Univerzitet u Niu

Filozofski fakultet

Motiv prirode u poeziji za decu Grigora Viteza

Seminarski rad

Mentor: Student:

Prof. dr Slavoljub Obradovi Marija Velikovi

Ni, 2010.
 O stvaralatvu Grigora Viteza

Pedesetih godina XX veka u knjievnosti za decu se javio Grigor Vitez 1 i njegova pojava
predstavlja posebno poglavlje u razvoju poezije za decu uopte, budui da je njegova poezija
unela novine i promene u knjievnost za decu, i otvorila puteve razvoja poezije na modernim i
savremenim koncepcijama. Njegova pojava i doprinos u razvoju knjievnosti za decu se moe
uporediti sa postignuima Jovana Jovanovia Zmaja, kod nas, i Otona upania, kod Slovenaca.
Njegovo stvaralatvo je usko povezano sa stvaralatvom poezije za decu svih slovenskih naroda i
svetske poezije, ali je vrsto vezano i za tradiciju i folklore slovenskih i srpskih narodnih lirskih
pesama. Najintenzivnije je u knjievnosti za decu delovao izmeu 1956. i 1966. godine.

Vela rano je poeo da pie stihove, ve u etvrtom razredu gimnazije, a njegova prva
pesma koja je objavljena datira iz perioda njegovog pohaanja uiteljske kole 1930. godine
je u asopisu ivot i rad u Beogradu objavljena pesma pod naslovom Vedar dan. Nakon toga je
pravio pauzu ak devet godina do objavljivanja druge pesme koja je nosila naziv Proljee 1939.
u sarajevskom Pregledu, kada je Drugi svetski rat bio na pomolu te se u pesmi osea ta strana
senka rata koja potamnjuje sve to se s prolea raa i kree u ivot. U tom perodu, pre Drugog
svetskog rata, napisao je i nekoliko pria za decu i objavio ih u asopisima Smilje, Dobro djete i
Jugoslovene. Pesme je pisao vie po dunosti nego iz unutranje potrebe u vreme kada je bio
urednik Pionira, deijeg asopisa, i to je inio pod uticajem Viktora Cvitana.

Objavio je nekoliko knjiga pesama za odrasle meu kojima su i: San boraca u zoru
objavljena 1948. godine, Naoruane rue iz 1955. godine, Povjerenje ivotu iz 1957. godine i dr.
1
Grigor Vitez (po roenju Grigorije) je roen 1911. godine u Kosovcu, slavonskom selu
nedaleko od Okuana, odakle je poreklom i njegova majka Ana; njegov otac Teo je roen u
Okuanima gde su njegovi preci doli iz severne Dalmacije. U Okuanima je pohaao
osnovnu kolu i zavro pet razreda, a dalje kolovanje je nastavio u gimnaziji u Novoj
Gradiki. U periodu izmeu 1923. i 1927. godine kolovao se u Kraljevskoj realnoj gimnaziji
i u tim gimnazijskim danima, posebno u treem i etvrtom razredu, poeo se interesovati za
narodne pesme svoga kraja i okoline pa ih je i sam poeo zapisivati, ali te beleke su, na
alost, izgubljene. Godine 1932. zavrio je uiteljsku kolu u Pakracu. Od 1934. godine je
radio kao uitelj u mnogim mestima u Bosni i Hrvatskoj; od 1944. godine je radio kao
referent u Povjerenitvu prosvjete, bio je na dunosti inspektora prosvetno-naune struke, a
zatim je od 1949. godine bio ef odseka izdavake delatnosti u Ministarstvu prosvete, tada
Narodne Republike Hrvatske, u odseku za kulturu i umetnost. Radio je i kao urednik u
Izdavakom preduzeu Mladost u Zagrebu. Bavio se i prevodom poezije i proze sa ruskog
jezika. Za svoj rad je bio nagraivan od strane Izdavakog preduzea Svjetlost 1957. godine,
Izdavakog preduzea Mladost 1959. godine i dobio je zlatnu plaketu Mlado pokoljenje.
Umro je 1966. godine u Zagrebu i sahranjen na groblju u Mirogoju. Nakon godinu dana su
njegovi posmrtni ostaci preneti u rodno selo Kosovac i sahranjeni na mesnom groblju podno
breuljka ^ungara, koji je pesnik u detinjstvu toliko voleo. To je bio definitivni Vitezov
povratak u zaviaj.
2
Pre prve njegove knjige namenjene deci koja je objavljena 1955. godine pod naslovom Vesele
zamke, Vitez je objavio dve slikovnice za decu: Medvjed kao pudar i Dva pijetla, obe objavljene
1951. godine.

