren sonular dourduu aka grl-
mektedir. Konu hakkndaki tutum ve alg lmleri, eitim, istihdam ve sosyal yaama katlm is-
tatistikleri, bizlere ayrmcln toplum yaamnda yer etmi baskn bir anlay olduunu aka
gstermektedir.
Engellilere ynelik ayrmcln nlenmesi ve bu ayrmclkla mcadele edilmesi temel bir
insanlk vazifesidir. Toplumun engelli engelsiz tm bireylerinin ibirlii iine girmesi, bu mcade-
lenin baarya ulamasnn n kouludur. Bu balamda bir taraftan kamusal otorite, Anayasann
eitlik ilkesinin haklardan eit yararlanma prensibiyle iselletirilmesini salayacak etkin tedbir-
ler almal, te yandan sakatlar ve engelli bireyler de hak temelli mcadele bilinciyle hareket ede-
rek, toplumun yeniden yaplanmas iin kamusal tutum deiiklii yaratmaldr.
Kaynaka
T.C. Babakanlk zrller daresi Bakanl (ZDA), (2010), zrlle Dayal Ayrmcln llmesi ve
Aratrmas, s.75-103.
Trkiye Kurumu, 2008 yl faaliyet raporu, http://statik.iskur.gov.tr/tr/rapor_bulten/2008_yili_faaliyet_raporu.
pdf (2 Ocak 2012)
Trkiye statistik Kurumu l Dzeyinde Temel gc Gstergeleri, 2010 Haber Blteni, http://www.tuik.gov.tr/
PreHaberBultenleri.do?id=8536 (2 Temmuz 2012)
4
Toplumsal Cinsiyete Dayal Ayrmclk1
Aksu Bora2
zet
Toplumsal Cinsiyet
Toplumsal Cinsiyete Dayal Ayrmclk
Cinsiyete Dayal blm
Ayrmcln Maddi Sonular
Cinsel Ynelim Ayrmcl
Ayrmclk Aralar
Sonu
Kaynaka
Ek Okuma nerileri
zet
Toplumsal cinsiyete dayal ayrmclk, cinsiyet rollerinin doal ve deimez, biyolojik varlm-
za bal eyler olduu varsaymna dayanr. Bu varsaym yanltr, nk cinsiyet rolleri hem za-
man iinde hem de kltrden kltre deiirler. Kadnlarla erkeklerin birbirlerinden farkl olma-
lar, basite bir farkllk olarak yaanmaz, ayn zamanda, eitsizliin ve ayrmcln merulat-
rlmas da bu farklla dayandrlr. Farkllk, genel geer Kadnlk ve Erkeklik kalplarnn re-
tilmesi ve yeniden retilmesiyle srdrlr, pekitirilir. Ayrmclk, bu kalplarn varln srd-
ren en nemli aralardan biridir.
(2) Aksu Bora, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi ktisat Blmn bitirdi. Yksek lisans eitimini Trk Modernle-
me Srecinde Annelik Kimliinin Kurulmas balkl teziyle Doktora eitimini ise cretli Ev Hizmetleri Balamnda Kadn
znelliinin Yeniden nas balkl teziyle tamamlad. Hacettepe niversitesi letiim Fakltesinde retim yelii ve Amar-
gi Dergisi ile Ayizi Yaynevinin editrln yapmaktadr.
36 aksu bora
Toplumsal Cinsiyet
Toplumsal cinsiyet kavramnn anlam, Simone de Beauvoirn nl sznde billurlar: Kadn
doulmaz, kadn olunur. Bylece cinsiyetin bu dnyada bamza gelenlerle ilikili bir ey ol-
duunu sylemi oluruz, yani, kz bebeklerin ilerinde annelik, yumuaklk, sevecenlik, hama-
ratlk, olan bebeklerin ise savalk, sertlik, alet edevat tamirine yatknlk vb. tohumlar ta-
yarak dnyaya gelmediklerini. Aslna baklrsa, eer byle tohumlar varsa, bunlarn kz ve o-
lan bebeklere geliigzel serpitirilmi olduuna inanmak iin daha fazla sebebimiz var: Sava-
kadnlar da tanyoruz, efkatli erkekler de. Dnyann en byk (dikkat, iyi deil!) alar
erkek. Eline bir tornavida ald m evdeki her trl elektrikli aleti skp takabilecek kadnlar
var.
O halde, bu dnyada bamza ne geliyor da kadnlar (genellikle) daha efkatli ve daha e-
kingen, erkekler ise (genellikle) daha dediim dedik, daha mcadeleci grnyorlar? Neden daha
ok erkek mhendis, daha ok kadn psikolog var?
Her eyden nce, kadnlarn ve erkeklerin birbirlerinden tamamen farkl iki cins olduklar-
na ilikin tartlmaz, sorgulanmaz, deimez bir hikyenin iinde yayoruz. Bu hikyeyi cinsiyet
kalplar diye adlandrabiliriz. Bu hikyenin deiik biimlerde, farkl rneklerle, kantlarla, n-
grlerle, durmadan tekrarlad temel bir fikir var. nsanlar ikiye ayrlr: Kadnlar ve Erkekler.
Erkekler Marstan gelir, kadnlar Vensten. Nereye giderseniz gidin, hangi ada yaarsanz ya-
ayn, istediiniz kadar devrim yapn, dzen deitirin, modernlein, deimeyecek bir insanlk
gerei gibi karnza kar bu fikir: Kadnlar ve Erkekler.
Bu temel fikir devam ettii mddete, kalplarn farkllk gstermesi mmkndr. Baz yer-
lerde kadnlar biraz daha zgrdrler, baz toplumlarda erkeklerin iddete yatkn olduklarna o
kadar da fazla inanlmaz. Baz kadnlar kocalar ldnde onun bedeniyle birlikte canl canl ya-
klr, bazlar yeniden evlenmeye tevik edilir. Baz erkekler tam aile babasdr, bazlar ise zgr
ruh... Ama btn bu farkllklar biz o temel fikre, hikyenin asl temasna uydururuz. Birbirle-
rinden onca farkl kadnn her eye ramen yine de asl olarak erkeklerden farkl olduuna inan-
may srdrrz. Daha da derinden inandmz ey, birbirlerinden onca farkl erkein her eye
ramen yine de asl olarak kadnlardan farkl ve stn olduudur. Erkek gibi kadn olmak bir
vgyken, kadn gibi erkek olmak ancak hakaret olarak grlebilir. Eh, ne de olsa erkek, insa-
nn stn ynlerinin taycsdr (akl, bilim, yksek sanat, yksek felsefe), kadn ise hayvanlara
yakn olan ynmzn (annelik, duygusallk, gndeliklik)...
Kadnlarla erkeklerin birbirlerinden farkl olduklar, farkl eilimlerinin, beklentilerinin,
yeteneklerinin olduu fikri ok rahatsz edici olmayabilirdi. Birbirine benzemekten daha skc ne
var? Ama varsaylan bu farklln somut, maddi, gerek sonular olduunda ve bu sonular bir
cinsiyet asndan hayat zorlatrdnda i deiiyor. O zaman, farklln ayrmcla ve eitsiz-
lie neden olduunu gryoruz ve toplumsal cinsiyet ilikilerine biraz daha yakndan bakma ihti-
yac duyuyoruz.
toplumsal cinsiyete dayal ayrmclk 37
Toplumsal Cinsiyete Dayal Ayrmclk

Toplumsal cinsiyete dayal ayrmclk dendiinde, ilk aklmza gelen, kadnlarn kadn olduklar
iin uradklar ayrmclktr. Kadnlara kar ayrmcln en belirgin tanm, bu ayrmclkla m-
cadeleyi hedefleyen bir uluslararas belge olan Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenme-
si Uluslararas Szlemesinin (CEDAW) 1. maddesinde yaplr:
Kadnlara Kar Ayrmclk:

Bu szlemeye gre, kadnlara kar ayrm deyimi, kadnlarn, medeni durumlarna baklmakszn
ve kadn ile erkek eitliine dayal olarak politik, ekonomik, sosyal, kltrel, medeni veya dier
sahalardaki insan haklar ve temel zgrlklerinin tannmasn, kullanlmasn ve bunlardan yarar-
lanlmasn engelleyen veya ortadan kaldran veya bunu amalayan ve cinsiyete bal olarak ya-
plan herhangi bir ayrm, mahrumiyet veya kstlama anlamna gelecektir.
(Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi
Uluslararas Szlemesi, Madde 1)
Bir baka deyile, erkeklerden farkl olduklar gerekesiyle kadnlar, herhangi bir zgrlk-
ten ve haktan mahrum braklmayacaklardr. Yani, bizim hanm iileri bakandr iddiasyla
kadnn evin dndaki faaliyetlerini snrlamak, ayrmclktr. Politik, ekonomik, sosyal, kltrel,
medeni veya dier sahalar olarak tanmlanan ayrmclk alanlar, kadn katlmnn belirli koul-
lara balanmasna ya da belirli biimlerle snrlandrlmasna ve kadnlarn dlanmaya maruz kal-
dklar alanlardr. rnein, bir kamu kuruluu eleman alm iin ilan verdiinde, askerliini yap-
m olmak koulu aryorsa, ayrmclk yapm demektir. nk, zorunlu askerlik, Trkiyede
yalnzca erkekler iin geerli bir vatandalk grevidir ve kadnlar askerlik yapmazlar. Eer as-
kerlik yapm olmak ie almann koulu olarak belirtilmise, aka sylenmese de o ie bir erke-
in alnaca ifade ediliyor demektir. Bu ilan veren kurum, temel insan haklar arasnda yer alan
alma hakkn ihlal etmitir.
Ancak, ayrmclk her zaman bu rnekte olduu kadar ak ve dorudan yaplmaz. Kimi
zaman kadnlarn ihtiyalarn grmezden gelerek ayrmclk yaplabilir. rnein, ucuz ve yaygn
bir kre sisteminin olmamas, kadnlarn almasnn nnde byk bir engeldir. ocuklar sade-
ce kadnlara ait olmadklar halde, bakmlarnn asl sorumlusu anne olarak grldnden g-
venli ve ulalabilir bir kre hizmetinin olmamas halinde cretli almadan vazgeecek kii baba
deil, anne olacaktr.
Dikkat edilirse, buradaki ayrmcln grnmez oluunun sebebi, annelik-babalk hakkn-
daki yaygn ve kkl grlerdir. ocuklara bakmann kadnlarn asli sorumluluu olduuna
inandmzda, cretli almann dnda kalmalarn bir hak ihlali olarak grmemiz de gleir.
38 aksu bora
Cinsiyete Dayal blm

Kadnlarn ve erkeklerin birbirinden tamamen farkl iki insan kategorisi olduu dncesinin bek-
lenebilecek sonucu, iki cinsiyetin uralarnn ve eilimlerinin de birbirinden farkl olacana ili-
kin bir kanaattir.
Antropologlarn bize anlattna gre, cinsiyete dayal i blmnn ok eski bir tarihi var.
Kadnlarn toplayclkla, erkeklerin ise avclkla daha fazla uratklarnn dnld zaman-
lara kadar giden bir tarih. Bu toplayclk deneyiminin kadnlarn tarm icat etmeleriyle, avclk
deneyiminin ise erkeklerin meknsal oryantasyon becerilerinin gelimesiyle sonulandna inan-
lyor.
Modern toplum ncesinde kadnlarla erkeklerin yaptklar iler yuvay beklemek ve gei-
mi salamak biiminde ayrmyordu; bunun iin ev ile i yerinin ayrmasn beklemek gerekti.
Kadnlar, tarmsal retimde hep yer aldlar ama mlkiyetten pay almalar sz konusu olmad;
toplulua (ky ya da airet) ilikin kararlarn alnmasna katlmalar iin erkek ocuklarnn b-
ymesi, gelinlerinin ve torunlarnn olmas gerekti.
Modern toplumlarn ayrt edici niteliklerinden biri, ev ile i yerinin ayrmasyd. Bu, ka-
dnlarn retimin dna dmelerine sebep oldu; onlarn asl ii evdeydi nk. Erkekler dar-
da alp evin ekmeini getirirken, kadnlar ieride kalp erkeklerin ve ocuklarn bakmn st-
lendiler. Bu ayrm, kadnn ve erkein doasna ilikin yeni varsaymlarn ve kanaatlerin oluma-
sna neden oldu: Narin ve dayanksz Kadn ile avclk genlerine sahip mcadeleci Erkek.
Bu varsaym ve kanaat yle benimsendi ki, sanki oldum olas, tarih boyunca hep byle ol-
mu gibi dnld: Maarada bebeklere bakan kadnlar ile ormanda ava giden erkekler! Oysa
btn bulgularn iaret ettii gerek, av etinin insan diyetinin ok kk bir ksmn oluturduu,
protein ihtiyacnn esasen kabuklular ve kk hayvanlarla giderildiidir. Avcln asl olarak ri-
tel bir faaliyet olduunu dnmek iin yeterli sebebimiz var.
Topluluk hayatnn nasl organize edildii, kararlarn nasl verildii, ritellerin kimler tara-
fndan ynetildii trnden konulardan tam olarak emin olamyoruz, nk elimizde sadece yo-
rumlamamz gereken maddi buluntular var; byle olduu iin de, yorum yaparken bugn ge-
mie yanstyoruz, o gn de bizim bugn yaadmz gibi yaadklarn varsayyoruz. Aslna ba-
klrsa, tekilerle ilgilenen btn disiplinlerin temel sorunlarndan biridir bu: Kendi kltrn-
zn ve toplumunuzun kavramlar ve deerleriyle bakalarna baktnzda, orada ne olduunu an-
lama ihtimaliniz der (antropolojide bu tartma emik/etik kavramsallatrmasyla yaplr).
Modern dnem, ayn zamanda ev kadn denilen yeni bir tipin doduu ve kadnlk nor-
mu haline geldii bir dnem de oldu. Ev kadnnn bir kadnlk normu haline gelii, her snftan,
her yatan, cretli alan ve almayan btn kadnlar iin son derece nemli bir etki yapt. n-
k doru kadn, artk o idi. Bir kadn evin dnda alyorsa, bu muhakkak bir aksilik olduu-
nun deliliydi: Kocas ie yaramazn biri olabilirdi, daha da kts, kadn hibir erkek tarafndan
seilmemi bir kz kurusuydu. Yahut da o kadar fakirdiler ki, kadncaz almak zorunda kal-
mt! 1960larda sosyal bilim literatrnde ok popler olan rol atmas almalarnn arka-
sndaki fikir budur: alan bir kadn olma rol ile anne olma rol doal olarak atan rollerdir!
Kadnlarn narin varlklar olduu fikri, ortaa soyluluuna aittir, sonrasnda, 19. Yzyl Avrupa-
snn kentli orta snflar bu fikri benimsemeyi uygun grdler- malum, burjuvazi, ortaya kn-
dan itibaren hep aristokrasiyi taklit etmitir. Hem o zaman hem de ncesinde ve sonrasnda, alt
snflardan kadnlarn narin olma ans yoktu. Ancak, bir fikrin gereklikle ilikisinin olmamas o
fikrin gsz olaca anlamna gelmez. Modern dnemin kltrel normlarn belirleyen snf burju-
vaziydi, dolaysyla, hi de narin olmayan ii snfndan kadnlar da dhil olmak zere, bu norm,
kadnlarn hayatn belirledi. Kimi ona uymaya alrken yaama sevincini kaybetti (Gilman [1993]
narinliin hapishanesinde delirmi bir orta snf kadnnn hikyesini anlatr), kimi hibir zaman
uyamayacan bilerek yetersiz kadn olmay sineye ekmek zorunda kald.
Cinsiyete dayal i blmnde kadnlarn payna yuvann bekilii derken, erkekler de

evin geimini salamaktan sorumlu hale geldiler. Bylece, ekmek kazanan erkek tipi, ev kadn ti-
pinin yannda yerini ald.
Cinsiyete dayal i blmnn kadnlar kapama ve engelleme etkisi var, ama sadece bu deil: Er-
kekler asndan da nemli skntlar yaratyor. Ailesini geindirememek, erkeklik rolnn yerine
getirilememesi olarak alglanyor rnein. Ancak, unutmamak gerekir ki, erkekler iin farkl see-
nekler de var: zgr ruh, bu seeneklerden biri. Bir kadn iffetli anne olmayacaksa ancak kz
kurusu ya da hafif kadn olabilir- ki her ikisi de seilecek deil, dlecek durumlar olarak g-
rlr. nk kadnn yaamn genileten, onu zgrletiren seenekler deillerdir.
Cinsiyete dayal i blm, basite bir grev paylam anlamna gelmedii gibi, iki cinsiye-
tin hayatn ykn eit olarak paylamas anlamna da gelmez. Tersine, kadnlarn ve erkeklerin
byle konumlandrlmalar, kadnlar aleyhine byk bir eitsizlikle ve ciddi ayrmclklarla sonu-
lanr. Bir meslek siyaset gibi insann btn zamann, enerjisini, duygusal ve maddi kaynaklarn
talep ediyorsa, bu elbette kadnlar iin deildir.
Kadnlarn evle snrlandrlmalar ve meslek sahibi olsalar da asl ilerinin evle ilgili olan-
lar olarak kabul edilmesi, onlarn alma yaamlarn kstlar. cretli bir ite almann bir ka-
dn iin ancak ihtiyatan ve istisnai bir durum olarak grlmesinin zerinden ok uzun bir za-
man gemedi. Bugn de mesleinde baarl bir kadnn aile hayatnda baarsz olduu ya da
onun kariyer hrsnn bedelini ocuklarnn ve kocasnn dedii dnlr. Baz konumlar ve
baz meslekler, kadnlar iin uygun grlmez. Benzer biimde, ailenin kaynaklar btn ocukla-
40 aksu bora
rn eitimine yetmiyorsa, erkek ocuun okumas tercih edilir, nk onun meslek edinmesi ha-
yatidir; oysa kz nasl olsa evlenecektir. Kz nasl olsa evlenecek olduu iin, evlilie hazrlan-
mas gerekir: Her eyden nce, namusuna sz getirmemeli, babasndan kocasna tertemiz gitme-
lidir. Sonra, bir evin ekip evirilmesine yetecek beceriyle ve alkanlkla donanm olmaldr.
Sonra, btn bunlar yapmaktan yksnmeyecek bir yumuakla ve sabra sahip olmaldr.
Cinsiyete dayal i blmnn bu ve daha pek ok sonucu, cinsiyete dayal bir ayrmcla ia-
ret ediyor. Eitimde, istihdamda, kltrde, sosyal ve siyasal hayatta... Ayrmcln baz somut iaret-
lerini hatrlayarak devam edelim...
Ayrmcln Maddi Sonular
Eitim
lkemizde 2006 yl itibariyle kadnlarn yzde 19,6s okuryazar deildir. Kz ocuklarn eitime
katlmalar iin devlet ve STKlarn yrtt kampanya ve programlara ramen 2000-2006 ara-
snda kadn okuryazarlnda sadece yzde 0,2lik bir art salanabilmitir. Devlet 1996da Pekin
Deklarasyonu erevesinde kadn okuryazarlnn 2000 ylna kadar yzde 100e karlmasn ta-
ahht etmise de, UNESCO verilerine gre Trkiye 2015 ylna kadar ilk ve ortarenimde cinsiyet
eitliini gerekletirememe riskini tayan lkelerden biridir.
Kaynak: CEDAW STK Glge Raporu (2010)- UNESCO (2006) Global Monitoring Report. http://
portal.unesco.org/education/en/ev.php
Gelir
Trkiyede kadnlar ve erkeklerin gelirleri arasndaki farkllk incelenmek istenirse, Kadn Yoksul-
luu balkl Trkiye Ekonomi Politikalar Aratrma Vakf (TEPAV) Deerlendirme Notunda da be-
lirtildii zere ciddi bir veri sknts ile karlalyor. Trkiyede kadnlarn toplam gelirden net
olarak ne kadar pay aldklarn bilmek, ancak gelire dair verilerin hane bazl deil, birey temelin-
de toplanmas ile mmkn olabilirdi. Bununla birlikte, kadn istihdam orannn dk olmas, ka-
dnlara ynelik sosyal transferlerin eksiklii ve cretsiz aile iiliinin kadnlar arasnda yksek ol-
mas gz nnde bulundurulduunda, kadnlarn byk bir ounluunun gelir asndan aileleri-
ne ve elerine baml olduklar sylenebilir. Dahas, uluslararas karlatrmalara bakldnda,
toplumsal cinsiyet asndan gelir eitsizliini gsteren endekste Trkiyenin 115 lke arasnda
109. olduu grlyor. Birlemi Milletler Kalknma Program nsani Gelimilik Raporunda, Tr-
kiyede kadnlarn elde ettikleri gelirin, erkeklerin elde ettii gelire orannn ortalama yzde 26 ol-
duu belirtiliyor.
stihdam
Trkiyede kadnlarn igcne katlma oran, dnyadaki en dk oranlardan biridir (yzde 24,6)
ve 2005 ylndan beri de dmeye devam etmektedir. Bunun sonucu olarak BM istatistiklerine g-
re Trkiye, BM lkeleri arasnda kadnlarn igcne katlmnda dnyada en dk oranlara sa-
hip 10 lkeden biridir. Krsal kesimde cretsiz alan kadn tarm iileri orann dnda brakld-
nda, kentlerde yaayan kadnlarn igcne katlm orannn daha da dk olduu ortaya k-
maktadr:
Kentlerde yetikin her 100 kadndan sadece 20si igcne katlmakta, igcnn dnda kalan
kadnlarn yzde 62si bunun nedeni olarak tam zamanl ev kadn olmalarn gstermektedir. Aralk
2008 verilerine gre, kentlerde yaayan kadnlarn isizlik oran yzde 18,5 ve istihdam oran yzde
17,6dr.
Kadn-erkek istihdam ve igcne katlm oran arasnda yzde 50lere varan byk fark Tr-
kiyenin en kt toplumsal cinsiyet gstergelerinden biri olmasna ramen, devletin bu konuda
gelime gstermek iin yapt dzenli herhangi bir ulusal eylem plan yoktur. Konu hkmetin
gndeminde gerekli yeri bulamad gibi, bu alanda 2005ten bu yana, kadn STKlarnn aba ve
taleplerine ramen ok az ilerleme kaydedilebilmitir. Hkmetin devlet raporunda bahsedilen a-
balar ise geici, bir defaya mahsus proje bazl ve zellikle giriimcilik ve mikrokredi destek
programlar ile snrldr.
Kaynak: CEDAW STK Glge Raporu (2010).
Siyasal Katlm
2007 genel seimleri sonucunda, kadnlarn parlamentoya katlmlarnda (yzde 9,1) nceki d-
nemlere gre art gzlenmi olsa da, bu oran, hem arzu edilen eit temsilden ok uzak, hem de
Inter Parliamentary Union tarafndan hesaplanan dnya ortalamasnn (yzde 18,4) ok altndadr.
Kadnlarn mecliste temsili hl siyasi partilerin st ynetim kurullarnn ve liderlerinin keyf uygu-
lamalarnca belirlenmektedir. Bakanlar Kurulunun 25 yesinden sadece ikisi (yzde 8) kadndr.
Kadn haklar rgtlerinin bu konudaki taleplerine hkmetlerin gsterdii ilgi sembolik d-
zeydedir. Bu durumun bir rnei, mevcut Anayasa reformu srecinde gzlenmektedir.
Muhalefet partilerinin Anayasann 10. maddesine eklenmek zere nerdii, yerel ve ulusal se-
imlerde dnemlik geici yzde 30 kadn kotas reddedilmi ve Mays 2010 itibariyle mevcut
Anayasa reform srecinden dlanmtr. ileri Bakanl tarafndan yeni yaynlanan 29 Mart 2009
yerel seim sonularna gre, Trkiyedeki belediye bakanlarnn yzde 0,92si kadndr ve bele-
diye meclisi, il genel meclisi, ky ve mahalle meclisleri dhil yerel ynetimlere seilen kadnlarn
oran yzde 1,23tr.
42 aksu bora
iddet
Trkiyede yurt apnda temsil gc olan ilk resmi aile ii iddet aratrmasnn sonular 2009da
yaymlanmtr. Aratrma aile iinde kadna ynelik iddetin, daha nceki temsil gc snrl ara-
trmalarn bulgularna benzer ekilde olduka yksek, yzde 39 olduunu ortaya koymutur. Bu-
na karn, iddet maduru kadnlar iin Trkiyede sadece 52 ana ve bir istasyon tipi snak var-
dr. Ayrca devletin kadna ynelik iddetle mcadeleye ilikin btncl bir politikasnn olmama-
s nedeniyle, 2006/17 Babakanlk Sayl Genelgesinde bu alanda yaplacak btn iler ve sorum-
lu kurulular belirlenmi, ancak sz konusu kurulularn bteleri ad geen ileri yapmalarn sa-
layacak ekilde oluturulmamtr. Devlet raporunda da bu alanda yaplan ilerin, uzun soluklu ve
srdrlebilir programlar yerine projeler gibi sreli faaliyetlere dayand grlecektir. ileri Ba-
kanl tarafndan kadna ynelik iddetle mcadele eylemlerinin koordinasyonu hakknda yayn-
lanan 2007/8 Sayl Genelge, valiliklere ilgili kurumlar aras koordinasyon ve ibirliini yrtmek
zere l Koordinasyon Komiteleri kurma grevini vermitir. Ancak 81 valiliin yalnzca 22sinde ku-
rulan komitelerin sadece bir ksm aktif olarak almaktadr.
Cinsel Ynelim Ayrmcl

