VT L BIN

inh Vn u - Nguyn Minh Hun

NXB i hc Quc gia H Ni 2003

T kho: nhit ng lc hc, chnh p, t p, a th v, dng a chuyn, m hnh hai
chiu, m hc bin. nh sng. bc x, quang hc bin

Ti liu trong Th vin in t i hc Khoa hc T nhin c th c s dng cho

mc ch hc tp v nghin cu c nhn. Nghim cm mi hnh thc sao chp, in n
phc v cc mc ch khc nu khng c s chp thun ca nh xut bn v tc
gi.

0
 INH VN U - NGUYN MINH HUN

VT L BIN

NH XUT BN I HC QUC GIA H NI

1
 MC LC

Chng 1. NHNG KHI NIM C BN V NHIT NG HC NC BIN......4

1.1. NHNG KHI NIM C BN V NHIT NG HC..........................................4
1.1.1. H nhit ng v tham s nhit ng .......................................................................4
1.1.2. Cc lun im xut pht c bn ca nhit ng hc................................................4
1.1.3. Entropi v phng trnh c bn nhit ng hc .......................................................5
1.2. PHNG TRNH NHIT NG HC C BN V CC C TRNG NHIT
NG CA NC BIN ...................................................................................................8
1.2.1.Phng trnh nhit ng hc c bn ca nc bin...................................................8
1.2.2. Cc c trng nhit ng ca nc bin ................................................................10
Chng 2. N NH CA NC BIN .....................................................................26
2.1.KHI NIM V NHIT , MT TH V V CC LOI GRADIEN MT
. N NH THNG NG V NNG LNG BT N NH CA NC
BIN ...................................................................................................................................26
2.1.1. Nhit th v........................................................................................................26
2.1.2. Mt th v ..........................................................................................................27
2.2. IU KIN N DNH THNG NG CA NC BIN .....................................29
2.3. NNG LNG BT N NH CA NC BIN .................................................31
Chng 3.H CC PHNG TRNH C BN THU NHIT NG HC.............34
3.1. QUY M CC QU TRNH THU NHIT NG HC BIN..............................34
3.2.NHNG KHI NIM C BN V CHUYN NG RI.......................................37
3.2.1. V hai dng chuyn ng ca cht lng .................................................................37
3.2.2. Cc i lng trung bnh v nhiu ng ri. ..........................................................37
3.2.3. Tenx ng sut ri .................................................................................................39
3.2.4. Cc h s trao i ri .............................................................................................41
3.2.5. S phn b ca dng ri gn mt tng di v hn.............................................43
3.3. CC PHNG TRNH CHUYN NG, DN NHIT V KHUYCH TN RI
BIN ...............................................................................................................................46
3.3.1. Phng trnh chuyn ng .....................................................................................46
3.3.2. Cc phng trnh lin tc, bin i nhit v khuych tn bin...........................48
3.4.DNG TNG QUT CA PHNG TRNH THU NHIT NG LC HC V
KHUYCH TN................................................................................................................53
3.4.1.nh lut bo ton khi lng v phng trnh khuych tn...................................53
3.4.2.Php xp x Boussinesq v phng trnh lin tc ...................................................54
3.4.3.Cc phng trnh nhit ng hc ............................................................................55
3.4.4. Dng tng qut ca phng trnh thu ng hc....................................................57
3.4.5. Cn bng thu tnh, lc ni v phng trnh thu nhit ng hc..........................58
3.4.6. Phng trnh trng thi v phng trnh tng qut i vi ni..........................60
Chng 4.RI BIN............................................................................................................62
4.1.CC C TRNG C BN CA CHUYN NG RI........................................62
4.1.1.S bin i ca i lng trung bnh. Phng trnh khuych tn trong bin...........62
4.1.2.Cc l thuyt ri c bn ..........................................................................................64
4.2. PHNG TRNH CN BNG NNG LNG RI ...............................................67
4.2.1.Phng trnh ng sut Reynolds .............................................................................67
4.2.2. Phng trnh cn bng nng lng ri ...................................................................70
4.2.3.Trng hp ring ca phnng trnh cn bng nng lng ri v h s trao i ri
trong bin.........................................................................................................................71

2
Chng 5.QUANG HC BIN...........................................................................................75
5.1 CC C TRNG QUANG HC CA NC BIN ..............................................75
5.1.1. Tng quan cc phng php o c .......................................................................75
5.1.2. Cc c trng c bn..............................................................................................75
5.2 CC TNH CHT QUANG HC CA NC TINH KHIT ...................................80
5.2.1 Nhng nghin cu l thuyt....................................................................................80
5.2.2 Cc s liu thc nghim..........................................................................................82
5.3 HIN TNG HP TH NH SNG TRONG NC BIN ..................................82
5.3.1 Thnh phn ca nc bin ......................................................................................82
5.3.2 Hp th nh sng trong nc bin...........................................................................85
5.4 TN X NH SNG CA NC BIN...................................................................86
5.4.1 Tn x phn t. .......................................................................................................86
5.4.2 Tn x do cc ht l lng ........................................................................................86
5.5 CC I LNG C TRNG CA TRNG NH SNG TRONG BIN.......89
5.6 HIN TNG TRUYN NH SNG QUA MT BIN...........................................90
5.6.1 Phn x bc x t mt bin. ....................................................................................90
5.6.2.S truyn nh sng qua b mt bin:.......................................................................93
5.7 RI NGM............................................................................................................94
5.7.1 Cc chun N. Erlov : ...............................................................................................94
5.7.2 S bin ng ca ri ngm.................................................................................96
5.8 CHI CA TRNG NH SNG TRONG BIN .............................................97
5.8.1 Phn vng trng chi trong bin ......................................................................97
5.8.2 Vng di b mt - vng Snell ...............................................................................99
5.9 MU CA BIN........................................................................................................100
Chng 6.M HC BIN.................................................................................................104
6.1 SNG M V MI LIN H GIA THNG S CA CHNG VI CC C
TRNG CA MI TRNG N HI........................................................................104
6.2 PHNG TRNH SNG ...........................................................................................106
6.3 CC DNG SNG M............................................................................................. 109
6.3.1 Cc sng phng ..................................................................................................... 109
6.3.2 Sng cu ...............................................................................................................111
6.3.3 Sng tr.................................................................................................................113
6.4 NHNG C TRNG NNG LNG CA SNG M ......................................114
6.5 PHN X V KHC X SNG M.......................................................................117
6.6 TC SNG M TRONG MI TRNG BIN ................................................120
6.7 HIN TNG HP TH SNG M TRONG BIN ..............................................122
6.8 S LAN TRUYN CHM TIA M TRONG MI TRNG PHN LP KHNG
NG NHT...................................................................................................................123
6.9 TN X SNG M TRONG MI TRNG BIN (M VANG BIN) V TP
M....................................................................................................................................128
6.9.1 m vang bin........................................................................................................128
6.9.2 Ting n trong bin (tp m).................................................................................130
TI LIU THAM KHO..................................................................................................133

3
 Chng 1
NHNG KHI NIM C BN V NHIT NG HC NC BIN

1.1. NHNG KHI NIM C BN V NHIT NG HC

1.1.1. H nhit ng v tham s nhit ng

Nhit ng hc l mt khoa hc nghin cu trng thi ca mt h c cu thnh bi
mt lng vt cht nht nh khng qu ln v khng qu b. S hn ch v khi lng i
vi mt h v m lin quan ti cc c trng thng k theo tp hp c hn cc i lng.
nghin cu trng thi ca h nhit ng, c th hin qua cc du hiu c trng
cho h v quan h gia h v mi trng xung quanh, ngi ta s dng cc tham s v m.
Trong thc tin ngi ta phn ra thnh hai loi tham s c bn: tham s ngoi v tham
s trong.
Tham s ngoi l cc tham s c c xc nh bi nh hng bn ngoi bao gm
th tch, cng lc, v.v...
Tham s trong l mt , p sut, nng lng, v.v...
Cc i lng khng ph thuc vo tin s ca h v hon ton c xc nh bi trng
thi ca h bng tp hp cc tham s c lp c gi l cc hm trng thi. V d mt
ca nc bin c xc nh nh mt hm ca p sut, nhit v mui:
= ( p, T , S ) (1.1)
l mt hm trng thi.
Trng thi ca h c xem l dng nu nh cc tham s trng thi khng ph thuc
trc tip vo thi gian.
Trng thi dng s tn ti khi khng c cc thng lng nhit, nng lng v vt cht
no tc ng t bn ngoi vo h c xem l trng thi cn bng ng.
Ngi ta phn bit cc tham s cng tnh v cc tham s qung tnh.
Tham s cng tnh l cc tham s khng ph thuc vo s lng cc phn t hay khi
lng ca h: p sut, nhit l nhng tham s cng tnh.
Tham s qung tnh li ph thuc vo khi lng ca h: th tch, nng lng l nhng
tham s qung tnh.

1.1.2. Cc lun im xut pht c bn ca nhit ng hc

Tn ti hai lun im xut pht c bn ca nhit ng lc hc lin quan ti nh ngha

4
cn bng nhit ng v mi quan h ca n.
Cn bng nhit ng l trng thi c xc sut ln nht. Theo thi gian, cc h c lp
khng tham gia trao i nng lng vi bn ngoi bao gi cng chuyn sang trng thi cn
bng nhit ng v khng t tch khi trng thi .
Lun im bc cu cho rng trng thi cn bng khng nhng c xc nh bi cc
tham s ngoi nh th tch, cng lc v.v... m cn c xc nh bi mt i lng xc
nh cho trng thi bn trong ca h. Khi tip xc vi nhau do kt qu trao i nng lng,
i lng ny s tr nn cn bng gia cc h tip xc.
i lng nu trn do c xc nh bi nng lng ca h nn c gi l nhit .
Cng nh nng lng, nhit biu th s o ca chuyn ng vt cht trong h khi chuyn
t dng ny qua dng khc v n l mt hm n tr ca trng thi h.
Trong nhit ng hc, nng lng c phn ra thnh ni nng v ngoi nng
E = Ein +Eex (1.2)
Trong ngoi nng E ex bao gm nng lng chuyn ng tng i ca h (ng
nng Ev) v th nng ca h trong trng trng lc Epot.
Eex = Epot +Ev (1.3)

1.1.3. Entropi v phng trnh c bn nhit ng hc

Trng thi v m ca h nhit ng l tp hp mt s ln cc trng thi vi m. i vi
mi trng thi vi m, trong nhit ng hc thng k, ngi ta xc nh xc sut pi v ni nng
i ca chng.
Nh vy ni nng ca ton h s l

= pi i (1.4)

Mc xc nh hay bt xc nh ca mt h nhit ng ph thuc vo xc sut tn ti

ca cc h vi m pi. Ngi ta a ra khi nim entropi nh mt tham s c trng cho bt
xc nh ca h:
n
= k p ln p (1.5)
i i
1

trong k l hng s Bolsman

k=1,38 10-23 j/K
Theo cng thc (1.5) ta d dng thy rng nu h c xc nh bng mt trng thi j
no , pj=1, th entropi s bng 0.
Cng theo cng thc trn mc khng xc nh ln nht khi xc sut ca tt c cc h
vi m u nh nhau, pi =1/n, vi n h vi m, ta c
n
1 1
= k ln = k ln n (1.6)
1 n n

5
 Nh vy entropi c trng cho trng thi v m ca h ph thuc vo cu trc vi m ca
n.
Trn quan im cho rng trng thi h v m c xc nh bi nng lng v khi
lng ca n cc hp phn ca h: i v mi, ngi ta a ra khi nim v nhit T v th ho
hc i t nh ngha entropi, nng lng v khi lng cho cc hp phn ca h.
1
T m j
= v, ,

(1.7)
j = T , v, mi
mj
(i, j = 1,....., n )
Chng ta s xem xt qu trnh on nhit, trong khng xy ra trao i nhit gia h
v bn ngoi, vi iu kin din bin nhanh khng c trao i nhit v chm qu
trnh c xem l m bo cn bng. Khi ch c mt lc duy nht tc ng t bn ngoi, cng
m qu trnh thc hin s l
A = pdv (1.8)
trong v l th tch (hoc th tch ring).
m bo cn bng, ni nng ca h s c gi tr ngc du vi cng do p sut thc
hin
d = -A = pdv
v t y ta c cng thc nh ngha p sut p theo ni nng:

p= (1.9)
v ,m j
Kt hp hai cng thc (1.7) v (1.9) ta c
p
= = (1.10)
T v ,m v ,m v ,m
j j j

Vit vi phn ton phn ca entropi s c dng sau, cho rng entropi l mt hm ca cc
tham s nhit ng

d = d + dv + d mj =
v ,m j v ,m j m
j ,v , mi (1.11)
d p
=+ dv dS
T T T
trong bin i ca nng cc cht ho tan trong nc tng t mui S c
xc nh nh sau

d mj j
dS =

6
 vi l th ho chung ca h v m.
Ta c th vit phng trnh (1.11) v dng
Td = d + pdv dS (1.12)
Phng trnh ny c gi l phng trnh Gibbs hay l phng trnh c bn ca nhit
ng hc.
Theo nguyn l th nht ca nhit ng hc (quy lut bo ton v chuyn ho nng
lng) th:
d = Q - G (1.13)
trong Q l bin i nhit lng ca h, cn G l bin i cng m h sn sinh ra.
Thay vo phng trnh (1.11) ta c
1
[Q G + pdv dS ]
d =
T
Cho rng G l cng tng cng thu c t kt qu tc ng ca p sut ring phn ca
h: G = p*dv ( p* lin quan ti p sut ring phn), ta c th vit:
1
d = [Q + ( p p *)dv dS ] (1.14)
T
S hng biu th cng thc hin do chnh lch p sut bn ngoi p v p sut ring phn
p* tng ng hiu gia cng sn sinh v cng hu ch do chng li ma st. Thnh phn ny
thng xuyn lm tng entropi. iu ny cng d hiu v nu p* > p s dn ti vic gim th
tch v (p - p*)dv > 0 (lc tc ng t bn ngoi ln h s ln hn ni lc) v ngc li, nu
p sut bn ngoi nh hn p sut ring phn p > p* th n n th tch tng v (p - p*)dv >
0.
Nh vy i vi mt h c lp v thnh phn vt cht khng i dS =0 entropi lun
lun tng.
Khi hai h A v B c nhit khc nhau tng ng Ta v Tb v c mi lin h vi nhau
nhng li c lp vi bn ngoi th t phng trnh (1.14) ta c
Q Q
d = + a b

T a T b

cng do gi thit h c lp nn
Qa + Qb = 0
v vy
1 1 (1.15)
d = Q
a
T a T b
Theo tng quan gia Ta, Tb v Qa ta lun c d > 0. V d nu Ta >Tb v nhit i t
phn A n phn B, th Qa < 0 v phn A mt nhit, nu Tb > Ta v phn A nhn nhit, hay
Qa > 0 ta vn c d > 0.
Nh vy vi h c lp, trao i nhit lun dn ti tng entropi, hay ni mt cch khc

7
s phn b li nng lng gia cc phn ca h lun c xu th dn ti trng thi cn bng.
iu ny l pht biu ca nguyn l th hai nhit ng hc.
ngha vt l ca nguyn l ny c hiu rng s phn b nng lng gia cc thnh
phn ca h c xu th dn ti s ng u, hay c xc sut ln nht.
i vi qu trnh l tng, khi khng c ma st trn chu trnh kn, v l thuyt th cn
c xu th quay tr v trng thi ban u. Trong trng hp tch phn theo ng khp kn
s bng 0:
Q
T = d = 0
k

tng ng qu trnh thun nghch. Trong thc tin tt c cc qu trnh u khng thun
nghich, v t ra u c lc ma st. iu ny cng ni ln rng trong thc t khng th tn ti
ng c vnh cu c.

