SECESIJA U SRPSKOJ ARHITEKTURI

Poetak XX veka u srpskoj arhitekturi obeleila su tri stilska toka: provlaujui

akademizam obnovljenih evropskih istorijskih stilova, nacionalni slog
baziran na tekovinama srpske srednjovekovne arhitekture i domaa varijanta
Ar-Nuvoa, razvijana pod bekim nazivom Secesija. Secesija je u srpsku
arhitekturu ula posredno, i to dvojako. Ona je pozajmljena, jednom kao
aktuelna graditeljska formula koja se nastavlja na prethodne srednjoevropske
uzore, a drugi put kao podstrek za obnovljanu i modifikovanu tezu o
povratku na izvorne arhitektonske oblike. Secesija, kako se od poetka zove
moderni arhitektonski izraz u srpskoj, a to prvenstveno znai beogradskoj
arhitekturi, nije ovde proizala iz unutranjih potreba posle prezasienosti
istorizirajuih stilova koji su doli u sukob sa savremenim, funkcionalnim ili
sadrajnim potrebama i novim arhitektonskim programima ili su se protivili
novim graevinskim materijalima. Srpska arhitektura je kroz XIX vek stalno
nastajala da hvata korak sa razvijenim bliim srednjoevropskim centrima u
tenji za prenoenjem evropskih uzora potpuno izbrie tragove vievekovnog
kasnofeudalnog otomanskog kulturnog naslea. A od polovine istog veka,
podsticana iz istih centara, pokuavala je da pronae graditeljsku formulu
sopstvene nacionalne i regionalne identifikacije zasnovane na uzorima stare,
srpsko-vizantijske tradicije. Ne dostigavi ni do kraja XIX veka potpunu
apsorpciju eljene evropske arhitekture, i neutvrdivi prieljkivani sopstveni
arhitektonski izraz, srpska arhitektura je na poetku XX veka bila podjednako
otvorena za svaku novinu, i jednako identifikovana prema mnogim
problemima koji su potresali evropsku arhitekturu krajem XIX veka.
Izgraenost Beograda jo uvek je bila nedovoljna za vlastite podsticaje ka
modernom. Ta jo ni graennska kua, od sredine XIX veka obraena u
neostilovima srednjoevropskog akademizma, nije ni brojno preovlaivala u
ukupnom graevinskom fondu varoi i varoica Srbije. U takvoj situaciji, kada
je jo trajao proces akulturacije i kada su od sopstvenih tenji savesnije bile
formulisane samo one to su traile povezivanje sa prekinutom tradicijom
srdnjovekovnog graditeljstva, secesija nije ni mogla da se prihvati drugaije
nego kao poslednja moda sa izvora iz kojih su se i do tada preuzimali
arhitektonski obrasci. Secesija nije, dakle, u beogradskoj i srpskoj arhitekturi
predstavljala objektivnu i nunu posledicu naraslih potreba, ve je dola kao
rezultat subjektivnih inilaca, prvenstveno kao rezultat potrebe mlae
generacijesrpskih arhitekata za vlastitom afirmacijom. Pratei dogaaje u
arhitekturi evropskih centara, arhitekti srednje i mlae generacije opredeljuju
se za najnovija stilska, a prema mogunostima i celovita prostorna reenja,
prenosei tako beke, petanske, nemake i prake secesijske uzore. U
prnoenju secesijskih uzora na beogradsko tlo i po srpskim varoima, domai
arhitekti nisu ni uni pobornici i tumai novina, niti su dosledni sprovodioci
istih reenja kja bi do kraja negirala prethodne okotale renesansne i
barokne akademizirane forme. Za takav svoj postupak pozajmljivanja i
prenoenja secesijskih uzora srpski arhitekti ne nailaze ni na oduevljenja niti
na protivljenja u svojoj sredini koja blagonaklono i bez komentara prima sve
to smatra izrzom drtvenog progresa. I tako dok se secesijski stil mirno
prenosi i ostvaruje na beogradskom tlu, i sa manje primera u srpskoj
arhitekturi, uz uporedno graenje u drugim akademskim neo i
pseudostilovima, dotle se ovde raspravlja, podstrekava, brani i kritikuje
tendencija obnove srpskog stila ije su osnove dublje, a objektivne socijalne,
nacionalne i verske pretpostavke zasnovanije. Ali se sada, poetkom XX veka
pobornici i iritelji ideja o pokretu za obnovom srpskog stila ne naslanjaju na
svoje prethodnike iz romantinog i realistikog XIX veka, ve se za svoje ideje
inspiriu secesijskim tezama o potrebi vraanja na velike izvorne arhitekture,
nalazei u njima oslonce za novi polet ranijih slinih tendencija, ogranienih
