Neverbalna komunikacija trei dio

Historijski tokovi prouavanja neverbalne komunikacije

Psiholozi koji su se krajem XIX i poetkom XX vijeka intenzivno bavili

prouavanjem facijalne ekspresije emocija ispitivali su prije svega tanost ocjene
emocija na osnovu izraza lica i na uslove od kojih zavisi tanost ocjena na osnovu
ekspresivnih znakova. To je bila glavna tema ispitivanja i velikog broja drugih
istraivaa sve do tridesetih godina prologa vijeka. Meu prvim pisanim djelima koja
se bave tematikom neverbalne komunikacije nalazi se knjiga Charlesa Darwina,
Ekspresija emocija kod ovjeka i ivotinja (1982), a odnosi se na prvo sistematsko
prouavanje i komparaciju izraavanja emocija izmeu ljudi i ivotinja.
Kako se vidi, razmatraju se ekspresivni znaci kao sredstva komunikacije, ali se sama
pojava neverbalne komunikacije ograniava samo na navedeni problem, odnosno na
ispitivanje tanosti ocjena emocija na osnovu facijalne ekspresije. ak se ni djelo,
Linost: psiholoke interpretacije, koje je 1937 godine objavio Gordon Allport, a koje
obuhvata veoma dobro obrazloeno ukazivanje na vanost raznovrsnih ekspresivnih
znakova za upoznavanje linosti, ne bavi razmatranjem neverbalne komunikacije kao
socijalnog procesa i kao jednog od osnovnih sredstava interakcije. Na ulogu
ekspresivnih znakova kao sredstava komunikacije ukazao je jo poetkom dvadesetog
vijeka W.Wundt, koji prvu knjigu u svom desetotomnom djelu Psihologije naroda
posveuje govoru, izmeu ostalog i putem neverbalnih komunikacionih znakova.
Meutim, njegova razmatranja ne postaju podsticaj za sistematsko izuavanje
neverbalne komunikacije (Rot, 2004).
Od pedesetih godina 20. vijeka razvija se postepeno i sistematsko izuavanje
neverbalne komunikacije i to u raznim naunim disciplinama. Etnolozi koji su ve
odavno registrovali razne forme ponaanja, ali prije svega kao obiaje pojedinih
etnikih grupa, poinju da ih prouavaju kao sredstva neverbalne komunikacije. Meu
ostalim, ameriki socijalni antropolog E.T. Hall, krajem pedesetih godina prologa
vijeka pokazuje kako razlike u nijemom jeziku pripadnika razliitih kultura mogu
dovesti do nesporazuma meu njima. Jo je vanija jedna njegova studija o
prostornim karakteristikama u interakciji osoba i njihovoj komunikacionoj vrijednosti.
Od njega potie, za ovu vrstu komunikacionih znakova, naziv proksemiki znakovi
(Morris, 1979).
Engleski antropolog Desmond Morris od pedesetih godina prologa vijeka u svojim
publikacijama istie slinost u ponaanju ovjeka i ivotinja, a 1977 godine objavljuje
knjigu Otkrivanje ovjeka kroz gestove i ponaanje u kojoj pokazuje veoma iroko i
uestalo koritenje brojnih neverbalnih znakova za izraavanje razliitih stanja,
osobina i elja ovjeka. I biolozi i etnolozi, prikazujui razne vrste ponaanja, sve
veu panju obraaju komunikaciji kod ivotinja. Tako Karl Von Fish 1965 godine
objavljuje esto navoenu studiju o orijentaciji pela na osnovu plesnog govora.
Kada prelaze na prouavanje i razmatranje neverbalne komunikacije ljudi, kao to to
ini Eibl-Eibesfeldt, oni naglaavaju nasljedno porijeklo neverbalnih komunikacionih
znakova. I lingvisti sada poinju posveivati veu panju raznim ekstralingvistikim
komunikacionim znakovima, a ne samo prozodijskim. Pri prikazivanju jezikih
pojava, ime se lingvisti bave, vano je pratiti razliite paralingvistike znakove, a
meu njih se ubrajaju svi neverbalni komunikacioni znakovi koji prate jeziko
izraavanje (Canfield, 2002).