1.2. PHNG TRNH NHIT NG HC C BN V CC C TRNG

NHIT NG CA NC BIN

1.2.1.Phng trnh nhit ng hc c bn ca nc bin

Phng trnh c bn nhit ng hc hay phng trnh Gibbs (12) c th vit trong dng
d = Td pdv + dS (1.16)
Ta ln lt bin i phng trnh (1.16) theo cch nhm cc s hng ln lt nh sau

dH=d(+pv) =Td+vdp+dS (1.17)

d= d(-T) =-dT-pdv+dS (1.18)

d = d( +pv-T)=-dT+vdp+dS (1.19)
Hm H = + pv c gi l entanpi ca h, = -T l nng lng t do,
= + pv - T l hm th nhit ng Gibbs.
Ba hm ny c gi l cc th nhit ng v l cc hm ca 3 trong 4 bin T,v, p v S.
Theo ng ngha ca cc hm th, o hm ring ca cc hm ny cho ta cc tham s
nhit ng.
i vi nhit , p sut, th tch ring v entropi, t cc phng trnh (1.17-1.19) ta c
H
T = p, m j = v, m j


p = T , m j = , m j (1.20)
v v
H
v = =
p ,m j p T ,m j


= =
T v ,m T p ,m
j j

8
 i vi cc th ho hc i ta c th rt ra c cng thc nh ngha bng cch s dng
tnh cht cng c ca cc hm th,rng th nhit ng Gibbs c th hin qua dng sau
= mj f j
(T , p, c )
j
(1.21)

trong cj = m j /v l nng ca thnh phn j.

Theo nh ngha ca th ho trong phn trc (1.7), ta c

j
= T
m

j ,v , m
i

Mt khc nu s dng (1.16) trong dng

d = Td pdv + d m j
j

ta c

j
=
m

j ,v

T cc cng thc (1.17)-(1.19) ta c

(1.22)
= = = H
j m m m
j T ,v j T , p j , p

Kt hp cc cng thc (1.21) v (1.22) ta thu c

j
=
m
= f i
(T , p , c j )
j T , p
hay
= mj (1.23)
j

Biu thc (1.23) cho ta mi tng quan gia th nhit ng Gibbs v th ho ca cc

phn t trong h nhit ng.
S dng cng thc (1.19) trong dng sau
n
d = dT + vdp + d m j
j
1

cng vi vic ly vi phn ca t (1.23)

d = m j d + d m j
j j

ta c
m d + d mj j j j
= dT + vdp + d m j
j

hay
dT vdp + m j d = 0 (1.24)
j

Phng trnh (1.24) c gi l phng trnh Gibbs - Duhem, y l phng trnh c

9
bn ca nhit ng hc nc bin.
Nu xem nc bin ch bao gm hai thnh phn l nc tinh khit v mui, ta c
m =mw+ms
v phng trnh Gibbs - Duhem c dng
dT vdp + mw d + ms d = 0 (1.25)
w s

i vi mt n v khi lng m = mw+ms = 1, ta c

dT vdp + d w + ms d ' = 0 (1.26)

trong = s - w hiu th ha ca mui v nc tinh khit.

1.2.2. Cc c trng nhit ng ca nc bin

Nhit dung ca nc bin
Chng ta cho rng i vi mt h bao gm mt khi lng nc bin no , nu c
cng thc hin v bin i nhit lng th s dn ti lm bin i ni nng ca h .
Nu cho rng th tch v thnh phn ho hc ca khi lng nc nu trn khng thay
i, t phng trnh 1.16 ta c

d = d E in = E in dT + E in dv + E in dS =

T v , S v T , S S T ,v (1.27)
= Td + dS pdv
E in

T v, S = T T v, s

Trong biu thc trn o hm ring s l o hm thng trong iu kin th tch v
mui khng bin i. Trn c s 1.27 ta c th a ra nh ngha nhit dung ca nc khi th
tch v thnh phn ho hc khng i.

= E in = T
d d
c v,S
(1.28)
dT v , S dT v , S

Mt khc, theo nh ngha d =dQ/T , i vi qu trnh khng thun nghch, nn

dQ
c v,s
=
dT v , S
y l cng thc nh ngha nhit dung nh mt tham s nhit ng ca h, n c
trng cho nhit lng cn thit thay i nhit ca h i 1 . Ngi ta cng xc nh
nhit dung ring khi tnh nhit dung cho mt n v khi lng.
Tng t, ta cng c th rt ra cng thc i vi nhit dung khi p sut v thnh phn
ho hc khng i:

10

c p,S
= T
T p , S
(1.29)

d H
T phng trnh (1.17) ta c biu thc: T = = c p,S
dT p ,S T p , S

Khi thnh phn ho hc ( mui) khng i dS = 0, t phng trnh (1.27) ta c

E in E in

T dT + v dv = Td pdv
v,S T ,S
hay
E in
= T d E in + p dv
(1.30)

T dT v T , S dT
v,S
Kt hp vi cc phng trnh (1.28) v (1.29) ta c
dv
E
in

c p, S v, S v
= c + + p
dT p , S
(1.31)
T ,S
S hng cui ca cng thc (1.31) cho ta lng nhit do cng thc hin p(dv/dT) v
bin i ni nng do th tch v bin i. Nh vy
H
c p,S
=
T p , S
cho ta ngha ca nhit dung khi p sut khng i v ca entanpi.
bin i phng trnh trn v dng tin li cho tnh ton, ngi ta s dng biu thc
vi phn ton phn ca entropi, xem entropi l mt hm ca nhit v th tch

d = dT + dv
T v v T
So snh biu thc trn vi phng trnh rt ra t (1.27)

Td = E in dT + E in + p dv

T v v T
ta c
E in
= T
T v T v
E in
+ p = T
v T v
Xut pht t nh ngha i vi p sut, p v entropi, (1.20) ta c ng thc sau

11
 p
=
T T v
v
T y ta c th bin i cng thc (1.31) v dng
p v
c p,S
cv , S = T
T v T p
(1.32)

Xem p sut p l mt hm ca nhit v th tch, ng thi th tch li l hm ca

nhit v p sut, ta c th vit vi phn ca p sut trong dng sau
p p
dp = dv + dT =
v T T v
p v v p
= dp + dT + d
v T p T T p T v
Chia hai v biu phng trnh ny cho dT, ta c
dp p v dp p v p
= + +
dT v T p T dT v T T p T
Cho iu kin th tch v khng i th
dp p v dp p v p
= + +
dT v v T p T dT v v T T p T v
Sau khi kh cc s hng ging nhau cui cng ta thu c
v

p T p
=
T v v

p T
Thay biu thc ny vo (1.32) ta c
2
v

T
p , S
c p,S cv,S = v

p T , S
Nu ly h s gin n v nhit l a:
1 v
a=
v0 T S , p
v h s nn ng nhit k

1 v
k =
v0 p T ,S

12
 cui cng ta c:
2
T v0 a
c p , S cv , S =
k
(1.33)

v cng thc t l gia nhit dung khi p sut khng i v nhit dung khi th tch
khng i s l:
1
2

T v

=
c p
= 1 +
T p

c v
c
v

p
p T

Do gi tr ca v tri ca phng trnh (1.33) lun lun dng v vy cp cv. Tuy nhin
s khc nhau gia chng thng nh hn 1% v ph thuc ch yu vo nhit . i vi
nhit cc i mt k = 0 v cp = cv. Vic xc nh nhit dung bng phng php thc
nghim ch yu p dng cho cp. Cn nhit dung cv th tnh theo cng thc (1.33).

Hnh 1.1. Nhit dung khi p sut khng i ph thuc vo nhit v mui

Trn hnh 1.1 cho ta mi tng quan gia nhit dung khi p sut khng i ph thuc

13
vo nhit v mui. i vi cc gi tr p sut c nh th cp gim khi p sut tng (bng
1.1).
Tuy nhit dung ph thuc vo nhit , mui v p sut nhng s bin i ny nhn
chung khng vt qua gii hn 5% v vy trong cc bi ton hi dng hc c th chp nhn
mt gi tr khng i ca nhit dung.

Bng 1.1. Hiu gia nhit dung [j/gr.K] khi p sut bng p sut kh quyn v cc
su vi mui 34,85 %o
TC p
dbar
2000 4000 6000 8000 10000
-2 0,0715 0,1318
0 0,0665 0,1218 0,1820 0,2060 0,2368
5 0,0569 0,1037 0,1680 0,1740 0,2050
10 0,0502 0,0920 0,1422
15 0,0460 0,0850
20 0,0440
dn nhit
Mt trong nhng c trung nhit ng hc quan trng ca nc bin l dn nhit cho
ta tc truyn nhit trong mi trng. Ngi ta ly h s truyn nhit lm i lng c
trng, hon ton tng t nh trong vt l hc, l lng nhit i qua mt n v din tch
b mt trong mt n v thi gian vi gradien nhit bng 1 n v. Ngi ta phn bit h
s truyn nhit phn t m v h s truyn nhit ri . Trong h s truyn nhit phn t
ph thuc vo cc tnh cht vt l ca nc, tc chuyn dch cc phn t, hay l qung
ng chy t do v mt . Gi tr ca h s ny i vi nc ngt di tc ng ca p
sut kh quyn v nhit bng 20 C vo khong 0,6 wat/(m.) v gim khong 10-2
wat/(m.) khi nhit gim xung tng 10 . mui khng nh hng ng k n
dn nhit.
Tnh cht truyn nhit ri l mt c trng quan trng ca nc bin v n quyt nh
cho tnh cht ng hc ca nc v hin tng xo trn ri. H s truyn nhit ri vo
khong hai n ba bc ln hn h s truyn nhit phn t.
Hin tng chuyn pha
Ph thuc vo nhit v p sut, nc c th tn ti trong cc pha khc nhau : hi,
lng v rn. thu c phng trnh biu th s tn ti ca cc pha v iu kin chuyn t
pha ny sang pha khc, chng ta da trn nguyn l cho rng entropi ca h bng tng entropi
cc thnh phn. Nh vy entropi ca h bao gm hai pha vi t l f v 1 - f s l
= f1 + (1-f)2 = 2 + f (1-2) (1.34)
Khi xem xt mt n v th tch ca h, th 1 v 2 s l entropi ring phn tng ng
cc th tch ring v1v v2:

14
 v = fv1 +(1-f)v2 = v2 + f(v1-v2) (1.35)
Trong qu trnh chuyn pha, i vi tng phn df s c mt lng entropi tng ng
bin i
d = (1 - 2)df
dv = (v1 -v2)df
trong
d 1 2 (1.36)
=
dv v1 v 2

Nu chng ta s dng mt trong nhng mi tng quan ca Mc-xoel

d dp
=
dv dT
ta c th thay v tri ca phng trnh (1.36)
dp 1 2 (1.37)
=
dT v1 v 2

Nh chng ta bit, khi nhit khng i th

Q
1 2 = , Q = H 1 H 2
T
do
dp H 1 H 2
=
(1.38)
dT T (v1 v 2 )

Phng trnh va nhn c l phng trnh Clayperon. Phng trnh ny c th

hin trn ton pT, theo c th xc nh cc ng cong gii hn chuyn pha ca cht
lng (hnh 1.2). Hiu entapi trn t s cho ta lng nhit n cn thit m cht lng thu c
hoc gii phng trong qu trnh chuyn t pha ny sang pha khc.
Nu xt tng quan cc pha hi (I) v nc (II) th vh >> vn. Thc vy, th tch ring
c trng ca nc tng ng ba pha ti 0C l: vh=206000 cm3/gr; vn =1 cm3/gr; vb =1,09
cm3/gr. Nu s dng phng trnh trng thi kh l tng i vi hi nc (phvh=RhT) ta c
th vit
d p p (H H )
h n (1.39)
h
= h
2
dT RT h

Trong cng thc ny ph c hiu nh sc trng bo ho ca hi nc trn mt nc

v Rh = 460 j/(kg.K) - l hng s i vi hi nc. Trong khi chuyn 1 gam nc t trng
thi hi vo trng thi lng (nc) s bin i ca entanpi s l Hh - Hn = Lbh =250 j, i
lng ny c gi l nhit ho hi ring (trn mt n v khi lng).
Ly tch phn phng trnh (1.39) ta thu c biu thc tng quan gia trng bo
ho ca hi nc v nhit

15
 1 1
p = p exp Lbh (1.40)
h 0
R h T 0 T
Phng trnh ny thng c gi l phng trnh Klausius-Clayperon. Trong p0 l
p sut ca hi nc khi nhit bng T0. i vi T0 = 273,075K trng bo ho p0 =
6,1 mbar. Chng ta d dng nhn thy trn hnh (1.2) tng quan gia trng bo ho ca
hi nc v nhit , c xy dng trn c s cng thc (1.40) v th hin bng ng cong
OA.
Trong khi xc nh gii hn gia cc pha kh (I) v rn (III) chng ta cng s dng cc
gi thit nh trng hp u, cho rng th tch ring ca hi nc ln hn nhiu ln th tch
ring ca bng. Trng thi bo ho hi nc cng c th hin bng phng trnh trng thi
kh l tng. Theo cc gi thit trn chng ta thu c phng trnh sau y, tng t phng
trnh (1.40)

1 1
exp H h H b

p = p = (1.41)
h
0
Rh T 0 T
1 1
= p exp Lth

R h T 0 T
0

Hiu ca entanpi gia hi nc v bng i vi mt gam nc vo khong 2830 j v

c gi l nhit thng hoa (hoc hi ho bng). Trn hnh 1.2, gii hn gia hai pha hi v
bng c th hin bng ng cong OB. So snh vi ng cong OA ta thy rng sc
trng bo ho hi nc trn bng nh hn nhiu so vi trn mt nc. iu ny cho ta thy
s cn thit phi k n trng thi pha ca mt nc trong khi tnh ton bc hi.
Cc cng thc (1.40) v (1.41) c s dng rng ri trong thc tin tnh ton hi
dng hc v khi xc nh lng bc hi ngi ta khng o trng bo ho hi nc trn
mt bin m phi tnh ton theo nhit .
xc nh ng cong phn cch cc pha lng (II) v rn (III) ca nc ngi ta cng
xut pht t phng trnh Clayperon. Nu nh pha th nht (1) l rn (bng hoc tuyt) v
pha hai (2) l nc th v phi ca phng trnh lun c gi tr m, v Hn -Hb > 0, v vn - vb <
0. V vy ng phn cch gia hai pha ny c hng ngc li vi OB. Trn hnh v cho
thy ng ny OC c hng trng vi hng trc tung, v o hm ca p sut theo nhit
bng hng triu ln o hm i vi hai trng hp trn, tuy hiu entanpi ch c 335 j. i
lng ny c gi l nhit ho lng (hay tan bng).
Do cc c im va nu, ta c th thu c li gii t phng trnh Clayperon nh sau

p = p + H Hb n
ln T = p + L b
ln T (1.42)
0
v v
b n
T 0 0
v v
b n
T 0
C ba ng cong nu trn u bt u t mt trng thi p0 v Tb. iu ny c ngha
rng i vi nhit v p sut ny nc c th tn ti v chuyn ho qua ba pha. Trn ton
pT im ny c gi l im cp ba.