Prekretnicu u razvoju poezije za decu predstavlja njegova zbirka pesama Prepelica,

objavljena 1956. godine pa se ta godina moe smatrati pravim poetkom njegovog knjievnog
rada koji je trajao jednu deceniju. U tom periodu, izmeu 1956. i 1966. godine, izalo je sedam
zbirki njegovih pesama za decu:

Prepelica (1956);

Sto vukova (1957);

Kad bi drvee hodalo (1959);

Iza brda plava (1961);

Hvatajte lopova (1964);

Gdje prie rastu (1965);

Igra se nastavlja (objavljena posthumno 1967).

Mimo pesama, Vitez je pisao i prie za decu, a najpoznatija njegova zbirka pria je Bajka
o glinenoj ptici iz 1964. godine, i brojne slikovnice: Tko e s nama u umicu (1958), ivotinje
spavaju (1958), Maksimir (1960), Ogledalce (1965), Doivljaji svjetskog putnika (1967).

Mnoge njegove pesme su prevoene na slovenaki, albanski, makedonski, rumunski,

ruski, turski, bugarski, nemaki, francuski, italijanski, engleski, panski na vie od osamnaest
stranih jezika, a brojne pesme su posluile kompozitorima za komponovanje muzike.

Motiv prirode u poeziji za decu

3
 Dva centralna podruja na kojima Vitez gradi knjievnost za decu su motiv igre i motiv
prirode. Pesnikova tuga za rodnim krajem od koga se udaljio, enja za rodnim selom, za
cvetanjem voa u zaviajnim vonjacima, za uborom potoka, za cveem koje kupa rosa, koje su
dominantne u poeziji za odrasle, u zbirci San boraca u zoru, predstavljaju zapravo povod za
pisanje pesma za decu. U pesmama iz ove zbirke ima puno elemenata prirode, seoskog pejzaa,
osetljivosti za detinjstvo, ritma, smisla i lepote folklornog zaviajnog pripovedanja i pesama koje
je sluao u detinjstvu i koje su ga vraale u detinjstvo, pa je jasno zbog ega se latio tog posla
pisanja za decu. I on sam kae: Najvei uticaj na moje pisanje za djecu ima, u prvom redu, moje
djetinjstvo, priroda i doivljene slike mog zaviaja, a onda moj rad s djecom u razredu, moja
kerkica Olgica, narodne prie, pjesme i zagonetke, te putevi i uspesi znaajnih pjesnika koji su
pisali za djecu.2 Seajui se svog detinjstva Vitez se sea slika uma, livada i polja koje je
gledao i koje su mu se urezale u pamenje. Sea se svojih gimnazijskih dana kada je poeo da
zapisuje narodne pesme svog sela i okoline, poput Vuka Karadia. Sea se i jednog detalja iz
perioda kada je imao samo tri godine, kada je buknuo Prvi svetski rat i kada su njegovi u kui
dobro krili jednu knjigu koja je verovatno dala doprinos tome da se Vitez oda pisanju za decu
to je bila knjiga pesama Jovana Jovanovia Zmaja, tampana irilicom. Mogli bismo da kaemo
da je Vitez produio tamo gde je Zmaj stao, u pogledu pesnikog stvaralatva za decu.