Ali, u posljednjim decenijama dvadesetog vijeka i poetkom ovoga vijeka, izuavanju
neverbalne komunikacije najvie panje posveuju psiholozi. Mehrabian (1968,
prema Hickson, Stacks i Morre, 2004) koji je prouavao kako se osjeaji prenose u
porukama, imao je velikog uticaja na kasnija prouavanja, kada je pronaao i izrekao
da je od itave poruke ak 93 procenta sadraja poruke preneseno neverbalnim putem.
Tanije Mehrabian govori da je 38 procenata poruke emocionalnog znaenja vokalno,
55 procenata se odnosi na facijalnu ekspresiju, a samo 7 procenata emocionalnog
znaenja poruke se prenosi verbalno. Veina istraivaa koji prouavaju uticaj
neverbalne komunikacije, vjeruje da Mehrabijanovih 93 procenta moe biti malo
previsok znaaj koji se daje neverbalnim znakovima. Naime, mlai istraivai prije
prihvataju aproksimacije koje daju Birdwhistell i Philpott, a koje govore da
neverbalno jedni sa drugima komuniciramo oko 60 do 70 procenata (Hickson, Stacks
i Moore, 2004).
Prvenstveno su psihoterapeuti upozoravali na to koliko je znaajno praenje
neverbalnih komunikacionih znakova za razumijevanje psihikih stanja ovjeka. Da
bismo saznali o osjeanjima i reagovanjima pacijenta u psihoterapeutskom tretmanu,
vano je, naglaavaju oni, pratiti javljanje i tok znakova neverbalne komunikacije.
Ekman, koji sam i sa saradnicima ezdesetih godina prologa vijeka prouava
neverbalne znakove kako se javljaju i mijenjaju u toku psihoterapeutskog postupka,
intenzivno izuava izraavanje emocija putem facijalne ekspresije, Ekman i Friesen i
danas su jedni od vodeih strunjaka u toj oblasti (Ekman, 1997).
Meu prvim sistematskim psiholokim prikazima neverbalne komunikacije nalazi se
studija o kinezikim pokretima koju 1952 godine objavljuje R. Birdwhistell. Termin
kineziki on koristi i za oznaavanje paralingvistikih znakova i smatra neverbalno
izraavanje struktuiranim, organizovanim analogno verbalnom. Nastavljaju se dalje
brojni radovi i sistematski prikazi veeg broja autora. Meu ostalim; Mehrabijana (A.
Mehrabian) koji pokuava da primjenom faktorske analize utvrdi opte dimenzije
raznih vrsta neverbalnih komunikacionih sredstava i daje sistematski pregled procesa
neverbalne komunikacije. Veliki je broj i drugih psihologa koji izuavaju ovo
podruje, a posebno treba istai engleskog socijalnog psihologa Argajla (M. Argyle),
koji prouava mnoga pitanja neverbalne komunikacije, a naroito panju usmjerava
na komunikacioni znak i objavljuje iscrpnu monografiju o tjelesnoj komunikaciji ili
govoru tijela kako on naziva neverbalnu komunikaciju (Rot, 2004).
Svi su spomenuti naunici koji, bilo da dolaze iz drugih naunih disciplina ili su
predstavnici psihologije, napravili veliki uticaj na svukupno proavanje neverbalne
komunikacije, a posebno su se u prouavanju sluili odreenim metodama o kojima
govorimo u nastavku.
Metode istraivanja u prouavanju neverbalne komunikacije

Jo je krajem devetnaestog vijeka razvijena metodika prouavanja facijalne ekspresije

i pokreta tijela i njegovih dijelova kao indikatora emocionalnih stanja i osobina
linosti. Ali tek posljednjih decenija dvadesetog vijeka razvija se i pruavanje
facijalne ekspresije, poloaja tijela, tjelesnih pokreta i drugih elemenata spoljnog
ponaanja kao znakova neverbalne komunikacije, pa time i metodologija njihovog
prouavanja. Danas se u izuavanju neverbalne komunikacije primjenjuju obje
osnovne metode prouavanja psihikih pojava, neeksperimentalna i eksperimentalna.
A u okviru njih razni postupci i brojne tehnike podeene istraivanim problemima i
prirodi izuavanih pojava.