16
 S hin din ca mui trong nc bin lm bin i cc c im ca qu trnh
chuyn pha. iu ny xut pht t quy lut xc nh p sut bo ho hi ca cc dung dch
ca cht ho tan l tng, nhng do nc bin c cha cc ion v cc cht in phn nn cc
quy lut trn b nh hng. Tuy cha c mt l thuyt y v cc qu trnh ny cho h
nc bin, song iu r rng nht l nhit ng bng ca nc bin b gim. Sau y l
cng thc thc nghim ca Crumel

2
(
= 10 0,3 + 5,27 S + 4.10
3
S
2
+ 4.10
5
S)
3
(1.43)
Cc tc ng lin quan ti mui bin c th nhn thy trn hnh 2 thng qua v tr
ca cc ng chuyn i pha trn ton pT (cc ng chm chm).

p (mb) C A

Hnh 1.2. Ton pT bin i pha ca nc bin

Qu trnh on nhit
Xt s bin i nhit theo th tch v
S dng nguyn l th nht nhit ng lc hc vi iu kin khng c bin thin
mui, t phng trnh c bn ca nguyn l th nht nhit ng lc hc ta c th vit;
dQ = d + pdv
Tin hnh trin khai vi phn i vi v s dng cng thc nhit dung va thu c
trn y, ta c

17

dQ = dT + dv + pdv =
T v v T
p
= cv dT + + p dv = cv dT + T dv = (1.44)
v
T T v
(v
T p
) Ta
= cv dT T dv = cv dT + dv
v k
p T
Trong khi bin i (1.44) s dng ng thc sau rt ra t cc ng thc (1.20) v
(1.31)
p
T = + p = T
v T v T T v
i vi cc qu trnh on nhit do dQ = 0 nn t phng trnh (1.44) ta c
Ta
dT = dv (1.45)
cv k
Nh vy, nhit s gim khi th tch tng v ngc li nhit s tng khi th tch
gim.
Xt s bin i ca nhit khi p sut thay i
Cng da trn c s ca nguyn l th nht nhit ng lc hc (phng trnh (1.17)) c
dQ = d + d ( pv) vdp = d ( + pv) vdp =
(1.46)
= dH vdp
trong H l entanpi.
Tip tc bin i (1.46) bng cch trin khai vi phn ton phn ca entanpi
H H
dQ = dH vdp = dT + dp vdp
T p p T
ta c
dQ H H dp H dp
= + v = c p + v
dT T p p T dT p T dT
i vi cc qu trnh on nhit do dQ = 0 nn
H dp
c + v =0
p T
p
dT
hay
1 H
dT = v dp
c p p T
bin i cng thc ny v dng tin li cho tnh ton, chng ta tr li s dng cc
nh ngha entropi v entanpi v cc vi phn ton phn ca chng

18
 Do H = +pv , ta c
dH = d +pdv +vdp,
ng thi d =Td -pdv, v vy
dH = Td - pdv + pdv +vdp = Td +vdp,
v t
H
= T + v
p T p T
ng thi t cc nh ngha T, p, v v ta li c
v
=
p
T T p
( biu thc ny rt ra t nh ngha

= , v =
T p p T
v tin hnh tnh o hm cho theo T v p)
Nh vy cui cng ta c
H v
v T
dT p T T p
= =
dp c p c p

Nu s dng khi nim v h s gin n v nhit phn trn ta c th vit

dT T v0 a
= (1.47)
dp cp
i lng dT/dp = G c gi l gradient nhit on nhit.
Trong bin v i dng p sut ph thuc vo su, v vy grdient theo su cng
c th tnh t gradient theo p sut.
T ng thc
dT T dp T T v0 ag
=
= g =
dz p dz p cp
i vi mt n v khi lng
dT Tag
=
dz cp
T y ta c th xc nh s bin thin ca nhit trong khong su t y (z = 0)
n su z bt k
z
Tag
T = T ( z ) T (0) = dz
0 c p

19
 D dng nhn thy rng khi nc i xung th nhit tng ln v khi nc i ln th
nhit gim xung.
Trong cc cng thc trn h s gin n v nhit a vo khong 1,510-4 (C)-1. H s nn
ng nhit k
1 v
k =
v0 p T ,S
H s k ph thuc mt cch phc tp vo nhit , mui v p sut. Sau y l cng
thc thc nghim ca Ekman i vi ton b ct nc t mt n su c p sut p
10+8k = 4886/(1+0,000183p)- (227 + 28,33 T - 0,551T2 +0,004 T3) +
+(105,5 + 9,5T - 0,158T2)p 10-3- 1,5 10-6 Tp2 -
-[(0 - 28)/10][147,3 - 2,72 T + 0,04 T2 - (32,4 - 0,87 T - 0,02 T2)p 10-3]
+ [(0 - 28)/10] 2 [4,5 -0,1 T - (1,8 - 0,06 T)p 10-3] (1.48)
trong : T (C) - nhit , p (bar) - p sut, 0 - t trng quy c (0 = -0,069 + 1,4708
Cl -1,57 10-3 Cl2 +3,98 10-5 Cl3), S - mui (S = 1,806 Cl), Cl C-lo.
Trong iu kin nc bin gi tr h s gin n v nhit a ~ 1,5 10-4 (C)-1, gradien
dT/dz vo khong 10-4 C.m-1.
tnh bin thin nhit theo p sut, t phng trnh (1.48) ta c
dT a v0
= dp
T cp
Tch phn hai v theo p ta thu c
p2
av
ln T 2
= c
0
dp
T 1 p1
p

v t
p2
av
T =T c
0
2 1
exp dp
p1
p

Phng trnh trng thi ca nc bin

Phng trnh trng thi

Nc bin cng nh cc cht lng thng thng u l cht lng nn c, ngha l mt

ca n c th bin i. Trong thc tin hi dng hc phng trnh trng thi l mi tng
quan gia th tch ring hoc mt v cc c trng nhit ng khc ca nc bin.
Nhng c trng nhit ng ch yu l nhng yu t hay c quan trc nht nh
nhit T, mui S v p sut p. C th vit phng trnh trng thi ph thuc vo entropi
. Dng tng qut ca phng trnh trng thi c th vit nh sau

20
 f (,S,T,p) = 0, (1.49)

f (,S,p,) = 0, (1..50)
hay
f(, S, T) =0 (1.51)
Trong s phng trnh dng (1.49) v (1.50) c gi l phng trnh trng thi
nhit, cn phng trnh (1.51) gi l phng trnh trng thi calo.
Trong thc t hi dng hc ngi ta hay s dng phng trnh (1.49) vit trong dng
= (T, S, p)
hoc
v = v(T, S, p) ,
trong v l th tch ring: v =1/.
Tin hnh ly vi phn ton phn i vi th tch ring, ta c
v v v
dv = dT + dS + dp (1.52)
T S,p S
T , p p S ,T
Trong cc phn trn chng ta a ra cc h s gin n v nhit a, h s nn ng
nhit k
1 v 1 v
a= , k=
v0 T S , p v0 p T ,S
Ngoi ra h s trong s hng th hai c xem l h s nn do mui
1 v
=
v0 S T , p
Trn c s phng trnh (1.52) c th vit qua dng
dv
= adT dS kdp (1.53)
v 0

Cc h s a, v k khng phi l hng s m vn ph thuc vo nhit , mui v p

sut, chng cng c mi quan h vi nhau thng qua cc h s nhit p v nhit mui
a =S0 + kp0 (1.54)
trong
1 p
= ,
T v,S
0

1 S
=
S 0 T p
Do s phc tp ca cc mi lin h m i vi nc bin lun tn ti cc bin i
phi tuyn ca cc c trng vt l, nhit ng hc, nh th tch ring, vn tc truyn m, v.v...

21
vo nhit v mui.
nh gi chnh xc vai tr ca cc thnh phn v sai s c th xy ra trong khi lm
n gin ho phng trnh trng thi, chng ta cn nghin cu cc mi quan h chung ca
chng.
Trong cng trnh ca mnh O. Mamaev tin hnh phn tch th tch ring vo chui
Taylor theo cc bin T, S, p ti im c to S = 35 %o, T = 0C, p = 0 (cho rng p sut
trn mt bin bng 0 tng ng p sut kh quyn, nh hn nhiu so vi p sut trong
nc). Dng cui cng ca chui c dng 1.55.
Biu thc trong du ngoc vung cho ta phn hiu chnh i vi s hng u, c trng
cho th tch ring ca nc i dng chun v(35, 0, 0) = 0,97264.
Nu nh chng ta xem xt s bin i ca th tch ring ch ph thuc vo mt tham s
v cho rng cc tham s khc c gi nguyn khng i, ta c th vit cng thc tnh gn s
bin i ca mt hoc th tch ring s dng php phn tch cc hm vo chui i vi
tng bin ring r trong dng 1.56. Trong cc cng thc ny cc gi tr quy chiu ca
mui, p sut v nhit c chn tng ng 35%o, 0C v 0 mb.
v v v
v(S , T , p ) = v(35,0,0 ) + dS + dT + dp +
S T p 35, 0, 0

1 v 2v
+ 2 dS + 2 dT + 2 dp + 2 d SdT +
2 2 2
2 v 2 v 2

2 S T p ST


2
v
2
v 1 v
3

+ dSdp +
dpdT + 3dS +
3

Sp pT 35, 0 , 0 6 S

+ dT + dp + 3 dS dT + dS
3 3 3 3
v v 3
dp +
3 2 2

T p S T S p
3 3 2 2

+ dS dS + dp dS + dT dp +
3 3 3
2 2 2

T S p S T p
2 2 2

+ dp dT + 2 dSdTdp )]
3 3
2

p T STp (1.55)
2

22
 v S = v( S ,0,0) v(35,0,0) =

dS + 2 dS + ....;
v
2
1
=
2

S 2 S

vT = v(35, T ,0) v(35,0,0) =

v 1
2

+ ....;
(1.56)
= dT +
2
2 dT
T 2 T

v p = v(35,0, p) v(35,0,0) =

v 1
2
2

2 dp
= dp + + ....;
p 2 p

Nh phn tch, cc biu thc thu c trong (1.56) c th xem nh cc hm ca mt
tham s c cho khng i, v vy nng cao chnh xc c th biu th tham s ny
vo chui theo bin mi, trong c th cho ng thi 1 hoc 2 bin khng i. iu ny c
th thy r trong cc cng thc 1.57 i vi cc cp bin nhit-mui, mui-p v nhit- p.

v ST
= [v( S , T ,0) v(35, T ,0)]

[v( S ,0,0) v(35,0,0)];
vSp = [v ( S ,0, p ) v (35, 0, p ) ]

(1.57)
[v( S ,0,0) v(35,0,0)];
vTp = [v(35, T , p) v(35,0, p)]
[v( S ,0,0) v(35,0,0)];

Bng cch tng t chng ta c th thu c cc hiu s bc cao nh

v STp
= {[v( S , T , P ) v(35, T , p)] [v( S , T ,0) v(35, T ,0)]}
(1.58)
{[v( S ,0, p) v(35,0, p)] [v( S ,0,0) v(35,0,0)]}
Sau khi thay cc h s va dn vo cng thc (1.55), Mamaev i n cng thc tnh
th tch ring ca nc bin thng qua th tch ring ca nc bin chun v cc phn hiu
chnh
v(S ,T , p) = v(35,0,0) + v + v + v + v S T p ST
+
(1.59)
+ v + v + v
Sp Tp STp

Cng thc ny cng c Bierkness v Sandstrem a ra v s dng trc y.

Hon ton tng t ta c th vit cng thc tnh mt nc bin theo nhit ,
mui v p sut trong dng

23
 (S ,T , p) = (35,0,0) + + + + S T p ST
+
(1.60)
+ + +
Sp Tp STp

Bit rng = 1/v chng ta c th thu c tng quan gia v v, bng cch ly o
hm:
v
= 2
(1.61)
v
xc nh cc hiu chnh trong cc cng thc (1.59) v (1.60) chng ta cn xc nh
c cc o hm ring. Do hin nay chng ta vn cha tm ra c dng gii tch ca
phng trnh trng thi v vy cc o hm ny thng c ly t cc cng thc thc
nghim ca Knudsen v c a vo trong cc bng hi dng hc.
i vi nc mt i dng cng thc ph bin hin nay l
( S , T ,0) =
{ [ + + (
(0,4,0) 1 + 1 2 0 3
2
0
)] }
+ 0,1324 0 .103
(1.62)

trong cc h s i ch l cc hm ca nhit
(T 3,98)2T + 283
1
= 0,1324( 2 0,1324 3)
503,570 T + 67,26
;

2
= 1 (4,7867 0,098185T + 0,0010843T 2 )T .103 ;

3
= (18,030 0,8164T + 0,01667T 2 )T 106
H s 0 trong hi dng hc c gi l trng lng ring gi nh, ph thuc vo
mui nc bin. Do tnh n nh ca thnh phn cc ion chnh trong nc bin m mui
thng c tnh theo mt thnh phn c bn nh C-lo bng cng thc Knudsen
S = (0,030 + 1,8050Cl )% o (1.63)
hoc cng thc UNESCO
S = 1,80655 Cl %o, (1.64)
Cng thc tnh trng lng ring gi nh s l
0
= 0,069 + 1,4708Cl 1,57.10 3 Cl 2 + 3,98.10 5 Cl 3 (1.65)
Do s bin i thnh phn mui i vi cc vng ni hi nn cc h s tng quan c
th thay i.
S bin i ca mt v th tch ring ca nc bin theo su, c tnh theo cng
thc trong nh hng ca nn di tc ng ca p sut k (cng thc (1.48)) c k
n
[
v( S , T , p ) = v( S , T ,0) 1 k p ] (1.66)

24
 Nhng cng thc thc nghim nu trn cho thy tnh phc tp ca mi ph thuc ca
th tch ring hoc mt vo cc c trng nhit ng hc ca nc bin. V vy trong
nhng trng hp khng i hi chnh xc cao c th s dng cc cng thc trong mt
s h s c th b qua. Sau y l cng thc c s dng ph bin do Lineikin xut
(T,S,p) = 1+ 10-5(6,89T-9,18T2-0,39ST+82S+5.10-3p); (1.67)
Trong nhiu trng hp cn c th s dng cc cng thc n gin hn nh cng thc
Robinson - Stomel
= 0 (1 - T)
hay cng thc Lineikin - Stomel
= (1 - T + S)
Hin nay phc v cc tnh ton chnh xc, UNESCO a ra cng thc chun i
vi mt nc bin trong dng
( S , T ,0)
( S , T , p) =
( S , T ,0)
1
k (S , T , p)
trong (S,T,0) v k(S,T,p) l cc a thc c bc cao nht l 5 vi cc h s khng
i.
Hin tng c c trong khi xo trn: h qu phi tuyn ca phng trnh trng thi
Nh trnh by trn y, do tnh cht phi tuyn ca phng trnh trng thi nn mt
, th tch ring v cc c trng nhit ng hc ca nc bin u khng c tnh cng
c, ngha l mt tnh theo nhit v mui (v p sut) trung bnh cng ca hai khi
nc xo trn khc vi mt trung bnh
[(T1+T2)/2, (S1+S2)/2)] trung bnh .
V d hai khi lng nc nh nhau c nhit T1= 30C, T2 =-1,5C v mui
tng ng S1 = 35,36 %o, S2 = 27,38 %o c cng mt 1 = 2 =1,02205. Khi xo trn mt
trung bnh s khng thay i. Nhng v khi lng nh nhau nn nhit v mui hn
hp s bng trung bnh cng:
T =14,28 v S = 31,18 %o, mt tnh theo nhit v mui ny s l 1,0238.
Nh vy khi xo trn mt tng ln 0,00136 hay T ~1,36.
Hin tng ny c gi l c c trong khi xo trn, ng mt vai tr ng k trong
pht trin xo trn v i lu ti cc khu vc gp nhau ca cc khi nc.

