Nes veges (ays voor a litvo tym ooe3 100W monoblock buizenversterker Triode balans buizenversterker Klasse-D, eindversterker — 100W klasse-A halfgeleidernversterker a My S| aleo , a v AGES Bisprekers fe) al 4 20 Uy ER Golden Ratio Monitor "Speaker& Co Mini Reference Extremon )Grannably Pere li Ree ae oy i ry a ig Fy Cy ; ® & = Specialist in trafo's voor audio gebruik, standaard of op klant- specificatie. Verder verkopen wij veel toe- behoren voor het bouwen van buizenversterkers. Wij zijn 0.2. dealer van JJ en Western Electric buizen. Onze speciale audio afdeling heet Blaauw BY, gevestigd op de Witte Paal 212 te Schagen. THEATERTECHNIEK Optimale weergave voor artiest en publiek Elektronica voor theatertechnici Of het nu een theatervoorsteling, en concert of een verkiezingsbijeen- komst is, in de open lucht of in een zaal: de dramatis personae hebben hoe dan ook prima light en excellent geluid nodig om door het hoogge- ‘20rd publiek te worden gezien en ‘gehoord. Dit boek reikt de vereiste oloktronica-basiskennis aan van ‘onderdelen en appa: ratuur en levert een belangrike bidrage ‘aan de vakkennis van de theatertachnicus, ISBN 90-5361-10X 240 paginas €23,50 Belichtingstechniek voor podium en disco (0p een podtum en in de cisco cent ht niet allen ter belicting, maar voral ook als mel om artist vor fe oven, In dit Boek wore utvoerg ingegaan op zowel de belchingsapparatuur als het Gebruik van die apparatuur bnnen het Kader van artist bolcttingswork. Daarnaast komen ook randgebieden ter spake, zole eon stukostersteloor voor belictingsconstuctis en een uteenzeting over dle wel- en regelaeving voor 92. openlucht- en thoaterovenamenten SBN oo-saa1-141-9 272 paginas + CD-ROM €37,50 Handboek PA-Techniek Hat thera Public Address isin dit boek over verschillende onderworpen verdeeld, Het eerste deel behandelt de basiskennis en verklaart begrippen uit de elektro-akoestiok, de gebruikelike eenheden en de eigenschappen van geluid. Dan volgen de losse componen: ten in een PA-installatio, zoals kabels, signaalbronnen, mengiaels,etfect- apparatuur etc. De zo verworven kennis zal in de praktiie zeker zijn nut be- wizen en ertoe bi- dragen om miskopen te vermijden, SAN 90-5981-168-0, 260 paginas + CD-ROM 37,50Audio zelfbouw springlevend Het is precies 10 jaar geleden dat Elektuur voor het laatst een Au- dio Special uitbracht. We zijn dat ook verheugd om een oud con- cept nieuw leven in te blazen. Immers Audio zelfoouw is anno 2006 nog steeds springlevend. Dat blk uit de vele zelfoouw websites en forums op het internet. Ook de door Elektuur georganiseerde au- dio masterclasses onderstrepen dit. Deze feiten geven aan dat er een grote groep audio do-it-your- selfers actief is. Vandaar dit magazine om deze doelgroep ter wille te zijn, want er is grote behoefte aan nabouwbare ontwerpen. Het is de bedoeling om ieder jaar een special uit te brengen en een platform te creéren voor zowel zelfoouw liefhebbers als de leve- ranciers in Nederland en Belgié, Of dat lukt, hangt voor een groot «gedeelte af van u, als lezer. Dus opbouwende kritiek en/of nieuwe bouwontwerpen zijn zeer welkom. Wat treft u aan in dit nummer? In ieder geval nieuwe niet eerder ‘gepubliceerde internationale ontwerpen. Deze zijn van internatio- nale allure en komen ondermeer uit Belgie, Frankrijk en Japan. In totaal acht luidsprekers, zes buizenversterkers en twee halfgelei- der versterkers. Door de brede opzet is er voor elk wat wil. Zo wordt een klasse-A halfgeleiderversterker gepresenteerd die ‘maar liefst 100-Watt kan leveren met een onmeetbaar lage vervor- ming en een zeer grote bandbreedte. Een luidsprekerontwerp dat vanaf zo'n 20Hz tot ver boven het hoorbare bereik een z0 groot mogelifk frequentiebereik kan weergeven, dit zonder veel vervor- ming. En als toetje een achtergrondartikel over hoe audio-scha- kelingen het beste kunnen worden gevoed. Tot slot gaat speciale dank vit naar ir. Sander Sassen en ir. Menno van der Veen voor de deskundige redactie. We wensen u veel leesplezier! Ferdinand te Walvaart Elektuur Special Au io 1, December 2006 5 Double Ended 6C33-B stereo versterker 10 Single Ended versterker met 300B triode 16 73 Watt symmetrische versterker 21 TubeSociety TS-VV-2006 voorversterker 26 100 Watt monoblock versterker 33 6336A Stereo triode balans eindversterker 38 Cyburgs’ Needle = low cost systeem 44 Golden Ratio Monitor = compacte monitor 49 ScanSpeak Maxima = huiskamer speaker 54 Granna = detailweergave op hoog niveau 58 Speaker & Co Mini-Reference = klein maar fijn 62 ScanSpeak Reference Monitor SE ~legende herleeft 67 Classic & Classic XL = vloerstaander op niveau 71 Extremon = Kleine krachtpatser 78 ExtremA — 100 Watt klasse-A versterker 88 MinimonO mini klasse-D versterker 92. PCB voedingsontkoppeling en layoutOa Can PECL aCa RSM PA reused Sai " \ oe High-end Boomgaardstraal 00 32 (0) Speakerland en Speaker & Co bieden keuze uit meer See a ene keg Pere) eC oor Personal Audio Concepts EU The Netherlands www.addonamp.eu Ce aeDouble Ended 6C33-B stereo buizenversterker met slechts één uitgangstransformator Ari Polisois uit Frankrijk en Giovanni Mariani uit Italié presteren het om met een minimum aan componen- ten een hoogwaardige versterker te maken zonder koppelcondensatoren en slechts met é€n uitgangstrans- formator. Ze spelen in dit ontwerp met magnetische velden in de ui gangstransformator waardoor links en rechts toch volledig gescheiden blijven. Een Single Ended versterker kan niet veel uitgangsver- _mogen leveren, het rendement i lag. Daar zijn een paar redenen voor. In de eerste plaats kunnen in balans ge- schakelde eindbuizen veel verder uitgestuurd worden dn in cen single ended circuit. In SE is daardoor slechts ‘een kwart van het maximale balansvermogen haalbaar. Een andere reden is dat een balans uitgangstrafo veel kleiner is dan een SE trafo met evenvee! uitgangsvermo- gen. Bij SE moet de kern, naast het magnetische veld van ‘een constante ruststroom, ook nog magnetische ruim= te Voor de wisselspanning hebben. Hierdoor is slechts cde helfe van de magnetische uitsturingsruimee voor het ‘werkele muzieksignaal beschikbaar. Daarom hebben SE versterkers met grote uitgangstrafo’s toch meestal ‘een gering uitgangsvermogen, vaak minder dan 10 ‘Wate. Je kunt voor meer vermogen hoge voedingsspan- ‘ingen gaan toepassen (bivoorbeeld | kV) met eindbui- zen als de 845 of 211. Zulke versterkers eisen echter ‘een bijzondere schakeling met heel kritische circuits en ‘componenten. Met de versterker van dt artikel verdwij- nen de hierboven genoemde nadelen, Hier worden nieu- ‘we uitvindingen gepubliceerd die zorgen voor zowel efcién- te als hoogwaardige SE versterking. Er wordt niet inge- gaan op theoretische achtergronden, maar we bespre- FiGUUR 1: De ruststromen lo heffen in de kern elkaars magnetisch veld op. DOOR ARI POLISOIS ken een goed na te bouwen versterker die het grote vermogen (25 Watt per kanal) heeft van een balans- versterker terwi de typerende warmee en zachtheid van SE versterkers volledig gehandhaafd bliven. Dit laatste komt door het typische SE vervorminggedrag waarbij de 2. harmonische vervorming dominant is (bij balansver- sterkers is vooral de 3-¢ harmonische vervorming het grootst), De specificaties en eigenschappen worden be- sproken en adviezen gegeven voor zelfoouw. Als men charmee veel ervaring heeft, dan spreekt de inhoud van dit artikel voor zich, Is men minder ervaren, dan zijn voorzichtigheid en geduld een absolute vereiste. Dan kan men beter op een eenvoudiger niveau starten en een kant en kare kit kopen, zoals onze “Simplex’ zie |) Single Ended kan leren van Balans De uitgangstransformator is de grootste bottleneck in een SE versterker. Wil je veel vermogen, dan wordt die trafo extra groot en zwar. De hoofdoorzaak ligtin de SEC ~eine ricuuR 2: Algemene opzet van de Williamson versterker. ricuun 3: Double Ended SC-SCC-SET concept. De ruststromen lo in linker en rechter kanal ‘maken in de rechthoe- kige keen magnetisehe vyelden (aangegeven met dike pijlen) die elkar ‘opheffen. Door de wis: selspanningen in linker ‘en rechter kanaal in togenfase aan te sturen heffen de lage frequen tes ellaar niet op. 6 Vo DC magnetisatie van de kern doordat de ruststroom van de eindbuis door de primaire wikkeling loopt. Als we dat effect nu eens zouden kunnen opheffen, dan komt de magnetische uitsturingsruimte volledig ter beschik- king aan het audiosignaal. Bij balansversterkers is deze [DC magnetisate sim opgeheven doordat de gelkstro- men door de twee primaire helften elkzar magnetisch compenseren, waardoor het netto veld in de kern nul wordt. De magnetische ruimte in de kern is nu volle- dig beschikbaar voor de wisselspanningen van de te ver- sterken muziek. Ziefiguur | voor meer details. Om te voorkomen dat de wisselspanningen over de twee helf- ten van de primaire elkaar ook zouden opheffen, wor- den de eindbuizen op hun stuurroosters door middel van een fasedraaier in tegenfase aangestuurd, Als de ene buis duwe (push) trekt (pull) de andere. In de uitgangs- transformator zien we in principe én secundaire wik- keeling (eventueel met aftakkingen), gekoppeld aan de luidspreker. Om aan deze eisen van techniek te voldoen treffen we in een stereo balansversterker per kanaal de volgende secties aan: 1) spanningsversterkng (&én of twee buizen) 2) fesedracier 