1950-60 Arasi Turk Dis Politika

T.C.
ABANT ZZET BAYSAL NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS
TARH ANABLM DALI
TRKYE CUMHURYET TARH BLM DALI
19501960 ARASI TRK DI POLTKASI
Yksek Lisans Tezi
Hazrlayan
Muharrem GM
Danman
Prof. Dr. Mithat BAYDUR
BOLU 2006
ABSTRACT
THE TURKISH FOREIGN POLCY 1950-1960
2
Muharrem GM
Masters Thesis
Department of History
History of the Turkish Republc
Supervisor : Prof. Dr. Mithat BAYDUR
June 2006, 105 pp.
After USA and demokracy contries man the 2nd world
war, Turkey tired to cross multie parties demokracy when t tried
before for two times but t couldnt get sucess couse lots of varied
factore. In conclussien two n 1950. Demokratc Party had been the
goverment by getting a big vote average and tried to manage
Turkey for a long time betwen 1950-1960.
Daring this ten years serrion, Turkey had seen benefts of
joing in Korean war with 4500 soldier with attendng NATO. The
leoder of Democratc Party, Adnan Menderes and his partys arm
was to follow a sensitive and peace ful political arguments in
Turkey and the world. After the they signed Irag and Badat pakt in
Middle East and Balkan Pact with Yugoslavia and Greek. By the
vay Turkey praved that they are the strategic ortak of NATO also
act like big brother of Middle East never theles life of Paktsdidnt
went for long time so Demokratc Party couldnt get succes in this
project.
The most disturbig subject of Demokratc Partys durng
their power was between Turkey, England and Grek but then
becane on nterastend problem with attendances of UN ndependent
Cybrus Republc had been fonded with Zurh and London pacts.
All of the big dreams of Democrat Partys when they were
muhalefet had been broken down gurng their ten years power.
Their economical waluaton programmes and demokracy project
had been feel dawn turned into pressure and rejme. In the nence
political slogan had dropped ts mask.
3
When the army got the power in 27 th May of 1960.

Democratc had last ts dreams and ihanet etmek ts slogans and
died manen and 27 th May revoluton of army killed it fiilen and ts
hukuksal death n 29 th September of 1960 with decson of
Fundamental Law Court, the party was closed.
ZET
19501960 ARASI TRK DI POLTKASI
4
Muharrem GM
Yksek Lisans Tezi
Tarih Anabilim Dal
Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Bilim Dal
Tez Danman: Prof. Dr. Mithat BAYDUR
Haziran 2006, 105 Sayfa.
kinci Dnya Savan Amerika Birleik Devletlerinin
ban ektii demokrasi cephesinin kazanmas ile Trkiye demokratik
lkeler iinde yer almak amacyla Atatrk zamannda iki defa
denenmesine ramen eitli nedenlerden dolay tam anlam ile baarl
olamad ok partili hayata geii bir kez daha denedi. Bunun
sonucunda Trk Siyasal hayatna 1946 ylnda giren Demokrat Parti
1950 ylndaki seimlerde oylarn byk ounluunu alarak tek
bana iktidar oldu. Trkiyeyi 1950-1960 arasnda on yl gibi uzun bir
sre ynetmeye alt.
Bu on yllk sre iinde Trk d politikasnda; nce 1950
ylnda Kore Savana 4500 kiilik asker ile katlan Trkiye, bu
savaa giriin meyvesini 1952 ubatnda NATOya dhil olmakla ald.
Demokrat Parti lideri Adnan Menderesin ve partisinin amac ite ve
dta haysiyetli, demokratik, bar bir politika izlemekti. Bunun iin
nce Balkanlarda, Yunanistan ve Yugoslavya ile Balkan Paktn sonra
Orta Douda Irak ile Badat Paktn imzalad. Bylelikle hem
mensubu olduu NATOnun en byk stratejik orta olduunu
kantlam hem de blgede aabey roln stlenmiti. Ancak Paktlarn
mrleri uzun olmad. Dolaysyla Demokrat Partide hayal krklna
urad.
Demokrat Partiyi on yllk iktidar boyunca en ok megul
eden konu Kbrs Sorunu idi. lk balarda ngiltere, Yunanistan ve
Trkiye arasndaki sorun zamanla uluslar aras arenaya tanm ve
BMin de araya girmesi ile Zrich ve Londra Antlamalar ile
Bamsz Kbrs Cumhuriyeti kurulmutu.
5
Demokrat Partinin muhalefette iken yaratt btn byk

hayaller on yllk iktidarnn sonucunda tamamen krlmt. ktisadi
refah enflasyon duvarna arpm, demokrasi vaatleri bir bask ve
zorbalk rejimine dnmt. Nihayet haysiyetli d politika slogan,
zamanla maskesini yznden drmt.
27 Mays 1960ta ordu iktidar ele ald zaman, Demokrat
Parti ideallerini yitirmi, vaatlerine ihanet etmi, zaten manen
lmt. 27 Mays hareketi onu fiilen ldrd. Hukuksal lm ise 29
Eyll 1960 tarihinde, Anakara Drdnc Asliye Hukuk
Mahkemesinin verdii kapatma karar ile gerekleti.
6
TEEKKR
almam srasnda bana rehber olduu iin tez
danmanm Sayn Hocam Prof. Dr. Mithat BAYDURa sonsuz
sayg ve teekkrlerimi sunarm.
Yksek Lisans renimime balamamda yardmc olan ve
renim sresince ders aldm bata Do. Dr. Behet Kemal
Yeilbursa hocam olmak zere, sayn hocalarm Prof. Dr. Yaar
AKBIYIKa, Do. Dr. Mustafa GENCERe, Yrd. Do. Dr. Levent
KAYAPINARa, Yrd. Do. Dr. Cemal AVCIya, Ara. Gr. mer
METNe, ayrca katklarndan dolay Nermin KILIa teekkr
ederim. Ayrca almalarm srasnda bana yardmc olan
ktphanede alan arkadam Ahmet Kahramana teekkr
ediyorum.
Nihayet benden maddi ve manevi desteini esirgemeyen
aileme minnettarm.
7
NDEKLER
ABSTRACT................................................................................................iii
ZET ..........................................................................................................v
THAF ........................................................................................................vii
TEEKKR...............................................................................................viii
NDEKLER ...........................................................................................ix
KISALTMALAR.........................................................................................xi
N SZ ......................................................................................................xii
GR ..........................................................................................................1
BLM I
SOUK SAVA DNEM
1.1. Souk Sava ve Uluslar aras Sistem: ift Kutupluluk ...................10
1.2. Trk - Amerikan likileri ...............................................................20
1.3 Trk Sovyet likileri ....................................................................25
1.4 Dnemin Trk Siyasal Hayat ve Demokrat Partinin Kuruluu ....29
BLM II
8
SSTEMLE BULUMA
2.1. Kore Sava ve Savaa Giri............................................................43
2.2. Trkiyenin NATOya Dahil Olmas...............................................49
BLM III
SSTEMDEK GREV VE BEKLENTLER
3.1. Souk Savan Orta Douya Kaymas ve Badat Pakt ..............55
BLM IV
KIBRIS SORUNU
4.1. Tarihsel Srete Kbrsn Konumu ve nemi...............................67
4.2. Kbrs Sorununun Ortaya k....................................................71
4.3. Ankarann Tepkisi ........................................................................75
4.4.Balkan Pakt.....................................................................................81
4.5. Londra Konferans ve 6/7 Eyll Olaylarnn Ortaya kmas ...85
SONU ...............................................................................................95
KAYNAKA .....................................................................................101
9
KISALTMALAR
ABD : Amerika Birleik Devletleri

a.g.e. : Ad geen eser
a.g.m. : Ad geen makale
BM : Birlemi Milletler
C. : Cilt
CHP : Cumhuriyet Halk Partisi
ev. : eviren
DP : Demokrat Parti
haz. : Hazrlayan
s. : Sayfa
S. : Say
TBMM : Trkiye Byk Millet Meclisi
T.C. : Trkiye Cumhuriyeti
yay. : Yaynlayan
N SZ
10
Bu almada, kinci Dnya Savan demokrasi taraftar

olan devletlerin kazanmas ile dta yeni oluan dnya dzeninde
yer arayan Trkiyenin ite ok partili hayata gemesinden sonra,
1950 ylnda iktidar olan Demokrat Partinin izlemi olduu d
politika irdelenmektedir.
Tez giri, drt ana blm, sonu ve kaynakadan
olumaktadr. Giri blmnde Trkiyenin Osmanldan itibaren
Batllama sreci ele alnm ve Demokrat Partinin de Batya
yneliinin sebeplerine deinilmitir.
Birinci blmde, sava sonras oluan yeni dzen ve
Trkiyenin bu yeni dzende iki byk devlet ile olan ilikileri ve
Demokrat Partinin iktidar oluu anlatlmaktadr. kinci blmde,
Kore Savana giri ve bu savan getirdii NATO yelii ve
sonular incelenmektedir. nc blmde, Demokrat Partinin
Orta Dou politikas ve bu politika sonucunda imzalanan Badat
Pakt ve paktn Trkiyenin ilikilerinde oynad role
deinilmekte, drdnce blmde ise Demokrat Partinin, Kbrs
politikas incelenmektedir.
Sonu blmnde ise Demokrat Partinin on yllk iktidar
dnemindeki d politikasnn genel deerlendirilmesi yaplmtr.
GR
D politika, gnlk hayatta ve literatrde sk sk kullanlan kavramlardan

biri olmasna ramen, kavramn anlam konusunda tam bir uzlama yoktur.
Gnlk hayatta d politika kavram, genellikle uluslar aras ilikiler kavram ile
e anlaml olarak kullanlrken; akademisyenler kavramn anlam konusunda farkl
grlere sahiptirler. D politika konusunda iki grup tanmlama vardr. Birinci
grup tanmlar, politika kavram zerinde younlar. Bu tanm yapanlara gre
d politika, devletin politika yapclarnn, uluslar aras sistemdeki dier devletler
veya uluslar aras aktrlere dnk olarak gelitirdii stratejiler, planl davran
kalplar ve hedefe ulama abalarnn btndr. Burada asl ama, bir politika
(policy), yani hedefler listesi tayin etmektir. kinci grup tanmlar, d politikann
d boyutu zerinde younlar. D devletin i egemenlik alan dnda kalan
btn uluslar aras alan, yani devletin kendisi dndaki btn devletleri veya
ortam ifade eder. D kavramnn nemi, onun devletin otoritesi ve yetkisi dnda
olmasndan kaynaklanr. Devlet kendi lkesi ierisinde meru yollardan her trl
politikay gelitirme ve uygulama gcne sahipken, dta byle bir frsata sahip
deildir. nk darda baka devletlerin egemenlii ve otoritesi mevcuttur. Bir
devletin d politikasn etkileyen, politik, sosyal, ekonomik ve normatif faktr
gibi birok faktrler vardr.1 Ancak d politika, ilgili ulus devletin yetkili
organlar tarafndan oluturulur, fakat d yani uluslar aras ortamda uygulanr. D
politika yapl itibari ile znde dier devlet politikalarna benzer. nk aynen
dier politikalar (rnein, salk, kltr, eitim vs.) gibi yrtme erki tarafndan
oluturulur. Fakat dier yandan, d politika zellii itibaryla i politikalardan
olduka farkl bir nitelik tar. D politika dier politikalardan farkl olarak,
devletin siyasi ve hukuki otorite alan dnda, yani uluslar aras ortamda
1 Fatih Karaosmanolu, nsan Haklar Amal Trk D Politikas: Bir Faktr Olarak Agit
nsan Haklar Normlar, 21. Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn
Datm, 2004, s.103.
uygulanr. Bu nitelii nedeniyle, d politika hem i politika srecini hem de
uluslar aras politika srecini kapsar.2
Her ne kadar Siyaset snrda durur dense de i politika ve d politika
birbirine sk skya alakaldr. Christopher Farrandsn vurgulad gibi D
politika sosyal bir hadisedir. Karar verici sekinlerin gc ve otoriteyi kullanrken
deerlerini, beklentilerini ve faraziyelerini ierisinde bulunduklar toplumdan
alrlar. Bu toplum demokratik izgide olabilir de olmayabilir de. te bu nedenle
d politikaya dair kararlar, i politik artlardan bamsz deildir ve bu artlardan
bire bir etkilenir. lkemizde yllarca i politikann d politika ile gerek
balants plralist bir yapnn eksiklii dolaysyla oluturulamad ya da ksmen
var olan balantlarda yine bu oulcu demokrasinin eksiklii dolaysyla i
politikann d politikaya yansmasna engel oldu. D politikamzda istikrar
salayan husus Osmanldan Cumhuriyete aktarlan ve devam ettirilen brokrasi
ve devlet gelenei olmutur.3 lkemizde zellikle kinci Dnya Savandan sonra
hkmetlerin ald kararlar daha ok toplumsal baskyla veya kontrolle
ekillenmitir. siyasi yaamda deiiklikler ve d evredeki deiiklikler
lkemizde i politika ile d politika arasnda ayrm yapmay zorlatrmtr.
imdi son yz elli ylmzda lke politikasnn hangi ynde seyrettiine
ksaca gz atalm. Bylelikle 19501960 arasnda Menderesin neden daha ok
Bat yanls bir d politika izlediini daha iyi anlam oluruz.
Tanzimat ile balayan Batllama hareketleri Osmanl Devletinin ayn
zamanda d politikasn da oluturmaktayd. Tanzimat, Osmanl Devletinde ve
toplum hayatnda yaklak iki yz yldan beri sregelen slahat eilim ve
giriimlerinin uygulamaya geirilmi nemli bir aamasn oluturmaktadr.
Tanzimatla birlikte Osmanl reform hareketi, ncekilerden farkl olarak nitelik,
yn, hz ve kapsam asndan byk bir deiiklik gsterdi. Bu hareketin etkileri
kendi dnemi ile de snrl kalmayp I. ve II. Merutiyet rejimlerini ve bir ok fikri
2 Ramazan Gzen, D Politika Nedir?, 21. Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal,
Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.3-4.
3 Selahaddin Bakan, Teoriler Inda D Politika, 21. Yzylda Trk D Politikas, ed.
dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.9-10.
ve siyasi hareketi ortaya kard gibi Trkiye Cumhuriyetinin temelini
oluturan kurum ve fikirlere de kaynaklk etti.4
Jn Trklerin, Osmanl Devletinin son yllarnda d politikada yanl
uygulamalar yannda Pan Osmanl, Pan Trk, Pan slm ve Batllama gibi
birbirleriyle elime halindeki akmlara balanmalar, Osmanl Devletini
maceralara srklemitir. Ancak Balkan Harplerinden sonra, yabanc unsurlarn
ounlukta bulunduklar lkelerin tasfiyesi zerine mparatorluk iinde Trkler
ounluk durumuna gelebilmilerdir. Birinci Dnya Savandan sonra
mparatorluk iinde Trklerin ounlukta bulunduu lkelerin paralanmas
zerine Mustafa Kemal, gemi hatalar tashih ederek, Trk unsurundan kurulu
milli bir devlet tekil etmek teebbsne girimitir.5
17 Aralk 1908de II. Merutiyet Meclisinin almalarna balamasyla
d politika kavram yeniden tartma platformuna ekilmitir. Bu dnemde
Osmanl Devleti ynetici eliti, daha nce uygulamaya alt denge politikasn
devam ettirmekle birlikte d dayanann hangi devlet olmas gerektii hususunda
farkl grleri tartmak zorunda kalmtr. ttihat ve Terakki Frkas daha ok
Almanya; Hrriyet ve tilf Frkas ise ngiltere-Fransa yanls bir politikann
tatbik edilmesinden yana olmulardr. Alman yanllarnn stnl ile sonulanan
bu politik tercihle Birinci Dnya Savana giren Osmanl Devleti, artk toprak
btnln koruma gayretine girecek, byk devletlerin yardmn beklemek
gibi dar bir hkmet politikasnn iine hapsolacaktr. Birinci Dnya Sava
yenilgisinden sonra balayan Milli Mcadele dneminde, iki ayr yapya dayanan
bir d politika takip edilmitir. lkedeki iki ballktan doan bu farkllk,
stanbul Hkmetinin mevcudiyetinin yan sra, Mustafa Kemal Paann
Anadoluya gemesi ile birlikte oluan Heyet-i Temsiliye ve daha sonra tesis
edilecek olan Ankara Hkmetinden kaynaklanmaktadr. stanbul Hkmetinin
takip ettii politika ngiltere ve mttefiklerine kar Milli Mcadele boyunca
teslimiyeti bir tarzda gelime gstermitir. stanbul Hkmetinin bu yolu tercih
etmesi Birinci Dnya Savandaki pozisyonunu affettirme amacna ynelikti.
4 Veysel K. Bilgi, Politika D Politika Etkileimi, 21. Yzylda Trk D Politikas,

ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.112.
5 Mehmet Gnlbol, Cem Sar, Atatrk ve Trkiyenin D Politikas (1919-1938), Ankara:
AKDTYK, Atatrk Aratrma Merkezi, 1997, s. 142.
Heyet-i Temsiliye bakan sfat ile Mustafa Kemal Paann takip ettii d
politika ise stanbuldakinden ok farkldr. Mustafa Kemal Paa, Milli Mcadele
hareketinin balamas ile birlikte ortaya koyduu d politikann temel esaslarn
Misak- Milliye dayandrmtr. Milli Mcadele hareketinin milli snrlara dayal
ve tam anlam ile bamsz bir devlet olmaktan baka bir ama tamadn aka
ortaya koymutur. Bu idealini gerekletirmeye alrken de batl devletler
arasndaki ekimelerden yararlanmay bilmitir. Ayrca byk devletlerin yeni bir
savaa rahatlkla giremeyeceklerini tespit ederek, Milli Mcadele dnemi boyunca
bu ve buna benzer durumlardan byk bir ustalkla yararlanmtr.6
1914- 1918 arasnda drt yl sren Birinci Dnya Sava sonunda 30
Ekim 1918de Limni limannda Agememnon gemisinde imzalan Mondros Atekes
Antlamasnn 7. maddesine dayanarak Trk topraklarnn tilaf Devletleri
tarafndan igal edilmesi ile 19 Mays 1919da balayan Ulusal Kurtulu Sava,
Lozan Antlamasnn imzalanmas ile 1923 ylnda sona ermitir. Mustafa
Kemalin Anadoluda giritii ulusal hareket Batl devletlere kar olmakla
beraber, Batl devlet anlayna kar deildi.7
Lozan Antlamas: Gen Trkiye devletinin Mustafa Kemal
nderliinde, Trk milletinin hem Osmanl Devletine ve onun prensiplerine, hem
de Osmanl Devleti ile i birlii iine girmi olan tilaf Devletlerine kar hukuki
olarak elde ettii ve bunu da siyasal bir belge ile tescil ettirdii bir antlamadr.8
Atatrk dnemi d politika gelimelerini, Milli Mcadele dnemi ve
Cumhuriyet dnemi (Lozan Antlamas sonras) olmak zere iki srete ele almak
en isabetli yoldur. Birinci ksmda yani milli mcadele devrindeki Trk D
Politikasnda sava ve diplomasinin birlikte yrtldn grmekteyiz. Bu
politika Trk ordularnn sava gcn arttrrken, dmanlarn tecavz ve
direnme glerini azaltyordu.9
Osmanlnn son yzylna damgasn vuran Tanzimat Ferman, Islahat
Ferman, I. ve II. Merutiyet gibi gelimeler, bat sermayesine alan kapdan
6 Semih Yaln, Atatrkn Milli D Siyaseti, Ankara: Berikan Yaynlar, 2000, s.2-3.
7 Gnlbol - Sar, a.g.e., s.3.
8 Vehbi Tanfer, 9 Eyll 1922-24 Temmuz 1923 tarihleri arasnda Trkiyenin Uluslararas
Alanda Hukuksal Ynden Kabul ve zlenen D Politikann zellikleri , Milli Mcadele Tarihi
Makaleler-, yay. haz. Berna Trkdoan, Atatrk Aratrma Merkezi Ankara 2002, s.399.
kapitalizm ile birlikte giren liberal Bat dncesinin sonular olarak kabul
edilebilir. Sz konusu Bat dncesinin son bir iki kuak Osmanl aydnn
derinden etkiledii aktr. Ulusal Bamszlk Savann kadrosu, bir baka
deyile Mustafa Kemal ve arkadalar bu kuan yeleridir. Bundan dolaydr ki
Mustafa Kemal Emperyalizmi yeneceiz derken Batnn ekonomik ve siyasi
dzenini reddetmeyip yalnzca Batnn ekonomik ve siyasal egemenliinden
kurtulmay amalamtr. Zor koullar iinde Mustafa Kemal baz devletler
arasndaki (zelikle Fransa ve ngiltere) elikileri krkleyerek diplomasi
alannda baar kazanm, bu baarsn cephedeki askeri baarlara eklemitir.
Ulusal bamszlk sava srasnda ok youn bir diplomatik trafik vardr.
Mustafa Kemal ve BMM, sadece askeri alanda deil, diplomasi alannda da byk
baarlar elde etmilerdir. ok ilgintir ki d politika konular BMMde en ince
ayrntlarna kadar grlm ve tartlm ve hatta tartmalar ok sertte
olmutur.10
Ankara Hkmeti, Lozan Bar grmelerine Osmanl Hkmetinin
katlmasn sakncal grdnden, 1 Kasm 1922 tarihinde kard bir yasa ile
Osmanl Saltanatna son verdiini btn dnyaya duyurmu ve Lozan Bar
grmelerinde Trk ulusunu temsil etmek hakknn sadece Ankara Hkmetine
ait olduunu duyurmutur.11
Ankara Hkmetini temsilen smet nn, Salk Bakan Rza Nur,
Hasan Saka, ayn zamanda 21 mavir, 2 basn maviri, 10 tercman bulunurken,
Reit Saffet Bey Genel Sekreter olarak katlm ve 24 Temmuz 1923 tarihinde
Lozan Antlamas imzalanmtr.12 Hatayn lkemize katlmas ve Boazlarda
egemenliimizin tesisi dnda Lozan Antlamasna aynen uyulmutur. Trkiye
bu anlama ile bamszln ve toprak btnln, hukuksal olarak btn
dnyaya tantmtr. Lozan Antlamasnn imzalanmasndan sonra, Trkiyenin
bar politikann en gzel rneini verdiini grmekteyiz.13
10 Nevin Yurdsever Ate, Cumhuriyet Dnemi Trk D Politikas ve Hkmet Programlar, 21.
Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.31-32.
11 Halil Metin, Trkiyenin Siyasi Tarihinde Ermeniler ve Ermeni Olaylar, stanbul: MEB
Yaynlar, 1997, s. 178.
13 Ahmet zgiray, Atatrk ve D Politika, nc Uluslar aras Atatrk Sempozyumu I,
Ankara: 1982, s. 220.
Lozan sonras Trk D Politikasnn temel amac: Bir yandan kendisine
yneltilebilecek her hangi bir d askeri mdahale olaslna kar etrafnda bir
ortak gvenlik sistemi kurmak, dier yandan da uluslar aras ilikilerde o srada
sren sorunlar bar yollardan zmek olmutur. Bu amala, Balkan Devletleri
ve Doulu devletler ile Dostluk ve Saldrmazlk antlamalar imzalanmtr.14
Lozandan sonra Trkiye, toplum hayatnda kkl deiiklikler yapan
nemli devrim ve kalknma hareketlerine girimiti. Bu hareketlerin baar ile
sonulanabilmesi iin yurt iinde olduu kadar milletler aras alanda da bar
iinde yaamaya ihtiya vard. Devrimlerin baarya ulamas ve elde dilen
olumlu sonularn devam ettirilebilmesi Trkiyenin btn devletlerle iyi
geinmesini gerektiriyordu. Bununla beraber, Trkiyenin bar bir d politikay
izlemek iin gsterdii abalar zaman zaman engellerle karlamt. Osmanl
Devleti, zamannda kapitlasyon rejimine alm bulunan byk devletler, yeni
Trk devleti ile tam eitlik ve bamszla dayanan esaslar iinde mnasebetlerde
bulunmakta glk ekmiler ve eitli bahanelerle Trkiyenin i ilerine
karmak teebbslerinde bulunmulardr. Bu teebbslerinde Trkiyenin
mukavemeti ile karlaan byk devletler, Lozan Antlamasn tasdik
etmeyeceklerini ileri srerek Trkiyeyi tehdit etmek yoluna dahi gitmilerdi.
Fakat uzun gecikmeden sonra, Mttefikler Lozan Antlamasn tasdik etmiler ve
antlama 6 Austos 1924te yrrle girmitir. Ancak byk devletlerin
Trkiyenin i ilerine karmak teebbsleri Lozan Antlamasnn tasdikinden
sonra da devam etmitir.15
Trkiye ve ngiltere ok uzun yllar savamalarna ramen Lozan
Antlamasnn imzalanmasndan sonra baz zlemeyen sorunlar dnda ksa
srede iyi ilikiler kurdular. Bunda Ankarann Lozan grmeleri srasnda
Boazlar sorunu ile ilgili olarak ngiltereye ok ciddi dnler vermesi ve
Boazlarn denetimini uluslar aras bir komisyona brakmasnn nemli bir pay
vard. Ancak, Ankarann bu tutumunun nedenlerinin banda Osmanl borlar
14Cemil Koak, Siyasal Tarih (1923-1950), Trkiye Tarihi 4 ada Trkiye 1908-1980 , ed. Sina
Akin, stanbul: Cem Yaynevi, 2000, s. 193.
15 Gnlbol Sar, a.g.e., s.56.
konusunda Fransaya kar ngilterenin desteini salamak ve Boazlar
konusunda da Sovyetler Birliinin paraleline dmemek arzusu vard.16
Gen cumhuriyet, halkn toplumsal yaamnda kkl, temelli
deiiklikleri gerektiren yeni dzenleme ve reform hareketlerini srdrrken,
dier yandan da uluslar aras alanda hem kiiliini kabul ettirmenin hem de iliki
de olduu lkelerle iyi geinmenin yollarn arad. Trkiye 19231932 yllar
arasnda tek tek Batl lkelerle Lozandan kalan sorunlar zmlemitir.
Sorunlarn zlmesi ile birlikte de Trkiyenin Bat karsnda duyduu
gvensizlik ortadan kalkacaktr. Bu tarihten sonra, Trkiye Sovyetler Birlii ile
dostluunu korurken, Batya da yaknlama abas iinde olacak, bunun ilk adm
olarak 1932 ylnda Sovyetler Birliini bilgilendirerek Milletler Cemiyetine ye
olacaktr. Zaten 1934 ylnda Sovyetler Birlii de bu cemiyete girecektir. Bir
yandan Bat ile yaknlarken, dier yandan da gvenlik rgtlerinin oluturulmas
iin abalayan Trkiye, 1934 ylnda Balkan Antantnn, 1937 ylnda da Sadabad
Paktnn iinde yer alacaktr. Trkiye ise 1930dan sonra bara dayal bir politika
takip etmi ve farkl bir geliim izgisi izlemekle birlikte Hatay sorunu da bu
dnemde zme kavumutur.17
Dneme geni bir perspektiften, uluslar aras ortamdan baktmzda ise,
Birinci Dnya Savann sonularndan memnun olmayan Batl lkelerin,
zellikle de talyann yaylmac revizyonist eilimleri gze arpar.18
Trkiye, kinci Dnya Sava arifesinde Batllar asndan gzden
karlabilecek bir konumda deildir. Almanyann yaylmac eilimleri
Trkiyeyi uzun sre rahatsz etmeyecektir. Ancak, 15 Ocak 1939 tarihinde
ekoslovakyann, Almanlarn yaad Sdetler blgesi dndaki yerleim
yerlerinin de igal edilmesi ile Hitlerin yaylmac politikas netleir. Bunun
hemen ardndan da 24 Austos 1939da Trkiyenin d politikasn alt st eden
Almanya-Sovyetler Birlii Dostluk ve Saldrmazlk Pakt imzalanr. Bunun
karsnda 19 Ekim 1939da Trk-ngiliz-Fransz ittifak imzalanr. Bu ittifak
Trkiyenin sava iindeki konumunu gstermekteydi. Yani Trkiye konumunu
16 Ate, a.g.m., s.33.

17 zgiray, a.g.m., s. 220.
18 Ate, a.g.m., s.34-35.
tarafszlk olarak belirlemekteydi. Bu konumunu da savan son gnlerine kadar
srdrmtr. Btn ekonomik skntlar ve siyasi basklara ramen lke sava
dnda kalmtr. Trkiyeyi sava dnda tutan, d politikay yrten ekibin
baarsnn altnda Mustafa Kemalin servenci olmaktan uzak, bar politika
izgisi yatmaktadr. Trkiyenin toprak btnln korumak, byk devletler
arasnda bir denge politikasn yrterek mmkn olmutur.19
Byk Britanya ile ittifak kurmasna ramen Trkiye, kinci Dnya
Sava boyunca byk bir dikkatle olaylarn gidiatn izleyerek tarafsz kald.
Parti evrelerinin fikri, savaanlarn durumuna gre deiiyordu ve Ocak 1943te
Stalingraddaki Nazi yenilgisine kadar Berlin, Ankarann tarafszlndan
yararland. Ancak savan gidiat mihver glerinin aleyhine geliirken
Trkiyede hakim evrelerin siyasal tutumlar ve siyasetleri de ayn ekilde
deiti.20
Uluslar aras sistemdeki bu kkl deiiklik lkelerin d politikalarna
yansrken, Trkiyenin d ilikilerinin yeniden dzenlenmesinde etkili olmutur.
Nitekim II. Dnya Savandan sonra Trkiyenin d politikasna egemen olan ve
ona istikamet veren esas unsur sava sonras Avrupa dengesinde meydana gelen
boluklardan yararlanan Sovyetler Birliinin Trkiye zerindeki istekleridir.21
Sava sonras iki kutuplu, uluslar aras sistemin oluumu ile Trkiye
Souk Savan tam ortasnda yer alacaktr. Trkiyenin sava srasnda
uygulad politika kendisini sava sonras yalnzla mahkm edecektir. Bu
yalnzln BM nin kurucu toplants olan San Franciscoda ciddi bir biimde
hissedecektir. Trkiye, Souk Savan taraflarndan biri olarak bat blounun bir
yesi olacaktr. Trkiyeyi batya yaklatran nedenlere baktmz da; Sava
sonras Sovyetler Birliinin talepleri bir neden ise, dier nemli neden ada
uygarlk olarak yalnz batnn kabul edilmesidir. nc neden ise, sava sonras
ekonomik kalknmasn gerekletirmek iin, Trkiyenin d yardma ihtiya
duymasdr. Sava sonras bat blou iinde yer alan Trkiye, 1950li yllarda
19 Ate, a.g.m., s.34-35.

20 Feroz Ahmad, Modern Trkiyenin Oluumu, ev. Yavuz Alogan, Ankara: Doruk Yaynevi,
2002, s.133.
21 Temuin Faik Ertan, Atatrk Sonras Trkiye, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, 5.b.,
ed. M.Dervi Klnkaya, Ankara: Siyasal Kitabevi, 2004, s. 434.
sava ekonomisi koullarnn yaratt ticaret burjuvazisi ile Anadoluda
palazlanan byk toprak sahiplerinin snfsal kkenini oluturduu Demokrat
Parti iktidarnda btn ulusal karlarn ABDnin karlar dorultusunda yeniden
tanmlayacaktr. 22
22 Ate, a.g.m., s.31-32.