uglavnom samo na crkvenu arhitekturu. Ne samo to se pobornici ovog
pokreta teorijski oslanjaju na secesiju, ve se u ostvarivanju, komponovanju i
ukraavanju svojih dela ugledaju na secesijske uzore, interpretirajui tako
srpsko-vizantijske motive na nain i u duhu secesije, pa nas njihove graevine
(kada nisu kao u crkvenoj arhitekturi doslovne kopije medievalnih
predloaka) zaista doimaju kao secesijska dela. Slino kao to se deavalo i sa
drugim pokuajima nacionalne arhitekture podunavskih zemalja gde se
interpretiraju folkloristiki motivi na secesijski koncipovanim strukturama.
Secesija se u arhitekturi Beograda i Srbije javlja prvenstveno sa novim i
originalnim i samostalno kreiranim ornamentom senzibilnih, izvijenih i
ustreptalih linija i floralnih ili geometrijskih stilizacija koje zamenjuju klasini
repertoar ukraavanja sa timpanima i pilastrima, sa volutama i
akantusima.Secesijski se ornament najpre uvodi u vidu aplikacija po
slobodnim povrinama fasada, na ogradama balkona, i stepenita, na ulaznim
vratima i prozorskim okvirima, ispoetka zajedno sa starijim stilskim
motivima, da bi postepeno sasvim potisnuo uglavnom neobarokne ukrase.
Najvei broj secesijskih objekata u beogradu moemo oznaiti kao prelazne
tipove koncipovane u evropskom maniru, ali sa secesijskim ukrasima i
secesijskim fasadama. Manji broj zgrada komponovan je u celini secesijski, sa
osnovnim odlikama rastavranja i negiranja ranijih kompozicionih shema
strogo simetrine horizontalne i trojne podele zidnih platana, sa jako
isturenim podeonim i krovnim vencem, uokvirenim prozorima smirenog
ritma i zatvorenim fasadnim povrinama. To rastvaranje starijih shema ogleda
se u kompozicijama naglaenog vertikalizma, otvorenih slobodno stremeih
elevacija, a u najviim dometima na nekoliko primera u pretvaranju fasada u
staklenu zavesu, odnosno u kompozicijama u kojima dominiraju prazni nad
punim ili otvorenim nad zatvorenim elementima fasade. Upotreba novih,
plemenitijih materijala, polihromija fasada, i drugi tipini elementi secesije,
javljaju se i u srpskoj arhitekturi isto kao slobodno razvijene floralne
dekoracije. Skala arhitektonskih programa i sadraja objekata na kojima se
javlja secesija veoma je iroka: od manjih batenskih paviljona i nadgrobnih
kompozicija, porodinih kua i najamnih zgrada, do velikih izlobenih
paviljona, banaka, hotela i robnih kua. Karakteristino je da secesije nema u
srpskoj crkvenoj arhitekturi; iako se ba secesija ogledala na arhitekturi
hramova od Bea do Subotice i Paneva. Meu dva najuspelija primerka
beogradske secesije spadaju upravo robne kue koje su za Beograd
predstavljale do tada nepoznat arhitektonski program. Secesija se u srpskoj
arhitekturi javlja poetkom ovoga veka sa prvim zgradama podignutim u
Beogradu 1901. godine i traje uporedo sa uporedo sa drugim stilskim
tendencijama sve do poetka Prvog svetskog rata, do 1914. godine, a sa
recidivima nekih elemenata i u prvim posleratnim godinama. Nosioci
secesijskog stila u srpskoj arhitekturi; sem jednog primera, domai su arhitekti
koji su kolovanje zapoinjali na beogradskoj Velikoj koli, a nastavljali ili
dopunjavali na akademijama i visokim tehnikim kolama, Minhena, Bea,
Karlsruela, Budimpete i Praga i na studijskim putovanjima po Evropi.
Izmeu etrdesetak arhitekata koji su u ovom periodu delovali u Beogradu
kao prenosioci secesijskih stilskih osobenosti istiu se arhitekti Milan
Antonovi,Nikola Nestorovi, Andra Stevanovi, Danilo
Vladisavljevi, Stojan Titelbah, Branko Tanazevi (ispoetka secesijski
orijentisan, a zatim glavni pobornik za obnovu srpskog stila), Dimitrije
T. Leko, te mlai arhitektiPetar Bajalovi, ura Bajalovi, Petar Gai, Josif
Bukovec, VladimirPopovi, Svetozar Jovanovi i drugi. Nosioci secesije su u
to vreme i neki inenjeri, meu kojima Viktor Azriel i Joca
Smederevac ostvaruju zapaena secesijska dela. Za ovaj period razvoja srpske
arhitekture znaajno jeda se arhitekti prvi put pojavljuju na umetnikim