U prouavanju neverbalne komunikacije mogue je razlikovati dva glavna pristupa:
postupak kodiranja i postupak dekodiranja neverbalnih komunikacionih znakova.
Kada se radi o prvom postupku od ispitanika se zahtijeva da svojim spoljnjim
znakovima izraze neka vlastita subjektivna stanja npr. svoje emocije, stavove prema
osobi sa kojom su u interakciji ili svoj odnos prema sadraju komunikacije. U svim
ovim se sluajevima prati spoljnim znakovima manifestirano stanje: paralingvistiki,
kineziki i proksemiki znakovi te njihove varijacije u razliitim uvjetima. Mogue je
i namjerno mijenjati te uslove npr. subjekat koji manifestuje znakove, osobe kojima se
obraa, sadraj koji se saoptava i situaciju u kojoj se to ini. Pri drugom postupku,
postupku dekodiranja, od ispitanika se zahtijeva da saope i koje znaenje pridaju
pojedinim neverbalno komunikacionim znakovima i njihovim kombinacijama.
Mogue je takoer namjerno birati ispitanike sa odreenim svojstvima, kao i mijenjati
uvjete u kojima oni daju tumaenja uoenih neverbalnih komunikacionih znakova.
esto se u istom istraivanju povezuju oba navedena postupka, i postupak dekodiranja
i kodiranja. Takoer je vano rei da se obadva postupka primjenjuju bez obzira na to
da li je u pitanju neeksperimentalna ili eksperimentalna metoda, a takoer i pri
koritenju razliitih tehnika istraivanja (Mahl, 1987).
Dosta esto se prilikom ispitivanja neverbalne komunikacije organizuje sistematsko
neeksperimentalno istraivanje kako bi se obezbijedila prirodnost situacije i da bi se
umanjio uticaj samog ispitivanja na manifestovanje neverbalnih znakova. U takvim
se istraivanjima, izmeu ostalog, registruju neverbalni znakovi i njihov tok kod
raznih vrsta subjekata i u raznim uvjetima. Tako se u jednom istraivanju, kojeg su
proveli Haggard i Isgacs 1966 godine, prate tok i odlike facijalne ekspresije u raznim
afektivnim stanjima.1 Spontano manifestovanje neverbalnih komunikacionih znakova
mogue je pratiti kod raznih kategorija subjekata. Mogue je to i kod pacijenata
psihijatrijskih ustanova, kao to su to inili Eckman i Friesen, veoma zasluni
istraivai za razvijanje izuavanja neverbalne komunikacije koji su koristei
postupak dekodiranja, provjeravali u kojoj mjeri neverbalni znakovi otkrivaju
odreena psihika stanja i promjene u tim stanjima.2
Veoma esto se u istraivanjima koristi i eksperimentalna metoda istraivanja. esto
metoda terenskog eksperimenta, a jo ee labaratorijskog. Postoje mnoga
pojedinana eksperimentalna istraivanja iz podruja neverbalne komunikacije, a
neka od tih su i etiri eksperimenta koja je organizovao Albert Mehrabian kako bi
ispitao moe li se na osnovu odreenih neverbalnih komunikacionih znakova
zakljuiti o stavovima komunikatora prema osobi sa kojom je u interakciji (Rot,
2004).
Mehrabijan je u ovom eksperimentu provjeravao vei broj hipoteza. Izmeu ostalog i
hipotezu da pozitivan stav komunikatora prema osobi kojoj se obraa prate
zauzimanje manje razdaljine, vie kontakata oima, direktnija orijentacija prema

1
Pratei karakteristike i tok facijalne ekspresije, koristei snimanje izraza filmskom kamerom, ova su
dva istaivaa otkrila da postoji jedan kratkotrajan period u javljanju facijalnog izraza pri emocijama
koji nije u skladu niti sa facijalnom ekspresijom koja je predhodila ni sa onom koja slijedi, a niti sa
verbalnim sadrajem izjave subjekta. Traje oko 1/5 sekunde, a nazvali su je mikromentalnom
facijalnom ekspresijom. Najee i najizrazitije se javlja u situacijama kada se subjekat suzdrava da
odgovori na pitanje ili kada neto porie; uope kada je verbalni odgovor blokiran. Predstavlja,
smatraju autori, vid ispoljavanja onih impulsa i afekata koje subjekat ne eli da prikae ili se neusuuje
da pokae (http://nonverbal.ucsc.edu/).