Toplumsal cinsiyete dayal ayrmclk, sadece kadnlarn toplumsal kaynaklardan eit biimde ya-
rarlanmalarn engellemekle kalmaz, heteroseksellikten farkl cinsel ynelimleri olan bireylerin
(LGBTT bireyler) bata yaam haklar olmak zere, temel insan hakk ihlallerine uramalarna da
yol aar.
Trkiyede ecinsellii yasaklayan herhangi bir yasa olmamakla birlikte, cinsel ynelim ayrm-
cl yaygndr. Bu ayrmclk, ecinselliin bir hastalk olarak grlmesi, dolaysyla tedavi edil-
meye allmasndan, trans ve ecinsel cinayetlerine kadar geni bir insan hakk ihlali alan yaratr.
Bedensel cinsiyetimiz doutan belirlenir. Hepimiz kadn ya da erkek cinsel organlar ile doa-
rz. Tek istisna nadir grlen hermafroditlerdir. lk ocukluk yalarnda cinsel kimliimiz geliir,
Ben kadnm ya da Ben erkeim duygumuz oluur. Bunun istisnas da gene nadir olan cinsel
kimlik farkllklardr. Ergenlikten itibaren de cinsel ynelimimiz belirginleir. Kendimize kendi
cinsimizden birini cinsel e olarak istiyorsak ecinsel, kar cinsten birini istiyorsak heteroseks-
el, her ikisini de istiyorsak biseksel oluruz. Bu cinsel ynelim de birbirine edeerdir ve hi-
biri psikiyatride, en az 30 yldr hastalk ya da bozukluk olarak kabul edilmiyor. Ayrca cinsellikle
ilgili bu temel kavram, bedensel cinsiyet, cinsel kimlik ve cinsel ynelim, kiilerin istemli ola-
rak setikleri deil, kar karya kaldklar durumlardr. Hibirimiz kadn ya da erkek olarak do-
may seemeyeceimiz gibi, cinsel ynelimimizi de seemeyiz. Ecinsel ynelim, keyfi, ahlaki ve-
ya istemli bir seim deildir, aynen heteroseksel ynelim gibi bir durumdur.
Dr. Nesrin Yetkin, Psikiyatri uzman, CETAD (Cinsel Eitim, Tedavi ve Aratrma Dernei).
Cinsel ynelim ayrmcl, yalnzca ecinsel ya da trans bireylerin sorunu deildir. Kadn
bedeniyle domu olanlarn Kadn gibi, erkek bedeniyle domu olanlarn da Erkek gibi davran-
malarn zorunlu klan cinsiyet kalplarnn bireylere dayatlmasnn en iddetli aracdr da. Genel
geer erkeklik/kadnlk kalplarnn bir biimde dnda olan erkekleri ve kadnlar da hizaya sok-
may hedefler. Bylece, kiisel yaamn en mahrem deneyimleri de dhil olmak zere, hayatm-
zn her alanna nfuz eden bir cinsiyet rejimiyle kar karya kalrz.
Ayrmclk Aralar
Ayrmcln yaratlmasnda ve srdrlmesinde eitli aralar kullanlr. Bunlarn banda, iddet
gelir. iddet, yalnzca fiziksel bir eyleme iaret etmez; psikolojik, cinsel, ekonomik iddet de tpk
fiziksel olan gibi, bireylerin denetlenmesini salar. Ayn zamanda iddet tehdidi de iddetin ken-
disi gibi ilev grebilir. Yanl zamanda yanl yerlerde bulunmann, yanl giysiler giymenin,
yanl eyler sylemenin iddete yol aabilecei bilgisi, kadnlarn belirli davranlardan kan-
malarna, yaam alanlarn daraltmalarna yol aar.
Mirastan yoksun brakma, gelirine el koyma ya da gelir getirici bir etkinlikte bulunmay
engelleme; ya da tam tersine, almaya zorlama, en sk rastlanan ekonomik iddet rnekleridir.
Yaplan aratrmalar gstermektedir ki, bir iddet tr hibir zaman yalnz deildir, muhakkak
farkl iddet trleriyle birliktedir. rnein bask ve engelleme, genellikle ekonomik ve fiziksel id-
detle birliktedir; yahut cinsel iddetin bulunduu yerde psikolojik ve duygusal iddet de vardr.
Ayrmcln srdrlmesini salayan ve kolaylatran bir baka ara, kalpyarglardr.
Cinsiyet ayrmcl sz konusu olduunda en yaygn kalpyarg, namuslu ve namussuz kadn
ayrmdr. Bu ayrm, kadnlar ataerkil kodlara gre biimlendirir. Ayn zamanda, ayrmn belir-
sizlii, kadnlarn srekli bir tehdit altnda yaamasna da yol aar. nk namuslu ve namus-
suz olma ayrm, balamsal ve konjonktrel olduu kadar, keyfidir de.
Geleneksel deyimler ve ataszlerinden modern medya kanallarna kadar her yerde kadn-
lk ve erkeklie ilikin kalpyarglarla karlamak mmkndr.
Sonu
Kadnlara ve LGBTT bireylere ynelik cinsiyete dayal ayrmcln ortadan kaldrlmas iin CE-
DAW bata olmak zere eitli uluslararas szlemeler ve yasal dzenlemeler vardr. Bunlar, ay-
rmclkla mcadelede son derece kritik aralardr. Ancak bu aralarn kullanlabilmesi, etkili k-
lnmas, ayrmcln grld her yerde yrtlecek kararl ve srekli bir mcadeleyle mm-
kndr.
Eitim, ikincil toplumsallamann en nemli alandr. Bu alann ayrmcln yeniden re-
tildii deil, tersine, ayrmclk kart dnce ve tutumlarn gelitirildii bir yer haline getirilme-
si, dnyay hepimiz iin daha yaanlabilir klacaktr.
44 aksu bora
ereveden Taanlar
Cinsiyete dayal ayrmclk ve bu ayrmclkla mcadele, srekli yenilenen, deien, yeni kategori-
lerin ve ayrmclk biimlerinin eklendii bir alan. Bu ayrmcln baka ayrmclklarla ilikisi,
farkl yaam alanlarnda ald zgl biimler, ancak buralardaki deneyimin ifade edilebilmesi ve
duyulmasyla grnr, anlalr hale gelebiliyor. Bugne kadar eitim, salk, istihdam, siyaset,
medya temsili gibi temel alanlardaki ayrmcln en grnr biimleri zerine geni bir literatr
olumu durumda. Ancak hl yaplacak ok ey, alnacak ok yol var. Unutmamak gerekir ki,
ayrmcla kar mcadele, yasal ve kurumsal dnmler kadar, gndelik ilikilerdeki tutum ve
davranlarn deimesini de hedeflemek zorunda. zellikle cinsiyete dayal ayrmclk, kiisel
olarak grdmz yaam alanlarndaki rollerimizi ve hareket alanlarmz denetlemesi ve sabit-
lemesi bakmndan, kiisel zgrlklerin en temel ihlali. stelik, bu ihlali bizim gnll katlm-
mzla gerekletiriyor! Elalem ne der diye balayan denetim, kadn gibi kadn olunduunda
akn ve mutluluun elde edilebileceine ilikin vaadlerle devam ediyor ve biz, ulalmas imkn-
sz bir kadnlk idealine yaklamaya alarak mrmz tketiyoruz. Kendi kapasitelerimize, ha-
yallerimize, arzularmza sahip kmak, sadece bireysel zgrln deil, toplumsal zgrln
de olmazsa olmaz bir bileeni. Bireysel ve toplumsal mutluluk, insanlarn kendilerini gerekleti-
rebilmeleriyle mmkn klnabilecek bir hedef. Yllar nce, bir atlye almasnda karlatm
Gazal Hanmn dedii gibi: Ben, ocuklarmn bana acmalarn deil, benimle gurur duymala-
rn istiyorum!
Kaynaka
Ayata, G., Erylmaz, S., Oder, B. E., (2010) Kadn Haklar Uluslararas Hukuk ve Uygulama, stanbul Bilgi ni-
versitesi Yaynlar, stanbul.
Gilman, C. P., Sar Duvar Kad, (1993) letiim Yaynlar, stanbul.
Trkiyenin Kadna Kar Ayrmcl nleme Komitesine Sunduu Altnc Periyodik Rapor in STK Glge Ra-
poru, (2010) CEDAW Sivil Toplum Yrtme Kurulu ve TCK Kadn Platformu. Yaynlanmam Rapor.
Canda, A., (2010) Trkiyede Eitsizlikler: Kalc Eitsizliklere Genel Bir Bak, Boazii niversitesi Sosyal Poli-
tika Forumu, yaynlanmam rapor.
Bora, A., (2008) Sivil Toplum Kurulular in Toplumsal Cinsiyet Rehberi, STGM Yaynlar, stanbul.
Ek Okuma nerileri
Badinter, E., (2011) Kadnlk m? Annelik mi?, letiim Yaynlar, stanbul.
Berktay, F., (2003) Tarihin Cinsiyeti, Metis Yaynlar, stanbul.
Estes, P. C., (2010) Kurtlarla Koan Kadnlar/Vahi Kadn Arketipine Dair Mit ve ykler, Ayrnt Yaynlar, s-
tanbul.
Heilbrun, C. G., (1992) Kadnn zyaamyksn Yazarken, Yap Kredi Yaynlar, stanbul.
Kandiyoti, D., (2011) Cariyeler, Baclar, Yurttalar, Metis Yaynlar, stanbul.
Nagar, R., (2011) Atele Oynamak/Hindistanda Yedi Yaam stnden Feminist Dnce ve Eylem, Ayizi Yayn-
lar, Ankara.
BLM II
Dersler
Engellilie Dayal
Ayrmclk
DERS 1
Ben de Varm! Farkllklar Gzetmek
DZEY: 3. Snf
Kazanmlar:
1. nsanlarn benzer ve farkl fiziksel zellikleri ve buna bal olarak farkl ihtiyalar olduunu
fark eder.
2. Engellilerin toplumsal hayata eriiminin ve katlmnn nndeki engelleri fark eder ve bu en-
gelleri ortadan kaldrmak iin zm nerileri gelitirir.
SRE: 80 dk.
MALZEMELER: Tilki ve leylek grselleri (Ek 1), Tilki ile Leylek hikyesi (Ek 2), engelli birey-
lerin grselleri (Ek 3), Ben de varm! animasyon filmi1, grev kart (Ek 4), A3 kartonlar, renkli
kalemler.
N HAZIRLIK: Ek 3teki grsellerden sunum hazrlayn. Ek 4teki grev kartn grup says ka-
dar oaltn.
LGL DERSLER: Hayat Bilgisi
(1) Ben de varm! animasyon filmi, Terakki Vakf Okullar zel ili Terakki lkokulu 3. snf rencileri ile birlikte o-
cuk Haklar Projesi kapsamnda gelitirilmitir.
50 blm ii: ders planlar
Sre:
1. DERS (40 dk.)
Giri Etkinlii (15 dk.):
Tilki ile Leylek hikyesindeki karakterlerin resimleri (Ek 1) snfa gsterilerek derse giri yaplr.
rencilerden, resimlerde grdkleri tilki ve leylein fiziksel zelliklerini aklamalar istenir. Ge-
len yantlardaki benzer ve farkl zellikler retmen tarafndan tahtaya yazlr. rencilerden, fi-
ziksel zelliklerindeki farkllklarn tilki ve leylein yaamn nasl etkiledii hakkndaki tahminle-
ri alnr.
Gelime Etkinlii (25 dk.):
Tilki ile Leylek hikyesi (Ek 2) retmen tarafndan rencilere okunur. Hikye bitiminde aa-
daki sorular rencilere sorularak tartma ortam oluturulur.
Tilki leylee verdii yemei nasl bir tabakla servis yapm?

Leylek tilkinin evinde neden yemek yiyememi?
Leylek bu durumda kendini nasl hissetmi?
Leylek tilkiyi neden evine davet etmi? Tilkiye nasl davranm?
Tilki neden piman olmu?
Bu sorular temelinde, farkl fiziksel zelliklere sahip kiilerin bu fiziksel zellikleri nedeniy-
le farkl ihtiyalar olabilecei zerinde durulur. rencilere evremizdeki insanlar da farkl fi-
ziksel zelliklere sahip olabilir diyerek Farkl fiziksel zellikleri olan insanlar tanyor musu-
nuz? diye sorulur.
RETMEN NOTU 1: Bu etkinliin amac, rencilerin fiziksel zelliklere gre ihtiyalarn farklla-
tn fark etmelerini salamaktr. Tilki ile Leylek hikyesinden yola klarak, esas olarak fiziksel
engelli bireylerin farkl ihtiyalar zerinde durulacaktr. Bu nedenle, bu etkinlikte zellikle tilki ve
leylein fiziksel farkllklarnn rencilere buldurulmas ve fiziksel zellikleri nedeniyle ihtiyalar-
nn da farkllatnn anlalmas salanmaldr.
rnein, leylein uzun bir gagas vardr ve bu fiziksel zellii nedeniyle dz tabakta servis edi-
len bir yemei yiyemez. Benzer ekilde, tilki de az yapsnn leylekten farkl olmas nedeniyle in-
ce uzun kapta servis edilen etleri yiyemez.
ders 1 51
Fiziksel engelli kiilerin yaamdaki farkl anlarna ait grsellerden oluan sunum (Ek 3) renci-
lere gsterilir ve bu kiilere fiziksel engelli dendii aklamas yaplr. Aadaki sorular sorula-
rak tartma ortam oluturulur.
Bu kiilere neden fiziksel engelli deniyor olabilir? Sizce, fiziksel engelli ne anlama
geliyor?
Fiziksel engelli kiileri evrenizde gryor musunuz? En ok nerelerde gryorsu-
nuz?
evremizde grmememiz ne anlama geliyor? Varlarsa neden ok karlamyor olabili-
riz?
Tilki ve leylein fiziksel farkll ihtiyalarnda da farkllk dourdu. Farkl fiziksel
zellikleri olan insanlarn ne tip farkl ihtiyalar olabilir?
Bu kiiler ihtiyalarn karlayamadklarnda ne hissediyor olabilirler? Leylek yemeini
yiyemediinde ne hissetmiti?
RETMEN NOTU 2: Bu etkinliin amac, engelli kiilerin ihtiyalarnn farkl olduunu; bu farkl
ihtiyalarn toplum tarafndan grlmediini ve karlanmadn, bunun sonucunda bu kiilerin
toplum hayatnn dnda kaldn rencilere gstermektir.
Engellilerin farkl ihtiyalarnn grlmemesi ve karlanmamasnn arkasnda engellilerin za-
yf, bakasnn yardmna muhta, acnacak varlklar olarak alglanmas yatmaktadr. Bu algnn
uzants olarak engelliler; ihtiyalar karlanarak topluma katk salamas beklenen kiiler olarak
deil, tam tersine, yaamn idame ettirmesi toplumun grevi ve sorumluluu olan muhta kii-
lere dntrlmektedir. Bunun sonucunda, engellilerin toplumun dier bireyleri gibi sokaa k-
mas, eitim grmesi, istihdam edilmesi gibi olgular gereklilik olarak grlmemekte ve engelliler
evlerine hapsedilerek toplumsal mekanlardan dlanmaktadr.
Bu etkinlikte rencilerden engellilere acma, zlme, yardm etme gibi yorumlar geldiin-
de, Bu insanlara neden acyoruz? Neden onlar iin zlyoruz? Ne olursa acmazsn? Ne olursa
zlmezsin? gibi sorularla konuyu amak; engelliliin, ihtiyalar karlanarak toplumsal hayata
katlmn nndeki engeller kaldrldnda acnmas ve zlnmesi gereken bir durum olmadn
gstermeye almak yararl olacaktr.
RETMEN NOTU 3: Bu dersin bir sonraki ders ile birlikte blok ders yaplmas planlandndan,
birinci dersin sonunda deerlendirme etkinlii ve ikinci dersin banda giri etkinlii yoktur.
2. DERS (40 dk.)
Engelli ocuklarn da oynamas iin yeniden dzenlenen bir park alannn hikyesini anlatan Ben
de varm! animasyon filmi rencilere izletilir.
Ben de varm! filmi: http://www.youtube.com/watch?v=Fjb2PskIrj8
RETMEN NOTU 4: Videonun renciler tarafndan iyice anlalmas etkinliin devamndaki so-
rularn cevaplanabilmesi asndan nemli olduu iin videonun iki kere izletilmesi nerilir.
Videonun bitiminde rencilere aadaki sorular sorulur:
zlediiniz videoda neler oldu?