25
 Chng 2
N NH CA NC BIN

2.1.KHI NIM V NHIT , MT TH V V CC LOI GRADIEN

MT . N NH THNG NG V NNG LNG BT N NH
CA NC BIN

2.1.1. Nhit th v
Nhit th v l nhit ca h c th thu c trong khi chuyn p sut thc t p
sang p sut kh quyn pa bng on nhit.

( )
p

( , S ) = T , p , S = T ( , p, S ) G(, p, S )dp (2.1)

a
pa
Cc tnh ton cho thy rng bin i t p sut p sang p sut kh quyn tng ng
chuyn t su z (ni c p sut p) ln su 0, v vy nu bit c chnh lch nhit c
th tnh c :
z
= T ( z) T 0
Bng cch s dng cng thc tch phn nhit theo p sut 1.47 v nh ngha nu
trn ta c th vit
pa
av
= T exp c
0
dp
p p

Bng 2.1. Bin i nhit on nhit khi su bin i

Khong cch t 0 1 2 4 8
y (km)
T(C) 0 0,06 0,141 0,34 0,98
2 7 5
Trong bng 2.1 a ra mc bin thin on nhit ca nhit nc bin khi su
bin i.
Nh vy nu hai loi nc hai su khc nhau c cng nhit th v th nhit
thc t s khc nhau, ngc li khi chng c cng nhit th nhit th v phi khc nhau.
Nhit ca nc bin o c ti ch c gi l nhit in situ, nhit ny s l

26
tng ca nhit th v v bin i nhit do su (p sut)
T = + T
V d: Nu nhit in situ ti y H = 8 km l 4C, loi nc ny s c nhit
1,653C ti 4 km v 1,015 C ti su 2 km.

2.1.2. Mt th v
Mt ng vi nhit th v c gi l mt th v.
p

pot
= ( , p a
, S ) = ( , p, S ) p dp = ( , p a
, S)
pa ,S

Xt bin thin ca mt theo su, ta c

d = dS + dT + dp
S T p
Bit rng T = + T, ta c

d dS d ( + T )
= + + (2.2)
dp S dp T dp p
Trong iu kin i dng l tng, nhit v mui khng i theo su
dT dS
= =0
dp dp
v
d
=
dp T = const
p
S = const

l gradien mt p lc in situ.
Xt bin thin ca th tch ring, th tch i vi mt bng 1, ta c th vit
v S,T,p =v S,T,0 (1 - p)
vi l h s nn trung tnh. xem xt ngha ca h s ny cng nh cc h s nn
khc, chng ta tin hnh ly o hm ring hai v theo p sut p:
v S ,T , p
= v S ,T ,0 ( + p )
p p
So snh vi nh ngha h s nn tng qut c vit dong dng sau
1 v S ,T , p
k =
p
v S ,T , p
p

27
 th

+p
p
k p = 1 p
Nh vy khi p sut bng 0 (p = 0) th kp = . Nh vy
v S ,T ,0
= v S ,T ,0 ,
S ,T , 0
= (2.3)
p p v S ,T , 0

Bn cnh h s nn tng qut kp, trong chng 1 chng ta a ra h s nn ng

nhit
1
k =k=
T
p T , S
v nn on nhit
1
k = p
,S

Vi nh ngha vn tc lan truyn sng m ta c

p 2 1
c = c =
, S k
i vi i dng thc t mt l hm ca su v p sut theo cng thc (2.2). i
vi i dng chun, do khng c s bin i ca mui v nhit th v theo p sut nn
dS d
= 0, =0
dp dp
ta c
dT
= + = + G (2.4)
p
A p T dp A T
p
trong G l gradien nhit on nhit.
Gradien nhit ton phn c th hin nh sau
dT d
= + G = G S ,T , p
dp dp
Biu thc (2.4) cho ta gradien mt on nhit. tnh ton i lng ny, ngi ta
thng tnh qua gradien i vi p sut p =0 v xem i lng ny l p sut kh quyn trn
mt bin (iu ny khng gy ra sai s ln nu so vi gi tr p rt ln cc tng su).

=
p A S ,T , p p A S ,T , 0 p A
Mt cch tng qut c th vit nh sau

28
 G S,T,p = G S,T,0 + G T,p + G S,p .... (2.5)
Trong trng hp mt khng i d = 0, ta c


dS T
0= dS + dT =
S T dT

S
y l biu thc o hm nhit theo mui c xc nh bng t s gia gin
n v nhit v nn do mui. Thng thng t s ny c thay bng ctg, l gc hnh
ca tip tuyn ca ng ng mt trong h to T,S. Trong ton TS vi trc ngang
l nhit T v trc tung l mui S, cc ng cong ng mt cho php ta xc nh mt
khi bit nhit v mui. Phn tch ton ny cho thy ctg l mt hm ca nhit
v mui, khi nhit v mui thp th gc khng i, hay c mi lin h tuyn tnh.

2.2. IU KIN N DNH THNG NG CA NC BIN

Nc bin v i dng nhn chung c phn b tng i n nh theo phng thng
ng, ngha l nc c mt thp hn c nm trn lp c mt cao. Tuy vy, trong
thc t do cc tc ng khc nhau, thng xy ra hin tng nc c mt thp hn li nm
di. Tuy nhin do quy lut vt l th hin qua nh lut v ni Ashimed s xy ra hin
tng i ln ca loi nc nh v ng thi nc nng hn s i xung.
Cc chuyn ng thng ng do phn tng mt ng mt vai tr ht sc quan trng
trong cc qu trnh hi dng hc.
Ch tiu xc nh mc n nh v nhn t quyt nh cho cng chuyn ng
thng ng chnh l tng quan gia mt nc chuyn dch theo su v mt nc
bao quanh. Mt ca nc dch chuyn s bin i theo quy lut on nhit
d
v
(z + z ) = ( z ) + z
v v dz
a
cn mt ca mi trng xung quanh li bin i khc
d

(z + z ) = ( z) +
dz
z


Nu nh ti v tr ban u mt chng nh nhau th do kt qa bin i khc nhau s
lm xut hin lc Aschimed, to ra gia tc

g d v

d
g a
=
dz dz
z (2.6)
a

29
 Trong iu kin khi gradien mt bng gradien nhit on nhit th lc Aschmed
s bng 0 v phn tng mt c xem l phim nh. Nu gradien on nhit ln hn
gradien mi trng th khi z > 0 mt nc dch chuyn s ln hn mi trng s chm
xung, cn khi z < 0 mt s nh hn mt xung quanh v tip tc i ln, ta c th ni
nc phn tng khng n nh. Khi gradien on nhit nh hn gradien mi trng th nc
dich chuyn s c xu th quay v v tr ban u v khi z > 0, mt nh hn mt mi
trng bt buc nc i ln, cn khi z < 0 th mt li ln hn mt mi trng lm
nc chm tr li. Ta ni trng hp ny c s phn tng n nh.
T min 114,6 42,2 15,5 5,7

1 N
ln
2 N0

Hnh 2.1. Bin i ca n nh thng ng theo su

Khi c phn tng n nh, th tch nc b a khi v tr ban u c th vt qua v tr
khi quay tr li do qun tnh v t lm xut hin cc dao dng qun tnh. xc nh
tn s dao ng c th s dng cng thc (2.6) chia cho mt n v khong cch v ly

30
du ngc li.

g d d v

2
N =
dz dz
(2.7)
a
Tn s ny c gi l tn s Brunt - Vaisialia.
Trn hnh 2.1 cho ta kt qu tnh ton phn b ca tn s ny theo su c trung cho
cc i dng. Theo phn b th n nh tng ln t mt n su nm nhit
(thermocline) ma ni n t cc i, sau n nh gim dn v trong lp t 0,5 km n
5 km, tn s N gim tuyn tnh theo su.
Trong thc t nhiu khi do vic s dng mt gp kh khn v cn tnh ton, ngi ta
s dng trc tip cc yu t nh nhit T, mui S v p sut. T kt qu dn ra ti cc
phn trn chng ta c
d dp
v dT
dz = T +
dz a p dz
(2.8)
a
Trong khi gradien mt ca mi trng c th vit trong dng.
d dT dS dp
= + + (2.9)
dz T dz S dz p dz
Thay cc biu thc (2.8), (2.9) vo phng trnh (2.7) ta c
2 g dT dT dS
N = +
T dz dz a S dz
(2.10)

y l ch tiu Hesselberg - Sverdrup c s dng rng ri trong thc tin hi dng

hc.
Trong cng thc ny vai tr ca gradien nhit v mui c tch ri trong
thnh phn lin quan ti mui thng c mt bc ln hn thnh phn nhit . Hai thnh
phn ny cng c gi tr ngc du nhau: s tng ca mui theo su lm tng n
nh, cn nhit tng theo su li lm gim n nh ca nc bin.

2.3. NNG LNG BT N NH CA NC BIN

Ch tiu n nh N mang tnh c trng cc b cho tng su, v vy nhiu khi gy bt
tin cho vic nh gi cng xo trn ph thuc vo phn b mt trong ton b cc lp
nc. Mt trong nhng ch tiu phc v mc ch ny l nng lng bt n nh ca nc
bin. Nng lng bt n nh c xc nh nh cng m lc Aschimed c th thc hin
trong qua trnh dch chuyn theo phng thng ng ca mt n v khi lng nc.
Di s tc ng ca lc ni, cc chuyn ng ca nc trong iu kin phn tng bt
n nh s nhn thm gia tc m khng cn mt nng lng. Trong trng hp nng lng

31
bt n nh c gi tr dng. Nu nc bin phn tng n nh th lc ni thng xuyn c
hng ngc li vi hng chuyn ng thng ng ca nc. bo ton chuyn ng cn
phi mt mt cng chng li lc . Trong iu kin ny th nng lng bt n nh c gi
tr m.
Trong iu kin phn tng phim nh, nng lng bt n nh bng 0.
i vi chuyn ng thng ng khng ma st, ta c th thu c biu thc nng lng
bt n nh t cng thc (2.6) bng cch nhn vi khi lng M cha trong th tch nc
chn v qung ng dz. Sau khi n gin ho ta c

d E ko = Mg (1 )dz (2.11)
v

v > , th phn tng bt n nh v s c hin tng nc chm xung su v Eko > 0.

Ly tch phn biu thc trn theo su t z1 n z2 (hnh 2.2) ta tm c biu thc
nng lng bt n nh trong lp nc

Hnh 2.2. S tch cc lp c nng lng bt n nh

32
 z 2
1 dz
E ko = Mg (2.12)
z 1 v

T biu thc ny d nhn thy rng khi > v phn tng trong i dng s n nh v
Eko < 0. Nu Nng lng bt n nh c th hin bng din tch c nh du trn hnh
2.2.
Trn c s s liu v nng lng bt n nh ta c th xc nh c vn tc cc i m
th tch nc dch chuyn c theo su khi khng c ma st.
Thc vy
2

wdt = Md ( w )
dw dw
d E ko = M dz = M (2.13)
dt dt 2
t
2 E ko
w= + w0 (2.14)
M
trong w0 l vn tc thng ng bt u ti im xut pht.
Nh vy vn tc dch chuyn thng ng ca mt th tch c bn t l vi cn ca 2 ln
nng lng bt n nh chia cho khi lng ca th tch nc .

33
 Chng 3
H CC PHNG TRNH C BN THU NHIT NG HC

3.1. QUY M CC QU TRNH THU NHIT NG HC BIN

Cc bi ton hi dng hc lun lin quan ti mi trng nc cha trong cc b t
nhin vi dng b, y, cc ca vi kch thc v v tr a l c th. V vy vic s dng
phng php a thu ng lc l cn thit. Cc c trng c bn ca mi trng bin c s
bin ng lin tc do tng hp cc quy m thi gian v khng gian khc nhau: t quy m nh
(khong mt vi giy n hng gi) n quy m trung bnh (ngy, tun) v quy m ln.
Trn hnh 3.1 a ra th kt qu phn tch ph nng lng hai chiu (T v L) c
trng cho cc qu trnh bin v kh quyn.

Hnh 3.1. Phn b hai chiu ph nng lng cc qu trnh i dng- kh quyn

Trong bng 3.1 a ra bc tranh bin ng ca cc qu trnh a - thu ng lc bin

vi ton b cc gii ph thng gp (Nihoul, 1989) , th hin thng qua cc tn s = 1/T(s-
1
) v quy m thi gian T tng ng. Cc nh ph tng ng cc tn sut dao ng t do
(t.s.ring) ca h : sng ni, dao ng qun tnh, sng Rossby, El-Nino... hoc dao ng do
ngoi lc : bin ng ngy, nm ca bc x; triu , bo , bin ng kh hu, v.v..

34
 Bng 3.1. S tng qut bin ng a-thu ng lc bin

Quy Kh hu V m Trung bnh Va Nh Vi m

m Climatisca Macroscale Mesoscale Mesialscal Small- Microsca
le e scale le
f (s-1) 10-9 10-8 10-7 10-5 10- 10-3 10-2
10-6 4
10-1
T Nhiu nm Nm, Tun, Gi Pht 1 < 1 giy
Thng Ngy giy

Sng Daong Sng Sng Sng m

Rossby qun tnh ni mt
Hin Bo/triu
Bin ng Bin ng Sng Xo trn Tn mt
tng ma thi tit Langmuir gi nng lng
Bin i Lun phin xo Cu trc nh
v phn tng do trn v phn thng ng 3D Khuch
i lu tn
qu tng trong lp trong lp
phn t
nc trn cng xo trn
Hon lu chung i dng
trnh Hon lu su Xoy synop
Trao i qua
thm lc a
Di front
- Thi tit bin -
Trong cc qu trnh nhit thu ng lc c s c ba tn s c trng ch yu l:
- tn s Brunt-Vaisailia N ph thuc vo phn tng mt , gi tr cc i ca N vo
khong 10-2 s-1.
tn s Coriolis : = 2 v c bc i lng trung bnh vo khong 10-4 s-1
tn s Kibel j lin quan n cong ca mt cu qu t j ~ r vi = grad v r =
(NH/f) - bn knh bin dng Rossby tng ng vi su c trng H; j c bc i lng vo
khong 10-6s-1. Cc thnh phn chuyn ng vi quy m thi gian trong khong j-1(mt vi
tun) do tc ng ca cong mt t gy nn.
Vi cc phng php nghin cu ca cc khoa hc c bn nh ton hc, vt l, c hc,
chng ta thu c cc kin thc tng i vng chc v cc qu trnh quy m nh v vi
m (ri), cho php tnh ton c cc c trng ca cc hin tng nh sng gi, sng m,
xo trn ri,v.v... Nhng kt qu ny to tin cho vic nghin cu cc qu trnh quy m
va v ln trong bin.
Bn cnh cc qu trnh quy m ln c trng cho ch (kh hu), cc qu trnh quy
m va (triu, bo, l, gi t-bin,v.v...) c mt ngha c bit quan trng i vi s n
nh v pht trin ca ton h thng.