2
U ovom je istraivanju ponaanje pacijenata jedne psihijatrijske ustanove snimano u toku osam
minuta prilikom prijemnog intervjua pri dolasku u bolnicu i potom opet prilikom intervjua kod
naputanja bolnice poslije uspjenog lijeenja. Grupe studenata procjenjivaa su poslije ocjenjivali
psihiko stanje pacijenata na snimkama, bez ikakvog predhodnog znanja o njima. Procjenjivai su
dobili listu atributa koje su morali pridodati licima sa filma, a to su bili: uplaen, prijatan, napregnut,
socijalan, sumnjiav i mnogi drugi. Isti postupak ocjenjivanja su proli i psihijatri. Zakljuak je
eksperimenta bio da je sa velikom tanou mogue otkrivati psihika stanja pacijenata kao i promjene
u psihikim stanjima kod pojedinih osoba, a na osnovu neverbalnih komunikacionih znakova,
http://nonverbal.ucsc.edu/).
osobi kojoj govori, vea oputenost dranja, relativno odsustvo akimbo poloaja 3 pri
stajanju. U tri eksperimenta koristi se postupak dekodiranja: prezentuju se odreeni
neverbalni znakovi i od ispitanika se zahtijevaju ocjene o stavu komunikatora. U
etvrtom se ogledu koristi postupak kodiranja. Ovdje se od ispitanika trai da zamisle
kako je vjealica koja se nalazi u prostoriji neka osoba. Zahtijeva se da ispitanici
zauzmu poloaj, dranje i distancu koju bi zauzeli da su to stvarne osobe s kojima
komuniciraju. Postoji osam situacija koje predstvljaju kombinaciju tri obiljeja: spola
zamiljene osobe, njenog drutvenog statusa i naklonosti prema njoj. Te situacije
predstavljaju nezavisnu varijablu, a zavisnu ini i jedanaest vrsta neverbalnih
znakova: otvorenost ruku, otvorenost nogu, relaksiranost aka, relaksiranost nogu,
kontakt oima, orijentacija glave, poloaj ramena, frontalna distanca, lateralna
distanca, vertikalno pomijeranje glave i poloaj ruku. Obraeni kvantitativni podaci
izmeu ostalog, pokazuju da: kada je komunikator mukarac, njegov pozitivan stav
prema osobi kojoj se obraa dolazi do izraaja prije svega u poveanom kontaktu
oima, zatim u manjoj razdaljini, te u odustnosti akimbo pozicije. Kod ena su
neverbalni znakovi pozitivnog stava prije svega odsustvo akimbo poloaja, manja
distanca i otvorenost poloaja ruku tj. ruke nisu prekrtene preko grudi (Rot, 2004).
U istraivanjima se prati koliko manifestovanje raznih vrsta neverbalnih znakova i
njihovih sklopova zavisi od inilaca kao to su: spol ( i komunikatora i osobe kojoj se
obraa), njihov drutveni status, uzrast, trajanje pozanstva i iskustvo koje
komunikator i osoba kojoj se obraa imaju jedno o drugom, te osobine njihovih
linosti. Takoer, prilikom prouavanja neverbalne komunikacije se mora obratiti
panja na tri uslova: odnos meu osobama koje komuniciraju, situacija u kojoj se
manifestiraju neverbalni znakovi i kultura kojoj pripadaju osobe u interakciji. Kultura
je naroito vana zato to neverbalni znakovi iz jedne kulture mogu nositi potpuno
drugaiju poruku u nekoj drugoj kulturi, a i neverbalna ponaanja mogu biti potpuno
razliita (Mahl, 1987). Vano je pitanje kako pratiti i registrovati neverbalne
komunikacione znakove. Kako bi se to postiglo potrebno je pri istraivanju voditi
rauna o varijacijama svakog pojedinog znaka unutar neke kategorije. Posebno pitanje
koje se postavlja pri svakom empirijskom istraivanju neverbalnih komunikacionih
znakova jeste utvrivanje jedinica posmatranja. Neverbalni znakovi nisu statini. Oni
se u odreenom trenutku pojavljuju i traju neko vrijeme. Treba odrediti koliko sloen

3
Pojam akimbo ili ruke na bokovima, pojam se odnosi na stav tijela kada su nam ruke (ake) prilikom
stajanja na bokovima.
znak ili koliko sloen pokret i u kom trajanju predstavlja jedinicu posmatranja (Rot,
2004).