3) stuurtrop voor de eindbuizen 4) 2 of 4 of meer eindbuizen 5) een uitgangstransformator. Een goed voorbeeld van deze standaard opzer is de be- roemde Williamson versterker, waarvan in guur 2 één kanaal getekend staat. De essentie van de uitvinding Mak een stereo SE versterker waarin per kanaal de sec- ties |, 3 en 4 van een balansversterker worden toege- past. Een fasedraaier wordt niet gebruikt. Maak nu een enkelvoudige uitgangstransformator die door het linker fen rechter kanaal gezamene wordt gebruikt, zie 2). In figuur 3 staan de details van zo'n speciale double ended uitgangstransformator getekend, terwijl de technische Litvoering in foto | te zien is. Hierinziteen twee volle- dig gescheiden geliike primaire wikkelingen die magne- tisch gezien los aan elkaar ziin gekoppeld. Ze zitten 20 ver mogelik van elkaar, aan weerszijden van een C- of UL-kern, Ook kan hiervoor een drie fase transformator ‘worden gebruike waarbij het middelste “been” is ver ‘wijderd, Per primaire wikkeling, er direct bovenop, is een secundaire wikkeling aangebrache. Er zijn dus twee secundaire wikkelingen, waarbij de magnetische kop- peling groot is tussen elke secundaire met zijn bijpeho- rende primaire, De magnetische koppeling tussen de ‘wee secundaires onderting is minimaal omdat deze ook 20 ver mogelik van elkzar verwijderd zitten. Voor een _groot hoogfrequent berelk moeten de primaire met bij behorende secundaire in meerdere lagen worden ge- construeerd, zie 3). Door nu de primaire wikkelingen onderling in tegenfase ‘op hun eindbuizen aan te sluiten worde de magnetisa- te van de gelike ruststromen door de twee SE eindbui- zen in de kern precies opgeheven. Voor wisselspannin- {gen zit elke eindbuis zijn eigen primaire en bjbehoren- de secundaire wikkeling. Heel verzwakt, want er is een losse magnetische koppeling tussen de linker en rech- ter kanalen, wordt het andere kanal enigszins gezien, Dit geeft aanleiding tot verwaarloosbare links-rechts ‘overspraak.{foto 1: De nieuwe SC- SCC-SET prototype titgangstransformator foto 2: bovenaanzicht versterker foto 3: achteraanzicht versterker {foto 4: binnenkant van de versterker In de double ended versterker wordt voor beide kana- len dus slechts én vitgangstransformator gebruikt, die ik de werknaam SC-SCC-SET gegeven heb. Deze trafo kan nu klein zijn (vergeliik met balans) en dat bespaart aanzienlijk in de kosten. ‘Werk deze uitvinding? Ja, het werkt en totaal onver- wacht komen er zelfs nog extra voordelen om de hoek. kcjken. Ik heb de nodige prototypes gebouvd en onlangs leverde ik z0'n nieuwe double ended versterker af (zie {foto's 2-4). Na de installatie van de versterker bleven ‘we ruim vier uur achter elkaar Iuisteren, zonder enig verschijnsel van luistermoeheid. Vooral dit laatste ver~ telthoe goed de versterker Klink en je volledig ontspan- ren laat genieten. Alle soorten muziek passeerden de revue: Jazz, Weense walzen, opera, viool sonates, ko- ren. We waren totzal onder de indruk van de geluids- kwaliteit. Opvallend was het intensieve vergeliik met CD's van Queen tussen een halfgeleider versterker en. mij nieuwe exemplaar: een wereld van verschil met veel meer details in het geluidsbeeld dan we ooit gehoord adden. l§ Verbeterde laagfrequent weergave Deze nieuwe double ended vitgangstransformator is ‘oncwikkeld in nauwe samenwerking met Giovanni Mariani (Chief Enginineer R&D Graaf versterkers, Mo- dens, Italie). Hi wees me er op dat de nieuwe transfor- ‘mator nog beter zou werken als de links-rechts signalen in tegenfase door de versterkers gevoerd zouden wor- den. In €én van de kanalen wordt daartoe bijvoorbeeld met behulp van een ingangstransformator of op-amp schakeling de fase omgedraaid. De laagfrequente signa Jen zijn in de meeste stereo opnames links en rechts vol- ledig in fase. Door deze omdraaiing gaan de bassignalen in de kern magnetisch ook in fase lopen en doven ze el- kaar niet uit. Ik geloofde hem eerst niet, maar metingen ‘wezen uit dat hij gel heeft. In fase lige het laagfrequent -3d8 punt bij 40 Hz, terwil deze frequentie daalt naar 5 Hz bij de versterkeringangen in tegenfase. Het hoog- frequent bereik trekt zich niets van deze faseomdraai ing aan, want dat wordt hoofdzakelik door de lekinduc- te per trafohelfe bepaald De invioed van de ruststroom In figuur 4 van de versterker is duidelik zichebaar dat koppelcondensatoren afwezig zn. Dit kan omdat er van ‘wee onathankeliike voedingen gebruik wordt gemaakt. Deze schakeling noem ik de Direct Gekoppelde Gemo- duleerde Bias. Bij buis VI en V2 zijn instelpotentiome- ters getekend. Hiermee kan de ruststroom door de eind- buizen worden ingesteld, Met twee metertes over de ka thode weerstanden van | Ohm onder V3-V4 en V5.V6 kan de grootte van de ruststromen nauwkeurig worden afgelezen. De effectieve hoogspanning over de 6C33, cindbuizen bedraagt 230 V. Elke eindbuis kan maximaal 60 Watt anodedissipatie verwerken. Daardoor mag de rmaximale ruststroom per buis niet groter worden dan 260 mA. Het is beter om aan de vellige kant te bljven, dus een lagere ruststroom is aan te bevelen. Anders worden de eindbuizen erg heet en neemt hun levens- 1000 H). ‘Aan de hoogfrequente kant is het -36B bereik conse- quent ongeveer 26 kHz, onafhankelik van het uitgangs- vermogen! Deze begrenzing worde gevormd door de lek inductie Lsp en de interne capaciteit C, van de uitgangs- transformator en niet door de buizenschakeling, Deze metingen komen volledig overeen met mijn oorspron- kelijke onewerpeis van de VDV-GIT8O, waarvan het - 34B berelk voldoende boven 20 kHz moet liggen, Het is mogeli om dit bereik sterk te vergroten door mijn ringkern transformator VDV-4070CFB toe te passen, dan ‘met een enkelvoudige secundaire belasting van 8 Ohm, De uitgangsimpedantie Z,, is afhankeljk van de rust- stroom en het type eindbuls. Hijis 20 laag omdat katho- | te 19 min Resse Dventerer het CD abu “Swing Journal Cites Request Concord Best” | 215 Wat 123, Na het behalen van de bachelorgrand he Kobayach gewerke voor de jopancehalfgliderind trie ale DRAM chip dsigner, inde ms producyplnning ingeniur Al de ding beig met zn hobby’ oa audio, amateur radio, shen pen zonls een SOMHz SOOW linesire verserker, een TOW KT@8 hybride audoverstrker, en 3CX3OOA pp enn Amerika presenteerde hii ontwer verstrker, eon SE 3008 verserer,enzovoor Sonic impact FAmp Cuttversteert€ 43.50 Nu vttigbaar in Nedorand! een tea ea eee ees Bras Sea acy Gaat u uitsluitend voor compromisloze topkwalitet, eet cee eee one ane ance luisteradressen en geniet van ulti rr ene ee Pee ee re eget ees eet) er ReneeEC eye ce een ln ray Ervaring, know-how en innovatieve kennis vormen de basis van onze High-End filtercomponenten. De superieure materialen en zorgvuldige verwerking hiervan leveren de gorantie voor ultiem klonkgenot en een lange levensduur. Met ons uitgebreide assortiment vervullen wij iedere audiofiele wens! AUDYN HIGH-END CONDENSATOREN ‘TRUE-STLVER-COTLS ‘TRITEC HIGH-END KOPERFOLIE (CFI) SPOELEN SPOELEN Cu EES RIE AIGE Gyo gr aiee a teenie Diverse eigen ontwerp luidsprekers. Merken: Vita, Peerless,,SeahSpeak) RCF, Celestion, Visaton, Tvm, Westra. Het ontwerpén en repareren van alle M9 Sixers soorten buizenversterkers Monsterkabels maken wij voor u op. Cae maat, vgorraadtypes 21, MS50i-M1000i, CAC nC ere Klaré Oude Doslenkade 15a baa ey tee erent fay a (geldig tot ee 2007) g Tel, 0229-219631 E-mail: info@klare.n! 10% KORTING op alle componenten* www klare.ni ere eRe ee Har} cri nai cae www.DrTube.nl6336A Stereo Triode Balans Eindversterker DOOR Wim DE HAAN Div artikel gaat ovér een 17 Watt buizen eindverster- ‘ker waarin uitsluitend triodes worden toegepast. De ‘indbuis is de tamelik onbekende 636A vermogens- triode. Hiern zten 2 triodesectes, geplatst in 6énglas- olf, met maximaal 30 watt anodedissipatie per triode, ‘een bijzonder lage inwendige weerstand, een gloci- stroom van 5A en een versterkingfactor van slechts 27. De 6336A is oorspronkelik oneworpen voor gebruik als stabilsatiebuis in voedingen. Hetier gepresenteerde ontwerp is een balansverster- er (push-pull) met uitgangstransformator. Een zoge- rnaamde Output TransformerLess (OTL) schakeling zou ‘een opte ijn geweest, vooral omdat de inwendige weer- stand van de 6336A hee! laagis. Echter een OTL is com- plex en niet atid betrouwbaar. Ook is OTL ergkritisch ‘voor een optimale luidsprekerimpedantie. Om deze re- denen is afgezien van een OTL ontwerp. Voor maximaal uitgangsvermogen zou de uitgangstrans- formator een lage primaire impedantie moeten hebben. Dit ontwerp maakt echter bewust gebruik van een re- lati hoge primaire impedantie, met als resultaat min- der maximaaluitgangsvermogen. Echter de harmonische vyervorming worde nu gering zonder dat er enige togen- koppeling nodig is. Er is weinig gepubliceerd over de tocpassing van de 6336A in balansversterkers. Luxman heeft in het verle- den een balansversterker op basis van de 636A gepro- duceerd, de KMQBO. Helaas was tijdens het ontwerp van mijn versterker het schema hiervan niet beschikbaar. ll Het ingangscircuit Deze versterker maakt geen gebruik van tegenkoppe- ling. Bij de eerste opzet van het ontwerp moet hier al rekening mee worden gehouden. De totale versterking zal voor een eindversterker 20 tot 28 dB moeten be- dagen. Ook moeten de verschillende versterkertrap- pen ontworpen worden op minimale