BLM I
SOUK SAVA DNEM
1.1. Souk Sava ve Uluslar Aras Sistem: ift Kutupluluk
1918de biten Birinci Dnya Savandan, 1939da patlak veren kinci

Dnya Sava arasnda geen zaman, Avrupann ve sonra dnyann, bir byk
savatan baka bir savaa gidiini hazrlayan dnemdir. Birinci Dnya Savan
bitiren bar dzenlemelerinin iine baka bir byk sava karabilecek unsurlarn
nasl konduu, bunlarn savan kn nasl etkiledii, saldrgan devletlere kar
teki bar devletlerin etkili bir cephe oluturamadklar ve Avrupa devlet
adamlarnn yakn tehdit ve tehlikeler karsndaki aymazlklarn incelemek
herhalde ilgin olacaktr.23
Sistemden kaynaklanan nedenler zerinde duran bilim adamlar devletler
arasndaki savalarn nedenlerini uluslar aras sistemin yapsyla
ilikilendirmektedirler. Bununla beraber, sistemden kaynaklanan etkiler zerinde
duran yazarlar temelde konuya iki adan yaklamaktadrlar. Entegrasyon ve g
dalm.24 Bu g dalm bozukluu, Birinci Dnya Savann sonunda
imzalanan antlamalarn bir sonucu olarak ortaya kmtr.
kinci savan tohumlarn, temel olarak birincisini sonulandran ve bu tr
bir ykma bir daha asla msaade etmeyecei vurgulanan dzenlemelerde aramak
gerekir.25 lk nce, Birinci Dnya Savan bitiren bar antlamalarndaki
hakszlk ve adaletsizlikler, 1919u izleyen yllarn dnya politikasn byk lde
biimlendirmi ya da en azndan etkilemitir.26 Bu antlamalarn baz hkmlerinin,
yenilgiye urayan devletlere kar sreli bir takm kaytlar yklemi olmas idi.
23 Oral Sander, Siyasi Tarih 1918-1994, 8.b., Ankara: mge Kitapevi, 2000, s. 13.
24 Tayyar Ar, Uluslararas likiler ve D Politika, stanbul: Alfa Yaynlar, 2004, s. 432.
25 Baskn Oran, 19391945: Sava Kaosunda Trkiye, Greli zerklik 2, Trk D Politikas
Kurtulu Savandan Bugne Olaylar, Belgeler, Yorumlar, ed. Baskn Oran, stanbul: letiim
Yaynlar, 2003, s. 398.
26 Sander, a.g.e., s. 14.
Bunlarn banda da silahszlanma geliyordu.27 kinci olarak ngilterenin sava
ncesi dnemdeki denge politikasn sava sonrasnda srdrememesi de
Avrupadaki uluslar aras gelimeleri etkilemitir. ncs Birinci Dnya
Savandan sonra kurulan g dengesinin temel esi haline gelen ABDnin
Milletler Cemiyetine girmeyii ve Avrupa sorunlarndan uzak kal Avrupa
dzenini nemli bir gvenceden yoksun ve bugnn Birlemi Milletlerinin
ncs olan Milletler Cemiyetini gsz brakmtr. Bu gelime de g
dengesinin kolayca bozulmasna olanak vermi ve ngilterenin Avrupa
sorunlarnda bir denge unsuru olmasn engellemitir. Son olarak devrim yznden
Sovyetler Birliinin de Avrupadan greli olarak uzak kal iki sava aras
dnemini etkileyen bir unsur olmutur.28
ki sava aras dnem; Avrupada Versay Antlamasnn oluturduu
statkoyu korumaya aba harcayan ngiltere ve Fransann nclnde anti-
revizyonist devletler grubu ile, Versay Antlamasnn deitirilmesini amalayan ve
Almanya ile talyann nclk ettii devletler grubu arasndaki siyasal,
diplomatik, ekonomik, kltrel, ideolojik ve nihayet askeri mcadele tarihidir.29
ncelikle iki sava aras dnemde baat g olmak iin mcadele ierisinde olan
devletlerin genel durumlarna bakmak hem kinci Dnya Savann k
nedenlerini anlamak iin hem de sava sonras oluan yeni dnya dzenini anlamak
iin daha iyi bilgiler verecektir.
ki sava aras dnemde, byk devletlerin 1920lerin ksa ekonomik
canllk havas iinde pek duyulmayan nemli skntlar vard. Almanyann Versay
Antlamalar ile kolu kanad krlm, toprak kayplarna uram,
silahszlandrlm, deyemeyecei tamirat borcu yklenmi ve Avrupa devletler
topluluu arasna bile alnmamt. talya, 1922 faist devriminden sonra yaygn ve
sert i mcadelelere sahne oldu. Akdenizde ve Avrupada hsl olan deimelerden
honut deildi. talya yava yava malup devletlerin yanna doru kaymakta idi. 30
talya, Mussolininin proleter ulus kavram iinde anlatmn bulan bir eziklik ve
27Abdlahat Akin, Atatrkn D Politika lkeleri ve Diplomasisi, Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve
Tarih Yksek Kurumu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1991, s. 159.
28 Sander, a.g.e., s. 14.
29 Koak, a.g.m., s. 195.
30 Akin, a.g.e., s. 160.
ekonomik bunalm iindeydi. Uzakdouda gl Japonya, ABD ve ngiliz
mparatorluunun gc arasnda ezilmekteydi.31 Toprak ve hammadde sknts
eken Japonya 1931de ine saldrd ve daha sonra da gneye doru Manuryay
igale balad.32 Sovyetler Birlii, Brest-Litovsk Antlamalar ile yitirdii topraklar
unutamyordu. ngilterenin deniz stnln srdrme, Fransann ise
Almanyaya kar gvenlik endieleri giderek artan bir biimde srmekteydi.33
Fransa Avrupadaki 1919 dzeninin korunmasn isteyen muhafazakr
Avrupa devletlerinin banda bulunuyordu. Fransann genel olarak Avrupann
kk devletleri zerindeki nfuzu artmt.34
Birinci Dnya Savann ykmndan tm kazan ve birikimlerini
kaybederek kan tketicilerin azalan talepleri sonucu ekonomiler iflastan
kurtulmak iin darda yeni pazarlar aramak zorunda kalmlard.35 1920lerin
canl ve istikrarl havas 1929da balayan dnya ekonomik bunalm ile sona
erince devletlerin skntlar su yzne kt. Dnya ticaretinde d, isizlik ve
para deerlerindeki art ve dlerle simgelenen bu bunalmla karlaan devletler
kendi ulusal ekonomik sistemlerine dndler. Amerika 1929 bunalmyla ilk maddi
afetiyle kar karya kalmtr. Bunun etkilerini zerinden atarak ileyebilmesi iin
ok daha byk bir refah dzeyine kmas yetmemitir.36
Almanya ekonomisini 1931de markn serbest dviz durumuna son
vererek uluslar aras ticaretini takas temeline dayad.37 Faist talya Dou
Akdenizde saldrgan bir tutum ierisine girdi. 38 Serbest ticaretin ana yurdu saylan
ngiltere 1932de kendini ve smrgelerini, koruyucu gmrk duvarlar ile evirdi.
1933de yeniden bakan seilen Roosevelt dolarn deerini drerek teki lkeleri
dikkate almayan ekonomik reformlarda bulundu. Kapal bir ekonomik sisteme
31 Mim Kemal ke Erol Mtercimler, Yalnzlktan Saygnla Demokrat Partinin D

Politikas, Ankara: Demokratlar Kulb Yaynlar, 2000, s. 14.
32 Mustafa Aydn, kinci Dnya Sava ve Trkiye 19391945, Trk D Politikas Kurtulu
Savandan Bugne Olaylar, Belgeler, Yorumlar, ed. Baskn Oran, stanbul: letiim Yaynlar,
2003, s. 404.
33 Sander, a.g.e., s. 102.
34 Akin, a.g.e., s.161.
35 Aydn, a.g.m., s. 401.
36 Fernard Braudel, Uygarlklarn Grameri, ev. Mehmet Ali Klbay, 2.b. Ankara: mge, 2001, s.
497- 498.
37 Sander, a.g.e., s. 103.
38 Rfat Uarol, Siyasi Tarih (1789-1994), 4.b., stanbul: Filiz Kitabevi, 1995, s. 490.
sahip Sovyetler Birlii bile ekonomik bunalmn etkisinden kurtulamad. Stalin,
1929dan itibaren endstrilemeye girimi, bunu eldeki olanaklarla yrtm,
karlalan glklerden sonra, bilinen baarlar elde etmitir.39
Byle bir ortamda ancak ABD, ngiltere ve Fransa sktklar zaman
yalnz kendi kaynaklarna dayanabilecek durumdayd. Ama endstrilemi devletler
olmakla birlikte Almanya ile Japonya kendi kendilerine yetemiyorlard.40
1930lu yllarn ikinci yarsnda bu mcadele hzlanmaktadr. talya,
Almanyadan ald destek ile 3 Ekim 1935te Habeistan igale balam, 9
Mays 1936da ilhak etmitir. Milletler Cemiyetinin talyaya kar ald nlemler
baarl olamamtr. Bylece uluslar aras bar koruyacak bir st organn grevini
yapamayaca ortaya kmtr.41
Atatrk, dnya devletlerinin bu tutumlarn gz nne alarak Avrupann
genel bir savaa doru yneldiini fark etmi, durumdan faydalanmak iin blgesel
paktlar kurarak snr gvenliini garanti altna almaya almtr. Bu amala nce
Avrupann yumuak karn diye tabir edilen Balkanlarda Trkiyenin karlarn n
plana alarak Balkan Devletleri ile Balkan ttifaknn, ardndan da dou snrlarn
gvence altna almak iin Sadabad Paktnn imzalanmasn salamtr.42
Sosyo-ekonomik bir dzen olarak emperyalizmi de bu savan nemli bir
paras sayabiliriz. nk Birinci Dnya Savanda olduu gibi kinci Dnya
Savanda da emperyalist bloun atmas sz konusudur. Bu emperyalist bloklar
arasndaki elikiler kesinletike dnya yeni bir savaa doru srkleniyordu.43
Yaamsal ham madde ihtiyalarn uluslar aras ticarete konan engeller
yznden normal ticaretle salayamyorlard. Yani iki devlette teki byk
devletler gibi kendi ekonomik imparatorluklarn kurmak durumundayd. Japonya
en basit yolu seerek askeri gcn nce Manurya sonrada in kylarna doru
geniletti. 1930larda hala Versailles zincirleri ile bal bulunan Almanya iin bu
39 Braudel, a.g.e., s. 594.

40 Sander, a.g.e., s. 103.
41 Koak, a.g.m., s.196.
42 Erik Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, ev.Yasemin Saner Gnen, 15.b., stanbul:
letiim Yaynlar, 2003, s. 294.
43 V.Sipols, M.Haalamof, kinci Dnya Savann Nedenleri, ev. zzet Yaar, stanbul: Aa olu
Yaynevi, 1975, s.14.
uluslar aras ekonomik bunalmdan k yolu yoktu. te kinci Dnya Sava
ncesi yllarn temelinde yatan elikiler bunlardr.44
Hitler, Ben Avrupann son ansym, Avrupa kendi birliini nceden
alnm kararlar ve reformlarla yapamazd. Bu ktann milletleri birlik yolunda
cazibe ve ikna gayretleri ile fethedilemezdi. Ona sahip olmak iin ona saldrmak
lazmd diyerek45 1 Eyll 1939 gn Polonyaya saldrmasyla kinci Dnya
Savan balattnda,46 Sovyetlerde emperyalist emellerini gerekletirmek
frsatndan faydalanmak ve 23 Austos Paktnn kendilerine ayrd parsay ele
geirmek iin harekete gemiti.47
Alman silahl kuvvetlerinin Polonya harekt Hitler iin tam bir g
gsterisi oldu. Onun bask yapt her hkmetin gc krlmaya balad. Rusya,
Hitler ile yapt gizli antlama gerei Polonyaya dou snrndan girdi. 48
Sovyetlerin Polonyaya girmesi Trkiyeyi de endielendirmeye balad.
Dnyann tank olduu ikinci byk savatan sonra ise, uluslar aras
sistemin 20. yzyln tam yarsnda alnan fotorafnda gze arpan ilk zellii
muhakkak ki, milletlerin iki hasm kampa blnm olmalardr. Evet, kinci
Dnya Savann cepheleri 1945te susmu; arpan saflar zlm ve Nazi
Almanyas ile Japon mparatorluu tarihe mal olmutur. Ancak tohumlar, galip
mttefikler arasnda daha savan son yllarnda atlan rekabet sonucu, Dnya
politikasnn iki kutuplu bir ehreye brnmesi uzun srmemitir. Bir yanda Rus
milli gcyle evrensel olma iddiasndaki bir ideolojinin-Marksizm/Leninizm-
birleiminden oluan bir odak dier yanda Amerikann ban ektii ve kendisini
Hr Dnya olarak takdim eden koalisyon.49
kinci Dnya Savandan sonraki uluslar aras ortam nceki dnemden
farkl olmu, bu farkllk sadece uluslar aras ilikiler asndan deil toplumlarn
yaantlar bakmndan da dikkat ekici bir nitelie kavumutur.50
44 Sander, a.g.e., s. 104.
45 Adolf Hitler, Siyasi Vasiyetim, ev. Kamil Turan, stanbul: Bilge Karnca Yaynlar, 2002, s.89.
46 Aydn, a.g.m.,, s. 399.
47 Fahir Armaolu, 20.Yzyl Siyasi Tarihi (1914-1995), 14.b., stanbul: Alkm Kitabevi, 2004,
s.361.
48 A. Baer Kafaolu, Varlk Vergisi Gerei, stanbul: Kaynak Yaynlar, 2002, s. 17.
49 ke Mtercimler, a.g.e., s. 15.
50 Mustafa Balcolu, Cumhuriyet Dnemi Trk D Politikas, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi II,
Durmu Yaln vd., Ankara: AKDTYK, Atatrk Aratrma Merkezi, 2004, s. 461.
Avrupann bir g merkezi olarak dnya politika sahnesinden
ekilmesinden sonra dnya en az yirmi yl kesin izgiyle ABD ve Sovyetler
Birliinin erevesinde iki kutuplu bir nitelik kazand. kinci Dnya Savanda
Hitler Almanyas ile Mussolini talyasn dize getiren gler ngiltere ya da Fransa
deil, ABD ile Sovyetler Birlii idi. Sava sonrasndan 1970lere kadar uluslar
aras ilikilerin tarihini, ABD ile Sovyetler Birliinin yeryznde baat g olmak
iin gsterdikleri abalar olarak nitelemek gereki bir genelleme olacaktr.
Savatan her bakmdan zararl kan Avrupa devletleri bu iki sper devletin
evresinde kmelenecektir. Souk Sava diye ksaltarak anlattmz bu yeni
durum aktif etkisini yirmi yl kadar srdrmtr. Bugn bile tm belirtilerin
ortadan kalktn syleyemeyiz.51
En basit anlamyla souk sava, kinci Dnya Savandan sonra savatan
galip km iki byk devlet ve bu devletlerin evresinde kmelenmi kk
devletler arasndaki anlamazlk ve atmann dorudan birbirine kar silah
kullanmadan srdrld belirli bir tarihsel dneme verilen addr. Ancak uluslar
aras ilikiler uzmanlar bu olguyu daha belirgin bir biime sokan aklamalar
getirmektedirler. rnein, bir tanma gre souk sava: ki blok arasndaki
ilikilerde, bloklarn ve yelerin davranlarn denetlemeye ynelik taraflarca
benimsenmi kurallarn bulunmad ve ilikilerde tamamyla gce dayanan
davranlarn baat olduu bir dnemdir. Souk sava, ayn zamanda lkeler
arasnda anlama kurallar yaratlmasna ve ilikilerin bir dzen iinde gcn
snrlanarak yrtlmesine olanak salayacak temel yntem olan diplomasinin iki
blok arasnda hemen hemen ortadan kalkt bir dnemdi.52
Savan hemen ertesinden itibaren Amerikallar diplomaside gce dayal
bir dile mracaat edebilecekleri drt kapma noktasnda Sovyetlerle kar karya
gelmilerdi. ran, Yunanistan, Berlin ve Trkiye... ran savata askeri konjonktr
gerei Ruslar ve ngilizlerce igal edilmiti. Ancak 1942de taraflarca yaplan
anlamaya gre, bu kuvvetler arpmalarn kesilmesinden sonra geri
ekileceklerdi. Sovyetler byle bir taahhde uymad gibi kendine bal glerle
lkede ayrlkl kkrtmlard. Berlin ise bilindii gibi Nazi Almanyasnn
51 Sander, a.g.e., s. 181.

52 Sander, a.g.e., s. 182.
bakentiydi. Buras Sovyet igal blgesinde bulunmasna ramen btn
mttefiklerin bu kentte karargh vard. Sovyetler gerek Batllar Berlinden
tamamyla karabilmek, gerek kendi blgelerinde istedikleri rejimi oturtabilmek
iin mttefiklere zorluklar karmaya baladlar. Sonunda bir duvarla Berlinden
balayarak Almanyay fiilen ikiye bldler. Bu fiili durum ileride iki Almanya
cumhuriyeti olarak hukuki bir gelimeyi de yaratacaktr. Berline Batllar
sokmamaya kararl gzkyorlard. Batllar buna karlk, 1949 ubatnda kendi
blgeleri ile Sovyet igal blgesi arasndaki snrlara abluka uygulayp, her trl
temas kesince, Sovyetler de 1949 Maysnda Berlin ablukasn kaldrmak zorunda
kaldlar. Bylece Bat Almanya ile Bat Berlin arasnda kara ulam tekrar
balad.53
Souk Savan menziline giren noktalardan biride Trkiye idi.
smet nn, cumhurbakan seilerek yeniden iktidara getii srada bir
byk savan yaknda kabileceini tahmin ediyordu. Asl sorun, savan kp
kmayaca deil, fakat ne zaman nerede ve nasl kacayd. nn, bir sava
annda Trkiyenin gvenliinin ancak talya ve mttefiki Almanya tarafndan
tehdit edilebilecei grndeydi. Bu tehdidi nlemek iin, lkenin Batl
mttefiklerin yannda, mihvere kar olan, iinde henz Sovyetler Birliinin de
bulunduu, devletler grubuna katlmas gerektiini dnyordu. Yani izlenmesi
gereken yol Mihverin Avrupada ve Balkanlarda yaylma arzularna kar Batl
mttefikler ile Sovyetler Birliinin grnrde kurmaya altklar bloa katlmak
ve bloun kurulmasna katkda bulunmak.54
Trkiye asndan souk sava aslnda 1939 ylnda balamtr. nk
savan balamas ile Sovyetler Birlii Trkiyeye kar politikasn deitirmi ve
bir kez daha Trk boazlar zerinde hak talebinde bulunmutu. 55 Trkiyenin
temel endiesi ulusal egemenliine ve toprak btnlne zarar gelmeden bu
badireyi en gvenli ekilde atlatabilmekti.56 Trkiye, kinci Dnya Savann son
ylna kadar sava d kalmaya gayret gstermitir. Fakat Trkiye, savaan kart
53 ke Mtercimler, a.g.e., s.16.

54 Koak, a.g.m., s.197-198.
55 Abdulkadir Bahariek , Souk Savan Sona Ermesinin Trk D Politikas zerindeki
Etkileri, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.61.
56 Aydn, a.g.m., s. 399.
gruplar zellikle ABD, ngiltere ve Sovyetler Birlii tarafndan (l davet)57
gemite imzaladklar ikili anlamalara dayanarak kendi saflarnda savaa girmeye
zorlanmtr. zellikle ngiltere, Trkiyenin mttefikler arasnda savaa
katlabilmesini salamak iin ok aba sarf etmitir.58
Churchill, 31 Ocak 1941 tarihinde cumhurbakan smet nnye bir
mektup gndererek Almanyann ilerlemesini durdurmak amac ile ngiliz
uaklarn ve uaksavar toplarn Trkiyeye gndermeyi nerdi. Trkiye sava d
kalma politikasn devam ettirebilmek amacyla ngilterenin bu isteini geri
evirdi. Ancak ngiltere bu isteinde kararl grnyordu. ngiltere Babakan
Eden, 26 ubat tarihinde Ankara ziyaretinde Almanyann Yunanistana saldrmas
durumunda Trkiyenin Almanyaya sava amasn istedi. Trkiye bu istei yine
reddetti.59 Trkiye zerindeki basklar 1943 ylnn son aylarnda daha da artt.
zellikle Tahran konferansnda Churchillin Trkiyenin savaa katlmas
konusunda l daveti reddettii takdirde, ngiltere Hkmeti artk Trkiyenin
toprak btnl ve boazlardaki haklar konusunda ilgi gstermeyeceini ve bu
konuyla ilgilenmeyeceini ifade etti.60
Trkiye yaygn olan kannn aksine sava sresince tarafsz kalm
deildir, nk savaan gruplardan biriyle, yani ngiltere ve Fransa ile ittifak
imzalam bulunuyordu. Bata Cumhurbakan smet nn olmak zere, Trk d
politikasn yrtenler savan ar koullar altnda Trkiyeyi sava d brakmay
baarmlardr.61 Trkiye savan bandan itibaren savan aktif etkisinden uzakta
tarafl bir politika izlemitir.62 Bylece Trkiye, sava sonras dneme, savan
korkun saylacak ykntlarna uramadan girmiti. Trk d politikasndaki bu
baarnn nemli nedenlerinden biri, devleti ynetenlerin Birinci Dnya Savanda
Osmanl Devletini savaa sokup sonunda devleti ykan gelimeleri iyi
deerlendirmeleri ve yakn tarihten ders alarak ayn hatalar tekrarlamamalardr.
57 Sander, a.g.e., s.133.
58 A.Suat Bilge, Kbrs Uyumazl ve Trkiye-Sovyetler Birlii likileri, Olaylarla Trk D
Politikas, ed. Mehmet Gnl bol, Ankara: Siyasal Kitabevi, 1993, s.339.
59 Onur ymen, Silahsz Sava, Bir Mcadele sanat Olarak Diplomasi, 4.b., stanbul: Remzi
Kitabevi, 2003, s. 82.
60 Taner Timur, Trkiyede ok Partili Hayata Gei, Ankara: mge Kitabevi, 2003, s. 53.
61 Sander, a.g.e., s. 132.
62 Ahmet Yeil, Trkiyede ok Partili Siyasi Hayata Gei, 2.b., Ankara: Kltr Bakanl, 2001,
s. 18.
kincisi, Atatrkn tedbirli ve bar politika geleneini srdrme gayretleridir.63
Ancak sava d durumu srdrmek gittike zorlamaktayd. nnnn
cumhurbakanl kinci Dnya Sava ile ayn dneme rastlamt ve nnnn en
byk baars gelen basklara ramen Trkiyenin savataki tarafszln korumak
oldu. nn bunu bir vn kayna olarak savatan sonra srekli kullanacaktr. 64
Cumhurbakan, 1 Kasmda TBMMyi a konumasnda Gittike iddetlenen
dmanlk havas iinde her gn biraz daha sinirlenen taraflar arasnda, tarafszlk
politikasn yrtmek hkmet iin ok yorucu olmaktadr demekteydi. stelik
Sovyetler Birlii 1942 Kasmnda Alman ilerlemesini Stalingradda durdurup
savata stn bir duruma getikten sonra Trkiyeye kar sert bir politika izlemeye
balad. Trkiyenin sava d politikas Sovyet basnnn eletirilerine konu oldu
ve ilikiler gerginleti. Almanyann sava alanlarnda yenilgisi ile Trkiye
zerinde Alman tehlikesi kalkm ama bunun yerine Sovyet tehlikesi gemiti.
Trkiye asndan Avrupada bir Alman zaferi kadar bir Sovyet zaferinin de ciddi
sonular olurdu.65
kinci Dnya Savandan sonra ulusuluun entegrasyon ya da
revizyonizm ideolojisi olarak ilevini yitirdiine tank oluyoruz. 66 Churchillin
ifadesi ile Avrupay ikiye blen demir perdenin teekkl ile iki kutuplu bir dnya
dengesinden bahsedilebilirdi. Yani mttefikler arasnda iki gr ortaya km, bu
grler de dnyay iki kampa ayrmt.67 Biri ABDnin liderliini yapt, Avrupa
Devletlerinin bunu izledii liberal demokrasi kutbu, dier tarafta Sovyetlerin ba
ektii komnist kutup.68 Amerikan hegemonyasnn altn yllar bir yandan sava
sonrasnda, liberal dnce ve deerlerin Bat Avrupa ve byk lde de nc
Dnya lkeleri elitlerince benimsendii; te yandan bunlar reddeden kar kampn
etkin biimde evrelendii dneme denk dmektedir. ABD, bu dnemde uluslar
aras sistemde lider olma yolunda hzla ilerlemektedir.69 Ksacas kurallar
63 Sander, a.g.e., s. 132.
64 Ahmad, a.g.e., s.136.
65 Sander, a.g.e., s. 138.
66 brahim Canpolat, Avrupa Birlii ve Trkiye, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal,
Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.187.
67 Murat Ylmaz, Medeniyetler atmasna Giri, Medeniyetler atmas, der. Murat Ylmaz,
7.b., Ankara: Vadi Yaynlar, 2002, s. 14.
68 Ouz nal, Trkiyede Demokrasinin Douu, stanbul: 1994, s.123.
69 Burcu Bostanolu, Trkiye ABD likilerinin Politikas Kuram ve Siyasa, Ankara: mge Yaynlar,
oluturacak ve iletecek diplomasi yerini g ilikilerine brakmt. Geri kart
blok yeleri arasnda diplomatik ilikiler vard ve her iki blok yelerinin kar
tarafta diplomatlar bulunuyordu, ama diplomasi bir yntem olarak gerek ilevini
yitirmiti. te bloklar arasndaki bu g ilikisi ve karklk ortam kinci Dnya
Sava sonras dneminin ilk yirmi ylnn temel zelliidir.70
ki kutuplu cepheleme teorisi Amerika Birleik Devletlerine bir yandan
uygun geliyordu. nk bu teori gerekte Amerikann Bat dnyasndaki
rakiplerinin ve muhaliflerinin saf d braklmasn ieriyordu. Dier yandan ise
Amerikann SSCB ile cephelemesi srasnda Amerikann ynetici evrelerinin
katlanmaya hazr olduklar ve i ekonomik faaliyette gerekli kaynaklar bakmndan
Amerika kapitalizminin uzun dnemli gerekliliklerinin izin verilebilecei abalara
kyasla ok daha ar abalar gerekiyordu. Bylece, dnya apndaki ilikilerde
Amerikaya serbestiyet kazandrmak iin Avrupada ve eer mmkn olursa
Asyada anti-Sovyet bir g dengesinin yeniden kurulabilmesi daha balangtan
itibaren Amerikann temel stratejik hedefi oldu.71
kinci Dnya Savann mttefiklerin, yani demokrasi cephesinin zaferi
ile sonulanmas, btn dnyada tek partili diktatrlk ynetimine dayanan siyasal
sistemlerin gzden dmesi ile serbest seime dayanan liberal demokrasilerin
yannda yer almak isteyen lkeler kendi sistemlerini bu adan yeniden gzden
geirmek zorunda kaldlar. Bu bir anlamda sava sonrasndan gnmze dek sren
demokrasi patlamasyd.72Artk her tarafndan atrdayan faist imparatorluklarn
yklmas ile meydana gelecek bolukta iyi bir yer kapabilmek iin, byk devletler
yar haline girdiler. 1945 ylnn yeni dzeni yaratmadaki rol bloklar politikasnn
domas ile bitmiyor, belki ondan da nemli olmak zere, nc Dnya
lkelerinin hzla uyanlarna sahne oluyordu. Bloklarn ekillendii, souk savan
balad, geri kalm lkelerin ba kaldrd, ksaca yeni dzenin temellerinin
atld bu hengmeyi, btn lkeler gibi Trkiyede merak ve endie iinde
izlemekteydi. lkenin ynetici sekinleri ve Milli ef smet nn, bu yeni dzene
1999, s. 222.
70 Sander, a.g.e., s. 202.
71 Genrikh Trefimenko, Amerikan Sava Stratejileri, ev: Levent Ouz, stanbul: Pencere Yaynlar,
1997, s. 51.
72 Koak, a.g.m., s. 178.
uymaya alyorlard. Bulduklar are ikili idi. Bir yandan emperyalist glere
yanamak, te yandan memleket iinde biimsel bir demokrasi dzeni kurmak.73
1.2. Trk - Amerikan likileri
Trk-Amerikan ilikilerinin kkeni, Osmanl dnemine rastlar. Bu

dnemde ABD, Monroe Doktrini ile ktasnda yalnzclk siyasetini benimsemesine
ramen, dier denizar lkeler gibi Osmanl Trkiyesi ile de temas olmutur.
Siyasi ilikiler snrl fakat iktisadi ilikiler giderek younlayordu. 74 1830da
imzalanan Ticaret ve Seyr- Sefain Antlamasyla ticari ve siyasi ilikilerin
hukuksal erevesi izilmiti. Bu antlamayla Osmanl Devleti, ABDye en ok
gzetilen ulus stats vermiti.75
Milli mcadele dneminde gerek Trkiyede bulunan Amerikan Yksek
Komiseri Amiral Mark L.Biristoln gerekse lkeye gelen Amerikan aratrma
heyetlerinin -Hardbord ve King- Crane Trkiye lehine gzlem ve raporlar
ABDdeki Trk aleyhtar Yunan, Ermeni ve Arap lobilerinin propagandas kadar
etkili olmayacak ve ynetim bir trl yeni Trkiyeyi kabullenmeye
yanamayacaktr. Amerikada Trk dmanl kampanyasn yrtenler,
Washington ile Ankara arasnda Trk Kurtulu Savandan sonra dzenli
diplomatik mnasebetlerin kurulmasn da engelleyeceklerdir. Yeni Trkiye,
Lausanneda Birinci Dnya Savann galipleriyle bir antlama yaparak, bar
yolunu aar. ABDde Lozandaki gzlemcisi aracyla Ankara ile ayr bar
kapsn aralar.76
kinci Dnya Sava srasnda ise ABD, Trkiyenin savaa sokulup
sokulmamas konusundaki giriimleri ngiltereye brakmtr. Bunun dnda
Washington dn Verme ve Kiralama Kanunu erevesinde Trkiyeye bir
73 Cem Eroul, Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi, 4.b., Ankara: mge Yaynevi, 2003, s.17-19.
75 ar Erhan, Trk ABD likilerinin Mantksal erevesi, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed.
dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s. 140.
miktar askeri yardm yapmtr. Savan sonuna doru Trkiyenin iine dm
olduu yalnzlk girdabnda, ABDnin yardmnn gelmesi de hayli gecikecektir. 9
Mart 1945te SSCB Hkmeti, Trkiyeye bir nota vererek 1925 tarihli Dostluk ve
Saldrmazlk Antlamasn yenilemek istemediini bildirecekti. Moskova, Trk
Sovyet snrnda ve Boazlarda kendi lehine baz dzenlemeler istiyordu. Ankara
bu taleplerin SSCBnin Trkiye zerindeki yaylmacl iin bir bahane olduuna
inanyordu.77
kinci Dnya Savan demokrasi cephesinin kazanmas ile Trkiyede
tercihini yapmak istiyordu. Amerika, kapitalist demokrasiye geerken ngiltere ve
Fransadan farkl bir yol izlemiti. Bu yollar arasndaki fark Amerikann bu yola
daha ge girmesinden kaynaklanmaktadr.78
Trk Amerikan ilikilerinin boyutlarndaki asl canlanma sava sonrasnda
olumakta olan Souk Sava ortamna paralel olarak ortaya kt.79
ABD ile Trkiye arasndaki iliki stratejik ortaklk olarak
adlandrlabilecek bir seviyeye ykseldi. Bu sonucun olumasnda yeni dnemde
bir taraftan ABDnin Trkiyeden, dier taraftan Trkiyenin de ABDden
beklentileri belirleyici oldu.80
Trkiye konusu, ngilterenin teebbs ile Mttefikler arasnda Postdam
Grmelerinde gndeme gelir. 17 Temmuz ve 2 Austos 1945 aras yaplan
konferansta Churchillin Rusyann boazlarda bir s sahibi olmasna Mttefiklerin
raz olmayacana dair kna, Trumann katlmasna ramen Bakan yine de
SSCBnin Trkiyeden Dou Anadoluya ynelik toprak isteklerinin yalnzca bu
iki devleti ilgilendirdii kanaatini tekrarlamaktan kanmayacaktr. Stalin
taleplerinde srar edince Trkiye konusu Postdamda kesin bir sonuca balanamaz.
Souk Savan giderek younluk kazanmas zerine Amerikan tutumu deiecek
ve boazlar zerindeki tavr Trk tezlerine yakn bir izgiye gelecektir.81

78 Barrngton Moore. Jr, Diktatrln ve Demokrasinin Toplumsal Kkenleri, ev.irin Tekeli-
Alaettin enel, 2.b. Ankara: mge Yaynevi, 2003, s. 150.
79 Erhan, Trk-ABD likilerinin..., s.141.
80 dris Bal,Trkiye ABD likileri ve 2003 Irak Savann Getirdikleri, 21.Yzylda Trk D
Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.152.
81ar Erhan, Trk Amerikan likilerinin Tarihsel Kkeni, Ankara: mge Yaynlar, 2001, s. 17.
Sovyetler Birliinin davranlarnn tehlikeli bir hal almas zerine Trk
Hkmeti bu devlete kar ABD ve ngilterenin desteini kazanmak iin
giriimlerde bulunmu, bu giriimler zerine ABD, Trkiyeye verdii cevapta,
meselenin artk Trk - Sovyet ilikileri alann am ve Amerikan Hkmetinin
ihlaline izin vermeyecei Birlemi Milletler Yasas alanna intikal etmi
bulunduunu belirtmitir. Bu cevap Trk yetkilileri tarafndan Amerikann
Trkiyeye kar gstermeye balad fiili ilginin ilk kesin iareti saylmtr.82
Sovyetlerin Trkiye zerindeki basklarna kar, ABDnin tutum
deitirerek Trkiyenin yannda yer aldn gsteren ilk iaret 1946 Mart aynda
gelir. ABD Washingtonda len Trkiye byk elisi Mnir Ertegnn cenazesini
Sovyetlerin gz diktikleri Boazlara Missouri zrhl gemisi ile gndererek
Trkiyenin yalnz olmad,83 Trk boazlarnn statsnn kendi rzas alnmadan
deitirilemeyecei mesajn veriyordu.84 Bu ABDnin resmen verdii ilk
destektir.85 ABD, Sovyetlere verdii bir notada Trkiye yannda yer aldn kar
tarafa aka belirtmitir. Nitekim, bu tavr ksa bir sre sonra Truman Doktrini ile
global ve resmi bir mahiyet kazanacaktr.86
Moskova, anlamann yenilebilmesi iin Montr Szlemesinin
Sovyetlerin Trk boazlarnn savunmasna katlmasn salayacak biimde
deitirilmesini istiyordu.87
ABD Bakan Truman, 12 Mart 1947de Dnyann kar karya olduu
durumun arlnn, kongrenin birleik oturumunda konumasn gerekli kldn
ifade ederek balad konumasnda,88 Trkiyenin milli btnl Orta Dou
nizam iin arttr diyerek89 Amerikann Trkiye politikasna aklk getirmitir.90
82 Balcolu, a.g.m., s. 463.

83 Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi 19501995, Ankara: 2000, s. 33.
84ar Erhan, ABD ve NATO ile likiler, Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne
Olaylar, Belgeler, Yorumlar, ed. Baskn Oran, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s.525.
85 nal, a.g.e., s. 126.
87 tler Turan - Dilek Barlas, Bat ttifakna ye Olmann Trk D Politikas zerindeki
Etkileri, Trk D Politikasnn Analizi, der. Faruk Snmezolu, stanbul: Der Yaynlar, 2004,
s.154.
88 ar Erhan, ABD ve NATO... a.g.m., s. 528.
89 Emre Kongar, 21. Yzylda Trkiye, stanbul: 1998, s. 451.
90 George Soros, Kresel Kapitalizm Krizde, ev. Glden en, stanbul: Sabah Kitaplar, 1999,
s.185.
Truman, Sovyetlerin tehdidi karsnda ve Sovyetlerin yaylmac
siyasetinin nnde en byk seti oluturan Trkiye ve Yunanistann korunmasn
amalayan yardm iin Senatodan yetki istiyordu.91
Trkiye ise, bir yandan iktisadi kalknmasn gerekletirmek, dier
yandan da askeri gcn arttrmak zorundadr. Ayrca ABDden gnderilen
malzeme iin bir bedel denmekle beraber, bu malzemenin bakm, yedek
paralarn temini de Trk ekonomisine yeni bir klfet getirmitir. Bir de bunlarn
zerine ABD ile d ticaretinde dengesizlik binince Trkiyeye ekonomik yardm
zaruri hale gelmitir.92
Truman Doktrininin temeli, Amerikan yneticilerinin srekli ve ar bir
Sovyet tehdidi altnda bulunduklar korkusudur. Bu korku ise savatan sonra
Avrupada ortaya kan olaylardan ve ABDnin bu olaylar yorumlay biiminden
domutur. Bylece 1947 yln izleyerek Amerikan d politikasnn temel anlay
komnizme kar alan sava olmutur ve bu savan k noktasnda da Truman
Doktrini vardr. Truman Doktrini Versay dzenini srdrmek isteyen ABD ile bu
dzene ball olmayan ve hatta bunu kendisine kar yaplm olarak yorumlayan
Sovyetler Birlii arasnda, kinci Dnya Sava sonrasnda ortaya kan atmann
ilk nemli gstergesi anlamndadr.93 te bu koullar altnda Truman, 1947 ylnn
bandan balayarak yalnz Yunanistan ile Trkiyeye askeri yardm yapmakla
kalmyor ayn zamanda Amerikan d politikasna yeni bir unsur Sovyetler
Birliini evreleme Politikasn getirmi oluyordu.94 Trkiye Truman Doktrini ile
artk uygar dnyann ileri karakolu olmutu. Doktrinle 1946da balayan ok partili
sistem de garanti altna alnmt.95
Amerika, Avrupaya yapaca yardm iin baka bir forml arad ve bu
forml D leri Bakan George Marshalln 5 Haziran 1947 gn Harvard
niversitesinde verdii bir nutukta akland. Marshall Plan adn alan bu teklifi
grmek zere 27 Haziran 1947 de Pariste bir toplant yapld. Amerika 3 Nisan
91Peter Mansfield, Osmanl Sonras Trkiye ve Arap Dnyas, ev. S.Yurdakul, stanbul: 2000, s.
116.
93 Sander, a.g.e., s. 231.
94 Erhan, a.g.e., s. 17.
95 Erhan, ABD ve NATO... , s. 532.
1948 de d yardm kanunu kard. D yardm kanunu kmas zerine 16 Avrupa
lkesi, 16 Nisan 1948 de Avrupa ktisadi birlii tekilatn kurdular. Marshall
Planna karlk Sovyetler de, uydular ile arasndaki ekonomik mnasebetleri ve
ibirliini sklatrmak iin Molotov Plan adn verdikleri ikili ticaret sistemini
kurmulardr.96
Trkiye ve Yunanistana yaplacak yardmn planlanmas srasnda
Amerikan yneticileri Trkiyenin askeri bakmdan Yunanistandan daha nemli
olduunu kabul etmilerdir. Bu bakmdan Trkiyeye ayr bir ekonomik yardm
yapmay n grmlerdir.97
Truman Doktrini Yunanistan ve Trkiyenin Sovyet tehdidine kar
gvenceye alnmasn salarken, Marshall yardm da ABDnin Bat Avrupa
zerinde daha fazla etkili olmas sonucunu dourdu ve komnist olmayan lkelerin
ouna askeri ve ekonomik yardm programlarnn balatlmasn salam oldu.98
Neticede syleyebiliriz ki, ABD ile btnlemek Demokrat Parti
iktidarnn on yl sre ile izledii politikann ana izgilerini oluturmutur. Bu
btnleme erevesinde, ABD de, kurulu dzenin korunmasn salamak iin,
Menderes Hkmetleri ile sk bir ibirlii iinde olmutur. 99
1.3. Trk - Sovyet likileri
96 Armaolu, a.g.e., s. 444.