U literaturi se navode dva pristupa. Prvi, koji kao jedinicu uzima neki lako uoljivi
znak, ili pokret, a koji se moe razlikovati od predhodnog i naknadnog. U tom sluaju
jedinica posmatranja traje od zapoinjanja pokreta nekim drugim dijelom tijela. Drugi
je pristup, a koji zagovara jedan od prvih istraivaa kinezikih oblika komuniciranja,
Birdwhistell, razbijanje pokreta na sitne elemente. Kao to se kod jedinica u
izuavanju verbalne komunikacije koriste fonemi i morfemi, slino treba postupati pri
izuavanju kinezike neverbalne komunikacije. Birdwhistell razlikuje pojmove kine,
kinem i kinomorfem.4 Kine bi bio najmanje uoljiv pokret, analogan pojmu fonema.
Kinem bi trebalo da predstavlja najvaniju jedinicu i oznaavao bi najmanji pokret
koji ima samostalno znaenje, bio bi analogan pojmu morfema. Kinemi se povezuju u
kinomorfeme, sastavljene od vie pokreta odreenog dijela tijela koji ine jedan
odreeni akt ili poseban poloaj, ono to pristalice drugaijeg pristupa, a ije je
miljenje danas vladajue, upravo oznaavaju jedinicom posmatranja.

Prouavanje neverbalne komunikacije u odnosu na nasljedne i okolinske faktore

4
Birdwhistell, R.: Kinesics and Communication, prema: Explorations in Communication: An
Anthology, Beacon Press, Boston, 1960.
Postoje tri vrste podataka na osnovu kojih ocjenjujemo da li su neverbalni
komunikacioni znakovi dati nasljeem ili su steeni individualnim iskustvom: rano
javljanje, univerzalnost i slinost sa komunikacionim znakovima ivotinja. Veoma
rano, jo u prvim danima ivota, javlja se fiksiranje predmeta koji se kreu. Na
osnovu toga zakljuuje se da postoje uroene osnove fiksiranja kao znaka kojim se
spontano izraava zainteresovanost za neto. Jedna vana istraivaka strategija
koritena u odgovoru na pitanje da li je neverbalno ponanaanje naueno ili
nasljeeno jeste potraga za dosljednostima u izraavanju emocija putem izraza lica
izmeu razliitih kultura. Ako se moe pokazati da razliite kulture i kodiraju i
dekodiraju izraze lica na slian nain, tada se moe prihvatiti hipoteza o uroenosti,
koju je prvi predloio Charles Darwin. Valjanost takvih dokaza oslanja se na uvjerenje
da jedna kultura nije mogla nauiti takve izraaje kontaktom sa drugom kulturom
(Molnar i Segestrile, 1997).
Ekman i Friesen (1971, prema Ekman 1993) su proveli eksperiment u kojem je
ispitanicima ispriana jedna veoma tuna pria, a potom su im pokazane slike koje su
pokazivale razne izraze lica i oni su trebali odrediti emociju koja najblolje odgovara
toj prii. Ispitanici su bili pripadnici plemena iz Nove Gvineje i Amerikanci, tri su
fotografije pokazivale sreu, tugu, bijes, gaenje, iznenaenje i strah. Izraunati
postotak na kraju eksprerimenta pokazuje da je ukupno slaganje visoko i da se meu
kulturama vie slau djeca nego odrasli.
Predhodno je istraivanje ispitivalo dekodiranje emocija, a drugo pokazuje sposobnost
kodiranja emocija izmeu razliitih kultura. Tako su Ekman i Friesen (1972, prema
Ekman 1997) proveli eksperiment u kojem se ispitivala meukulturalna dosljednost u
kodiranju emocija. U tom istraivanju je traeno od lanova nekog plemena sa Nove
Gvineje da prikau prikladan izraz lica s obzirom na emociju koja je u prii opisana.