vervorming, om- dat er achterafniets meer wordt gecorrigeerd. De spanningsversterker in het ingangscrcuit gebruikt de 5687 buis. Deze heeft een relatief lage versterking van |7xcen een inwendige weerstand van 2500 Ohm. Een bi- zonder kenmerk is tevens de gloeistroom van ruim 900 mA, die voor een buis van deze afmeting opmerkeli hoog is. De prijs van de buis is vriendelk en de 5687, isin eerdere projecten al vaker met succes toegepast. Er is gokozen voor een standaard weerstandsverster- ker met aan de anode een stroombron in plats van een anodeweerstand. Hierdoor worden de versterking, de Triodeversterkers blinken uit-door hun gedetail- leerde geluidsbeeld. Wim de Haan gebruikt eén 6336A dubbeltriode eindbuis voor een balansver- sterker met een uitgangsvermogen van 17 Watt per kanaal. Hij past in zijn ontwerp geen tegen- ‘ondanks dat een extreem groot frequentiebereik en een opmerkelijk hoge dempingsfactor voor strakke basweergave: vervorming en de Power Supply Rejection Ratio (PSRR) _geoptimaliseerd. ‘Als koppelcondensator wordt een WIMA FKP-| toege~ past, die ier beter Klink dan speciale (en vaak dure) audio- condensatoren. De WIMA’s zi heel betaalbaar en ge~ ven in deze versterker een opmerkeli goed resultaat. ll De fasedraaier De balans uitgangsconfiguratie moet aangestuurd wor- den door een signaal in fase en een gel signaal in te- genfase. De fasedraaier neemt deze taak op zich en er is gekozen voor de zogenaamde Long-Tail schakeling, Deze schakeling wordt vaak toogepast, is eenvoudig en de werking ervan is optimaal. De Long-Tail kan de gro- ‘te stuursignalen leveren die de 6336A nodig heeft. De schakeling vervormt dan verwaarloosbaar. Om de eigen schappen verder te verbeteren is er gebruik gemaake van fen stroombron bij de gemeenschappelke kathodes. Deze is opgebouwd rond een transistor met een LED als referentie. Een stroombron geeft een lagere vervor- ‘ming dan een gemeenschappelike kathodeweerstand, evens biedt het de mogeliheid om de vervorming op een minimale waarde af te regelen, Om de symmetrie van de uitgangsspanningen te optimaliseren is een instel- potentiometer PI opgenomen in het anodecircuit. De ‘AC signalen kunnen nu eenvoudig op gelike grootte worden afgeregeld. De buis van de fasedraaler is de 6SN7GT, een veel gebruikte buis op deze plaats. Met de combinatie van de 5687 en de 6SN7GT zijn we in staat om de benodigde totale versterking van 20 dB te creéren, Tijdens de bouw van het prototype bleek toch dat deze Long Tall fsedraaier niet optimaal is voor aansturing van de 6336A buis. De eindbuizen vormen namelik een be- hoorlke belasting voor de relatief hoogohmige uitgang vvan de fasedraaier. Een eenvoudige oplossing voor dit probleem is de toepassing van een extra kathodevolger. 33figuur |: schema van de 6336A versterker, ‘en kanaal getekend 34 Deze heeft een zeer lage utgangsimpedantie en de aan- sturing van de eindbuis worde dan perfect. Het -3dB fre- ‘quentiebereik is dan conform de maximale waarde van de uitgangstrafo en bedraage 130 kHz Zonder de ex- tra kathodevolger komt het -34B frequentiebereik al bij de zeer acceptabele frequentie van 70 kHz te liggen. Let wel: dt grote frequentiebereik wordt in beide gevallen ‘gehaald zonder gebruik van enige overall tegenkoppe- ling. Bij de uiteindelik gebouwde versterker was een- voud belangrik en om die reden is dar de kathodevol- ‘ger niet toegepast. Zie het hoofdschema waar de extra, kathodevolger als verwijderbaar tussenblok is getekend, Men zou zich nog kunnen afvragen waarom de anode- ‘weerstanden van de 6SN7 buis niet kleiner zijn geko- zen, Dan was immers de extra kathodevolger niet no- dig geweest? Deze anodeweerstanden zijn echter 20 .groct gekozen om een lage vervorming te bereiken bij grote uitgangsspanningen. Voor het volledig uitsturen vvan de 6336A is namelik een fks signaal van ruim 80 Vi nodig en die spanning moet onvervormd zijn. lm Het uitgangeircuit Het uitgangscircuit heeft volledigin Klasse A ingestelde eindbuizen. De negatieve roostervoorspanning moet hiervoor ongeveer 114 V bedragen bij een hoogspan- ning van ruim 335 V tussen de anode en de kathode. De totale hoogspanning bedraagt dan 335 + 114 = 449 V. De twee triodesystemen van de 6336A hebben een rmaximale disspatie van 30 W per system. Met de hier -gekozen instelling wordt een dissipatie van ruim 25 W per triode system bereikt. De eindbuizen worden op hun werkpunt ingesteld met kathodeweerstanden in plaats van vast negatiet Met vast negatief krigt de buis niet de stablitet die we voor ogen hebben. Het enige nadee! van kathodeweerstanden is de grote warmtedissipatie in deze weerstanden, echter dit ‘weegt niet op tegen instabliteit met vast negatief. Over de weerstanden staat ruim 114 volt bij een rusestroom van 70 8 80 mA, dus ongeveer 8 tot 9 W warmtedis patie per totale kathodeweerstand, Foto 2 laat het ge- brik van ‘bullet proof 25 W weerstanden zien. De be- trouwbaarheid en stabilteit zijn nu gegarandeerd. De weerstanden ijn op een L-profiel bevestigd. Dit profil is op aij beurt aan het aluminium chassis vastgeschroetd In de prakaijk is gebleken dat een effectieve voedings- spanning van +410 V, in plaats van de oorspronkelike geplande +450 V, geen nadelig effect op de versterker heeft. Hot uitgangsvermogen neeme wat af, maar het ge- dissipeerde vermogen per 6336A sectie ligt nu bij 21 W,, waardoor de levensduur van de eindbuizen aanmerke- lik langer word. De 6336A wordt echt heet, dus ruime ventilate rond- ‘om de buis is nodig, Ook extra gaten in het chassis rond= ‘om de voet zijn noodzakelik. Deze maken het moge- lk dat de lucht zich langs de buis kan verplaatsen. Een tenkele 636A buis dissipeert incusief de warmte van de sgloeidraden in totaal ruim 70 tot 80 W! Dus een goede warmtehuishouding is een vereiste. (Omdat selectie van 636A eindbuizen met exact gelike triode helen niet doenlikis, is er een regelbare weer- stand opgenomen in één van de kathodes. De afrege- ling op gelikheid van de twee triode helften is nu een- voudig, zeker als een analoge meter met middenstand wordt gebruikt. De !00uA-0-100uA meter van dit ont- ‘erp was oorspronkelk bedoeld voor de finafstem- ‘ming van FM tuners. Hier geeft de meter in nulstand aan dat de beide triode helften dezelfde ruststroom trek ken. Deze afregeling is essentieel omdat de hier toege- paste ringkern uitgangstransformator gevoelig is voor ‘onbalans in de ruststromen door de primaire wikkelhelf- tenCapienl “500 ° Naas oe io ele ue E x ue YES ee = Se a a ee 8 =e es a Sob BES a ali oe leona 2 ele as a ss = = L De ontkoppelcondensatoren tussen de twee kathodes ijn niet verkeerd getekend, Deze zwevende manier van ‘ontkoppelen geeft optimale vervormingcifers, zie hier= voor de tabel. li Keuze uitgangstransformator Deze versterker heeft een uitgangstransformator nodlg. De impedantie van de buizen moet omlaag getransfor~ meerd worden om een luidspreker aan te sturen. Ge- kozen is voor de hoogwaardlige ringkern uitgangstrans- formator VDVB020 die door Amplimo geleverd word. Deze i in staat om een -3dB frequentiebereik van 2 Hz tot 130 kHe te halen zonder enige tegenkoppeling. Cos- rmetisch ziet hij er ook goed uit. De VDV8020 kan 20 W verwerken bij een primaire impedantie van 8 kOhm, ‘een waarde die normaal voorkomt bij een EL84 push- pull onewerp. In deze versterkerzin de demping en ver- vorming optimaal met deze 8 kOhm primaire impedan- tie, Met een lagere impedantie zal het uitgangsvermo- gen toenemen, maar ook de vervorming. Tegenkoppe- Cord Per RCA 63360, conikoppel ontkappel contkoppel Come EsT sy anthoppl Conder conden. sendet Condemole. condersalo- condarscto- ear hee ling al dan soelaas moeten geven, en die wilden we just niet gaan toepassen. ll De voeding De custom-made voedingstrafo heeft secundair verschil- lende afakingen. Deze maken het mogelikk om de voe- dlingsspanning enigszins te wilzigen. Voor de gelijkrich- ting worden BY448 diodes toegepast de 1,5 KV kunnen vverdragen. De afvlakking gebruike vervolgens een C-L-C combinatie, De stuur- en fasetrappen hebben hun eigen R-C netwerk voor een nog betere brom onderdruikking. Let op dat een 636A een gloeistroom nodig heeft van 5 A terwijl een 5687 ruim 0,9 A trekt. Gekozen is voor een zwevende aansluitng van de gloeispanning (dus geen koppeling naar massa). Hierdoor wordt de maximale spanning tussen de kathode en de glocidraad van de '5687 buis niet overschreden. Indien nog enige brom aan- ‘we2ig is die gerelateerd kan worden aan de gloeidraden of gloeispanning, dan moet de gloeispanning met een con- densator van | uF naar massa verbonden worden. Een Raytheon 6336A| Tung Sol 6336A ‘onikoppel conkoppel condoncto condom contkoppel —ontkoppel fen z0als in fen me! ren zoals in ren met Schema" knooppunt schema knooppunt Schema knooppun! schema knooppunt 007 0120100777 08 = 0901S 001.60 figuur 2: schema vvan de voeding van de 63368 versterker 35{foto-3: de tuning meter voor controle ‘van gelice rust- stromen 36 andere oplossing is de gloeispanning door middel van een weerstandsdeler aan +130V te relateren. Enige oplettendheid is nodig bij het inschakelen van de hoogspanning. Zolang de buizen nog niet op tempera tuur zijn kan de hoogspanning aanmerkelik hoger 2in dan de nominale waarde. De voedingscondensatoren moeten hierop wel berekend zijn. Daarom moeten de buizen en in het bijzonder de 636A ‘voorgegloeid’ wor- See eens Poise [e221 3020 | den en pas na enige tijd de hoogspanning worden aan- geschakeld, Het is ook verstandig om in de voedings- lin van de hoogspanning naar de middenaftaking van de uitgangstransformator een zekering op te nemen, Het ean gebeuren dat in één van de systemen van de 63364, incerne kortsluiting optreedt. De zekering voorkomt dan dat alles verbrandt. Afregeling De versterker heeft 3 afregelpunten. Met potentiome- ter Pl wordt de fasedraaier op symmetrie afgeregeld ‘Aan de versterkeringang wordt een I kHz testsignaal aangeboden en met een voltmeter of oscilloscoop wor- den de wisselspanningen op de anodes gelik afgeregeld, Mex P2 worden de kathodes van de 6SN7 ongeveer op +8 V geplaatst. Deze spanning kan iets stigen bij een hoogspanning van 450V, zie hiervoor het schema. Indien cer een vervormingsmeter aanwerig is, kan de fasedraai- ‘er met P2 in samenhang met Pl op minimale vervorming worden afgeregel. De geliheid van de 63364 helften wordt ingesteld met potmeter P3, De weerstanden R20 en R2| worden voor dde meting van de gelike ruststromen gebruik. indien Eee Frequentobersik 348 2. 