97 Mehmet Gnlbol-Haluk lman, kinci Dnya Savandan Sonra Trk D Politikas (1945
1965), Olaylarla Trk D Politikas, ed. Mehmet Gnlbol, Ankara: Siyasal Kitabevi, 1993, s.219.
98 Bahariek, a.g.m., s. 67.
99 alar Krak, Trkiyede Gericilik: 19501990, Ankara: mge Yaynlar, 1993, s.21.
1917den nce arn izledii neredeyse ihanet anlamna gelen
devletilik ve ar milliyetilik gibi kt genel politikalar bizzat hkmet ve parti
saflarnda muhalif hareketleri krkledi. Bu hareketler arlk Rusyasnda 1917
ihtilaline, bu ihtilalde Sovyetlerin savatan ekilmesine neden oldu.100
1917de yaanan bu ihtilal Batl devletlerce iyi karlanmam,
Sovyetlerin yeni rejimi uzun sre tannmam, Sovyetler dnya politikasndan tecrit
edilmeye allmtr. Sovyetler Birlii Batllarn bu tarzndan rahatszlk duymu,
hatta bir saldrya urama korkusu iine bile dmtr. Sovyetler ise komular ile
iyi ilikiler kurma abasna girmitir.101 TBMM Hkmeti ile Sovyet Hkmeti
arasndaki siyasi ilikiler 3 Haziran 1920de kurulmutur. 1921 knda
Moskovaya giden Trk hkmeti yelerinin yapt grmeler 16 Mart 1921de
bir Dostluk ve Kardelik Antlamasnn imzalanmas ile sonulanacaktr.102
Moskova Antlamas, ortak dmana kar savaan devletlerin bir
antlamasdr.103 Kemalist devrimin nderi de emperyalizme kar mcadele
srasnda ortaya koyduu pratii; teori dzlemine tar. Atatrk, Kurtulu Sava
yllarndan lmne kadar saysz konumasnda dnyay zalimler ve mazlumlar
atmas ekseninde yorumlamtr. Ama daha da nemlisi ayn Sovyet devriminin
nderleri gibi Trkiyenin mazlumlar dnyasnda yer aldn vurgular. Nitekim
Mustafa Kemal: Biz Trkiyeliler Asyai bir milletiz, Asyai bir devletiz eklinde
ifade ederken, devrim stratejisi ile birlikte d politikasnn da eksenini belirtmeye
almtr.104 Trkiye ile Sovyetler arasndaki ilikiler, arada aksi ynde gelien,
geici gelimelere ramen genel olarak devrede ele alnabilir. Bu devreler,
dostluk, uyumazlk ve dostluun yeniden kurulmas teebbsleri olarak
adlandrlabilir.105
100 Mikhailovich Echenbaum, Rus Devrimleri, ev. Ramazan Macit, , stanbul: Babil Yaynlar,
2000, s.106.
101Mehmet Gnlbol-Cem Sar, 19191938 Yllar Arasnda Trk D Politikas Olaylarla Trk
D Politikas, ed. Mehmet Gnlbol, Ankara: Siyasal Kitabevi, 1993, s.80.
102 Erel Tellal, Sovyetler ile likiler, Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olaylar,
Belgeler, Yorumlar, ed. Baskn Oran, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s.165.
103Hasan Berke Dilan, Atatrk Dnemi Trkiyenin D Politikas, 19231939 stanbul: Alfa
Yaynlar, 1998, s.55.
104Mehmet Perinek, Atatrkn Sovyetlerle Grmeleri, (Sovyet Ariv Belgeleriyle) stanbul:
Kaynak Yaynlar, 2005, s. 232.
105 Gnlbol Sar, a.g.m., s. 337.
Milli Mcadele dneminde, gerek Sovyet Hkmetinin, gerekse TBMM
Hkmetinin Batl devletlere kar sava halinde olmas 1921 Moskova
Antlamasnn imzalanmasna sebep olmutur. Bu anlama ile her iki devlette
batl emperyalist devletlere kar ortak hareket edebilmek iin birbirine yaklama
politikas ierisine girmilerdir.106
1921 Dostluk Antlamas milli mcadelenin en kritik yerinde en gzel
destein ifadesi olmutur. Bu antlama ile balayan ve Dostluk Devresi
dediimiz bu devre her iki devletin kurulu ve kuvvetlenme abalar gsterdikleri
Milli Mcadelenin ilk zamanlarna rastlamaktadr. Bu devreyi Moskova
Antlamasndan balatp,107 Sovyetler Birliinin can dman kabul ettii Hitler
Almanyas ile bir antlama yaparak d politikasnda deiiklie gitmesi 108 ile sona
erdirmek mmkndr. Sovyetler Birlii Trkiyenin kendisi iin bir kalkan
olabilecei dncesi ve ortak karlarndan dolay ilk balar da Trkiyenin
yannda yer almtr.109
Sovyetler Birlii, 1930 ylndan sonra statkocu devletlere ynelen bir d
politika izleyen Trkiyenin uluslar aras ilikilerde dayand tek byk devlet
olmaktan kmt. Bununla beraber Trkiye bu devlet ile ilikilerini devam
ettirmitir.110
1933 ylnn sonuna kadar zaman zaman gr ayrlklar ortaya ksa da
sklaarak devam eden ilikiler 1934 ylndan itibaren eriilen dostluk noktasndan
yava yava aaya inmeye balamtr. Trkiye batl devletlerle i birliine
giritike Sovyetler Birliinden belirli bir lde uzaklamaya balamtr. Bu
uzaklama zellikle Montreux Boazlar Szlemesinden sonra atarak devam
edecektir.111 Sovyetler Birliinin bu anlamadan sonra izlemi olduu politika
Trkiye ile arasnda uyumazlk devresini amtr. Bu devre Stalinin lm ile
sonulanmtr.112
106Yaln, a.g.e., s. 208.

107 Gnlbol - Sar, a.g.m., s. 337.
108 Sina Akin, Atatrkn D Politika lkeleri ve Diplomasisi, Ankara:1991, s.83.
109 Yaln, a.g.e., s. 208.
110 Yaar Akbyk, Trk-Sovyet likileri, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi II, Durmu Yaln v.d.
Ankara: AKDTYK, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 2004. s.424425.
111 Kamuran Grn, Trk Sovyet likileri (19201953), Ankara:1991, s.133.
112 Bilge, a.g.m., s.337.
kinci Dnya sava iinde Sovyetlerin Trkiyeye kar politikas cephe
durumlarna gre deiiklikler gstermi, sava sonunda ise gerek niteliini
kazanmtr.113 1945 yl sadece savan sonu olmakla kalmam ayn zamanda
kendisine gvenen ve yaylmac emeller ortaya koyan bir Sovyetler Birliinin
sahneye kt yl olmutur.114 Ancak Trk d politikasnn temel hedefi sava
sresince Sovyet kart gzkmeden Trkiyenin gvenliini salayacak Mttefik
garantilerini salamak oldu. Sovyet Hkmeti daha sava bitmeden 19 Mart
1945te Moskova Bykelisi Selim Sarperi kabul eden Molotov 115 Sovyet
hkmetinin gnn artlarna ve kinci Dnya Sava sonunda ortaya kan yeni
duruma uygun olmad iin esasl deiiklikleri gerektirdiine inand 17 Aralk
1925 tarihli Trk- Sovyet Dostluk ve Tarafszlk Antlamasn feshettiini
bildirmitir.116 Zaten Stalin Yalta konferansnda Motreux Szlemesinin
deitirilmesini aka talep etmiti.117 Molotov bunlar sylerken baz sorunlardan
bahsediyordu. Bu sorunlardan kast:
1) Trkiyenin dou snrlarnda deiiklik yaplmas ( Kars ve Ardahann
Sovyetlere terki).
2) Boazlarda ortak savunmay salamak iin Sovyetlere s verilmesi. 118
Molotov boazlar konusunda yle diyordu. Sovyet Hkmeti Trkiyenin kinci
Dnya Savanda Boazlar korumadaki iyi niyetini takdir etmitir. Fakat
Sovyetler Birlii gibi byk bir devlet byle nemli bir konuda komusunun iyi
niyetine gvenemez ve Trkiyenin askeri gcn de gz ard edemez bu
nedenlerle Molotov Sovyetlerin boazlar korumak iin askeri slere sahip olmas
gerektiini ifade ediyordu.119
3) Montreuxun yeniden gzden geirilmesi.120
113 Temuin Faik Ertan, Atatrk Sonras Trkiye, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, ed.
M. Dervi Klnkaya, 5.b., Ankara: Siyasal Kitabevi, 2004, s.434.
115 Grme Metni iin baknz: Trk D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olaylar, Belgeler,
Yorumlar, ed. Baskn Oran, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s. 473.
116 Mustafa Aydn, kinci Dnya Sava ve Trkiye, Trk D Politikas Kurtulu Savandan
Bugne Olaylar, Belgeler, Yorumlar, ed. Baskn Oran, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s.473.
118 Aydn, a.g.m., s. 473.
120 Aydn, a.g.m., s. 473.
Bylece Trkiye Sovyetler Birliinin boazlar ile Dou Anadoludan
toprak talepleri ile kar karya gelmitir. Bu durum karsnda Trkiye, bir
taraftan Sovyetler Birlii ile ilikilerini srdrebilme abas iine girmi, dier
taraftan ise ngiltere ve Amerika Birleik Devletlerinin desteini salayabilmek
iin uramtr. Trkiyenin NATOya ye olmak iin gsterdii gayretler,
Sovyetleri srekli rahatsz etmitir. Sovyetler buna engel olabilmek iin her trl
abay gstermitir. Fakat hkmet Sovyetlerin bu basksna boyun emedii gibi
zellikle Sovyet tehditlerinden kurtulmak iin NATOya katlmak istediini
sylemekten ekinmemitir.121 Sovyetler, 13 Kasm 1951de Trk Hkmetine bir
nota vererek, kendilerine kar kurulmu, saldrgan bir bloa katlmakla, ABDye
topraklarnda s vermekle doabilecek sonutan tamamen Trkiyenin sorumlu
olduu bildirilmitir.122
Menderes, Sovyetlerin bu tavr ve politikasn nemsemeden Amerikan
basnna verdii demete Rusyann son protesto notas Trkiyenin hakl
harektnda hibir deiiklik husule getirmeyecektir. nk Sovyet Rusya ile
anlaabilmek iin en iyi usl kuvvetli olmaktr. Ruslar kuvvetten anlarlar ve
kuvvete hrmet ederler diyecektir.123
5 Mart 1953te Stalinin lmesi hem Sovyetlerin politikalarnda hem de
Trkiye ile ilikilerde yeni dnemin balamasna neden olacaktr. Stalinin yerine
geen Kruev, Bat lkeleri ile bar iinde bir arada yaama prensibini savunmaya
balad. ki kutuplu dnyada SSCBnin bar iinde bir arada yaam ilkesi
ilikileri olumlu ynde etkilemitir.124
Sovyetler Birliinin Trkiyeye kar politika deiikliinin ilk nemli
adm 30 Mays 1953te toprak taleplerinden vazgetiklerini ve boazlar zerinde
herhangi bir hak talep etmediklerini ve yeniden dostluk balar kurmak istediklerini
aklamasdr.125 Trkiye cevabn 18 Temmuz 1953te vermitir. Sovyetlerin
isteklerinden vazgemeleri Trk Hkmeti tarafndan olumlu karlanmtr. Ancak
Sovyetler ok gemeden, boazlarda bulunan ABD ve ngiliz sava gemilerinden
121 Armaolu, a.g.e., s. 521.

122 Cumhuriyet, 13.11.1951.
123 Cumhuriyet, 05.12.1951.
124 Trkkaya Atav, Amerika Nato ve Trkiye, Ankara: 1969, s.192.
125 Ali Gevgili, Ykseli ve D, stanbul:1987, s. 93.
rahatszlk duyduunu aklam, Trkiye ise her eyin Montreuxa uygun
olduunu bildirmitir.126
1953 ylndan sonra Trkiye ile Sovyetler Birlii arasndaki dostluk
ilikileri devam etmektedir.127 Trkiye ile Sovyetler Birlii arasndaki ilikiler
genel olarak Sovyetler Birliinin izledii politikaya tabi olmutur.128
1.4. Dnemin Siyasal Hayat ve Demokrat Partinin Kuruluu
Dnya tarihine bakldnda grlr ki, bir lkede demokrasiyi kurmak zor
bir itir. Demokratikleme abalarna bol gzya, bol insan kan karmtr.
ktidarlarn muhalefete gemek istemeyileri, balca nedenidir bunun. Demokratik
geleneklerden, hogr alkanlndan yoksun toplumlarda, siyasal tartmalar
dmanlklara kolayca dnebiliyor. in asl zor yann, balang noktas, yani
tek parti iktidarnn ayak diremesi oluturmaktadr. Genelde karlalan senaryo
yle, Halkn demokratikleme istei, diktatrn i muhalefeti susturmaya
kalkmas, halkn bakaldrmas, decei korkusuna kaplan iktidarn zorbala
bavurmas sonunda diktatrn zorla devrilmesi ya da demokratikleme giriiminin
baarszlkla bitmesi.129
kinci Dnya Sava sonras dnyann siyasi manzaras nemli
deiikliklere uramtr. Almanya, talya, Japonyada faist ynetimler yklm,
demokrasi ve uluslar aras bar, yani evrensel idealler ortaya kmaya
balamtr.130
126 Tellal, a.g.m., s. 513.

127 Uarol, a.g.e., s. 565.
128 Bilge, a.g.m., s. 337.
129 eref Bakk, Demokrasi, DP ve nn Tarih ve Toplum, C.9, S.53, stanbul: letiim
Yaynlar, 1988, s.16-18.
130 Mustafa Erdoan, Trkiyede Anayasalar ve Siyaset, 2. b., Ankara: Liberte Yaynlar, 1999,
s.78.
Dnya politikasna dhil olan Amerika ve Rusya ilk alana yerlemiler,
Avrupa politikas yerine milletler aras politikadan sz edilmeye balanmtr.
Birinci Dnya Savann sonucunu kara ve denizler tayin ederken kinci Dnya
Sava; milletler aras mcadeleyi dnyann yzeyinden atmosfere karm, yani
kara ve deniz muharebelerinin kaderini hava tayin etmitir.131
Son yirmi yldaki i ve d olaylarn esas nedenlerini 1945 ylnda aramak
gerekir. Dnyaya damgasn vuran bloklar politikas ve souk sava bu ylda
domu, Trkiyeyi bu gnk duruma getiren emperyalizm uyduculuu ve biimsel
demokrasi, yine bu ylda hzla olumaya yz tutmutur. Demokrat Parti, tam
anlamyla bu yeni dzenin bir rndr. Dnyaya ve memleketimize yn veren
yeni etmenleri gzden geirmeden, Trk siyasi hayatnda son derece nemli bir yer
igal eden DP hareketini anlamak imknszdr.132
1945 ylnn yeni dzeni yaratmadaki rol bloklar politikasnn domas
ile bitmiyor; belki ondan da nemli olmak zere, nc Dnya lkelerinin hzl
uyanlarna sahne oluyordu. Fransa kaynakl cumhuriyet ynetimine kar ngiltere
kaynakl demokrasi oluumu ayr bir sre geirmi ve cumhuriyetin devletle
btnleen yapsna karlk, demokrasinin topluma ynelen izgisi, giderek
birbirinden ayrlan bir rota izlemi ve yirminci yzyln ortalarna doru bu iki
kavram yava yava kar karya gelmeye balamtr.133
Mays aynda Suriye, Fransaya bakaldryor, Ekimde ise Msr ve Cava,
ngiltere ve Hollandaya isyan ediyorlard. Bu hareketler hemen baar
salayamyorlar ama milli kurtulu savalarnn artk nne geilmez bir sel gibi
gelieceini gsteriyorlard. Asya, patlamaya hazr bir kazan gibi kaynyordu. Koca
Japonyay iki darbede yere seren atom bombalarnn dahi zaptedemeyecei bir
kaynama. Zira yarm milyarlk devasa ktlesi ile in artk sahneye kmt. Olanca
iddeti ile yeniden alevlenen i sava, dnyann bu en kalabalk lkesini, kuvvetler
dengesini sarsacak yeni bir g haline getirmekte idi. Bloklarn ekillendii, souk
savan balad ve geri kalm lkelerin bakaldrd, ksaca yeni dzenin
temellerinin atld bu hengmeyi, btn lkeler gibi Trkiyede merak ve endie
131 Armaolu, a.g.e., s. 420-423.

132 Eroul, a.g.e., s.15.
133 Anl een,Cumhuriyeti Demokrasi ile Tamamlamak, Cumhuriyet ya da Demokrasi, der.
zer Ozankaya, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 2002, s. 50.
iinde izlemekteydi. Milli ef, smet nnnn nderliinde, lkenin ynetici
sekinleri, bu yeni dzene uymaya alyorlard. Bulduklar are ikili idi. Bir
yandan emperyalist glere yanamak, te yandan memleket iinde biimsel bir
demokrasi dzeni kurmak.134
Birlemi Milletlere 1945te ye olan Trkiye, bu anayasann demokratik
prensiplere uygun, daha hr bir rejime gemeyi taahht ediyor ve Batya, zellikle
Amerikaya doru bir adm atm oluyordu.135 Sovyetlerin tehdidi, Trkiyenin Bat
blouna girme ve bunun n art olarak da ok partili siyasete geme kararn
hzlandrd.
1945te San Franciscoya giden Trk delegeleri, Reuters Ajans
muhabirine, Trkiye Cumhuriyeti modern demokrasi yolunda ilerlediini, Trk
anayasasn en ileri memleketlerin anayasalaryla kyaslanabileceini hatta
bazlarndan stn bile olduunu belirtiyor ve harpten sonra Trkiyede her trl
demokratik cereyanlarn gelimesine msaade edileceini sylyordu.136
Trkiye, kinci Dnya Savana girmemekle beraber, etrafn saran byk
kargaann etkilerinden de kendini tamamen koruyamamtr. Bir yandan, her an
seferber olmaya hazr byk bir ordu beslemi, te yandan da memleket iinde sk
bir polis rejimi kurmutur. Bunun sonucu olarak, vesikal, skynetimli, milli efli
bir idare kurulmu, halk ezilmi ve karaborsadan yararlanan yeni bir zenginler
zmresi tremitir. Ezilen halk, iktidara dman olmutur. Tredi zenginler ise artk
idarede dorudan doruya sz sahibi olmay arzulamaktaydlar. Sava bitince,
ynetici kadronun, alttan ve yandan gelen bu basklarn etkisi altnda kalm olmas
tabiidir. lkede egemen olan tek parti idaresi, halk bask altnda tutmakla beraber,
egemen snflar tedirgin edecek tasarruflara girimekten ekinmemitir. Bunun en
belirgin rnekleri, 1945 ylnda bir ay ara ile karar balanan toprak reformu ve
ormanlarn devletletirilmesidir.137
1945 yl, siyasal hayatta hzl liberallemenin yan sra sola kar basknn
dorua ykseldii bir yldr. Bizde biimsel demokrasiye gei, solun ezilmesine
134 Eroul, a.g.e., s. 17.

135 Erdoan, a.g.e., s. 78.
136 Kemal H. Karpat, Trk Demokrasi Tarihi (Sosyal, Ekonomik, Kltrel Temeller), stanbul: Afa
Yaynlar, 1996, s. 128.
137 Eroul, a.g.e., s.18.
bal olarak gereklemitir. Bu tutum, sava sonras demokrasimizin snfsal
niteliini anlamak iin nemli bir gstergedir. Trkiye Cumhuriyetini kinci Byk
savatan sonra ok partili rejime gtren sre, esas seyrini daha 1945 ylnda
tamamlamtr. Liberallemenin ilk belirtileri Nisan ayndaki San Fransisko
konferans srasnda grlmekle beraber, ilk resmi iaret nnnn 19 Mays
nutkunda verilmitir. nn bu nutkunda son derece ihtiyatl bir dil kullanmakla
beraber, demokrasi yolunda ilerleneceini belirtmi, bu ynde gsterilen abalara
yeil k yakmtr.138
Bu hengmede Trkiyede de ok partili hayata geite bir takm
gelimeler yaanyordu. Rejim ii muhalefet ki Demokrat Partinin douuna
zemin hazrlayan ve demokrasi akmna uygun olan gelime 1945 yl ortalarnda
iyice su yzne kmt.139
ok partili hayata geile ilgili faaliyetlerde d politika yani d basklar
i politikaya nazaran daha kuvvetliydi. Amerikan basnnda Trkiyenin rejimi
tartlmakta ve rejimim liberallemesi istenmekte ve Trkiyeye bu konularda
bask yaplmaktayd.140Yabanc basnda da bu tr basklarn arttna dair yazlar
kyordu.141
Batl devletler Trkiyenin tam ye olarak kabul edilmesi iin sistemini
demokratikletirmesi gerektiine dair baz telkinler yapyorlard.142
Trkiye kinci Dnya Savanda izlemi olduu d politika ile Batl
devletlerin tepkisini ekmiti. Bunun zerine Sovyetler Birliinin de bamszl
zedeleyecek kadar ar olan istekleri de eklenince Trkiyenin uluslar aras arenada
durumu iyice zorlamt. Trkiyenin Bat dnyasnn ilgisini ekmek, sempatisini
kazanmak iin demokratiklemek ve Sovyet basksna kar Batnn desteini
salayarak caydrclk kazanmak dncesi, ok partili hayata geii hzlandran
etkenlerin banda geliyordu.143
138 Eroul, a.g.e., s. 15.

139 Eroul, a.g.e., s. 27.
140 Metin Toker, Tek Partiden ok Partiye, stanbul: 1970, s. 275.
141 Kongar, a.g.e., s. 459.
142 etin Yetkin, Trkiyede Tek Parti Ynetimi, stanbul: 1993, s. 254.
143 Necdet Ekinci, Trkiyede ok Partili Dzene Geite D Etkenler, stanbul: 1997, s. 352.
Trkiye, II. Dnya Savana girmedii halde savan btn skntlarn
yaamtr. 1923ten itibaren devam eden tek parti iktidarna olan honutsuzluk
ekonomik skntlarla birleince had safhaya ulamtr. Ekmein karneye
balanmas, eker yerine zm, incir gibi tatlandrclar kullanlmas ve
karaborsann alp yrmesi karsnda halk btn bunlarn sorumlusu olarak
Cumhuriyet Halk Partisi idaresini grmekteydi. kinci Dnya Savann
mttefikleri sava bar ve zgrlk adna yrttklerini ilan ederler. Savan
Demokrasi Cephesinin zaferi ile sonulanmas, btn dnyada tek partili
ynetimlerin gzden dmesine ve demokratik olmayan lkelere kar olumsuz bir
grn yaylmasna yol amtr.144
Trk siyasal hayatnda 19451950 yllar arasnda yaanan dnemde
Trkiye sava sonras kurulan dzende yerini alma abasna girmi, cumhuriyetin
kuruluu ile balayan siyasal rejim deierek ok partili siyasal yaama geilmitir.
Ancak yirmi yedi yllk tek parti iktidarnn deierek lke ynetiminin Demokrat
Partiye gemesi 1950 ylnda gereklemitir. Bu nedenle, savan bittii 1945 yl
ile iktidarn el deitirdii 1950 yl arasndaki gelimelere demokrasiye gei
sreci olarak baklmaktadr. 145
1945 ylndan itibaren hkmetin ok partili hayata gei ve hzla
demokratikleme ynnde admlar atmasnda basnn nemli yeri vardr. zellikle
Tan ve Vatan gibi gazeteler, hkmeti daha cesurca eletirerek, ok partili hayata
doru bir kamuoyu olutururlar. Basn, doacak muhalefet partilerine de yardm ve
destek vermeye hazrdr.146
19 Mays 1945te Genlik Bayram nedeniyle smet nn yapt
konumasnda : leri bir insan cemiyeti kurmann maddi artlarn, hele manevi
vasflarn mmkn olduu kadar ak olarak yapmak devindeyiz.
Memleketimizin siyasi idaresi Cumhuriyetle kurulan siyasi idaresinin ilerleme
artyla gelimeye devam edecektir. Harp zamanlarnn ihtiyatl tedbirlere lzum
gsteren darlklar kalktka memleketin siyaset ve fikir hayatnda demokrasi
144 Teoman Gl, Trk Siyasal Hayatnda Recep Peker, Ankara:1992, s.51.
145 Nilgn Grkan, Trkiyede Demokrasiye Geite Basn (1945-1950), stanbul: letiim
Yaynlar, 1998, s. 13.
146 M.Ali Aybar, TP Tarihi I, stanbul: 1988, s. 27.
prensipleri daha geni lde hkm srecektir, Millet iradesi, demokrasi
yolundaki gelimesinde de devam edecektir demitir.147
nn, Trk siyasal sisteminin demokratik parlamento niteliini kuvvetle
vurgulamakta, ayrntlaryla ele almakta, rejimi daha demokratik klmak iin
nlemler almak iin sz vermekte, ancak nlemlerin neler olduunu aka
belirtmemekteydi.148
10 Mays 1946da toplanan Halk Partisi Kurultayna nn, memleketin
i ve d artlarnn yeni seimleri gerektirdiini ve seimleri daha demokratik bir
ekle sokmak ihtiyacna iaret etti. Halk Partisi seimleri kaybedecek olursa nn,
parti bakan olarak muhalefete geecekti.149
Savan geliimi iinde Tan, Vatan, Akam ve Tanin gazeteleri genellikle

demokratik cepheyi desteklerken, Cumhuriyet, Tasvir-i Efkr ve teki baz
gazeteler Trkiyenin Almanya ile yakn ilikiler kurmasn savunmulardr. Sava
demokrasi cephesinin kazanaca daha 1944 ylnda belli olduundan Tan, Vatan,
Tasvir-i Efkr gibi gazeteler tek parti rejimine kar daha ak eletiriler de
bulunuyorlard.150
Bylece, kinci Dnya Savann son ylnda cumhuriyetten demokrasiye

gemedeki kararllk herkes tarafndan aka dile getiriliyordu.151 Ancak, ok
partili hayata gei, iki engele taklmaktadr. Bu engellerden birincisi ve nemlisi,
devlet ile btnlemi bir parti, ok partili hayat nasl kabullenecek, ikincisi
Atatrkn iki kere teebbs edip muvaffak olamad bir uygulama halka nasl
tatbik edilecek. ncelikle devletin kuruluunda nemli yeri olan bir parti ki
varln 23 yl devam ettirmi ve ettirmekte olan bu parti alternatif partilerin
kurulmasna iyi gzle bakmyordu. Parti iindeki ounluun fikrine gre, ok
partili rejim zaman gelmemiti. Halk o olgunluk dzeyine ulaamamt. Byle bir
sistem lkede byk huzursuzluklara neden olabilirdi. 152 Ancak Demokrasi sadece
147 Hamza Erolu, Trk Devrim Tarihi, Ankara: 1981, s. 209.

148 Zrcher, a.g.e., s. 304.
149 Karpat, a.g.e., s. 128.
150 Grkan, a.g.e., s. 50-53.
151 Orhan Kololu, Cumhuriyet ve Demokrasi Deneyimimizin evremizdeki Toplumlara
Yansy, Cumhuriyet ya da Demokrasi, der.zer Ozankaya, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar
2002, s. 135.
152Birand Dndar, apl, a.g.e., s. 23.
siyasal partilerden ve seimlerden ibaret bir rejim deildir. Demokrasilerde partiler
ve seimler elbette gereklidir. Ama sadece seim ve ok partililik gibi gstergeler
demokrasinin varlna yetecek deliller deildir.153
Batl lkelerde asrlardr takip edilen demokratikleme, oralarda bile

kolay oturtulmamken, elli yl akn bir parlamento geleneinden ok partili
hayata gei kolay olmayacakt. Ama ayn gnlerde meclis, bu ynde bir oluumun
hazr olduunu gstermekteydi.154
Mecliste bulunan kskn milletvekilleri iinde hkmet politikalarn ilk
kez bir milletvekili byk bir cesaretle eletiriyordu. Bu milletvekili Celal
Bayard.155 Basn organlarnda tartmalarn ierii bir yana milletvekillerinin
aka tartabilmesinin verdii memnuniyet belirtilmitir.156 Adnan Menderes,
Feridun Fikri Dnsel, Hikmet Bayur, Emin Sazak gibi konumaclar, hkmete
kuvvetle atmlar ve tek parti devrinin alk olmad bir sertlikle hkmeti
eletirmilerdi. Muhalifler srarla artk yeni bir hayat grnn idareye egemen
olmas gerektiini ileri sryorlard.157
1945 ylnn 19 Mays trenlerinde Cumhurbakan Milli ef smet nn:
En byk demokrasi messesemiz olan Trkiye Byk Millet Meclisi ilk gnden
itibaren idareyi ele alm ve memleketi demokrasi yolunda mtemadiyen
ilerletmitir. Meclisin kudreti elinde olan millet iradesi, demokrasi yolunda
gelimesinde devam edecektir. Siyaset ve fikir hayatmzda demokrasi
prensiplerinin daha geni lde memleketimizde hkm sreceini
mjdelerim.158 diyordu. nn daha sonraki konumalarnda demokratik ynetimi
yerletirmek amacndan aka sz eder ve Cumhuriyetin ilk yllarndaki
Terakkiperver Cumhuriyeti Frka ile 1930lar banda Serbest Cumhuriyet Frkas
denemesinde deiik nedenlerle bu partilerin kapatlmalarnn birer hata olduunu,
bu hatalarn hem kendisine ve hem de Atatrke ait olduunu aklayacaktr.159
153Mehmet Metiner, deolojik Devletten Demokratik Devlete Zamann Ruhunu Anlamak,

stanbul: Beyan Yaynlar, 1999, s. 20.
154Tanr, a.g.e., s. 257.
155 Birand Dndar, apl, a.g.e., s. 21.
156 Grkan, a.g.e., s. 147.
157 Eroul, a.g.e., s. 27.
158 avdar, a.g.e., s. 401.
159 Hikmet zdemir, Cumhuriyet Demokrasi ve Deiim , Yeni Trkiye, S.2, 1995, s. 19.
Esasen nn, ta Cumhurbakanlnn bandan beri bu ynde niyetleri
olduunu belli eden bir takm iaretler vermekten geri kalmamt. te
09.12.1938de Kastamonu CHP Kongresini a konumas, 02.03.1939da stanbul
niversitesindeki konuma, 1939da 5. Kurultayda 30kiilik bir mstakil grup
kurma karar ve nihayet 1943 yl seimlerde aday saysnn iki kat olarak
saptanmas, bu trl davranlard.160
Cumhurbakan nn 1 Kasm 1945teki Meclisteki konumasnda siyasi
sisteminin tek eksikliinin hkmeti eletirecek bir parti olmadna vurgu
yapyordu.161
Nihayet 29 Maysta yaplan bte oylamasnda, 368 lehte oya kar be
kii aleyhte oy kulland.162 Bu be kii; Celal Bayar, Refik Koraltan, Fuat Kprl,
Adnan Menderes, Emin Sazak, Hikmet Bayur, Recep Pekerdir. lk drd
Demokrat Partinin kurucusu olacaktr.163
Yine iftiyi Topraklandrma Kanununun Millet Meclisinden kt
gnlerde bu vekillerden drd parti grubuna bir nerge vermilerdi. 7 Haziran
1945te Drtl Takrir adyla tannan nergeyi imzalayanlar.164
zmir Milletvekili Celal Bayar, Kars Milletvekili Fuat Kprl, el
Milletvekili Refik Koraltan, Aydn Milletvekili Adnan Menderes.
Drtl Takrir ne istiyordu? Anayasann, Atatrkn, nnnn CHPnin
demokratikliini vurguluyor ve bir takm talihsizlikler sonucunda (gericilik, sava
vs. gibi nedenler) demokrasinin uygulamaya sokulamadn, fakat halkn
olgunluu ve dnyaya egemen olmu olan demokratik ilkeler dolaysyla artk buna
sra geldiini ne sryordu. Somut olarak ta;
1. Meclis denetiminin gerek bir biime kavumasn,
2. Yurttalarn siyasal hak ve hrriyetlerini Anayasann gerektirdii
genilikte kullanabilmelerinin salanmasn,
3. Btn parti almalarnn bu esaslara uygun hale gelmesini,
160 Sina Akin, Demokrat Partinin Kurulmas, Tarih ve Toplum, C.9, S.53, stanbul: letiim
Yaynlar, 1988, s. 13.
161 Erdoan, a.g.m., s. 79.
162 Eroul, a.g.e., s. 27.
163 Grkan, a.g.e., s. 147.
164 Eroul, a.g.e., s. 27.
4. Takririn ak oturumda grlmesini istiyorlard.165
nergenin z, siyasal zgrlklerin geniletilmesi, 1924 Anayasasnn
demokratik ruhunun geri getirilerek hak ve zgrlklerin geniletilmesi
ynndedir. Ancak nerge verildii gn reddedildi. nerge, belli yasa ve
ynetmelikleri deitirmeyi amalad iin grubun yetki alan dnda olduu iin
reddedilmitir.166
Bayar 4 Aralk 1945te ankayaya karak nn ile grr. Bayar yeni
kuracaklar parti programn da yanna alarak Cumhurbakannn da program
hakknda onayn almak ister. nn yaplan grmede zellikle inklplar sorar.
Bayarn teminat zerine nn parti iin onay verir.167 Gerekli hazrlklar sonucu
Demokrat Partinin kurulu dilekesi iileri bakanlna verilir. 7 Ocak 1946da
Demokrat Parti kuruldu. 8 Ocak gn drt kurucu ye bir araya geldi. Kapal oyla
parti liderlerini seti. oy kdnda Celal Bayar yazlyd. Bayarn kime oy
verdii hi aklanmad. Demokrat Parti ie tara rgtlerini kurmakla balad.
Haziran ortasna kadar otuz ilde rgtlenmiti.168 1945te ok partili siyasal
hayata gei, Cumhuriyet ve Demokrasi Kltrnn yaygnlatrlmasnda yeni bir
aama olmutu. Artk yeni kurulan partiler arasnda ad Demokrat olan bir parti de
yer alm ve giderek bu isimdeki partiler yaygnlamtr.169
Cumhuriyet Halk Partisi, Demokrat Partinin kuruluunu son derece
olumlu karlad. Cumhuriyet Halk Partisi kurulan bu yeni partiyi hkmet ve
ynetimi denetleyecek yeni bir denetim organ olarak grmek eilimindeydi.
Demokrat partinin hzla rgtlenmesi CHPnin tutumunda bir takm deiiklikler
meydana getirdi. Kurulan yeni parti lml muhalefet ile birlikte srekli olarak
CHPnin idari basklarndan ikyet etmekteydi. 170
17 Ekim 1946da stanbulda nsan Haklar Dernei kurulduu

aklandnda kamuoyunda aknlk yaratt. nk heyet bakan Fevzi akmak,
165 Akin, a.g.m., s. 13.

166 Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye (19451960), ev. Ahmet Fethi, stanbul:
1994, s. 27.
168 Soner Yaln, Efendi, Beyaz Trklerin Byk Srr, stanbul: Doan Kitap, 2004, s. 420.
169 erafettin Turan, Trkiyede Cumhuriyet ve Demokrasi Kltr, Cumhuriyet ya da
Demokrasi, zer Ozankaya, Ankara : Kltr Bakanl Yaynlar, 2002, s. 86.
170 Cemil Koak, a.g.m., s. 141-142.
komnist olduklar bilinen baz ahslarn yannda halkn hak ve hrriyetini
savunduu iin komnistlikle suland. 21 Temmuz 1946dan 12 Temmuz
1947deki Beyannameye kadar olan dnem ok partili siyasal hayatn kurulmas
bakmndan hayati nem tamaktayd. CHP ile DP arasnda seimlerde balayan
gerginlik 1947de had safhaya ulamtr. ktidar araylar iindeki DP ilk
kurultayn 7 Ocak 1947de yapt, grmelerin arlk noktas, hrriyet meselesi
ve hkmetin bunu kanunlarda veya tatbikatta, memurlarn davranlar ile
snrlandrld iddias zerine topland. Kurultayn kuruluu, grme usulleri
demokratikti. Kurultay, Hrriyet Misak n oy birlii ile kabul ederek dald.171
194650 yllar gei yllaryd. Bu dnemde iki parti semenleri

kazanmak amac ile yeni kimlikler edinmek iin mcadele ettiler. Cumhuriyetiler
seimleri ne alarak ve Demokratlar tam rgtlenmeden duruma hkim olarak
zaman kazanmak istiyorlard. Demokratlar, kurallar daha demokratik hale
getirilene kadar seimlere katlmay ve CHP ynetimi merulatrmay reddettiler.
Sonu olarak hkmet baz yasalar dzeltmek ve Demokratlar yar yolda
karlamak zorunda kald.172 Bu dnem, CHPnin tek parti ynetimine kar
toplumsal muhalefetin yaygnlat ve ykseldii zaman dilimidir. Yeni kurulan
DP, syleminde fazla deiik neriler bulunmamasna karn, bu toplumsal
honutsuzluu kendi lehine kullanmay baarmtr.173
14 Mays 1950 seiminde iktidarn halkn tek dereceli ve zgr oylar ile
el deitirmesinin gerekletirilmesi ile demokrasi hedefine ulald. 174 Yaplan
genel seimlerde, DP oylarn %53n, CHP ise %40 ini almlardr. Ancak seim
sistemi yznden bu sonularn parlamentoya yansmas olduka farkl olmutur.
yle ki DP 408 sandalye ile milletvekilliklerin % 85ini, CHP ise 69 sandalye ile
milletvekilliklerin %15ini elde etmilerdi.175
171 Karpat, a.g.e., s.157.