Zatim su snimljene njihove fotografije i date su amerikim studentima da prosude
koja je emocija iskazana. Slaganje meu kulturama je bilo loije kada su emocije koje
su dekodirali Amerikanci bile iznenaenje i strah.
Eibl-Eibesfeldt (1972) je traio meukulturalne slinosti u gestama i to posebno je
ispitivao gestu podizanja obrva prilikom pozdrava. On je otkrio da se ovaj gest kao
univerzalni znak pozdrava javlja u mnogim kulturama. Eibl-Eibesfeldt (1970) je
napravio i detaljna opaanja lica djece koja su roena gluha i slijepa. Pretpostavlja se
da ta djeca nisu mogla to ponaanje nauiti gledajui svoju majku, a ipak njihova
facijalna ekspresija ima jednake izraze kada je u pitanju izraavanje osnovnih emocija
(prema Pennington, 1997).
O porijeklu neverbalnih komunikacionih znakova kod ovjeka susreemo dva
ekstremna i potpuno suprotna shvatanja. Jedno koje istie veliku slinost neverbalne
komunikacije kod ovjeka i ivotinja i naglaava primarnu ulogu filogenetskog
nasljea. Ovo shavatanje prvenstveno nalazimo kod biologa i antropologa. Meu
mnogim, etolog Eibl-Eeibsfeldt koji se bavi i prouavanjem neverbalne komunikacije
kod ovjeka, naglaava ne samo facijalnu slinost pojedinih emocija nego dokazuje i
univerzalnost mnogih sistema ekspresivnog neverbalnog ponaanja i njihovu
filogenetsku osnovu. To se odnosi i na sindrom ponaanja pri gnjevu, pri
pozdravljanju, pri udvaranju, na izraz postienosti ili zauenosti. I esto kao
specifini ljudski atribut isticani smijeh, i glasni smijeh i suptilni, uz razne
intelektualne sadraje vezan smijeak, rezultat je kontinuiranog filogenetskog razvoja.
Prvi ima izvor u ekspresiji primata koju oni pokazuju u igri u kojoj simuliraju agresiju
otvarajui pri tome iroko usta, a pokrivajui zube. Ljudski smijeak ima porijeklo u
izrazu lica antropoidnih majmuna koji se manifestuje razvuenim usnama i
pokazivanjem oba reda zuba kada ivotinja time saoptava svoju spremnost na
potinjavanje drugoj od nje jaoj ivotinji i pokazuje da nema neprijateljstva, ve da
postoje prijateljstvo i vezanost. Slinost izmeu ponaanja ovjeka i njegovih
ivotinjskih predaka u cjelokupnom pa i neverbalnom ponaanju tolika je da se o
ovjeku moe govoriti kao o golom majmunu, kako to kae engleski antropolog
Morris D. (1967, prema Collier, 1985).
Istraivanja na mnogim ivotinjskim vrstama sugeriu da postoji snana bioloka
osnova sistema signalizacije. Ovaj pojam signalizacije razrauje Wiener (1972, prema
Collier 1985) smatrajui da je ivotinjsko ponaanje prvenstveno signalizaciono, a ne
komunikativno.
Kod beskraljenjaka se ples pele istie kao najrazraeniji sistem za komunikaciju
smjera i udaljenosti bogatog izvora nektara, drugim pelama. Tzv. osmica u plesu
pela komunicira smjer nektara tako to pele pleu u odreenom kutu u odnosu na
okomicu kojeg onda druge pele trebaju prenijeti u odnosu na poloaj sunca ispred
konice. Udaljenost se komunicira ivahnou plesa, to je ples ivahniji i nektar je
dalji (Pennington, 1997).