Tekerlekli sandalyesinden park izleyen ocuk neden parkta oynayamyor?
Videonun sonunda, bu ocuun parkta oynayabilmesi iin nasl dzenlemeler yapl-
yor?
RETMEN NOTU 5: Bu etkinliin amac, toplumsal mekanlarn engellilerin ihtiyalarna gre d-

zenlenmesinin, engellilerin toplumsal hayata katlmas ve toplumsal hizmetlerden dier kiilerle
eit ekilde yararlanmas iin gerekli olduunun farkna varlmasn salamaktr.
Engelli bireylerin ihtiyalarnn gzetilmesi, yalnzca bu kiilerin ihtiyalarna ynelik belli d-
zenlemeler yaplmasn gerektirir. Herhangi bir kiinin veya kuruluun, bir hkmn, ltn ya da
uygulamann beraberinde getirdii dezavantajlar ortadan kaldrmak iin engellilik asndan uy-
gun tedbirleri almasna makul uyumlatrma denir. Makul uyumlatrmaya tekerlekli sandalyeli -
rencilerin eitim kurumlarna eriimi iin dzenlemelerin yaplmas, snfta ve okulun genelinde
kullanlan aralarn onlarn kullanabilecei ekilde ayarlanmas gibi rnekler verilebilir.
Bu etkinlikte, rencilerden sorunu Engelli ocuklar parklarda oynayamyor, nk onlar iin
parklarda gerekli dzenlemeler yaplmam eklinde ifade etmeleri ve engelli ocuklarn parklar-
dan eit ekilde yararlanabilmeleri iin parklarda yaplmas gereken dzenlemeleri dnmeleri
beklenmektedir.
ders 1 53
Deerlendirme Etkinlii 1 (20 dk.):
renciler drt-be kiilik gruplara ayrlarak her gruba grev kart (Ek 4) verilir. Her grubun g-
revi ayndr. almann sonunda her gruptan ortaya kan sonular snfa tartmaya alr.
GREV KARTI
Merhaba. Sizler engelli ayrmcln tartm duyarl bir grupsunuz. Aranzda hem engelli olan
hem de engelli olmayan insanlar var. Bir grup olarak sizden aadaki grevleri yerine getirmeniz
beklenmekte.
Birlikte yaadnz semtte engelli insanlarn yaamlarn zorlatracak ne tr engeller olduu-

nu dnn.
Semtinizi engelsiz hale getirmek iin neler yapabileceinizi belirleyin.
Alabileceiniz nlemleri listeleyin.
Kendi yaadnz semt zerinden dnerek bu sorular cevaplayn.
Deerlendirme Etkinlii 2 (5 dk.):
Dersin banda okunan Tilki ile Leylek hikyesine dnlerek rencilerden Ne olsa hem tilki
hem de leylek kendilerini iyi hissederlerdi? sorusunun yantn izerek vermeleri istenebilir.
RETMEN NOTU 6: Konuyla ilgili arkaplan bilgisi iin Sleyman Akbulutun, kitabn banda yer
alan, Gerekten Eit miyiz? Ac(ma), Zayf Gr(me) ve Yok Say(ma) ekseninde Engelli Ayrmcl
metnini okuyabilirsiniz.
Ek 1:
Tilki ve Leylek Grselleri
DERS1_EK1_GRSEL1
DERS1_EK1_GRSEL2
ders 1 55
Ek 2: Tilki ile Leylek Hikyesi

Tilki ile Leylek
Ormanlardan birinde, birbirine komu bir tilki ve bir leylek yaarm. Dost geinmeye al-
r, iyi komuluk yaparlarm. Bir gn ormanda dolarken tilki leylee rastlam: Gnay-
dn leylek karde, afiyettesinizdir inallah diye sorarak selamlam onu. Leylek cevabn ha-
zrlarken daha, kurnaz tilkinin aklna bir muziplik gelmi: Bu akam yemee beklerim de-
mi. Gelmezseniz darlr, kserim. Gne elini ekip de ormandan, hava kararmaya ba-
laynca leylek tilkinin kapsna ynelmi. Karn da ok ackm. Tilki glcklerle karla-
m dostu olan leylei. Kollarn aarak buyur etmi ieri. Size pek layk deil, ama bir ey-
ler hazrladm. yle masaya yaklan da yemeye balayalm demi. Leylek bakm tek or-
ba, stelik dmdz tabakta. O uzun gagasyla onca uram, ama bir lokma bile alamam
tabaktan. Tilki ise uzun diliyle yalayp yutmu orbay. Baktka leylee ks ks glm iin-
den. Leylek anlam durumu, bunun nasl bir oyun olduunu. Hi dostluk karlksz olur
mu? orban nefisti tilki karde! demi. Buyur, gel sen de bize, ederiz ho be. Tilki
memnun, glmsemi: Tabi ki gelirim, ne demek demi. Ama ok zahmet de etme. Ak-
am 8de beni bekle. Tam sz verdii saatte tilki varm oraya. Mis gibi de et kokusunu
alnca, balam aznn suyu akmaya. Bir taraftan leylee gzel szler sylerken, bir taraf-
tan gz ucuyla mutfa szm. Leylek km mutfaktan, mis kokulu etlerle. Ama etler de
az dar, ince, uzun kaplarda. Tilki yemeinden lokma bile alamazken, leylek yalayp yut-
mu kabndaki yemei. nce uzun gagasyla bu kaptan yemek onun iin ocuk oyunca. Til-
ki a kalnca anlam hatasn. Yaptna piman olmu, ama i iten gemi artk.
http://www.masalalemi.net/tilki_ile_leylek.html
Ek 3: Engelli Bireylerin Grselleri
DERS1_EK3_GRSEL1
DERS1_EK3_GRSEL2
DERS1_EK3_GRSEL3
ders 1 57
DERS1_EK3_GRSEL5
DERS1_EK3_GRSEL4
DERS1_EK3_GRSEL6
Ek 4: Grev Kart
Merhaba. Sizler engelli ayrmcln tartm duyarl bir grupsunuz. Aranzda hem engelli
olan hem de engelli olmayan insanlar var. Bir grup olarak sizden aadaki grevleri yerine
getirmeniz beklenmekte.
Birlikte yaadnz semtte engelli insanlarn yaamlarn zorlatracak ne tr en-

geller olduunu dnn.
Semtinizi engelsiz bir hale getirmek iin neler yapabileceinizi belirleyin.
Alabileceinizi nlemleri listeleyin.
Kendi yaadnz semt zerinden dnerek bu sorular cevaplayn.

ders 1 59
Grseller iin Kaynaka
Ek 1
Grsel 1:
http://www.secbir.org/images/2015/terakki/1.jpg
Grsel 2:
http://www.secbir.org/images/2015/terakki/kus.jpg
Ek 3
Grsel 1:
Grsel 2:
Grsel 3:
Grsel 4.
Grsel 5:
Grsel 6:
DERS 2
Herkes Farkl Herkes Eit (mi?)
DZEY: 5. Snf
Kazanmlar:
1. nsanlarn benzer ve farkl zellikleri olduunu fark eder.
2. nsanlarn benzer ve farkl ihtiyalar olabileceini fark eder.
3. Engelli ayrmclnn nedenleri ve sonular zerine dnr.
SRE: 40 dk.
MALZEMELER: Becky-Jus Include (Animation On Disability Inclusion) isimli video, farkl

engel gruplarndan bireylerin grselleri (Ek 1), engellilerin yapabilirliklerini gsteren sunum (Ek
2).
N HAZIRLIK: Ek 1deki grselleri basn. Ek 2deki grsellerden sunum hazrlayn.
LGL DERSLER: Sosyal Bilgiler

Sre:
rencilere, Becky-Jus Include (Animation On Disability Inclusion) isimli video izletilir.
Video: http://youtu.be/eL_Ux-e06tY
RETMEN NOTU 1: Videonun renciler tarafndan iyi anlalmas, etkinliin devamndaki soru-
larn cevaplanabilmesi asndan nemli olduu iin iki kere izletilmesi nerilir.
Videonun ardndan ncelikle Sizce bugn hangi konu hakknda konuacaz? sorusu s-
nfa yneltilir. Sonrasnda video hakkndaki aadaki sorular erevesinde bir tartma ortam
yaratlr.
Videoda neler grdnz?

Sizce bu videoda anlatlmak istenen nedir?
Bu filmi anlatan bir cmle sylemeniz gerekse, ne dersiniz?
RETMEN NOTU 2: rencilerin videoda, herkesin farkl zellikleri, yapt ve yapamad eyler
olmasna ramen yalnzca tekerlekli sandalyeli Beckynin dlandnn farkna varmalar salan-
maldr.
Snf drt-be kiilik gruplara ayrlr ve her gruptan bir szc seilmesi istenir. Her gruba farkl
engel grubundan bireylerin grsellerinden (Ek 1) bir tanesi verilir ve gruplarn aadaki sorular
erevesinde tartmalar istenir.
Bu kiileri nasl tanmlarsnz? Bu tanmlamay, bu kiilerin hangi ortak zelliklerine da-

yanarak yapyorsunuz?
ders 2 63
Sizce bu kiiler neleri yapabilir? Neleri yapamaz?

Yapamaz dediiniz eyleri neden yapamayacaklarn dnyorsunuz?
Bu kiilerin yapamaz dediiniz eyleri yapabilmeleri nasl mmkn olabilir?
Grup ii tartmalardan sonra grup szcleri srayla tahtaya gelerek kendi grubuna verilen
engelli fotorafn tahtaya yaptrr ve gerekletirdikleri grup tartmalarn snfla paylar.
Grup szclerinin bu paylamlar srasnda retmen tahtaya not alr ve grup szclerinin syle-
diklerini tartmaya aar.
RETMEN NOTU 3: Bu etkinliin amac, engelli bireylerin yapamadklarn dndmz birok

eyi yapamamalarnn nedeninin, engellilerin kendilerinden kaynaklanan yetersizliklerden deil,
toplum tarafndan nlerine koyulan engellerden kaynaklandnn anlalmasnn salanmasdr.
Engellilere ynelik ayrmcln asl kayna, nyarglar ve farkl derecelerde fiziksel, ruhsal, du-
yusal ve zihinsel yetileri olan kiileri gzetmeden kurulan sosyal ve mimari yaplardr. Oysa, e-
itli tr ve derecede sakatl olan bireyler, eitli ara-gere yardmyla veya dier yetilerini daha
fazla kullanarak sakatlklarnn etkisini ksmen veya tmyle ortadan kaldrabilirler. Engelli teri-
mi de, sorunun bireyin kendisinden deil de, daha ok nne koyulan engellerden kaynakland-
n vurgulamak iin kullanlmaya balanmtr.
Bu etkinlikte, rencilerin zellikle farkl engel gruplarndan kiilerin baz eyleri yapamaya-
caklarn dndkleri noktalarda, Bu kiinin bunu yapmasn ne engelliyor? Ne olsa bu kii bu-
nu yapabilir? gibi sorularla engellilerin nne koyulan engellerin grlmesi, fark edilmesi salan-
maya allmaldr.
Bu etkinlik, engellilerin nndeki engellerin kaldrlmas durumunda yapabilirliklerini gs-

teren sunum (Ek 2) ile sonlandrlr. Her bir grselin renciler tarafndan anlalmas ve hangi
ara ve dzenlemelerle engellilerin katlmnn salandnn akla kavumas salanr.
Deerlendirme Etkinlii (10 dk.):
Gelime Etkinliinde oluturulan gruplardan, etkinlikte zerinde altklar engelli kiilerin kar-
laabilecei engelleri (evde, okulda, iyerinde, sokakta) dnmeleri ve yazmalar istenir.
RETMEN NOTU 4: Konuyla ilgili arkaplan bilgisi iin Sleyman Akbulutun, kitabn banda yer
alan, Gerekten Eit miyiz? Ac(ma), Zayf Gr(me) ve Yok Say(ma) ekseninde Engelli Ayrmcl
metnini okuyabilirsiniz.
Ek 1: Farkl Engel Gruplarndan Bireylerin Grselleri
DERS2_EK1_GRSEL1 DERS2_EK1_GRSEL2
ders 2 65
Ek 2: Engellilerin Yapabilirliklerini Gsteren Sunum

Eitime, alma hayatna ve sosyal hayata eriimlerinin nndeki engeller kaldrlp gerekli d-
zenlemeler yaplrsa...
ders 2 67
Ek 1
Grsel 1:
Grsel 2:
Grsel 3:
Grsel 4:
Ek 2
Grsel 1:
Grsel 2:
Grsel 3:
http://www.secbir.org/images/2015/terakki/a.jpg
Grsel 4:
Grsel 5:
http://www.secbir.org/images/2015/terakki/b.jpg
Grsel 6:
http://www.secbir.org/images/2015/terakki/c.jpg
Grsel 7:
Grsel 8:
DERS 3
Mavi Kapak Kampanyas Neye Yarar?
DZEY: 7. Snf
Kazanmlar:
1. Engelli, zrl ve sakat kavramlarnn kullanmlarn sorgular.
2. Engelli ayrmclnn merhamet ve acma zerinden ilendiini fark eder.
3. Engelli ayrmcl ile mcadele iin zm nerileri gelitirir.
SRE: 80 dk.
MALZEMELER: Engellilere ynelik toplumsal algy gsteren grseller (Ek 1), Sleyman Akbulut
ile yaplan rportajn videosu, yazma almas etkinlik kad (Ek 2), rnek olaylar (Ek 3), kon-
trol listesi (Ek 4).
N HAZIRLIK: Ek 1deki grsellerden sunum hazrlayn. Ek 2deki yazma almas etkinlik ka-
dn renci says kadar oaltn. Ek 3teki rnek olaylar basn. Ek 4teki kontrol listesini -
renci says kadar oaltn.
LGL DERSLER: Trke

SRE:
1. DERS (40 dk.)
rencileri derse hazrlamak amacyla, engellilere ynelik toplumsal algy gsteren sunum (Ek 1)
ile derse giri yaplr.
rencilerden sunumdaki grsellerin kendilerine artrd kavramlar, duygular ve d-

nceleri paylamalar istenir. Aadaki rnekteki gibi bir kavram haritas tahtada oluturulur.
zrl
engelli mutsuz insan
yardma
muhta
RETMEN NOTU 1: Grseller gsterilirken rencilerin yorumlarnda herhangi bir deiiklik ol-
mamas iin retmen ynlendirme yapmaz.
renci cevaplar ile ilgili hibir yorum yapmadan Sleyman Akbulut ile yaplan rportajn vide-
osu izletilir.
Rportaj Videosu: http://www.radikal.com.tr/turkiye/engelliler_ayrimciliga_karsi_muca-

dele_ediyor-1088192
ders 3 71
Video izlendikten sonra rencilerle aadaki sorular erevesinde byk grup tartmas
yaplr.
Sleyman Akbulut neden rahatsz olduunu dile getiriyor?
Sizce Sleyman Akbulut ne hissediyor?
Sleyman Akbulutun yapp yapamadklar sizce neler olabilir?
Sizce Sleyman Akbulutun baarabildii sizin baaramadnz bir eyler olabilir mi?
Sizce neden engelli kavramnn kullanlmas tercih ediliyor?
-li ekinin eklendii bir szck rnei veriniz. Bu ekin szce nasl bir anlam katt-
n dnyorsunuz?
Gelen rneklerden sonra engelli szc zerinde durularak bu szcn anlam zeri-
ne tartlr. Engelli szcnn, sorunun engellilerin nne koyulan engellerden kaynakland-
n belirtmek iin kullanld; ama li ekinin szce katt anlamn bu amala rtmedii,
sorunu engelli kiinin kendisinde gren bir anlam rettii sylenir.
Engellilerin ihtiyalar ve haklar gzetilerek fiziksel dzenlemeler yaplmadnda bu kii-
lerin srekli engellerle karlatklar ve yardma muhtalarm gibi alglandklar hatrlatlr der-
sin banda gsterilen sunum (Ek 1) tekrar gsterilerek Bu tip kampanyalar toplumda nasl bir
engelli algs olumasn salyor? sorusu zerinden tartma yrtlr.
RETMEN NOTU 2: Engelli insan acma, merhamet etme duygular eliinde alglanmtr. Bu ac-
ma, merhamet etme duygusu ve engellinin aciz insan olduu algs, engellilere ynelik ayrmcl-
n ve ayrmc uygulamalarn stnn rtlmesine, ou durumda fark edilmemesine sebep ol-
mutur.
Toplumda ok yaygn bir kabul grm Mavi Kapak Kampanyas da, engellilerin bir kapaa
bile muhta bireyler olarak alglanmasna neden olmaktadr. ielerin plastik kapaklarn engel-
lilere yardm amacyla toplayan ocuklar, engellileri kendileriyle eit grmek yerine yardmlarna
muhta olan zavall insanlar olarak tanmaktadr. Ayrca, engelli vatandalarn temel ihtiyalarn
karlamann ve eit katlmlarn salamann devletin sorumluluu olduu da unutulmamaldr. Bu
kampanyaya dair eletirel bir yaz iin bkz. http://www.birgun.net/haber-detay/kapakla-vicdan-do-
landiriciligi-65402.html
Mavi Kapak Kampanyas ile de beslenen bu alg biiminde engelli, zayf, bakasnn yardm-
na muhta, acnacak varlktr. Bu algnn uzants olarak engelliler, ihtiyalar karlanarak toplu-
ma katk salamas beklenen kiiler olarak deil, tam tersine yaamn idame ettirmesi toplumun
grevi ve sorumluluu olan muhta kiilere dntrlmektedir. Byle olduu iin de, engelli-
lerin toplumun dier bireyleri gibi sokaa kmas, eitim grmesi, istihdam edilmesi gibi olgular
gereklilik olarak grlmemekte ve engelliler evlerine hapsedilerek toplumsal mekanlardan dlan-
maktadr.
Oysa, engellilere ynelik ayrmcln asl kayna, nyarglar ve farkl derecelerde fiziksel, ruh-
sal, duyusal ve zihinsel yetileri olan kiileri gzetmeden kurulan sosyal ve mimari yaplardr. e-
fazla kullanarak sakatlklarnn etkisini ksmen veya tmyle ortadan kaldrabilirler. Engelli kav-
ram da, sorunun bireyin kendisinden deil de, daha ok nne koyulan engellerden kaynaklan-
dn ifade etmek iin kullanlmaya balanmtr.
Deerlendirme etkinlii iin hazrlanan yazma almas etkinlik katlar (Ek 2) rencilere da-
tlr.
2. DERS (40 dk.)
rencilerin bir nceki dersteki yazma almasnda yazdklar zetlenerek ve nemli noktalar
vurgulanarak derse giri yaplr.
Snf drt gruba ayrlarak her gruba rnek olaylardan (Ek 3) bir tanesi verilir. Gruplardan kendi-
lerine verilen rnek olay grup ierisinde tartmalar istenerek canlandrma yapacaklar sylenir.
Her grubun canlandrmasndan sonra, aadaki sorular erevesinde tartma yrtlr:
Canlandrlan olay neydi? Ksaca zetleyebilir misiniz?

Bu olay size ne hissettirdi, ne dndrd?
Bu olayn yaanmasnn nne gemek iin neler yaplabilir?
ders 3 73
Canlandrmalar tamamlandktan sonra her gruba kendi rnek olaynda yer alan sorun ile ilgili
aratrma yapacaklar sylenir. rencilere aratrmalarn yakn evrelerinden uzak evrelerine
doru yapmalar (okul-mahalle-semt gibi) sylenerek kontrol listesi (Ek 4) datlr.
rencilerden kontrol listelerini doldurmalar, kontrol listelerindeki bilgilere dayanarak

deerlendirme yapmalar istenir. Bu deerlendirmeleri sonucunda ilgili makamlara, yaplmasn
nerdikleri dzenlemelere ilikin bir dileke yazacaklar belirtilir.
RETMEN NOTU 3: Yazlan dilekeler retmen tarafndan deerlendirilip rencilere perfor-

mans grevi notu verilir. Dileke yazma ltleri ve dilekelerin uygun makama yazlp yazlmad-
deerlendirmenin ltleri olmaldr. retmen deerlendirmesini yaptktan sonra rencilere
mutlaka geri bildirim vermelidir.
Ek 1: Engellilere Ynelik Toplumsal Algy

Gsteren Grseller
ders 3 75
DERS3_EK1_GRSEL5
DERS3_EK1_GRSEL6
DERS3_EK1_GRSEL7
Ek 2: Yazma almas Etkinlik Kad