35
 i vi cc c trng thu ng lc bin, cc bin ng ngy m v ma c mt
ngha ht sc quan trng v cc qu trnh ng lc hc, sinh hc, sinh thi v cc hin tng
kh quyn lin quan u c nng lng ln trong di ph ny. Nhng hin tng hi dng
quy m ny c gio s Nihoul gi l 'thi tit bin v xut kin nn tp trung
nghin cu chng.

Nhng kt qu nghin cu bng thc nghim cng nh m hnh ha h thng bin, bao
gm di ven b, cho thy rng cc qu trnh thy nhit ng lc hc ng mt vai tr c
tnh quyt nh i vi s hnh thnh v bin i ca mi trng, sinh thi nc, t v khng
kh.
Theo cc kt qu nghin cu, cc quy m thi gian v khng gian i vi h sinh thi
cng c bc i lng t 104 s n 108 s. i vi phytoplankton quy m thi gian t 1 ngy
n 6-7 thng, cn i vi zooplankton th ko di gp i. i vi cc yu t mi trng
khc nh cc cht nhim, c, cc cht dinh dng, th quy m thi gian s ph thuc
thm vo chu k phn hu hoc suy gim, song cc yu t nhit ng lc hc v sinh thi
cng gi mt vai tr quyt nh. Vic tnh ton v d bo cc c trng thy nhit ng lc
hc s l c s cho d bo v kim sot mi trng.
Cc lc tc ng ln mt bin c chu k ngy m hoc tun l (quy m thi gian ca
bin ng trng gi) v bin ng ma ca ng lng ng thi cc thng lng nhit -
cht c cc tn s c trng tng ng 10-4s-1, 10-5s-1 v 10-8s-1. Tn s 10-4s-1 cn c lin
quan ti sng triu bn nht M2, cn tn s 10-8s-1 c th kt ni vi bin ng nhiu nm
trn mt khu vc ln ca i dng v kh quyn, v d: dao ng ca h thng hon lu
Gnstrim hay dao ng Nam El-Nino. T bng 3.1 cho thy cc vn lin quan ti mi
trng bin tng ng quy m thi gian t mt vi gi n mt vi nm , hay tn s 10-4s-1
n 10-8s-1 . Gii hn ny bao gm cc qu trnh quy m trung bnh nh hin tng nc dng
do bo gy tc ng mnh ln hin tng xi l b v y bin; bin ng hm lng cc
cht dinh dng, nhim cng nh trao i qua sn lc a. Trong gii hn trn cn c cc
qu trnh quy m ln lin quan ti hon lu chung v cc cu trc synop nh front, nc tri,
xoy..., nhng qu trnh ny c ngha quyt nh i vi bin i di hn ca cc hp cht
hu c v nhim.
Tng ng cc quy m thi gian, chuyn ng ri trong bin cng c cc quy m
khng gian hay kch thc ri tng ng:
kch thc v m khong 1000 km, tn mt nng lng ri i vi cc qu trnh quy
m ny vo khong 10-5 cm2/s3 .
kch thc trung bnh khong 10 km, tn mt nng lng ri tng ng 10-3 cm2/s3 .
kch thc vi m ~ 1 km, tn mt nng lng ri vo khong 10-1 cm2/s3 .
Ngun nng lng ch yu ca chuyn ng ri c ly t chuyn ng quy m ln,

36
t cc ri v m n ri vi m v cui cng tn mt thnh nhit do ma st.

3.2.NHNG KHI NIM C BN V CHUYN NG RI

3.2.1. V hai dng chuyn ng ca cht lng

Di tc ng ca ngoi lc, cht lng lun nm trong trng thi chuyn ng. Cng
vi s hin din ca chuyn ng kt hp vi cc tc ng ca mi trng bn ngoi, cc lc
th cp xut hin lm thay i cc c tnh ca chuyn ng ban u (s cp). Ph thuc vo
mc tc ng ca cc lc m cht lng chuyn ng theo cc dng khc nhau. Trong thc
t tn ti hai dng chuyn ng c bn ca cht lng: chuyn ng theo lp (lamina) v
chuyn ng ri (turbulent). Trong chuyn ng theo lp, cc phn t cht lng ti mi
im u c hng chuyn ng nh nhau. Cn trong chuyn ng ri, ngoi chuyn ng
theo hng chnh cn c nhng dng cht lng theo hng vung gc.
Ti cc lp bin, chuyn ng cht lng chuyn t ch theo lp sang ri, qu trnh
ny ph thuc ch yu vo tng quan gia lc qun tnh v lc ma st, hay s Reinold:
Re = VL/,
trong V kch thc vn tc cht lng, L - kch thc di, - h s nht ng
hc: = /, vi - h s nht ng lc, h s ny c xc nh theo nh ngha ng sut
= u/y. Gi tr ti hn ca s Reinold m t chuyn ng theo lp chuyn sang chuyn
ng ri i vi cc mng thu lc Reth = 1100.
Trong tt c cc hin tng c hc cht lng th hin tng ri l ph bin nht v n
cng ph bin nht i vi cc hin tng kh tng v hi dng, v trong iu kin thc t
bin v kh quyn s Reinold lun vt gi tr ti hn.
Cc hin tng truyn nhit, trao i khi lng (khuych tn) trong mi trng bin
cng xy ra theo quy lut ca qu trnh trao i ri. Ngoi ra gia cc hin tng nu trn v
chuyn ng ca mi trng lun c s tng tc mnh m, v vy mun nghin cu quy lut
phn b v bin ng ca cc c trng thu nhit ng lc th nht thit phi tnh n cc
mi lin h mt thit nu trn.

3.2.2. Cc i lng trung bnh v nhiu ng ri.

Khi tin hnh quan trc t m cc c trng trong dng ri, ngi ta nhn thy rng tc
chuyn ng (vn tc), p sut, nhit .v.v..., ti mt im c nh, lun bin i khng
tun theo mt th t no c. Nhng bin i c gi l nhiu ng thng ging l mt
c trng rt quan trng ca chuyn ng ri. Trong chuyn ng ri, nhng khi lng cht
lng chuyn dch theo cc hng dc v ngang hng chuyn ng trung bnh khng ch bao
gm cc phn t ring bit nh trong thuyt ng hc cht kh m l nhng lng xoy kh
ln. Cc chuyn ng ny gy nn nhiu ng ca cc c trng dng cht lng. V gi tr
tuyt i, lng nhiu ng thng ging thng nh so vi c trng chnh, nhng li c mt

37
 ngha quan trng trong s pht trin chung. Nhiu ng thng ging c th xem nh l kt
qu ca qu trnh hnh thnh cc cun xoy t do trn dng trung bnh. Trong qu trnh
chuyn ng, cc cun xoy v thng ging t hnh thnh v mt i, gi tr ca chng c
trng cho quy m (kch thc) ca cun xoy. Quy m ny ph thuc ch yu vo iu kin
bn ngoi v tnh cht vt l ca cht lng.
tin cho vic tnh ton v nghin cu chuyn ng ri bng cc phng php khc
nhau, ngi ta phn tch chuyn ng cht lng ra hai thnh phn trung bnh v nhiu ng:
u = u + u' (3.1)
trong u c k hiu chung cho cc c trng nh vn tc, p sut, mt , nhit
v.v...
Cc i lng trung bnh l gi tr ca cc c trng tng ng c ly trung bnh theo
thi gian ti mt im c nh theo cng thc sau:

1t 0
+T

= dt (3.2)
T t 0

trong T l chu k ly trung bnh .

Trong qu trnh ly trung bnh cn tun th cc yu cu c bn sau y:
T cn ln so vi chu k ca cc qu trnh ring bit.
T phi nh so vi thi gian m trong cc i lng trung bnh chu s bin i.
Trong trng hp, khi chuyn ng khng nhng bin i theo thi gian m c theo
khng gian, th gi tr trung bnh xc nh theo khng gian nh sau i vi trng hp b mt
:

1
= dxdy (3.3)

Da vo chu k ly trung bnh m bn thn i lng trung bnh vn c th bin ng

theo thi gian :
=

Tuy vy vn c th chn chu k T sao cho gi tr trung bnh khng bin i:
=
=
Php ly trung bnh theo cng thc (3.2), (3.3) c mt s tnh cht c bn sau y:

38
 ' = 0, = , = i i

= , = (3.4)
x x t t
= +' '
1 2 1 2 1 2

ngha vt l ca ca cc i lng nhiu ng i vi chuyn ng ri th hin trc

tip qua vic tng mast (tr khng) hay nht do s xut hin ng sut ph trong phng
trnh chuyn ng (s c trnh by phn sau).
nghin cu quy lut pht trin ca chuyn ng ri cn phi tnh n s phc tp
ca cc nhiu ng ri, hin ti cha c mt phng php hon chnh no tnh ton cc c
trng . Trong nghin cu chuyn ng ri hin c hai hng l thuyt ch yu, l :
hng nghin cu bn thc nghim da trn c s gii thch, tm kim cc mi tng quan
ca cc c trng ri vi cc i lng trung bnh v hng l thuyt thng k nghin cu cc
quy lut phn b nhng c trng thng ging.
Hai hng nghin cu ni trn vn cha gii quyt ht c nhng bi ton t ra khi
xem xt chuyn ng ri trong cht lng ni chung cng nh trong cc vn lin quan ti
kh quyn v i dng.

3.2.3. Tenx ng sut ri

nghin cu tng quan gia dng trung bnh v ng sut b sung xut hin trong
chuyn ng ri, chng ta ln lt xt cc thnh phn trn quan im l thuyt ng lc.
Trc ht, xt cc thnh phn ng lng i qua mt phng tit din dF vung gc vi
hng x vi vn tc u:
dJx = MV = (dF u dt) u =dFu2dt
tng t theo hng y vi vn tc v:
dJy = dFuvdt
v theo hng z vi vn tc w:
dJz= dFuwdt.
Gi tr trung bnh ca chng trong khong thi gian T s l:
2
d J x
= dF u , d J y
= dF uv, d J z
= dF uw

Trn c s cc tnh cht ca php ly trung bnh nu trn, i vi cc thnh phn vn

tc chng ta c:

39
 = dF u + u
2 '2
d J x

= dF u v + u v ,
' '
d J y

d J z = dF u w + u w
' '

Nu chia cc ng lng cho din tch dF s thu c ng lc. ng lc lin quan ti lc
tc ng ln b mt mi trng chuyn ng. Dng ng lng i qua trong mt n v thi
gian thng qua mt n v din tch lun t l vi lc m mi trng xung quanh tc ng ln
din tch theo hng ngc li vi hng thng lng. Nh vy trn mt phng dF vung
gc vi trc x b cc ng lc sau y tc ng :
theo hng x:

dF u + u
2 '2

theo hng y:

dF u v + u v ,
' '

theo hng z:

dF u w + u w
' '

trong thnh phn th nht theo hng x l ng sut php tuyn, cn hai thnh phn
sau l ng sut tip tuyn.
Nh vy trong chuyn ng ri, cc nhiu ng vn tc lm xut hin thm cc ng
sut b sung. i vi mt phng vung gc vi hng x cc thnh phn ng sut b sung s
l:

= u ,
' '2 ' ' ' ' ' '
= u v , = u w (3.5)
x
xy xz

Nhng thnh phn ng sut ny cng c th thu c t phng trnh Navier-Stokes,

bng cch p dng php ly trung bnh i vi hai v theo quy tc nu trn. Tp hp cc ng
sut tc ng ln c ba mt phng vung gc vi cc hng x,y,z to nn tenx ng sut ma
st ri:

x
'
'2
u w
' ' ' ' ' '
xy
xz u uv

' ' ' '
xy yz
'
= uv v
'2 ' '
(3.6)
y

w v

' '

xz
'
z ' ' ' '
w
'2
yz u w vw

40
 3.2.4. Cc h s trao i ri
Do s phc tp ca qu trnh ri, hin nay chng ta vn cha nm vng c ch chi tit
ca cc hin tng . i vi cc yu cu thc tin, vic xc nh cc quy lut phn b ca
nhng c trng trung bnh theo thi gian ca chuyn ng ri l rt cn thit. Tuy nhin mt
l thuyt ph hp cho vn ny cng cha c khm ph, v vy con ng ng tin cy
nht vn phi da vo cc kt qu thc nghim v bn thc nghim.
i vi dng ng lng vic s dng biu thc thc nghim ca Boussinesq c
ng o cc nh nghin cu chp nhn , theo dng ng sut t l vi h s trao i ri v
gradient vn tc trung bnh.
u
= u v =
' '
t
A y (3.7)

trong u - vn tc trung bnh ti cao y tnh t bin di, A - h s trao i ri.

Thng thng ngi ta s dng h s trao i ri ng hc K = A/ thay v h s ng lc
hc A. Khc vi h s nht phn t , khng i i vi tng cht lng, h s nht ri K
cn ph thuc vo vn tc trung bnh u . Mi ph thuc ny c th c thit lp thng qua
cc gi thit b sung khc.
Prandtl l ngi u tin thu c nhng kt qu ng k khi a ra gi thit v qung
ng (khong cch) xo trn. Xt dng cht lng chuyn ng trn mt phng vi gi thit
vn tc trung bnh khng bin i trn cc ng dng song song v hng chuyn ng
chnh song song vi trc x. Nh vy cc iu kin bin s l: u = u(y), v = 0 v w = 0.
Trong trng hp ny th tt c cc ng sut ch cn li ng sut tip tuyn:

' xy
( )
= t = u v =
' ' u
A y (3.8)

Theo Prandtl th dng ri xut hin nhng khi lng cht lng c vn tc ring,
chuyn ng trong mt phm vi no theo hng x v hng vung gc, vi iu kin
thnh phn ng sut theo hng x khng bin i. Cho rng mt khi cht lng nh vy xut
hin tng y1-1 c vn tc u(y1-1) chuyn dch c mt qung ng l theo hng
vung gc vi hng chuyn ng chnh . Gi qung ng l ny l khong cch xo trn
ri. Trn cc tng khc, vn tc ca khi cht lng ny s khc vi vn tc mi trng xung
quanh mt i lng t l vi khong cch l v mc phn lp ca dng trung bnh:

u1 = u (y ) u(y l ) l uy
1 1
1
Tng t i vi khi cht lng t tng y1 +1 khi n tng y1 cng c hiu vn tc u2=
u(y1-1)

41
 u2 = u (y + l ) u (y ) l uy
1 1
1
Xem u1 v u2 nh cc nhiu ng ri , gi tr trung bnh ca chng s l :

u
'
=
1
(
u1 + u 2 = l )
u
(3.9)
2 y 1
T biu thc 3.9 c th thy rng qung ng xo trn l l khong cch theo hng
vung gc vi dng chnh m cht lng c th i c sao cho hiu vn tc ca n v tr
xut pht v v tr mi bng gi tr tuyt i ca i lng nhiu ng trung bnh ca vn tc
u.
i vi nhiu ng vn tc ngang c th hnh dung nh sau: khi hai khi cht lng t
cc tng y1 - l v y1 + l ri vo tng y1 , chng s i li gn nhau hoc tch xa nhau vi mt
vn tc 2u. Nh vy trn tng y1 s xut hin chuyn ng theo phng ngang t y1 hoc ti
y1. i lng ny (v) s c ln tng t u:
u
= . u = .l
' '
v (3.10)
y 1
Cc nhiu ng vn tc v v u c du ngc nhau , v vy c th vit:
' ' = k ' '
u v uv (3.11)

vi k l h s tng quan dng (k > 0).