Ptice koriste pjevanje u komunikaciji izmeu roditelja i potomaka, kada se ele pariti,
kada tite vlastiti teritorij i kada upozoravaju vlastitu i druge vrste da je u blizini
grabeljivac. ini se da uenje igra vanu ulogu, a Marler (1970, prema Rot 1983) je
pretpostavio da postoje mnoge slinosti izmeu ljudskog govora i razvoja ptijeg
pjeva. Prvobitno cijukanje mladuneta postepeno se pretvara u specifini pijev vrste
kako mladune odrasta. Ako ne uju druge ptice iste vrste, mladunad ne moe razviti
tako razraeni sistem, a ovo je dobar primjer kako bioloke predispozicije zahtijevaju
iskustvo i uenje da bi se mogle ostvariti.
Najizrazitiji primjer neverbalne komunikacije izmeu vrsta prikazuje istraivanje
Exlinea (1972, prema Pennington, 1997). Utvreno je da se produeni kontakt oima
kod majmuna esto tumai kao prijetnja i moe izazvati agresivno ponaanje. Exlinea
je zanimalo otkrie da li je to sluaj i kada su ljudi naveli rezus majmune na kontakt
oima. Muki rezus majmuni stavljeni su u pojedinane kaveze za posmatranje, a
eksperimentator je zapoeo kontakt oima tako to je majmunu buljio u oi ili je
sakretao pogled. Kod produenog kontakta se uvijek javila agresivnost i napad, a niti
jednom se nije isto ponovilo kod skretanja pogleda. Zakljuak je bio da se kao i kod
ljudi, i kod ivotinja produeni kontakt oima smatra prijetnjom i agresivnim inom.
Danas ve brojna istraivanja ponaanja ivotinja pokazuju uestalo koritenje raznih
vrsta znakova pri njihovom komuniciranju. Po pravilu, to su, kao to je reeno,
spontano manifestovanje znakova na koje druge ivotinje reaguju na odreeni nain.
Nalazimo ih kao instrumente koji slue regulisanju raznih vrsta socijalnog ponaanja
ivotinja: seksualnog, podizanja i zatite mladunadi, afilijativnog i kooperativnog,
odbrambenog i napadakog. ula mirisa, ukusa i dodira vaniji su kanali
komunikacije kod ivotinja nego to su to za ovjeka. Ali, est komunikacioni kanal
je i vizuelni, preko kojeg se opaaju razne vrste pokreta, i auditivni, preko kojeg se
primaju glasovi i umovi kao komunikacioni znakovi. Ovi komunikacioni kanali su
ei ukoliko je ivotinja na viem stepenu razvoja. Kod primata postoje mnoge od
vrsta znakova koje nalazimo u neverbalnoj komunikaciji meu ljudima. Kod
antropoida postoji razvijena facijalna ekspresija. U strunoj literaturi se navodi da je
kod impanze mogue razlikovati najmanje trinaest izraza lica koji se redovno javljaju
kao znak za odreena stanja i za odreene potrebe ivotinja. Meu ostalim, u situaciji
socijalne igre javlja se tzv. lice za igru, otvorena usta sa pokrivenim zubima
(Molnar i Segestrile, 1997).
Mnogi pokreti tijela ne ostaju ni kod ivotinja samo instrumentalni akti nego postaju i
socijalni znakovi. Takvu ulogu stie i odreeno dranje tijela. Na primjer, na odsjeno
mahanje akom ili toptanje zadnjim udovima druga ivotinja reaguje kao na znakove
prijetnje. Dodirivanje akama ili tijelom ili biskanje druge ivotinje izraz su
pomirljivosti i spremnosti na saradnju ili ak afilijativne potrebe ivotinje. I dranjem
tijela ivotinja manifestuje svoj status u skupini u kojoj ivi. Posmatranja u prirodnim
uvjetima pokazuju da je oputeno dranje pri hodu i sjedenju, mirno kretanje sa iroko
razmaknutim nogama i uzdignutim repom kod majmuna znak visokog statusa u
hijerarhijhi opora. Istovremeno takvim dranjem ostalim ivotinjama se stavlja do
znanja spremnost da se brani svoj status i privilegije koje on osigurava. ivotinje koje
su nesigurne i iji je status nizak imaju drugaije dranje; one se kreu oprezno, tijelo
im je napregnuto, a sjede sa glavom uvuenom meu ramenima.