172 Ahmad, Modern Trkiyenin..., s.138.
173 Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi..., s.15.
174 Kololu, a.g.m., s. 128.
175 Ertan, a.g.m., s. 412.
Demokrat parti 408 milletvekili ile ezici bir ounlukla Meclise girecekti.
Bu onlarca Milli iradenin zaferiydi. Ak devrimdi.176 Bu sonular sonrasnda
smet nn cumhurbakanlndan ayrlm, yerine Celal Bayar, Trkiye
Cumhuriyetinin nc cumhurbakan olmutur. Adnan Menderes Babakan
olarak atanrken, tarih profesr olan Fuat Kprl D leri Bakan, Refik
Koraltan ise Meclis Bakan olmulardr.177 DP kendini milli iradenin temsilcisi ve
lkeyi deitirme grevi ile ykml olarak gryor ve tpk kendisinden nceki
parti olan CHP gibi, o da muhalefetten bu sre ierisinde bir kk ortak olmasn
bekliyordu.178
DPnin siyasi yelpazedeki yeri hakknda Celal Bayar u cevab vermitir:
Eer komnizm ile kurtulacam hkmetsem komnist olurdum Son posta
gazetesinin muhabiri tarafndan sorulan deolojik bakmdan durumunuz nedir?
Sorusuna Biz iki parmak daha soldayz.dedi. Halbuki be parmak daha
sadaydlar. nk devleti deildiler.179
DPliler seimlerde kk salm ynetici partiden politik iktidar alma
greinde baarl olmutular, gelimekte olan lkelerin politik yaamnda nadir bir
baar. Fakat seim sonular iki parti iinde bir kimlik krizi yaratt. nk ikisi de
Trk siyasi hayatnda rnei olmayan yeni rollerle kar karya kalmlard. 180
Artk demokrasinin ve rejimin gelecei DPnin elindeydi. 1946ya gre
CHP nin gcne erien DPnin on yllk iktidar serveni balyordu. 181 Seimden
hemen sonra Fuat Kprl; D Politikada hi bir deiikliin olmayacan
ekonomik yapnn glendirilerek yabanc sermayenin nnn alacan retimin
arttrlmasna allacan aklamtr. 22 Maysta kurulan yeni hkmetin
programnn Mecliste tartlmas srasnda Babakann eletirilerine cevap vermek
isteyen muhalefete sz hakk tannmaynca muhalefet meclisi terk etmitir. ok
partili hayatn hemen banda iktidar ve muhalefette yer alanlarn rolleri farkl
176ke Mtercimler, a.g.e, s. 34.

177 Ertan, a.g.m., s. 412.
178 Ertan, a.g.m., s. 412.
179 Blent Ece, Tark Zafer Tunaya ile Trkiyede ok Partili Hayatn 40. Yl zerine
Bir Rportaj, Trkiyede Siyasal Gelimeler, (1876-1938)- Mtareke Cumhuriyet ve Atatrk,
Tark Zafer Tunaya C.2, 2.b., stanbul: Bilgi Kitabevi, 2003, s. 279.
180 Ahmad, Modern Trkiyenin... s.46.
181 Yeil, a.g.e., s.152.
olarak yaanlan bu olay drt senelik srete yaananlarn karlkl alma
eklinde olacann gstergesi idi. Gven oylamasnda 192 ekimser oy kmas
iktidar partisin homojen olmayan ittifak yapsnn bir zaaf olarak ortaya
kmaktayd. CHPnin 27 yllk iktidar dneminde merkezi ve yerel brokrasinin
st noktalarndaki insanlarla bir ekilde yakn ilikileri olduu dncesi hkmeti
kkl dzenlemeler yapmaya sevk etmitir. Zaman ierisinde ordu, niversite,
basn ve yarg sahasnda bir takm dzenlemeler yaplmtr.182
Babakan Adnan Menderes 29 Mays 1950de hkmet programn
aklyor. D politikann esasnn lkeye yabanc sermaye getirmek iin ne
gerekiyorsa yaplacan ifade ediyordu.183
Fuat Kprlde Menderesin aklamasndan bir gn sonra Brkselde
yapt konumasnda kinci Dnya Savandan bu yana batya dnk olan d
politika daha aktif bir halde ayn istikamette devam edecektir diyor.184
Bu arada TCnin BM ats altnda Gney Koreye yapaca yardmn
nitelii ve boyutu DP ile CHPye yakn basn organlar arasnda mnakaaya neden
olur. CHP taraftarlar Bizden yardm isteyen ABDdir. Marshall planndan
yaralandmz iin bu yardm bizim iin mecburiyettir demektedirler. Bylece,
onlara gre Trkiyenin Marshall Planndan istifade ettii oranda olacaktr.185
6 Haziranda Hkmet Genelkurmay bakan ve dier subaylar grevden
alp yerlerine CHP ile ilikisi olmam ve dolaysyla siyasi olarak daha gvenilir
kiileri getirerek Trk silahl kuvvetlerinin yksek komuta merkezinde tasfiyeye
giritiinde, partiler aras ilikiler daha da ktleti. DPliler ordu ile ilikilerde ok
duyarl davranyorlard.186 Dier tarafta 27 yllk iktidardan sonra muhalefete
dmek CHPyi derinden etkilemitir. Partinin yrngesini belirleme araylar
muhalefette de devam etmitir.187
182 Cezmi Eraslan, Atatrkten Sonra Trkiyenin Politikas, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi II,
Durmu Yaln v.d. Ankara: AKDTYK, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 2004, s.549.
183 Cumhuriyet, 30.05. 1950.
184 Cumhuriyet, 01.06.1950.
185 Mim Kemal ke, Unutulan Savan Kronolojisi Kore 1950-53, stanbul: Boazii
Yaynlar, 1990, s.65.
186 Ahmad, Modern Trkiyenin ..., s. 48.
187 Eraslan, a.g.m., s.550.
Bu yeni role hazrlksz olan CHPliler yeni sorumluluklarn yerine
getirmek iin kimliklerini deitirme sorunu ile yz yze kaldlar ve bunun sancl
bir sre olaca anlald. Bu beklenmeyen yenilgiye partinin ilk tepkisi fel edici
bir ok oldu. CHPliler yenilgiyi kabul etti ve yeni hkmete dostluk elini
uzatacaklarna sz verdiler. Partiler aras ilikileri inceleyen Cumhuriyet editr
Nadir Nadi DPliler iktidara geldiinden bu yana 8 ay gemesine karn iki partinin
normal ilikiler kuramadn belirtti. Yeni hkmete grevini yerine getirme frsat
vermedikleri iin CHP yi suluyordu.188
1950de iktidar olan Demokrat Parti, i politikada nasl hrriyetin
sembol olmusa uluslar aras alanda da insan hak ve hrriyetlerinin, milli
iradenin, milletlerin, kendi kaderlerini tayin hakkn kullanmalarnn bir numaral
mdafii ve ampiyonu olacandan hi kimsenin kukusu olmamaldr. nk
Demokrat Parti, yurtta sulhun nasl hrriyetlerin doya doya kullanld bir
ortamda yeereceine inanyorsa, bu ilkelerin evrensellik kazanmasyla da ancak
cihanda sulhun kurulabileceine ve kalc olabileceine emindir. Bu gr
erevesi iinde Demokrat Parti Trkiyesinin d politikada demokrat milletlerin
yannda saf tutmas, bu yce ideali paylaan Amerikann yakn dostu ve
destekleyicisi olmas ve kk mazlum devletleri saldrgan totaliter dmanlardan
korumas kadar tabii bir ey olmaz. Nitekim bu konuda Hkmet belki de ilk iareti
Brkselde vermitir. Artk D ileri Bakan grevini stlenen Kprl, bu ehirde
verdii demete, kinci Dnya Savandan beri Batya ynelmi olan d
siyasetimiz son seimler neticesinde, bu istikamete daha faal bir ekil alacaktr
diyecekti. Demokrat Parti, Bat ile ilikilerde CHPnin Tek Parti, Tek ef
dneminde kyasla daha avantajl durumda olduu bilincindeydi. Zira Demokrat
Parti, ak devrim ile iktidara gelii, hrriyet perverlii ve liberal program ile
Batnn gznde, demokrat milletlere daha yakn bir muhatap, Demokrat Parti
Hkmetinin idare ettii bir TCnin de Bat camiasnda, onlarn lleri ile daha
uygun bir partner olduunu dnyordu.189
188 Ahmad, Modern Trkiyenin ..., s.108.

189 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 40.
BLM II
SSTEMLE BULUMA
2.1. Kore Sava ve Savaa Giri
Mttefikler kinci Dnya Sava sonras durum deerlendirmesi yapmak

ve kazanmlarn paylamak amac ile Postdam Konferansn dzenlediler.
Konferansn balad gnlerde sava Uzak Dou dnda hemen hemen bitmi
durumdayd. Konferansta Sovyetlerin Uzak Douda savaa katlarak karlnda
Kore topraklarnn 38. enlem zerindeki yerlerini igal etmesi kararlatrlr. Yani
kuzey blgesi Sovyetlerin, gney blgesi ABDnin olacak ekilde kararlatrlr.190
Bylece Sovyetlerin yaylma faaliyetleri Uzak Douya intikal
ettirilmiti. Bunun iki sebebi vard; Birincisi, imdi Uzak Douda kuvvetler
dengesinin tpk 1945de Avrupa da olduu gibi, Sovyetlerin fevkalade lehine
olmas idi. nk Japonyann yenilmesinden sonra meydana gelen kuvvet
boluunu Komnist in doldurmu ve bylece milletleraras komnizm Asyada
byk bir arla sahip olmutu. kincisi; Batllarn Uzak Douda NATO gibi
herhangi bir ittifak sistemine sahip olamaylar idi. Byle bir kolektif ittifak
sistemi olmaynca, Sovyetlerin hesabna gre, Batllar hep birlikte kar
koymayacaklard. 191
Bugn 38. paralelin oluturduu iki devleti barndran Kore, Dou
Asyada gneye doru uzanan dalk bir yarmadadr. Batsnda Sar deniz,
dousunda Japon Denizi bulunan Kore, karada Manurya ve SSCB ile komudur.
Turan olduklar bilinen Koreliler, tarih boyunca Mool ve inlilerle de
karmlardr. lkada Japonlar, Ortaada inliler bu yarmadaya sahip olmaya
almlar, fakat onca kanl saldrya ramen emellerine ulaamamlardr. lgin
olan, Koreye ynelik bu askeri basklar karsnda bile Korelilerin kendi milli
190 Erhan, a.g.m., s. 547.

191 Armaolu, a.g.e., s. 453.
kimliklerini koruyabilmeleri, in kltrn kendi bnyelerine uygun bir ekilde
intibak ettirdikleri gibi, denizin te yanndaki Japonyann kltrel gelimesine
katkda bulunmalardr.192 Japonya'nn Kore ile ilgilenmesinin sebepleri unlardr:
1- Kore'nin yeralt ve yerst zenginlikleri geniti. Kore, gelimekte olan Japon
ekonomisi iin hem bir ham madde kayna ve hem de iyi bir pazar olabilirdi.
2- Japonya ilerde Asya'da da yaylacak ise, Kore bu i iin iyi bir atlama ta
olabilirdi.
Asya'ya adm atabilmek iin ilk nce Kore'ye ayak basmak gerekirdi.
Kore Asyann stratejik bir noktasndayd. Asya'dan Japonya'ya ynelebilecek bir
tehdit ve tehlikede Kore'yi bir atlama ta olarak kullanabilirdi.193
kinci Dnya Savandan sonra olumakta olan dzen Korelilerin milli
zlemlerini gerekletirme dorultusunda filizlenen yeni mitleri de beraberinde
getirecekti. 1945te Kahirede bir araya gelen ABD Bakan Roosevelt ve ngiliz
Babakan W. Churchill, Japonyann yenilgisi ile artk Kore nin hr ve
bamsz olmasnn zaman geldiine dair fikir birlii iinde olduklarn ilan
edeceklerdi. Aslnda Kore iin dnlen bir tr uluslar aras mandaterlik ya da
in-ABD ve bir iki devletin ihdasyd. Bu zmde Sovyetler tabiki
dlanmyordu. Avrupada souk savan ilk admlar atlmaktadr. Artk
Sovyetlerin Uzakdouya fazla karmasna ve buray da Dou
Avrupallatrmasna mttefikler aras ibirliini zedelemeden engel
olunmaldr.194
Austosta Hiroimada patlayan atom bombasndan iki gn sonra
Ruslar, Postdam Bildirisine uygun olarak, Uzakdouda savaa girdiklerini ilan
ederler. Drt gn sonra, Avrupadan getirttii takviyelerle Rus ordular Manurya
istikametinde Koreye doru harekta balarlar. 38. paralele kadar onlar ilerlerken,
ABD birlikleri de bir ay sonra bu hatta kadar ilerleyerek Japonlar teslim alrlar.195
Bu aamadan sonra ABDnin karar, meseleyi Birlemi Milletlere
havale etmektir. Bylece, Kore Dram 17 Eyll 1947de Genel Kuruldadr.
Rusya bu hamleye cevaben Koreden btn yabanc askeri birliklerin ekilmesini
193 Armaolu, a.g.e., s. 454.
teklif eder. Washington, ekildikleri takdirde Gney Korenin Sovyetlerin
pekitirdii gl komusu tarafndan ineneceinden korkmaktadr. Sovyetler
Koreden yabanc askeri glerin ekilmesinde srarlydlar. Amerikallarn da
kendilerini takip etmelerini bekliyorlard. Moskovann bu talepleri, Kore
meselesinin BMe intikal ettiinde yapmas, Washingtonu utandrmt. galci
konumunda kalmak istemeyen ABD, askerlerini ekeceini ilan eder. Ne var ki
Gney Kore daha i ve d gvenlii salayacak durumda deildir.196 1948 ve
1949da her iki devlet igal ordularn Koreden ektiler ve 38. enlem arada snr
oldu.197 Amerikan-Sovyet mzakereleri, te yandan Birlemi Milletlerin abalar,
iki Korenin birlemesini salayamad.198
BM rgtnn 14 Kasm 1947deki kararna gre Korede BM Geici
Kore Komisyonu oluturulacak, 31 Mart 1948de seimler yaplacak, ulusal bir
Kore Hkmeti kurulacak ve 90 gn iinde igal kuvvetleri lkeden
ekilecekti.1948de seimler yapld.199
Seimlerin sonularna gre Syngman Rheenin bakanlnda Gney
Kore Cumhuriyeti kuruldu. Sovyetlerde Kuzey Korede 1948 Austosunda
kendilerine gre bir seim dzenlediler ve onlarda kuzeyde 9 Eyll 1948 de Kore
Halk Cumhuriyetini kurdular.200
Uzak Douda in izlerini tayan ve sosyalist olmayan lkelerden
Japonya ile Gney Kore, Tayvan, Honkong ve Singapur 1945ten itibaren,
Japonya kadar olmasa da benzer ilerlemeler kaydetmilerdir. Uzun yllar in
nfuzu altnda yaayan Korede 1948de Gney Kore Cumhuriyeti ve Kuzey Kore
Demokratik Halk Cumhuriyetinin kurulduu resmen ilan edilmitir.201
Ayn corafi birim zerinde, birbirine dman iki farkl ideolojiyi
benimseyerek kurulan Kore Demokratik Cumhuriyeti (Kuzey Kore) ile Kore
Cumhuriyeti (Gney Kore) arasnda 25 Haziran 1950de atma balad.202

197 Sander, a.g.e., s. 275.
198 Armaolu, a.g.e., s. 455.
199Uarol, a.g.e., s. 670-671.
200Armaolu, a.g.e., s. 455.
201Grsel Genel Kltr Ansiklopedisi, stanbul: Grsel Yaynlar, 1982, s. 555.
202 Thema Larousse, Tematik Ansiklopedi, Milliyet Yaynlar, 1994, s. 326.
Moskovann talimat ile Kuzey Kore kuvvetleri 25 Haziran 1950
sabahndan itibaren Gney Koreye kar saldrya geti. Saldrnn btn snr
boyunca yaplmas, her eyin nceden planlandn gsteriyordu. Bu ak
saldrganlk karsnda Amerika, Birlemi Milletleri harekete geirdi, fakat esas
yk Amerikann srtland bir Birlemi Milletler Kuvveti tekil etti.203
BM Genel sekreteri, 27 ve 28 Haziran tarihli iki telgrafla Koredeki
durumu Ankaraya ilettiler. O gnlerde Trkiyede bulunan ABD senatr
Cainde hkmeti, ABDnin bu taarruz karsndaki tepkisinden haberdar eder.
Hkmet bunun zerine BMdeki ba delegesi Selim Sarper ile Washington
Bykelisi Feridun Cemal Erkini lkeye armtr. Erkin phe etmeden bu
istei kabul etmemiz gerektiini syledi. Toplantya daha sonra katlan Selim
Sarper ise Ben de kararnza katlyorum u artla ki Amerika derhal bizi Atlantik
Paktna kabul etsin deyince Erkin buna itiraz etti. Ona gre byle bir beklenti
kararn deerini drebilirdi. Babakan Menderes Erkini hakl buldu. te bu
ortamda, BM Genel Sekreterinin T.Cye Kore Olay ile ilgili mracaat gelir.
Konu TBMMnin 30 Haziran 1950 tarihli oturumunda gndemi oluturur.
Kprl, Koredeki saldry ve BMin ald karar aklar. Bu balamda Genel
Sekreterden BMe bal btn ye lkelere gnderilen telgraflar okur. Kprl,
Lieye cevaben T.C.nin BMin bir yesi sfatyla zerine den taahhtleri
azami samimiyetle yerine getirmeye amade olduunu bildirdiklerini syler. Bu
szler zerine Ekrem Hayri stnda ve be arkadann verdii ve Hkmetin
BM ilkeleri etrafnda sulh anlayn tasvip ettiklerine dair takrirleri reye
konularak, TBMMnce kabul edilir.204
Trkiye, Amerika ve ngiltereye, gvenlii konusunda garanti verilmesi
ya da Trkiyenin NATOya dhil edilmesi konusunda tekrar bask yapmaya
balad. Temmuz sonunda Koreye asker gnderme karar alndktan sonra
bavuru bir kez daha yinelendi.205 Basnda Koreye asker gnderme konusu
tartlrken, stanbulda DPnin 1946 Meclisinden kalma Milletvekili Senihi
Yrten, harekete gemek iin fazla beklemedi. Koreye gnll milis gndermek
203 Armaolu, a.g.e., s. 455.

204 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 55-56.
205Behet Kemal Yeilbursa, ngiltere ve Amerikann Ortadou Savunma Projeleri ve Trkiye
(19501954), Ankara: Bizim Bro yaynevi, 2000, s. 34.
iin bir dernek kurar. Sivil toplum rgt olarak alan dernee ilk gnlerden
itibaren byk bir ilgi gsterilir. Ksa srede bavuranlarn says bini buldu.
Trkiyede, ok uzakta olan bir savaa ilgi bu kadar byk iken savan iinde
olan ABDde Koreye gnderilecek asker bulmakta sknt ekilmektedir.206
Menderes, 25 Temmuz akam Bakanlar Kurulunu acil olarak toplantya
arr. Bakanlar Kuruluna TBMM Bakan ve Genelkurmay Bakan da
katlrlar. Konu BMin ye lkeleri Kore savana katlmaya daveti zerine
verilecek cevaptr.207 Konu btn ayrntlar ile grlmtr. Karar: Korede
hizmet etmek zere 4500 mevcutlu silahl Trk askerini BM emrine
verileceidir.15 lke iinde ABDden sonra en ok asker gnderen ikinci devlet
olan Trkiyenin yollad birlikler,208 Albay Tahsin Yazc komutasnda 25.
Amerikan Tmenine bal olarak grev alm ve 17 Ekimde Koreye
ulamtr.209 Trkiye Cumhuriyeti artk Kore olayna katlmt. Muhalefetin
szcs Faik Ahmet Barutu, Hkmeti Anayasann 26. maddesini ihlal etmekle
suluyordu. Bu maddeye gre sava ilan etme, savaa katlma veya bar ilan
etme yetkisi sadece TBMMye aittir deniyordu.210 Trkiye BMin asker
gnderme davetine ABDden sonra olumlu cevap veren ilk lkedir.211
Hkmet bu karar vermek iin ok dnm ve konuyu btn
ayrntlar ile tartmtr. Aslnda Kore Sava Trkiyenin gelecee yatrm
amal katld bir sava olmutur. Menderes, bu savan en nemli sonucu iin
NATOya girmede yardmc olacan dnmektedir.212 Kore Sava DP
Hkmetine hem bat dnyasna yaknlamak, balln ispatlamak iin hem de
NATOya katlmak iin byk bir frsat olabilirdi.213 Pasifike asker gnderilecei
olay kamuoyunda bir bomba gibi patlar. Trkiyenin Koreye asker gndermesine
en ok kar kan ar sol rgtler olacakt. Mecliste grubu bulunan iki muhalefet
206 ke - Mtercimler, a.g.e. s. 66.

207 Zrcher, a.g.e., s. 342.
208 Erhan, a.g.m., s. 547.
209 Balcolu, a.g.m.,s. 470.
210 evket Sreyya Aydemir, kinci Adam, C. III, stanbul: 1980, s. 301.
211 G. Meghee, a.g.e., s. 142.
212 Ahmet Emin Yalman, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, Haz. E. Erdin, stanbul:
1997, s. 1537.
213 Balcolu, a.g.m.,s. 470.
partisi de birer bildiri yaynladlar.214 Muhalefette bulunan her iki parti de biraz
kskn bir tavr ile olaya yaklamlardr. CHP 26 Temmuz da Koreye asker
gnderme kararnn ak bir anayasa ihlali olduunu aklad. 215 Yani CHP asker
gndermeye aka tavr almazken gnderme kararnn aln eklini
eletirmiti.216 Millet Partisi, BMye destekten, ABD ile dostluktan hatta Atlantik
Paktna girmekten yanayd. Millet Partisi lideri Hikmet Bayur, Atlantik
Paktnda yer almamz memleket hesabna lzumludur. Eer Koreye asker
gndermemizin neticesi pakta girmek olabilecekse yaplan fedakrlk yerindedir
diyordu.217 Ama Millet Partisi kk bir parti de olsa kendisine danlmasn
beklemiti.218 Fakat muhalefet zamanla Koreye askerlerin daha fazla ABD
yardm almak iin gnderildiini iddia edecektir.219 Koreye katlm lkede
tartmalara neden olunca Menderes, 28 Temmuzda bir basn toplants yaparak
eletirilere cevap verme zorunluluunda kalr. Babakana baklrsa, yaplan
tartmalar particilik gayreti ile memleket menfaatlerini rencide edecek ekle
dntrlmtr.220
CHP aleni olmasa da Koreye Belki asker gnderilmeseydi daha iyi
olabilirdi mesajn vermeye alt. Herhalde nn bu mesajnda samimi idi.
smet Paaya gre lke muhtemel bir tecavze urayacaktr. Demokrat Parti
mesuliyet hissi tanmakszn memleketin mukadderatn fiilen harbe
srklemitir. CHPnin szcleri ne derlerse desinler karar, lke apnda olumlu
bir hava yaratmt. Koreye yardm, zellikle irtica ve komnizme kar
fevkalade duyarl olan genlik kesiminde byk bir heyecan uyandrmt. En
byk renci rgt olan Trk Milli Talebe Federasyonu Hak ve Hrriyet
yolunda giriilmi olan btn taahhtleri yerine getirmeyi kendisine grev sayan
bir milletin evlatlar olmaktan duyduumuz gurur sonsuzdur diyordu.221

215 Erhan, a.g.m., s. 545.
216 avdar, Trkiyenin...19501995, s. 35.
217 Yalman, a.g.e., s. 1538.
219 Sleyman Yeilyurt, Bayar Gerei, Ankara: 1998, s. 188.
Trkiyenin Koreye asker gnderme kararna SSCB nce sessiz kalr.
Bulgaristan, kar harekete geerek farkl bir tepki gsterir. Bulgar Hkmeti iki
yz elli bin Trkn Bulgaristandan snr d edileceini syleyerek tehditlerde
bulunur. Bulgaristan komnist blokta olduu iin bu uygulamann SSCBnin
bilgisi dhilinde olduu aka grlr. Trkiye bu durum karsnda hazrlksz
yakalanr. Bulgarlar dediklerini yaparak iki yz elli bin Trk snr d eder. 222 O
gnn artlarn da bu kadar kiiyi barndrmak ve bu kiilere yer bulmak kolay
olmamtr ancak hkmet bu ii de baar ile halletmitir. 223 Bayar, Koreye asker
gnderilmesi olayna son noktay koymak amacyla 1 Kasm 1950 tarihinde
Meclisin al konumasnda konuya deinmeden yapamamtr. Konumasnda
TC, kuruluundan beri milli siyasetinin, Atatrkn yurtta sulh, cihanda sulh
prensibi zerine kurulmu olduunu burada bir kere daha ilan etmek istiyorum.
Bu siyaset beynelmilel taahhtlere sadakat ve bu taahhtlerden doan vecibeleri
tereddtsz yerine getirmek sureti ile tecelli edecektir demitir.224
2.2. Trkiyenin NATOya Dhil Olmas
NATO, 4 Nisan 1949 da on Bat Avrupa lkesi ile Amerika Birleik

Devletleri ve Kanadann katlm sonucu, toplam on iki lkenin imzaladklar bir
anlama ile kurulmutur. 1952 ylnda Trkiye ve Yunanistan, 1955 ylnda
Federal Almanya, rgte ye olmulardr.225
222 Uarol, a.g.e., s. 585.

223 Yalman, a.g.e., s.1540-41.
224 Halit Tanyeli- Adnan Topsakal, zahl Demokrat Parti Kronolojisi 1950-1958, stanbul:1959, s.
28.
225 Faruk Snmezolu, Uluslararas likilere Giri, stanbul: Der Yaynlar, 2002, s. 142.
NATOnun bir savunma rgt olma zellii kadar dier bir zellii de
ye lkeler arasndaki askeri, siyasi ve sistem ii ilikileri koruma, gelitirme ve
dzenleme ilevlerini yerine getirmeye almasdr.226
NATOnun kurulmasndaki resmi ama: kolektif z savunma yani
Avrupadaki g dengesini Batnn lehine deitirmek olmasna karn ABD
liderlii 1949 ylnda NATOnun kurulmasndan beri bu askeri blou her eyden
nce, Bat Avrupa uluslar aras politikalarn denetlemenin temel mekanizmas
olarak grmtr.227
Kore Savann btn dnyada yaratt gvensizlik havas devam
ederken Demokrat Parti hkmeti, bir yandan BMye Korede takviye iin bir
tugayn Koreye gnderirken dier taraftan kendi gvenlik sistemini
gelitirebilmek amacn gdyordu.228
Menderes ve arkadalar Koreye hr dnyann dier unsurlar ile
birlikte asker gnderilmesini NATO yelii iin karlmamas gereken bir frsat
229
olarak grdklerinden 1 austos 1950de NATOya mracaat eder. Nitekim
Trk ordusunun Koredeki baarlar Trkiyenin NATOya katlmasn
kolaylatran nemli bir etken olmutur.230 Bu mracaat, bilindii gibi,
Trkiyenin Atlantik Antlamasna ilk mracaat deildir. lk mracaat CHP
iktidar dneminde yaplm ve olumsuz neticelenmitir. nn 30 Eyll 1949
gn Dolma Bahe Saraynda yapt basn toplantsnda Trkiyenin NATOnun
dnda braklm olmasndan duyduu znty u szlerle belirtmiti. Benim
gzmde memleketin en mhim meselesi, btn dnya iinde en mhim olan d
emniyet meselesidir. una kaniyim ki, bu mesele btn dnya ile mterektir
diyerek d gvenliin hep birlikte halledilmesini sylemekteydi. 231 Trkiyenin
Yunanistan ile beraber yapt bu mracaat, 1950 Eyllnde toplanan NATO
Bakanlar Konseyi tarafndan kabul edilmemiti.232 Bu ret cevabnn arkasnda
226 Armaan Kulolu, 21. Yzyln Balangcnda NATO, Avrupa ve Trkiye 21.Yzylda Trk
D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.931.
227 Trofimenko, a.g.e., s. 177.
228 ke - Mtercimler , a.g.e, s. 66.
229 Erhan, a.g.m., s. 545.
230 Balcolu, a.g.m., s. 470.
231 Rfk Salim Burak, Moskova Grmeleri ve D Politikamz zerindeki Tesirleri, Ankara:
Gazi niversitesi Yaynlar, 1983, s. 194.
ABD Genelkurmay Bakanl tarafndan hazrlanan ve Trkiye ile Yunanistann
NATOya alnmasnn rgtn gelimesini olumsuz ynde etkileyeceini
vurgulayan raporun nemli rol vard.233 Buna karlk Konsey, Trkiye ve
Yunanistan Akdenizin savunulmas iin gerekli planlama ileri ne katlmaya
234
armak kararn vermitir. Byle bir pakt fikri, ngiltere tarafndan birka
yldr dile getirilmekte olan Orta Dou Komutanl nerisiyle benzerlik
tamaktayd. Trkiye bu neriyi souk karlad.235
Trkiyenin kurulu aamasnda NATOya alnmamas birka nedene
dayanmaktayd. Birincisi, balangta Dou Akdeniz savunmasnn Kuzey
Atlantikten ayr bir pakt iinde dzenlenmesi tasarlanmt. kinci olarak Trkiye
ve Yunanistann ye alnmasnn paktn savunma alann savunulmas olanaksz
bir genilie ulatrmasndan endie ediliyordu. Son olarak NATO yesi lkeler
aralarna yenilerinin katlmas durumunda kendilerine yaplan yardmlarn
azalabilecei endiesini tayordu.236
ngilterenin, Trkiyenin NATO yeliine kar olmasnn nedenlerini
yle sralamak mmkndr.
1.u anda Amerika daha fazla siyasi teminatlar verecek durumda deildi.
2.Siyasi gvenceler olmadan Amerikann askeri giriimlerde
bulunmayaca
3.ngiltere ve Trkiye arasnda yaplacak askeri grmeler Amerika
olmadan bir anlam ifade etmeyecekti. nk ngiltere ve Amerikann
Ortadoudaki planlar birbirine balyd.237
ngiltere, Trkiyenin NATOya alnmas srecinde en byk direnci
gstermi sonra birdenbire bundan vazgemi ve Trkiyenin NATOya
alnmasn desteklemiti. ngilterenin tutumundaki bu deiikliin nedeni
Trkiyenin Orta Douda artan stratejik neminden kaynaklanyordu. Babakan
Menderes ile Dileri Bakan Kprlnn Ekim 1952de ngiltereye yapacaklar
ziyaretin ncesinde ngiliz Dileri Bakanlnn bir gizli raporu Trkiyenin
233 Erhan, a.g.m., s. 546.

235 Erhan, a.g.m., s. 546.
237 Yeilbursa, a.g.e., s. 33.
ngilterenin Orta Dou stratejisinde bir mihenk ta olduunu ortaya koyuyordu.
Bu gizli raporda Trkiye ile ngilterenin savunma alanndaki ilikileri gzden
geiriliyor ve savunma giriimlerinde Trkiyenin nemli rolne yle iaret
ediliyordu. Tutumumuz Trkiyenin durumunun anakkalenin iki yakas
arasnda Avrupa ve Asya arasnda bir mentee gibi olup topraklarnn ounun
Asyada bulunmas ve hepsinden ok, Anadolunun hayati blgesi olan Orta Dou
blgesinin kapa ve savunmasnn anahtar konumunda olmas gereine
dayanyordu. Bu stratejik durum bize Trkiyenin zel savunma gayretinin
Batdan ziyade Orta Douya ynelmesi gerektii izlenimi veriyordu. Trkiye ise
son yllarda politikasn gittike Batya ynlendirmi ve hi olmazsa imdilik
kelimenin tam anlamyla bir Avrupa gc olma fikrine kaplmtr. Bu Orta
Douda oynayabilecei rol anlamad anlamnda deildir. Fakat Batya bakan
n kaps onun iin her eyden nce gelmektedir. Bu durumda srekli olarak ABD
tarafndan destekleniyordu. 238
NATOya bavurunun geri evrilmesi DP Hkmeti ve Trk basnnca
esefle karland. CHPnin NATO Kore denkleminde eski Dileri Bakan
Sadakta kar kyordu. Sadak: Ne Atlantik Paktna girelim diye Koreye asker
gndermeye karar verdik, ne de Atlantik Paktna girme pahas olarak iki milyon
asker cazibesini kullanmaya tenezzl ederiz.239
1950 ylnn Kasm ay sonlarna doru Koredeki Trk tugaynn
nemli bir in saldrsn durdurduuna dair basnda haberler kar. Halk Kunuri
Destann konumaktadr. Hkmetin Kore olayndaki politikasna halkn
yaklam olumludur. Mehmetiin baar haberleri lkemize geldike tatl bir
milli heyecan duyulmaktadr.240 27 Kasm 1950de Konya DP Milletvekili Saffet
Grel ve arkadalarnn Korede savaan kahraman subay ve erlerimize
TBMMnin selam ve sevgilerinin bildirilmesine dair nergesi okunur. Bu nerge
ittifakla kabul olunur.241
Muhalefet, Kore olayn Meclise getirmeye azimlidir. Hkmetin
Meclisten izin almadan asker gnderme karar zerine CHP Genel Bakan nn
238 Snmezolu, a.g.e., s. 176.
240 Karpat, a.g.e., s. 288.
241 ke - Mtercimler , a.g.e., s. 68.
ve Krehir Millet Partisi Milletvekili Blkba imzas ile iki ayr gensoru verilir.
Gensorular ncelikle 28 Kasm ve 5 Aralkta iki kez, Demokrat Parti meclis
grubunda ele alnr. Gruptan baz milletvekillerinin muhalefetin gerekelerine
katlmalar zerine Menderes, sinirlenerek krsde, heyetin, nnnn takririni
kabul etmek iin can attn; ancak, gensorunun ekil artlarna uymadn,
Millet Partisi takririnin kabul edilmesinin ise, bir deil 80 smet Paann sz
almasn ve elinde eteinde neyi varsa millet huzurunda dkmelerini mmkn
klacan syler. 242
Mecliste grmeler tartmal gemektedir. Menderes, anayasann sava
ama yetkisini 26. madde ile meclise verdiini, fakat ortada sava amann sz
konusu olmadn ve zel bir durumun bulunduunu syler. Menderes,
Trkiyenin BM yesi olmakla, BM anayasasn TBMMnin onayladn ve BM
anayasasnn 42. maddesinin byle bir ykmllk getirdiini syler. 243
nnnn asl amac uydu; Kore olayna kar asabileen ve
Bulgaristanda Trk aznla basksn bizzat tahrik eden SSCBnin Trkiyeye
saldrmas ile, Demokrat Partiyi, lkeyi atee atmakla sulamak.244
Muhalefet lideri nn 25 Ekim 1951de yapt aklamada D mesele
zerine esasen bizim memlekette fikir ve prensip ayrl yoktur. ttifakmza, BM
idealine ve ABD dostluuna balyz diyerek Koreye asker gnderilmesi
srasnda ykselttii itirazn kaldrd.245 Son olarak Menderes, Demokrat Parti
Milletvekillerine Amerikann Koreye itirak etmeyen milletler Marshall
yardmndan faydalanamaz ihtarndan nce davranmakla lkeyi hacil bir
vaziyetten kurtardn hatrlatacaktr.246
Trkiye, Birlemi Milletler kuvvetine bir tugaylk kuvvetle katld. Milli
Mcadeleden beri muharebe alanlarna girmemi olan Trk Askeri, Kore
Savanda, gerekten destan denebilecek kahramanlk rnekleri vermitir.
Korede akan Trk kan ve gsterilen Trk kahramanl, Trkiyenin 1951
ylnda NATOya alnmasnda ok mhim bir rol oynamtr. 1950 Hazirannda
242 ke - Mtercimler , a.g.e., s. 68.