izlobama zajedno sa slikarima i vajarima, na kojima izlau projekte od kojih
mnogi nisu realizovani, a tematski i stilski su pripadali secesiji. Od brojnih
secesijskih graevina, prvenstveno u arhitekturi Beograda, izdvajaju se po
svom znaaju i znaenjuKua inenjera Joce Smederevca,
podignuta 1901. godine po njegovim planovima, sa vrlo razvijenom
plastinom floralnom dekoracijom fasada;Hoteli Moskva i Bristol,
prvi, Hotel Moskva iz 1906. godine, podignut na osnovu meunarodnog
konkursa u ijem je iriju stajao na elu otac beke secesije arhitekta Oto
Vagner, a ije su secesijske fasade i opremu projektovali petrogradski arhitekti
sa ukusom ruske secesije, a drugi, Hotel
Bristolarhitekte Nikole Nestorovia iz 1910. godine, slino komponovan, sa
vie floralnih ukrasa. Zatim Robni magazin iz 1907. godine koji je
projektovaoinenjer Viktor Azriel u najistijem konceptu beke secesije i koji
sa Kuom trgovca S. Stamenkovia arhitekte Nikole Nestorovia i
arhitekte AndreStevanovia iz iste godine predstavljaju prave antologijske
primere beogradske secesije. Porodina kua u Kursulinoj
ulici iz 1907. godine iZgrada u Ulici Kralja Petra iz 1908. godine
arhitekte Stojana Titelbaha, istiu naklonost ka floralnoj dekoraciji,
dok Prometna
banka arhitekte DanilaVladisavljevia iz 1911. godine, Smederevska
banka arhitekte Milorada Ruvidia i Isaila Fidanovia iz 1910. godine
i Oficirska zadruga arhitekteSvetozara Jovanovia, Danila Vladisavljevia i
Vladimira Popovia iz1908. godine ine posebne doprinose u procesu
rastvaranja zatvorenih akademskih kompozicija. Ovde treba istai jo jedan
primerak na kojem na kojem je doao do izraza tektonski koncept secesije
zagledane u izvorne arhitekture dolina Nila i Mesopotamije- to je Paviljon
Kraljevine Srbije na internacionalnoj izlobi u Rimu beogradskog
arhitekte Petra Bajalovia, iz1911. godine. Ostali, brojni primeri primene
secesije na porodinim kuama i zgradama Beograda i Srbije, pokazuju irinu
rasprostranjenosti ovog stila, line sklonosti i odlike arhitekata, ali ukazuju i
na potrebu za daljim prouavanjima secesije za koja jo nije prikupljena graa
koja bi omoguila kompleksnu, sistematinu obradu svih elemenata za
rasvetljavanje onih inilaca koji su doprineli tome da secesija otvori put
srpskoj modernoj, bezornamentalnoj, funkcionalistikoj arhitekturi.
Zagledani u vlastito naslee, ali i otvoreni za spoljne uticaje, srpski arhitekti
su bez ustezanja prihvatili Ar-Nuvo, nagujui oba njegova smera-
internacionalni i nacionalni. Jo uvek nezasieni istorizmom, novi stil su
prihvatili kao oblik umerene modernizacije. Podstaknuti arhitekturom Ar-
Nuvoa iz kulturno bliskih centara- Bea, Minhena, Budimpete i Praga, kao i
njegovom dekorativistikom varijantom sa Svetske izlobe u Parizu 1900.
godine, srpski arhitekti su u prvim godinama primene novog stila
prevashodno razvijali njegovu anacionalnu varijantu. Na internacionalni tok
Ar-Nuvoa u srpskoj arhitekturi posredno je uticala njegova ruska recepcija,
kroz uee ruskih graditelja na konkursima u Srbiji i savetodavnoj ulozi
njihovih akademskih ustanova. U srpskim krajevima u Podunavlju, austro-
ugarski arhitekti su razvijali internacionalni smer Ar- Nuvoa, kao i njegovu
maarsku nacionalnu varijantu. Sredinom poslednje decenije XIX veka, Ar-
Nuvo se prvo javio u umetnikoj stolariji, bravariji, opremi knjiga i asopisa, a
tek potom u pojedinim projektima naruenim u Beu. Iako je elemente tog
stila primenjivalo oko pedeset aktivnih srpskih graditelja, od kojih su mnogi
paralelno gradili i u drugim stilovima, njegove koncepcije najambicioznije su
razraivali mladi autori, eljni afirmacije. Oko 1900. godine, podiu se prvi
objekti sa obelejima Ar-Nuvoa, preteno izraenim u morfologiji fasada, a
veoma retko u reenju prostora, strukturi i konstrukciji profanih zgrada. Zbog
konzervativizma naruilaca Ar-Nuvo nije izrazitije zahvatio srpsku sakralnu
arhitekturu. Nakon to je prvi put primenjen u dekoraciji fasada Hotela Kren
u aku 1899-1900 godine, izgraenoj prema planovima bekog