130 kez ‘Vermogen in 5 Ohm bij 1% vervorming 17 Won Versterking 20 48 COpmerking: meelgegevens bij gebruik mat kathadevelger en +A5QV woedingsspanning Frequentoberik 248 2. 70kHe Vermagen in 5 Ohm bij 1% vervoxming 12 Wot Versterking 20.68 (Opmerking: mestgegevens bij gebruik zonder kathodevolger en +410V voedingsspanning Dempingstactor 18 Vervorming bij 1 W / 1 kHz 0.07% COpmecking: alle meetgegevens bij gebruik van een Tung Sol 6336Aover beide woerstanden dezlide glitspanning saat al Componenteniijst door beide triodesecties dezelfde ruststroom lopen; de 6336A versterker meter staat dan in het midden. Deze afregeling is sta- biel over een lange tijd. Zoals eerder is aangegeven is RI 470K 4e indicatiemeter met middenstand een ‘must bij toe- Ra 1K passing van de ringkern uitgangstrafo. 8 at RS 15K /3 waee lm Nawoord 2 oak ‘Alhoewel de 6336A niet voor audio ontwikkeld is, pres- Mi Lax uae arth Ia) plnicotsrea a facartacll Ds etatarlesh 2 ee meet en spelt overtuigend goed. Ondanks de afwezig- a fcioe hid van enige overall tegenkoppeling is de vervorming hi Cam Jaa en de demping hoog. In de praktijk bljkt dan ook RI2 1K dat de versterker een goede controle in het lag heeft RI3 68K /2.wate= Ri4 390K Het geringe rendement van de versterker kan men als RIS IK ‘een nadeel zien, Je produceert heel veel warmte en wei- Ri6 1K rig audiovermogen. De kwaliteit van wat je hort weegt RIT 68K /2 ware™* ianechaer rorracieoctementn! A ae De versterker is gedemonstreerd bij de Audio Vereni- me colt ging Midden Nederland (maart 2006) en op de Dutch ue ELS DIY Audio Dag (april 2005), beiden met groot succes. az Paice Tijdens deze demo's is ook gebleken dat de versterker, R23 2k2 25 Watt* ‘ondanks het relatieve lage vermogen, goed in statis om Ro4 15K ‘een 4 Ohm Dynaudio luldspreker met het lage rende- R25 1K 13 wate ‘ment van 84 dB/Wim tot maximale prestaties te bren- R26 343 /25 watt * gen in een grote ruimee waar ruim 40 luisteraars aan- R27 2K2/ 25 watt * werig waren, Opmerkeliis het dynamische bereik, de R28 370 ohm [220R /2 watt in serie met ruimelilheid, de voelbare betrokeenheid en de eigen- 15OR / 2 watt] schap om de luidsprekers te laten vervagen. ‘Alle weerstanden 600 mW, of anders aangegeven. De betrouwbaarheid van de versterker is hoog mits * weerstand voorzien van koelprofiel of chassis montage (conform artikel) ‘men zorgt voor een rime afvoer van warmte bij zowel * Alleen te gebruiken indien gebruik gemaakt worde van de optionele kathode- de cindbuizen als bj de bibehorende kathodeweerstan- volger en Pl 22K I wate P2 500R / 0.5 wate P3 1K 1S wate opmerking: 1) Voor meer format: wheon@hcn a 100 nF / 200v Qa AT nf | 1200V a 47 nF | 1200V a 100 nF / 400¥ cs. 470 uF [16 9 100 nF / 400v ‘Wim de Haan s werkazam as medich lekeroicu in een aca = one decker, De wcerese autos pewe door zp grove aS Oe veortede voor musiek met bjzondere voorkeur voor pan Hi a Bate a ce plans als ivoorbeeld Keith are of Grigory Sokolov cus TI C1078 of equivalent 20 "gereproduceer’ lan worden ae in concer. eich eran bemust date nit op elk moment efavoret ve kunt Bewonde DI LED groen Smm ren, Dsarom is een opname onmisbar, cok omst vee! groot D2 LED groen Smm hedon niet meer in ons midden 2. De audoprojecten van Wim betrefien nabouw. modficaties en nieuwe producten zoals een fae hybride versterker en actieve hidspreker. Eerdere pubiceerde 2 aN hin AuchoXoress (USA) en Bletrovics Word + Wireless World ve NT (GB), Wim i direct betrokcen geweest bij het ot sand komen rs huesi b csbraler wits BRAC ae +n katsike piano CD die door het lad Laster ae seer goed Sect wade opesnas atria: is beoordestd MI 100uA-0-100uA TRI Uitgangstransformator Amplimo 'VDV8020PP (8K. / 20W]Alle waar is naar z’n geld, ook voor luidsprekers een waarheid als een koe? Voor het hier voorgestelde ontwerp maken we graag een uitzondering op deze regel, hier wordt kwaliteit geboden voor een lage prijs door het gebruik van betaalbare drivers in een uitgekiend ontwerp. ‘Aan goedkope luidsprekers geen gebrek tegenwoordig, ‘voor nog geen 100-euro koop je een surround set met. wel zes luidsprekers, in de regel voorzien van een ak- tieve subwoofer. Een dergeliike set luidsprekers klinke ‘dan meestal ook zoals je zou verwachten voor dat be- ‘drag, niet erg overtuigend dus. Ook meettechnisch is het. in de meeste gevallen niet beter, de term frequentie curve krijge 20 wel een heel andere betekenis. Is het dan niet mogelik om voor een lage prijs een goede luidspreker te maken? Zeker wel, het hier gepresenteerde onewerp slaagt erin met een minimum aan onderdelen en kosten ‘een overtuigende weergave neer te zetten waar boven genoemde luidspreker sets een stevig puntie aan kunnen zuigen. Een uitgekiend ontwerp voor een lage prijs Randvoorwaarden Voor we naar het ontwerp toegaan, is het belangrijc erst eens goed op een rij te zetten an welke elsen de luidspreker zal moeten voldoen, dat zijn immers de randvoorwaarden waarop het ontwerp gebaseerd is. De kostprijs voor de diverse materialen moet bij voorkeur onder de 50-euro bliven, echter we verlangen wel een overtuigende weergave, Daarnaast willen we uiteraard een ontwerp wat eenvoudig te bouwen moet zijn, dus ‘geen complexe constructs of lastige zaagsnedes. Met deze randvoorwaarden zllen we dan de keuzes moeten maken voor de drie-eenheid waaruit een luidspreker be- staat, namelik de driver, de behuizing en het fier. De driver (Om te beginnen is de keuze voor de driver uiteraard con belangrjke. Het gestelde budget legt ons hier al snel beperkingen op. De eenvoudigste manier om het bud- ‘get binnen de perken te houden is door het aantal dri- vers 20 Klein mogeljk te houden, dus een drie- of zelfs vierweg systeem is geen optie. We voeren ditin de meest extreme vorm door en kiezen ervoor om slechts één driver te gebruiken, maar wel één met een heel breed- bandig karakter. Deze driver, algemeen bekend als een‘breedbander’, moet dus het gehele audiospectrum in Zn eentje weergeven. Gelukkig is er tegenwoordig een redelke keuze in goede, betaalbare breedbanders. ‘Omdat een goede hoge tonen weergave een vereiste is zal het formaat van de driver beperkt moeten blijven Belangrik daarbij is dat de frequentie curve niet al vroeg begint afte vallen, of de driver begint te bundelen,Voor een acceptabele laagweergave is echter wel een rede- lik conus oppervlak nodig, in verband met de benod: de lucheverplaatsing, Een 3” (8-cm) driver ligt dan voor de hand als redelik compromis. In di geval is gekozen voor de Tangband W3-871S die met een adviespris van 23-euro prima binnen het budget past. Deze driver heeft ‘een uitstekende reputate, ziet er goed uit en is ook nog ‘eens magnetisch afgeschermd. Uiteraard zijn er nog wel andere breedbanders in deze categorie zoals we verder- ‘op uit de doeken zullen doen, maar de klankeigenschap- pen van de W3-871S bieden volgens ons de optimale pris/kwaliteits verhouding De behuizing Nu we de keuze voor de driver gemaakt hebben is het zaak om een behuizing te ontwerpen die het potenti- cel van deze driver optimal benut. De meeste aandacht dient wat dat betreft besteed te worden aan de laag- weergave. Als we naar de driver parameters kijken zien we dat er een bijzondere behuizing nodig za jn om aan, deze kleine driver een goede lnagweergave te ontlok- ken, Een gewone gesloten kast is hier duidelk niet schikt, door de hoge fs van de driver missen we toch te veel 2an laagwoergave. Eon bassreflex kast geet al dui- delik meer laag maar zal door de hoge Q al gauw ‘boe- ‘merig’ klinken en da's uiteraard niet de bedoeling. Er alin echeer meer wegen die naar Rome leiden, alhoe- wel deze niet vaak worden bewandeld, in dit geval doe- len we dan op de hoorn en de transmissieln. Beide heb- ben het potentieel om de W3-8715 in het laag de on- dersteuning te bieden die we zoeken. Omdat een hoorn al snel complex van opbouw wordt en daardoor niet past binnen onze randvoorwaarden gaan we verder met de transmissel, of kortweg de TL. Transmisseliin kas- ten zin er in diverse vormen, met elk hun eigen eigen- schappen en hebbelikheden. Voor dit project kiezen we voor een zogenaamde mass loaded tapered quarter wave tube (ML-TQWT) waarbij er aan het einde van de