243 evket Sreyya Aydemir, Menderesin Dram 18991960, stanbul: Remzi Kitabevi, s.35155.
245 Erhan, a.g.m., s. 546.
balayan Kore Sava, 1953 Temmuzunda Panmunjom mtarekesinin imzas ile
neticelenmitir. Bu yllk sre iinde taraflardan hi biri kesin bir stnlk
gsterip zafere gitmemitir.247
Kore Savann sonucunda Kuzey Kore, in ile Bat arasnda tampon
devlet haline geldi. in asndan sonucu ise bir sre daha silah ve mali yardm
iin Sovyetlere bal kalmas olacaktr.248
Demokrat Parti Hkmeti, dedii bu kan bedeli sayesinde Trkiyeyi
Atlantik Paktna sokmay baard. Trk egemen snflarnn yllarca bekledikleri
mutlu gn 16 ubat 1952de geldi ve o gn, Amerikan Bykelisi, Atlantik Pakt
yesi on iki devlet adna hazrlanan davetiyeyi Dileri Bakanna vererek, Trk
Hkmetini Lizbonda toplanan pakt konferansna ard. 249 Trkiye NATOya
girdi ve Hr Dnyann Berlinden balayan demir perdesi karsndaki kalesi
oldu.250 NATO, yelii Trkiyenin Batya yneliin kendisini Batya balayacak
uzun sreli kurumsal ve fonksiyonel balarla kuvvetlendirmitir. Trkiye
asndan NATO, Avrupa Atlantik gvenlik ve istikrarn en nemli unsurudur.251
Trkiyenin NATOya girmesi ile Trk D Politikasnda Batnn nemi
ve arl daha da artt. Trkiye, Sovyet tehdidine kar NATOya girerek bir
zm bulurken, dou-bat kutuplamasnda Trkiyede Bat iin nemliydi.
Trkiye, Sovyetler Birlii ve Bulgaristan ile snr komusuydu ve NATO yesi
olarak NATO ile Dou Blou lkeleri arasndaki ortak snrlarn yzde otuz yedisi
Trkiye tarafndan savunuluyordu.252
247 Armaolu, a.g.e., s. 455.

248 Sander, a.g.e., s. 253.
249 Eroul, a.g.e., s. 116.
250 Enver Konuku, Dou Cephesi ve Dou Snrlar ile lgili Antlamalar, Milli Mcadele
Tarihi- Makaleler, yay. haz: Berna Trkdoan, Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi, 2002, s.372.
251 Hseyin Bac, Trkiye ve AGSK: Beklentiler, Endieler, 21.Yzylda Trk D Politikas,
252 Kamran nan, Hayr Diyebilen Trkiye, stanbul: Tima Yaynlar, 1995, s. 12.
BLM III
SSTEMDEK GREV VE BEKLENTLER
3.1. Souk Savan Orta Douya Kaymas ve Badat Pakt
Orta Dou kavram birok siyasi kavram gibi ilk olarak 20. yzyln
balarnda ngilizler tarafndan kullanlmaya balanr. Yakndou kavramnn
(Near east o dnem Osmanl Devletinin kaplad corafya) yetersiz kaldn
dnen ngilizler, Osmanl Devleti ile Hindistan arasnda kalan blgeyi
kapsayacak Orta Dou (Middle east) kavramn ortaya atarlar. Kavramn
kullanlmaya balanmasnn temelinde yatan smrgeci kayglar bu blgenin
geleceinin ekillenmesinde etkin rol oynar. Dou ile baty, Akdeniz ile Hint
Okyanusunu, Rusya ile scak denizleri birbirine balayan Orta Dou, jeopolitik
konumu nedeni ile her devirde dnya siyasetine yn veren byk glerin
dikkatini ekmitir.253
Orta Dounun dnya politikasndaki tarihi rol, Avrupa, Asya ve Afrika
ktalar arasnda kltrel ve ekonomik bir arac olmasndan kaynaklanr. pek,
eker, narenciye, kt, barut ve pusula gibi Uzakdou mallar, Ortadou kanalyla
Avrupaya ulamtr. Blge btn yollarn birletii yerde yer alyordu. 254
Batdaki souk sava stratejilerinin geleneksel bak asna gre,
Koreden sonra Kzl Tehdit Orta Douya szmaktayd. Olaylarn gelimesi,
Orta Douyu sper glerin atma alan haline getirmi. Nkleer tehlike de
dhil olmak zere nc Dnya savann patlak vermesi ihtimali bile belirmiti.
Dnya sava sonrasndaki uluslar aras konjonktr, Moskovaya blgede
doldurabilecei bir nfuz alan hediye etmiti. Atlantikin teki ucundaki ABDde
savatan sonra kurulacak yeni dnyada 19. yzylda arta kalan metotlarn geerli
olmamas gerektiini savunuyordu. Bu erevede, blgesel glerin bamszlk
253mer Turan, Tarihin Balad Nokta Ortadou, stanbul: Step Ajans, 2002, s. 15-16.
254 Sander, a.g.e., s. 67.
hassasiyetlerinin, ister istemez kolonyal gemileri dolaysyla, Batya kar belli
bir antipati ile rlmesi makul grlmeliydi. Rusyann Orta Doudaki varlnn
Bat hegemonyasnn zlnn garantisi olabilecei sanlyordu.255
1918e kadar Osmanl Devletinin kontrol altnda kalan Orta Dou,
1918den itibaren ngiltere ve Fransann eline gemiti. Orta Dou Batl
smrgeci devletler tarafndan cetvelle taksim edilerek paralara blnmt. 20.
yzyln balarndan itibaren Orta Douda gelien ulusuluk hareketleri 256 kinci
Dnya Savann hemen akabinde balayan sre krfez lkelerinin
bamszlklarn kazanacaklar 70lerin balarna kadar devam eder.257
Cetvelle izilen snrlar boyunca oluan devletlerde siyasal iktidar ilk
anda kkl ve siyasal gc olan ailelerin eitim grm bireylerine ya da icat
edilmi kraliyet hanedanlarna teslim edildi. Ynettikleri toplumlarn btnn
temsil etmeyen bu kiiler, kendi ailelerinin, airetlerinin, etnik ya da dinsel
gruplarnn ve hanedanlarnn karlarn koruyan siyaset izlediler. Bu durum
rakip gruplarn yapay ulus-devlete yabanclamalarna neden oldu.258
sraili bir yana brakrsak Orta Dou ncelikle bir slam medeniyeti
blgesini temsil etmektedir. Her eyden nce slam tarihi toplumlar ve anlaylar
biimlendirmektedir. slam dnyasnn btnl ierisinde Orta Dounun
problemlerini yerletirmek iin hi olmazsa balca slami gerekler hakknda bir
gre sahip olmak zorunludur. Orta Dounun slam lkeleri arasnda temelde
farkl zelliklere sahip olan Arap olmayan Trkiye ve ran ile Arap Blokunu
gstermek yerinde olur.259
Halifeliin 1924 Martnda kaldrlmas, Kuzey Afrikadan Hindistana
kadar olan blgede tm Mslmanlar iin hayal krkl yaratm ve bundan
sonra Orta Douda Trkiyenin olumsuz biimde nitelenmesine yol amtr.260
255 ke- Mtercimler, a.g.e., s. 101.

256 Uarol, a.g.e., s. 555.
257 Turan, a.g.e., s. 254.
258 Uarol, a.g.e., s. 787.
259 Guy Feuer, ada Ortadou Aratrma Klavuzu, ev: Davut Dursun, stanbul: aret
Yaynlar, 1990, s. 85.
260 Tayyar Ar,Gemiten Gnmze Trkiyenin Ortadou Politikasnn Analizi ve likileri
Belirleyen Dinamikler, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn
Datm, 2004, s. 671.
Trkiye, 1923te imzalad Lausanne Antlamas ile snrlarn izmi,
ynn Batya doru evirmitir. Orta Douya ynelik ilk pakt Atatrk
zamannda Atatrkn Gneydou snrlarn gvence altna almak amac ile 1937
ylnda ran, Afganistan ve Irak arasnda Sadabad saraynda imzalanan Sadabad
Paktdr. Bu pakt askeri antlamadan daha ok dostluk ve dayanma zellii
tamtr.261
Ancak kinci Dnya Savan demokratik cephenin kazanmas
Trkiyenin demokrasi alannda farkl bir yn izlemesine neden olmutur.262
Lozan Antlamas Birinci Dnya Sava sonunda ortaya kan en yksek politika
olup Trkiyeyi resmen Orta Doudan ayrm, Batya adapte olmasn
kolaylatrmtr. O zamanlar Orta Doudan koparlan Trkiye, kinci Dnya
Savandan sonra tekrar Orta Douya entegre edilmeye allmtr. Batl olan
Trkiye bu yeni stratejide blgesel yap projesinin ekirdeini tekil edecekti. 263
Trkiye, Souk Sava dneminde geleneksel d politika olarak adlandrlan bir
politika ile Orta Doudan ve blgenin sorunlarndan mmkn olduu kadar uzak
durmaya alt.264
22 Ocak 1948'de, ngiliz Dileri Bakan Ernest Bevin, Dunkirk
Antlamas modelinde bir dizi ikili savunma antlamalarndan oluacak bir Bat
265
Birlii formln ortaya att. Bu nedenle Trkiyenin Arap lkeleri ile siyaseti,
kinci Dnya Savandan sonra farkl bir izgide devam edecei sinyalleri
vermesine ramen asl aktif denebilecek siyaseti 14 Mays 1950de iktidara
gelen Adnan Menderes hkmeti gerekletirdi. Bu yeni politikann aktif ya da
dinamik olarak tanmlanmasnn nedeni, Atatrk tarafndan ortaya atlan ve
uygulanan tarafszlk politikasnn bilinli olarak terk edilmesidir. Trkiyenin
NATO yesi olmas, tercihini batdan yana kullanmas, yeni kurulmu olan
261 Gnlbol Sar, a.g.m., s.107.

263 Nassif Hitti, Sper Glerin Stratejileri iinde Arap Dnyas ve Trkiye Arap Trk
likilerinin Gelecei (Milletler aras Platformda zm nerileri) , ed. Ali ankrl,
stanbul: Tima Yaynlar, 1994, s. 467-477, s. 472.
264 Kamer Kasm, Trkiye-srail likiler: ki Blgesel Gcn Stratejik Ortakl, 21.Yzylda
Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.809.
265 Stephan J. Lee, Avrupa Tarihinden Kesitler (17891980), ev: Sava Aktur, Ankara: Dost
Kitabevi Yaynlar, 2002, s. 322.
hkmetin ilk ve en nemli karar ve baarsyd. 266 Trkiye NATOya girmekle,
mttefiklerinin Orta Doudaki politikalarna ortak ve destek olmutur. Orta Dou
Batl glerin egemenliklerinden yeni yeni kurtulduundan, Araplar ile Batllar
arasnda srekli gerginliklere sahne olmutur. Ancak Trkiye her seferinde Batl
mttefiklerinin yannda yer almtr.267
Orta Douda kurulacak ittifak NATO ile ilikilendirilerek Trkiye
Sovyetler karsnda yalnz braklmayacakt. ngilterenin de endieleri giderilmi
olacak, bylece Orta Douda Batnn etkisi arttrlacakt. 268 Batl devletler
Trkiye nderliinde Orta Douda askeri bir pakt kurarak blgedeki karlarn
korumak niyetindeydiler.269 Batnn Yakn ve Orta Doudaki karlar Menderes
Hkmeti tarafndan Trkiyenin kendi gvenlik karlar ile zde olarak
algland. Menderes Hkmeti d politika kararlarnda zellikle bu blgede
bilinli olarak Bat kulbnn aktif bir yesi roln stlendi. nk gerekten
bu dnem ierisinde, Trkiyenin Orta Dounun Sismograf olduu sylenebilir.
Menderes Hkmeti komnist olmayan lkelerin bulunduu blgede anahtar
roln srekli olarak korumak istedi.270
Trkiyenin d politikasndaki bu deiiklii iki ana sebeple aklamak
mmkndr. Birincisi blgede karlar olan devletlerin Trkiyeyi aktif olarak
blgeye sokmalar, ikincisi Sovyet emperyalizminin Orta Douya szma
ihtimalleri. SSCBnin amac; Orta Douya nfuzunu sokmak, yapabilirse ayn
blgedeki Bat nfuzunu krmak, azaltmak ve geriletmekti. Bu amacna ulamak
iin, ideolojik saplantlarn terk etmemekle beraber bastrmay, ikinci plana
itmeyi becermi, onun yerine dnemin ruhuna uygun olarak siyasi, stratejik ve
ekonomik olmak zere uluslar aras ilikilerin klasik aralarna mracaat etmiti.
zellikle Arap Orta Dousuna irin gzkmek iin, askeri ve ekonomik
yardmdan kanmayacakt. 271
266 Hseyin Bac, Demokrat Parti Dnemi D Politikas, Ankara: mge Yaynevi, 1990, s. 41.
267 Ahmad, Modernleen..a.g.e., s. 169.
268 Melek Frat mer Krkolu, 1945-01960 Arap Devletleriyle likiler , Trk D
Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olaylar, Belgeler, Yorumlar, ed. Baskn Oran, stanbul:
letiim Yaynlar, 2003, s. 618.
269 Eroul, a.g.e., s.117.
270Hseyin Bac, Demokrat Partinin Ortadou Politikas, Trk D Politikasnn Analizi, der.
Faruk Snmezolu, stanbul: Der Yaynlar, 2004, s.171.
271 ke Mtercimler, a.g.e., s. 103-104.
SSCB ne kadar Orta Douya girmek istiyorsa Britanya mparatorluu da
o derece kmak istemiyordu. ngiltere, Msr, Irak, rdn, Kbrs, Libya, Yemen
ve Filistindeki askeri stlerinden dolay blgede hatr saylr bir askeri gce
sahipti. Msr, Irak ve rdn ile iki tarafl savunma antlamalar da vard.272
Londra, Orta Doudaki emperyal karlarn yalnz bana
srdremeyeceini itiraf etmese de pekala bilincindeydi. ngilterenin amac; baz
blge lkeleri ile sahip olduu ikili antlamalar tek at altnda toplamak
istiyordu. Yani btn blge lkelerini kapsayacak bir savunma pakt oluturmakt.
ngilterenin nihai amac gl bir Arap blou veya federasyonu kurarak Orta
Dounun gvenlii iin mterek bir savunma gc oluturmak ve ngilterenin
kaynak ihtiyacn karlad ve stratejilerini belirledii bir blge kurmakt. 273 Bu
nedenle savan bitimini takiben Msr ile mevcut olan ikili antlamasnn yerini
alacak bir forml dnmeye balad.274 Eer ABD, Fransa ve ngiliz Uluslar
Topluluunun yeleri bata olmak zere Trkiye ve yresel glerin iinde
bulunduu ok tarafl bir savunma rgtne vcut verebilirse stratejik amalarn
tatmin edebilirdi. nceleri Orta Dou Komutanl sonra ise Orta Dou
Savunma Organizasyonu adn verdii bir kamuflaj iinde sunduu tezgahn
Msra kabul ettireceini umuyordu.275
Menderes Hkmeti Orta Dou d politikasnda temel ilke zerine
hareket ediyordu. Bunlar;
1. Orta Douda istikrarn ve gvenliin korunmas,
2. Arap lkeleri ile srail arsndaki anlamazln tatmin edici bir
zme ulatrlmas,
3. Komnizmin bu hassas blgeye girmesini engellemek iin etkili bir
gvenlik sisteminin yaratlmas.276
272 Behet Kemal Yeilbursa, Dnden Bugne ngiltere ve Amerikann Ortadou

Savunma Projeleri, Trkiye Gnl, S.77, Ankara: Yaz, 2004, s: 75-117, s.75.
273 Yeilbursa, a.g.e., s. 9.
274 Blge lkelerindeki sosyal ve ekonomik koullar iyiletirmek ve ngilterenin politik,
Stratejik ve ekonomik karlarn korumak iin kurulan ngiliz brolarndan biri 1945te
kurulan ngiliz Ortadou Brosu idi. Bu bronun grevi, siyasi, sosyal ve ekonomik konularda
blge lkelerine tavsiyelerde bulunmakt. Ancak ngilterenin bu broyu etkili bir hale getirecek
ne paras ne de insan gc vard. Ayrca Araplar da bunu ekonomik emperyalizm olarak gryordu.
276 Bac, a.g.m., s.173.
D politikada Batllamann Trkiyenin temel felsefesi olduunu
aka vurgulayan Menderes Hkmeti, bununla beraber yeni dnemin
koullarna uygun olarak tm d politika prensiplerini yeniden gzden
geiriyordu. Demokrat Parti muhalefette bulunduu yllarda iktidardaki
Cumhuriyet Halk Partisi Hkmetini eletirerek Trkiyenin yanl ve gereksiz
bir ekilde dou komular ile ilikilerini ihmal ettiini vurguluyordu. CHPnin
Orta Douyu ihmal eden bu d politika felsefesi kamuoyu ve basn tarafndan
srekli bir ekilde eletiriliyordu. zellikle Dileri Bakan Necmettin Sadak bu
eletirilerin odak noktasn oluturuyordu.277
Babakan Menderes ve onun ilk Dileri Bakan Fuat Kprl gemite
ihmal edilen Arap lkeleri ile olan ilikileri dzeltmeye kararlydlar. Bu
politikann ieriindeki zellik, Trkiyenin Orta Dounun zayf Mslman
lkelerine Big Brother rol oynayacak olmasyd. Ayn ekilde, Trkiyenin bu
dnem ierisinde yattrma kart siyasetiyle dnyann neresinde olursa olsun
bir Sovyet saldrsna kar tavr alacan belirten Kprl, Trkiyenin ve
Amerikann uyank davranmak zorunda olduklarn ve Rusyann Yakn ve Orta
Doudaki zayf lkeleri ele geirebilmesini engellemek iin Rus basksna ayn
ekilde tepki gstermelerinin kanlmaz olduunu sylyordu. 278 Kprl nce
Msr ile grmelere balamas gerektiini ve Msrdaki Trk Bykelisinin
Msr Kraliyet ailesi ile olan aile balar nedeni ile bu srecin
hzlandrlabileceini sylyordu. 279
Trkiyenin bu grne nce Msr kar kt. Msr Trkiye, slam ve
Arap lkeleri zerinde eskiden olduu gibi bir egemenlik kurmak istiyordu
diyordu. Buna karn Pakistan, ran ve Irak pakta katlacaklarn akladlar.280
Trkiyenin iyi niyetli tutumu Msrn uzlamaz tutumu nedeni ile suya
dyordu. Fakat Orta Dou Savunma Organizasyonu iin Msrn katlm
277 Bac, a.g.m., s. 174-175.

278 Bac, a.g.m., s.174.
279 Trkiyenin kahire bykelisi Fuat Hulusi Togay Msr Kraliyet ailesinden bir prenses ile
evliydi. Bykeli Togay Nasr ynetimindeki Gen Subaylar rejimine bandan beri taknd
reddedici tavr nedeni ile 4 Temmuz 1952de istenmeyen kii ilan edildi.
280 Kemal Balum, Anpolitik, 19451990, Ankara: Bilgi Yaynlar, 1991, s. 220.
gerekliydi. Baz Arap lkeleri ise imdilik bu pakta gerek bulunmad grnde
olduklarndan katlmay istemiyorlard.281
ngilterenin amac baz blge lkeleri ile sahip olduu ikili antlamalar
tek at altnda toplamakt. Baka bir deyile btn blge lkelerini kapsayacak
olan bir savunma pakt oluturmakt.282
Trkiye sadece ngilterenin Orta Dou stratejisinde deil, aksine ayn
ekilde Amerikann Orta Dou stratejisinde de bir mihenk ta tekil ediyordu.
General Eisenhower bu blgenin anlamn yle dile getiriyordu: Salt arazi
deeri sz konusu olacak olursa, dnyada stratejik bakmdan daha nemli bir
blge yoktur. nk Amerika Dileri Bakan Dulles, Orta Douda Trk Askeri
gcnn varlndan ok memnundu. Blgenin dier lkeleri Trkiyenin sahip
olduu askeri gten yoksundular.283
Ayrca Dulles, Arap lkelerini gezmi ve hazrlad raporda Arap
lkelerinin henz bir Savunma Paktna hazr olmadklarn, nk Sovyetlerin
tehditlerini Trkiye ve Pakistan dnda hibir devletin kavrayamadn
belirtiyordu. 284
Pakistan, Hindistan ile ilikilerini dzeltemedii iin ABD ile scak
ilikiler kurmutur. ABDden az da olsa yardm almaktayd. Fakat yeterince
yardm alamamaktan ikyet ediyordu. ABD, Pakistana istedii yardm Orta
Douda kurulacak savunma ittifakna katlmas karlnda verebileceini
syler.285 Trkiye ile Pakistan arasnda 2 Nisan 1954te Pakistan D leri Bakan
Zafirullah Han ile Trk elisi Selahattin Refet Arel arasnda Karaide imzalanan
antlama Kuzey Kuak blgesinin savunmasnda Pakistann roln
belirliyordu. Bu antlama askeri bir nitelik tamyordu. Antlamann ikinci
maddesi taraflarn mterek menfaatlerini alakadar edebilecek milletler aras
meselelerde istiarede bulunacaklar ve azami lde ibirlii yapacaklarn
281 Balum, a.g.e., s. 220.

282 Ortadou Savunma Projesi hakknda geni bilgi iin baknz. Behet Kemal Yeilbursa,
ngiltere ve Amerikann Ortadou Savunma Projeleri ve Trkiye (1950 1954), Ankara: Bizim
Bro Yaynevi, 2000.
283 Bac, a.g.m,.,s. 177.
284 Yaar Canatan, Trk Irak Mnasebetleri:19261958, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar,
1996, s. 69.
285 Bac, a.g.m,.,s.178.
belirtiyordu. Karai antlamasnn imzalanmas ile Amerikan diplomasisinin
286
ngrd gibi Orta Dou gvenlik sistemine de ilk adm atlm oluyordu.
Menderes, fazla iyi olmayan ilikileri dzeltmek ve oluturulmas
tasarlanan ittifak iin n hazrlk anlamnda Nisan 1953te287 kalabalk bir
delegasyon ile 1955 yl balarnda Orta Douda bir savunma pakt kurmak iin
Irak, Lbnan ve Suriyeyi kapsayan resmi ziyaret dizisine balad. Btn Arap
Birlii yesi lkeler ve byk Batl devletlerden bazlar da Pakt'a davet edilmi
ama hibiri buna ilgi gstermemitir.288 Arap lkeleri iinde Bat politikalarna
sadece Irak yakn durmaktayd. Irak Babakan Nuri Sait Paa tam bir Bat
hayranyd. Kurulacak ittifakta kpr olabilirdi. Menderesin bu geziyi
yapmasndaki ama bu lkelerin devlet adamlar ile paktn kurulmas iin
karlkl grmelerde bulunmakt. Menderesin asl hedefi ise Orta Douda
liderlik roln stlenmekti.289 Bandan beri liderliini Msrn yapt dier Arap
lkeleri pakta katlmaya kar kmlar ve paktn smrgeci lkelerin karlarna
hizmet eden bir ara olmaktan ileri gidemeyeceini beyan etmilerdir.290
Menderes Suriyedeydi. Suriyedeki siyasi hava Iraktaki gibi scak
deildi. Suriye parlamentosunun solcu milletvekilleri de Menderesin ziyaretine
kar kyordu. Bu sert tepkiler sonucu Menderes Suriyede sadece bir gn kald
ve Lbnana geti. Lbnan D leri Bakan Naccache, ertesi gn Menderesin
Lbnan kurulmas dnlen Pakta girmesi iin davet ettiini biliyordu. Msr
Hkmeti ise Trkiye ile Irak arasnda kurulmas dnlen Savunma Paktn
Arap Birliine kar yaplan ciddi bir darbe olarak gryordu. Msr
Hkmetinin ars zerine toplanan Arap Babakanlar toplants 25 Ocak
1954te Kahirede balad. Konferansa Suriye, Lbnan, rdn, S.Arabistan ve
Konferans devam ederken de Yemen ve Libya babakanlar katldlar.291
Babakan Menderes Nasr ile zel olarak grmek ve Savunma Pakt
hakkndaki dncelerini anlatmak ve ortak bir strateji gelitirmek istiyordu.
286 Gnlbol lman, a.g.m., s. 255.

287 Cumhuriyet 26.03.1954.
288 Uarol, a.g.e., s.734.
289 Bac, a.g.m., s.179.
290 Canatan, a.g.e., s. 113.
291 Bac, a.g.m., s.181.
Ancak Nasr bu grme isteini reddetti. Nasr bir yandan Bat emperyalizmine
ve srailin varlna son vermek istiyor, dier yandan da Araplar bir devlet
altnda birletirmek istiyordu. Bu amala Orta Douda diplomatik, siyasi, askeri
propaganda faaliyetleri yrtyordu. Nasr, Arap milletlerinin lideri olmak
istiyordu.292Arap dnyasn kendi liderlii altnda birletirmek istiyordu. Hlbuki
Badat Pakt ile bu liderlik Trkiyeye gemi gibi grnmekteydi. Badat Pakt
Nasrn tasarlarn alt-st etmiti.293
Trkiye ile Irak arasndaki Savunma Pakt 24 ubat 1955te Irakn
bakenti Badatta imzaland. Bu pakt Sovyetlerin Orta Douda nfuz kurmasn
nlemek amacyla oluturulmutu. in znde Nasr Harektna kar Orta
Douda bir rgtlenmeydi.294
Pakta ngilterede 4 Nisan 1955te katldn aklad. ngilterenin
Pakta dhil olmas ile balangtaki Amerikan liderlii, ngilterenin eline
gemiti.295 Badat Pakt, phesiz Sovyetlerin tepkisini ekmiti. Ayn zamanda
Trkiyenin Irak dndaki Arap devletleri ile ilikilerini olumsuz ynde
etkilemitir.
Irak ile Trkiyenin anlamas Arap dnyasnn mutlak lideri olmak
isteyen Msrdan beklenilmeyen bir tepki gelmesine neden oldu.296 Paktn
imzasndan sonra Msr ve Suriye, Trkiye ve Iraka kar geni bir kampanya
atlar. Msrda gnden gne Batya ve Bat emperyalizmine kar bir tepki
hareketi gelimekteydi. zellikle Kral Faruk devrilip yerine Nasrn gemesi ile
bu kampanya ve Arap milliyetilii hzla gelime gsterdi. 297Ayn zamanda
Badat Pakt, Bat emperyalizminin bir vastas, sraile hizmet eden bir alet
olarak gsterildi.298
292 Ramazan Gzen, Ortadouda G Dengeleri, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal,
Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s. 647.
293 Armaolu, a.g.e., s. 491.
294 Soner Yaln, Bay Pipo, stanbul: Doan Kitap, 2000, s. 167. (Ancak Irak 1959da yaplan bir
darbe sonrasnda Sovyet yanls rejimin ibana gemesi ile pakttan ayrlmt. Bunun ardndan da
Pakt yeleri Londrada toplanarak Paktn merkezinin Ankaraya tanmasna karar verdiler.)
Balcolu, a.g.m., s. 481.
296 Armaolu, a.g.e., s. 526.
297 Sander, a.g.e., s. 264.
298 Armaolu, a.g.e., s. 527.
Badat Pakt ile Orta Dou ve pakt yesi lkelerin gvenlik ve
istikrarnn salanmas amalanmaktayd. Bu pakt ile Orta Douda bar ve
gvenlik tesis olunacak, bu da dnya barna byk katk salayacakt.299
Sovyetler Birlii, Orta Dou ile pek ilgilenmemi ama Badat Paktnn
kurulmasndan sonra politikasn deitirerek ortaya kabilecek frsatlar
deerlendirmek istiyordu.300 Bu yzden Sovyetler, Badat Paktnn kurulmasna
ilk tepkisini 16 Nisan 1955te yaynlad resmi aklama ile dile getiriyordu.
Aklamada, bir sre nce Yakn ve Orta Douda belli baz Batl gler
tarafndan kurdurulan askeri gruplamalar reddediliyordu. 301 Sovyet Rusya
ngilterenin Badat Paktna katlmn yeni bir askeri gruplama olarak
nitelendirmitir. iddetle knamtr. Bu meseleyi Birlemi Milletler Tekilatna
gtrmeyi planlamtr.302
Menderes Pakt ile Orta Doudaki aktif politikann iine girmitir. Pakt
Orta Douda ykselen Nasr hareketine kar Trkiyenin Bat adna stlendii
bir misyon haline geldi.303 Trkiyenin Irak ve dier Arap Devletlerini Bat iin
kazanma giriimi, Orta Douda imdiye kadar taknm olduu tutumda nemli
bir deiiklie iaret ediyordu. Byle bakldnda, Trk Hkmetinin Bat,
zellikle ABD ile Orta Douda ortak karlar izledii grlmektedir.304 Balkan
Pakt, NATOnun gney cephesini talya ile birletirmiti. Trkiyede kesilen bu
cepheyi, douya doru devam ettirerek, SEATO ile birletirmek iin ran ve
Pakistan da iine alacak yeni bir kurulua ihtiya vard. Amerika D leri
Bakan John Foster Dullesa ait olduu bilinen bu dncenin gereklemesinde
Pakta ye olacak be devlet de deiik faydalar beklemekteydiler.305 Trkiyenin
Orta Douda Savunma Pakt ile nemli bir role soyunmas Sovyetler Birlii ile
Orta Douda kar karya gelmesi anlamna geliyordu. Bu gerekte, Trk
Hkmetinin Bat ile olan askeri ibirliini Orta Douda daha da glendirmek
299 Canatan, a.g.e., s.107.

300 Uslu, a.g.e., s. 122.
301 Bac, a.g.m., s.183.
302 Gnlbol - Krkolu, a.g.m., s. 264.
304 Bac, a.g.m., s. 184.
305 Kamuran Grn, D ilikiler ve Trk Politikas-1939dan Gnmze Kadar, Ankara:
SBF Yaynlar, 1983, s.354.
iin yeterli bir nedendi. Badat Pakt, Msr ve Sovyetler Birliinin protestolarna
ramen ksa sre iinde bir Siyasi Dayanma Paktna dnt. Bylece Trkiye
Orta Douda bir siyasi faktr oluyordu.306
Ayrca, Trkiye iin paktlara katlmann ikinci kstas da, ezeli dman
olarak grlen Yunanistann paktlara katlmn engellemek veya bu paktlara
Yunanistan ile birlikte katlmakt. rnein, 1 Ocak 1958de gerekleen Avrupa
Ekonomik Topluluuna Trkiye, Yunanistandan sonra ortak ye olmak iin
bavuran ikinci lkedir. Trkiyenin Bat toplumu iindeki yerini almas ve
Yunanistan yalnz brakmamas idi.307
Badat Paktna Irak dnda Arap lkesinin katlmamas ve katlan
Mslman lkelerin Arap kuana dhil olmamas, paktn Arap desteinden
mahrum olmasna neden oluyordu. Bu pakt iin nemli bir eksiklikti. 308 nk ilk
balarda Trkiyenin Orta Dou lkeleri ile ilikilerini arttrmak amal olsa da
katlmn fazla olmamas lkelerin birbirinden biraz daha fazla uzaklamasna
neden oluyordu. Zaten Menderesde daha sonraki yllarda bunun hata olduunu,
bu gelimenin blgedeki Bat kart kamp glendirirken Trkiyenin blgede
daha fazla yalnzlamasna yol atn itiraf etmiti. 309 Trk Hkmeti artk dier
Arap lkelerinin de Pakta katlmasn istiyordu. Bu devletler rdn ve
Lbnand. Irak ise Filistin sorununun zlmesi iin urayor, Amerikann
Pakta yelii sonucu daha kolay bir zme ulamay mit ediyordu. nk Irak,
Badat Pakt yeliinin ardndan Arap dnyasndan tamamen dlanm
durumdayd.310
Pakistan 1 Temmuzda Pakta katlmtr. Pakistann katlm Pakta
yenilik getirmemitir.311 rann ise 3 Kasmda Badat Paktna katlmalar ile
Cumhurbakan Celal Bayar 1 Kasm 1955te Meclisi a konumasnda
Trkiyenin NATOya, Balkan ve Badat Paktna ye olmasnn amacnn bu
306 Bac, a.g.m., s. 185.

307 Rdvan Karluk, Avrupa Birlii ve Trkiye, Eskiehir: Beta Yaynlar, 1995, s. 261.
308 Frat Krkolu, a.g.m., s. 625.
309 Ar, a.g.e., s.674.
310 Bac, a.g.m., s.187.
deiik yapdaki blgede gvenlik, istikrar ve gelime iin bir katkda bulunmak
olduunu sylyordu. 312
312 Bac, a.g.m., s.186.

randan sonra ise Badat Paktnn bymeye
balamas Msr nderliinde pakta kar cephe alan
devletlerin endiesini arttrm bunlarn tepkisinin
kuvveden fiile karlmasna yol amtr.313 Sovyet
silahlarnn ekoslovakya aracl ile Msra
gnderilmesi, Menderesin bu silah tedarikinin arkasnda
Sovyetler Birliinin olduu inancn pekitiriyordu.
Ancak Sovyetler Birlii 1955 ylndan itibaren balatt
bar ataklarndan ok nce Trkiye ile yaknlama
giriimleri gstermiti. Sovyetler Birlii Babakan
Bulganin, Trk Hkmetinden zr dileyerek Stalin,
Sovyetler Birliinin Trkiye ile ilikilerini bozdu
diyordu. Sovyetler Birliinin 1946 ylndaki
taleplerinden vazgemesine ramen Souk Savata
ekillenen Sovyet kart Trk tutumu deimiyordu.
Kprl ise Sovyetlerin bu yaknlama abalarn
Sovyet evrensel stratejisinin bir blm olarak
karakterize ederek, Sovyetler Birliinin amacnn hr
dnyay yanltarak sanki Sovyetler Birliinin saldrgan
hedefleri yokmu dncesini uyandrmak olduunu
sylyordu.314 14 Temmuz 1958de Irakta meydana
gelen askeri ihtilal ile Faysal ve Babakan Nuri Sait Paa
iktidardan indirilir. Trkiye bylelikle Orta Doudaki en
byk mttefikini kaybetme endiesi ile ihtilale engel
olabilecek askeri mdahaleyi dnmse de
Amerikann araya girmesi ile bu dncesinden
vazgeer.315 ktidar ele geiren General Kasm Badat
Paktndan ekildiklerini aklar. Irak emperyalizm ile
balarn kestiini syler. Irak'n yelikten ayrlmasyla
313 Gnlbol lman, a.g.m., s.265.