arhitekte Paula Branga, Ar-Nuvo se u Beogradu i ostalim veim gradovima
Kraljevine Srbije, sledeih pet godina razvijao u arhitekturi prizemnih ili
jednospratnih kua. Od 1906. godine, do poetka Prvog svetskog rata, kada taj
stil jenjava i u svetskoj arhitekturi, porasla je njegova primena na fasadama i
enterijerima javnih zgrada- hotela, banaka, zadruga, preduzea, robnih kua,
kola. Nakon rata, elementi Ar-Nuvoa, prisutni na menjem broju graevina,
utopljeni su u morfologiju nacionalnog srpsko-vizantijskog stila,
ekspresionizma i Ar-Dekoa. Ar-Nuvo nikad nije predstvljao zvaninu kolsku
doktrinu niti dravni stil, ve privlanu, alternativnu stilsku disciplinu. Zbog
nekanoninosti, stran pristalicama strogih drutvenih i umetnikih normi, nije
odgovarao konzervativnoj politikoj i umetnikoj eliti, ve agilnim
preduzetnicima, trgovcima, bankarima i slobodoumnim intelektualcima.
Zasieni normama limitirajueg akademizma, mladi graditelji su u
kompozicijama, materijalima i dekoraciji novog stila videli mogunost za
istraivanje i stvaralako napredovanje. Usaen u vieznanu, stilski
heterogenu srpsku arhitekturu sa poetka XX veka, sloj Ar-Nuvoa je na
pojedinim delima bio dominantan, negde ravnopravno zastupljen, a negde
samo fragmentaran. Iako se, sem na jednom primeru, Robni magazin u Ulici
Kralja Petra 16. u Beogradu, nije ispoljio u istom, ve u parcijalnom i
kompromisnom obliku, prilagoen vietraktnim akademskim aranmanima
osnova i trodelnoj podeli fasadnih zona, Ar-Nuvo je pospeio modernizaciju
srpske arhitekture. U teoriji, afirmisao je naelo da oblik zgrade prvenstveno
odreuju njena funkcija i struktura, umesto narueni stil, ime je umanjen
raskorak izmeu sadrine i forme u arhitekturi. Uprkos ogranienjima
graevinskog zakonodavstva, kojim nisu dozvoljavalni vei ispadi na
fasadama radi usklaenosti sa zateenim arhitektonskim ambijentom,
primena internacionalnih tekovina Ar-Nuvoa je podstakla oslobaanje od
akademskih stereotipa u oblikovanju javnih i privatnih objekata u Srbiji. Manji
respekt prema usiljenim emama, uz veu racionalnost u korienju
funkcionalnih kapaciteta zgrada, ogledalo se i u proirenju otvora i
naputanju stroge klasine profilacije fasadda. Uobiajene kordonske i zavrne
vence, kanonine ukrase, statine skulpture, zatvorene, samodovoljne
ornamentalne celine, klasicistike stubove i zabate, zamenile su slobodnije i
organski homogenije polihromne kompozicije, inspirisane prirodom. Fasade
su postale otvorenije i transparentnije, ponekad asimetrino komponovane, a
njihova platna ravnija, dok su prostorne strukture i organizacija prostora, u
veoj meri koncipirane u zavisnosti od funkcije objekata. Pojasevi oko zavrnih
venaca fasada rastvarani su isturanjem vertikalnih podeonih elemenata
srednje zone. Umesto tradicionalnih aplikacija javljaju se secesijske maske,
enske glave, floralni i animalni ukrasi, rasporeeni du slobodnih povrina
fasada. Dekorativna polja poprimaju oblik buketa ili arabeski sa maskama i
portretima. Rustika prizemlja je svedena i stilizovana, dok su elevacioni
frontovi organski sjedinjeni, umesto kao ranije, prenaglaeni i autonomni.
Nakon dominacije vodoravnih dugakih frontova, na fasadama je
iscrtanavertikalna regulacija zona. Lakoa je smenila krutost i teinu,
decentralizovanost vrstu hijerarhiju, transparentnost preteranu sloenost.
Uprkos rtvovanja glavnog motiva kompozicije, fasade su celinski
kompaktnije obraivane, bez naglaenog ralanjivanja. Atike i balustrade
poprimaju izvijene i talasaste oblike, dok su pilastri i maskeroni
beskompromisno probili hijerarhijske stege. U sferi arhitektonskog ukrasa,
internacionalni metodi Ar-Nuvoa, utvreni u delima Viktora Orte i Ota
Vagnera, prepeti su i u srpsku arhitekturu kroz oblike i teme kovane, tuko,
kamene i keramoplastine dekoracije floralnog, zoomorfnog igeometrijskog
karaktera. Ipak, osim u nekoliko primera, upotreba morfologije i materijala
Ar-Nuvo stila nije podrazumevala i masovnu primenu novih strukturalnih
sklopova, gvozdenih konstrukcija, a ni staklenih zidova-zavesa.