transmissie lija een poort zit. Deze uitvoering heeft een, in vergelifking met een ge- wone TL van gelike lengte, lagere afstemmingsfrequen- tle tot gevolg, terwijl ook het aandeel van de midden- tonen dat uit de lin komt lager is. Dit latste is zeker van belang aangezien deze middentonen bij bepaalde fre- _quenties in cegenfase de poort verlaten en zodoende het door de driver afgestraalde geluid bij die frequenties kunnen verstoren, in vaktermen heet dit het zogenaam= de TL-gat. Het hier gepresenteerde ontwerp van Berndt Burghard [I] Is een enkel gevouwen TL met een lin lengte van |.85-m, met als resultaat dat we beneden de 100Hz een zwak aflopende curve te zien kriigen, pas be- eden de SOHz loopt de curve steller af. Het filter Gemakshalve zouden we nu kunnen stellen dat we met de keuze voor de driver en het ontwerp van de kast klaar zouden zi, de gebruikte driver is immers een breedbander. Echter de meeste breedbanders, en de W3.87 IS is hier geen uitzondering, hebben een oplo- pende curve in het middengebied. Dit vale gelukkig een- voudig te corrigeren met een sperkring (zie kader over: cde werking hiervan) die in serie met de driver wordt ge- zet om frequentiacurve viak te maken en daarmee de tonale balans van de luidspreker te optimaliseren. De gebruikcefitercomponenten zijn wederom gekozen met de randvoorwaarden in ons achterhoofd. Zo ge bruiken we voor de luchtspoel een type met I.0-mm ko: Foto I. De drivers en filter ‘onderdelen van de NeedleSperkring Een sperkring, ook wel RCL kring genoemd, bestaat uit de parallelschake- lng van een weerstand, een spoel, en een condensator. Deze drie co:mpo- rnenten worden in serie met de driver gezet om in een bepaald frequentie- gebied een bepaalde verzwakking te bereiken. ‘De werking van een sperkring lat zich eenvoudig uitleggen: de mate van vverawaliking wordt bepaald door de waarde van de weerstand, De frequen- te waarboven geen verzwalcking meer gewenst is wordt bepaald door de ccondensator die daarboven als een hoogdoorlaatilter fungeert. De spoel, in z'n rol als laagdoorlaatiter, bepaalt de frequentie waaronder geen ver- walking meer nodig is. Naam: Cyburgs' Needle Oncwerp: ir. Henkjan Olthuis Principe: |-weg transmissielin-systeem Driver: ‘Tangband W3-8715 Scheidingsfiter: RCLKring 9121 24x196-mm (hxbxd) 44lter 30 Wace Prijs bouwpakket: circa 35,- (driver + scheidingsfiter) Prijs houtpakket: circa 10, Figuur | Bouwtekening en fierschema Needle perdraad en een MKP condensator (bv de ClarityCap ‘APW). Deze componenten bieden een uitstekende pris! kwaliteitsverhouding, Wil men echter het beste uit de luidspreker halen, dan is het te overwegen om een nog ‘mooiere condensator en een foliespoel te gebruiken, ge- schikte alternatieven zijn dan de Clarity Cap SA conden- sator en een Jantzen foliespoel. Het uiteindeljke filter wordt dan wel duurder dan alle andere onderdelen sa- ‘men, dus welicht is het verstandig om in dt geval te be- ginnen met het hier voorgestelde filter, eventueel kan ‘men later altijd nog investeren in duurdere componenten, es Sem] Hout (12mm Me Asx 87x10 Bitx 912x100 €:1x 789x100 O-1x 30x 100 E:1x 172x100 F:2x 263x196 Z:2x 912x196 75or BAF ‘250m OFC kabel De materialen De opbouw van de kast van de luidspreker is relatief ceenvoudig zoas bli uit de bouwtekening (voor een uit- _gebreide bouwomschrijying, zie (2). Voor het kastma- teriaal aljn er een aantalalternatieven. Zo kan er geko- zen worden voor multiplex, MDF of spaanplaat. Wat, akoestische eigenschappen betreft ontlopen de genoem- cde materialen elkaar niet veel, de prijs maar vooral het type afwerking bepalen uiteindelijk de keuze, Dient de east negjes in de lak gezet te worden, dan is MDF een ‘goede keuze door het gladde opperviak, eventueel kun- nen de kastpanelen dan zelfs onder verstek worden ge- ‘zaagd zodat er geen naden meer zichtbaar zijn, Multi- plex is erg mooi met een eenvoudige blanke lak afwer- king, hier is het juist de bedoeling dae de structuur van het hout en de kopse kanten zichtbaar bliven, echter multiplex is duurder dan MDF of spaanplaat. De goed- koopste oplossing is het gebruik van spaanplaat, wat pri- rma voldoet als de kast afgewerkt gaat worden met f= ner, laminaat of plakfolie, de grove structuur van het spaanplaat is dan niet meer zichebaar ‘Als dempingsmateriaal gebruiken we BAF (bonded ace- tate fibres, bvoorbeeld Sono). Als alternatief zou ook langharige wol gebruikt kunnen worden, maar de resul- taten zoals beschreven in dit arikel zn allemaal behaalé met BAF. Het dempingsmateriaal wordt in het smalle deel van de kast aangebracht (tussen “A” en °C” op de bouwtekening), strak in de punt, wat losser bovenin. Er ome geen dempingsmateriaal in de rest van de kast om= ‘dat dan de werking van de TL in het gedrang komt. Alternatieve drivers In de Needle behuizing kan niet alleen de TangBand W3- 8718 gebruike worden, ook een aantal andere 3" breedbanders voldoen hier prima. De hier geprasen- teerde alternatieven zijn allen beproefd, en passen zon: | Ca EE ai “Tad H thus ontwerp:8 Burghard[vder aanpassingen in de kas, dt zelfs zonder schroefga- ten aan te passen. Visaton FRS8 Dit s de goedkoopste manier om een Needle te bou- ‘wen, Deze driver kostslechts || euro en er is geen fi- ter nodig waardoor de kosten nog verder worden ge- drukt, Deze lidspreker gelétal aren als 6én van de best bewaarde geheimen in breedbanderland, want de Kank die hij voortbrengt verraadeniets van de lage pris. In vergeliking met de TangBand W3-871S klnkt de FRSB ‘wat minder verfind, minder gedenlleerd, maar nog al ‘iid verrassend goed. In het laag presteert de FRS vri- ‘wel gelik aan de W3-871S. Een nadeel is wel dat de FRSB niet magnetich is afgeschermd ‘Tangband W3-315SC Deze driver is verwant aan de W3-871S, maar deze dri= vver heeft een aluminium conus en een gegoten korf. De ‘weergave van deze driver klinkt een stuk sprankelender ‘maar daardoor wel iets minder gebalanceerd en natuur= lik dan de W3-871S. Met een kostprijs van 24 euro is deze driver net een euro duurder dan de W3-8715, (Ook voor deze TangBand driver is een filter nodig, ge lik kwa opbouw maar met afwijkende waardes. Gezien de gelikenissen tussen de drivers verbaast het niet dat de laagweergave vrjwelidentick is. De W3-315SC is net zoals de W3-8175 magnetisch afgeschermd, ‘Omnes Audio BB3.01 De luxe uitvoering van de W3-8718, Deze driver is naar specificatie van Blue Planet Acoustics gemaake bij Tang- Band, Deze breedbander heeft in vergeliking met de 3.8715 een betere hoge tonen weergave, een hoger rendement, een gegoten kort, een lagere vervorming, en ‘een neodymium magneetsysteem. Daarmee wordt nog meer gewonnen in kwaliteit ten op zichte van de W3- 8718. Bivoorbeeld de hoogweergave is dusdanig goed 100 dat een tweeter absoluut niet gemist worde. Ondanks de enigzins afwilkende parameters doet de 883.01 het erg goed in de Needle. De 883.0! kost 32 euro en is charmee 9 euro duurder dan de W3-8715. i Luisterervaringen Na het goed opstellen van de luidsprekers en het op- zetten van een goede CD is het eerste dat opvalt hoe ‘mooi de plaatsing in de weergave is met een breedban- der. Doordat de weergave van alle frequenties door én en de zelfde driver worden weergegeven, zn er geen looptiidverschllen of fasedraaingen veroorzaakt door verschillende drivers en hun fers. Alle stemmen en in- strumenten worden perfect op hun plats weergegeven, met een ruimtelikheid die door een meerweg system maar moeilik te benaderen is, Het hog wordt mooi gedetaileerd weergegeven en is daarnaast zeer vriendelk van aard, zodat lustermoe- heid niec gauw zal optreden met een stel Needles. De sprankeliheid van een extra tweeter is misschien af- ‘werig, maar wordt na wat langer luisteren echt niet ge- mist. De laagweergave is waar deze luidspreker echt verrast, het is moeilik te geloven dat een dergelik goed door- tekende laagweergave door een enkele 8-cm breedban- der worde weergegeven, Op de allertaagste frequenties nna komt het laag er met gemak vitrollen, niet overdre- ven, niet net iets te dun, feitelik precies goed. We kun- nen dan ook stellen dat de Needle een uitgekiend en reer geslaagd ontwerp is dat een voor zn formaatin- drukwekkende weergave biedt tegen een lage pris Referenties: 1. ei Frum deiewthread104-234 Lum 2. pliwwnvoigen! 20. 60 Toe eaDOTES —weoteensertea oor near ea [8] I] Impedarae 40. 20. 20. 