314 Bac, a.g.m., s.189.
315 Canatan, a.g.e., s. 151.
316
21 Austos 1959da yaplan bir aklama ile Badat
Pakt Tekilatnn adnn Merkezi Antlama Tekilat
(Central Treaty Organization, CENTO) olarak
deitirildii bildirilmitir.317 rgt savunma amal
kurulmasna ramen etkinlikleri daha ok ekonomik,
kltrel ve teknik ibirliine ynelmitir. ABDnin daha
sk biimde baland rgt bu haliyle yirmi yl
varln devam ettirmitir.318 BLM IV
KIBRIS SORUNU
Osmanl Devleti zamannda hileli saylabilecek bir ekilde ngiltereye

kaptrlan Kbrs adas, Trkiye Cumhuriyetini kuracak yeni kuak yneticiler
tarafndan d mnasebetlerde sorunlar giderip ieride reformlarla urama
politikasnn bir sonucu olarak Lozan Antlamas ile resmen ngiltereye
braklmt. ngilizlerin ve Amerikallarn katklaryla 1960taki Londra ve
Zrih Antlamalaryla Kbrsn bir anlamda Trkiye asndan yeniden
kazanlmas Trk d politikaclarnn cumhuriyet tarihi ierisinde belli bal
baarlarndan biri olmutur. Osmanl Devleti ve ngilizlerin gemite
uyguladklar politikalarla ve deiik faktrlerin etkisi altnda genel nfus
iindeki paylar yzde on sekizlerde kalan Kbrs Trklerinin Kbrs
Cumhuriyetinin kurucu ortaklar haline getirilmeleri ve ynetime tam
anlamyla ortak edilmeleri gerekten byk baaryd.319
4.1. Tarihsel Srete Kbrsn Konumu ve nemi
316 Uarol, a.g.e., s.734

318 Balcolu, a.g.m., s. 481.
319 Nasuh Uslu, Kbrs sorunu , 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel
Yayn Datm, 2004, s. 303.
Akdenizin dousu diye tabir edilen blgede yer alan Kbrs Adas,
9251 kilometrekarelik (2572 mil kare ) bir yz lme sahip, lkemiz
kylarnn 40 mil uzanda stratejik nemi byk olan bir adadr. 1960 ylnda
yaplan nfus saymna gre adann nfusu yarm milyonu amtr. Bu nfusun
takriben yzde yirmisi Trktr.320 Ada blge lkeleri ve blgede karlar
bulunan gler tarafndan son derece nemlidir.321 Kbrs, tarih boyunca kaderi
dardan belirlenmi bir ada; halkna danlmaya gerek bile duyulmadan
alnan, satlan; egemenlii devredilen bir lke olmutur.322 Kbrs 15711914
yllar arsnda Trk, 19141960 yllar arasnda ngiliz egemenlii altnda
yaadktan sonra, 1960 ylnda bamsz bir cumhuriyet olmutur. Adann
Kbrsl Trkler ve Trkiyenin muhalefetine ramen Yunanistana ilhak
edilmek istenmesi (ENOSS) ada da Trkler ile Rumlar ve ada dnda Trkiye
ile Yunanistan arasnda Kbrs Sorunu diye adlandrlan mcadele ortaya
karmtr.323 imdi ksaca Kbrsn tarihteki nemine bakalm.
Kbrsn, Gney Anadolu ve Suriye kylarn gzetim ve denetim
altnda tutabilecek bir konumda olmas, tarihin en eski devirlerinden balayarak
gerek Anadoluya; gerekse Suriyeye egemen olan devletlerin Kbrs kendi
topraklarna katmak istemelerine neden olmutur. Adann Akdeniz ticaret
yollar zerinde bulunuu ve Anadolu, Mezopotamya, Msr, Helen ve Roma
gibi medeniyet blgeleri arasnda yer al da, eski devirlerden bu yana birok
devletin Kbrsa egemen olmak iin eitli giriimlerde bulunmasna yol
amtr. Anadoludan .. bin yl nce gelenlerin Kbrsn Msr, Etiler,
Fenikeliler, Yunanllar, Asurler, Makedonya, Romal, Bizansllar tarafndan
igale uradn tarih kaydetmektedir.
Kbrs, Osmanl Devletinin ktada uzanan geni kara ve deniz
snrlar ierisinde, devletin yumuak karnnn en hassas noktasnda bir ban
ba olarak devrin en gl deniz devleti olan Venedikin elinde bulunuyordu.
Venediklilerle Kbrs, adeta Akdenizin en rktc korsan ss haline
320 Bilge, Kbrs Uyumazl..., s.337.
321 Yeni Trk ansiklopedisi, cilt:5, stanbul: tken Yaynlar, 1985, s.1817.
322 kr Sina Grel, Kbrs Tarihi 18781960, C.1, stanbul:1984, s.11.
323 Bilge, a.g.m., s.337.
gelecekti. Ada bu durumu ile Osmanl Devleti iin bir tehdit ve tehlike kayna
idi.324 Osmanl Devleti, bu tehdidi bertaraf etmek ve Venedikin her frsatta
Trk ticaret gemilerine saldrlarn nlemek amac ile 1570 ylnda Kbrs
fethetmek amac ile Lefkoeyi zaptetti. Venedik askeri ile beraber halktan
yirmi bin kii bu kuatma srasnda hayatn kaybetti. K mevsiminin
yaklamas zerine adann tamamnn fethi, yani Magosann alnmas
ilkbahara kald. lkbaharn gelii ile beraber Magosa kalesi bir sene
kuatmadan sonra alnd. Bu savata Osmanllar 50 bin asker kaybetmitir.
Magosa kalesinin alnmas ile Adann tamam Trk egemenliine gemitir.
Kbrsta Trk egemenlii salandktan hemen sonra 9 Eyll 1570 tarihinde bir
fermanla Beylerbeylik kurulmutur.325 Daha sonra Anadoludan yeteri kadar
Trk nfusu Kbrsa g ettirilerek adann Osmanl lkesi ile olan balar
glendirilmitir. ncelikle idari ve adli dzenlemelere yer verilmitir.326
Adann Hristiyan halk ise Trk egemenlii altnda bulunan teki
yerlerde olduu gibi devlet, bunlarn da can, mal, namus gvenliini
salamtr. Osmanl ynetimi Kbrsn Ortodoks Hristiyan halkna, yz
yldr Latin Katolik basks altnda bulunan Ortodoks Kilisesine sahip kma
hakkn ve ibadet zgrln tanmtr.327 Zaten Osmanl Devletinin 1571
ylnda Kbrs Adasn Venediklilerden almasnn ardndan iskn edilen Trk
ahali ile Venedikliler dneminde byk zulm gren Ortodokslar arasnda,
Osmanl ynetiminin sona erdii 1878 ylna kadar ciddi hibir sknt
yaanmamtr.328 Kbrs tarihindeki en uzun huzur dnemini, kukusuz 1571
1878 arasnda geen 307 yllk Osmanl egemenlii altnda yaamtr. 329 1877
78 Osmanl-Rus Savanda malup olan Osmanl Devleti, byk toprak
kaybna uramtr. Sava sonunda imzalanan Ayestefanos Antlamasn ulusal
karlarna uygun bulmayan ngiltere, bu antlama hkmlerini Trkler lehine

325 Ahmet Rasim, Osmanl Tarihi, C.1, stanbul : Hikmet Neriyat, 2000, s. 156.
326 Ali Efdal zkul, Kbrsn Sosyo Ekonomik Tarihi (1726-1750), stanbul: letiim Yay.S, 2005, s.
11.
327 ke - Mtercimler, a.g.e., s.185-186.
328 Armaan Kulolu-Aye zkan, Avrupa Birliine yelik Srecinde Trkiyenin Kbrs
Politikas, Stratejik Analiz, C.4, S.: 39, 2003, s. 22.
deitirmek bahanesi ile Berlin Kongresini toplad. ngiltere bu kongrede,
Trkiyeyi, Rusyaya kar koruma gerekesi ile Kbrsta askeri sler kurma
hakk elde etti.330
Kbrs Adasnn 1878 ylndaki Osmanl-Rus harbinin Osmanly
byk lde etkilemesi nedeni ile sadece ynetimi ngiltereye braklmt.
Kbrsn egemenlii kt zerinde Osmanl Devletinde kalacakt.331
ngilterenin 1878 ylnda Kbrsa yerlemesi ile birlikte yaratt ynetim
geici olmaktan te tam bir smrge ynetimidir. Her ne kadar ngiltere
jeopolitiinde Kbrsn jeostratejik nemi, 1882 ylnda Msrda elde ettii
imtiyazlar sonucu, Svey Kanalnn gvenlik ve denetiminde sz sahibi
olmas sonucu azalmsa da bunun, geici olaca sonraki yllarda aka
grlecektir. nk ngiltere, Dou Akdenize egemen olabilecek bir baka
devletin stratejik pozisyon elde edebileceini kinci Dnya Sava boyunca
fark etmi ve Kbrsn bu gcn ya da glerin eline gemesi sonucu Orta
Dou egemenliinin el deitireceini anlamtr. ngiltere ynetiminde panik
yaratan asl bu gerek olmutur. D leri Bakan Anthony Eden, anlarnda
Kbrsn ngiliz Orta Dou Stratejisi iinde kazand konumla ilgili olarak
unlar yazar:
ncelikli olan adann stratejik deeriydi. Askeri danmanlarmz,
Basra Krfezide dhil, Orta Doudaki durumumuzu koruyabilmemiz iin
adann en nemli varlmz olduunu bildiriyorlard. Corafya ve taktik
dnceler asndan Trkiyenin, rk ve dil asndan Yunanllarn, stratejik
adan ise hayatmz, Basra Krfezinden gelen petrole bal olduu srece,
Kbrs ile ilgili iddiamz gl oluyordu. 332
ngilizler, dier btn kolonilerde olduu gibi Kbrs da her alanda
ustaca smrmlerdir. Aldklar hep verdiklerinden ok fazla
olmutur.333ngiliz ynetimi ile birlikte Kbrsta Osmanlnn kurmu olduu
millet sistemi sona erdi. Hem Mslmanlar hem de kilise egemen statlerini
330 Sebahattin Zaim, Trk ve slam Dnyasnn Yeniden Yaplanmas, stanbul: Yeni Asya Yaynlar,
1993, s. 63.
331 Nihat Erim, Devletleraras Hukuk ve Siyasi Tarih, Ankara:1953, s. 401.
332 ke - Mtercimler, a.g.e, s. 193.
333 Ercment Yavuzalp, Kbrs Yangnnda Bykelilik, Ankara: Bilgi Yaynevi, 1993, s. 145.
kaybetti. Vergiler bile smrge ynetimi tarafndan toplanyordu.334 Sonraki
yllarda Trkiye-Rusya arasnda bar salanm olsa da ngilizler, bir daha
adadan kmadlar. Bu hukuka aykr durumu Trkiye Lozan Antlamasnn 16,
20, ve 21. maddeleri ile tanmtr.335
4.2. Kbrs Sorununun Ortaya k
1954 ylndan beri Kbrs Sorunu Trkiyenin d politikasnn ana

konularndan biri haline gelmitir. Kbrsn evvelce Trkiyeye ait bulunmas,
Anadolunun Gneydou kylarna yakn olmas dolaysyla gvenliini
kontrol eden stratejik bir yer igal etmesi ve nihayet adada byk bir Trk
cemaatinin yaamas ve bu cemaate kar giriilen bask ve insanlk d
hareketler, Trkiyeyi Kbrs Sorununa taraf yapmtr. Trk Hkmetinin
uyumazl bandan beri ilgili devletler arasnda yaplan mzakereler ile
zmlemek istemesi, Yunanistann genel olarak oldu-bitti politikas gtmesi
sebebi ile mmkn olmamtr. Kbrs uyumazl iki milli cemaatin atmas
sonucu Yunanistanda ve Trkiyede milli bir dava haline gelmitir.336
Trk-Yunan ilikileri konusunu inceleyen pek ok kiinin kabul
edecei gibi zellikle Kbrs konusu iki lke arasndaki anlamazlklarn ve
sorunlarn temelinde karlkl olarak yzyllarn birikimi/tortusuyla olumu
dlayc bir kimlik tanmlamas yatar. Bu kimlik tanmlamas bazen ar
ekillerde, rnein pan-Helenistlerin Megalo deas (Byk Yunanistan emeli)
ve pan-Trkistlerin Turan idealleri gibi ideolojik formlarda kendini gsterir.337
334 Niyazi Kzlyrek, Birinci Cumhuriyetten Yeni Kbrsa, Kbrs Dn ve Bugn, der. Masis
Krkgil, stanbul: thaki Yaynlar, 2003, s. 16.
335 kr Sina Grel, Tarihsel Boyutu inde Trk Yunan likileri, Ankara:1993, s.53.
336 Bilge, a.g.m., s. 337.
337 aban al - Birol Akgn, atmadan Uzlamaya: 21. Yzyla Girerken Balkanlarda
Trk-Yunan Rekabeti, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn
Datm, 2004, s. 268.
kinci Dnya Savandan sonra smrge hareketlerinin yaygnlk
kazanmas da Yunanistan adadaki ngiliz hkimiyetine son verip, Kbrsn
kendisi ile btnlemesi politikasna yneltmi,338 bu amala Kbrs Rumlar
adann Yunanistana balanmas iin kanl yldr (terr) yntemlerini de
kapsayan gsteri ve eylemler yapmaya balamlard.339 Kbrs uyumazlnn
bu nitelie brnmesi kendisini Trk d politikasnn ana konularndan biri
haline getirmitir. Bu durum, Kbrs uyumazlnn gelimesine gre konuyu,
zaman zaman btn d politikamz kaplar hale getirmi ve hatta bu
politikann ynn etkiler olmutur.340 Kbrsta yaananlarn tarihsel sreci
incelendiinde Kbrsn aslnda hibir zaman bir Yunan adas olmad,
oradaki Rum nfusun Atina tarafndan yapay olarak zel bir siyasetle artrld
ortaya kan en bariz sonu olacaktr. Dahas iki komu lke olan Trkiye ve
Yunanistan arasnda srekli srtmeler ve savalarn tahrikisi ve balatcs
her zaman Yunanistan olmutur. Bu srtmelerin ve savalarn temelinde
yatan gerek nedenin Megalo dea olduu ortaya kar.341
Yunanistan kurulduktan bir mddet sonra Batl devletlerin unuttuu
bir lke haline geldi. Bu durum Yunan Krallnn yzn Osmanl Devletinde
yaayan zengin soydalarna evirmesine neden olurken, Osmanl Rumlarda
en azndan ideolojik olarak Yunan Krallnn kalknma yolu, Yunanl nfusun
youn olduu zengin topraklar iine alacak biimde snrlarn geniletmekti.
Bu hedef Megalo dea olarak (Byk lk) adlandrld ve ilk kez 1844 ylnda
Dileri Bakan Kolettis tarafndan Kurucu Mecliste dile getirildi. Sonra
Yunan Krall snr geniletmeye balad.342 Kbrs ta bu snrlarn iine dhil
edilmek isteniyordu.
Trk Kurtulu Sava srasnda Yunanistan Babakan Venizelos, 15
Mays 1919da Yunan kuvvetleri zmire kt zaman kendisine Megalo
deaya dayal 4 maddeli program izmiti:
338 Birgl Demirta Cokun, Deien Dnya Dengelerinde Trk-Yunan likileri,

21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.247.
339 Sina Akin (yay. yn.), Siyasal Tarih (19501960)Trkiye Tarihi 4
(ada Trkiye 19081980), stanbul: Cem Yaynevi, 2000, s. 217.
340 Bilge, a.g.m., s.337.
341 ke - Mtercimler, a.g.e, s.189.
342 Frat, a.g.m., s. 580.
1. Ege Denizi Yunan denizi olacak.
2. ki anakaraya uzanan ve 5 denize alan Yunanistan
gerekletirilecek.
3. Yunanistann bir aya Asyada, bir aya Avrupada olacak.
4. Bizans mparatorluu yeniden dirilttirilecek.343
Birinci Dnya Savanda Osmanl Devletinin ngiltere ile kar
karya gelmesini frsat bilen Londra, ani bir kararla, Aday Britanya
mparatorluuna kattn ilan etti. Londra, yeni Trkiye Cumhuriyetinin
snrlarn izen Lozan Antlamasnda, Kbrsn 1914te ngiltereye
katldn da Ankaraya onaylattracaktr. Lozanda Ege Denizindeki 12 aday
da talyaya brakan Trkiyenin gerek Kbrs, gerekse 12 ada konusunda
salayabildii tek gvence, bu adalarla ilgili olarak gelecekte ortaya
kabilecek her trl ilhak bamszlk ya da baka ynetim biimleri
zerindeki sz hakkn Ankarann sakl tuttuu noktasyd.344
Lozan Antlamasnda Kbrs meselesi maddede yer almtr.
Bunlar antlamann 16. 20. ve 21. maddeleridir. Bu maddelerin ilk ikisi yani 16
ve 20. maddeler Kbrsn Hukuki stats ile ilgili iken, 21. madde Adada
yaayan Trklerin uyrukluk meselesi ile ilgilidir.345
Trkiyeyi yllar sonra yeniden Kbrs sorunuyla yz yze getirecek
olan neden de, Lozan Antlamasnn 16. maddesindeki bu olanaktr. Lozan
Antlamasnn 20. maddesi ise yle dzenlenmitir: Kbrs Britanya
Hkmeti tarafndan 5 Kasm 1914te ilan olunan ilhakn, Trkiye tandn
beyan eder.346 Bu madde ile adann kesin olarak ngiltereye ait olduu kabul
edilmitir.347
kinci Dnya Sava, Kbrsa iki nemli deiiklik getirdi. Bunlardan
ilki, udur: Dou Karadenize sarkmak isteyen Sovyetler, Kbrsta ngilizlerin
varln, emellerine ulamak iin engel sayyorlard. Rusyada zel olarak
eittikleri Rum komnistleri Kbrsa gnderip, Ada Rumlarn, Yunanistan ile

345 Erim, a.g.e., s. 2.
347 Erim, a.g.e., s.2.
birleme iin kkrtmaya baladlar. 1942 ylnda Adada Akel adl bir de
Komnist Parti kuruldu. kincisi ise yle zetlenebilir: 1945te ngilterede
i Partisi iktidara geldi. i Partisinin, smrgeler konusunda ok yumuak
davranmas, Rumlarn ilerini kolaylatrd. 1941 ylndan balayarak Rumlarn
tm ulusal ve dini trenleri, Yunanistan ile birleme iin gsteri yapma arac
olacakt. 1947 ylnda, Rum sac ve komnist partilerinin temsilcileri
Londraya giderek ngiliz smrgeler Bakan ile grt ve Kbrsn
Yunanistan ile birlemesi iin yardmlarn istedi. Bu istee Kbrs Trkleri
iddetle kar koydular. Zaten byle bir istei ngilterede kabul etmedi. Ancak
Rumlar bu ama iin ngiltereye srekli olarak elilerini gnderiyorlard. 15
Ocak 1950 Pazar gn, Kbrs Ortodoks Kilisesi, Yunanistan ile birlemek iin
gayri resmi bir plebisit (halk oylamas) dzenledi. Bir sre sonra Kilise
oylamaya katlan 224.700 Rumun 215.000inin katlma ynnde oy
verdiini duyurdu.348 Sadece Rumlarn katld oylama ve sonularn ngiliz
ve Trk hkmetleri kesinlikle reddettiler. 800 Kbrsl Trkte Yunanistan ile
birlemeden yana oy kullanmt.349 Bu oylamann ardndan Bapiskoposluk
koltuuna Makarios III oturmutu.350 Makarios kilisede lm pahasna da olsa
Enosisi gerekletirmek iin alacana yemin etti.351
Adada yaanan bu gelimeler ksa srede Yunanistana da tand.
kinci Dnya Savann hemen akabinde 12 aday bir oldu bitti ile almann
verdii rahatlk Yunanistana Kbrsnda alnabileceinin umutlarn
veriyordu.352 Trkiyenin 1923te imzalanan Lozan Antlamasndan bu yana
sorunun zerine ok fazla gitmemesi, Kbrs zerindeki haklarndan vazgemi
olmasndan deil, ittifaklarna ve Bat blounda sahip olduu yere gsterdii
ball zedelememe abasyd. Kbrs, Trkiyenin ayrcalkl bir mttefiki
haline geldii ngilterenin elindeydi ve ngiltere ile Trkiyede Badat Pakt
erevesinde mttefiktiler.353

349 Mihalis Mihailidis, Kbrs Trk i Snf ve Kbrs i Hareketi, Kbrs Dn ve Bugn,
der. Masis Krkgil, stanbul: thaki Yaynlar, 2003, s. 325.
350 ke - Mtercimler, a.g.e., s.192-193.
351 Bilge, a.g.m., s.337.
352 H.Murat Hatipolu, Yakn Tarihte Trkiye ve Yunanistan, Ankara:1997, s.311.
353 Andreas D. Mavroyannis, Kbrs Sorununun Trk-Yunan ilikilerine Etkisi, stanbul:
1955 ylnda Londra, Makariosun emirleri ile terr faaliyetleri iin
kurulan, Yunanistann da ak olarak destek verdii354 komutanln Grivasn
yapt EOKA nn (Kbrsl Savalarn Ulusal rgt) ngiliz ynetimine
kar silahl direni ve tedhi hareketi balatmas nedeniyle 355 Kbrs ile ilgili
politikasn, Trkiyeyi de soruna taraf yaparak, Yunanistann taleplerini
dengelemek stratejisi zerine kuracaktr.356 Aslnda Kbrs meselesi Trkiye
ngiltere meselesidir ve Yunanistan bu meseleye suni bir devlet ve Kbrs ile
alakas bulunmayan bir mdahil olarak sokulmutur.357
4.3. Ankarann Tepkisi
Kbrs Sorunu Trkiyede ncelikle halk ve kamuoyu tarafndan

sahiplenilecektir. 1948den sonra Trkiyenin her yresinde Kbrs iin
gsteriler, toplantlar dzenlenir. Bata Sedat Simavinin Hrriyeti olmak
zere basn, hkmeti harekete geirmeye alr. lgintir, nce CHP, daha
sonra da DP iktidarlar bu ulusal sorunu benimsemekte ortaklaa ge
kalacaklardr. 17 Aralk 1949da CHPnin D leri Bakan Sadak,
ngilterenin Kbrs terk edeceine dair ufak bir sezinti bulunmadn ve
Yunan Hkmetinin bu meseleyi resmen ele almadn belirtmesi, Trk
Hkmetinin bu konudaki hareketsizliinin nedenini ortaya koymaktadr. Yine
sadak 23 Ocak 1950de TBMMde bir milletvekilinin sorusuna verdii yantta:
Kbrs meselesi diye bir ey yoktur. Bunu ok nceden gazetecilere
sylemitim. nk bugn ngilterenin Kbrs baka bir devlete devretmek
niyetinde veya eiliminde olmad hakknda kanaatimiz tamdr. Kbrsta
Metis Yaynlar, 1990, s.129.

354 Birgl Demirta Cokun, Deien Dnya Dengelerinde Trk-Yunan likileri,
21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.247.
355 Fikret Alasya, Tarihte Kbrs, Ankara: 1988, s.173.
356 ke - Mtercimler, a.g.e., s.193.
357 Raif Karada, Trk Hariciyesinin etin Snav Kbrs, stanbul: Emre Yaynlar, 2004,
s. 40.
yaplan hareketler ne olursa olsun, ngiltere Hkmeti Kbrs adasn baka bir
devlete terk etmeyecektir. Byle olunca genlerimiz bo yere heyecana
kaplyorlar, gereksiz yere yoruluyorlar.358 Demokrat Partinin hkmet
programnda Kbrs konusu ele alnmamtr. lk D leri Bakan Prof.
Kprlde, 20 Haziran 1950de yaplan DP Meclis Grup toplantsnda, Kbrs
ile ilgili bir soruya Byle bir mesele yoktur yantn vermitir.359
1951 ylnda Yunanistann konuyu resmen ele almas zerine bile
Kprl, Trk- Yunan dostluunun neminden sz ediyor. Bu dostluun
bozulmas, srdrlen abalarn her iki lkenin banda bulunan insanlarn iyi
grleri ve niyetleriyle hi bir olumsuz etki yapamayacandan sz
ediyordu.360
Gerek CHP, gerekse DP D leri Bakanlarnn Kbrs diye bir
sorunumuz yoktur demelerini yle deerlendirebiliriz. Trkiye Lozandan
sonra D Trklerle ilgilenmemeye gayret gstermitir. Lozan Antlamas ile
Kbrsla ilgimiz; sona erdirmemi miydik? stelik Kbrs Misak- Milli iinde
de deildi. Trkiye, Souk Sava ncesi hem savunma gc, hem de d
politikada belirleyici aktr olmay nedeniyle Kbrs Trk toplumuyla
yakndan ilgilenilmemitir. Souk Sava dneminde de Kbrs konusunu
sorun esi olarak gndeme getirip, ngiltere ve Yunanistan ile sorun
karmamay strateji olarak belirlemitir. Ancak, 19481950 yllar aras
Trkiyenin Kbrsl Trkleri ve Kbrs uzaktan izlemekten yakndan
ilgilenmeye getii dnem olmutur. Trkiyenin Kbrs konusu ile ilgili
politika oluturmaya balamas ise, sorun uluslar aras zellik kazandktan ve
ngiltere Trkiyenin dikkatini ektikten sonra gerekleecektir. Aslnda Yunan
Hkmetlerinin resmi davran da, byle bir sorunun tahriki iin yeterli neden
oluturmamtr. NATOya girinceye kadar Yunan Hkmetleri de Kbrs
konusunda kesin bir davran almaktan ekinmilerdir.361
Yunan Hkmeti, 1950den sonra bir ikilemle kar karya kalmt.
Bir yandan kamuoyunun Enosis dorultusunda ki basksn zerinde
hissetmekte, te yandan da Bat ttifak iinde yer almay, balca amac olarak
benimsemi olduundan ngiltere ve Trkiye ile ilikilerini bozmak
istemiyordu.362
16 ubat 1951de Yunanistan Babakan Venizelos Kbrsn
Yunanistana ilhak edilmesi gerektiini ileri srd. Yunan Babakannn bu
sylemi Kbrs Trklerini telalandrd. TBMMye, Babakana, D leri
Bakanna siyasal partilere telgraflar ekerek, kendilerine sahip klmasn
istediler.363
Buna ramen Trk Hkmeti yine tavrn deitirmeyecektir. Eer
Kbrs konusunda bir deiiklik olacaksa bu da adann eski sahibi olan
Trkiyeye iade edilmesi gerektiiydi.364 Menderes, Venizelosa Trkiyenin
tutumunu u szlerle aklamtr. Merak etmeyin. Bu konu Yunan-Trk
dostluu erevesinde zme kavuturulacaktr. Basn da, konuya gereken
nemi veriyor, gazetelerde eitli makalelerle Kbrs konusu gndemden
drlmyordu. Adann Yunanistana verilmesinin mmkn olmad sk sk
yazlyordu.365 Gerek kamuoyu basks, gerek medyadaki yazlar sonucu D
leri Bakan Hrriyet gazetesine verdii demele, hkmetin Kbrs
konusunda farkl davranlar iine girdiinin deerlendirilmesine neden
oluyordu:
lkemize nispetle corafi ehemmiyeti, oradaki soydalarmzn
mhim bir ktle tekil eylemesi ve tarihi balarmz dolaysyla, Kbrsn
durumunun bizi ok yakndan alakadar etmesi gayet tabidir. Adann bu gnk
hukuki vaziyetinin deimesi iin bir sebep grmemekteyiz. Fakat bu vaziyette
her hangi bir deiiklik ciddi surette bahis mevzuu olacak olursa, bunun bizsiz
ve haklarmza aykr bir ekilde yaplmasna imkn brakmayz. Bu bakmdan
oradaki soydalarmzn msterih olmalar lazmdr. Szlerimin her hangi bir
ekilde polemiklere vesile vermesini arzu etmediim iin, meselenin esas
hakknda daha fazla mteala beyanndan itinap edeceim. Bu sebepledir ki,
hkmetimiz bu mevzu hakkndaki durumunu gereken taraflara ak ve
362 Hner Tuncer, Kbrs Sarmal, Nasl Bir zm, Ankara: mit Yaynclk, 2005, s. 61.
364 Aydn Olgun, Kbrs Gerei 19311990, Ankara: 1991, s.910.
365 Cumhuriyet 21.12.1951.
dostane bir ekilde anlatmakla beraber ortada alkalanan mnakaa ve
gsterilerden ihtiyat ve temkinle uzak durmutur. Biz Yunanistan ile
aramzdaki dostluun sk ve samimi mahiyette olmasna byk ehemmiyet
vermekteyiz.
Bu deme nemlidir. Bir kilometre ta saylabilir. nk bununla DP
Hkmetinin ilk kez Kbrs sorunu ile ilgilendiini gryoruz. Ancak bu ilgi,
henz hkmet politikas ya da devlet stratejisi deil, daha ok kamuoyu
basks sonucudur.366
te yandan DP Milletvekillerinden Bahadr Dlger 21 ubat 1951
tarihli Zafer gazetesinde yazd bir makalesinde ise 1959 Zrih Londra
Antlamalar imzalanncaya kadar geen srete DP Hkmetinin izleyecei
stratejinin genel konseptini oluturduu sylenebilir. Fakat Babakan ya da
D leri Bakanndan byle bir aklama yapldn grmemekteyiz.367
Yunanistan 1951 ylndan itibaren Kbrs meselesini uluslar aras alana
tayarak aktif bir politika ierisine girmeye balar. Mesele nce Yunan
parlamentosunda tartlr. 1951in Kasmnda adann fiili sahibi olan ngiltere
ile de temaslar balatlr. Yunanistan, Kbrsn kendilerine verilmesi halinde
ngilizlere askeri sler vaat ediyordu. Ancak ngilizler Yunanistann bu
teklifini dnmeden geri evirdi.368 Yunan hkmeti ngiltere ile
grmelerden bir sonu alamaynca ngiltereyi Birlemi Milletlere ikyet
eder. ngiliz basnnda adann Trkiyeye verilebileceine dair kan haberler
Atinada korkuya sebep oluyordu.369
ABD ise Kbrs sorununun Birlemi Milletlerde deil NATOnun
iinde zlmesi gerektiini savunmaktayd.370
Trkiyenin Atina Bykelisi Yunan Hkmetine, Trkiyenin
Adadaki statkonun korunmasndan yana olduunu, eer adann geleceine
ilikin her hangi bir aba gstereceklerse bu konuda Trkiyenin de bir taraf
olarak grlmesi gerektiini ve sorunu Birlemi Milletlere gtrmenin Trk-

368 Uarol, a.g.e., s.593.
369 Cumhuriyet 09.07.1954.
370 Tuncer, a.g.e., s. 61.
Yunan ilikilerini olumsuz ynde etkileyeceine inandn iletmitir. Yunan
Babakan, 23 Mart ta Atinada bir bildiri yaynlayarak, Yunan Hkmetinin,
Kbrsn Yunanistana ilhak meselesini, Birlemi Milletlerin nmzdeki
Eyll aynda yaplacak toplantsna gtrmeye karar verdiini bildirmitir. Bu
bildiri, Trkiyede halkn taknlna neden olmutur.371
20 Austos 1954 ylnda Yunanistann Birlemi Milletler Genel
Kuruluna yapt ikyetin konusu Kbrs adas halkna kendi mukadderatlarn
kendilerinin tayin etmesi (self-determination) ilkesinin uygulanmas idi. Yunan
hkmetinin bu yeni politikasnn nedeni kinci Dnya Savandan sonra
beliren smrgeci aleyhtarl akmndan yararlanmaktr.372 Kbrs sorunu
bylece ilk defa uluslar aras sorun haline gelir.3731954 ylnda Yunanistann
sorunu Birlemi Milletlere gtrme abalar younluk kazanmaya
baladnda, Trkiye de sorunla resmen ilgilenmek gereini hissetmitir.374
Eyll 1954te Kbrsl Trklerden oluan bir heyet Trkiyeye gelerek
Kbrstaki durumla ilgili olarak aadaki grleri iletti.
1. Kbrsl Rumlarn Enosis taleplerinin toptan reddi.
2. Enosise giden ilk adm olarak grlen muhtariyete kar kmak.
3. Yeni bir anayasa Trk karlarn korumak iin anayasaya garantiler
dahil etmek.
4. Trk aznln Trklerin vakf mallar ve okullarnn ynetimi
konusunda daha etkin denetim iin harekete gemesi.375
14 Aralk 1954te Birlemi Milletler, Kbrs sorununu fazla
geciktirmeden Siyasi Komisyon gndemine alr. Konu tartlmaya baland
zaman Trkiyenin tutumu sert ve kesindir.376 Ada kesinlikle Yunanistana
verilmeyecektir.377 Birlemi Milletlerdeki daimi delegemiz Selim Sarperde bu
konuyu Dou Akdenizin bar ve istikrar asndan ele alarak bu blgede
tahriklerin zararl olacan belirtmi ve ngiltere Hkmetinin ada halkna
372 Bilge, a.g.m., s.338.
373 H.Fikret Alasya, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti Tarihi, Ankara:1987, s.65.
375 Mihailidis, a.g.e., s. 327.
376 H.Fikret Alaysa, Kbrs ve Rum Yunan Emelleri, Lefkoe:1992, s.30.
377 Cumhuriyet 15.12.1954, Zafer 16.12. 1954.
tedrici bir muhtariyet vereceine itimad olduunu aklamtr.378 Birlemi
Milletler Siyasi Komisyonundaki grmeler ve tartmalar sonucunda Yeni
Zelanda delegesi Knox Mundo tarafndan hazrlanan karar tasars 15 aleyhte
ve 16 ekimser oya kar 28 oyla kabul edilmitir. Alnan karar Kbrs
meselesi iin bundan byle Genel Kurulda her hangi bir karar alnmamasnn
uygun olabileceiydi. Byle bir kararn alnmasnda phesiz ngilterenin de
konu zerindeki arl tartmaszd.379 imdilik sorun askya alnm
grnyordu.
Babakan Adnan Menderes Birlemi Milletlerin bu kararn Kbrs
meselesinin askya alnmas olarak yorumlam ve Anadolu Ajansna 8 Aralk
1954te verdii demecinde yorumunu ve temennisini u szlerle ifade etmitir.
Birlemi Milletlerin Kbrs konusunda ald karar, bu husustaki
mzakereye devam olunmasnn caiz grlmediini sarahatle ifade etmekle, bu
ie son vermektedir. Yunan resmi makamlarnn bu mesele dolaysyla ortaya
kan hadiselerden aramzdaki dostluun haleldar olmamas iin gayret sarf
ettiklerini ve tedbirler aldklarn belirten ifadelerini memnuniyetle
kaydetmekteyiz. Trk hkmeti, iki memleket mnasebetlerinin yeni
inkiaflara mazhar olmas yolundaki gayretlerine samimiyet ve azimle devam
edecektir380 Onaylanm olan bu karar Kbrs Rumlarn ve Yunanllar hayal
krklna uratt. Rumlar genel grev ilan etmi ve Rum halknn tamam bu
greve itirak etmitir.381
1955 ylnda yaanan olaylar dier yandan ngilterenin oyunlar
Kbrs diye bir sorunun varln kabul etmeye balayan Babakan Menderes,
16 Kasm 1956da Nihat Erime u drt seenekli talimat verecekti.
1) ngilizler Kbrsta kalsn.
2) Onlar kacaksa Ada bize verilsin.
3) Bu olmazsa Ada taksim edilsin.
4) Self-governement (Kendi kendine ynetim)
378 Bilge, a.g.m., s.339.