Internacionalni smer arhitekture Ar-Nuvoa: U okviru internacionalnog

smera arhitekture Ar-Nuvoa u Srbiji, uz Hotel Kren u aku, vredno je istai
najznaajnije beogradske primere: Kuu inenjera Jovana
Smederevcaiz 1901. godine, sa efektno reenim uglom, irokim otvorima
uvuenog prizemlja i bogatom secesijskom floralnom dekoracijom sprata, gde
se ista dekorativnost izdvaja kao samostalna vrednost, umesto kao tuma
hijerarhizovane akademske strukture. Zgrada Doma Drutva za ulepavanje
Vraara iz 1901. godine arhitekte Milana Antonovia, karakteristina je po
dekorativnoj gvozdenoj ogradi postavljenoj umesto atike, sa neuobiajenim
zoomorfnim motivima. Umesto nekadanjih balustrada, primenjen je
secesijski ukras. Floralna secesijska ornamentika prekriva i fasade prizemnih
porodinih objekata izgraenih van ueg prestonikog centra, u kvartovima
Dorola, Gantovca i Englezovca. Takve su: Kua M. Popovia u Kursulinoj
ulici br. 35, iz 1904. godine, delo arhitekte Stojana Titelbaha, Vila trgovca R.
Jovanovia u Ulici Stevana Sremca br. 1, iz 1910. godine, delo
arhitekte Branka Tanazevia, Kua Galtije Leone u Francuskoj br 31,
iz1908. godine, delo arhitekte ure Bajalovia, Sopstvena Kua arhitekte
Milana Antonovia u Hilandarskoj ulici br. 11, iz 1908. godine i dr.
Meujavnim objektima u stilu Ar-Nuvoa, izgraenim na markantnim
prestonikim lokacijama, izdvaja se Hotel Moskva iz 1906-1907. godine.
Umesto nacrta zagrebakog arhitekte Viktora Kovaia, koji je pobedio na
konkursu u ijem je iriju bio i Oto Vagner, osiguravajue drutvo Rosijaje
usvojilo drugonagraeni projekt domaeg arhitekte Jovana Ilkia, koji su
kasnije preradili za sada neidentifikovani arhitekti iz Sankt-Peterburga.
Vertikalizam strukture, odsustvo reprezentativne monumentalnosti uprkos
veliine, demokratinost kompozicije, odsustvo krutih, pravolinijskih,
vodoravnih razgranienja, efektna zeleno-oker keramika obloga srednje zone,
fasade i svoenje dekoracije na plitku secesijsku plastiku, ovoj graevini
obezbeuju primat u urbanom ambijentu najueg centra grada. Robni
magazin iz 1907. godine, izgraen po nacrtima inenjera Viktora
Azriela,prema nepotvrenim pretpostavkama donet iz Bea, pokazao je
konstruktivno-estetike prednosti novog stila u arhitekturi komercijalnih
objekata. Po funkcionalnoj, preglednoj unutranjosti, sa gvozdenim mostom i
galerijama, prevaziao je sva dotadanja iskustva u novoj stilskoj orijentaciji.
Proelje je reeno kao staklena zavesa pridrana gvozdenom reetkom,
ukljetenom izmeu mermernih stubaca. Naturalistiki secesijski ukras,
bekog porekla, ljupkou i kvalitetom izrade izazvao je opte simpatije. Iako
prevashodno akademski orijentisan, najugledniji autorski tandem u srpskoj
arhitekturi- Nikola Nestorovi i Andra Stevanovi, 1907. godine, sa
elementima secesije poie reprezentativnu prestoniku Palatu trgovca
Stamenkovia, poznatu kao Kuu sa zelenim ploicama. Njen kubini
volumen, uprkos tradicionalno unutranjem dvoritu, spolja je oivljen
vertikalama koje probijaju potkrovni venac. eoni deo razuene, zatalasane
strukture reprezentativnog Hotela Bristol iz 1910-1912 godine,
arhitekteNikole Nestorovia, inspiriswan je proeljem Hotela Moskva. Od
ostalih znaajnih primera internacionalnog Ar-Nuvoa u beogradskoj
arhitekturi, sa upadljivim reliktima morfologije akademizma, vano je
pomenuti ugaone i poluzidane zgrade, podizane na raskrima ulica: Kua
Arona Levija iz 1907.godine, delo arhitekte Stojana Titelbaha, Vuina
kua iz 1908. godine, deloDimitrija T. Leka, Oficirska
zadruga iz 1908. godine, delo Danila Vladisavljevia, Svetozara
Jovanovia i Vladimira Popovia.