S dng cc cng thc (3.9) v (3.10) ta c:
2

' '

= . u 2

u v l y
(3.12)

Gp tch s -.l2 vo l2 ta c:
2
u 2 u u
l = l
2
= (3.13)
y y y
t

Biu thc cui cng ny cho ta mi lin quan trc tip gia ng sut tip tuyn v
gradient vn tc trung bnh.
So snh vi cng thc (3.6) biu thc i vi h s A c th bin i thnh:
u
A = l
2
(3.14)
y

Da vo cc cng thc ny , kt hp vi cc gi thit khc v qung ng xo trn d
dng tnh c cc c trng ri trong lp bin. Cc cng thc (3.13) v (3.14) c

42
Taylor a ra trn c s gi thit v bo tn th ri.
Karman ng dng l thuyt ng dng v th nguyn, theo th trng nhiu ng
vn tc ti mi im ch khc nhau v quy m v kch thc: c th chn kch thc di l
qung ng xo trn l, cn kch thc vn tc l vn tc ng lc u* :

' '
u *
= t

= uv
Vn tc ng lc u* l i lng c trng cho cng ca dng ri cng nh cng
trao i ng lng o nhiu ng vn tc gy nn.
Sau khi phn tch th nguyn, t phng trnh chuyn ng ta cng c th rt ra cng
thc (3.13)
Mt khc, bng cch tng t ta c:
du 2
,d
u
= f
' '
uv dy 2

d y
hay:
4
du

dy

= u v =

' ' 2
, = 0,4
2
d 2u
2
d y

So snh vi cng thc Bousinesq, ta c biu thc i vi h s ri:
3
du

dy

A
2
= 2
d 2u
2
d y

3.2.5. S phn b ca dng ri gn mt tng di v hn.
Dng tng qut ca phn b (profil) vn tc
Trn c s cc suy lun th nguyn th cc c trng thng k trung bnh ca dng trn
khong cch z t mt tng s ph thuc vo ng sut ma st 0 , khong cch z v cc tham
s ca cht lng nh h s nht v mt , trong tham s 0 v ch nm trong dng
0/ v khng ph thuc trc tip vo mt . Thng thng i lng ny c thay bng
vn tc n lc u* tnh theo ng sut ti lp bin st mt:

43

u *
=

0

T 3 tham s u* , v z c th thit lp mt biu thc khng th nguyn v vn tc

trung bnh khng th nguyn s l mt hm ca i lng khng th nguyn ny:
u (z )
= f u*
z
(3.15)

u *
Cng thc ny c p dng cho mt tng trong dng nhm ng lc, hay ni cch
khc g gh b mt h0 t l vi kch thc z* = ( /u*).
Cc dng phn b c th ca vn tc gn mt tng phng:
Ti khu vc st mt tng v trn b mt vn tc cng nh nhiu ng vn tc b trit
tiu:

u v = 0,
' '

nn:
0
=
du
,
dz
lp cht lng nm trong khu vc ny c gi l lp (phn lp) nht phn t, cc qu
trnh trao i phn t ln hn trao i ri.
Trong lp ny:
du
dz 0
= = const , (3.16)

Tch phn hai v biu thc ny theo cao t mt ln khong cch z ta c:

2

u (z ) = u* z , (3.17)

y l s hng u tin khi phn tch hm f trong cng thc tng qut (3.15) vo chui
Taylor theo z ti z = 0. Gii hn trn cng ca lp ny c th nh gi theo khong cch z
tho mn iu kin ng sut ri nh hn ng sut nht phn t. C th ly ch tiu: ng sut
ri bng 10% ng sut nht phn t, hay:
' ' du
u v = 0,1 dz
Cho rng khong cch ny () ph thuc vo cng ri hay vn tc ng lc v h
s nht phn t ta c:

= u =
*
*

vi l hng s.

44
 Vic chn gi tr ca hng s ny cn bo m cho phn b vn tc qua cao chuyn
tip ny khng b t bin. Thng thng =5 v


=5
u 8

Trng hp ti hn khc khi z >> z*, ta c th b qua thnh phn nht v ng sut ch
yu do chuyn ng ri to ra:
Comment [CB1]:

' '
0
= u v Comment [CB2]:

Nh vy, phn b vn tc trung bnh khng cn ph thuc vo m c xc nh bi

0 v .
Trong trng hp ny thng thng chng ta cha cp ti gi tr tuyt i ca vn
tc trung bnh m ch nghin cu s bin i tng i ca n gia cc tng: u(z1) - u(z2). Tr
s vn tc trung bnh cn ph thuc vo vn tc ti gii hn di ca lp ri pht trin u(1).
Kch thc ca lp ny cng c tnh ton tng t nh kch thc ca phn lp nht:

= u
1 1
*

trong hng s thc nghim 1 vo khong 30.

Nh vy bng phn tch th nguyn ta c th a ra biu thc v phn b vn tc cho
trng hp va nu:
khi z > 1:

= A u*
du
(3.18)
dz z
hay sau khi ly tch phn:
u ( z ) = A u* ln z + A 1
(3.19)
y l quy lut phn b vn tc trong lp bin st mt thng c gi l lp bin
logarit.
Nu biu din hng s A1 qua dng:
u
A = A u ln + B u*
8
1 *

vi B l hng s, cng thc (3.19) c th vit di dng sau:

u ( z ) = u* A ln u* + B = u* ln u* +
z z


Trong ngi ta s dng s Karman thay cho A: =1/A v thay cho B, gi ch
ca chng tng ng: A=2,5, B=5,5.
Tr li khi nim v h s nht phn t v h s nht ri K:
trong lp nht phn t, do khng tn ti chuyn ng ri nn khng c ng sut ri b

45
sung, h s nht ri K = 0 v h s nht phn t = const,
trong lp bin logarit chuyn ng ri ng vai tr quyt nh nn h s nht ri ln
hn nhiu ln h s nht phn t ( << K) v vy cc qu trnh nht phn t c th b qua. H
s nht ri K s ph thuc vo cao z v cng ri, h s ny c xc nh theo cng
thc sau:
K = u* z
Cc quy lut tng t c th rt ra i vi cc momen khc ca trng vn tc trn mt
tng phng.
Cc dng phn b c th ca vn tc gn mt tng g gh.
Trong trng hp g gh ca mt tng h0 khng nh hn so vi kch thc z* th
cc quy lut phn b vn tc ph thuc vo hai trng hp: khong cch z ln hay nh hn
g gh.
Khi khong cch nh hn g gh, th vn tc trung bnh s ph thuc vo hnh dng
v phn b ca cc g gh trn mt tng, nhn chung c s khc bit gia cc khu vc chn
v nh ca cc g gh.
Khi khong cch ln hn g gh , phn b vn tc s khng cn ph thuc vo nht
phn t cng nh tnh cht cc b ca cc g gh, cc dng ng sut lun hng xung mt
tng v cc cng thc (3.18-3.19) vn p dng c v gi tr A=1/ vn gi nguyn nh
trng hp mt tng trn, cn A1 s ph thuc vo vn tc lp st mt g gh.

3.3. CC PHNG TRNH CHUYN NG, DN NHIT V KHUYCH

TN RI BIN

3.3.1. Phng trnh chuyn ng

Sau khi trnh by cc khi nim c bn v chuyn ng ri, chng ta quay tr li h
cc phng trnh chuyn ng hay phng trnh bo ton ng lng, phng trnh dn nhit
v khuyc tn ri bin.
i vi i dng, do c s phn tng mt theo su v s bin i cc c trng
vt l ho hc ca nc theo hng ny ln hn nhiu so vi cc hng ngang, v vy h cc
phng trnh thu ng lc Navier- Stokes c th phn thnh cc phng trnh i vi vn
tc ngang v phng trnh tnh hc.

dtv + v
d r
+ pt r g = F (3.20)


r
+ g =0 (3.21)
z r

trong ch s r lin quan ti trng thi i dng chun: entropi v mui khng

46
i, cht lng khng chuyn ng; g l vc t lc trng trng vi module g; l vc t vn

tc quay ca qu t; v l vc t vn tc; l ton t lapla: = i + j + k vi
x y z
cc vc t n v i, j, k.
Trong thc t mt ca nc bin khng khc my so vi gi tr n nh 0 v c
ly lm gi tr p sut thu tnh.
V tri ca phng trnh 3.20 cho ta tng cc lc qun tnh, lc Coriolis, lc do chnh
r
lch p sut, v trng lc. Nu s hng F , th hin tng cc lc cn li tc ng ln cht
lng, v phi ch k n lc ma st ri th phng trnh chuyn ng (3.20) c th vit di
dng sau:
dv 1 ( )
+ v + pt 0
g = v (3.22)
dt 0
0

trong pt l hiu gia gi tr thc v gi tr thu tnh ca p sut pt = P0 - pr, cn h s

nht phn t =/0.
Trong phng trnh ny, gia tc trng trng v bin i mt nm trong mt biu
thc:

0
b =
g (3.23)
0

cho ta vc t ca lc ni (lc y) trn mt n v din tch hay lc y Acsimet.

Phng trnh (3.22) by gi c th vit di dng sau:
dv 1
+ v + pt b e = v (3.24)
dt 0

trong e - vect n v theo z v b l module ca vc t lc ni.
Bng cch th hin cc i lng khc thnh hai phn: trung bnh v nhiu ng
phng trnh (3.24) c th vit:
d (U + u )
+ (U + u ) +
1
( + p ) (B + b ) e =
dt 0
(3.25)
= (U + u )
trong vc t vn tc v c th hin thnh hai phn vc t vn tc trung bnh U v
nhiu ng u.

47
 3.3.2. Cc phng trnh lin tc, bin i nhit v khuych tn bin.
i vi cht lng chuyn ng cc nh lut bo ton khi lng, ng lng cng vi
phng trnh trng thi v cc nh lut nhit ng lc hc phi c bo m.
nh lut bo ton khi lng th hin qua phng trnh lin tc v bo ton mui
trong dng sau:

+ div v =0
(3.26)
t
s s
t
+ div s vs =
t
+ div ( v + I ) = 0 (3.27)
s s

trong

I = v v , M = v

s s s

l mt dng mui v khi lng nc trao i i lu do chuyn ng v m v .

Vi gi tr mt mui c tnh bng tch mt nc v mui: s=.s, cc

phng trnh trn chuyn v dng sau:

+ div (v ) = 0 (3.28)
t
s
+ div(I s ) = 0 (3.29)
t
Phng trnh bo ton nng lng (nhit lng) i vi mt h m c xc nh theo
phng trnh sau:
n
Q = d + A h j emj (3.30)
1

trong

H
h =

m j
j

T , p , mj

l entanpi ring phn j , emj - phn khi lng thm vo do trao i vi mi trng
xung quanh.
i vi trng hp cn bng ca h khi nhit v p sut khng i, ta c:
n n
Q = d + pdV h j emj = dH h j emj = 0 (3.31)
1 1

Vi mt th tch xc nh V, phng trnh trn c th vit cho h cn bng:

48
 2
( )
q n d =
d
v + dV X .
dt v 2
r
v

dV

V
V (3.32)

(n ). v d + {h . I . n + h . I


s w
.n d ,

s w

Du tr bn tri cho ta hng ca thng lng ly theo php tuyn ngoi, i lng
ny cho ta tng nhit lng trao i. Cc s hng bn phi cho ta cc thnh phn bin i
nng lng ca h: thnh phn u - vn tc bin i, thnh phn th hai v ba - tng ng
cng ca lc khi v lc mt tc ng t bn ngoi, thnh phn th t nmg lng bin i
do trao i khi lng vi mi trng xung quanh tng ng do dng mui v nc gy nn.
Khi th tch ti 0, i lng v hng q(n) ph thuc vo hng ca vc t php tuyn n ca
b mt.
Sau khi bin i cc tch phn v s dng ton t o hm ton phn theo thi gian:
d
= + v .
dt t
cng thc (3.32) bin i v dng sau:

d v
2

+ =
dt 2

(3.33)
2
v

2 + v + q v + hs I s + hw I w + X v

m bo s cn bng cn c s bo tn khi lng: Is + Iw= 0 v hsIs + hwIw = (hs-
hw)Is, mt khc theo nh ngha ca entanpi:

H
h h =
s
s w

T,p

Nu lc khi X c hm th l U c th vit:

(U ) + (U v ) U .