379 Alasya, Kbrs Rum ..., a.g.e., s.30.
380 Bilge, a.g.m., s.340.
381Fikret Krad - Mustafa Altan, Sabahaddin Egeli, Kbrsta Yunan Emperyalizmi, stanbul:
Kutsun Yaynevi, 1978, s.128129.
Bu drdncs hi arzu etmediimiz ekildi yani Adann Yunanistana
verilmesi. Bu talimatlara gre; Trk Hkmetinin alaca tavr, ngiliz
siyasetinin dorultusunda kademeli olarak oluturulacaktr. Ancak yukarda
verilen seeneklerin arasndaki elikilerin de varl inkr edilmez.382
Kbrs meselesinin ortaya kt ilk gnden itibaren muhalefet
iktidara hemen her konuda destek verecek ve DP iktidarnn sonuna kadar da
bu desteini srdrecektir. 10 Ekim 1953te smet nn ve Genel Sekreter
Kasm Glek, hkmetin Kbrs politikasn desteklediklerini aklamlardr.383
DPnin bu destekten memnun olduunu D leri Bakan Kprlnn
mecliste yapt teekkr konumas duyuracaktr.
4.4. Balkan Pakt
Kbrs servenine ara verip, Trkiyenin e zamanl srdrd

blgesel bar araylar srecinde iinde yer ald bir paktn kuruluuna ve
zlne gz atalm. nk Balkan Pakt bir yerde Atina ile uzlamann
yelenmesini, bu rgtn salkl kuruluu ve kalc oluu iin vaz geilmez
klyordu.384
Demokrat Partinin iktidar dneminde nem verdii blgesel
ittifaklarn kkeni Atatrkn izlemi olduu Yurtta sulh cihanda sulh
ilkesine dayanr. Atatrk yaklaan II. Dnya Savan sezerek eitli ittifaklar
yapmak iin alm, Demokrat Partide iki kutuplu yeni dzenin doudaki
kanadn oluturan Sovyet tehdidine karn Balkanlarda birtakm nlemler
almaya almtr. Atatrk 1930 ylna kadar Yunanistan ile Lozan
Antlamasndan kalan sorunlar zerek ilk olarak bir dostluk antlamas
imzalamtr.385 Atatrk yaplan bu dostluk antlamas ile yetinmeyip Yunan

383 Alasya, Tarihte ..., s.169.
385 Zrcher, a.g.e., s.293.
Trk antlamasn genileterek 1933te yenilemitir.386 Bu anlama daha sonra
Balkan ittifakna giden yolu da amtr. Romanya ve Yugoslavyada dhil
edilerek saldrmazlk ve dostluk antlamas olarak imzalanmtr.387
Bulgaristan pakta dhil olmak iin ok aba gstermise de baarl
olamamtr. Atatrk bu pakta sadece saldrmazlk olarak deil ekonomik
ilikilerin balangc olarak ta bakmtr.388
Demokrat Parti 1934 ylnda imzalanan Balkan Paktnn faydalarna
inanarak tekrar diriltilmesini dnyordu. Trkiye NATOnun bir yesiydi
ama bu stratejik nemi byk olan Trkiye iin yeterli deildi. nk
NATOnun sa kanad Balkanlarn byk bir ksmn kapsyordu ama byk
bir boluun bulunduu da bir gerekti.389
Osmanlnn kuruluundan ksa bir sre sonra yayld Balkanlar,
Kbrstan ok daha nce etnik ve dini atmalarn, sosyal karklklarn
yaand ve siyasi olarak da Avrupann byk glerinin stnlk salama
mcadele alan olmutur. Birinci Dnya Sava ncesi scak denizlere almay
yksek strateji olarak belirleyen arlk Rusyas Boazlar kontrol altna
alamayacan anlaynca Balkanlar hkimiyet alan olarak yaplandrmaya
almtr.390
Sovyetlerin, kinci Dnya Savandan sonra izlemi olduu
politikann sonucu olarak Balkan devletleri yava yava Sovyet kontrol altna
girmiti. Yunanistanda ki i sava byk glklerle sona erdirilmitir.391
Balkanlarda gittike yaylan Sovyet tehlikesi Trkiye ve Yunanistann
bamszlk ve toprak btnlklerini tehlikeye drmeye balamtr.392
Yugoslavya 1948 ylnda Sovyet lideri Stalinin dncelerine ters
derek Sovyet bloundan ayrlmtr. Bu anlamazln temelinde,
Yugoslavyann Stalinin isteklerine kaytsz artsz boyun emesini istedii
386 Cemal Kutay, Devirden Hakikatler, stanbul: Aliolu Yaynevi,1982, s.115.

387 zgiray, a.g.m., s. 228.
388 smet Bozda, Celal Bayar, stanbul: 1986, s.57.
389 Armaolu, a.g.e., s. 522.
391 Turan, a.g.e., s.166.
392 Esin Yurdusev, 19451989 Dneminde Trkiye Balkanlar, ada Trk Diplomasisi:
200 Yllk Sre, yay. haz. smail Soysal, Ankara: 1999, s.374.
yatmaktadr. Tito, Sovyetlerin isteklerini reddetmi, Yugoslavyann
bamszl iin mcadele vermitir. Bu nedenle Yugoslavya, Sovyet ve komu
komnist lkelerle ilikileri gittike bozuluyor ve Yugoslavya bask altna
giriyordu.393 Yugoslavya Batya ynelerek Sovyet basksndan ve tehdidinden
kurtulmann yollarn aryor, bu amala Amerika ile ilikileri gelitirmeyi
amalayan bir lke konumundayd. Batl lkeler Yugoslavyay kendilerine
yaknlatrmak iin byk aba harcyorlard. Amerika Yugoslavyaya
ekonomik yardm da yapmaya balamt. 394 Bu artlar Trkiye ile
Yugoslavyay da birbirine yaknlatrmaya balamtr.395
Yunanistan ise kuzey komularnn destekledii i savatan yeni
km, Bulgaristan ile aras bir hayli bozulmutu. Bunda Bulgaristann Ege
Denizine kmak istemesi gibi etkenler de neli rol oynamtr. Trkiye ve
Yugoslavya ile ibirlii yapmaktan yana bir siyaset peindeydi.396
Trkiye ile Yunanistan arasndaki ilikiler karlkl ziyaretlerle daha
da pekimekteydi. Zaten iki lke ayn anda NATOya ye olmular ve
NATOnun gneybat kanadn oluturmulard.397
Trkiyenin abalar ve almalar 28 ubat 1953te Ankarada
Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya arasnda Dostluk ve Birlii
Antlamasnn imzalanmas ile ilk meyvelerini vermeye balad. Bu antlama
bir ittifak deildi. Lakin ittifaka doru nemli bir adm atlyordu. Antlamann
6.maddesine gre taraflar birbirlerinin aleyhine olan hibir ittifaka veya
harekete katlmayacaklard.398 Muhalefet byle bir i birliine olumlu
yaklaarak hkmeti destekliyordu.
Ankarada imzalanan bu antlama daha sonra 9 Austos 1954te
Yugoslavyann Bled ehrinde imzalanan ikinci anlama ile bir ittifaka
dntrld. Yirmi yllk bir sre iin imzalanm olan anlamann ikinci
maddesi, Kuzey Atlantik Antlamasnn beinci maddesine ok
393 Eroul, a.g.e., s. 119.

394 Gnlbol lman, a.g.m., s.237.
395 Armaolu, a.g.e., s.522.
396 Uarol, a.g.e., s.587.
397 Frat, a.g.m., s.587.
398 Armaolu, a.g.e., s. 522.
benzemektedir.399 Yugoslavya saldrya uradnda Trkiye ve Yunanistan
yardmna koacak, Natoda ie kararak gerekli destei verecekti.400 Balkan
Pakt ile iki sava arasnda kurulmu olan Balkan Antant arasndaki fark, ortak
savunma anlaynn ortaya konmas ve devlet genelkurmaylar arasnda i
birliinin nerilmesidir.401 Balkan Antant, bir saldr halinde, ortak bir
savunma rgt olmakszn her devletin kendi ordusu ile saldrya kar
koymasn ngrmekteydi. Hlbuki Balkan Pakt ortak bir savunma temelini
oluturmaktadr. Aslnda Balkan Pakt, gerek bir askeri ittifak deildir. Bu
pakt aslnda Dostluk ve birlii Antlamasdr.402
balkan devleti arasnda imzalan bu pakt ilk balarda talyay
byk bir endieye sevk etti. Ancak talyann duyduu endielere gerekli
gvenceler verilerek bu endieler giderilmitir.403 Hatta talya, Pakta dhil
olmas iin davet edilmi ancak olumlu sonu alnamamtr.404
Trkiye Balkan ttifakn faaliyete geirmekle Yugoslavyay komnist
bloktan kurtararak Batya yaknlatrmt. Bu hem NATOnun amalarna
uygundu hem de Trkiyenin karlar iin gerekliydi. Trkiyenin bu abalar
Bat camiasnda Trkiyeye bir itibar kazandrrken mevcut durum Sovyetler
tarafndan tepki ile karlanmaktayd.405
Trkiye ittifak kurmakla yetinmemi, karlkl ziyaretlerle ittifak
imzalayan devletler arasnda her trl ilikilerin gelitirilmesi iin aba
harcamtr. Ama ittifak yeleri Trkiye ile ayn niyeti tamamaktayd. Balkan
ittifak Sovyetlerden tehdit alan lkenin Batnn destei ile kurduklar
ittifakt. Sovyetlerin d politika anlay deiince ittifakta nemini
kaybetmeye balamt.406
Sovyetler Yugoslavyay Batdan koparmak ve kendi safna
yaknlatrmak iin Yugoslavyaya kar olan politikasn daha da yumuatt.

400 Uarol, a.g.e., s.587.
402 Sander, a.g.e., s.414.
403 Uarol, a.g.e., s.586.
404 Gnlbol Ulman, a.g.m., s. 240.
405 Uarol, a.g.e., s.587.
406 Frat, a.g.m., s.591.
Yugoslavyaya kar uygulam olduu ekonomik ambargoyu kaldrd. Kruev
26 Mays 1955te Belgrat ziyaret ederek dostlua ynelik ilk nemli adm
att.407 Titoda Sovyetlerin iyi niyetli almalarna olumlu karlk verdi.
Yugoslavya ve Sovyetler arasndaki iyi ilikiler Yugoslavyann komnist blok
ile arasn dzeltti. Bulgaristanda bu iki devlete yaknlamaya balad. Bu
durum Trkiye ile Bat arasndaki ilikileri souttu. Yugoslavya Sovyetlerle
ilikileri dzelterek, balantszlar hareketinde daha aktif faaliyet ierisine
girmeye balad. Bu durum Trkiye ile yollarn tamamen ayrlmasna neden
oldu.408
Balkan ittifaknn bir dier yesi olan Yunanistan da Yugoslavya gibi
fazla samimi olmayp, daha deiik hesaplar iine girmiti. Bu ittifaka asl
nemli darbeyi Yunanistan vurmutur. Yunanistann amac Kbrs ilhak
edebilmektir.409 Zaten bu amala 16 Austos 1954te Kbrs sorunu iin BMye
bavurmutur. Yani bu devletler arasndaki ilikiler pakt imzalam devletler
arasndaki ilikilere benzememekte, daha ok kart glerin tavrlarn
yanstmaktadr. Bu olaylar Balkan ttifaknn aslnda ne denli zayf dayanaklar
zerinde kurulduunu gstermektedir.410
4.5. Londra Konferans ve 6/7 Eyll Olaylarnn Ortaya kmas
1955 yl Trkiyenin Kbrs sorununda kararllk ortaya koymaya

balad srecin balangcdr. 1954 ylnn sonlarnda Yunanistan konuyu
BMye tayarak Self Determinasyon hakknn uygulanmas amacn
hedeflemiken 17 Aralk 1954 tarihli BM Genel Kurulu, Trkiyenin bunu
kabul etmediini belirten savunmas nda konuyu imdilik mzakere
etmeme karar almtr. Trkiye bundan ok memnun olmutu. nk sorunun
407 Uarol, a.g.e., s.587.
408 Gnlbol - Ulman, a.g.m., s. 248.
409 Eroul, a.g.e., s. 159.
bylece kapandn zannetmiti. Ne var ki bu karar gerek Kbrsta gerekse
Yunanistanda tepkilere yol ap, gsteriler ve taknlklar tedhiilie
dnmt. Atina ve Selanikte balayan ABD ve ngiltere aleyhtar gsteriler
EOKA ya cesaret vererek terr adaya tatmtr. 1 Nisan 1955te Trklere
saldrmaya balayan, kyleri yakp ykan, EOKA tedhi rgtne kar halknn
savunmasn yapacak bir rgtlenme gereksinimi duyan Kbrs Trkleri,
nceleri eitli mukavemet gleri oluturmulard. 411 Adadaki terr Trk
hkmetinin Kbrs politikasnda deiiklie gitmesine neden olmutu.
Hkmet Kbrs konusunda etkili bir tavr alr. Muhalefet de hkmetin
yannda yer alr ve hkmete destek vererek muhalefet ile hkmet tam bir
birliktelik iine girer.412
Menderes adadaki terre dikkat ekerek, Trk toplumunu mahalli
makamlar koruyamyorsa Trkiyenin kesinlikle koruyacan Kbrsn
statsnde deiiklie izin verilmeyeceini sylyordu. 413
1955 yl Trkiyeyi Kbrs sorununda u durumda buldu: Adada
Rumlar, ngiliz smrge idaresine atklar sava kazanmak zeredir. Yunan
hkmeti Kbrsta ki mcadelenin eninde sonunda ENOSS ile
sonulanacan bilerek, el altndan Rumlara destek olmakla beraber, aktan
mcadeleden kanmakta ve hele Trkiyeyi iin iine kartrmamaya zen
gstermektedir. ngiltere ise Adadan kmay geciktirmeye almaktadr.414
lke iinde 1954 yl seimleri sonras DPnin d politika
planlanmasnda nihayet Kbrsn arlkl yer aldn syleyebiliriz. Seim
sonucunda milletvekili seilen Fatin Rt Zorlunun Devlet Bakan olarak,
Kbrs meselesine younlatrlmasyla, DPnin Kbrs politikas oluturulma
sreci de balam oluyordu. Zorlu, Kbrs meselesine el atar atmaz, Dileri
Bakanlnda bir komisyon kurdu. Kbrs Komisyonu Zorlunun bakanlnda
Genelkurmay kinci Bakan Orgeneral Rt Erdelhun, Dileri Genel
Sekreteri Muharrem Nuri Birgi, Atina Bykelisi Settar lksel, Dileri Genel
Mdrlerinden Orhan Eralp ve Mahmut Dikerdemden kurulu idi. lk i olarak
412 Zafer 24.25. 06. 1955.
413 Vatan 25.08.1955.
Kbrs sorununda Trk tezini anlatan Beyaz Kitap hazrlanp yaymland.
Komisyonun grevi Kbrs konusunu eitli ynleriyle inceleyip Trkiyenin
grn ve hkmetin tutumunu saptamakt. Komisyon almalarn temelini
oluturacak iki ana ilkeyi Zorlu yle ortaya koymutu. lkin, Kbrs zerinde
en az Yunanistan kadar hak sahibi olduumuzu belgeleri ile kantlamak ve
dnya kamuoyuna duyuracak ve ikinci olarak da dava zlnceye kadar
Kbrs Trklerine gerekli her trl yardmda bulunarak baskya dayanma
glerini artracak.415
te yandan ngilterede genel seimler yapld. Muhafazakr parti
yeniden iktidara geldi. Anthony Eden Babakan, Macmillan Dileri Bakan
oldu. Bylece Kbrs iin yeni bir giriimde bulunmak dncesi artk
gerekletirilebilirdi. Eden, Macmillan, Lord Salisbury l bir komite halinde,
bu yeni giriimin ve bu balamda Londrada dzenlenecek l konferansn
hazrl iine girdiler. Birlemi Milletlerin karar Kbrs uyumazln sona
erdirememitir. Aksine ada iinde ve Yunanistanda nmayiler taknlklar ve
hatta tedhi hareketleri devam etmitir. Bu durumda ngiltere Hkmeti
uyumazln ilgili devlet, Trkiye, ngiltere ve Yunanistan arasnda
zmlenmesi iin Londra da bir konferans toplamaya karar vermitir. Karar
ngiltere Babakan Eden tarafndan 30 Haziran 1955 tarihinde Avam
kamarasnda aklanmtr.416
Trkiyenin, byle Kbrsn grld uluslar aras toplantya
katlmasndan rahatsz olan Yunanllar, Trkiyenin konferansa katlmasn
daha nce haklarndan vaz geen lkenin tekrar Kbrs meselesine taraf olarak
kabul edilmesi olarak gryordu.417
1955 ylnda ngiliz Gvenlik ve stihbarat Birimlerinin ok gizli
damgal raporundaki saptama, ngiltere hi bir ekilde Kbrstan kamaz, self-
determination ve self-government kabul edilemez; Ada askeri stratejik adan
bizim iin ok nemlidir. Eer Aday verirsek, siyasi adan nfuzumuz
tamamen biter. Babakan Edenin dncesi de bu dorultudayd. ngiliz

417 Mavroyannis, a.g.e., s.131.
Babakan, Yunanistann Enosis isteine kar Adada tek nefret edilen
olmay istemiyor, Trkleri de iin iine ekerek ngiliz karlarn korumay
dnyordu. 418
Trkiye bu neriyi reddetmedi. Bu srada Menderes, 27 Temmuz
1955te kabinede deiiklik yaparak, Kprly Babakan yardmclna,
Zorluyu da Devlet Bakan ve Dileri Bakanlna atad. Londra Konferans
arifesindeki Trk Hkmetindeki bu deiiklik, d politikada daha atak ve
daha kiilikli bir davran iine girilecei; Kbrs konusundaki gelimelere daha
yakn ilgi gsterilecei ve Trkiyenin karlarnn korunmasnda daha cesaretli
admlar atlacann kant olarak deerlendirilmiti.419
Konferans hazrl srerken bir yandan Yunanistanda mitingler
dzenleniyor, bir yandan da Kbrsta Trklere kar katliamlar yaplaca
haberleri geliyordu. Bu atmosfer iinde Menderes, 24 Austos 1955te
stanbulda Limon Lokantasnda yapt aklamada, 28 Austosta Kbrstaki
rkdalarmza kar bir katliam gn olacann ilan edildiini, ngilterenin
grevini tam olarak yapacana gvendiini, hibir zaman onlarn savunmasz
kalmayacaklarnn altn izmitir. Menderes, konumasnda statkonun
devamndan yana olduunu ve taksim dncesine de kar olduklarn
sylemitir.420
Trkiyenin ncelikli tercihi Adann ngilterenin egemenliinde
kalmas, eer bu olmayacaksa Adann tekrar eski sahibine verilmesidir.
ngiltere Kbrsta, tazyiklerle ve Rumlarn terr basksyla iyice bunalmtr.
Bu konferansta ngilterenin; Trkiye ile Yunanistan kar karya getirip bir
takm tavizlerle kendi politikasn baarya ulatrma taktii de vardr.421 Nasl
olsa Trkiyenin istekleri ile ngilterenin istekleri ayn izgidedir. yleyse bu
durumdan yararlanmak gereine inanlmaktadr.422

421 Armaolu, a.g.e., s 531.
422 Uarol, a.g.e., s.595.
Nihayet 28 Austos 1955te Londrada, Yunanistan ve Trkiyenin,
Kbrsllarn iradesine kulak verilmeksizin katlaca bir konferans
dzenlendi.423 Londra Konferans 29 Austosta Lancaster Hausede balad.
ngiliz temsilcilere H. Mcmillan, Trk temsilcilere Fatin Rt Zorlu, Yunan
temsilcilere de Stefanopulos bakanlk ediyordu. Trkiye, 1955 Londra
Konferansna ok olumsuz koullar altnda katlmt. Trkiyenin karsnda
gerek dncesi bilinmeyen ngiltere, onun yannda smrge ynetimine kar
ayaklanm Rum halkn savunan ve bu nedenle de dnya kamuoyunda
sempatik grnen bir Yunanistan vard. Trkiye ise otuz yl nce Lozan
antlamasnda vazgetii birtakm haklarn peinden kouyormu gibi
grnyordu.424 Londraya giderken Trk Hkmetinin gr noktaya
dayanmaktadr. ncelikle, ngiltere adadan kmamal eer kmak isterse ada
eski sahibine yani bize geri verilmelidir. Zorlu, Kbrsta her hangi bir
deiiklie raz olmayacaklarn, aksi takdirde Lozann deieceini ve 12 ada
ile Bat Trakyann tekrar gzden geirileceini belirtir. Eer bu da kabul
olmazsa ada iki toplum arasnda taksim edilmelidir.425 Dnya devletleri Kbrs
meselesinin i yzn bilmiyor, ya da youn Yunan propagandasnn etkili
biimde tantt gibi biliyorlard. Trkler neden birden bire Kbrs ile
ilgilenmeye, Ada zerinde hak iddia etmeye balamlard. Eer sorun Kbrsta
yaayan Trk asll aznln haklarn korumak ise, bunun eitli yollar vard.
ngilterenin egemenlii altnda iken bu haklar nasl korunmusa, halk
ounluunun onaylamas ile Kbrs Yunanistan ile birlese bile, Trk aznln
doal haklar gvence altna alnabilirdi. Mesele bu kadar basitti.426
Trk temsilcileri bu bak biimini temelinden deitirmek,
Yunanllarn kurnazca yrttkleri oyunu bozmak iin Londraya gitmilerdi.
Zorlu, konferansn al konumasnda Kbrs sorununu mantk oyunlarndan
kararak hukuki erevesi iine oturtmakla ie balad. Konferans bakan
Macmillan sz Trk temsilciliine verdii zaman Zorlunun okuduu 28
sayfalk Trk tezinin zeti u idi: Lozan Antlamasnn 30 ve 31. maddeleri,
423 Raffi A. Hermonn, Kbrsn Kaderi 6/7 Eyllde Deiti, Yeni Aktel, S.8, 2005, s. 38.
424 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 213
425 Erim, a.g.e., s.15.
16. maddeden ayr olarak Kbrs adasna zel stat tanmtr. Gerekten de 16.
maddenin genel hkmne karlk, 30. madde ile Trkiye, Kbrs adas zerinde
egemenlik haklarn yalnz ngiltereye devrettiini belirtmitir. 31. madde ile
de Adada yaayan halklara, anlamann imzalanmasndan balayarak iki yllk
bir sre iinde, Trk ya da ngiliz uyrukluu arasnda tercih hakk
tannmtr.427 Londra Konferansnda ngiltere, Kbrs sorununu Yunanistan ile
Trkiye arasnda bir sorunmu gibi gstermekteydi.428
ngiltere, NATO ve Badat Pakt erevesinde stlenmi olduklar
grevleri yerine getirebilmek iin Kbrs adasna ihtiyalar olduunu aklar.
Yunanistan ise adada self-determinasyon hakknn tannmas gerektiini, bunun
iin de ngilterenin adadan tamamen kmasna gerek olmadn, istedii
takdirde askeri slerinin olmasnn hibir saknca oluturmayacan bildirir.429
ngiliz hkmeti, Kbrs melesinde bizi Yunanllarla kar karya getirmekte
fayda ummutu. Ancak, iin iki NATO yesi arasnda bir sava tehlikesi
yaratacak noktaya gelmesini de istemiyordu. ngiltere, hele Msrda elden
ktktan sonra, Kbrstaki askeri slerini ne olursa olsun uzun sre korumak
amacndayd.430 ngiltere Kbrsta kalma srarn taraflar arasnda derin gr
ayrl nedeni ile merulatrma hesaplar yapyordu.431
Londra Konferans herhangi bir uzlama ya da antlamayla
sonulanmamtr. Londra Konferansnda bir anlamaya varlamamas Trk
heyeti bakan, Devlet Bakan Fatih Rt Zorlu tarafndan eitli tarihlerde
verilen demelerde bir baarszlk olarak deerlendirilmemitir. Fatin Rt
Zorlu Londra da 3 Eyll 1955 de Trk gazetecilere verdii demete Konferans
muvaffak olmutur. nk burada her tarafta fikirlerini aklamak imknn
bulmutur. Trkiye kendisine has samimiyetle bu mesele hakkndaki grn
en ufak teferruata kadar byk bir vuzuhla aklam ve bundan sonra muhalif

428 Tuncer, a.g.e., s.76.
429 Olgun, a.g.e., s. 11.
431 Niyazi Kzlyrek, Birinci Cumhuriyetten Yeni Kbrsa, Kbrs Dn ve Bugn, der. Masis
Krkgil, stanbul: thaki Yaynlar, 2003, s.21.
hareketler karsnda akslamelleri byk bir samimiyet ve ak kalplilikle
ortaya koymutur.432
Trkiyeye Adadaki statkonun devamn, ya da Adann Trkiyeye
verilmesini savunurken, Yunanistan kendi kaderini tayin hakk ilkesinin
uygulanmasn istiyordu.433
Londrada 1955 Austosunun son gnlerinde ortaya attmz tez
Yunan hkmetini artm, telaa drm, trl direnmelerden sonra 1960
ylnda, Trkiye ile uzlamaya yanamamtr. 1960 Londra ve Zrih
antlamalarnn temeli, Trk diplomasisi tarafndan 1955te Lancaster House
Konferansnda atlmtr. Lancaster Housedeki l konferans Kbrstaki
sorunun Trkiyesiz zlemeyecei gereini gzler nne sermesi asndan
son derece yararl ve olumlu sonulanmtr. Londra konferansnn bir nemli
sonucu da Adann geleceinde kimlerin sz sahibi olacann net biimde
ortaya km olmasdr. Bu konferans Kbrs tarihi iin ok nemli bir gelime
olmutur. te yandan Trk heyeti, sorunun BMye gtrleceini biliyordu. Bu
yzden de zaman kazanmak istiyordu. Ancak grmelerin sonu gelmiti ki,
Trkiyede beklenmeyen bir iddet eylemi patlad ve tarihe 6/7 Eyll
Olaylar adyla geen bu olaylar nedeniyle de toplant 7 Eyll 1955te sona
erdi.434 te yandan grler arasnda ayrlk o kadar derindir ki baka bir sonu
almann da mmkn olmad aktr.435
1955te Eyll aynn altnc gnnde sabaha kar Selanikte bir evde
patlayan bombann sesi stanbulda radyodan saat 13.00te yankland:
Atatrkn evi bombaland Haberi, hzla ikinci basksn yapan Demokrat
Partiye yaknl ile tannan Mithat Perinin stanbul Ekspres Gazetesi de
byk puntolarla duyurdu: Atamzn evi bombayla hasara urad!436
stanbul ve zmirde kan olaylar da resmi makamlara gre bilno
ok ard: 3 l, 50si ar, 500n zerinde yaral, stanbulda 73 kilise, bir
sinagog, 16 ayazma, iki manastr, 4340 dkkn, 21 fabrika, 11 muayenehane,

433 Kzlyrek, a.g.m., s.21.
435 Bilge, a.g.m., s.341.
436 Hermonn, a.g.m., s. 38.
iki mezarlk, 12 otel ve pansiyon, iki bin ev, be dernek, 26 okul, 27 eczane, 18
frn yama edildi veya yakld. zmirdeyse 14 ev, 6 dkkn, bir fuar pavyonu,
bir konsolosluk binas, bir kilise, otomobil ve ngiliz kltr binas tahrip
edildi, yamaland.437 Maddi zararlar tazmin edildi, fakat Trkiyenin sarslan
imaj dzeltilemedi. 27 Mays sonras mahkemede bakan devrik Babakana
aklamal bir soru yneltmitir:
4 Eyllde genlik Taksimde aleyhimizdeki Yunan gazetelerini
yakmlar. 5 Eyll 6 Eylle balayan gece de, Selanikte Atatrkn evinde
bomba patlyor. 6 Eyll 7 Eylle balayan gecede, stanbulda 6/7 Eyll
olaylar diye adlandrlan hadise vukuu buluyor. Demek ki, 4 Eyll, 5 Eyll,
6/7 Eyll gibi tarihler birbiri arkasna sralanyor. Bunun bir tesadf eseri
olmamas icap eder. Bunu memlekette kadir bir kuvvetin yapm olmas, bir
talebe, bir genlik, hariteki vaziyeti, dhildeki vaziyeti bu ekilde sralayamaz.
Bu birbirini takip eden gnlerdeki hadiselerin byle birbirini devretmek sureti
ile yaplm, bunu bir dernein, genlik teekklnn yapmasndan ziyade,
kadir bir kuvvetin yapm olduu intibaa uyanyor.
Babakan yle cevap veriyordu: Eer buyurduunuz ekilde gayet
geni tekilata ihtiya gsterecek ve memleketin muhtelif taraflarnda yz
binleri harekete geirecek bir tekilat tarafndan yaplm olsayd, huzurunuzda
11 tane sank bulunmazd. Bu nasl olmu da, nasl olabilir de? ma buyurmak
istediiniz Hkmet tarafndan yaplmtr 438
6/7 Eyll 1955 gecesi stikll Caddesi yaklp, maazalar talan
edildikten; eylem kontrolden ktktan sonra, sorumlu ve sulu aranp
bulunmutu. Kbrs Trktr Cemiyetinin baz yeleri ile komnist fili 45
kii tutukland. Hkmet 6 Eyllde stanbulda, 9 Eyllde de zmir ve
Ankarada skynetim ilan etti.439
Kbrs Trktr Cemiyeti bakan Hikmer Bilin kiisel izlenimine
dayal kantlanmas g iddias bunun tersini sylemektedir. Olay gn
Menderes, Hikmer Bili arabasna davet etmi ve aralarnda u konuma
437 Hermonn, a.g.m., s. 38.

439 Ahmad, Demokrasi..., a.g.e., s. 74.
gemitir. Arabada Babakann yannda oturdum. Araba Divanyolunda
ilerlerken Menderes, Ben Floryaya gidiyorum. sterseniz beraber yemek
yeriz dedikten sonra Kbrsta ne var ne yok? diye sordu. Kbrstaki
durumu anlattm. Bil, Menderesin sz Londrada l Konferansta bulunan
Fatin Rt Zorluya getirerek unu syledi. Yeni bir ifre telgraf geldi
Fatinden... Zayf durumdaym. Trk kamuoyunu zaptedemiyoruz,
diyebilmeliyim eklinde ikyetleri var. Daha aktif olmamz istiyor. Hikmer
Bilin Londrada baarszlk m var endiesini belirtmesi zerine Babakann
u yant verdii ileri srlmektedir. Yok... Yok... Konferans ya hakkmz
kabul eder. Ya da dalmak zorunda kalr.440
Yassada durumalarnn 21.09.1960 toplantsndaki celsede 6/7
Eyll olaylaryla ilgili sanklarn adlar ve grevleri yle sralanyordu.
Cumhurbakan Celal Bayar, Babakan Adnan Menderes, D leri Bakan
Fatin Rt Zorlu, leri Bakan Namk Gedik, Devlet Ban Fuat Kprl,
stanbul Valisi Fahrettin Kerim Gkay, zmir Valisi Kemal Hadml, Selanik
Trk Bakonsolosu Mehmet Ali Yaln, Selanik Bakonsolos Muavini Mehmet
Ali Tekinalp, Selanik Bakonsolos Kavas Hasan Uar, renci Oktay Engin.
Kprl, 1 Kasm 1960 gn durumada ok net biimde yargsn ifade
etmitir. Ben bomba iinin hkmet tarafndan yapldn sylemedim. Fakat
6/7 Eyll olaylarnn tertip olduu neticesine vardm. Bunun tertipileri kimler
sorusuna yant da kesindir. Tabiatyla Hkmet. Bata Menderes.441
imdi sorulacak soru u olmaldr:
Londra Konferansnn sona erdirilmesine neden olan 6/7 Eyll
olaylar kaosu kimin iine yarad? Bu olaylar d politikada Trkiyeyi zor
durumda brakt. Eer bu olaylarn balangc Zorlunun isteiyle halkn tahrik
edilip gsteri yaplmasyla olumusa, bundan sonu alnmad ortadadr.
rnein Zorlu, 8 Eyllde dn yolunda unu sylyordu: Btn
almalarmz, Londrada elde ettiimiz baar bir gecede heba olup gitti.
eride ise Batdan gelen tepkileri karlamak ve kendi i gvenlii ynnden
de gerekli nlemleri alarak kontrolden kma eilimi gsteren kkrtc

giriimlerin nne derhal gemek iin Trk Hkmeti bir yandan
skynetimin uygulanmasn byk kentte 6 ay uzatrken te yandan Yunan
Hkmeti ve stanbuldaki Rum toplumu ile kurumlarna kar yumuatc,
gnl alc ve zararlarn karlayc bir dizi giriimde bulundu. Olaylarda
tahrip edilen zarara uratlan iyerleri saptand ve yaplan zararlar karland.
23 Kasm 1955 tarihine kadar 2763 kii ile 3 kuruluun zararlar dendi.
Olaylarda ihmalleri grlen general grevden alnd. leri Bakan Namk
Gedik istifa etti. Babakanlk Mstear Ahmet Salih Koru 15 Eyllde Rum
Ortodoks patrii Atinagoras ziyaret ederek gemi olsun dileinde bulundu ve
Babakan Menderesin iten zntlerini bildirdi.442
6/7 Eyll olaylarnn da tesiriyle somut herhangi bir sonucun
kmad Londra Konferansndan, en karl kan taraf herhalde ngiltere
oluyordu. ngilterenin Kbrsn aslnda bir koloni sorunu olmadn tersine
uluslar aras boyutlar olduunu en batan kendi kamuoyuna kabul ettirmesi
bylece mmkn olabilmiti. Trkiye ve Yunanistann Londrada ortaya kan
keskin tutumlar karsnda imdi ngiltereye uzlatrc ve lml bir rol
stlenme frsat domaktayd. ABD, Trkiyeyi blgesel stratejik karlar iin
vazgeilmez bulduu srece.... stelik imdi Kbrstaki iki toplum arasndaki
kartlkta su yzne kmaya baladna gre adadaki ngiliz varlnn
kanlmazl da kantlanm olmuyor muydu? Olmas da bize 6/7Eyll
apnda olmasa bile daha lml bir Trkiye, kamuoyu tepkisine ngilterenin de
belki batan beri telkin ettii, hatta o geceye yeil k yaktnda aklmza
getiriveriyor. Bu nedenle 6/7 Eyll en bata ve beklide sadece ngilterenin
iine yaramtr diyemez miyiz?443
6/7 Eyll olaylar Hkmetin i ve d siyasetini olumsuz etkilemitir.
siyasette leri Bakan Namk Gedik istifa eder, ardndan kabine der,
Babakan Menderes makamn zor kurtarr. D politika da ise Yunanistana
tarziye verilmi ve zarar grenlerin zararlar tazmin edilmitir.444