Zatim zgrade uzidane u postojee blokove: Grand Hotel iz 1900. godine,

deloMilana Antonovia, Atelje fotografa Milana Jovanovia iz 1902-
1903godine, delo Milana Antonovia, Kua trgovca
Obradovia iz 1910. godine, delo Sretena Stojanovia, Prometna
banka iz 1911. godine, delo Danila Vladisavljevia, Smederevska kreditna
banka iz 1912. godine deloMilorada Ruvidia i Isaila Fidapovia, Izvozna
banka iz 1914-1924 godine, delo Danila Vladisavljevia, Palata Srpske
Kraljevske Akademije iz 1914-1924 godine, delo Andre
Stevanovia, Dragutina orevia, a saraivao je iMilan Mini.

Od znaajnijih primera Ar-Nuvoa u ostalim gradovima Srbije, izdvajaju

se:Vile Arnovljevi i Terapia u Vrnjakoj Banji, Porodina kua Sotira Ilia
u Leskovcu iz 1911. godine, delo Svetozara Jovanovia Starijeg, Kua dr
Andre Jovanovia u apcu iz 1905. godine, Sresko naelstvo u Velikom
Graditu, delo arhitekte Milorada Ruvidia, Sud i Okruno naelstvo u
Niu iz 1910. godine, Okruno zdanje u Pirotu iz 1910. godine, Osnovna
kola i Apoteka u Negotinu iz 1912. godine, Kua Miloa Trifunovia u
Uicu iz 1912. godine, Kua Zaharija Hadi Stamenkovia u
Vlasotincu iz1912. godine, Palata M. Nikoliu u Kragujevcu iz 1913. godine i
dr. Meu srpskim arhitektima koji su delovali na prostoru Austro-Ugarske
monarhije, u stilu secesije projektovali su Milan Tabakovi, Milo
Miladinovi i Dragia Braovan.

Popularno ugledanje na najstarije izvorne kulture vodilo je evociranju

mesopotamsko-egipatskih motiva u arhitekturi srpskog Ar-Nivoa, to je
dolo do izraaja na Paviljonu Kraljevine Srbije u Rimu iz 1911. godine.
Arhitekta Petar Bajalovi je na povrinamasnanog kubusa ove graevine,
nadvienog tekom kupolom, elemente drvene arhitekture prestilizovao
metodama Ar- Nuvoa. Zanimanje za naslee vanevropskih kultura podstakao
je uticajni Ivan Metrovi, koji je u to vreme sticao meunarodnu reputaciju
kao vajar, a domau i kao arhitekta.