Meu strunjacima se diskutuje u kojoj mjeri je opravdano komunikacione znakove
meu ivotinjama smatrati namjerno manifestovanim, intencionalnim, te da li se
kombinovanjem pojedinih znakova obrazuju sloeni znakovi i sa novim smislom.
Drugim rijeima, da li postoje struktura i sintaksa i znakova koje koriste ivotinje, kao
to mi imamo pri upotrebi verbalnih znakova kod ovjeka (Molnar i Segestrile, 1997).
Druga suprotna teza upravo opisanoj jeste ona kojom se porie ikakva bitnija slinost
izmeu funkcija neverbalnih komunikacionih znakova kod ovjeka i ivotinja.
Ljudska je neverbalna komunikacija prema engleskom antropologu Leachu uvijek
odreena kulturom kojoj pojedinac pripada, a ne nasljeem. Ona se od ivotinjske
bitno razlikuje i po tome to se znatan dio ne odnosi na konkretne sadraje nego na
apstraktne i metafizike ideje. Iako znakovi koje neverbalnim komuniciranjem ovjek
koristi poivaju na uenju i zavise od faktora kao to su dob, uzrast, status, spol,
obrazovanje, pa i osobine linosti, svi ti faktori djeluju opet u ovisnosti od kulture i
podkulture. Prije svega od kulture kojoj pojedinac pripada zavisi u kojem e stepenu
spoljnjim znakovima izraziti vlastito emocionalno stanje i onda kada se reaguje na
nasljeu zasnovan nain. U nekim se drutvima reaguje otvorenije i intenzivnije, a u
drugim je manifestovanje svih ili nekih emocija kontrolisano i suzdrano.
Pored, u predhodnom tekstu, navedenih istraivanja koje je o postojanju univerzalnih
gesta meu kulturama proveo Eibl-Eibelsfeldt, engleski antropolog Morris D. sa
suradnicima pravi mape za dvadeset izabranih gestova koji su i najmanju ruku
fascinantni. Osim toga, imaju i praktinu vrijednost. Na primjer gest podignutog
palca, koriste autostoperi irom svijeta. Ako se putuje kroz Belgiju, Siciliju, Sardiniju,
Maltu ili Grku, treba biti paljiv jer se isti gest moe protumaiti kao uvreda
seksualnog tipa. O istraivanjima gestova e vie govora biti u nastavku teksta
(Morris, 1979).
Raznovrsnost istraivanja na temu neverbalne komunikacije

Kao to je u dosadanjem izlaganju ovog rada navedeno, postoje mnoge varijacije u

podruju neverbalne komunikacije i njene manifestacije. Teme prouavanja i polazite
za istraivanja na ovu temu se proteu u velikom rasponu pojava, poevi od
prouavanja samih kanala neverbalne komunikacije, kojih kako smo vidjeli u uvodu
ima jako puno, do odnosa tih kanala u odnosu na dob, spol, kulturu i nasljee.
Istraivanja neverbalne komunikacije se pored navedenih podruja tiu i mnogih
varijacija na temu svakodnevnog ivota ljudi, njihovog branog ivota, ljubavnog
ivota, drutvenih odnosa u svakodnevnim susretima, odnosa sa prijateljima, te
odnosa na radnom mjestu i na poslovnim sastancima.
Poseban opus literature na temu neverbalne komunikacije bavi se i istraivanjima iz
podruja menadmenta, marketinga i prodaje, neverbalne komunikacije u pravnim
odnosima i u sudnici, nadalje tu imamo i irok spektar istraivanja neverbalne
komunikacije i njenih funkcija u edukaciji, potom u medicini, klinikoj psihologiji, te
istraivanja psihijatrije kako normalnih tako i patolokih pojava.
Neka od osnovnih istraivanja smo ve spomenuli, ali nam ostaje jedan ogroman opus
onih za iju bi podrobnu prezentaciju bilo potrebno puno vie izlaganja koje bi
premailo okvire jedne diplomske radnje.
Zbog ovog cjelokupnog arenila i obima podataka na datu temu, o ovom e se pitanju
na narednim stranicama govoriti u skraenom obliku sa naglaskom stavljenim na
zakljuke onih najznaajnijih podruja istraivanja neverbalne komunikacije i
njihovih rezultata.