444 M. Frat, a.g.m., s.601.
SONU
Osmanl Devletinin 18. yzyldan itibaren balatm olduu slahat/yenilik

hareketleri bat eksenli olmutur. Bu yenilikler bazen Osmanl Devlet adamlarnn
yenileme istekleri ile de olsa ou kez Batl devletlerin bir takm karlar
dorultusunda zorla yaplmtr. Ksaca Osmanl Devleti bazen kendi istei ile bazen
de Batllarn dayatmasyla tercihini Batdan yana kullanmtr.
Batllama, Trkiyenin bu en uzun mrl fikri, yeni Trk devletinin
kuruluunda balca temellerden birini tekil etmitir. Bu Demokrat Parti dnemi iin
de byle olmutur. Atatrk dnemi hari bizde Batclk, bat uyduculuu eklinde
anlalm ve uygulanmtr. Trkiyenin ancak Batya ramen Batllaacan bize
gsteren Milli Kurtulu Savadr. Bunun dnda btn idareciler daima Batnn
uydusu olmak sureti ile Batllaabileceimizi dnmler ve srarla o yolda
yrmlerdir. Bunun sonucu olarak ta Trkiyede Batcln tarihi, Trkiyenin
Bat da patron-devlet deitirme tarihi olmutur. yle sralamak gerekirse, 18.
yzylda Bat Fransa demekti. 19. yzylda ngiltere, 20. yzyln balarn Almanya,
20. yzyln ortalarndan itibaren ise Amerika Birleik Devletleri...445
Tarihimizde Batllama ad verilen ve kkeni III. Selim dnemine kadar
gtrlmekle beraber esas olarak Tanzimatla balayan sre ise batdakinden ok
farkl bir biimde cereyan etmitir. Reform hareketleri, modernleme laikleme gibi
kazanmlarla da ifade edilen bu sre Batdaki gibi kendiliinden ve bamsz bir
geliimin rn olmamtr. Bu sre Birinci Dnya Savana kadar devam etmitir.
1923 ylnda cumhuriyet ilan edildiinde de yeni devletin kurucusu Mustafa
Kemal hedefin muasr medeniyetler seviyesine kmak olduunu belirtmitir. Yaplan
yorumlar ve almalar muasr medeniyetin Bat olduunu gstermitir. Zaten
Osmanl Devleti zamannda da yaplan btn slahatlar Bat eksenli olmutur.
Trkiye Cumhuriyeti devleti de yapm olduu almalar ile Bat lkelerine
yaklatka douda en byk g olarak grlen Sovyetler Birliinden de yava
yava uzaklamaya balamtr.
Dnya devletleri 1939da yeni bir savan eiine geldiinde Trkiye bu
savaa katlmayacan, katlmamak iinde her trl abay gstereceini belirtmitir.
445 Eroul, a.g.e., s.269-270.
Sava boyunca Trk liderlerinin temel hedefi maceracla kaymadan, tek bir tarafa
batan ball vurgulamayan ve mmkn olduunca sava d kalmaya alan bir
denge politikas izlemekti. Bunun iin Trkiyenin sadece kendi kapasitesi ve
olanaklarnn lke btnln korumaya yetmeyeceinin bilinciyle hareket ederek,
atan farkl taraflarla ibirliini srdrerek onlar lke snrlarndan uzak tutmaya
altlar. Bu arada Trkiyenin uzun vadede gvenlik salayabileceine inandklar
Batl mttefiklerine lkenin egemenliinden dn vermeden mmkn olduunca
yakn durdular ve bunu da sava boyunca Sovyetler Birliini karlarna almadan
yapmaya altlar. Trkiyenin sava srasnda tarafsz kal sava sonrasnda da
yalnz kalmasna neden olmutur.
kinci Dnya Sava sonu dnyas; hem Avrupa asndan hem de uluslar aras
sitem asndan ok byk deiikliklere sahne oldu. kinci Dnya Sava totaliter ve
faist rejimlerle ynetilen lkelere kar demokrasi ile ynetilen lkelerin zaferi ile
neticelenmitir. Bu gelimeler ister istemez Trkiyeyi de etkilemitir. Bir yandan
sava sonunda oluan yalnzlk psikolojisi, bir yandan da Sovyet tehditleri ortamda
bir sinir harbi yaratmtr. Savan ardndan Sovyetlerin Trkiyeden boazlarda s
ve Doudan toprak talepleri iki devlet arasndaki ilikilerde uzun sre tamir
edilemeyecek tahribata yol amt.
Sava sonu oluan kutuplamann ve bunun paralelinde Trkiyenin Bat
tarafl politika izlemesinin Trkiye asndan en byk ve en nemli sonucu
Cumhuriyetin ilk yllarnda iki defa denenmesine ramen olumlu sonu alnamayan
ok partili hayata geii hzlandrmtr. Sava sonrasnda demokratik lkeler
tarafnda yer alan Trkiye ok partili rejim uygulamasna bir kez daha teebbs
etmitir.
Trkiyenin ok partili rejime geerek, Batl lkeler ile sk bir ilikiye
girmesini zorunlu klan dier bir nemli etken de ekonomideki problemlerdir. Savaa
aktif olarak katlmamasna ramen sava artlarn en ar ekilde hisseden
Trkiyenin ok partili hayata gei sreci de lke ekonomisine ayr bir yk
getirmitir. lkenin ekonomik kalknma salamas ve gelimesi ekonomik
yardmlara bal hale gelmitir.
Dou Bloku liderliini elinde bulunduran Sovyetler Birliinin hzla
yaylmaya balamas ABDyi de endielendirmitir. ABDnin endieleri, Trkiyenin
gvenlik kayglar iki lkeyi birbirine yaknlatrd. Amerika, Truman Doktrini ve
Marshall Plan ile Trkiyeye ekonomik ve askeri yardm yapmtr. Fakat sresi belli
olmayan ve garanti altna alnmayan bu yardmlar lke ekonomisine ok fazla fayda
getirmemitir. Bu noktada tek yol 1948de kurulan NATOya dhil olmakt. Daha
nceki dnemlerde uydulamak korkusu ile tereddt edecek olan Trkiye, NATOya
Yunanistan ile karlatrma kabul etmeyecek bir tartmaszlk ortamnda girdi. Bu
dnemde lkede muhalefete yol aan tek d politika konusu, Kore Savana
TBMMnin onayn almadan asker gnderilmesi oldu.
Trkiyenin Kore Savana katlmas ve savata stn baarlar gstermesi
NATOya katlmasn kolaylatrmtr. Kore Savanda Trkiye nemli bir
konumda olup, asker says itibariyle de nemli bir gce sahipti.
NATOya giriin o dnemde herkes tarafndan itirazsz destekleniinin bir
nedeni de Trkiyeye bylece demokrasi geleceine ilikin inan olmutur. 1952
ubatnda Trkiyenin NATOya katlm gvenlik problemlerini zd gibi,
Batdan yana politika izdiini de gstermitir. NATOya katlan Trkiye uluslar
aras alanda da daha aktif bir politika izlemeye balad. Demokrat Parti Trkiyeyi
lider lke konumuna getirerek uluslar aras kazanmlardan daha fazla yararlanmak
istemitir.
Stalinin lmnden sonra 30 Mays 1953 tarihli Sovyet notas Sovyetlerin
isteklerinden vazgetiini belirtiyor ve Trkiye ile ilikilerin normalleeceini
gsteriyordu. Bu tarihten sonra da Sovyetler ile Trkiyenin ilikilerinde yumuama
dnemi balamtr.
Douda Sovyetlerle ilikilerin normale dnmesinden sonra Balkanlardaki
ilikileri de dzeltmek isteyen Trk Hkmeti, Yugoslavya ve Yunanistan blgesel
bir pakt kurma arayna girdi. Solcu rejiminin yaratt phelere ramen Batllar,
Yugoslavyay kendilerine balamaya byk nem veriyorlard. Trkiye ile
Yunanistan Atlantik Paktna alndktan sonra bu iki ye ile Yugoslavya arasnda bir
Balkan Pakt kurmak sureti ile bu amacn gerekleeceine inanyorlard. 1953te
antlama imzaland. Balkan Pakt blgede bulunan boluun Bat tarafndan
doldurulmasn biraz olsun salam oldu. Pakt ile NATO arasnda balantlar
kurularak Yugoslavyann da Batya entegre olmas salanmaya allmtr. Ancak
Paktn mr uzun olmad. Bunun iki nemli nedeni vard. Birincisi Trkiye ile
Yunanistan arasndaki Kbrs sorunu, ikincisi de Sovyetler Birliinin Yugoslavyaya
kar izlemi olduu tavizkar politikalardr.
1950 ncesinde Trkiye, Arap lkelerine srtn dnmken Menderes,
Trkiyenin Orta Dou politikalarna yeni bir anlay getirmek istedi. Bu amala
Trkiyenin Orta Dou politikasnda nemli admlar atld. Menderes srekli
Cumhuriyet Halk Partisi hkmetini eletirerek Trkiyenin yanl ve gereksiz bir
ekilde dou komular ile ilikilerini ihmal ettiini vurgulad. Bu dorultuda
Demokrat Parti Bat ile btnleme abalaryla blgedeki politikalarn Bat
politikalarna paralel bir ekilde devam ettirmeye balamtr. zellikle bu blgede
on yllk dnem ierisinde Trkiye, bilinli olarak Bat kulbnn aktif bir yesi
roln stlendi. Menderes hkmeti, komnist olmayan lkelerin bulunduu
blgedeki anahtar roln srekli olarak korumak istedi. Bu balamda nce
1948de srail tannd. srailin tannmas Filistin meselesine biraz uzak kalnaca
anlamn tayordu.
Amerikann da blgede g dengeleri kurma almas sonucunda Badat
Pakt kuruldu. Pakta btn Arap lkelerinin katlaca hesap edilmiti fakat Arap
lkelerinin liderliini kazanmak isteyen Msr lideri Nasr, blgede milliyetilik
duygularn krkleyerek Paktn kurulmasna ve almasna engel olmak istemitir.
Ancak Trkiye ile Irak arasndaki Savunma Pakt 24 ubat 1955te Badatta
imzaland.
Demokrat Partinin byk gayretleri sayesinde, Orta Dou blgesinde Bat
karlarn savunan yeni bir Atlantik Pakt gerekletirilmi oldu. Bu dnemde Orta
Douda balca iki siyaset arpyordu. ngiliz aleyhtarlna dayanan birincisinin
bayraktarln Msr yapyor, ngiliz karlarn savunan ikincisinin ise Demokrat
Parti ynetimindeki Trkiye stleniyordu. Trkiye iin Mustafa Kemal dnemi
oktan bitmiti.
Badat Pakt ksa sre iinde Msr ve Sovyetlerin protestolarna ramen
siyasi dayanma paktna dnt. Irakta 1958de gerekletirilen askeri darbe
sonucunda pakt nemini kaybetti. Zaten Arap lkeleri iinde fazla ilgi grmeyen ve
bekleneni vermeyen pakt istenilen sonular da vermedi. Irak dndaki lkeler pakta
katlmadklar gibi bu lkeler Sovyetler ile ilikilerini gelitirerek Sovyetlerin Orta
Douya girmesini kolaylatrm oldu.
Demokrat Parti dneminin en nemli sorunlarndan birisi de Kbrs
Sorunudur. Sorun 1950li yllarn bandan itibaren balamken Demokrat Partinin
sorunu gndeme almas ve bu sorunla ilgilenmesi 1954 ylna dayanr. Bunun
temelinde yatan en nemli neden ngilterenin adadan kesinlikle vazgemeyecei
dncesidir. Demokrat Parti ilk hayal krkln ngilterenin Kbrs konusundaki
tutumunda yaad. ngiltere, Yunan tezini destekliyordu. Bu da Demokrat Parti
hkmetine ngiliz desteinin pek gvenilir olmadn gsterdi.
1950lerden itibaren Kbrsl Rumlarn aday Yunan hkimiyetine sokmak iin
adada tedhi hareketlerine balamas ve zamanla sorunun uluslar aras nitelik
kazanmas Demokrat Partinin Kbrs ile yakndan ilgilenmesine neden oldu. Adada
Rumlar self-determinasyon isterken, Yunanistan adann tamamn istiyordu. ngiltere
ise adada askeri s istemekteydi. Trkiye ise, Eer ngilizler adadan ekileceklerse
ada eski sahibi olan Trkiyeye verilmeliydi diye dnyordu. Trkiye bu tezini
1957 ylna kadar savundu. 1957 ylndan itibaren bu tez geerliliini kaybedince
Trkiye bu seferde taksim plann savundu. Zrihte ve Londrada yaplan
grmelere her ne kadar Trkiyedeki 6/7 Eyll olaylar damgasn vurdu ise de
sonuta bamsz Kbrs Cumhuriyeti kuruldu.
Cumhuriyet Trkiyesinin d politikas Atatrkn lmnden hemen sonra
yn deitirmeye balamt. Demokrat Parti dneminde Trkiye kendi etrafnda
deil, Amerikann evresinde kurulan bir gvenlik emberinin paras haline
gelmitir. Trkiye bu emberin halkalar olan ve Sovyetlere ynelmi bulunan
NATO, Balkan ve Badat Paktlarna girmitir. Hatta bunlara girmekle kalmam
zellikle bu son iki paktn kurulmasnda nclk etmitir. Sovyet dostluu tamamen
tersine evrilmi, iki kutuplu dnyann dier kutbu olan Sovyetlerin ba dman
Amerika ile ar bir dostluk kurulmutur. Atatrkn temel gr olan ulusal
bamszlk ve d gvenlik, baml bir gvensizlie evrilmitir. Bir kere Sovyet
dmanl benimsenmi, yani kuzey snrlar tehlike altna sokulmutur. Bu
tehlikenin Amerikan dostluu ile gslendiini dnmek yanltr. Zira Amerika,
kendi karlar gerektirdii zaman Trkiyenin gvenliini ikinci plana atmaktan
ekinmeyecektir.
Demokrat Partinin muhalefette iken yaratt btn byk hayaller on yllk
iktidarnn sonucunda tamamen krlmt. ktisadi refah enflasyon duvarna arpm,
demokrasi vaatleri bir bask ve zorbalk rejimine dnmt. Nihayet haysiyetli d
politika slogan, zamanla maskesini yznden drmt. 27 Mays 1960ta ordu
iktidar ele ald zaman, Demokrat Parti ideallerini yitirmi, vaatlerine ihanet etmi,
zaten manen lmt. 27 Mays hareketi onu fiilen ldrd. Hukuksal lm ise 29
Eyll 1960 tarihinde, Anakara Drdnc Asliye Hukuk Mahkemesinin verdii
kapatma karar ile gerekleti.
KAYNAKA
AHMAD, Feroz, Demokrasi Srecinde Trkiye (19451960), ev. Ahmet Fethi,
stanbul: 1994.
-----------, Feroz, Modern Trkiyenin Oluumu, ev. Yavuz Alogan, Ankara: Doruk
Yaynevi, 2002.
AKBIYIK, Yaar, Trk-Sovyet likileri, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi II,

Durmu Yaln v.d. Ankara: AKDTYK, Atatrk Aratrma Merkezi
Yaynlar, 2004. s.420-427.
AKN, Abdlahat, Atatrkn D Politika lkeleri ve Diplomasisi, Ankara:
Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Tarih Kurumu
Yaynlar, 1991.
AKN, Sina, Demokrat Partinin Kurulmas, Tarih ve Toplum, C. 9, S. 53,
stanbul: letiim Yaynlar, 1988, s.1318.
----------, Sina,Siyasal Tarih (19501960)Trkiye Tarihi 4 ada Trkiye 1908

1980, yay. Yn. Sina Akin, C.4, stanbul: Cem Yaynevi, 2000, s.215226.
----------, Sina, Atatrkn D Politika lkeleri ve Diplomasisi, Ankara:1991.
ALASYA, H.Fikret, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti Tarihi, Ankara:1987.
-----------, H.Fikret, Tarihte Kbrs, Ankara: 1988.
-----------, H.Fikret, Kbrs ve Rum Yunan Emelleri, Lefkoe:1992.
ARI, Tayyar, Gemiten Gnmze Trkiyenin Ortadou Politikasnn Analizi ve

likileri Belirleyen Dinamikler, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal,
Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.667-701.
----------, Tayyar, Uluslar aras likiler ve D Politika, stanbul: Alfa Yaynlar,

2004.
ARMAOLU, Fahir, 20.Yzyl Siyasi Tarihi (1914-1995), 14.b., stanbul: Alkm

Kitabevi, 2004.
ATATV, Trkkaya, Amerika Nato ve Trkiye, Ankara: 1969.

ATE, Nevin Yurdsever, Cumhuriyet Dnemi Trk D Politikas ve Hkmet
Programlar, 21. Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn
Datm, 2004, s.3156.
AYDEMR, evket Sreyya, kinci Adam, c.III, stanbul: Remzi Kitabevi, 1999.
-----------, evket Sreyya, Menderesin Dram 1899-1960, 7.b., stanbul: Remzi

Kitabevi, 2000.
AYDIN, Mustafa, kinci Dnya Sava ve Trkiye, Trk D Politikas Kurtulu

Savandan Bugne Olaylar, Belgeler, Yorumlar, ed. Baskn Oran, stanbul:
letiim Yaynlar, 2003.
BACI, Hseyin, Demokrat Parti Dnemi D Politikas, Ankara: mge Yaynevi,

1990.
----------, Hseyin, Trkiye ve AGSK: Beklentiler, Endieler, 21.Yzylda Trk

D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.939-958.
----------, Hseyin, Demokrat Partinin Ortadou Politikas, Trk D Politikasnn

Analizi, der. Faruk Snmezolu, stanbul: Der Yaynlar, 2004, s.171-206.
BALUM, Kemal, Anpolitik, 1945-1990, Ankara: Bilgi Yaynlar, 1991, s.220.
BAHAREK, Abdulkadir, Souk Savan Sona Ermesinin Trk D Politikas
zerindeki Etkileri, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara:
Nobel Yayn Datm, 2004, s.57-74.
BAKAN, Selahaddin, Teoriler Inda D Politika, 21. Yzylda Trk D

Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.9-30.
BAKIK, eref, Demokrasi, DP ve nn, Tarih ve Toplum, C. 9, S. 53, stanbul:

letiim Yaynlar, 1988, s.16-18.
BAL, dris, Trkiye ABD likileri ve 2003 Irak Savann Getirdikleri,

21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm,
2004, s.151-184.
BALCIOLU, Mustafa, Cumhuriyet Dnemi Trk D Politikas, Trkiye

Cumhuriyeti Tarihi II, Durmu Yaln vd., Ankara: AKDTYK, Atatrk Aratrma
Merkezi, 2004, s.411-518.
BLGE, A.Suat, Kbrs Uyumazl ve Trkiye-Sovyetler Birlii likileri,
Olaylarla Trk D Politikas, ed. Mehmet Gnlbol, Ankara: Siyasal Kitabevi,
1993, s.338490.
BLG, Veysel K, Politika D Politika Etkileimi, 21. Yzylda Trk D

Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.111124.
BOSTANOLU, Burcu, Trkiye ABD likilerinin Politikas Kuram ve

Siyasa, Ankara: mge Yaynlar, 1999.
BOZDA, smet, Celal Bayar, stanbul: 1986.
BURAK, Rfk Salim, Moskova Grmeleri ve D Politikamz zerindeki

Tesirleri, Ankara: Gazi niversitesi Yaynlar, 1983.
CANATAN, Yaar, TrkIrak Mnasebetleri:19261958, Ankara: Kltr Bakanl

Yaynlar, 1996.
CANPOLAT, brahim, Avrupa Birlii ve Trkiye, 21.Yzylda Trk D

Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.185-228.
COKUN, Birgl Demirta, Deien Dnya Dengelerinde Trk-Yunan likileri,

2004, s.245265.
Cumhuriyet Gazetesi, 30.05. 1950.
------------, 01.06.1950.
------------, 09.07.1954.
------------, 15.12.1954.
------------, 21.12.1951.
------------, 05.12.1951.
------------, 13.11.1951.
------------, 26.03.1954.
ALI, aban AKGN, Birol, atmadan Uzlamaya: 21. Yzyla Girerken
Balkanlarda Trk-Yunan Rekabeti, 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris
Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.265285.
AVDAR, Tevfik, Trkiyenin Demokrasi Tarihi 19501995, Ankara: 2000.
EEN, Anl, Cumhuriyeti Demokrasi ile Tamamlamak Cumhuriyet ya da

Demokrasi, der. zer Ozankaya, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 2002.
DLAN, Hasan Berke, Atatrk Dnemi Trkiyenin D Politikas, 1923

1939 stanbul: Alfa Yaynlar, 1998.
ECE, Blent, Tark Zafer Tunaya ile Trkiyede ok Partili Hayatn 40. Yl
zerine Bir Rportaj, Trkiyede Siyasal Gelimeler, (1876-1938)- Mtareke
Cumhuriyet ve Atatrk, Tark Zafer Tunaya C.2, 2.b., stanbul: Bilgi Kitabevi,
2003.
EICHENBAUM, Mikhailovich, Rus Devrimleri, ev. Ramazan Macit, stanbul:

Babil Yaynlar, 2000.
EKNC, Necdet, Trkiyede ok Partili Dzene Geite D Etkenler, stanbul:

1997.
ERASLAN, Cezmi, Atatrkten Sonra Trkiyenin Politikas, Trkiye

Cumhuriyeti Tarihi II, Durmu Yaln v.d. Ankara: AKDTYK, Atatrk Aratrma
Merkezi Yaynlar, 2004, s.519-548.
ERDOAN, Mustafa, Trkiyede Anayasalar ve Siyaset, 2.b., Ankara: Liberte

Yaynlar, 1999.
ERHAN, ar, ABD ve NATO ile likiler, Trk D Politikas Kurtulu

Savandan Bugne Olaylar, Belgeler, Yorumlar, ed. Baskn Oran, stanbul:
letiim Yaynlar, 2003, s.522575.
----------, ar, Trk ABD likilerinin Mantksal erevesi, 21.Yzylda Trk
D Politikas, ed. dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.139150.
----------, ar, Trk Amerikan likilerinin Tarihsel Kkeni, Ankara: mge

Yaynlar, 2001.
ERM, Nihat, Devletleraras Hukuk ve Siyasi Tarih, Ankara:1953.
EROLU, Hazma, Trk Devrim Tarihi, Ankara: 1981.
EROUL, Cem, Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi, 4.b., Ankara: mge Yaynevi,
2003.
ERTAN, Temuin Faik, Atatrk Sonras Trkiye, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti

Tarihi, 5.b., ed. M.Dervi Klnkaya, Ankara: Siyasal Kitabevi, 2004, s.405-
490.
FEUER, Guy, ada Ortadou Aratrma Klavuzu, ev: Davut Dursun, stanbul:
aret Yaynlar,1990.
FIRAT, Melek KRKOLU, mer, Arap Devletleriyle likiler , Trk
D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olaylar, Belgeler, Yorumlar, ed.
Baskn Oran, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s.615634.
GEVGL, Ali, Ykseli ve D, stanbul: 1987.

GNLBOL, Mehmet SAR, Cem, Atatrk ve Trkiyenin D Politikas (1919
1938), Ankara: AKDTYK, Atatrk Aratrma Merkezi, 1997.
-------------, Mehmet LMAN Haluk, 19191938 Yllar Arasnda Trk

D Politikas Olaylarla Trk D Politikas, ed. Mehmet Gnlbol,
Ankara: Siyasal Kitabevi, 1993, s.2136.
------------, Mehmet LMAN Haluk, kinci Dnya Savandan Sonra Trk D
Politikas (19451965), Olaylarla Trk D Politikas, ed. Mehmet Gnlbol,
Ankara: Siyasal Kitabevi, 1993, s.191337.
Grsel Genel Kltr Ansiklopedisi, stanbul: Grsel Yaynlar, 1982, s.555.

GZEN, Ramazan, Ortadouda G Dengeleri, 21.Yzylda Trk D Politikas,
-----------, RamazanD Politika Nedir?, 21. Yzylda Trk D Politikas, ed. dris
Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.38.
GL, Teoman, Trk Siyasal Hayatnda Recep Peker, Ankara:1998.
GREL, kr Sina, Kbrs tarihi 18781960, C.1, stanbul:1984.
-------------, kr Sina, Tarihsel Boyutu inde Trk Yunan likileri,

Ankara:1993.
GRKAN, Nilgn, Trkiyede Demokrasiye Geite Basn (19451950), stanbul:
letiim Yaynlar, 1998.
GRN, Kamuran, D ilikiler ve Trk Politikas-1939dan Gnmze Kadar,

Ankara: SBF Yaynlar, 1983.
-----------, Kamuran, Trk Sovyet likileri (19201953), Ankara:1991.
HATPOLU, H.Murat, Yakn Tarihte Trkiye ve Yunanistan, Ankara:1997.

HERMONN, Raffi A., Kbrsn Kaderi 6/7 Eyllde Deiti, Yeni Aktel, S.8,
2005, s. 36-40.
HTLER, Adolf, Siyasi Vasiyetim, ev. Kamil Turan, stanbul: Bilge Karnca
Yaynlar, 2002.
HTT, Nassif, Sper Glerin Stratejileri iinde Arap Dnyas ve Trkiye Arap
Trk likilerinin Gelecei (Milletler aras Platformda zm nerileri) , ed. Ali
ankrl, stanbul: Tima Yaynlar, 1994, s. 467477.
NAN, Kamran, Hayr Diyebilen Trkiye, stanbul: Tima Yaynlar, 1995.
KAFAOLU, A. Baer, Varlk Vergisi Gerei, stanbul: Kaynak Yaynlar, 2002.
KAMER, Kasm, Trkiye-srail likiler: ki Blgesel Gcn Stratejik Ortakl,

2004, s.809-822.
KARADA, Raif, Trk Hariciyesinin etin Snav Kbrs, stanbul: Emre

Yaynlar, 2004.
KARAOSMANOLU, Fatih, nsan Haklar Amal Trk D Politikas: Bir
Faktr Olarak Agit nsan Haklar Normlar, 21. Yzylda Trk D Politikas. ed.
dris Bal, Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.97110.
KARLUK, Rdvan, Avrupa Birlii ve Trkiye, Eskiehir: Beta Yaynlar, 1995.

KARPAT, Kemal H., Trk Demokrasi Tarihi (Sosyal, Ekonomik, Kltrel Temeller),
stanbul: Afa Yaynlar, 1996.
KIRAK, alar, Trkiyede Gericilik: 19501990, Ankara: mge Yaynlar, 1993.
KIZILYREK, Niyazi, Birinci Cumhuriyetten Yeni Kbrsa, Kbrs Dn ve

Bugn, der. Masis Krkgil, stanbul: thaki Yaynlar, 2003, s.1344.
KOAK, Cemil, Siyasal Tarih (19231950), Trkiye Tarihi 4 ada
Trkiye 19081980, ed. Sina Akin, stanbul: Cem Yaynevi, 2000, s.127
214.
KOLOLU, Orhan, Cumhuriyet ve Demokrasi Deneyimimizin evremizdeki
Toplumlara Yansy, Cumhuriyet ya da Demokrasi, der. zer Ozankaya,
Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar 2002.
KONGAR, Emre, 21. Yzylda Trkiye, stanbul: 1998.
KONUKU, Enver, Dou Cephesi ve Dou Snrlar ile lgili Antlamalar , Milli
Mcadele Tarihi- Makaleler, yay. haz: Berna Trkdoan, Ankara: Atatrk
Aratrma Merkezi, 2002.
KULOLU, Armaan ZKAN, Aye, Avrupa Birliine yelik Srecinde

Trkiyenin Kbrs Politikas, Stratejik Analiz, C. 4, S. 39, 2003, s.22-30.
-------------, Armaan, 21. Yzyln Balangcnda NATO, Avrupa ve Trkiye

2004, s.931-938.
KUTAY, Cemal, Devirden Hakikatler, stanbul: 1982.
KRAD, Fikret ALTAN, Mustafa, EGEL, Sabahaddin, Kbrsta Yunan

Emperyalizmi, stanbul: Kutsun Yaynevi, 1978.
LEE, Stephan J, Avrupa Tarihinden Kesitler (1789-1980), ev:Sava Aktur, Ankara:
Dost Kitabevi Yaynlar, 2002.
MANSFELD, Peter, Osmanl Sonras Trkiye ve Arap Dnyas, ev. S.Yurdakul,

stanbul: 2000.
MAVROYANNS, Andreas D, Kbrs Sorununun Trk-Yunan ilikilerine Etkisi,
stanbul: Metis Yaynlar, 1990.
METN, Halil, Trkiyenin Siyasi Tarihinde Ermeniler ve Ermeni Olaylar, stanbul:

MEB Yaynlar, 1997.
METNER, Mehmet, deolojik Devletten Demokratik Devlete Zamann Ruhunu

Anlamak, stanbul: Beyan Yaynlar, 1999.
MHALDS, Mihalis, Kbrs Trk i Snf ve Kbrs i Hareketi Kbrs Dn
ve Bugn, der. Masis Krkgil, stanbul: thaki Yaynlar, 2003, s.299-340.
MOORE, Barrngton Jr, Diktatrln ve Demokrasinin Toplumsal Kkenleri,

ev.irin Tekeli-Alaettin enel, 2.b. Ankara: mge Yaynevi, 2003.
OLGUN, Aydn, Kbrs Gerei 1931-1990, Ankara: 1991.
ORAN, Baskn, 1939-1945: Sava Kaosunda Trkiye, Greli zerklik 2, Trk

D Politikas Kurtulu Savandan Bugne Olaylar, Belgeler, Yorumlar, ed.
Baskn Oran, stanbul: letiim Yaynlar, 2003, s.387-399.
KE, Mim Kemal Mtercimler, Erol, Yalnzlktan Saygnla Demokrat

Partinin D Politikas, Ankara: Demokratlar Kulb Yaynlar, 2000.
---------, Mim Kemal, Unutulan Savan Kronolojisi Kore 1950-53, stanbul:

Boazii Yaynlar, 1990.
YMEN, Onur, Silahsz Sava, Bir Mcadele Sanat Olarak Diplomasi, 4. b.,
stanbul: Remzi Kitabevi, 2003.
ZDEMR, Hikmet, Cumhuriyet Demokrasi ve Deiim Yeni Trkiye, S.2,
1995, s.19-26.
ZGRAY, Ahmet, Atatrk ve D Politika, nc Uluslar aras Atatrk

Sempozyumu I, Ankara: 1982, s. 212-234.
ZKUL, Ali Efdal, Kbrsn Sosyo Ekonomik Tarihi (1726-1750), stanbul: letiim
Yaynlar, 2005.
PERNEK, Mehmet, Atatrkn Sovyetlerle Grmeleri, (Sovyet Ariv
Belgeleriyle) stanbul: Kaynak Yaynlar, 2005.
RASM, Ahmet, Osmanl Tarihi, C.1, stanbul: Hikmet Neriyat, 2000.
SANDER, Oral, Siyasi Tarih 1918-1994, 8.b., Ankara: mge Kitapevi, 2000.
SOROS, George, Kresel Kapitalizm Krizde, ev. Glden en, stanbul: Sabah
Kitaplar, 1999.
SNMEZOLU, Faruk, Uluslararas likilere Giri, stanbul: Der Yaynlar,

2002.
TANFER, Vehbi, 9 Eyll 1922 24 Temmuz 1923 Tarihleri Arasnda Trkiyenin
Uluslar Aras Alanda Hukuksal Ynden Kabul ve zlenen D Politikann
zellikleri, Milli Mcadele Tarihi -Makaleler- yay. Berna Trkdoan, Ankara:
Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 2002, s.387-401.
TANYEL, Halit TOPSAKAL, Adnan, zahl Demokrat Parti Kronolojisi 1950-

1958, stanbul: 1959.
TELLAL, Erel, Sovyetler ile likiler, Trk D Politikas Kurtulu Savandan
Bugne Olaylar, Belgeler, Yorumlar, ed. Baskn Oran, stanbul: letiim Yaynlar,
2003, s.499-522.
Thema Larousse, Tematik Ansiklopedi, Milliyet Yaynlar, basm y.y.1994.

TMUR, Taner, Trkiyede ok Partili Hayata Gei, Ankara: mge Kitabevi, 2003.
TOKER, Metin, Tek Partiden ok Partiye, stanbul: 1970.
TREFMENKO, Genrikh, Amerikan Sava Stratejileri, ev: Levent Ouz,

stanbul: Pencere Yaynlar, 1997.
TUNCER, Hner, Kbrs Sarmal, Nasl Bir zm, Ankara: mit Yaynclk,
2005.
TURAN, lter BARLAS, Dilek, Bat ttifakna ye Olmann Trk D Politikas
zerindeki Etkileri, Trk D Politikasnn Analizi, der. Faruk Snmezolu,
stanbul: Der Yaynlar, 2004, s.151-171.
TURAN, mer, Tarihin Balad Nokta Ortadou, stanbul: Step Ajans, 2002.
TURAN, erafettin, Trkiyede Cumhuriyet ve Demokrasi Kltr, Cumhuriyet

ya da Demokrasi, zer Ozankaya, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 2002.
UAROL, Rfat, Siyasi Tarih (1789-1994), 4.b., stanbul: Filiz Kitabevi, 1995.
USLU, Nasuh, Kbrs sorunu , 21.Yzylda Trk D Politikas, ed. dris Bal,
Ankara: Nobel Yayn Datm, 2004, s.303342.
NAL, Ouz, Trkiyede Demokrasinin Douu, stanbul: 1994.
YALIN, Soner, Bay Pipo, stanbul: Doan Kitap, 2000.
------------, Soner, Efendi, Beyaz Trklerin Byk Srr, stanbul: Doan Kitap, 2004
YALIN, Semih, Atatrkn Milli D Siyaseti, Ankara: Berikan Yaynlar, 2000.

.
YALMAN, Ahmet Emin, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, Haz. E.
Erdin, stanbul: 1997.
YAVUZALP, Ercment, Kbrs Yangnnda Bykelilik, Ankara: Bilgi Yaynevi,

1993.
Yeni Trk ansiklopedisi, cilt:5, stanbul: tken Yaynlar, 1985.

YEL, Ahmet, Trkiyede ok Partili Siyasi Hayata Gei, 2.b., Ankara: Kltr
Bakanl, 2001.
YELBURSA, Behet Kemal, Dnden Bugne ngiltere ve Amerikann
Ortadou Savunma Projeleri, Trkiye Gnl, Say:77, Ankara: Yaz 2004, s:
75117.
------------, Behet Kemal, ngiltere ve Amerikann Ortadou Savunma Projeleri ve
Trkiye (19501954), Ankara: Bizim Bro yaynevi, 2000.
YELYURT, Sleyman, Bayar Gerei, Ankara: 1998.
YETKN, etin, Trkiyede Tek Parti Ynetimi, stanbul: 1993.
YILMAZ, Murat, Medeniyetler atmasna Giri, Medeniyetler atmas, der.

Murat Ylmaz, , 7.b., Ankara: Vadi Yaynlar, 2002.
YURDUSEV, Esin, 19451989 Dneminde Trkiye ve Balkanlar, ada Trk

Diplomasisi: 200 Yllk Sre, yay. Haz. smail Soysal, Ankara: 1999.
Zafer Gazetesi, 24. 06. 1955.

----------, 25. 06. 1955.
----------, 16.12. 1954.
ZAM, Sebahattin, Trk ve slam Dnyasnn Yeniden Yaplanmas, stanbul: Yeni

Asya Yaynlar, 1993.
ZRCHER, Erik Jan, Modernleen Trkiyenin Tarihi, ev.Yasemin Saner Gnen,
15.b., stanbul: letiim Yaynlar, 2003.

1950-60 Arasi Turk Dis Politika

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

1950-60 Arasi Turk Dis Politika

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ABANT ZZET BAYSAL NVERSTES

19501960 ARASI TRK DI POLTKASI

Yksek Lisans Tezi

When the army got the power in 27 th May of 1960.

Demokrat Partinin muhalefette iken yaratt btn byk

SOUK SAVA DNEM

1.1. Souk Sava ve Uluslar aras Sistem: ift Kutupluluk ...................10

1.2. Trk - Amerikan likileri ...............................................................20

1.3 Trk Sovyet likileri ....................................................................25

1.4 Dnemin Trk Siyasal Hayat ve Demokrat Partinin Kuruluu ....29

2.1. Kore Sava ve Savaa Giri............................................................43

2.2. Trkiyenin NATOya Dahil Olmas...............................................49

SSTEMDEK GREV VE BEKLENTLER

3.1. Souk Savan Orta Douya Kaymas ve Badat Pakt ..............55

4.1. Tarihsel Srete Kbrsn Konumu ve nemi...............................67

4.2. Kbrs Sorununun Ortaya k....................................................71

4.3. Ankarann Tepkisi ........................................................................75

4.5. Londra Konferans ve 6/7 Eyll Olaylarnn Ortaya kmas ...85

ABD : Amerika Birleik Devletleri

Bu almada, kinci Dnya Savan demokrasi taraftar

D politika, gnlk hayatta ve literatrde sk sk kullanlan kavramlardan

4 Veysel K. Bilgi, Politika D Politika Etkileimi, 21. Yzylda Trk D Politikas,

16 Ate, a.g.m., s.33.

19 Ate, a.g.m., s.34-35.

22 Ate, a.g.m., s.31-32.

1.1. Souk Sava ve Uluslar Aras Sistem: ift Kutupluluk

1918de biten Birinci Dnya Savandan, 1939da patlak veren kinci

31 Mim Kemal ke Erol Mtercimler, Yalnzlktan Saygnla Demokrat Partinin D

39 Braudel, a.g.e., s. 594.

51 Sander, a.g.e., s. 181.

53 ke Mtercimler, a.g.e., s.16.

1.2. Trk - Amerikan likileri

Trk-Amerikan ilikilerinin kkeni, Osmanl dnemine rastlar. Bu

77 ke Mtercimler, a.g.e., s. 28.

82 Balcolu, a.g.m., s. 463.

1.3. Trk - Sovyet likileri

96 Armaolu, a.g.e., s. 444.

106Yaln, a.g.e., s. 208.

121 Armaolu, a.g.e., s. 521.

1.4. Dnemin Siyasal Hayat ve Demokrat Partinin Kuruluu

126 Tellal, a.g.m., s. 513.

131 Armaolu, a.g.e., s. 420-423.

134 Eroul, a.g.e., s. 17.

138 Eroul, a.g.e., s. 15.

Savan geliimi iinde Tan, Vatan, Akam ve Tanin gazeteleri genellikle

Bylece, kinci Dnya Savann son ylnda cumhuriyetten demokrasiye

147 Hamza Erolu, Trk Devrim Tarihi, Ankara: 1981, s. 209.

Batl lkelerde asrlardr takip edilen demokratikleme, oralarda bile

153Mehmet Metiner, deolojik Devletten Demokratik Devlete Zamann Ruhunu Anlamak,

17 Ekim 1946da stanbulda nsan Haklar Dernei kurulduu

165 Akin, a.g.m., s. 13.

194650 yllar gei yllaryd. Bu dnemde iki parti semenleri

171 Karpat, a.g.e., s.157.

176ke Mtercimler, a.g.e, s. 34.

188 Ahmad, Modern Trkiyenin ..., s.108.

2.1. Kore Sava ve Savaa Giri

Mttefikler kinci Dnya Sava sonras durum deerlendirmesi yapmak

190 Erhan, a.g.m., s. 547.

196 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 47.

203 Armaolu, a.g.e., s. 455.

206 ke - Mtercimler, a.g.e. s. 66.

214 ke - Mtercimler, a.g.e., s. 58.