Nacionalni smer arhitekture Ar-Nuvoa:

Pozivanje na izvorne kulture dalo je podstrek pristalicama nacionalnog

istorizma, svesnih neophodnosti modernizacije srpskog stila u
arhitekturi.Paviljonom Kraljevine Srbije izgraenim za Parisku izlobu
1900. godine, arhitekata Milana Kapetanovia i Milorada Ruvidia,
promovisan je neobien spoj srpske crkvene arhitekture iz XIV veka i
internacionalnog Ar-Nuvoa. Na toj kubinoj graevini osnove centralnog tipa,
dominantni nacionalni, neo-serdnjovekovni, petokupolni, elevacioni motiv
(slian kupolnom sistemu manastira Graanice), oivljen je elementima Ar-
Nuvoa u prizemlju (zastakljeni luni tremovi dodati pred poetka same
izlobe arh. P. Bordi) i kitnjastim vertikalnim zavrecima elevacije. S obzirom
da je pomenuta sinteza dvaju stilova donela veliku popularnost srpskom
paviljonu, arhitekti nacionalnog stilskog usmerenja poeli su da potenciraju
takve spojeve. Najizrazitiji predstavnik nacionalnog stila u srpskoj arhitekturi
prve decenije XX veka, Branko Tanazevi, inspiraciju je crpeo i iz profanog
narodnog neimarstva, ugledajui se na moravsku kuu sa lucima, umetniki
vez i savremeno ilimarstvo u Srbiji. Svoja shvatanja izlagao je u strunoj
periodici postajui, uz Dragutina Inkiostrija, glavni ideolog nacionalnog
arhitektonskog preporoda. Otud su i njegovi objekti postali sinonim
savremenog, umesto konzervativnog i mimetikog smera nacionalnog stila.
Na zgradi Telefonske centrale u Beogradu iz 1905-1908 godine, Tanazevi je
uspeno pomirio tradiciju i modernitet, plasirajui na njenom asimetrinom
proelju, zavrenom ugaonom rebrastom secesijskom kupolom, raznovrsne
neomoravske otvore, polihromne povrine i keramoplastike motive. Veliki
prozori irokog rizalita zapremaju znatne povrine zidnog platna, dok je
piltka plastika, svedena na ravan fasade, sastavljena od pseudomedijevalnih
rozeta i ahovskih polja. Uz fuge u prizemlju, kojim se aludira na vizantijsko
graenje i prepletenu ornamentiku, stvorena je ivopisna struktura, slina
ostvarenjima tadanjeg srpskog ilimarstva. Potkrovni venac ponovo je
probijen, a otvori se shodno internacionalnoj praksi Ar-Nuvoa od prizemlja ka
vrhu brojano umnoavaju i dimenzionalno usitnjavaju. U asimetrinoj
kompoziciji fasade Ministarstva prosvete iz 1912-1913. godine,
neosrednjovekovna polihromija, prepletena ornamentika, trolisni zabat i grb
Kraljevine Srbije, veto su ukomponovani sa secesijskim pilastrima, plastikom
i zavrecima elevacije. Uzbudljive svetlo-tamne kontraste, naglaene na
polihromnim ilim fasadama javnih zdanja, ovaj autor je ponovio i na Kui
Jovana i Maksima Nikolia iz 1912-1914 godine, gde se reljefom Sv. ora u
zabatu kompozicije i koloritom izvedenim iz srpske trobojke jasno prepoznaje
ideologija nacionalnog stila. Spoj Ar-Nuvoa i nacionalnog motiva ahovskih
polja, primenjen je i na ljupkom asimetrinom proelju Kue Mihajla
Petrovia Alasa u Beogradu iz 1910. godine, arhitekte Petra Bajalovia.
Nerealizovanaskica za Potu 1 iz 1911. godine, mladog Momira Korunovia,
pokazuje tenju ka proimanju nacionalnog neosrednjevekovlja i Ar-Nuvoa na
jednom hipermonumentalnom javnom zdanju. Vitke kupole, polihromno
obraene potceline, raznovrsno aplicirane du romantiarski razuenog
fasadnog plata, pokazuju odsustvo striktne akademske discipline, to uz
sadejstvo sa secesijskom dekoracijom i oblicima otvora pokazuje vieznanost
Korunovievog romantiarskog pristupa. Kada se pod pritiskom novog
nacionalno-romantinog tradicionalizma, narslog u euforiji ujedinjenja
junoslovenskih zemalja, jaanja akademizma kao nezvaninog dravnog
stila, i pojave ranog modernizma, u treoj deceniji XX veka Ar-Nuvo povukao
sa istorijske scene, re Secesija je postala pejorativna oznaka za preterani
subjektivizam i hirovitost u arhitekturi. Ipak, relikti Ar- Nuvoa se javljaju na
graevinama u nacionalnom stilu. Korunovieva Pota 2 u Beogradu iz1927-
1929 godine, smatrana putokaznim primerom tog pravca, posedovala je
stepenastu konturu masa, otvore i zavretke elevacije karakteristine za Ar-
Nuvo, koliko i za eki rondokubizam, srednjoevropski ekspresionizam i Ar-
Deko. Na Kui porodice Elezovi u Beogradu iz 1928. godine,
arhitektaAleksandar Deroko je nenametljivo uskladio nacionalne i
internacionalne Ar-Nuvo oblike, dok se ekspresionizam zgusnutih masa,
komponovanih po internacionalnim principima Ar-Nuvoa, prepoznaje na:
nerealizovanimnacrtima Jugoslovenskog Paviljona u
Filadelfiji iz 1924. godine Petra i Branka Krstia, Hrama Sv.
Save iz 1926. godine delo Duana Babia,Hrama iz 1928. godine,
delo Aleksandra Vasia i Narodnog Muzeja iz 1928.godine, ura
Bokovia. Zakasnelo secesijsko evociranje drevnog persijskog
graditeljstva, uoljivo u statinoj kompoziciji Spomenika Neznanom Junaku
na Avali kod Beograda iz 1937. godine, obeleilo je koncept njegovog
autora Ivana Metrovia.