X . v = U . v = (3.34)
t t
Phng trnh (3.31) by gi c th bin i nh sau:

v
2

+ + U =
t 2

(3.35)
2
v + + U v + q v +
H U

2 s I s + t

Gi = (v2/2)+ +U l nng lng ring ton phn ca cht im v nu hm th ca

49
lc khng i (U/t=0) nh i vi trng hp lc trng trng th t (3.35) ta c phng
trnh bo ton nng lng trong dng sau:

( ) = div I (3.36)
t
trong

H
v + q v + I

I = (3.37)
s
s

T,p

V tri ca phng trnh l cc thnh phn ca vct mt dng nng lng, v -

dng nng lng i lu do chuyn ng vi vn tc v, cc s hng cn li lin quan tng
ng ti dng nhit, cng ca lc mt v trao i khi lng.
Mt khc t phng trnh chuyn ng , nhn v hng vi vct vn tc ta c:

2
2

v + v
v 2 = X v + v

(3.38)
t 2

cho rng lc khi c th U, phng trnh chuyn v dng sau:

v
2

+ U =
t 2

(3.39)
2 1
v + U v v e +
U

2 2 t

trong :

= p m +

l tenx ng sut nht; m l tenx n v: m = 1, nu = v m = 0 , nu v

= v + v = v + v v ta c th d dng rt ra

e l tenx bin dng e x x


c biu thc sau v = div v .
Trong phng trnh trn v tri th hin bin i nng lng c hc, biu thc trong
ton t grad l vect dng nng lng c hc do vn chuyn (bnh lu) v hai s hng cui
cho ta ngun nng lng c hc sn sinh trong mt n v thi gian.
Tr hai v tng ng phng trnh (3.39) v (3.35) ta thu c phng trnh bin i
ni nng ca h :

{ ( )} = ( ) v + q + H 1

+ e

t s I s
2
(3.40)

Kt hp phng trnh bo ton khi lng, phng trnh (3.40) tr thnh:

50
 d H 1
+ e

= q + I (3.41)
dt s s
2
Trong c s l thuyt nhit ng hc, ngi ta s dng phng trnh bin i entropi
qua dng phng trnh Gibbs.
d d dv ds
T = +p
dt dt dt dt
C th bin i phng trnh ny v dng ph thuc vo cc thng lng mui Is, nhit
q v ng sut nht . Ta c th vit:
d d p dv ds
= ( )+ )
dt T dt T dt T dt
Trong qu trnh bin i cng thc trn s dng cc tnh cht bin i tenx:
1
e e


= pdiv v +
2
d 1 H 1

I s 2T e

= div q + + + div Is (3.42)
dt T s

T cng thc (3.42) kt hp nh ngha v nhit T, p sut p v mui , c th thu

c phng trnh tng quan cc yu t qua dng :
c p dT dp ds
T + = div q +
T dt T dt s dt
(3.43)
H
1 H
+ div I s + e + I s
s 2 s
S dng cc cng thc nh ngha th ho v Entanpi H: dH=d(+pv)
=Td+vdp+ds vi iu kin p sut khng i theo mui, ta c:
H
= T
s s
Ta c th vit (3.43) v dng sau y:
dT dp 1 H
= div q + e + I s

Cp , (3.44)
dt dt 2 s
trong - gradient nhit bin i on nhit:

T
=
T p
=
T
C p
p

C th thy r rng dp nh hn nhiu so vi dT nht l khi c qu trnh xo trn ngang

51
(dp vo khong 1-20C i vi z = 2000 m, trong khi dT vo khong 100C) v vy i vi
nc mt bin dp/dt c th b qua. Cng c th b qua cc thnh phn nh nh T, p,
s v v v ta thu c phng trnh truyn nhit cho mi trng chuyn ng :
dT
Cp = div q (3.45)
dt
Trong thc t , mt nc i dng thng t bin i: (/) 10-3, v vy phng
trnh lin tc c th n gin ho:

+ div v = 0 (3.46)
t
Ngoi tr trng hp sng m, khi /t c gi tr ln, trong nhng trng hp khc i
lng ny c th b qua v vy phng trnh lin tc c dng n gin :
div v = 0 (3.47)
Cui cng cc h phng trnh c bn c th vit li di dng sau y:

t
(
0 v

= )
+ g

+ 2 0 v

(3.48)

div v = 0 (3.49)

( S ) = div S v + I s

(3.50)
t 0 0

trong :

= v v + p m

0

0 khi 2 trong 3 ch s nh nhau

= -1 khi hon v s l ln 3 s 1, 2, 3
+1 khi hon v s chn ln 3 s 1, 2, 3
ng dng php ly trung bnh i vi cc phng trnh nu trn, ta thu c h cc
phng trnh i vi cc c trng trung bnh ca vn tc, nhit v mui:

t
( v ) =
0


+ g + 2 0

v (3.51)

divv = 0 (3.52)

( T ) = div T v + q + C T v'

'
(3.53)
t
p

0 0 0

( S ) = div

S + I s + 0 S
'

t 0 v v' (3.54)

0

52
 trong :

= + p m
' '
0 vv 0 v v
(3.55)

Nh vy i vi cc c trng trung bnh, ta cng rt ra c cc phng trnh tng t

nh i vi cc c trng tc thi, nhng y cc thng lng c b sung thm cc
thnh phn ri tng ng:

q+ J q
, I +Js s
, +R

trong :

C T v' , S v' , = 0 v v
' '
= =
' '
J q 0 p J s 0 R
Thng thng cc thng lng ri trn y ln hn rt nhiu so vi cc c trng tng
ng do cc qu trnh phn t gy nn. Nh vy bi ton dn ti vic xc nh cc mi tng
quan gia cc thng lng ri v cc c trng trung bnh.

3.4.DNG TNG QUT CA PHNG TRNH THU NHIT NG LC

HC V KHUYCH TN

3.4.1.nh lut bo ton khi lng v phng trnh khuych tn

Do c im ca nc sng, bin v khng kh c xem l cc hn hp. Theo quan
im ny th bn cnh cc thnh phn c bn nh xy v Nit chim 99% trong kh quyn
v cc phn t nc chim 96,5% trong bin, cn c cc thnh phn th cp nh hi nc
trong kh quyn v mui ho tan trong nc v cui cng l cc thnh phn t trng thp ch
th hin trong dng cc vt.
Nu xem xt mt v vn tc dch chuyn ca tng thnh phn l i v v i th ta c
phng trnh bo ton khi lng trong dng sau:

+ . v = S + I
i i i i
(3.56)
t
trong Si v Ii l tc bin i ngun i vi thnh phn i trn mt n v th tch
do cc tc ng bn ngoi (sng vo bin, ngun thi,v.v...) v cc qu trnh bn trong (
cc phn ng ho hc, sinh thi hc,v.v...). Cc i lng ny c xem l ngun nu c gi
tr dng v khi c du ngc li c xem l phn hu.
tin li trong thc t nghin cu ngi ta a ra i lng mt v ng lng
theo vn tc tng th v ca hn hp c xc nh theo biu thc sau:

,
i
= (3.57)

v
i i
v= (3.58)

53
 trong l tng tt c cc thnh phn ca hn hp. i lng v l ng lng trn
mt n v th tch (kg.m-2.s-1).
Cc vn tc ca tng thnh phn khng nht thit phi bng vn tc ca hn hp, nh
vy phn ti ivi ca tng thnh phn s c phn tch thnh phn ti do dng tng th v v
phn trt qua cht lng:
i
v = v+
i i i i
v v (3.59)

Phn trt ny c th do khuych tn phn t hay chuyn ng thng, ging (migration)
trong trng trng lc khi cc phn t nng hn s lng ng xung, cc phn t nh hn s
bc ln cao.
Nu cho rng:

(v v ) = m +
i i i i i
(3.60)

trong mi l tc thng ging v i l thng lng phn t.

Nh vy phng trnh (3.56) c th vit:

( v )=
i

+ . .
i i i
(3.61)
t
trong

=S +I . m
i i i i i

c trng cho tc chung ngun (hoc phn hu) cc b ca thnh phn i do tng
tc vi bn ngoi, tng tc bn trong v thng ging.
Phng trnh (2.43) ch th hin quy lut bo tn khi lng: bin i theo thi gian
khi lng cc b ca mi thnh phn do kt qu chuyn dch bi cht lng, do khuych tn
phn t v do tc ngun v phn hu.

3.4.2.Php xp x Boussinesq v phng trnh lin tc

Cc cht lng trong thc t kh tng v hi dng bao gm nc v khng kh lun
c c trng bi s bin ng khng ng k ca mt , nhit , ... so vi cc gi tr c
bn 0, T0, ...
Chng ta c th vit :
= 0+ vi << 0
Ly tng tt c cc thnh phn trn c s phng trnh (2.42) vi iu kin v phi
khng ng k ta thu c phng trnh lin tc.

+ . v + v . + . v = 0. (3.63)
t t
Thay mt vo phng trnh lin tc ta c:

54

'

+ v . + + . v = 0.
' '
(3.64)
t 0
Nu ly cc i lng c trng cho vn tc v khong cch l v v l, ta c th rt ra t
biu thc trn:
v ' v
.v ~ << (3.65)
l 0 l
iu ny cho thy rng cc thnh phn c cha i lng .v thng c bc nh hn
rt nhiu v/l v c th cho rng nhn chung khi vn tc khng ln th c th xp x b qua
chng:

.v = 0 (3.66)
Vic thay phng trnh lin tc (3.63) bng phng trnh iu kin cht lng khng nn
(3.66) c gi l xp x Boussinesq.
Tuy nhin iu kin cht lng khng nn (3.66) khng p dng cho tt c cc thnh
phn ca phng trnh chuyn ng, truyn nhit v khuych tn trong bin.
Chng ta cn gi mt bin i trong biu thc lc hp dn (trng lc) v g c gi tr
ln hn nhiu so vi cc gia tc thng thng trong cht lng v vy (-0)g khng th xem l
khng ng k c.

3.4.3.Cc phng trnh nhit ng hc

Phng trnh m t bin i nhit c ly t phng trnh cn bng nhit. Nu ly
k hiu entropi l [m2.s-2.-1] v nhit l T [], ta c:
T p
T + v. c p + v.T T + v .p =
t t t (3.67)
= .

trong l tc ngun nhit (lng nhit trong mt n v thi gian) trn mt n

v th tch (nhit lng tia, tn mt do ma st, phn ng ho hc, v.v...) v l thng lng
nhit phn t, cp [m2.s-2.-1] l nhit dung ring khi p sut khng i v [-1] h s gin
n v nhit.
Cc h s nhit ng cp v c th c xem khng i cho tng mi trng nc
hoc khng kh. Thng thng tin li ngi ta a ra khi nim v nhit th v []
hay nng lng nhit ring [kg.m-1.s-2] theo nh ngha sau:
Td ~ T 0 d = c p d
(3.68)

= c p (3.69)

55
 Trong trng hp ta c phng trnh:

+ . v = .

(3.70)
t
Nh vy chng ta tha nhn cc tc ng ca qu trnh ti do cht lng, ca cc
ngun cc b v ca thng lng phn t trong bin i cc tnh cht nhit theo thi gian.
Trong thc tin kh tng v hi dng chng ta thng s dng cc c trng i vi
mt n v khi lng hn l i vi mt n v th tch, c th l:
nng (kg/kg hay %):

=
1

a a
(3.71)
0
vn tc:

v = 0
1
(3.72)

( l ng lng)
v nhit th v:

= ( 0c p) 1
(3.73)

Bng cch a ra cc biu thc i vi tc ngun v thng lng trn mt n v

khi lng:
=
1
(3.74)

=
1
(3.75)
chng ta c th vit cc phng trnh (3.61), (3.63), (3.66), (3.70) v dng tng qut
(trong phng trnh (3.76) thu c khi y = 1 v v phi bng 0):

( 0c p)

=
1
(3.76)

= ( 0 c p )
1
(3.77)

y
+ . y v = .
y y
(3.78)
t
Phng trnh ny cho ta thy s bin i theo thi gian ca y (y =i, vj, , a, 1) ph
thuc vo bnh lu v i lu (advection) do chuyn ti v i lu ca cht lng .(yv), do
ngun v phn hu cc b y v do khuych tn phn t -.y.
Trong c hc cht lng a vt l, cc bin nhit ng hc khng ch bao gm nhit
v p sut. Cn phi tnh n cc yu t nh mui (trong bin v ca sng), m (trong
kh quyn) v c c th gy nh hng ti mt .
Nu chng ta cho rng mui l khi lng tt c cc thnh phn ho tan trong mt

56
khi lng nc, m l khi lng hi nc trong mt n v th tch khng kh v c
l khi lng cc cht l lng trong mt n v th tch, th h phng trnh s th hin quy
lut bo ton khi lng cho ba thnh phn tng ng.
K hiu a thay cho tng thnh phn tng ng s, h, t ta c th vit cc biu thc sau
y:

=
a i
(3.79)
( ) a

v = v = v+ m +
a a i i a a a a

( ) a (3.80)

=
a

( )
(S i + I i). a ma
a
( )
i
(3.81)

Tuy nhin trong cc hm ngun v phn hu c n gin ho ti mc ti a.

Trong trng hp ny phng trnh tin trin c dng tng qut sau y:

a
a
+ v = . ,
a a
(3.82)
t
Chng ta d dng thy s ging nhau gia phng trnh ny v phng trnh khuych
tn (2.42). iu ny ni ln s bin i cc b ca mui, m v c theo thi gian l
kt qu ca s ti do cht lng, ca cc ngun (hay phn hu) ti ch v khuych tn phn t
trong mi trng.

3.4.4. Dng tng qut ca phng trnh thu ng hc

m t trng thi cht lng bn cnh cc phng trnh lin tc v nhit ng lc,
chng ta cn vit phng trnh chuyn ng t nh lut Niutn. Theo nh lut ny th o
hm ca ng lng theo thi gian s bng tng tt c cc lc tc ng. Trong nhng lc
cn k n cc ngoi lc nh trng lc, cc ng sut v cc lc gradient p sut, lc ma st
nht.
Trn h to gn lin vi mt t, ta c:

t
+ . v = 2 + g + p + F (3.83)

trong = v l ng lng trn mt n v th tch, l vc t vn tc quay ca qu
t, -2 l lc Coriolit, g vc-t gia tc trng trng, lc thin vn tng cng trn mt
n v th tch ( lc to triu, ...), p- p sut v F l lc ma st nht. Lc ma st nht c th
hin qua thng lng phn t ca ng lng, v vy cc thnh phn ca n c biu din
trong dng div ca vct thng lng j.
C th vit phng trnh chuyn ng trn v dng cc thnh phn theo trc to nh

57
sau:

+ . .
j
v =
j j
j = 1,2,3 (3.84)
t
j

trong


j
= 2 + g + p (3.85)
j
cho ta tc ngun (hoc phn hu) cc b ca ng lng do cc ngoi lc v ni
lc, trong j l thng lng phn t ca ng lng. D dng thy s ging nhau ca
phng trnh ny v cc phng trnh (3.61), (3.68).

3.4.5. Cn bng thu tnh, lc ni v phng trnh thu nhit ng hc

Trong c hc cht lng a vt l, ngi ta thng so snh trng thi ca h trong thc
t vi trng thi chun vi iu kin entropi ( v ng nhin c nhit th v), mui hay
m cng nh c khng bin i v cht lng nm trong trng thi tnh.
Trong trng thi cn bng thu tnh nu trn, gradient p sut s cn bng lc hp dn
(trng lc- ~ 10-7 g):
g - p = 0, (3.86)
Gradient p sut theo cao s tng ng vi phn tng thng ng; mt s tho
mn phng trnh sau:
d 1 dp g
= 2 = 2 (3.87)
d x3 c d x3 c
trong c l vn tc truyn m (c-2 l o hm ring ca mt theo p sut v entropi,
mui hay m v c khng bin i).
Theo cao, mt tng ng cn bng thu tnh e bin i tun theo quy lut sau:
x
=
e 0
exp 3
H
(3.88)

trong 0 l mt khi x3 = 0, c th chn lm mt quy chun, cn
1
g
2
H =c
l khong cch c trng cho bin ng ca mt theo cao.
Trong bin v i dng, H c gi tr vo khong 200 km, ln hn rt nhiu so vi
su ca bin v vy c th xem m bo cn bng thu tnh. Trong khng kh, H c bc t 1
km n 10 km, v vy bin i ca mt theo cao khng th b qua c. Tuy nhin i
vi cc gi tr
x3 << H
quy lut (3.88) c th thay bng biu thc tuyn tnh:

58
 1 x3

=e 0 H
(3.89)

Khc vi trng thi chun, mt ph thuc vo nhit th v, mui (hay m)
v c c v p sut. Khi cht lng chuyn ng th gradien p sut khng nhng theo
hng thng ng m cn c hng ngang.
Tin hnh nh gi v so snh cc s hng ca phng rnh chuyn ng, chng ta thy
rng trng lc c bc i lng ln hn nhiu so vi lc qun tnh v ma st nht, n cn
c cn bng bi thnh phn thng ng ca gradien p sut, iu ny ni ln iu kin cn
bng thu tnh:
p (3.90)
~ g
x3
0 0

Bng cch so snh vi trng thi chun, chng ta c th vit:

e (3.91)
g= g+ g = + b e

0 0 0

vi

= g
x
e
d ; 3 (3.92)
0

b = be ; 3

b= e
g (3.93)
0

trong b v g l gi tr (module) tng ng ca vc lc ni b v trng lc g.