10 100 +1000 10000 Figuur 3. Frequentie- en impedantie curveDeze CD-ROM bevat een samensteling van audioschake- lingen uit de jaargangen 1995 tim 1999 van het tidschrit Elektuur. Met onder andere artkelen over meet: en test ‘apparatuur, versterkers,cgiale aucio en luidsprekertectiniek In totaal bevat deze CD-ROM meer dan 75 artikelen, ISBN 90-5381-121-4 Een unieke CD-ROM voor de ware audio-ofhebber, mat ‘meer dan 75 verschilonde audio-zefoouwschakalingen uit de jaargangen 2000-2004 van Elektuur. Met 0.2. artkelen over versterkors, meet- en testapparatuur, digitale audio en luid- sprokertechniek. Inclusief Acrobat Reader voor het bekiken €n afdrukken van de artkelen, schema's en printayouts Coron if ! Maes eal: ISBN 90-5981-176-1 Efficnt, compact en nieterin met specticaties «dle menig comventionee! ontwerp mosttloos ‘overtrefon. Dat is de ClariTy eindversterker van Elektuur. De 2x300-W-versterkerprint heeft zeer beschelden almetin- ‘gen. Een groot deal van de componenten is namelik in ‘SMD uitgevoerd en aan de onderajde van de print geplaalst. Eloktuur maakt de bouw van daze varsterker wel hee! ‘gomakkelik. Voor slochis € 49,00 ontvangt u de stereo vorstorkorprint met alle SMD-componenton reeds voor- \gemonteerd, De twee ringkernen voor de uitgangsfiters worden meegeloverd. ‘Art-Nr 030217-91 Bestellen? Berl eee eae Re Mele aa “wore en peau vat Ty In dit book is getracht alle, voor audiodoeleinden belangrike, theoretische en praktische buizen: kennis te bundelen. In de eerste hootdstukken ‘wordt de bouw en de werking van buizen toege- lich Er zin ook twee wat meer losstaande hoofdstukken opgenomen over vervorming en Tuis, microfonie en andere nare bigeluiden. Vier a hoofdstukken beschriiven complete ontwerpen, Hierbij worden van alle onderdelen de berekeningen en de ontwerpoverwegingen gegeven. ISBN 90-5381-151-6 + 239 pagina’s « ez NG Deer COS Repareren, modificeren en soms ook restaure- a ren van buizenversterkers is hedentendage ‘voorbehouden aan een enkele specialist. Rainer zur Linde houdt zich al jaren met buizen- versterkers bezig en geett zijn kennis in dit book ‘aan de lezer door. Aan de hand van een aantal Klassieke ontwerpen wordt aangegeven waar vverbeteringen kunnen worden aangebracht en ‘waarmee rekening moet worden gehouden bij het vervangen van buizen. Zowel theorie als praktik komen uitvoerig ‘aan bod. Daarmee word dit specialisme voor iedereen toegankelik Een schemaverzameling en een symptoom/diagnoselijst completeren dit boek ISBN 90-5381-124-9 + 256 pagina’s + De combinate van klassioke techniek met moderne Componenten heeft galeid tot een ware revival van de buizenversterker. De toepassing van de in de algelopen 15 jaar door de auteur ontikkelde “ring ker-uitgangstransformatorer” heeft daar mede toe bigedragen. Het hoe en waarom van de transforma: tor word in dt boek op verschillende niveaus uilge- legd, van inleidende begripsvorming tot complete wiskuncige beschrivingen. Zowel de zelfbouwer als ddogene die kennis en inzicht wil verwerven in de ‘complexe materi van transformatoren, buizen- verstorkors on audiosignaalverwerking zal lt book ‘met plezier tor hand nemen, ISBN 90-5981-089-7 + 256 pagina's «Seana 43 eon I=r reece uUDIO- KTRONICA eee Hoe komt geluid van band, piaat of CD bij de luidsprekers terecht? Via "begnipen, ‘ontwerpen en bouwen" geet cit boek een antwoord. Begriigen is de rode draad die oor dit boek loop. Bij alle beschrivingen van alle componenten en modules pr beert de schriver begripeliic te maken wat or eigenilk gebeurt. Eenmaal begrepen, ligt als volgende stap het zelt ontwerpen van schakelingen voor de hand. De stap ‘bouwen bevat beschrivingen van allel effect- en andere geluids- ‘apparatuur, afgesloten met een verzameling tips en trucs. ISBN 90-5381-193-1 » 232 pagina’s + PTs tess ced Een collect artkalen uit het elektronica- maandblad Elektuur, met als thema “natuurgetrouwe geluidsweergave". Er worden zowel voor- als eindversterkers behandold, alsook een aantalluidspreker: aston, Bovendion treft u er een aantal ruttige schakelingen in aan de bij het ont worpen van geluidsinstallaties goed van pas komen, Het boek geeft met name aan dacht aan de realsatie van audio-verster. ers, zonder de theoretische achtergronden te diepgaand te behande- len. Eenieder die handig is met de soldeerbout, is met dit boek in staat zin eigen high-end goluidsinstalatie te bouwen, ISBN 90-5381-188-5 * 208 pagina's + =~ ee Gitaarelektronica Dankaij de elektronica hee de gitaar de plaats kunnen verwerven die hij in de hedendaagse muziek inneemt, Dezelfde leitronica bepaald ook de Klankkleur van do eloktrische gitaar. Hoe komt die klank tot stand en wat is er voor nodig om bopaalde etfecten te berelken? Dit boek vertelt enerziids hoe een bepaalde sound contstaat en levert anderzijds de informatie ‘om een naar persoonlke smaak samenge- stelde versterker te kunnen bouwen. De basis daarvoor is een modu- lair opgezet system, waarvan ook enige effectmodules (inlusbaar) {deel uit maken. Gitaristen geven, vanwege hun karakteristicke eigen ‘schappen, meestal de voorkour aan buizenversterkers. Veel van de schakelingen in dit book zijn dan ook voorzien van elektronenbuizen, ISBN 90-5381-110-9 + 192 pagina's + ——4 err ENO] eects) ence aa) KLEINE ZENDERS Er 2jn niat zovee! booken te vinden over hot ontwerpen en bouwen van zenders met een klein utgangsvermogen. Dit boek beschift nauwkourig de werking VOOR ZELFBOUW en de bouw van maar liefst twintig audio- = on vidoonenderte Dearmee bet het | a aan de amateurelektronicus,technicus, | zendemateur en andere rado-enthoust rat a asen het noodzakalie material om vn zich verder te bekwamen op dit gebied. uF Er wordt slechts wen aandachtbe- | mm steed aan de theorie, maar dat heeft een ‘root voordee!:ruim 300 pagina’s vol praktjk! ISBN 90-5381-167-2 + 312 pagina’s + De zelfbouw van radio's is weliswaar een ‘oud maar daarom niet minder actueel thera. Knutselen met radio's vormde voor generates elektronici de eerste kennis- making met dit vakgebied. Inmiddels ge- burt dat ook op andere manieren. Vooral via de computer, microprocessoren en do digitale techniek. De analoge grondstagen van de elektronica blijven daarbij echter vaak onderbelicht. De radiotechniek is bi Litstek geschikt om do olektranica te leren begripen, omdat u hier letterljk aan de basis kunt beginnen, ISBN 90-5381-200-1 + 232 pagina’s « Dit boek reiktu alle kennis aan om ein- 3.3 Ohm ai, MOx 0.33 mH Hish 0. 74mm Cul maximum tolerance 2% Scan-Speak 03004/6600-SE‘A ference Monitor SE SCAN SPEAK Reference Monitor SE. 3 DOORSNEDEB -8 Fr “aalo Components BV asap “Rudo Components BVza| ‘aan, dan resulteert dit meteen in een flinke dip in de to- ‘ale amplitude roné het kantelpunt. Houdt u bij de op- bouw van een luidsprekerkast dus aan de voorschriften vvan de onewerper, dan krigt u een optimaal resultaat. Dit verhaal sluit meteen mooi aan op de vorm van de last voor de SE-versie, Die is namelik voorzien van een liche achterover hellende frontplaat die de akoestische centra van woofer en tweeter vrijwel boven elkar situ- eer. Deze opstelling is zeer belangrik voor het ontwerp en het bjbehorende fier. Ze maakt dus deel uit van de achterliggende ontwerpfilosofie De kast De kast van de Reference Monitor SE is weliswaar klein, maar door de licht achteroverhellende frontplaat niet 20 gemakkelijk zelf te maken. Gelukkig zullen er zeker enkele luidspreker-zaken zijn die hiervoor een set voor= _gezaagde panelen of compleet opgebouwde kasten gzan leveren. Voor de behuizing is 25-mm dik MOF gekozen, behoorlik dik voor een kast(je) met een hoogte van nog, ‘geen 45-cm, Het voor- en achterpaneel zn volgens de bouwtekening aan de zjkanten iets ingefreesd, zodat de zipanelen hier extra stevig aan vast komen te zitten, (Ook de gaten voor de twee luidsprekerunits worden van een ingefreesde rand voorzien, zodat ze straks mooi vverzonken kunnen worden gemonteerd, Dat is niet z0- ‘eer uit esthetisch oogpunt gedaan, maar om het afstraal- sgedrag van de tweeter z0 goed mogelik te houden. Aan dde achterzijde bevinden zich twee gaten: een vierkan- ‘te uitsparing voor de aanslit-terminal en een rond gat van 50-mm voor de basreflexpip. Die pip is overigens 14S-cm lang en ze wordt na de montage helemaal op- gevuld met gewone limonaderietjes die ruis en andere bijgeluiden in de poort onderdrukken. Na de opbouw ‘en afwerking (Iakfineer) van de kast wordt het inwen- dige nog eens goed onder handen genomen. Alle zijpa- rnelen en het achterpaneel worden voorzien van een 4 mm dike laag zelfklevende loodbitumen die van te vo- ron eerst nauwkeurig op maat is gesneden en van de no- dige gaten is voorzien. Daarna wordt de kast bekleed ‘met Pritex. Het is een hele klus om dit netjes te doen fen voldoende ruimte te laten voor de units en de bas- reflexplip, maar het resultaat is wel een kast die akoes- tisch gezien vrijwel “dood is. Tot slot komt het (in onze ogen) mooiste gedeelte van de klus: het monteren van de luidsprekerunits, het aan- sluitpaneel en het scheidingsfiter, plus het leggen van de bedrading met eerste kas luidsprekerkabel (die hoeft coverigens niet 20 dik te zijn; het gaat intern om zeer kor- te afstanden en dikke kabel isin het kleine kaste bijna rile te verwerken). Let er goed op dat de units met de juiste polariteit op het filter worden aangesloten, Na al dat harde werk is het eindeli zover dat de luidsprekers kunnen worden aangesloten op een goede audio-instal- latie en dan kunnen we beginnen met proefdraaien, Figuur 3. Bouwtekening kastareprecon T TIT Je vraagt je na het beluisteren van deze boxen werke- lik af of hieraan nog wel iets te verbeteren valt. Daar komen we nu snel achter, want de nieuwe SE-versie mag aantreden. Wat direct merkbaar is bij het overschake- len naar de SE-versie, is dat deze een wat opener ge- luidsbeeld heeft dan zijn voorganger. Details inde weer- gave staan lets meer op de voorgrond en 2jn wat scher- per omllind. De focussering is beter en het totale ge- luidsbeeld komt wat meer naar je toe, alsof alle muzi- kkanten iets dichter bij je staan. De overige eigenschap- ppen van de SE-versie liken verder heel sterk op die van zijn voorganger, maar dat is natuurlik niet 20 verwon- dere met deze luidsprekerbezetting. De betere detaillering van de SE-versie heeft helaas 6én nadeek