Aadaki cmleden yola karak bugn ilenen derste aklnzda kalanlar anlatan bir paragraf ya-
znz.
Bugn bir ders iledik ve ben baz eyleri hi bilmediimi fark ettim...
......................................................................................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................................................................................
ders 3 77
Ek 3: rnek Olaylar
Ayaklar tutmayan ve tekerlekli sandalyeyle hayatn devam ettiren bir kii bir gn ev-
den kp i yerine gitmek iin yola kar. Otobs duranda bekleyen kiinin bekledii oto-
bs bir saat sonra duraa gelmitir. Gidecei yere ge kalan kii gelen otobsn engelli
platformu olmadn fark eder.
Kaldrmda krler iin yaplan yrme yolundan ilerleyen bir grme engelli, caddenin
karsnda bulunan dkkna gitmek iin caddenin karsna gemek ister. Trafik nn
yanna gelir ve beklemeye balar. Maalesef n grme engelliler iin olan sesli uyar sis-
temi almamaktadr.
Caddede yol almas olduu iin kaldrmdan yrmek imknszdr. Sar biri, kald-
rmlardaki almadan tr caddeden yrmek zorundadr. Yolda seyir halinde olan ara-
lardan biri yola devam etmek iin kornaya uzun uzun basar. nndeki kii yolun kenarna
ekilmeyince sinirle arabadan kar ve kiiyi sarsarak Sar msn kardeim?! der.
Okula yeni gelen ocuk omurilik fellidir ve tekerlekli sandalyeyle yaamn srdrmek-
tedir. Snfndaki ocuklar yeni arkadalaryla zaman geirmeleri gerektiini dnmekte,
ancak yeni gelen ocuk teneffslerde merdivenleri kullanamad ve dolaysyla da bahe-
ye kamad iin onunla vakit geirmeye yanamamaktadrlar.
Ek 4: Kontrol Listesi
DEERLENDRLEN YER: ___________________ DEERLENDREN: ______________________
DI ALANLAR EVET HAYIR NERLER
1. Yaya yolu ve kaldrm genilikleri yardmc ara ve teker-
lekli sandalye kullananlarn geebilecei geniliktedir.
2. Yaya yolu ve kaldrmlardaki dzey farkllklar, yardmc
ara ve tekerlekli sandalye kullananlarn kullanabilecei
ekilde uygun eimli rampalarla giderilmitir.
3. Yollarda su birikimini nlemek iin baston, tekerlekli san-
dalye, vb. kullanmna engel olmayacak aklkta demir-
lerle yaplm zgaralar kullanlmtr.
4. Yaya yolu ve kaldrmlar grme engellilerin kullanabilme-
leri iin kabartmal talarla delidir.
5. Yaya yolu, yol bitimi, vb. deiiklikler grme engellilerin
kullanabilecekleri ekilde farkl dokulu kabartmal talar-
la delidir.
6. Tabela, aa dallar, vb. eyler grme engellilere tehlike
yaratmayacak ekilde dikey aklk salanarak dzenlen-
mitir.
ALANLAR EVET HAYIR NERLER
1. ok katl binalarda yardmc ara ve tekerlekli sandalye
kullananlarn geebilecei genilikte asansrler vardr.
2. Bina ilerinde eik, basamak, vb. dzey farkllklar bu-
lunmamaktadr.
3. Kap geileri, tuvalet, banyo ve lavabolar yardmc ara
ve tekerlekli sandalye kullananlarn kullanabilecei ge-
niliktedir.
4. Merdiven, asansr vb. boluklar trabzan ve korkuluklarla
grme engellilere tehlike oluturmayacak ekilde evrele-
nerek tasarlanmtr.
6. Basamak kenarlar, yol bitimi gibi yerler grme engellile-
re yardmc olacak ekilde farkl dokulu yzeylerle kap-
lanmtr.
ders 3 79
Ek 1
Grsel 1:
Grsel 2:
Grsel 3:
Grsel 4:
Grsel 5:
Grsel 6:
Grsel 7:
DERS 4
Baka Dilde Ak: Engellilere Ynelik Toplumsal Alglar
DZEY: 10. Snf
Kazanmlar:
1. Engelli, zrl ve sakat kavramlarnn kullanmlarn sorgular.
2. Engellilere ynelik kalpyarglar fark eder.
3. Engelli ayrmclnn nedenleri ve sonular zerine dnr.
SRE: 80 dk.
MALZEMELER: Engellilie ilikin grseller (Ek1), Ayrmcl nle! videosu, Engellillik Soru-
nuna Yaklam metni (Ek 2), Baka Dilde Ak filminden kesitler ieren video.
N HAZIRLIK: Ek 1deki grsellerden sunum hazrlayn. Ek 2deki metni renci says kadar
oaltn.
LGL DERSLER: Dil ve Anlatm, Tarih

SRE:
1. DERS (40 dk.)
rencilere engellilie ilikin grseller (Ek 1) gsterilir. Bu grseller, size hangi kavramlar a-
rtryor? diye sorularak sylenen kavramlarn hepsi yorum yapmadan tahtaya yazlr.
rencilere Bu kavramlardan hangisi en yaygn olarak kullanlyor? diye sorulur ve bu

kavramn dier kavramlara tercih edilmesinin nedenleri sorgulatlr.
Gelime Etkinlii 1 (10 dk.):
rencilerden tahtada yazl olan kavramlarn getii atasz, deyim ve szleri dnmeleri iste-
nir. Snf duvarna afi boyutunda bir kat aslarak rencilerin syledikleri, bu kada yazlr.
Kada yazlan ifadelerin teker teker zerinden gidilerek ifadelerin anlalmas salandktan
sonra, Btn bu ifadelerle nasl bir engellilik algs retiliyor? sorusu sorularak tartma alr.
RETMEN NOTU 1: Dil, ayrmclklarn yeniden retildii ok nemli bir ara. Dildeki ayrmc ifa-
delerin farkna varmak ayrmc tavrlarmzn da farkna varmamzn nn aar. Bu nedenle, bu
aamann sonunda ayrmclk szl oluturmak hedefleniyor. Bu derste snf duvarna aslan ka-
dn duvarda braklmas, bu kada yazlan ayrmc atasz, deyim ve szlerin daha sonra tm
snflardan toplanmas yoluyla ortak bir engelli ayrmcl szl oluturulmas amalanyor.
rencilere engellilikle ilgili esas sorunun engellilerin nne koyulan engeller olduunu gsteren
video gsterilerek Bu videoda nasl bir engellilik algs retiliyor? Neden byle dndnz? di-
ye sorularak tartma derinletirilir.
Ayrmcl nle! videosu: http://www.youtube.com/watch?v=8UT56FX07BA

ders 4 83
RETMEN NOTU 2: Bu etkinliin amac, sorunun engellilerin kendilerinden kaynaklanan yeter-

sizliklerden deil, toplum tarafndan nlerine koyulan engellerden kaynaklandnn anlalmas-
nn salanmasdr.
Engellilere ynelik ayrmcln asl kayna, nyarglar ve farkl derecelerde fiziksel, ruhsal, du-
yusal ve zihinsel yetileri olan kiileri gzetmeden kurulan sosyal ve mimari yaplardr. Oysa, e-
fazla kullanarak sakatlklarnn etkisini ksmen veya tmyle ortadan kaldrabilirler. Engelli kav-
ram, sorunun bireyin kendisinden deil de, daha ok nne koyulan engellerden kaynakland-
n ifade eder. Sakat kavram ise, kiinin fiziksel, zihinsel, duyusal ve ruhsal nitelikleri bakmn-
dan, toplumun genelinden bir lde de olsa farkl olduunu belirtir; ama sakatlk mutlaka yeti
kayb durumu yaratmaz. rnein kii protez, koltuk denei veya tekerlekli sandalye destei ala-
rak, yitirdii yetisini geri kazanr. Tekerlekli sandalye, gzlkten farkl bir ara deildir. Her ikisi
de, ksmen veya tamamen kaybedilen bir yetinin geri kazanlmas iin kullanlan aralardr.
Engellilik Sorununa Yaklam metni (Ek 2) datlr. Bu metinde ders boyunca tartlan kav-
ramlarn dayand teorik yaklamlarn akland ve bu kavramlarn tanmland bilgisi verile-
rek, rencilere metni okumalar sylenir. Metni okuduktan sonra, Bu kavramlardan hangisini
kullanmay tercih edersiniz? Neden? sorusu zerine bir-iki paragraflk bir yaz yazmalar istenir.
2. DERS (40 dk.)
retmen tahtaya Engelliler ..................dr. yazar ve rencilerden engellileri tanmlamak iin

kullanlan sfatlar sylemelerini isteyip, gelen cevaplar tahtaya yazar. Engellilere ynelik ar ge-
nellemeye dayanan bu tanmlamalara kalpyarg dendiini syler.
Bu kalpyarglara hangi duygularn elik ettiini rencilere sorarak, sylenen duygular da

tahtaya yazar. Kalpyarglar ile gl bir duygunun birlemesiyle nyargnn olutuunu ve n-
yarglarn ayrmcln zeminini oluturduunu aklar.
Engellilere ynelik nyarglarn baz davranlarla sonulandn ve bu davranlara ay-

rmclk dendiini belirterek, engellilere ynelik ayrmclklarn neler olduunu rencilere sorar.
Gelen cevaplar tahtaya yazar.
Bu etkinliin sonunda, aadaki gibi bir tablo oluturulur:
Kalpyarg + Gl duygu = nyarg Ayrmclk
Zavall Acma Dlama

Yardma muhta zlme Okula kaydetmeme
Eksik e almama
(Engelliler yardma muhta varlklardr ve ben onlara acyorum.)
RETMEN NOTU 3: nyargnn iki temel bileeni olduu konusunda genel bir fikir birlii vardr:
1) Bir insan grubuna kar temelsiz bir inan ya da fikir olarak tanmlanabilecek bir kalpyarg ve
2) buna elik eden gl bir duygulanm. Kalpyarg, nyargnn bilisel parasdr ve insan grup-
larna dair genelgeer, ablonvari inanlar ierir. Bir kalpyargya gl bir duygulanm da elik
ederse, bir tutum olarak nyarg oluur. Ayrmclk ise, zihinsel bir olgu olan tutumdan farkl ola-
rak, gzlemlenebilir davranlar dzeyinde tanmlanr. Bir insana ya da insan grubuna, belli bir
zellii nedeniyle eitsiz/farkl muamele yaplmas ayrmclktr.
Engellilere ynelik kalpyarg ve nyarglarn glgesinde engellilerle eit iliki kurmann yollarn
derinlemesine tartmak iin Baka Dilde Ak filminden kesitler ieren videonun izlenecei ve
tartlaca sylenir.
Baka Dilde Ak videosu: http://vimeo.com/100095437
Snf drt-be kiilik kk gruplara blnr. Film kesitlerinden oluan video izletilir ve
gruplarda aadaki sorular erevesinde tartma yrtlr.
Sar biriyle iliki kurarken kadn karakter nasl davranyor? Bu davranlarnn dayan-
ders 4 85
d kalpyarglar ve duygular neler olabilir?

Erkek karakterin kendin gibi tanmlamasndan, ne anlyorsunuz? Kendin gibi ol-
mak ya da davranmak nasl olur? Neden nemli?
Kadn karakterin erkek karakterin yanna tanmasna arkadalarnn tepkileri ne olu-
yor? Bu tepkilerin dayand kalpyarglar neler?
Videonun sonunda kadn karakterin davranlarnda ne gibi deiiklikler oluyor? Bu
deiikliklerin neden kaynaklandn dnyorsunuz? Bu deiiklikler, size kendin
gibi olmaya dair neler sylyor?
Gruplardan, Baka Dilde Ak videosu erevesinde yaplan tartmalarn nda, engelli ayrm-
clyla mcadele etmek temal bir afi tasarlamalar istenir.
RETMEN NOTU 4: Konuyla ilgili arkaplan bilgisi iin kitabn banda yer alan, Sleyman Akbu-
lutun Gerekten Eit miyiz? Ac(ma), Zayf Gr(me) ve Yok Say(ma) ekseninde Engelli Ayrmcl-
metni ile Murat Pakerin Psikolojik Adan nyarg ve Ayrmclk metnini okuyabilirsiniz.
Ek 1: Engellilie likin Grseller
DERS4_EK1_GRSEL3
ders 4 87
Ek 2: Engellilik Sorununa Yaklam Metni
Engellilik Sorununa Yaklam
Engelilik sorununa yaklam, son yllarda nemli lde deimitir. Tbbi yaklam ad verilen
ve artk terk edilmi olan yaklam, engellilii bireyden kaynaklanan bir sorun olarak grmektey-
di. Bugn geerli olan ve toplumsal yaklam olarak adlandrlan yaklam ise sorunun sadece ks-
men bireyin kendisinden kaynaklandn; sorunun asl kaynann nyarglar ve farkl dereceler-
de fiziksel, zihinsel, duyusal ve ruhsal yetileri olan kiileri gzetmeden kurulan sosyal ve mimari
yaplar olduunu kabul eder.
Toplumsal yaklamn benimsenmesi, kullanlan terimlere de yansmtr. Bu erevede, ska
kullanlan 3 terim ve bunlarn anlamlar zerinde durmakta yarar bulunmaktadr.
Konumuz balamnda kullanlan ilk terim sakat terimidir. Bu terim, kiinin fiziksel, zihinsel,
duyusal ve ruhsal nitelikleri bakmndan, toplumun genelinden bir lde de olsa farkl olduunu
ifade eder. Sakatlk mutlaka yeti kayb (yapamama veya daha az yapabilme ) durumu yaratmaz.
rnein, kiinin bacaklar fellidir ve kii sakat olmakla birlikte, herkes kadar rahat yryebilir,
hatta koabilir. Baz hallerde kii protez koltuk denei veya tekerlekli sandalye destei alarak,
yitirdii yetisini geri kazanr. Tekerlekli sandalye, gzlkten farkl bir ara deildir. Her ikisi de,
ksmen veya tamamen kaybedilen bir yetinin geri kazanlmas iin kullanlan aralardr. Yetiler ba-
zen ara-gerele deil, baka yetilerin gelitirilmesiyle kazanlr. rnein sar ve dilsiz olanlar
bakalaryla iletiimde sz deil, yaz veya iaret kullanrlar. Grme engelliler ise iitme ve dokun-
ma duyular araclyla, grme yetilerinin olmamasndan veya az olmasndan doan sorunlarn
stesinden gelirler.
Deinilmesi gereken ikinci terim engelli terimidir. Yukarda akland zere, eitli tr ve
derecede sakatl olan bireyler, eitli ara-gere yardmyla veya dier yetilerini daha fazla kul-
lanarak, sakatlklarnn etkisini ksmen veya tmyle ortadan kaldrabilirler. Ancak toplumda sa-
kat bireylere kar var olan olumsuz nyarglar, yksek kaldrmlar, rampasz bina girileri, asan-
srsz iyerleri, szl iletiimin yegane yol olduunda srar edenler, grmeyen bir kiinin kendi-
leri kadar iyi ve verimli olabileceine inanmayanlar, baka bir ifade ile sakat birey dndaki baz
unsurlar sakat bireyleri engellerler. Gnmzde, sorunun bireyin kendisinden deil de, daha ok
nne koyulan engellerden kaynaklandn vurgulamak amacyla engelli terimi kullanlmaya
balanmtr. Eer bir birey sakat olmakla birlikte olumsuz nyarglarla karlamyorsa, toplum-
sal yaama herkesle eit derecede katlabiliyorsa , eitim grebiliyor ve i bulabiliyorsa, kii en-
gelli deil, sadece sakattr. Buna karlk kii toplumsal yaamdan dlanyorsa, okul binalarnn
giriinde basamaklar olduu iin okula gidemiyor, iverenlerin nyarglar nedeniyle i bulamyor-
sa kii sadece sakat deil, ama ayn zamanda engellidir. Mevcut halde sakatl bulunan bireyle-
rin tamam engellendiinden, tm sakatlarn ayn zamanda engelli olduu sylenebilir. O halde
bu iki kavram birbiri yerine kullanlabilir.
Deinilebilecek son terim zrl terimidir. Bu terim artk terk edilmi olan tbbi yaklamn
bir ifadesidir. Zira, sorunun sadece bireyin kendisinden kaynaklandn iddia eder. Bu terime g-
re, birey kendisi kusurlu veya eksiktir. Toplumun, bireyin sorunlar zerindeki belirleyici roln in-
kar eden bu yaklamn doru olmad aktr.
Dr. dil Il Gl, AEV, Engelli Haklar Eitimi, Eitici El Kitab, 2009.
Ek 1
Grsel 1:
http://www.secbir.org/images/2015/terakki/1a.jpg
Grsel 2:
http://www.secbir.org/images/2015/terakki/z.png
Grsel 3:
http://www.secbir.org/images/2015/terakki/43.JPG
Cinsiyete Dayal
Ayrmclk
DERS 5
Oyuncak Reklamlar ve Cinsiyetilik
DZEY: 2. Snf
Kazanmlar:
1. Toplumsal cinsiyet alglarnn olumasnda medyann ve evrenin etkisini fark eder.
2. Toplumsal cinsiyet alglarn deitirmeye ynelik fikirler ileri srer.
SRE: 80 dk.
MALZEMELER: Oyuncak reklamlar tantm sloganlar (Ek 1), birinci alma kad (Ek 2),
oyuncak reklam videosu, Mesela Sokann1 yks (Ek 3), Mesela Soka oyun kartlar (Ek 4),
ikinci alma kad (Ek 5), renkli kalemler.
N HAZIRLIK: Ek 1deki sloganlar, Ek 2 ve Ek 5teki alma katlarn renci says kadar

oaltn. Ek 4teki oyun kartlarndan sunum hazrlayn.
LGL DERSLER: Trke, Hayat Bilgisi
(1) Mesela Soka oyunu stanbul Bilgi niversitesi ocuk almalar Birimi tarafndan Toplumsal Cinsiyet Eitlii Pro-
jesi kapsamnda tasarlanmtr.
SRE:
1. DERS (40 dk.)
retmen rencilere ocuk kanallarn izliyor musunuz? Hangilerini? Bu kanallarda rastlad-

nz reklamlar hatrlyor musunuz? lginizi eken reklam oldu mu? sorularn sorarak konuya
dikkat eker. Alnan birka yantn ardndan rencilere bu kanallarda yer alan baz oyuncak rek-
lamlarnn sloganlarnn okunaca bilgisini verir.
Oyuncak reklamlar tantm sloganlar (Ek 1) tahtaya yanstlp okunur ve yazl halde rencilere
datlr. Sloganlar teker teker okunarak Bu slogandaki oyuncak kzlar iin mi, yoksa erkekler
iin mi tasarlanm? sorusu sorulur ve sloganlarn bana kzlar iin tasarlanmsa K, erkekler
iin tasarlanmsa E harfi yazmalar sylenir. Sonra, rencilerden slogandaki hangi szck veya
szcklerin byle dnmelerine neden olduunu bulmalar ve bulduklar szck ya da szckler-
in altn renkli kalemle izmeleri istenir.
Tm rencilerin tm sloganlar okuyup altn izme ilemini tamamlamalarnn ardndan,

altn izdikleri szckleri yazmalar iin birinci alma kad (Ek 2) rencilere datlr.
Katlara yazma ilemi bittikten sonra, yazlanlarn yksek sesle okunmas istenir ve ret-
men tarafndan tahtaya yazlr. Her szcn zerinde tek tek durularak Neden byle dn-
dn? Kadnlar da gl olamaz m? Btn bu zellikler sence doutan m geliyor? gibi sorular-
la rencilerin kalpyarglarn farkna varmalar salanr.
Seilen sloganlardan birinin yer ald reklam rencilere izletilerek Bu reklamn kz ya da

erkee ynelik bir oyuncan reklam olduunu gsteren baka ne gibi unsurlar (renkler, sesler,
vurgular vb.) gryorsunuz? sorusu sorulur.
Reklam Filmleri Videolar:

http://www.youtube.com/watch?v=Qz-g2sKtgpg
http://www.youtube.com/watch?v=oYDog-HWBXU
ders 5 93
RETMEN NOTU 1: Bu etkinliin amac, rencilerin cinsiyeti kalpyarglarn farkna varmalarn

ve bu kalpyarglar sorgulamalarn salamaktr.
Kalpyarg: Sosyal psikologlar zihnimizde belirli gruplar ya da insanlar hakknda hemen uyanan
resimler, imgeler olduunu sylyor. Yani kadn, erkek vs. dendiinde zihnimizde hemen belirli
imgeler uyanr; bunlara kalpyarg denir. Kalpyarglar, o grupla ilgili genellemeler ierirler ve bizi,
grubun tm yelerini o kalpyarg dorultusunda alglamaya ynlendirebilirler. Erkek gldr,
ama kadn duygusal ve fedakrdr, ifadeleri cinsiyeti kalpyarglara rnek olarak verilebilir.
Kadnlarn ve erkeklerin birbirinden tamamen farkl iki cins olduklarna ilikin tartlmaz, sor-
gulanamaz, deimez bir hikyenin iinde yayoruz. Bu hikyeyi cinsiyet kalplar olarak adlan-
drabiliriz. Bu hikyenin deiik biimlerde, farkl rneklerle, kantlarla, ngrlerle durmadan tek-
rarlad temel bir fikir var. nsanlar ikiye ayrlr: Kadnlar ve erkekler. Erkekler Marstan gelir, ka-
dnlar Vensten.
Bu temel fikir devam ettii mddete, kalplarn farkllk gstermesi mmkn oluyor. Birbirin-
den farkl kadnlar, birbirinden farkl erkekler olmasna ramen, bu farkllklar biz o temel fikre,
hikyenin asl temasna uyduruyoruz. Birbirinden onca farkl kadnn her eye ramen yine de
asl olarak erkeklerden farkl olduuna inanmay srdryoruz. Daha da derinden inandmz ey,
birbirlerinden farkl onca erkein her eye ramen yine de asl olarak kadnlardan farkl -ve s-
tn- olduudur.
retmen snf drt-be kiilik gruplara ayrr. Her gruptan datlan reklam ve slogann yeni-
den oluturmalar istenir. Olutururken de, seilen oyuncakla herkesin oynayabilecei ve slogan-
larn kz veya erkek karakterini yanstmayacak ekilde tasarlanmas koullar koyulur. Reklamla-
r olutururken rencilerin bir nceki etkinlikte tartlanlar dikkate almalar istenir. Her gru-
bun oluturduu yeni reklam sloganlar snf panosunda sergilenir.
2. DERS (40 dk.)
RETMEN NOTU 2: Bu dersin bir nceki ders ile birlikte blok ders yaplmas planlandndan,
ikinci dersin bana giri etkinlii koyulmamtr.
retmen Bu derste, Mesela Sokana gideceiz. Mesela Sokanda kimler yayormu, hep
birlikte bakalm diyerek, Mesela Sokann yksn (Ek 3) okumaya balar.
retmen yknn ikinci paragrafn okuduktan sonra durur, Mesela Soka oyun kartla-
rnn (Ek 4) birincisini tahtaya yanstr ve aadaki sorularla kartlar tartmaya aar.
Bu kartta kim ne yapyor?

Babann ocuk bakmasyla ilgili ne dnyorsunuz?
Sizce ocuk bakmak kimin sorumluluudur? Neden?
Birinci kartn tartmas tamamlandktan sonra, retmen yknn nc paragrafn

okur ve oyun kartlarnn ikincisini tahtaya yanstarak benzer sorularla tartmaya aar.