Predispozicije za pisca za decu Vitez je nosio u sebi. Bio je dete koje je snano osealo
prirodu, pripadnost svom narodu, iveo je i komunicirao sa prirodom, doticao i upijao boje ivih
oblika ivota: biljaka i ivotinja, oblaka i potoka. Kao neki deak on je znao samo za ono to
postoji, to jeste, i onakvo kakvo jeste vevericu je doivljavao kao vevericu, umski potok kao
umski potok, sviralu od vrbe kao sviralu od vrbe, itd. Sve je to u osnovi njegove poezije.

Detinjstvo je doba najveih mogunosti, ali samo u prirodnoj stvarnosti. Sve to je

vetako, neolitsko, suava mogunosti.3 Uporeujui dete iz urbane i dete iz ruralne sredine,
uoiemo da dete urbane sredine rano postaje zlobno, zavidljivo, pakosno, neolitski
beskrupulozno, ogranieno u ispoljavanju nekih svojih potreba njegova drskost koju ispoljava
prema drugima je njegova nemo da se ispoljava kao dete. To je neto neprilagoeno i
neprihvatljivo kao ispoljavanje detinjstva. Vitezovo dete, s druge strane, jeste prirodno, spontano,
nestano, radoznalo, razigrano, raspevano, netipino. To je dete iju intelektualnu sutinu u
stvaranju proimaju ritmovi, melodije, zvuci, smislovi prirode i narodnog govora. To je dete
koje zna da se, kao kod Zmaja, duri, da na taj nain izmamljuje od majke, od bake, ili koga
drugog bliskog mu, klepalicu, brojalicu, stihove neke nove bajalice, tapalice, uspavanku,
razbidurku.4 Otuda kod Viteza npr. toliko uspavanki.
2
Ahmet Hromadi, Djeiji pisci o sebi, Veselin Maslea, Sarajevo, 1963.
3
Dragoljub Jekni, Srpska knjievnost za decu II, Beograd: MAK, 1994, str. 36.
4
Dragoljub Jekni, navedeno delo, str. 36.
4
 Vitezov pesniki naboj dolazi iz detinjstva, iz prirode njegovog rodnog kraja, iz
folklornih sadraja koje je sluao, prikupljao i itao, doivljavao, iz njegovog susreta sa
Zmajevom knjigom koju e potovati. To je njegovoj poeziji omoguilo da potee lako i iskreno,
puna dobrote, topline, umova, treperenja, izmenjivanja u prirodi, onomatopeja, vedrine,
nastanjena sve samim punim ivotnim oblicima. Vitez ne upotrebljava nita to nema istu
prirodnu relaciju: njegove umske ivotinje su umske ivotinje, ali pojmljene dejim smislom,
stavljene u onakve odnose kako ih dete zamilja, prihvaene na deji nain.

Vitez je, dakle, poput velikog broja pesnika za decu, prevashodno pesnik prirode.
Meutim, za razliku od njih, on prirodu ne doivljava sa distance, kao opservator i deskriptivac,
ve nudi jedan drugaiji, viedimenzionalan doivljaj i originalan pristup toj tematici. Kao
potvrda te postavke nam moe posluiti pesma Kakve je boje potok u kojoj se ne daje direktna
slika potoka ve se njegova neobjanjiva boja indirektno objanjava kroz tvrdnje ivotinja koje
ga vide iz razliitih perspektiva, na razliitim mestima i sa razliitim refleksom okoline:

Potoku koji umom tee

Oprezno prie jedan jelen

I napivi se vode ree:

Potok je kao uma zelen.

Kraj stijena potok dalje tee

O kamena se lome rebra,

Skakutajui zeko ree:

Potok je ovaj sav od srebra.

Kroz polje potok dalje tee

Pod vedro nebo izaao,

A lastavica ozgo ree:

Potok je kao nebo plav.

5
 I potok dalje tee, tee,

Nad njim oblaci bijeli stoje,

Lebdei bijeli leptir ree:

Potok je ovaj bijele boje.