ze is daardoor nog kritischer geworden voor de kwaliteit van het aangeboden signaal en de opstelling. Maar als dat allervaal in orde is, dan beloont ze dat ook ‘royaal met een perfect ruimtelk klankbeeld, zonder dat de weergave ook maar een moment te analytisch wordt. Her blift allemaal steeds heel natuurlik klinken. Lang- ddurig luisteren in de lule stoel naar een mooie plaat of SACD is met de Reference Monitor SE het ultieme ge- rileten van muziek. De SE is derhalve een bijzonder ge- slaagd ontwerp en streeft jn voorganger qua Klankei= _genschappen nog net iets voorbij. Geen goedkoop ont ‘erp, maar voor de kritische muziekliefhebber het geld >>> >>> >> >>> >>> >> >>> >> >>> >>> Teen enter gr eT un eeone n) Cee en ee ey See ent ey ee ee ae ene nr ee nnn Aenea) terres eee cs TT Pe Pca Seen ae ae ee ees) ec cey eee ey Atopy eS Eee ern eer ees Ceo eer nee ee Perret Tot Preteens een Lr, ‘Teer campactehongspanningcondensator mt lage invenige zlindcte ee ee) Ce curry eee OO See tec Pre aed D>>> >>> >>> >>> >>> >>> >> >>> >>> >>>>>>>>>>>)>PP | >> > 222222222222 22 DD DDD DDD 2222222222222 222A VERKRIJGBAAR BIJ DE AUDIOFABRIEK DUELUND\ COHERENT, AUDIO. Duelund Coherent Audio fabriceert de ontwerpen en producten van Mr. Steen Aage Duelund, Deze productenzin het resultaat van levenslange toewijding aan het ontwerp van audiocompo. nenten, Bepalende factoren daarbij jn de nadruk op fasegelisheid en het exclusieve gebruik Pe ae cet rn ey ee er Boosie amt Sn er eg in pur minerae ect See ee on a} ea Pee ny Rosner ae ita) ny Pee een Coe rer Pete teri) ce eae Pee oh ety! Pe eee ean ee Cen ee retry Peo eo Sear ey Sees CO ete cea Se oe eure eer non ee ai teem neuer eee) ed Pee eon id ere eit Pn egrets eo eet ts Pe ee eee ee ret een usc caea ee he ak ee Se Cry econ eee reer eres ears See eo Carn st ora ted ra ome Ce ert ar ad lech 6 woord:Naturlik Pee Cen ey ensator > PDD DOD DOD 2222 DD DDD DDD DDD DODD DDD ODD e224 Dern aCe Ec eM SPRL ILLES PreseaL yk TeKlasse-A op het allerhoogste niveau DOOR SANDER SASSEN EN BRUNO PUTZEYS: Halfgeleiderversterkers heb je in allerlei klasses, maar het gros ervan valt onder de noemer klasse- AB, waarbij de versterker j hogere vermogens in Klasse-B bedrijf werkt. De hier gepresenteerde versterker is in staat om maar liefst 100-watt in klasse-A te leveren met een welhaast onmeetbaar lage vervorming en een zeer grote bandbreedte. 78 Figuur tz gebalanceerde opamp. Vooral bij muziekliefhebbers zijn klasse-A versterkers nog steeds erg geliefd door de veel lagere vervorming ddan met klasse-AB versterkers mogeljk is. De zelfbouw- ‘ontwerpen voor een echt compromisloze Klasse-A ver- sterker zijn echter dun gezaaid. De vraag is dus of er be- hhoefte i aan een dergelike versterker tussen ale ‘goed Klinkende’ maar minder goed metende versterkers die door de jaren heen de revue ziin gepasseerd. Zoals de diverse kritieken in vakbladen ruimschoots hebben aan- _getoond hebben al deze versterkers een eigen karakter, fonder andere debet aan hun vervormingsspectrum. Kortom, hoog tijd om eens een ontwerp te presente- ren voor een écht goed metende versterker zonder eigen a 2 eee ne our. eS a ren Rees a ax ET ours ht 54 kearakter die feteljk doet wat men van iedere verster- ker verlangt: versterken zonder zelf iets aan de weer- gave toe te voegen. li Klasse-A of Bt Door de bank genomen zn er voor de eindtrap in een ‘transistor versterker fete maar twee ruststroomin- stellingen die een voldoende lage vervorming garande- ren. De eerste is een geoptimaliscerde klasse-B waar- bij de ruststroom preces 25 gekozen wordt dat de eind- ‘ransistoren bij afwezigheid van een ingangssignaal ist voldoende in geleiding 2jn om cross-over vervorming ‘ce minimaliseren. Bij de juisteruststroomkeuze blif de vitgangsweerstand en dus de versterking nagenoeg con- stant. Volgens dit principe fungeren de meeste zoge- rraamd “klasse-AB" versterkers. De andere instling is Kasse-A, waarbij de eindtransstoren fink open worden gestuurd en afhankeljk van het gebruikte principe kas- se-B bedrif pas mogelik wordt als de te leveren emit- terstroom groter wordt dan de ruststroom. Deze rus- stroominteling levertbetee resutaten binnen het Kasse- A bedrif maar helaas beduidend slechtere in het klasse- B beer. Voor dit ontwerp is gekozen voor klasse-A bedrif, om- wille van een drietal redenen, Allereerst kunnen we er bij geoptimaliseerde klasse-B eindtrap niet van uitgaan dat deze altjd op het optimale instelpunt biift staan. Vooral een snelle modulate van de temperatuur van de eindtransistoren, veroorzaakt door een sterk wisselen- de dynamische belasting, zorgt hier voor problemen. De ‘gevolgen hiervan zi niet gelik zichebaar te maken met ‘een meting van de totale harmonische vervorming, maar ceen meting van de intermodulatievervorming zal hierTH ie \ | T| apd Slo & wel degelik een stijging te zien geven. Ten tweede zal de vervorming van de optimale klasse-B eindtrap mis- ‘schien laag zn, maar vooral uit hogere harmonischen bestaan. Ten derde is een eindtrap met klasse-A instel- ling minder gevoelig voor vervorming die ontstaat ‘door magnetische koppeling van stromen in de eindtrap met de ingangstrap, waardoor het behaalde resultaat ‘00k bij nabouw gegarandeerd bli. @ Transistoren De opzet van de hier gepresenteerde versterker is ge- baseerd op gangbare transistoren zoals de BC5SOC en ‘de BCS47CISS7C, Waarom kiezen we hier niet voor Ja- panse transistoren zoals bijvoorbeeld de 2SA970? Deze transistoren onderscheiden zich voornamelijk door een ‘combinatie van een lage rulsbijdrage, hoge maximaal toe- laatbare collectorspanning en zeer constance Hfe. We hebben echter in dit geval geen van deze eigenschappen nodig, In ieder goed ontwerp wordt de ruis namelijk in hhoofdzaak door de ingangstransistoren en het terugkop- pelnetwerk bepaald. Daar de terugkoppelweerstanden niet te laagohmig mogen zi, zal hier met zekerheid de ‘uisbijdrage van deze weerstanden domineren. De hoge collectorspanning is ook niet van wezenlik belang, de voedingsspanning van de versterker is namelijk laag en de eindtrap isin brug geschakeld zodat we makkelik uit te voeten kunnen met 60V transistoren. Het ontwerp is verder nauweljks gevoelig voor de Hfe van de ge- bruikte transistoren. Alleen bij de ingangstrap heeft het faut om de transistoren te paren. Figuur 2: Schema autobias schakelingFiguur 3 ‘Schema uitein- ‘deliike versie 80 Voor de aansturing van de eindtrap zijn de klassieke BD139/BD140 transistoren toegepast. Deze transisto- ‘ren 2jn voor dit soort toepassingen vrijwel onverslaan- bar Alleen de eindtrap vereist omwille van de snelheid cen de toelaatbare dissipatie een tweetal wat exotischer transistors. Hiervoor gebruiken we de Sanken 25C2922/ 2SAI2I6 ring-emitters als eindtransistoren, ook deze ‘tansistoren worden veelvuldig toegepast in diverse ver- sterkers en staan bekend om hun uitmuntende presta- ties. Kortom, ook met gangbare transistoren is een ver- sterker te bouwen met een weergave die voldoet aan de allerhoogste eisen en die dit combineert met een bruikbaar uitgangsvermogen. mm Opzet Eris gekozen voor een volledig DC-gekoppeld ontwerp cat is opgebouwd als een gebalanceerde opamp. De ver- sterker versterkt dus niet de verschilspanning tussen in- zgang en aarde maar de verschilspanning tussen beide in- ¢gangen, we spreken dan ook van een verschilingang. Op die manier is aarde geen referentie meer Voor het in- sgangssignaal en is de versterker vriwel ongevoelig voor aardlussen. Er is ook voorzien in een regeling die de ge- meenschappeliike (common mode) spanning van de ute sgangen regelt. Op zich is het niet noodzakelik om de uitgangen perfect symmetrisch te houden (uiteindeli ‘elt alleen het verschil) maar om op beide uitgangen de- ‘zelfde uitstuurbaarheid te garanderen is symmetrie toch wel geweest. Daarom wordt de gemeenschappeliike spanning op nul geregeld. Doordat het ontwerp volle- dig gebalanceerd is uitgevoerd, is de versterker uiter- ard 00k voorzien van een verschiluitgang in de vorm vvan twee identieke einderappen ie in brug geschakeld zijn. Bilkomend voordee! is uiteraard dat de vereiste voedingsspanning voor een gegeven uitgangsvermogen gehalveerd wordt, wat de transistorkeuze vergemakke- like. Het is 00k een pluspune omdat we hierdoor de dis- sipatie van de eindtrap over vier eindtransistoren kun= nen spreiden. De keuze voor een volledig DC-gekop- peld ontwerp voorkomt dat eventuele koppelconden- satoren het klankkarakter van de versterker zouden gaan bepalen. lm Ontwerp De viteindelike versterker is opgedeeld in een voortrap ‘en twee identieke eindtrappen. Deze tweedeling is hetresultaat van een eerste poging om de einderap recht= streeks te koppelen aan het hoogimpedante punt van de stuurtrap met gevouwen cascode. Het resultaat daar- van was echter te sterk afhankelik van de lineariteit van de einderansistoren en daarom werd deze insteek al snl ‘opalj gelegd voor een versie met gescheiden voor- en cinderap, waarbij de eindtrap ook nog eens van plaat- elke terugkoppeling werd voorzien, Maar voordat we ‘op de zaken vooruit gaan open laten we eerst eens naar de eenvoudige versie kijken Autobias schakeling In deze schakeling vormen TI en T2 het ingangspaar voor het differentile pad. De weerstanden RS en R6 lineariseren de transconductantie en leggen er een exac- +e waarde aan