Erkeklerin t yapmasyla ilgili ne dnyorsunuz?
Sizce t yapmak kimin iidir? Neden?
Son olarak, yknn son cmlesi okunur, oyun kartlarnn ncs tahtaya yanstlarak
tartmaya alr.

Erkek ocuklarn mutfak ilerine yardm etmeleriyle ilgili ne dnyorsunuz?
Siz mutfak ilerine yardm ediyor musunuz? Neden?
ders 5 95
RETMEN NOTU 3: retmen, tartmalar srasnda Ne dnyorsunuz? Neden byle dn-

yorsunuz? sorularn srekli tekrarlayarak, rencilerin grlerinin paylalmasn, bu grlerin
nedenleri zerine dnlmesini ve cinsiyeti kalpyarglarn ortaya dklmesi ile sorgulanmasn
salamaldr.
Mesela Soka oyun kartlarnn tartlmasndan sonra, retmen benzer rneklere ders kitap-
larnda da yer verildiini belirterek Biz Kimiz?: Ders Kitaplarnda Kimlik, Yurttalk, Haklar adl
kitabn (ayr, K., 2014, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul) Ders Kitaplarnda Toplumsal Cinsiyet b-
lmnden rnekler verebilir. Kitabn pdf versiyonu iin bkz.
http://www.secbir.org/images/haber/2014/06/DKIH-3-Tarama-Sonuclar%C4%B1-Raporu.pdf
rencilere ikinci alma kad (Ek 5) datlr; listelenen ileri incelemeleri, hangilerini kz/ka-
dn, hangilerini olan/erkek ii ve hangilerini her iki cinsin de yapabilecei iler olarak grdkle-
rini dnmelerinin ardndan uygun yeri iaretlemeleri istenir. alma katlarnn panoya asl-
masyla ders sonlandrlr.
RETMEN NOTU 4: Konuyla ilgili arkaplan bilgisi iin Aksu Borann, kitabn banda yer alan,
Toplumsal Cinsiyete Dayal Ayrmclk metnini okuyabilirsiniz.
Ek 1: Oyuncak Reklamlar Tantm Sloganlar
Tatl bebeim Trke konuuyor. Onu doyurmak ok elenceli.
Gklerin kahraman olmaya hazr msnz?
Yunusunu ve deniz kzn gezdirmeye ne dersin?
Gcn gkyzne ta. Dmana hi beklemedii yerden saldr.
Kediciine sarlmaya doyamayacaksn.
Rakibini yerle bir et.
Bunlar dnya ampiyonu sporcunun ilk admlar m?
Sper tamircinle grev bana.
Sen de takmn kur, maa bala. Kapmaya hazr msn?

ders 5 97
Ek 2: Birinci alma Kad

Ek 3: Mesela Sokann yks

Mesela Soka, kendi halinde, sevimli bir mahalledir. Kimsenin kimseye karmad, herkesin bir-
birini sevdii, sayd bir yerdir. Bu sokan en nls kedi Mestandr. Mestan her yere girer -
kar, herkesin ne yaptn bilir, duyar. En iyi yan da duyduklarn bizimle paylar:
Semih ve Necla, 5 yldr evliler. ocuklar Bora dounca Semih bir sreliine evde almaya ka-
rar verdi. Necla ise okulda mdrlk grevine devam etti.
...
Mahallede, Okan ve Ahunun aklarn duymayan kalmad! Yaknda evlenecekler.
...
Baran ve Tark, snf arkada. Hibir eyi kz ii erkek ii, kz oyunu erkek oyunu diye ayrmazlar.
...
ders 5 99
Ek 4: Mesela Soka Oyunu Kartlar
DERS5_EK4_GRSEL3
Ek 5: kinci alma Kad
ocuk bakmak
Yemek hazrlamak
Sofra kurmak
Bulak ykamak
Tamirat yapmak
amar ykamak
t yapmak
Araba kullanmak
Futbol oynamak
Bebekle oynamak
...
ders 5 101
Ek 4
Grsel 1:
http://www.secbir.org/images/2015/terakki/51.png
Grsel 2:
Grsel 3:
DERS 6
Kz ya da Olan Olmak: Cinsiyet Rolleri zerine
DZEY: 4. Snf
Kazanmlar:
1. Toplumsal cinsiyet rollerini fark eder.
2. Toplumsal cinsiyet eitsizlii yaratan durumlar tartr.
3. Toplumsal cinsiyet eitsizlii yaratan durumlar eitlik erevesine tayacak neriler gelitirir.
SRE: 40 dk.
MALZEMELER: Neden Olmasn! oyunu1 kartlar (Ek 1), A4 katlar, renkli kalemler.
N HAZIRLIK: Ek 1deki oyun kartlarndan sunum hazrlayn.
LGL DERSLER: Trke, Sosyal Bilgiler
(1) Neden Olmasn! oyunu stanbul Bilgi niversitesi ocuk almalar Birimi tarafndan Toplumsal Cinsiyet Eitlii
Projesi kapsamnda tasarlanmtr.
SRE:
retmen tahtaya Olan atadan renir sofra amay; kz anadan renir biki bimeyi. ata-
szn yazar ve rencilere, Siz bu ataszn hi duydunuz mu? Bu atasz ne anlama geli-
yor? diye sorar. rencilerin tahminlerini aldktan sonra Olan ocuk, babasndan eve gelen
konuklar arlamay; kz ocuk ise annesinden diki dikmeyi renir. Yani olan ocuu baba,
kz ocuu anne yetitirir. Olan ocua baka, kz ocua baka eyler retirler. aklamasn
yapar.
Siz de byle mi dnyorsunuz? Kz ocuk baka, olan ocuk baka eyler mi yapma-
l? Neden? diye sorularak derse giri yaplr.
Kz ya da olan olman nemli deil, ne yapmak istediin nemli! kartnn (Ek 1) siyah-beyaz
taraf tahtaya yanstlr. Aadaki sorular sorularak tartma ortam oluturulur.
Bu kartta neler gryorsunuz? Ne oluyor?

retmen neyi iaret ediyor? evredeki ocuklar ne yapyor?
ocuk ne dnyor ve hissediyor olabilir? Neden?
ocuk kendini nasl olsa daha iyi hisseder?
Sorularn cevaplanmasndan sonra, yle deil de byle olsayd, nasl olurdu? diye soru-
larak kartn renkli taraf siyah-beyaz tarafyla birlikte tahtaya yanstlr.
Aadaki sorular sorularak rencilerin grleri alnr.
Kartn renkli tarafndaki deiiklikler neler?

Bu deiiklikler hakknda ne dyorsunuz? Neden?
Kartn bu taraf sizce neden renkli?
Siz hangi tarafta olmay tercih edersiniz? Niye?
ders 6 105
RETMEN NOTU 1: Bu etkinliin amac, rencilerin cinsiyeti kalpyarglarn farkna varmasn

salayarak toplumsal cinsiyet eitliine ynelik olumlu alg ve tutum gelitirmelerine destek ol-
maktr.
retmen bu tartmalar boyunca rencilerin; cinsiyet rollerinin sabit olmadnn, deiebi-
leceinin ve bunlarn neden olduu kstlamalar ile ayrmcln da ortadan kalkabileceinin fark-
na varmalarn hedeflemelidir.
Kalpyarg: Sosyal psikologlar zihnimizde belirli gruplar ya da insanlar hakknda hemen uya-
nan resimler, imgeler olduunu sylyor. Yani kadn, erkek vs. dendiinde zihnimizde hemen be-
lirli imgeler uyanr; bunlara kalpyarg denir. Kalpyarglar, o grupla ilgili genellemeler ierirler ve
bizi, grubun tm yelerini o kalpyarg dorultusunda alglamaya ynlendirebilirler. Erkek gl-
dr, ama kadn duygusal ve fedakrdr, ifadeleri cinsiyeti kalpyarglara rnek olarak verilebilir.
gulanamaz, deimez bir hikyenin iinde yayoruz. Bu hikyeyi cinsiyet kalplar olarak adlan-
rarlad temel bir fikir var. nsanlar ikiye ayrlr: Kadnlar ve erkekler. Erkekler Marstan gelir, ka-
dnlar Vensten.
hikyenin asl temasna uyduruyoruz. Birbirinden onca farkl kadnn her eye ramen yine de
birbirlerinden farkl onca erkein her eye ramen yine de asl olarak kadnlardan farkl -ve s-
tn- olduudur.
Snf drt gruba ayrlr. Her grubun, karttaki gibi, kz veya erkek olduu iin yapmak zo-
runda brakld ama yapmak istemedii ya da yapmak istedii ama yapamad eyleri tartma-
s ve birine karar vererek benzer bir kart oluturmas istenir. Kartlarnn altna slogan yazmalar
da gruplara hatrlatlr. Kartlarn snf panosuna aslmas ve grup szcleri tarafndan sunulma-
syla ders sonlandrlr.
Ek 1: Neden Olmasn! Oyunu Kart
Ek 1
Grsel 1:
Grsel 2:
DERS 7
Kadn i, Erkek i: Cinsiyeti blm
DZEY: 6. Snf
Kazanmlar:
1. Toplumsal cinsiyet rolleri zerine dnr.
2. Toplumsal cinsiyet eitsizliinin nedenlerini ve sonularn sorgular.
SRE: 80 dk.
MALZEMELER: Reklam videolar, kadn istatistikleri (Ek 1), z deerlendirme formu (Ek 2)
N HAZIRLIK: Ek 1deki bilgileri kullanarak sunum hazrlayn. Ek 2deki z deerlendirme for-

munu renci says kadar oaltn.
LGL DERSLER: Trke

SRE:
1. DERS (40 dk.)
rencilere aadaki durumlar verilir ve anlatlan olayn bir blmnden sonra rencilerden o
blm canlandrmalar istenir. Tahtaya gnll bir kz ve bir erkek renci kartlr.
Tahtaya kan kz renciye:
Sen 20 yanda Merve adnda bir kadnsn. Bir gece ok yakn arkadann baka bir ehre
tanmas nedeniyle dzenlenen veda partisine katlyorsun ve ailen partiden eve saat 00.00da
dnmen kouluyla sana izin veriyor. Partide ok iyi vakit geiriyorsun ve zamann nasl getiini
fark etmiyorsun. Saate baktnda saatin 02.00 olduunu fark ediyorsun. Saati fark ettikten son-
ra apar topar eve gidiyorsun. (Bu blmden sonra anlatlan blm renci tarafndan canland-
rlacaktr.) Anahtarla sessizce kapy ap salona giriyorsun ve annenle baban salonda seni bek-
lerken buluyorsun. Annenle babann tam karsndaki koltua oturuyorsun.
Tahtaya kan erkek renciye:
Sen 20 yanda Mert adnda bir erkeksin. Bir gece ok yakn arkadann baka bir ehre
tanmas nedeniyle dzenlenen veda partisine katlyorsun ve ailen partiden eve saat 00.00da
dnmen kouluyla sana izin veriyor. Partide ok iyi vakit geiriyorsun ve zamann nasl getiini
fark etmiyorsun. Saate baktnda saatin 02.00 olduunu fark ediyorsun. Saati fark ettikten son-
ra apar topar eve gidiyorsun. (Bu blmden sonra anlatlan blm renci tarafndan canland-
rlacaktr.) Anahtarla sessizce kapy ap salona giriyorsun ve annenle baban salonda seni bek-
lerken buluyorsun. Annenle babann tam karsndaki koltua oturuyorsun.
rencilerden canlandrmalarnn son karesi olan, ailenin karsnda koltukta oturma

annda donmalar istenir. rencilere kadn ve erkein koltuktaki oturular arasnda fark olup
olmad ve varsa bu farklln neden kaynakland sorulur.
ders 7 109
rencilere kadnlar ve erkekleri iki farkl dnyann insanlarym gibi gsteren reklam filmleri
izletilir ve Bu videolarda kadn nerede neler yaparken, erkei nerede neler yaparken gryo-
ruz? sorusu sorulur. (zletilen her videodan sonra o videoda yer alan kadn ve erkeklerin hangi
ileri yaptklar rencilere sorulur. Bu sorularn sorulmasnn amac rencilerin kadnlarn ve
erkeklerin toplumda stlendikleri rolleri fark etmelerini salamaktr.)
Kadn Videosu: http://www.youtube.com/watch?v=BYmLnjskCy0

Erkek Videosu: http://www.youtube.com/watch?v=rhPf7mhRl8c
retmen rencilerden gelen cevaplar yazmak iin tahtaya aadaki gibi bir tablo yapar
ve Kadn ve erkei hayatmzda baka nerelerde gryoruz, neler yaparken gryoruz? diye
sorarak verilen cevaplarla tabloyu doldurur.
Kadn ... Erkek ...

Evdedir. Dardadr.
Yemek yapar. e gider.
... ...
Tablonun doldurulmasndan sonra, Erkek stununda yazan bir eyi kadnlar, kadn stununda
yazan bir eyi erkekler yapamaz m? diye sorulur. rencilerden olumlu yantlar aldka, ret-
men tablodaki izgileri silerek tabloda yazl olanlar tek bir stunda birletirir.
2. DERS (40 dk.)
retmen, ilk derste kadn iin yazlanlar erkeklerin, erkek iin yazlanlar da kadnlarn yapabi-
leceklerinde ortaklaldn hatrlatarak Kadn da erkek de bu ileri yapabiliyorsa, neden baz
iler yalnzca kadnlara ve bazlar da yalnzca erkeklere ykleniyor? diye sorar.
RETMEN NOTU 1: Bu etkinliin amac, rencilerin cinsiyeti kalpyarglarn farkna varmasn

ve cinsiyeti kalpyarglar sorgulamalarn salamaktr. Bu nedenle, rencilerden cevaplar geldi-
inde Neden byle dnyorsun? sorusu sorularak, rencilerin cinsiyeti kalpyarglarn orta-
ya karmak ve bu kalpyarglar sorgulatmak hedeflenmelidir.
Kalpyarg: Sosyal psikologlar zihnimizde belirli gruplar ya da insanlar hakknda hemen uya-
nan resimler, imgeler olduunu sylyor. Yani kadn, erkek vs. dendiinde zihnimizde hemen be-
lirli imgeler uyanr; bunlara kalpyarg denir. Kalpyarglar, o grupla ilgili genellemeler ierirler ve
bizi, grubun tm yelerini o kalpyarg dorultusunda alglamaya ynlendirebilirler. Erkek gl-
dr, ama kadn duygusal ve fedakardr, ifadeleri cinsiyeti kalpyarglara rnek olarak verilebilir.
gulanamaz, deimez bir hikayenin iinde yayoruz. Bu hikyeyi cinsiyet kalplar olarak adlan-
rarlad temel bir fikir var. nsanlar ikiye ayrlr: Kadnlar ve Erkekler. Erkekler Marstan gelir, ka-
dnlar Vensten.
hikayenin asl temasna uyduruyoruz. Birbirinden onca farkl kadnn her eye ramen yine de
birbirlerinden onca farkl erkein her eye ramen yine de asl olarak kadnlardan farkl -ve s-
tn- olduudur.
Baz ilerin yalnzca kadnlara baz ilerin ise yalnzca erkeklere yklenmesine cinsiyete dayal i
blm dendii ve kadnlarn esas iinin evi ekip evirmek, erkeklerin esas iinin ise para ka-
zanmak olarak grld sylenir. blmnde bylesine bir ayrm yaplmasnn sonular siz-
ce neler olabilir? diye sorulur. Bu soruyu tartmak ve cevaplarn yazmak zere, snf drt gru-
ba ayrlr. Grup szcleri grup tartmalarn snfla paylar.
Bu paylamlar srasnda retmen, kadnlarn esas urann evi ekip evirmek olarak g-
rlmesinin kadnlarn aleyhine ciddi bir eitsizlik ve ayrmclkla sonulandna, bu yolla kadn-
larn sosyal ve siyasal hayattan dlandna vurgu yapar.
ders 7 111
Cinsiyete dayal iblm sonucunda kadnlarn sosyal ve siyasal hayattan dlandn

gsteren kadn istatistikleri (Ek 1) gsterilerek etkinlik sonlandrlr.
RETMEN NOTU 2: Kadnlarn ve erkeklerin birbirinden tamamen farkl iki insan kategorisi oldu-
u dncesinin beklenebilecek sonucu, iki cinsiyetin uralarnn ve eilimlerinin de birbirinden
farkl olacana ilikin bir kanaattir.
Cinsiyete dayal iblmnde, kadnlarn payna yuvann bekilii derken, erkekler de evin
geimini salamaktan sorumlu oluyor. Bu i blm, basite bir grev paylam anlamna gelme-
dii gibi, iki cinsiyetin hayatn ykn eit olarak paylamas anlamna da gelmez. Tersine, kadn-
larn ve erkeklerin byle konumlandrlmalar kadnlar aleyhine byk bir eitsizlik ve ciddi ayrm-
clklarla sonulanr. rnein siyaset gibi bir meslek insann btn zamann, enerjisini, duygusal
ve maddi kaynaklarn talep ediyorsa, bu elbette kadnlar iin deildir.
Kadnlarn evle snrlandrlmalar ve meslek sahibi olsalar da asl ilerinin evle ilgili olanlar
olarak kabul edilmesi, onlarn sosyal, kltrel ve siyasal hayatlarn kstlar.
Hazrlanan z deerlendirme formu (Ek 2) datlr ve rencilerden formu hemen doldurmalar

istenir.
dev: retmen, rencilerden o akam televizyon izlerken reklamlar bu derste konuu-

lanlar gz nnde bulundurarak izlemelerini ister. rencilerden cinsiyeti kalpyarglar ieren
reklamlar tespit etmeleri ve sunmalar beklenir. rencilerin bu reklam seme nedenleri de su-
numlarnda tartmaya alr.
Ek 1: Kadn statistikleri
Kaynak: Temsilde Kadn-Erkek Eitlii Karnesi,

http://www.secbir.org/images/2015/terakki/x.png
ders 7 113
Ek 2: z Deerlendirme Formu
Aada yazl maddelerden sonra bo braklan alanlar doldurunuz.
Yaptmz dersle ilgili;
En iyi ey
nk
En kt ey
nk
En ok ardm ey
nk
Yeni fark ettiim ey
Dersin sonunda toplumdaki kadn ve erkek rolleri ile ilgili dncelerim

DERS 8
Erkeklik ve Toplumsal Cinsiyet
DZEY: 11. Snf
Kazanmlar:
1. Cinsiyetin toplumsal olarak ina edildiini fark eder.
2. Cinsiyet eitsizliinin her iki cinsiyet iin de sonular zerine dnr.
SRE: 80 dk.
MALZEMELER: Kadn-erkek eitsizliini gsteren ve/veya sorgulayan videolar, Erkek, ktidar-

nn Mahkumudur! balkl ke yazs (Ek 1), Biz Erkek Deiliz nisiyatifi ile rportaj videosu.
N HAZIRLIK: Ek 1deki ke yazsn renci says kadar oaltn.
LGL DERSLER: Dil ve Anlatm, Tarih

SRE:
1. DERS (40 dk.)
retmen, tahtaya Kadnlar yledir, erkekler byledir yazarak, rencilerden kadnlara ve er-
keklere dair toplumun algsn yanstan tanmlamalar dnmelerini ister ve sylenenleri tahtaya
yazar.
Tahtada aadaki gibi bir tablo oluturulur.
Kadnlar yledir Erkekler byledir

Duygusal Mantkl
taatkr Otoriter
Ynetilen Yneten
Zayf Gl
Evi ekip eviren Eve ekmek getiren
... ...
Cinsiyetler iin yaplan tanmlamalarn kadn ve erkein toplumsal hayata nasl ve ne ekil-
de katlacan belirledii sylenerek tahtaya Kadnlar ne yapar? Erkekler ne yapar? yazlarak
rencilerin grleri alnr.
Tahtada aadaki gibi bir tablo oluturulur.
Kadnlar ne yapar? Erkekler ne yapar?