S mnotvom zvijezda doe vee,

Ugasi svoje boje dan,

Plaljiva srna tiho ree:

Gle, sav je potok ozvijezdan.

Sa puno duha i invencije Vitez nudi vlastiti vizuelni doivljaj pejzaa, unosei
istovremeno u njega latentnu dinamiku i jednu finu poeziju prirode.5

Budui da Vitez prirodu posmatra vieulno, ona se kroz njegovu poeziju doivljava u
svoj svojoj punoi. Auditivne senzacije dominiraju u mnogim pesmama koje su uobliene
asonancama, aliteracijama i onomatopejama. Brojne njegove pesme i jesu samo jedan niz
onomatopeja: Jednog jutra u gaju, Ptija pjevanka, Kukavica kukue itd. U pesmi Ptija
pjevanka sve onomatopeje oznaavaju ptiiji poj i na taj nain je Vitez doarao polifoniju
ptiijeg cvrkutanja nijansirao je tonove, ponudio bogat akustiki doivljaj.

Vitez je esto i antropomorfizovao pojave u prirodi. Jedna od najpoznatijih takvih pesama

je evina jutarnja pjesma:

Uvis!

Uvis u se dii!

Do sunca u

Da ga budim

Ii

Ii

Ii
5
Novo Vukovi, Uvod u knjievnost za decu i omladinu, Podgorica, 1996, str. 140.
6
Ponijet u

Tamburicu

Tamburicu

Tamburicu

Sipat u zvonca dolje

Zelenim

utim

I modrim

Beskrajnim poljem

Gdje mi je gnijezdo?

Gdje su mi ptii?

Morat u

Sii

Sii

Sii

Ptie obii

Onda u opet

Do sunca

Ii

Ii

Ii

7
 U ovoj pesmi eva je simbol ivotne radosti i materinstva. evin let ka nebu i suncu je
izraz tenje za slobodom i slobodnim prostorima. Njeno cvrkutanje gotovo da ujemo nailazei
na asonance i aliteracije u pesmi tokom itanja. Njena pesma je svojevrsna inkarnacija radosti
zbog materinstva. Iako je ispevana u futuru, pesma se doivljava, i vizuelno i zvukovno, kao
neto to se deava u sadanjem vremenu. Motiv pesme je vezan za zaviaj pesnikovog
detinjstva to potvruje i tamburica, koja je slavonsko obeleje, i zelena, uta i modra beskrajna
polja, na kojima je pesnik odrastao.

Od prirodnih inilaca u pesmama Viteza se javljaju Sunce i Mesec: Djeca hvataju Sunce,
Proljetni razgovor, Dohvati mi tata Mjesec, uma spava, Mjeseeva pria, Mjesec, Zalazak
sunca i dr. U pesmi Mjeseeva pria Vitez prikazuje Mesec i zvezde kao dedu i unuke kojima
deda pripoveda prie:

Nebom se etao

Mjesec pun i svijetao.

I onda siao u grane bagrema

Da se malo ljulja,

Da malo zadrijema.

I kako je na najtanju granu stao

U vodu je pao.

Ali se nije ugasio,

Ve je dalje sjao.

A onda najednom izie iz vode

I meu zvijezde ode.

Tad su zvijezde opkolile

Sjajnoglava djeda,

Prekianjale i molile

Da im pripovijeda.
8
 A mejsec je pripovijedao

Sve to je video i to je znao,

Svi im je priao i raspredao:

Kako je u vodi noge prao,

Kako je ribama svijetlio dok su veerale,

A one mu pjevale i igrale, igrale i pjevale

A on sav sretan s njima je jeo i pio

I sve im ljuske srebrom posrebrio

Tako je priao sred none tiine

Svoju priu punu mjeseine,

Dok sve zvijezde nisu pozaspale,

I one velike i one male.