op. Tezamen met de compensatieconden- satoren C4/C9 wordt 20 de unity-gain frequentie vast- gelegd. LI zorgt ervoor dat de transconductantle bij la- gore frequenties (dit is ruim beneden het unity-gain- punt) met zo'n 10dB verbeterd wordt. Zo ontstaat een lustransfert van tweede orde. De tweede trap is een ge- vvouwen cascode rond T7 en T8. Ter hoogte van de bei- de emitters worden de collectorstromen van het in- gangspaar samengeteld met de uitgangsstroom van de common mode versterker. De compensatienerwerken rond C4 en C9 ronden als triviale transimpedantietrap de voortrap af. De uitgangsimpedantie is erg hoog, en- ele mega-chm in parallel met C4/C9, De instelstroom van de gevouwen cascode doet ook dienst om de eind- trap in te stellen, De einderap is een autobias Klasse-A, schakeling en hoeft zodoende niet afgeregeld te worden, ‘Transiseoren T29/T30 zorgen er via de drivertransisto- ren voor dat de spanning tussen de emitters van T37 en 738 gels aan twee basis/emitrerovergangspanningen (-1.3V). Deze spanning lige daarmee vast, de instelstroom van de einderap volgt daar rechestreeks uit via de emit- ‘terweerstanden. Een aardige bijkomstigheld van deze schakeling is dat ‘wanneer bij voluitsturing de uitgangsstroom twee keer de instelstroom wordt, de spanningsval over de tegen- cover liggende emitcerweerstand nul wordt. Negatief kan hij echter niet worden want de bijbehorende eindtran- ‘stor is inmiddels ook stroomloos geworden. De verster- ker beschikt dus over een ingebouwde overstroombe- veliging die in werking treede zodra de eindtrap ult klas- se-A dreigt te komen. Of dit nu z0'n elegante over- stroombevelliging is vale nog te bezien, want uitein- delik is clippen nog steeds erger dan Klasse AB ‘overgangsvervorming. Effectief is het in ieder geval wel Zoals gezegd voldoet deze schakeling toch niet volledig aan de eisen die we eraan stellen, onder andere is de vvervorming niet Inag genoeg om met deze opzet verder te gaan, Dat is voornamelik te wijten aan het feit dat de eindtrap een vrij grote belasting vormt voor de erg hoogimpedante stuurtrap. De lineariteit van het geheel wordt z0 beperkt door de lineariteit van de stroomver- sterking van de eindtrap, elas blift deze elegante scha- keling steken bij een vervormingscifer rond de 0.003%. Plaatselijke terugkoppeling Er ain vervolgens verschillende methodes van aanpak denkbaar om de vervorming verder te reduceren. In de eerste plaats moet de stuurtrap een veel agere uitgangs- impedanti krigen. In de eweede plats val er behoor- lik wae winst te behalen door de regellus ond T29/T30 00k te gebruiken voor spanningsterugkoppeling. Als we de stuurtrap van een buffer voorzien en het signaal aan de gemeenschappelike emitter van T29/T30 aanbieden, slaan we hiermee twee vliegen in één Kap. ‘Transistoren T17/T18 en T20/2I zi geschakeld als sz klaipaar (complementary feedback pair) en vormen de buffer van de stuurtrap. Er komen 00k vier stroombron- nen bij (T5, T6, T9 en T10) voor de insteling van T291 730/739/T40 omdat de stuurtrap nu slechts over twee spanningsuitgangen beschikt. De lustransfertfunctie van de plaatselilke terugkoppeling rond de einderap wordt vastgelegd door R32/R33 en C5/C6, De gegeven waar- des zijn voor een overgangstrequentie van 4.8MHz, iets waar we door de erg snelle eindtransistoren dankbaar gebruik van kunnen maken. Hoger had misschien ook nog net gekund, maar de fasedraaiing van de rest van de lus lege hier beperkingen op. Bij nader inzien bli de versterker nu wel in staat om in klasse-B bedrif over te gaan. Waar bij de vorige scha- keling T29/T30 simen de instelstroom bepaalden, kun- nen ze nu de einderap wel verder uitsturen dan twee mal de instelstroom. De stuurtrap levert namelik strom aan hun emitters zodat de inherente stroom- beperking nu niet meer werkt. Zoals eerder opgemerkt. is dit niat 20'n problem, de bijbehorende vervorming isalejd minder erg dan wanneer de versterker vastloope tegen de voedingsspanning en dus keihard gaat clippen. Wel is de overgangsvervorming bj deze schakeling be- duidend slechter dan die van een eindtrap die ont- worpen is voor klasse-B bedrijf. Omdat beide ceindtransistoren hun eigen regellus hebben in combinatie met de vrij hoge waarde van de emitterweerstan- den zal de overgang van Klasse-A naar klasse-B bedriff wel bijzonder bruusk verlopen.Figur Schema voeding voor: en einderap Het is dan ook zaak om bij deze versterker niet te be- 2ulnigen op ruststroom, het klasse-B bedrif is éche al- leen maar als extra “headroom” te zien ‘Waar we nu wel in moeten voorzien is een overstroom- beveiliging, immers er ie nu geen sprake meer van een automatisch begrenzen van de uitgangsstroom. Trans- istoren T31/T32/D5IDI| zorgen ervoor dat de spanning over de emitterweerstanden nooit meer dan ~25V kan Bors bbedragen. Hiermee komt de maximaal te leveren stroom ‘ongeveer op het viervoudige van de instelstroom. Als fer meer stroom gevraagd wordt clipt de versterker. ‘Ook in een DC beveilging is voorzien. Deze beveilging aript in als er onverhoopt teveel gelifkspanning op de uitgang van de versterker staat. Transistoren T49 en. TSO dragen hiervoor zorg samen met een tweetal re- lais in de voeding die de voedingsspanning resoluut af- schakelen als er voldoende DC op de uitgang staat. Maaralte vaak zien we versterkers waar het beveiligingsre- lais in serie met de uitgang van de versterker is gescha- keld. Dat is echter absoluut niet velig, want als het re- lais opent, zal de stroom die nog door de (inductieve) belasting loopt, ervoor zorgen dat een vlamboog de re- laiscontacten defintief aan olkaar vastsmelt. Door het rekis in de voedingslin op te nemen, wordt het door de ontkoppelcondensatoren van de eindtrap enerziids en de bufferelko's anderzijds capacitief ontkoppeld z0- dat er geen viamboog kan ontstaan. Terugkoppelnetwerk Een gebalanceerde opamp wordt atid inverterend ge- bruikt. Anders gezegd, de ingangstrap van de verster- ker vormt een zogenaamde vrevel kortslutng, De in- gangsimpedantie wordt daarmee bepzald door het te- rugkoppelnetwerk. Om de ruisiidrage van de weerstan- den in het cerugkoppelnecverk niet teveel mee te laten wegen kiezen we die liefst 20 laag mogelik. Helaas zn veel Hifi voorversterkers niet in staat om lage impedan- ties aan te sturen zonder merkbaar te vervormen. Daar- com waren we graag in de buurt van de 1K gedindigd Helaas wordt dan de ruis van de terugkoppelweerstan- den echt te groot, de signaairus verhoueing van de ver sterker komt dan vrjwel ghee voor rekening van deze weerstanden. Ook komen met een dergelik terughop- pelnetwerk de luswinst en de uitmuntende prestaies van deze versterker in het gedrang. Daarom kiezen we ‘oor het compromis om ue te gaan van een terugkop- pelnetwerk van 2K2/47K, maar uiteraard kunnen deze waardes nog verder verlaagd worden, mits de onder- linge verhouding glk life. Daarmee weten we met- cen dat dit verhaal nog een vervolgkrigt, door de lage ingangsimpedante van deze versterker kan bij namie nit an iedere voorversterker worden aangesloten. We zullen dus een nette voorversterker moeten ontwerpen die overweg kan met een dergelik lage impedantic. Voeding De spanningszwaai van de voortrap is z0'n 4V lager dan de beschikbare voedingsspanning, we kunnen de voor- trap dus beter niet uit dezelfde voeding voeden als de ceindcrap, anders is het rendement helemaal rampzalig. Daarnaast is het door de hoge ruststroom van de eind- trap niet verstandig om de voortrap te voeden uit de- zelfde voeding, de rimpelspanning hierop is namelik nog al fors. Daarom krijgt de voortrap een eigen gestabili- seerde voedingsspanning van +/-30V en worde de eind- trap gevoed door een ongestabiliseerde voeding van pakweg #/-25V. De gecascodeerde stroombronnen en de folded-casco- de opbouw van de voortrap staan garant voor een uit. stekende PSRR (power supply rejection ratio). In prin- cipe zou de voeding dus van generli invioed mogen zijn ‘op de klank van de voortrap. Gezien we hier een refe- rentieversterker willen bouwen, nemen we toch maar geen risico's en voorzien we de voorversterker van een nette gestabliseerde voeding, uiteraard geheel discreet ‘opgebouwd, net zoals de rest van de versterker. De ge- Onderdelenlijst versterker Weerstanden RI/R2IR29/R30 (4) = 2K2 R3IR4 (2) = 47K RS/R6/R26/R27 (4) = 330R R7/RI2IRI3/RIAIRIS/RI8IRI9/R24/R25/R2B (0) = 470R RB/R9IRIOIRII/R2OIR2I (6) = 680R RI6/RI7/R35/R5O (4) = 1OOR R31/R46 (2) = 10R, R22 (I) = 47R, ‘R23/R32/R33/R34/R47/RABIRAS (7) = 1K R36/R37/RSI/RS2 (4) = 22R R61/R62 (2) = 100K R63/R64 (2) = 47K R3B-RAS/R53-R6O (16) = IR/2WIMOX PI (1) = 10K (meerslagen) LI (1) = 10uH. Condensatoren CIIC2ICSICBICIOICI I (6) = 33pF C3 (1) = IOnF PP CAICI (2) = InF PP CHICBICI2ICI3 (4) = 22pF CIA/CIS/CIGICI7 (4) = 100uF/S0V C20/C2I (2) = 1UFI63V MKT Diodes D1/02/Ds/08/0 11/012 (6) = IN4I48 1D3/D41D6/D7 (4) = BATES LDI/LD2/LD3/LD4 (4) = LED (groen) D9D10 (2) = BZX79C12V (12V zener) Transistoren TIMT2 (2) = BCSSOC (Hfe gepaard) TR/TAMTONT OMT HAT I2IT3/TL4T BIT 19/T21/T22/T25/T 26) ‘T27/T28/T29/T31/T33/T391T4 I/T43/T49/TSO (24) = BCS47C ‘TSITSIT7ITBITISIT 167 177T207T23/T247T 30/T32/T34/T 401 TaDITA4 (16) = BCSSTC T35/T45 (2) = BDI39-16 T36/T46 (2) = BD140-16 T37T47 (2) = 28C2922 7380T48 (2) = 25A1216 Connectoren Faston printconnector 5x 4-polig 2.54-mm pitch Ix 3:polig 2.54-mm pitch 1x