Ev ii Evde tamirat ileri
ocuk bakm Yneticilik
retmenlik Mhendislik
Hemirelik Siyaset
Sekreterlik Marangozluk

ki tablo oluturulduktan sonra, rencilerden bu iki tablodaki bilgileri birbirleriyle ili-

kilendirerek anlamlandrmalar istenir. Burada ama, rencilerin cinsiyetler iin yaplan ta-
ders 8 117
nmlamalarn kadn ve erkein toplumsal statsnn de belirleyicisi olduunun farkna varma-

lardr.
rnein, toplum kadnlardan itaatkr, duygusal ve pasif olmalarn beklemekte, kadnlar

bu beklentiye/tanmlamaya uygun olarak yetitirmekte ve sonra da tam da bu nitelikleri yzn-
den onlarn yalnzca belirli iler yapabileceini (ev ve bakm ileri vb.) ve belirli ileri (ynetici, si-
yaseti vb.) de yapamayacan merulatrmaktadr. Bu meruluun salanmasnda biyolojik cin-
siyetle toplumsal cinsiyet i ie geirilmektedir.
RETMEN NOTU 1: Biyolojik cinsiyet, kadnlar ve erkekler arasndaki fiziksel ve biyolojik farkl-
lklardr. rnein erkeklerin vcudunun daha kll olmas, seslerinin kaln olmas, kadnlarn ke-
miklerinin nispeten ince olmas, dourabilme zelliklerinin olmas gibi farkllklar ifade eder. Top-
lumsal cinsiyet ise, kadn ve erkeklerin sosyo-kltrel adan tanmlanmasn, toplumlarn kadn
ve erkei birbirinden ayrt etme biimlerini ve onlara verdii toplumsal rolleri ifade etmektedir.
Toplumsal cinsiyet, toplumun bir kiiden kadn ya da erkek olmas nedeniyle beklentilerine iaret
eder.
Biyolojik cinsiyetle toplumsal cinsiyet i ie gemitir. Bunun nedeni, toplumsal cinsiyetin, ya-
ni toplumda kadn ve erkeklere biilen rol ve sorumluluklarn, deerlendirme ve etiketlerin kolay
kabul grmesi iin gerek bilgiye ihtiya duymasdr. Bu nedenle hamilelik, emzirme, annelik gibi
biyolojik ve gerek zellikler, gzellik, fedakarlk gibi toplumsal dzenleme ve unsurlarla i ie ge-
irilmektedir. Bu sre, toplumsal cinsiyetin meruluunu salamakta ve iselletirilmesini kolay-
latrmaktadr.
Cinsiyeti iblm, iki ayr alan olarak tanmlanan zel ve kamusal alanda kadnlardan ayn
ileri yapmalar beklentisini ifade eder. Kadn zel alan denilen aile hayat ierisinde ev ilerini,
ocuk ve yallarn, hastalarn bakmn, evin ekip evrilmesi ilerini stlenir, ondan bu beklenir.
Kamusal hayat denilen dardaki alma yaamnda da kadnlar arlkl olarak hemirelik, ret-
menlik, ocuk doktorluu gibi, hasta, yal ve ocuk bakmyla ilgili mesleklere, toplumsal olarak
onlara biilen grev ve sorumluluklarn uzants olan ilere ynelir/yneltilirler.
Snf drt-be kiilik kk gruplara blnerek cinsiyet eitsizliine ilikin farkndalk yaratmak
amacyla okulda bir kampanya yrtlecei ve kampanyann tantm filmine karar verilmesi iin
komiteler oluturulaca sylenir.
Kadn-erkek eitsizliini gsteren ve/veya sorgulayan videolar srasyla izletilir, her filmden
sonra gruplarn not almas iin zaman verilir. rencilere filmleri deerlendirirken Giri Etkinli-
inde sunulan ereveyi gzetmeleri hatrlatlr.
Videolar:
http://www.youtube.com/watch?v=qdmsn5yNt6o
http://www.youtube.com/watch?v=OTlP4Ek3WP8
http://www.youtube.com/watch?v=R91RJqAV3jo
Videolarn hepsi izletildikten sonra, gruplara Hangi videonun kampanyann tantm filmi
olmasna karar verdiniz? Bu karar vermenizin gerekeleri neler? sorular sorularak kk grup
almas yaplr. Grup szcleri tarafndan gruplarn karar ve gerekeleri snfla paylalr.
Her grubun, tantm filmine karar verdikleri kampanya iin slogan retmesi istenir ve bu slogan-
larn paylalmasyla ders sonlandrlr.
2. DERS (40 dk.)
retmen, toplumsal cinsiyet zerine konuulduunda, ilk derste olduu gibi, meselenin yalnzca
kadn tarafna odaklanldn syler ve Erkee biilen toplumsal roller ve sorumluluklar neler?
Erkek iin bu rol ve sorumluluklar ne tr sonular/sorunlar yaratyor? diye sorarak rencilerin
grlerini alr.
Tayfun Atayn T24 Bamsz nternet Gazetesinde yaymlanan Erkek, ktidarnn Mahkumu-
dur! balkl ke yazs (Ek 1) rencilere datlr. rencilerin yazy bireysel olarak okuma-
lar istenir. Ardndan snf drt-be kiilik gruplara ayrlr ve gruplara aadaki sorular datla-
rak kk grup almas yaplr. Sorular erevesinde gruplarda yaplan tartmalar grup szc-
leri tarafndan snfla paylalr.
ders 8 119
Yazar, erkeklii nasl tanmlyor?

Yazya gre, erkeklik erkei nasl iten ykyor?
Yazar erkein hem egemen hem kurban olduunu iddia ediyor. Sizce, erkek ege-
men mi kurban m? Neden?
Tayfun Atayn yazsndaki gibi, erkeklii sorgulayan erkekler olduu belirtilerek bu erkeklerden
bir ksmnn bir araya gelmesiyle Biz Erkek Deiliz nisiyatifinin kurulduu bilgisi verilir.
Gruplara, Biz Erkek Deiliz nisiyatifinden bir kiiyle, inisiyatifin almalarn tantmak
iin yaplan bir rportajn izletilecei sylenerek, her grubun bir televizyon kanalnn yayn kuru-
lu olduunu dnmeleri istenir. Yayn kurulu olarak kendi kanallarnda bu inisiyatiften biriyle
yaplan bir rportajn yaymlanp yaymlanmamasna karar verecekleri ve karar verme srecinde
aadaki sorular tartacaklar sylenir.
Rportaj videosu: http://www.youtube.com/watch?v=uJb5Sg2hoyg
Sorular:
Rportaj size ne dndrd?
nisiyatifin almalarn tantmak amacyla sizin kanalnzda bir rportaj yaymlama-
nn avantajlar neler olabilir?
Rportaj yaymlamann dezavantajlar neler olabilir?
Gruplardaki tartmalar grup szcleri tarafndan snfla paylalrken retmen sylenen-

leri tahtaya not eder.
Tm gruplarn paylamlar sona erdikten sonra, gruplardan kendi kanallarnda bir rportaj ya-
ymlayp yaymlamayacaklarna ilikin kararlarn gerekeleriyle birlikte aadaki ekilde yazma-
lar istenir.
Rportaj yaymlamaya/yaymlamamaya karar verdik; nk...
Ek 1: Erkek, ktidarnn Mahkumudur

Balkl Ke Yazs
Erkek, ataerkilliin tayc mahkmudur!
Foucaultdan bu yana dnmeye alk olduumuz zere, iktidar, onu kullananlar da tutsak
alm ve aslnda hi kimsenin sahip olmad bir makinedir.
Dolaysyla erkeklik, bir iktidar mekanizmas olarak onu hayata geiren erkei de ezmekte-
dir. Erkeklik, kadn dardan, erkei ise ierden ykar. Hegemonik erkekliin taycs olmay
bihakkn baarma yolunda her erkek, insanlktan uzaa der.
Erkek iin erkeklik, tam bir ineli fdr. Erkekten bu iktidar tama yolunda, erkeklik kim-
liinin kltrel olarak dayatlan temel belirleyici pratiklerini; sertlii, saldrganl, iddeti, fkeyi
ve uzlamazl hep yeniden retmesi beklenir.
Erkeklerin pek ou bunlar istemeye istemeye, zorlana zorlana, mecburiyetten ataerkil
toplumsalln sahnesine koyan aresiz aktrlerdir.
Ataerkil ideolojinin hem reteni hem rn, hem sahibi hem klesidir erkek
Bu yazya yol aan balktaki Erkek egemen mi kurban m? sorusuna yant da burada beli-
rir:
Erkek, ataerkil sistemde hem egemen hem de kurbandr.
Erkeklii hayat boyu her ortam ve ilikide yitirmemek iin mcadele etmesi gerekir erkein
Cinsel organnn i yaparlndan, tuttuu takmn baarsna kadar, evde, ite, sokakta,
trafikte, barda, statta ve nihayet yatakta, her an snama ve tehdit altndadr erkein erkeklii
Tehdidin kayna da kadnlar deil, dier erkeklerdir. Bu bakmdan erkek, erkein kurdu-
dur da denebilir.
Erkekliin kadnlar asndan zararl yanlarn iyi biliyor, gndelik hayatn iinde de sklkla
gzlemliyoruz.
Ama ne kadar erkein erkeklikten muzdarip olduunu, kendini erkeklikten saknma yo-
lunda ne lde aba harcadn, yine de sonuta aresizlik iinde erkeklik retme durumun-
da kaldn ne yazk ki ok fazla bilmiyoruz.
Bunlar bilebilmek iin kadn almalar, feminist almalar gibi ataerkillik-kart pratiklerin
yannda erkek almalar, eletirel erkeklik aratrmalar gibi alanlarn da oluturulup ilerli-
e sokulmasna hayatiyetle ihtiya var.
Kadn sorunu yetmedi, imdi bamza bir de erkek sorunu mu kt demeyin! Erkeklik
sorununu zmeden daha iyi bir dnya kurmak mmkn deil.
http://t24.com.tr/yazi/erkek-iktidarinin-mahkumudur/2013
Tayfun Atay, T24 Bamsz nternet Gazetesi, 25.05.2010
BLM III
retmen Grmeleri
ocuklarn inisiyatifinin olduu eydeki heyecanlar
baka bir ey
Ayzin elik, Snf retmeni
P roje boyunca yaplan tartmalar ve uzman sunumlarn dinlerken yaklamm deimeye

balad. Srekli malzeme toplama arayyla, hangi konu bu dzeye uygun olur, hangi ko-
nu ocuklarn ilgisini eker diye dnerek olaya yaklamaya baladm. Esas yapmak istediim
ey, ocuklarn benim hissettiimi hissetmelerini salamakt. Benim o an yaadm farkl dn-
me halini onlara nasl yaatacam, nasl bir yol izleyeceim; hep bunun zerine dndm. Yani
bu yataki ocuun ilgisini ne ekiyor, hayatnda ne var, neyi yayor, neyi paylayor benimle...
ocuklar ok ciddi nyarglarla hareket ediyorlar. Birbirlerini ok fazla dlyorlar. Neyle?

Fiziksel grnleriyle. ok basit anlamda, birinin birinden daha fazla kilolu olmas, birinin dav-
ran ve konuma biiminin farkl olmas, birinin biraz daha -kekeme demiyorum ama- lar ok
kullanyor olmas direkt o ocuun snftaki konumunu ve dier ocuklarn ona kar davrann
belirliyor; ondan sonra btn sreci etkiliyor. Ya da mesela sarn olmak ok nemli bir ey, kz
iin de erkek iin de ok olumlu bir ey. Esmer olmann tesinde bir ey yani. Oradan ilk puan
kazanyor ocuklar. Renkli gzl olmak, sarn olmak snftaki deerini ykselten bir ey. Aka-
demik baar ok nemli bir ey. Ksacas bu tr, byle hem dsal hem isel bir sr mevzudan
dolay birbirlerini ok fazla tekiletiriyorlard. Bu durum benim iin ok nemli bir malzemeydi.
ocuklarn yaamna dokunmak
Ders planlamayla ilgili yle bir nemli nokta var. retmen olarak hepimiz biliyoruz; ocuun
hayatna dokunan eylere, kendi hayatndan olan eylere deinirsek, yle malzemeler kullanrsak
124 blm iii: retmen grmeleri
daha iyi olacaktr. Ama yabancyz onlarn hayatlarna. Bu yzden ben olumla beraber saatlerce
reklamlar izledim; bir aya yakn sre btn izgi filmleri onunla beraber izledim. Kitap okuma ih-
tiyac duydum, internetten kaynak tarama ihtiyac duydum. Hep olumla konutum, ocuklarn
oyunlarna teneffslerde katlmaya altm. Hep yle dndm: u an onlarn hayatnda en
ok ne var? Hikaye mi, film mi, reklam m... Ders plannda oyuncak reklamlar sloganlar kullan-
ma fikri aklma yle geldi.
Mesela, Tilki ile Leylek masaln kullanmak engellilik kavramnn cevabn ararken buldu-
um bir eydi. Fiziksel farkllk bizim gzle grebildiimiz bir ey olduu iin, ocuklarn ok iyi
anlayabilecei somut bir ey. O yzden buna deinmek iin nasl bir ey kullanlabilir diye dn-
dm. Bir de, dardan balamann doru olacan dndm. Konuya paldr kldr girerseniz o-
cuklar bir snr koyuyorlar, fikirlerini hemen paylamak istemiyorlar. Ama masallar o noktada ok
etkili. Sadece szel bir ey olmamas, grselin ve szelin bir arada olmas ok daha vurucu oluyor.
O yzden masallarn onlarn ok iyi bildii, irdelerken bana zaman kaybettirmeyecek ve onlarn
hi bakmad bir bak asyla grebilmelerini salayacak eyler olmalarn istedim.
Doru sorular sorarak verimli ve etkili tartmak
Bu tr dersleri genellikle sorular gtryor. ncelikle mevzuyu anlayp anlamadklarna dair olan
sorular daha fazla tercih ediyorum, nk anlatlan eyin farknda olmalar ok nemli. Burada
bize ne anlatlm, bu resimde ne gryorsun, bu hikye bize ne anlatyor gibi... Genel olarak ise
sorularn ders kazanmlarna hizmet etmesi ok nemli. Bir soru hibir kazanmla badamyor-
sa, bu soru fazlalk, yani fazla bir bilgi demek. yle sorular karmak ya da deitirmek lazm.
Ayrca sorgulanmaya ak olmas da bana gre ok nemli bir ey.
Engellilik nedir? sorusu ok tartld, srekli Kim engellidir?, Engelli kime denir?
diye konuuldu. ocuklardan bir tanesi Fiziksel grn farkl olan kii engellidir dedi. Bir ta-
nesi Bir ii yapamyorsa eer, vcudunun bir paras eksikse engellidir dedi. Bir dieri ise
organlarndan biri eksikse o da engelli midir? diye sordu. Hatta Cceler engelli midir? sorusu
da geldi. Bu soruya bir rencim Hayr canm, yle ey olur mu? Cceler her eyi yapyor de-
di. Baka biri ise Hayr ama, bak, benim uzandm yere uzanamyor dedi. O srada dersi izle-
yen Kenan Hoca bu tartmaya yle katk sundu, Ben bu okula geldiimde lavaboya gitmek is-
tedim ve anaokulunun oradaki tuvalete gtrdler. Tuvaletler ok kkt. Elimi ykamak iste-
dim, yapamadm. Tuvalete oturamadm. O zaman ben engelli miyim? diye sordu. Snfta bir ses-
sizlik oldu ve tartma baka bir boyuta tand. ocuklardan bir tanesi Aa, o baka engellilik
ama dedi. O baka engellilik benim iin ok nemli bir ifade oldu. renci farknda aslnda,
engellilik kavramn ifade etmeye alyor; ama edemiyor.
ocuklarn inisiyatifinin olduu eydeki heyecanlar baka bir ey... 125
Engellilik ve ayrmclk: acma duygusunun tesine gemek
Ayrmclk gibi zorlu bir konuyu tartmaya aarken ok dikkatli olmak gerekiyor. Yani engelli-
nin ne hissettiini, nasl baktn anlamak kolay bir ey deil; byle bir yaklam doru bir yol da
deil. Hi buna girmemek gerek. Ne hissediyorlar?, Ne oluyor?, Sen olsaydn ne yapar-
dn? gibi sorular sormak tehlikeli; nk bu yaklam ocuklarda acma ve Aman bizim ba-
mza gelmesin hissiyatn uyandryor. Mesela ocuk haklaryla ilgili bir etkinlik planlamam is-
temilerdi. Orada ocuk haklarnn dnda engelli haklaryla ilgili maddeler de vard. Gruplar her
maddeyle ilgili tartacak ve bir slogan belirleyeceklerdi. ocuk haklarndan farkl olarak engel-
li ocuklarn da yle yle haklar vardr diyerek ekledik, onu da bir gruba aldk. O grubun slo-
gan Glme komuna, gelir bana kt. imdi tabii snfta nasl tartld, ne oldu, benim ora-
daki katkm neydi, bilmiyorum; ama byle yaparsak Onlarn yaadn biz de yaarz, Bu bir
ceza, bizim de bamza gelebilir, Sen onlara glersen bir gn senin de bana gelebilir gibi ifa-
deler yer bulabiliyor.
Konu engellilik olunca acma duygusu, yardm kampanyalar rencilerin ok takld

yerlerden. Engellilik dendi mi, yardm kampanyalar akllarna geliyor. Bu ocuun o parka
inebilmesi iin ne yaplabilir? diye sorduum zaman, onunla arkada olup onu mutlu etme aba-
snda oluyorlar -onun iin, ona iyi gelsin diye yani-; Bu parkn onlar iin yaanabilir hale getiril-
mesi iin ne yapmak gerekiyor? diye sorduumda ise hemen kampanyalar referans olarak gs-
teriyorlar. Oysa ki, biz plan yaparken devlet aya dedik. Devlet ne yapmal?, Yetikin ne
yapmal?, ocuklar olarak biz ne yapmalyz? sorularn sorduk. Ama onlar devlet ayan hi
dnmyorlar; nk u ana kadar bunun bir hak meselesi ya da yardm meselesi olduu zeri-
ne hi konuulmam ve hibir yerden de yle bir bilgi alnmam. Evde muhtemelen dilenciye pa-
ra verilmesi gerektii tlenmi, televizyonda kampanyalar hep acma zerine... Bu yzden o-
cuklar bu noktada kilitleniyorlard ve onlar oradan karmakta ok zorlandm.
4. snfta ilenen, nsanlar ve Ynetim balkl bir nite var. ocuklarn zihninde devlet
kavram ok soyut olduu iin, devleti somutlatrmaya altm ve sorduum Belediye nedir, be-
lediyenin grevi nedir, muhtarlk nedir? gibi sorularla grevin tanmn, hak ve eitlik kav-
ramlarn birletirerek dnmelerini saladm. Hak nedir?, Eitlikten ne anlyorsun?, Ya-
plan bir yardm sence eitlik iin mi?, Yardm alan kendini nasl hisseder?, Snfta bir o-
cua para verdiin zaman o, ona yaptn yardm mdr; yoksa onun hakk mdr? gibi sorular
sordum. Tm bunlar konutuumuzda, bir ocuktan onu zor durumda brakmak, onu utan-
drmak gibi ifadeler geldi. Bunu yaptn zaman onu utandryorsun, bu doru bir ey deil -
retmenim diyorlar, Dilenciye mi para veriyoruz diyorlar. Yani burada gerekten somut ola-
rak, kimin ne yapmas gerektiini bilmiyorlar. Mesela okulun misyonu nedir, bilmiyorlar. rne-
in, buraya bir asansr yaplmas gerekiyor. Ne yapalm, ne edelim? Para toplayp asansr yap-
tralm diyorlar.
Ayrmclk konusunda sosyal politika ok nemli bir eymi. Yani engellilik konusundan,
cinsiyet ayrmclndan uzak bir ey deil. Aslnda belki de nce bu konunun ocuk dzeyinde
tartlmas ve konuulmas gerekiyor. Bu noktada bizim bu mevzuyu retmen olarak dnme-
miz lazm. nk ben bile devletten neyi nasl istemem gerektiini bilmiyorum, ocuk da bilmi-
yor. Mfredat ierisinde de olan bir ey deil. Hep sorumluluk olarak bir eylerden bahsediliyor;
ama hak diye bir ey yok. Sadece eitim hakk gibi ok genel balklar var. Herkesin eitim al-
ma hakk vardr diyor. yi de, eitim alma hakk ile kastettiin ey ne? dediin zaman, ocuk
cevap veremiyor. O okula gelmesi, o parka inebilmesi gerektiini biliyor; ama o parka inmenin
yolunu bilmiyor ve bundan da kendini sorumlu tutuyor. Para toplayalm, yardm edelim diyor-
lar. Mavi kapak kampanyas hemen akllarna geldi mesela. Bunlarn dnda Gidip annesiyle
konualm, ona bir rehber kpek alalm diyorlar. Bu noktalarda tkanlyor yani.
Acma ile iyi bir ey yapldnn zannedilmesi
Ben bu bak asn, bir sr sertifika program, tartma, konuma, dnmeden sonra olutu-
rup, tm bunlar ayklayarak snfa girdiimde bunu aklma getirerek hareket ediyorum. Ama yl-
lk plan olduu gibi alp, dersi plan zerine dnmeden ve kat zerinden yrtnce zaten ek-
siklik burada balyor. Yani o planda yazlan uygulama noktasnda balyor. Hani dedim ya, -
retmenin sosyal politika zerinden dnmesi gerekiyor ki ayrmclk meselesinin genelinin ba-
land yer doru olsun. Yoksa hepsi acma, kendini onun yerine koymaktan bahsediyor ve bura-
da kalyorlar. Farkna varmadan, onun dndn hissetmekten ve anlamaktan mutlu da olu-
yorlar. Onlarn da hakk var, yazk deil mi? diyorlar. Aslnda u yazk deil mi ifadesi ok
kt. yi bir ey yapmyorsun; ama iyi bir ey yaptn zannediyorsun.
Bu perspektifin ve ieriin yaygnlatrlabilmesi ve srdrlebilirlii adna, okul felsefesi-

nin iine nasl sokulmas gerektii, misyonlarn ierisinde nasl yer almas gerektii, sosyal sorum-
luluk projelerine nasl yansmas gerektii, okulun fiziki yapsnn ve kaynaklarnn dnda ret-
meninin, yneticisinin bak asnn nasl olmas gerektii gibi konular zerine dnlmesi ge-
rektiine inanyorum. Ders Kitaplarnda nsan Haklar III Projesinde alrken de fark ettim; biz
ders kitaplarn snfta ok az kullanyoruz, ama sonuta kitaplar varlar ve ocuklarn eline bir e-
kilde geiyorlar. Kullandm sunumlar da sonrasnda ok deitirdiimi hatrlyorum. Yllardr
derslerde kullanlan sunumlar var; mesela 3. snflarda Zt Anlaml Kelimeler konusu ilenirken
gzel-irkin, fakir-zengin kavramlarna yer veriliyor.
ocuklarn inisiyatifinin olduu eydeki heyecanlar baka bir ey... 127
Bu ikilikleri retirken de kullandmz resimler var. Mesela fakirlii Doululukla, g-