A onda je i on, umoran i snen,

Legao u krevet, u duboku sjen,

Negdje iza tamne ume velike,

Meu hrastove, breze i jelike.

Pored ovih inilaca, u Vitezovoj poetici se esto javlja i cvee, drvee i ivotinje. Toga
sreemo u pesmama: Prepelica, Krijesnica, Kvoka vodi svoju djecu u etnju, Zeko poljem
skakue, Svirala od vrbe, to mi se tuio hrast, Tulipani diu ae, Jedna breza mala, Sedam
cvjetova sedam razgovora i dr. Motive iz prirode sreemo i u pesmama ije su poruke
humanistike a jedna od takvih je pesma Kad bi drvee hodalo:

Kad bi drvee hodalo,

ume bi se razilazile na sve strane.

9
 Drvee bi hodalo,

A mahale njihove grane.

Kad bi drvee hodalo,

I parkovi bi etali nedjeljom sa etaima,

A moda bi i zaigrali malo sa igraima.

Kad bi drvee hodalo,

Meu pticama bi dolo do velike pometnje,

Jer bi i gnijezda krenula u etnje.

Kad bi drvee hodalo,

Ja bih pisao narani sa juga,

Nek doe kod moga bolesnoga druga.

Zakljuak

Vitez je bio vezan za zaviaj iz kojeg je poneo u seanje polja, livade, breuljke, boje i
zvukove. U autobiografskoj beleci Vitez kae: Uz vinograd je bila poneka njiva, a svud
unaokolo mlada uma, ^ungar, neiscrpno vrelo mojih istraivanja i lutanja. Ja sam inae volio

10
prirodu i sve ivo u njoj () A ^ungar je bio ziva knjiga ije sam zelene stranice s uivanjem
listao i razgledao () Te slike uma, njiva, livada i sela zauvjek su zauzele mjesto u mom
sjeanju i nikakve kasnije slike nisu ih istisnule.6

Vitez osea i potrebu prirode da iskae erotsku toplinu i pomamu ula, i da bi je ispoljio
usudio se da se radievievski raspeva i razigra ( u pesmi U gostima kod kume ume), a to, uz
potovanje Zmajeve poezije, i narodne lirske pesme, govori o utemeljenosti njegove poetike u
najbolje klasine osnove srpskog pesnitva. Sve su ostalo samo finese, bogatstvo motiva,
variranje u iskazu, vlastiti poetski manir. Ono to je utemeljeno jedino traje, a kod Viteza to je
poetsko spajanje s prethodnicima, ne epigonski, ve kreativni, individualni iz njih pravac dalje.7

Vitez potuje detinjstvo svoje u sebi; on ne otkriva nikakve deje svetove, on samo u
pesnike tekstove pretae svoj veliki svet detinjstva, onaj doivljeni, i onaj za kojim se do smrti
tuguje i ezne. U njegovoj poeziji nema mesta izmiljanju, konstrukciji, besmislu bilo koje vrste,
sve je ozbiljno i istinito, gotovo opipljivo.

Literatura:

I Osnovna:
Grigor Vitez, Sto vukova, Svjetlost, Sarajevo, 1966. god.;

Grigor Vitez, Gdje prie rastu, Mladost, Zagreb, 1965. god.;

6
Ahmet Hromadi, navedeno delo, str. 31.
7
Dragoljub Jekni, navedeno delo, str. 38.
11
 Grigor Vitez, Kad bi drvee hodalo, Mladost, Zagreb, 1964. god.

II Pomona:
Slavoljub Obradovi, Knjievnost za decu I, Via kola za obrazovanje vaspitaa,
Aleksinac, 2005.god.;

Ahmet Hromadi, Djeiji pisci o sebi, Veselin Maslea, Sarajevo, 1963. god.;

Dragoljub Jekni, Srpska knjievnost za decu II, Beograd: MAK, 1994. god.;

Novo Vukovi, Uvod u knjievnost za decu i omladinu, Podgorica, 1996. god.

12