Znaaj secesije kao prelaznog stila i arhitektonske pojave u srpskoj arhitekturi

prvorazredan je ve na osnovu dananjeg poznavanja. Upravo je secesija
izvrila ulogu emancipacije i osamostaljivanja beogradske i srpske arhitekture.
Ona je omoguila da se arhitektura oslobodi sekundarnih i preivelih
sastojaka i imitacija, da se svede na primarno projektovanje i oblikovanje
prostora, dovela do potovanja funkcija i prihvatanja novih materijala koji po
sebi iskreno istupaju u tumaenju konstrukcija. Za nas je posebno znaajan i
doprinos secesije socijalnom oslobaanju arhitekture i uloga koju je imala u
profesionalnoj emancipaciji arhitektonske delatnosti i arhitekata. Evidentne su
pozitivne strane secesije za emancipaciju srpske arhitekture_ od razvojanja
stvaralake samostalnosti preko obogaivanja repertoara dekoracija do novih
shvatanja arhitektonskih korpusa i do ireg ukljuivanja arhitekata u
umetnika i drutvena stremljenja- ipak, jo uvek nisu mnogo odmakla
poetna istraivanja njene pojave. Secesija je povezala srpsku arhitekturu sa
optim duhom vremena, pre svega u podunavskom i srednjoevropskom
prostoru, ali i sa irim regionima, sve do onih prekookeanskih. Ona je uticala
na integrisanje i vre spajanje srpske arhitekture sa internacionalnim stilom i
bila je ona linija koja je arhitektonsku misao i praksu privodila progresivnim
kretanjima. Jo uvek ne raspolaemo katalozima dela, biografijama nosilaca i
sledbenika, korpusima dokumentacione grae i drugim osnovama koje bi
nam ve sada omoguile potpunije sinteze. Smatram da je u Jugoslaviji u
celini, kao i u pojedinim zemljama, vie nego druga strujanja u arhitekturi,
secesija objektivno najvie doprinela optem kulturnom i umetnikom razvoju
i da je neadekvatno svom znaenju slabo prouena i loe predstavljena, kao i
da je raniji negatorski stav prema ovoj pojavi, ispunjen predrasudama,
onemoguio njenu pravu spoznaju. Nije nesvrsishodno ispitati kako jedan stil
koji ini osnovu internacionalizacije, a time i humane integracije, prodire u
periferne krajeve i ta isti doivljava kada se prenosi na ruralne objekte i ulazi
u folklor.
Dva toka srpskog Ar-Nuvoa slikovito odraavaju ideoloku kolebljivost
srpskih arhitekata novijeg doba, opredeljenih as za internacionalni,
modernizacijski ideal, a as za nacionalni, regionalno prepoznatljivi i istorijski
ukorenjeni jezik. Dvoumei se izmeu tih opredeljenja, veina srpskih
neimara nije davala jednoznaan stvaralaki odgovor, meajui elemente
razliitih stilova i suprotstavljenih ideologija. Uprkos kompromisnog karaktera
svojih dela, kao i izneveravanja stava o istom stilu, domae stvaralatvo su
uinili nedogmatinim i vieznanim, a time i prepoznatljivim u arhitekturi
jugoistone Evrope.