zellii ruj srmekle, zenginlii gsterili, ssl kyafetler giyen bir kadn koyarak, gll
kaslar olan bir erkekle ilikilendirererek sunmak... Bunlar birbirine yle edeer gryoruz ki ve
var olan bu alg, resimlerle o kadar ok destekleniyor ki, kitaplarn yan sra, okul olarak biz de
byle bir sr kaynak retmiiz. te ben bunlara mdahale etmek zorunda kaldm. Mesela mes-
lekle ilgili eylerde, rnein inaat alanyla ilgili bir resim ararken kadna yer verilmi bir grsel
semeye zellikle dikkat ettim. O dili deitirmek, retmenlerin kulland malzemeleri deitir-
mek iin abaladm. Bu ok nemli, nk snfta kendinle eliiyorsun. Yani o dersi orada yle
iliyorsun, br derste Hadi aln bakalm, bu doru diye veriyorsun. Bu ok nemli bir ey stra-
teji olarak yani.
Matematik ve toplumsal cinsiyet
Fark ettim ki, matematik dersinde cinsiyet ayrmcl yapyormuum. Benim kafamda yle bir
dnce var, ocuklarn da var; erkekler matematikten anlyor. nk benim snfmdaki erkek
renciler matematik derslerinde kz rencilere gre daha katlmc. Ben unu yapmaya altm
btn bu sre ierisinde; kz rencileri daha fazla katmaya almak, doru cevaplara Aferin
demek, teekkr etmek, A spersin! gibi ifadeler kullanmak. Zeki, gzel, akll, tatl gibi
kavramlar ocuklar severken bile, kafalarn okarken bile dilimden karmaya altm; dilimi
deitirmeye altm. Bu zor bir ey, tamamen yapabildiimi syleyemem; ama yapmaya altm.
rencilerin kendi aralarnda cinsiyetle ilgili konularda, mesela futbol konusunda ok cid-
di tartmalar oluyordu. Birden fazla dersimde, onlar da katarak, futbolla ilgili snf kurallar
oluturmaya altm. O kurallar olutururken hi kafamda olmayan, hesaba katmadm bir ey
oldu. Aniden kzlar tartmaya girdiler ve Bizi oynatmyorlar dediler. Orada aslnda farkna
varmadan cinsiyet ayrmclyla ilgili bir tartma ald. Erkekler Ama iyi oynamyorlar, ok
abuk kzyorlar, ksyorlar, Bir teneffs oynuyorlar, dier teneffs oyundan kyorlar ret-
menim, her teneffs oynamyorlar dediler. Onlarn oyunu sreklilik gerektiriyor ve her teneffs
aada oynuyorlar. Bu yzden de kzlarn oynamasn istemiyorlar. Kzlar da Ama bize bir ans
tanmadnz ki, Bizi ok sert eletiriyorsunuz, Mesela gol atamadmzda bana kzyorsun
dediler. Erkekler Ama sen hemen alyorsun, duygusalsn diye karlk verdiler. Bu gibi bir s-
r tartma kt
Mesela snf toplarken eskiden ey yapardm; Kzlar, uray toplayn derdim. imdi ise
zellikle erkeklere grev vermeye, erkeklere ynelik getir gtr ilerinde ise kzlara grev verme-
ye ve snf bakanlarn kz-erkek birlikte e bakan olarak semeye ok dikkat ediyorum.
rencilerin karar srelerine katlm
Engelli ayrmclyla ilgili dersi yaptktan sonra Engellilerin Haklarna likin Szlemeyi ocuk-
lara vermitim ve Burada ne syleniyor? zm iin ne yaplmal? Okulda, toplumda neler ya-
plmal? Senin nerin ne? sorularn sormutum. ocuklardan bir tanesi okula asansr yaplma-
sna ynelik bir imza kampanyas balatt. Ayn renci, bu imza kampanyasndan bir ay gibi bir
zaman sonra ok ciddi bir yemek kampanyas balatt. Yemeklerden memnun olmadn, yemek
menlerinin onlardan bamsz belirlenmesinin doru olmadn, kendilerinin de bu ie dahil
edilmesi gerektiini syledi ve kampanyas dikkate de alnd. Bir gn bir baktk ki, Nisan aynn
yemek listesiyle mdr yardmcs snfa girdi; Sizin snf bu kampanyaya nclk etti. Yemek
listesini veriyorum, kmadan nce birlikte bakn ve oluturun dedi. Benim yaklak 3-4 dersim
gitti o gn, gnn yars neredeyse. Baka bir konuya geiremedim ocuklar; nk ocuklarn
inisiyatifinin olduu eydeki heyecanlar baka bir ey unu demek istiyorum, onlarn hayatna,
kendilerinin eyleme dntrebilecekleri bir eyi kattn zaman, rnein o yemek listesini olu-
turmalar, vereceim dersten ok daha etkili oluyor.
Korkmamak gerekiyor; ereveyi iyi izip doru sorular sorduktan sonra, her ey konuu-
labilir snfta, ki konuulmas da gerekiyor. Yeter ki sen kendi dorunu rencilere verme ve iyi
soru sor. Brak onlar konusunlar. Bugn Gne batt, yarn doacak m?y da konuabilirsin.
Bunu yaparken MEBden uzaklamaya da gerek yok. retmenin, kitapta olan konuya nasl ba-
klaca zerine gerekten dnmesi gerekiyor. Yani retmenlerin Nasl yaparm? sorusunu
daha ok tartmas gerekiyor.
Bu ocuklar ok farkl eyler biliyorlar. Yani senden ok
baka eyler biliyorlar.
Yeim Er zcan, Trke retmeni
B ir plan ortaya kartabilmek sancl bir sre ve ok ciddi bir altyap gerektiriyor. Zaten fark
ettiyseniz ok zorlandk. nk kendi alkanlnn dnda bir ey retmen bekleniyor. O
bir kere ok zor, kafa yormay gerektiriyor.
Bir soru ekliyorsun plana ve diyorsun ki: Tamam, byle bir soruya yle cevaplar gelir ve
u olur ama yle olmuyor. Bu malzemeden ok iyi tartma kar diye dnyorsun, ama hi
kmayabiliyor. Denemek ok nemli bence. Ne iler, ne ilemez; ncesinde kestiremiyorsun.
...
Empati yaptrmaya taklmtk; mesela kr insanlarn gnlk yaantlar nasl oluyor, nasl
hareket ediyorlar diye. yle bir empatinin sz konusu olamayacan fark ettim ben. Ama o za-
man yaparlar, anlarlar gibi geliyordu. Hayr, anlayamazlar. u an onun farkndaym.
nk empatide duyguyu katmamak ok mmkn deil. Biz de bunu istemiyoruz aslnda.

Yani acmann, merhametin kmasn istemediimiz bir yerde duyguya hitap eden bir etkinlie
yer vermek ok byk risk. Bu etkinlii yaparken ocuk: ok mutsuzum diyebilir. Bu, bizim is-
tediimiz bir ey deil ki.
Onun yerine, ncesinde Sleyman Akbulutun yapt gibi, daha normalletirerek anlat-
mak nemli. Neden yapamasn bunu? sorusu zerinden sorgulatmak nemli. Bir de renciler,
bu ayrmclktan sorumlu olduklarn fark ediyorlar yaplan derslerde, bu farkndalk empati ris-
kini de ortadan kaldryor; evrelerine baktklar zaman Evet, bu ok byk hakszlk ve sulu
biziz diyorlar. Gerekten ben evreyi byle dzenlemek zorundaym eer bir belediyeysem, bi-
na yapyorsam, mhendissem... Her eyi dnmek zorunda olduklar fikrini benimsemeye ba-
lyor ocuklar.
Empati duyguya hitap eden bir ey ya, ite bu yzden bunun tam tersini yapmak gerekiyor.
Aklc yaklamak gerekiyor. Yani madem duygu ie yaramyor, sen aklc yakla. rnek bir olay
zerinden ilerlenebilir mesela... Bir park var ve kr biri var gibi bir rnek zerinden hak temel-
li gidilebilir. Bu, insanlarn dounca elde ettii bir hak m? Evet, hak. O zaman buna kim ve
ne engel oluyor? ocuklara bunu buldurtmak da nemli. Ne engel oluyor buna? Sokaa kma-
ya hakk var m insanlarn? Var. Peki, engel olan kim? u.
Neden? diye sormak
...rencilerin kendilerine buldurmak; kendilerine buldurmak da deil aslnda, fark ettirmek. Ben
neden diye ok fazla soruyorum. Bir ey sylyorlar, Neden? Bana bunun mantkl bir akla-
masn yapmazsan benim iin inandrcl yok diyorum. Onlar da kendi kendilerine, Evet, ben
bunun nedenini aklayamyorum diyor. Yazk! diyor mesela. Neden byle diyorsun? diyo-
rum. te hak temelli giderken de yle bir ey oluyor. Evet, yazk, onlarn da hakk diyor. Ya-
zk szcn neden imdi kullandn? Bunu bir konualm sorgulayalm, stnden gidelim diyo-
rum. O zaman fark ediyor.
renciden gelen bir dnce zerinden gitmek, onu sorgulatmak daha nemli diye d-
nyorum. Bir de retmenin elindeki materyali ve rneklerini artrmak ok nemli. O zaman d-
ndrttnde, sorgulattnda ok baka yerlere ekilebiliyor. ocuk sana baka baka mater-
yallerle gelebiliyor ve senin ona dn yapabilmen lazm. Dn yapabilmen iin de daha ok r-
nee hakim olman, hazrlkl olman lazm.
Ben srekli kendimi eksik hissedip bir eyler okumaya alyorum. zellikle de bu dersle-
ri yapmadan nce Bir tane daha makale okuyaym, bir kere daha zerinden geeyim, belki ora-
dan baka bir ey yakalarm deyip durdum. nk farkl bir bak asyla karlayorsun. Oku-
yup rendike kendine gvenin de artyor.
retmenin kendi snrlarn amasnn nemi
Yeterince hkim olmadnz bir konuda bilgi aktarrken renciler tarafndan inandrc bulun-
muyorsunuz. Ama tam olarak hakim olduunuz bir konuyu aktarrken sizinle birlikte ocuklar
da heyecanlanyor. Ayrmclkta da bu byle. nsann kendi snrlarn amaya almas lazm. Bir
bu ocuklar ok farkl eyler biliyorlar. yani senden ok baka eyler biliyorlar 131
eyi atm ya, kendimle gurur duyuyorum orada. O da benimle birlikte bir eyleri asn istiyo-
rum. Bu yzden ok heyecanlanyorum ve bu heyecann ok nemli olduunu dnyorum.
Bence en nemli lt retmenin kendi snrlarn amas.
Algmn krlmasn, sorgulamak ve zerine dnmek salad. Hi dnmyormuuz ki...

Yani hi sorgulamadan almak gibi yapyormuuz. Hani ben bunun zerine dndm hi ha-
trlamyorum. Bunu dnmek bile ok eyi deitiriyor. ocuklar iin de ayns geerli. Ben, ba-
na uygulanan srecin aynsn onlara uygulamaya alyorum. nk kendimde deiiklik gr-
dm. O yzden de inanyorum o sisteme. Mesela Kenan Hoca ey derdi... Bir ey sylyorduk biz,
Osmanl ile ilgili bir ey olmutu. Ecinsellik meselesinde ok diren gsterdim ilk zamanlar; yok-
tur, kabul etmiyorlardr, doru bulmuyorlardr diye dnrdm. Mesela ngiltere iin de.. Bir l-
ke gelitike ecinselliin daha normal algland gibi bir inancm vard. Oysa tam tersini, yani
gelitike ecinselliin bir samala dnt dncesini ilk duyduumda hi kabulleneceim
bir ey deildi. nk hi bilmiyordum. Hi yle alglamyorsun. Ben modernitenin getirdii bir
zentilik olarak dnyordum. Artk insanlarn hayattan alacaklar zevk kalmad ve ite byle
kendi cinsiyle ya da farkl bir biimde hayattan zevk alyorlar gibi alglyordum. Hi de yle bir
ey deilmi oysa.
Ylmadan sorgulamak ve sorgulatmak
Ben engellilikle ilgili gelitirdiimiz dersi tanmadm bir snfa girerek uyguladm ve ocuklar
ok zor aldlar. Yani normalde patr patr konuulacak bir mevzu diye dnerek girdik biz s-
nfa. Ama zorla, kerpetenle laf aldk azlarndan; merhamet, acmak szcklerini... En uzun ve
zorlu ksm o oldu dersin. ocuklar almad iin, o noktada nemli sorular sormak gerekiyor;
olmad, yedek materyalinin olmas ve o materyali ap gstermen gerekebiliyor. te o yedek ma-
teryal uzman toplantlarnda yaptmz eylerden geldi de, aabildik rencileri.
Engellilik dersini uygularken yle bir ey yaadm; zellikle engelli ocuk zerinden konu-
uyoruz ve sorguluyoruz. Herkesin eit eitim alma hakk olduunu sylyoruz. Yani bu ne de-
mek; yardm yaplmamal. Ben kendime acnmasn istemem, onlar da istemez. Peki, neden engel-
lilere yardm ediliyor? Bunu sorguluyoruz. O an dersin sper gittiini, plann harika gittiini d-
nyorum; derken konu parklarla ilgili bir yere geliyor. Bir rencim yle syledi; Bence, de-
di kesinlikle ayr parklar yaplmal onlar iin... Bir anda bir ocuk bir rnek verdi ve btn ko-
nu oraya kayd. Yetmedi, bunu tartan snfn hepsi Evet kesinlikle. Onlarn daha rahat sallana-
bilecekleri, daha iyi oynayabilecekleri parklar olmal demeye balad. Ben de sordum, Neden
byle bir park olmal? renciler, Byle kesinlikle daha rahat ederler dedi. Ben de unu sy-
ledim: Peki biz bir arada yaamaktan bahsediyoruz. Bir arada yaarsak normal olarak algla-
maktan, acmamaktan bahsederken onlar baka bir alana sokmak, tecrit etmek ne kadar do-
ru? Bu soruma rencim Bence doru diye cevap verdi. Derste en ok zorlandm ksm oy-
du; rencileri oradan dndrmek. Bence doru, undan dolay doru, yardm etmek la-
zm... Orada unu syledim, en baa geri dndk mesela. Tamam, byle dnyorsunuz o za-
man bir de byle bakn. Siz en bata yle Kesinlikle acnmamas gerekiyor dediniz, Bir arada
yaamak gerekiyor. Bir arada yaadmz zaman normal olarak alglyoruz dedim. Bir de ey
rneklerini verdim; evrenizde, tanmadnz bir insanla ilgili bazen nyarglarnz olur; Hi
sevmiyorum onu, iyi biri deil diye dnrsnz. Ama o kiiyle hibir paylamnz yoktur. u
an bahsettiiniz ey tam da bu deil mi? Yani onlar ve biz olacak. Byle sylemem ie yarad; Ya
evet aslnda. Byle yaptmz zaman teki oluyorlar. Ayr bir parklar oluyor dediler. Ameri-
kadaki rklkla ilgili rnekler zerinden gittik sonra mesela. Siyahlara eit haklar verildi, gya
hep beraber yayorlard; ama otobsn arka tarafnda oturuyorlard, n tarafnda oturmalar ya-
sakt gibi... ocuklardan da byle rnekler geldi. O zaman renciler anladlar, haklar var, hak
verilmi; ama tam da zmsenmemi, -m gibi yapyormuuz...
Cinsiyette de yle bir ey oluyor, bizim muhatap olduumuz kitleyle de ok alakal. o-

unun annesi ve babas alyor, ou ey ortak yaplyor. Onlarn hayatlarn bilip rneklerden
gitmek ok doru bir ey oluyor orada. nk ocuklara kolay kolay kabul ettiremiyorsun; Yo,
benim annem de babam da alyor diyor. Hibir ekilde kabul etmiyor, Bizim ailede olmaz
diyor. Oysa olmaz olur mu, yle deil o. Sen yle sylediine bakma yani onun. Biraz de, neler
kacak. Ben mesela ey yapyorum. Kadn erkek diye tahtaya ayr ayr yazyorum. Ne yapar?
sorusu zerinden ilerliyorum. Hepsi Kadn da yapar, erkek de yapar diye syledi. Tamam
dedim o zaman. Rutin aldm tahtaya yazlan rneklerden en ok ileyeceini dndm bir ta-
nesini. Mesela ey demiler: alr. Yazdk tek tek: anne bulak ykar, amar ykar, yemek
yapar. Baba ise ie gider, masay kurar. Peki, bu terazideki adaletsizlikten imdi bahsedelim diye
bu ayrmn zerine konuunca ortaya kyor. Yani orada onu yapmak lazm; detayna ineceksin.
Ben ayrmclk olduunu dnmyorum diyor mesela renci. Nedenini sorup ii ta-
nmlatmak gerekiyor. Bu kadn ne i yapyor? diye sormak... Kadnlarn altklarn sylyor-
lar, ama meslek olarak ne yaptklarn detaylandrmalarn istemek ok ie yaryor. Mesela, kadn
alanlarn srekli evlere temizlie gitmesi rnei ok iliyor. Onun dnda, sosyal gvenceleri-
nin olmamas, srekli ev iinde almas... Bir tane velim var, kendisi a. rencime dedim ki
Baban anlatr msn biraz? A olduuna gre mthi yemekler yiyorsunuz evde. Babam ev-
de mutfaa hayatta girmez dedi. Neden? diye sordum, Evde mutfak kadnn iidir dedi me-
sela. Babas direkt sylemi zaten. En byk materyali bana o ocuun babas verdi. te, tam da
bu... Kadn a yok, erkekler a; nk sosyal, darda yaplacak bir i. Yani erkee daha uy-
gun grlen bir i.
bu ocuklar ok farkl eyler biliyorlar. yani senden ok baka eyler biliyorlar 133
Bu dersi yaparken bir rencim farkl bir rnek sunmutu snfa: Adam almyor, kadn
alyor. rencim, bu rnei konuulanlara itiraz ederek yle vermiti: Ne mnasebet? Benim
annem alyor, babam almyor bizimle ilgileniyor. Nasl bir hayat? dedim, Anlatmak is-
tersen anlat. ok gzel izdi tabloyu. te bakn retmenim hi ayrmclk yok dedi ocuk da.
Kadn alyor, adam evde yemek yapyor. Annenle baban hi tartyor mu? dedim. E tar-
tyorlar dedi. Biliyor musun neden tarttklarn? dedim. Roller yznden tartyorlar, bir
tek ondan tartyorlar dedi. Ben de artk almak istiyorum. Bu ne kadn gibi oldum evde fa-
lan diyormu adam srekli. Ve hani kadn da ey diyormu; Ben ok younum, sen de alma-
ya balarsan ocuklarla ilgilenecek birine ihtiya duyacaz ve bu benim kariyerimi sekteye ura-
tacak. Adamn normalde yapt i daha rahat bir i, ama u an almyor. Kadn ona Bir sre
daha bekle. Nasl olsa senin iinde byle bir durum yok diyor ve adam bunu srarla kabul etmi-
yor. Eve kapandm, lanet olsun diye kavga ediyorlar. Bunlar demek lazm. Doru rnekmi
gibi sylyorlar ya, tam da bunlar demek lazm.
Kullandn kelimelerin nemiyle yzlemek
Yine bir rnek; yan anlam iliyoruz, kr szcn kullanarak, -her sene verdiimiz bir rnek-
tir- ki ok kolaydr rneini vermek, somutlatrmak ok kolay olduu iin. Krn gerek an-
lam ne? sorusunu soruyorum. Cevap geliyor: Grmeyen. Kr ban ne olduunu soruyorum:
Kesmeyen, ie yaramayan. Azmdan kan laf fark edip bir durdum. O an piman oldum. Ne
demek ocuklar kr bak? e yaramayan, bir ii beceremeyen demek dedim ve bamdan aa
kaynar su dkld. Sonra, Bir ey syleyeceim dedim. Durun imdi. Ben bir ey syledim az
nce; ama kendi sylediim eyden ok utandm ve bunu yeni fark ettim ocuklar dedim. Ardn-
dan rnei baka trl kullandm. Fark ettiim o an benim iin ok travmatikti. Dedim ki, Kr
insanlar ie yaramaz m? Nasl ya? falan dedi ocuklar zaten, onlar da bir afallad. Olur mu
canm yani, yle ey mi olur dedik. Ama dedim, biz nasl bir benzetme yapyoruz. Dilde ba-
zen byle olumsuzluklar olabiliyor, bunlara ok dikkat edelim. Kullanyoruz; ama ok dikkat
edelim, olur mu? dedim. Ay hakikaten, ne byk hakaret dedi mesela hepsi orada. Onlar da
fark ettiler.
Bazen renciler birbirlerine cinsiyeti sylemlerde bulunabiliyorlar. Bunu zellikle birbir-

lerini kk drme amal kullanyorlar. Bu durumda retmenin duruu ok nemli. Bunu ya-
pan ocua kzmak yerine bu szcklerin neden bu amala kullanldn sorgulatmak gerekir.
...Bu planlar uygulayacak retmenler okumaktan vazgememeli. Tekrar sylyorum, s-

nflarda gelen ama cevabn bulamadm sorular var. O sorularn ucunun ak kalmas kt m?
Tabii ki deil, ama kendin cevap bulmak ve gelimek istiyorsun.
u da ok nemli, bir retmenin mutlaka etkinlik bilmesi lazm. ok ie yaryor. Benim

bir yaratc drama eitimim var mesela, hayatm kurtaryor. zellikle de bu dersler gibi etkinlik-
leri yaparken. Aklma yaratc fikirler gelmesinin aslnda en byk nedeni o, orada yntem gr-
m olmam.
ocuklarn yaamlarna dokunmak
Bir de bu ocuklar ok farkl eyler biliyorlar. Yani senden ok baka eyler biliyorlar. O kadar
fazla ey soruyorum ki. Sen byle byle bir rnek verdin, bunu nerede okudun/izledin? diyo-
rum. Mesela bizim hi dnmediimiz bir ey; bilgisayar oyunlar. Aman Allahm, ocuklar ne
rnekler verdi. te bu capsler. Neler dktler biliyor musun? O yzden de srekli soruyorum
O ne?, Bu ne? diye. Ama zaten kendi mesleini yaparken de ok nemli bir ey bu. Onlar
kardn an baka bir yerden konumaya balyorsun; bizim brokratlar gibi oluyorsun. Sen ne-
redesin, o nerede yani...
Bir de ocuklarn ders d sohbetlerine dahil olmak ok nemli. O zaman anlyorsun ki sen
konuuyorsun, dnyorsun ama onlar baka yani. O yzden ben, rnek vereceim zaman on-
larn teneffslerde duyduum olaylarndan da yola karak rnek veriyorum ki ilgilerini eksin.
Srekli onlarla oturuyorum teneffslerde, blm odasna kmyorum. Beni aralarna kabul ettik-
leri mddete yanlarna oturup konumalarna kulak misafiri oluyorum ki onlar tanyabileyim.
nk ders dnda baka eyleri konumaya ok ihtiyalar var ocuklarn. Bambaka eyleri
konuabiliyorum ben bu kadnla demek ki diyor ocuklar da, ve bu durum, retmenin ocuk-
larla iletiimini gelitiriyor.
Kendi hayatndan rnekler vermek de ok etkili, Sizin muhteem bir kocanz var dediler,
Benim muhteem bir kocam yok dedim. Ben bu eitimi alrken o kadar ok uratm ki. Ben
de ayrmcla maruz kalyorum, ben de yayorum. Mesela, benim kocam da alyor, ben de a-
lyorum. Ne kadar yoruluyorum gryorsunuz. Ama eve gittiimizde o ayaklarn uzatyor, ma
seyrediyor; bense yemek yapyorum. Aa! Peki siz ne yapyorsunuz retmenim, baa kmak
iin? diye sordular. Bu konular eimle her zaman konutuumu ve birlikte zm bulmaya a-
ltmz syledim. Demek ki bu yaplabilir bir ey diyor ocuk. Gidiyor annesiyle konuuyor,
babasyla konuuyor. Annesine urad ayrmcl fark ettirmeye alan rencim var: Anne
sen deli misin? Btn bunlara gz yumuyorsun demi bir gn. Sonra veli geldi, ocuum beni
anlad, ok mutluyum dedi. ocuk: Biz byle byle eyler reniyoruz ve senin yaptn ok
byk bir hakszlk! diye babasna sylemi mesela...
Ei t yapyormu, duydun mu?
Elif Karademir Ergen, ngilizce retmeni
B iz 4 ve 5. snflara ders planlamaya baladmzda aklmda Yaplabilir mi?, Acaba ok

mu erken? gibi sorular vard akas. Sonrasnda deneyelim dedik ve ok da gzel oldu.
Dersin giri aamas ok nemli, o konunun ocuklara fark ettirilmesi, ama dorudan da
verilmemesi gerekiyor. Bu konuda uzun tartmalarmz oldu, en sonunda bir atasz ile balama-
ya karar verdik, sonrasnda da kutu oyunu grsellerini tartmaya atk.
Tartmalara yol gstermesi asndan retmen notlar ok nemli; nk bunu yapacak

olan, ilk kez deneyecek olan retmen iin de aslnda zorlu bir ey, tartmay odakta tutmak. Bu
ya grubundaki ocuklar hikaye anlatmay, anlarn anlatmay ok sever. Bu yzden dalmay
nlemek iin toparlayarak ilerlemek gerekiyor, yoksa uzayp gidiyor. ocuklara sz vererek tar-
tmalarn salamakla ezamanl olarak ders plann yrtmek ve zaman ayarlamak byle tart-
mal konularda zor olabiliyor.
Az ve z malzemeyi derinlemesine tartmak
Benim tek ilevim bu srete, onlar dnmeye sevk edecek Neden? sorusunu sormak oldu. Bir
moderatr gibiydim. Onun dnda ok fazla can alc sorular sormadm akas, plan aktmay
setim, konuyu fazla datmamak iin. nk ocuklar ok abuk dalabiliyorlar, bu tip konu-
lar tartrken. Bu nedenle, belki bir rnek bulmak ve o rnek zerinde srarla durmak iyi bir fi-
kir olabilir. Tek bir rnein zerinde durmak, onu trmalayp karana kadar derinlemesine tart-
p uramak gerekiyor.
Sorularla ve farkl rneklerle rencileri artmak
Farkl ve dikkat ekici resimler kullanmak da nemli. Reklamlarn bu adan ok ie yaradn

dnyorum. zletip Ne dnyorsunuz? gibi sorular sorunca, renciler ok daha kolay
alyorlar. nk bilmedikleri bir ey hakknda konuurken zorlanyorlar; ama alkn oldukla-
r bir ey zerine daha kolay yorum yapyorlar. Ya da renciyi bir karaktere brndrmek, me-
sela Sen olsaydn ne yapardn? sorusu da bence ok iliyor. Yaratc dramada da ok kulland-
mz bir yntem bu, role brnme etkinlii. Kendi ilerinde yaadklar bir ey bile olsa, o karak-
terin iinde onu ok daha rahat ifade edebiliyorlar nk. Ben o deilim ve bakasnn azn-
dan kendini kolayca ifade ediyor. Ya da ok farkl, hi karlamadklar bir anne-baba modeli ile
tantrmak, o role sokmak da iyi bir fikir olabilir. Kendimden, kendi hayatmdan ok rnek ve-
ririm ben. Ev ileriyle ilgili konuurken Eim kendi kyafetlerini tler, ok da gzel t yapar
diye anlatrm rnein. ocuklarn arasnda hemen konumalar olur ardndan; Ei t yapyor-
mu, duydun mu? diye...
retmen dnmeden snf dnemez
Kendi dncelerimizi, fikirlerimizi, inanlarmz biraz daha geride tutmay baarabilmeliyiz -

retmenler olarak. Dorudan diyebiliriz esasnda Bu budur diye otorite olarak; oysa ocuklar
kendi dncelerini, fikirlerini rahatlkla ifade edebilmeliler bence. ocuk dierlerinden duyunca
da kendi fikirlerini sorguluyor zaten. Dolaysyla retmenlerin yapmas gereken ey ortada dur-
mak ve ocua sorgulatmak. Her zaman dediimiz ey, o farkndal yaratmak...
Yalnzca ders plann verip Sen retmensin, ders plan da bu; halledersin deselerdi, ok
yzeysel bir ey olurdu. Mutlaka ama mutlaka bir altyap gerekiyor. Ben de kendimi ok yeterli
grmyorum hala. Bu yzden, en azndan drt kiiyi dinlemek, okumak gerek. Kendimizi zen-
ginletirmeden bu konu iine girmememiz gerekiyor. nk o zaman bir kere kendimizle ilgili o
dnm, sorgulamay yapmadan ocuklardan bunu beklememiz doru olmaz. Aslnda bunu
ilk nce kendimiz iselletirmeliyiz. Tabii herkesin bizim gibi seminerler dinleme ans olmayabi-
lir. Biz ok kazanlydk bu anlamda, ama yine de birok kaynak var. Dolaysyla, bence herkesin
okumas, dnmesi gerekiyor bolca.
Toplumsal cinsiyet eitlii zerine:
Bunlar byle minik minik konumak lazm.
Merve Alemdar, Fizik retmeni
D ersleri planlarken, ya itibariyle ergenlikte olan rencilerin dikkatini nasl ekebileceimizi

dndk. Tabii ki, gelien teknoloji ve grsel iletiimin ok nemli olduunu dnp, a-
lmann iine mutlaka grsel bir eyler katmamz gerektiine karar verdik. kinci olarak, baka-
sndan bahsederken ocuk kendiyle o kadar zdeletiremeyebiliyor; ama bir ekilde yle sorular
soralm, yle doru ekilde ynlendirelim ki, ocuk kendi yaantsyla ilgili kendine sorular sor-
sun diye dndk.
ocuklarn bu yaa kadar gelirken edindikleri ve toplumun ekillendirdii baz eyleri bir
derste deitirmek gibi bir amacmz olmad bizim; bu gereki gelmedi bize. Byle bir misyonu-
muz da olmamal bence. Bizim tek derdimiz ocuklarn soru sormalarn salamak. Eve gittiinde
Annem niye bu kadar urayor?, Annem ile babam eve ayn anda geliyor, ama bu ile niye
annem urayor? diye kendine sorsun mesela; az da olsa bir sorgulasn. rencileri u tarafa
ynlendirmek gibi ya da yle dnn, byle yapn demek gibi dayatmac bir ey yoktu akl-
mzda o yzden. Sadece durumu ortaya koyup zerine konumak gibi bir derdimiz vard.
Toplumsal cinsiyet zerine ders gelitirirken aklmza gelen ilk ey kadnlarn ve erkeklerin
i hayatndaki ve bu dzendeki yerleriydi. ocuklarn bunun zerine dnmesini ok istedik.
nk hepsi niversiteye gidip bir meslek sahibi olmak isteyen ocuklar ve ileride bu durumla
karlaacaklar. Dolaysyla o i hayatndaki hiyerarinin st katmanlarnda neden daha ok er-
kek olduunu dnmelerini istedik. Yani bizim temelde sordurmak istediimiz sorular unlard:
Bu cinsiyet ayrmcln gnlk hayatmzda, ailemizde, i hayatnda nerelerde gryoruz? Bu d-
zen nasl bir ayrmcla sebep oluyor ve bunun sebepleri sizce neler?
retmenin rencilerle hiyerarik iliki kurmamas
Dersleri uygularken, rencilerden beklentinizin dnda bir ey gelebilir, hep de gelecektir. Ben o
anlarda aryorum akas, ama ok fazla paniklememek lazm. Burada en nemli ey panikle-
meyip sakin kalmak ve ocuu dinlemek; Nasl?, Niye yle dnyorsun? diye sormak. O
noktada en nemlisi, ocuk cevap verdiinde kesinlikle tartmaya girmemek ve Ben byle bir
ey beklemiyordum, hemen bunu bastrmam lazm dememek gerekiyor. ocuk, sizin ortaya
koyduunuz bir fikrin zttn sylyorsa onu o noktada zorlamamal, Byle bir ey de var, bak
demeli. Bizim amacmz kendi kendine dnp soru sormasn salamak. O yzden sakin kalp
Peki, neden byle dnyorsun? diye sorabilmek ok nemli.
nemli meselelerden biri de u: Genelde retmenlerin yle bir tavr vardr; retmenlik
mesleinde siz geersiniz tahtaya, sizde bilgi vardr ve ocuklara aktarrsnz. Dolaysyla siz o-
cuklardan daha tecrbeli, daha bilgilisinizdir ve ocuklara kar yaptrm m diyeyim, g m di-
yeyim.. Ne derseniz diyebilirsiniz oraya; ama bu tarz derslerde bundan kesinlikle kanmak gere-
kiyor, zellikle kanmak gerekiyor. Bu derslerde ocuklarla kendinizi ayn seviyede grmeniz la-
zm; nk ocuun da kendi deneyimleri var, bilemezsiniz. Bu dersler, matematik, fizik, tarih, bi-
yoloji gibi dersler deil. O yzden bunlar ilerken, yani ayrmclkla ilgili bir konu ilerken, o st-
te durma halini kesinlikle yapmamak gerekiyor. Hatta bence genel olarak retmenlikte de yap-
mamak gerekiyor.
...
Hogrl olmak gerekiyor. Byle bir ie baladysanz, anlayl ve duyarl bir insansnz-
dr. Gerekten ocuun fikirlerine deer verdiinizi hissettirmeniz, o fikre katlmasanz bile o fikri
bastrmamanz gerekiyor. Zaten hibir zaman Sen yanl dnyorsun diyemeyiz ocua bu tr
konularda. Burada temel amacn ocua soru sordurmak ve sorgulatmak olduunu unutmamak
lazm, yani en nemlisi bu. Kesinlikle yarglamamak lazm, o zaman yaptmz eye ters deriz.
Snf ok kutuplatrmadan farkl grleri olan ocuklarn da fikirlerini sylemesine izin

vermek lazm. Farkl fikirleri beraber karlatrmak ve tartmak, ama bunu yaparken byle sz
dala gibi bir diyalog yerine, fikir tartmas gibi yrtmek lazm. Belli anlarda geri ekilebilirsi-
niz, ocuklarn tartmalarn gzlemleyebilirsiniz. Ardndan Sen neden yle dnyorsun?
deyip, sonra bakasna sz verip farkl fikirleri harmanlayarak yrtmek ie yaryor. O yzden
belli noktalarda geri ekilmek faydal olabiliyor.
Eer byle bir almaya giriyorsanz bunu sadece Ayrmclkla ilgili bir ders yapyoruz
diye dnmemek lazm. Siz bir retmensiniz ve bunlar uygulayabileceiniz o kadar ok yer var
toplumsal cinsiyet eitlii zerine: bunlar byle minik minik konumak lazm. 139
ki.. Ama yine de iyi bir gzlemci olmak gerekiyor. Ben snfta byle bir konuyu durup dururken
amann da yersiz olduunu dnyorum. Snf size o malzemeyi verirse siz onun zerine gitme-
lisiniz. stne giderken de maniple etmemek lazm. Sorular sorarak ve sorgulayarak bunlar mi-
nik minik konumak lazm. Hemen at diye deieceini dnmemek lazm; nk sonuta o-
cuklarn bir gemii, altyaps var. Fakat konutuka ocuklar alyor ve dnyor.
Fen dersleri erkek egemen
Ben fizik retmeni olduum iin snflarm erkek egemen genelde. rnein snf 22 kiiyse 5 ta-
ne kz renci var, gerisi erkek renci. yle eyler yayorum; mesela bir soru zyoruz, kz -
renci yanl znce erkek renci Hocam zaten kz ne anlar fizikten diyor. Ben de Pardon?
diyorum, retmenin kadn mesela. Ben byle deyince renci Ya doru hocam, yle demek
istemedim siz de ey... diyor; byle bir ey oluyor en basitinden. Onun zerine konuuyoruz,
Niye byle dnyorsun? falan filan. ok fazla ey kyor gerekten; ama bunlar dediim gi-
bi ok anlk, minik eyler.
Yine de bu eyler bile ocuklarn bakn deitiriyor yani. zellikle fen snflarnda erkek
egemen yap hakim; ya olarak da biraz ergenlik ya olduu iin bu tr eyler daha fazla karm-
za kyor. Yani oradan ok fazla malzeme kyor gerekten.
rencileri dinlemek
Yarglayc bir insan olmadnz ocuklara sylemeniz ok nemli. Benim mesela bir rencim,
bu okulda deil daha nce altm bir yerde, gelip bana ecinsel olduunu syledi ve ilk defa bir
byyle paylatn syledi. Niye bana sylediini sorduumda Hocam bana kzmayacak tek
insann siz olduunu dndm. Beni yarglamayacak, bana kt gzle bakmayacak tek insann
siz olduunu dndm ve byk birine de sylemek istedim bunu dedi. ocuklar gerekten ok
zor eyler yaayabiliyorlar. Bu noktada kaplar biraz ak brakmak lazm. Gnlk dilinize bile
ok dikkat etmeniz gerekiyor. nk kullandnz bir kelimeyle bile bir ocuu krabilirsiniz. O
yzden gnlk konuma dili ve tavrnzn ok nemli olduunu dnyorum.
Snfta da eitlii kurmanz lazm, siz kendiniz yapmanz lazm. Yani retmen olarak ora-
da bir otorite gibi durmamanz rencilerin gznde daha iyi bir ey. Bana gelip Ya hocam ke-
ke mdr yardmcs siz olsanz diyorlar. Bunu istemelerinin nedeni her eyin serbest olmas ve-
saire deil; nk biz onlarla konuuyoruz. Yok hocam, bizi dinlersiniz en azndan kzmadan
nce dediler. ocuklarn en byk dertleri bu gerekten. Yani onlar dinlediinizi samimi bir e-
kilde hissettirmeniz lazm; teki trlsn de anlyorlar nk.
Sosyoloji ve Eitim
almalar Merkezi
Engellilie ve Cinsiyete Dayal Ayrmclk

lk ve Ortaretm Kurumlar n rnek Ders Uygulamalar
stanbul Bilgi niversitesi Sosyoloji ve Eitim almalar Aratrma ve Uygulama

Merkezi (SEBR) ile Terakki Vakf Okullar'nn birlikte yrttkleri Toplumsal
Sorunlar Eitim Ortamnda Ele Almak: retmenlerin ve Akademisyenlerin
Birlikte renme ve retme Projesi kapsamnda derlenen bu kitapta, toplumsal
rnek Ders
sorunlarn farkl bran ve seviyelerde nasl ele alnabileceini Uygulamalar
rnekleyen sekiz ders
yer alyor. Bu derslerin yan sra derslerin dayand teorik perspektifi tartan drt
metin ve derslerin gelitirilmesinde etkin rol alan drt retmen ile yaplan
grmeler de paylama alyor.

Engelliliğe Ve Cinsiyete Dayalı Ayrımcılık

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Engelliliğe Ve Cinsiyete Dayalı Ayrımcılık

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Engellilie ve

stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar 515

Bu kitapta yer alan grler makale yazarlarna aittir ve derleyenlerin ve yaymlayan

Elektronik Yayn stanbul, Temmuz 2015

Proje Koordinatrleri Melisa Soran, Neat Karakelle

Tasarm Mehmet Ulusel

stanbul Bilgi University Library Cataloging-in-Publication Data

3 Temel Kavramlar: nyarg, Kalpyarg ve Ayrmclk

13 Psikolojik Adan nyarg ve Ayrmclk

23 Gerekten Eit miyiz? Ac(ma), Zayf Gr(me) ve

35 Toplumsal Cinsiyete Dayal Ayrmclk

45 Blm II: Dersler

47 Engellilie Dayal Ayrmclk

89 Cinsiyete Dayal Ayrmclk

121 Blm III: retmen Grmeleri

123 ocuklarn inisiyatifinin olduu eydeki heyecanlar baka bir ey

129 Bu ocuklar ok farkl eyler biliyorlar.

135 Ei t yapyormu, duydun mu?

137 Toplumsal cinsiyet eitlii zerine:

Ayrmcln Zihinsel Arka Plan

te alarak sz konusu nesnel gereklii deerlendirmemiz gerektii genellikle gzmzden kaar.

yelerinin inanlar da tektipletirilir; bylelikle d grubun grlerinin i grubun grlerine

zclk ve nyargl Kiilik

clk iin gerekli zemini sunar.

Bireysel Dzeyde nyarg

(4) Psie-ii (intrapsychic): ruhsal aygt iinde ve isel psikolojik sreler.

Sosyal Dzeyde nyarg

NYARGI VE AYRIMCILIIN KURMACA DOASI:

Sociology, 32, s. 299-328.

Rakamlarla Kendini Gsteren Ayrmclk

(4) Trkiye Kurumu, 2008 yl faaliyet raporu, http://statik.iskur.gov.tr/tr/rapor_bulten/2008_yili_faaliyet_raporu.pdf

bu, ayrmcln ak bir ifadesidir.

T.C. Babakanlk zrller daresinin Toplum zrll Nasl Alglyor? balkl a-

Engelli bnyesi almaktan olumsuz etkilenir.

Engellilere ynelik ayrmclk:

Engelli Ayrmclnn Beslenme Noktalar

Sosyal temas yoksunluu:

Mali ve idari kayglar:

Engellilerle ilgili STKlarn kamuyla, yasama ve yrtme organlaryla ilikilerindeki ek-

A) Kamusal dzeyde yaplabilecekler:

eitliini salamay ama edinen yaklam benimsetmek olmaldr.

B) Birey baznda yaplabilecekler:

mas gereken bireyler olarak konumlandrmaktadr.

Toplumsal Cinsiyete Dayal Ayrmclk

Kadnlara Kar Ayrmclk:

Cinsiyete Dayal blm

Cinsiyete dayal i blmnde kadnlarn payna yuvann bekilii derken, erkekler de

Ayrmcln Maddi Sonular

Cinsel Ynelim Ayrmcl

Ben de Varm! Farkllklar Gzetmek

LGL DERSLER: Hayat Bilgisi

1. DERS (40 dk.)

Giri Etkinlii (15 dk.):

Gelime Etkinlii (25 dk.):

Tilki leylee verdii yemei nasl bir tabakla servis yapm?

2. DERS (40 dk.)

Gelime Etkinlii (15 dk.):

Ben de varm! filmi: http://www.youtube.com/watch?v=Fjb2PskIrj8

Videonun bitiminde rencilere aadaki sorular sorulur:

zlediiniz videoda neler oldu?

RETMEN NOTU 5: Bu etkinliin amac, toplumsal mekanlarn engellilerin ihtiyalarna gre d-

Deerlendirme Etkinlii 1 (20 dk.):

Birlikte yaadnz semtte engelli insanlarn yaamlarn zorlatracak ne tr engeller olduu-

Kendi yaadnz semt zerinden dnerek bu sorular cevaplayn.