Trong cc biu thc trn ta thy vai tr ca lc ni b trong chuyn ng ca cht lng.
Nhn chung, khi cc lc c mt hm th ta c th vit:

0 = ~
1
(3.94)

Nu k hiu:
p
q= + + ~ (3.95)
0

Ta c th bin i biu thc lin quan ti ngun-phn hu trong phng trnh chuyn
ng i vi bin:

= 2 v + b q (3.96)
j j

59
 3.4.6. Phng trnh trng thi v phng trnh tng qut i vi
ni
Trong iu kin s dng php xp x Boussiesq, thnh phn lin quan ti bin i mt
ch cn xut hin trong s hng lc ni ca cc phng trnh thu ng lc. Cc phng
trnh ny hp thnh mt h gm 4 phng trnh v hng i vi 5 n l p, (hay b) v ba
thnh phn vn tc.
iu ny i hi thm mt phng trnh na khp kn h. Phng trnh ny gi l
phng trnh trng thi cho ta mi tng quan i s gia mt v cc bin nhit ng (, p,
s, h, t).
Gii hn trong cc s hng u ca php trin khai vo chui Taylor ti im chun, ta
c:
d d
s t
d d dp
= + + + (3.97)
dt dt dt
s
dt
t
p dt

trong khng kh th h s thay s.

Mt khc, e ch l hm ca x3, v vy:
d
e
= e
+ v . = v3 e
. (3.98)
dt t e x3
nh hng ca p sut ln mt nhn chung khng ln lm. Ch ch trng ti cc
thnh phn chnh ta c:

= v32
dp p p
~ v
p dt p x3 c x3
3
(3.99)

V cn bng thu tnh m bo i vi bin i cao, ta c th vit:

p 2

~ g ~ c e
(3.100)
x3 x3
Nhm cc biu thc trn ta c:

dp e
~ (3.101)
p dt x3

d
e
Nu tr hai v ca phng trnh (3.97) bi i lng v nhn chng vi -g/0,
dt
sau khi bin i vi iu kin phng trnh (3.101), ta c:
db b
+ .(v b ) = .
b b
= (3.102)
dt t
trong b (tng ng b) l cc t hp tuyn tnh ca , s, t (tng ng , s,

60
 t ) cho ta thnh phn ngun (tng ng cc thng lng) ca b.
C th cho rng b v b c th hin thng qua hm ca ring b v cc phng trnh
tin trin i vi , s v t cn c dng nh phng trnh i vi b (3.102).
Nhn chung, cc bin i ca mt c xc nh ch yu theo mt trong cc yu t
, v t (thng thng l ). Cc hm b v b thng c tnh kh chnh xc theo
s

cng thc ph thuc vo b, v d:

b
= kb (3.103)
trong k l h s khuych tn.
Trong thc tin, cng thc gn ng ny khng gy nn hu qu xu no i vi bi
ton bin v kh quyn, khi cc qu trnh ri c tnh cht quyt nh.

61
 Chng 4
RI BIN

4.1.CC C TRNG C BN CA CHUYN NG RI

4.1.1.S bin i ca i lng trung bnh. Phng trnh khuych tn

trong bin
Trong khi khi m t trng thi ca h bin, kh quyn nhm mc ch d bo s bin
ng ca n, ngi ta ch trng ti cc i lng trung bnh v khng khi su vo cc c
trng nhiu ng ca chng.
Nh chng ta u chp nhn, cc c trng ca h c phn tch thnh hai phn
trung bnh v nhiu ng. i vi tng chu k ly trung bnh th gi tr trung bnh ca nhiu
ng s bng 0: <a>=0.
Nu ta ly trung bnh phng trnh tin trin trong dng tng qut
y
t

(
+ . y v = + . y
y y
) (4.1)

trong y = 1, vj, b, , ta thy rng cc nhiu ng s b trit tiu trong cc s hng
tuyn tnh, nhng s tn ti trong cc s hng phi tuyn. Trung bnh ca i lng .(yv) cho
ta hai thnh phn, thnh phn u l tch cc i lng trung bnh, cn thnh phn th hai l
trung bnh ca tch cc nhiu ng.
Ta c th vit tch ring cc phng trnh c bn thnh hai phn, mt cho i lng
trung bnh v mt cho cc nhiu ng. C th th hin cc bin vn tc, lc ni v p sut gi
dnh trong dng sau y:
v = u+v , b = a+b v q = p+r
Cc phng trnh vit cho cc i lng trung bnh s l:
.u=0 (4.2)
u
+ . u u =
t (4.3)

2 u + a p + .( u ) .
' '

v v

a
t
b
(
+ . u a = + . a .) vb
' '
(4.4)

62
 Phng trnh tng t i vi cc bin v hng

+ . u =
t (4.5)
'

S + I . m + . . v
'

vi =+
Cc phng trnh tng ng i vi cc nhiu ng thu c bng cch tr hai v
tng ng cc phng trnh tng qut v cc phng trnh trn.
.v=0 (4.6)
v'
+ . u v ' + v u + v v ' v v '
' ' '
=
t
(4.7)


' '
= 2 v + b r + . v '

( )
'
b ' ' ' ' ' '
+ . u b + v a + v b vb =
t (4.8)
=
b

b
(
+ . b
'
)
'

' '
+ . u + v + '
'
v
' '
=
t v (4.9)
'
'

= S + I S + I . m + .

T cc phng trnh ny ta c th thu c cc phng trnh i vi ng nng ca
chuyn ng trung bnh Es = (1/2)u2 v ca nhiu ng k = <(1/2)v2>.
Es ' '

t
u
+ .u E s = Q + . E s . [ ] u v v (4.10)

Bng cch nhn v hng hai v ca cc phng trnh i vi vn tc trung bnh v
nhiu ng vi vn tc tng ng ta c th thu c:
k
+ .u k = Q + .[k ] . v (k + r )
w '
(4.11)
t
Trong
u u u
Q = v v
u ' '
+ a u 3 . u p (4.12)
x x x

63
 u v' v'
'
=
w '
Q b v'
'
v v
+ (4.13)
x x x
3

Cc phng trnh trn c th c vit trong dng tng qut sau y:
y
t
y y
(
+ . y u = Q + . y . ) j
y
(4.14)

Phng trnh ny c gi l phng trnh khuych tn, ngha ca cc thnh phn c
th khi qut trong bng 3. 2.
Thc t cho thy rng thng lng ri gy nn khuych tn ri tng t nh khuych
tn phn t nhng c bc i lng ln hn nhiu ln.
Bng 3.2. Cc thnh phn ca phng trnh tng qut 4.14

.(yu) Bnh lu do dng trung bnh;

y
Q Ngun cc b (hoc phn hu) trung bnh do kt qu ca thng,
ging ngoi hoc do tng tc trong h trong c tng tc gia dng
trung bnh v cc nhiu ng;
.(y Khuych tn phn t (yy l thng lng phn t)
y) Thnh phn lin quan ti thng lng ri jy t chuyn ng trung
.jy bnh do cc nhiu ng gy nn
Tng t nh i vi cc thng lng phn t, cc thng lng ri c th biu din qua
tch h s ri v gradien i lng trung bnh:
y ~ y y y
~ y
y
~ y
j = e + e + e
2 x2 3 x3 3
(4.15)
1 x1
1 2

trong cc h s ri li l hm ca khng gian v thi gian cn c xc nh. Trong

nhiu trng hp ngi ta k hiu h s ri tng t h s phn t vi du ~ trn u.

4.1.2.Cc l thuyt ri c bn
L thuyt Prandtl
Nh chng ta nhn xt trn y, cc thng lng ri ng vai tr quyt nh i vi
qu trnh khuych tn trong bin v kh quyn. Khuych tn do cc nhiu ng xut hin trn
nn chuyn ng trung bnh v bao gm cc xoy c kch c v thi gian tn ti khc nhau,
chng s ly ngun nng lng t ng nng v th nng ca chuyn ng trung bnh.
Prandtl a ra mt tn s M c trng cho qu trnh trao i nng lng v qu trnh
khuych tn ri ph thuc trc tip vo tn s ny.
Trong trng hp cht lng khng phn tng, nng lng ri hon ton c ngun gc
c hc v ph thuc ch yu vo gradien vn tc trung bnh.

64
 C th xut pht t biu thc nng lng
u
' ~
. u = u . u
' ' '
v v = vv (4.16)
x

vi mt tn s c trng c gi l tn s Prandtl
M ~ u (4.17)
Prandtl cho rng h s nht ri ph thuc trc tip vo M v
~ = l m M
2
(4.18)
trong lm l khong cch c gi l qung ng xo trn.
L thuyt nu trn c p dng cho tt c cc hng trong khng gian.
Cho rng:
1
u u 2
M =
x x
ta c th vit:

~ 1 = ~ 2 = ~ 3 = l m
2
M (4.19)

trong lm l qung ng xo trn nh trnh by trn y.

L thuyt Konmogorov
Trong khi phn tch cc c trng chuyn ng ri ra i lng trung bnh u v nhiu
ng v, ph thuc vo khong thi gian ly trung bnh m i lng ny s c trng cho
cc qu trnh c thi gian c trng ln hn (hnh 4.1), cn cc nhiu ng th li c thi
gian c trng nh hn. Vic phn tch tng t cng c tin hnh vi trng lc ni: b =
a +b.
E(f)

Hnh 4.1. Cc c trng ri (nng lng ri) ph thuc vo chu k ly trung bnh

65
 Nng lng cc nhiu ng c ly t trng trung bnh u (v trong mt s iu kin
c th t a) do cc xoy phn nh tnh khng dng, bt ng nht v d hng ca trng
trung bnh. Nng lng ny c truyn tip cho cc xoy c kch thc nh hn, bc thang
nng lng ny lun gn lin vi hin tng xa ri qu kh, ngha l bt u t mt kch
thc no ta c th xem cc xoy ri c tnh thng k dng, ng nht v ng hng.
Ngi ta xc nh mt kch thc ti hn ca xoy lH m bt u t tnh thng k dng
c th hin. Kch thc ny ph thuc vo kch thc c trng cho s bin ng ca
trng trung bnh, vo khong cch ti bin (tng, vch) v nu nh L l i lng b nht
trong s cc kch thc c trng th lH<<L.
Trong mi trng nc v khng kh th cc bin i theo phng thng ng hay xy
ra v ln hn c v vy L gn lin vi khong cch c trng ca su hay cao. Do
khong thi gian ly trung bnh h khng trng vi thi on c cc tiu nng lng trong
ph chuyn ng ri nn bn cnh nhiu ng v h c trng cho nhng nhiu ng s b trit
tiu ti h cn c thm thnh phn vs=v-u-v h c quy m thi gian c trng trng vi h.
i vi lc ni th bh khng ng k v ta c th cho rng b = a +b s.
Nu ly trung bnh cc phng trnh i vi v v b theo chu k h, ta thu c cc
phng trnh tng t nh phn trn, nhng thay vo u s l u+v s, a s l a+b s, v l v h v
b l b h (vi b h =0).
Trong iu kin ny vh c xem l thng k dng v ng nht v phng trnh i
vi nng lng ri () s c dng sau:
u '

' '
v s
v h v h x
' '

+

v h v h x + = (4.20)


C th thy rng hai s hng trong v tri c trng cho nng lng ly t chuyn ng
trung bnh trong mt n v thi gian v nng lng trao i trn mt n v thi gian gia v
s v v h, ngha l gia hai xoy c kch thc gn k nhau.

S hng th nht cng tng ng ngun nng lng trc tip t ri vi m, c trng
trung bnh nui dng, cn s hng th hai tng ng s thnh to xoy ri vi m bi xoy
c kch thc ln hn lin k trong thang chuyn ho nng lng m t trn y. Tn mt
nng lng s bao gm tng ca hai s hng .
Nu cho L l quy m nh nht ca bin i u v l l quy m khng gian ca vs, hai s
hng trn s c bc i lng nh sau:
<v' 2>(u/L) v <v' 2>(v's/l).
Theo , nu cc xoy gim chm hn so vi kch thc ca chng, th ta lun tm c
l << L lm sao cho qu trnh truyn nng lng theo bc thang s c tnh quyt nh v cng
thc (4.16) c th vit:

66
 v '
'

'
v h v h ~
s
(4.21)

x
La chn mt h s nht ri c trng cho thng lng ri tng ng v h, c th rt
ph hp nu ly qung ng xo trn Prandtl bng kch thc l ca xoy phn cch gia vs
v vh.
Cui cng ta c th vit:
l2M3 =
hay
M ~
1/ 3 2 / 3
l (4.22)

~ ~ l
1/ 3 4/3
(4.23)
Kolmogorov xut mt i lng gi l s sng
k = l-1
c trng cho quy m ri v mt hm ph nng lng Ek sao cho kEk l ng nng cha
trong di ph k.
Theo cc cng thc trn c th thy rng ng vi mt gi tr k s c mt nng lng
trong min ng nht ca ri v n s c truyn theo thang nng lng trong mt n v
thi gian, tn s ca qu trnh ny s l:

~ k
1/ 3 2/3
k

Ta c th vit:
~ k (k E k ) (4.24)
Sau khi bin i c th rt ra

E ~ k ~
2/3 5 / 3 2/3 5/3
k l (4.25)
Biu thc ny c Kolmogorov rt ra trn c s phn tch th nguyn cho ta quy
lut phn b nng lng trong min cc xoy ng nht.
Cng thc ca Kolmogorov c kim nghim bng cc s liu o c trong kh
quyn v i dng i vi phn suy gim ca ph.

4.2. PHNG TRNH CN BNG NNG LNG RI

4.2.1.Phng trnh ng sut Reynolds

T biu thc khai trin o hm ring:

v i v j = vi v j + v j v i
t t t

67
 kt hp vi phng trnh Navier-Stokes (phng trnh chuyn ng ca cht lng nht)
ta c:
vi
+ v
vi
=
vi (
v v )
+ i
=
t x t x
1 p 1 p 2 vi
X i + vi = X i + 2
xi xi x
Sau khi nhm cc s hng phng trnh c dng:
vi v j
+
t

x
[ v v v + (p v
i j i j
+ p v j i ) (v i j
)]
+ v j i =

vj (4.26)
(
= vi X j + v j X ) + p v i
+
xi
i
x j
vj vi

i
xi
+ j
xj

Trong qu trnh bin i s dng ng thc sau:
p vj
p
vi x v j x x
+ =

p vi [ ]
+ p v j i p
vi
p
j i
j
xj x i

v biu thc tenx ng sut nht:

v vj
= i
+
ij x xi
j
Phng trnh (4.26) cho ta dng tng qut nhng bin i ca cc thnh phn ng sut
do bnh lu v do cc lc tc ng bao gm lc mt v lc khi. T phng trnh ny ta c
th rt ra phng trnh cn bng nng lng ri.
T phng trnh Navier-Stokes ta c th tin hnh php ly trung bnh, kt hp phng
trnh lin tc , kt qu thu c phng trnh Reinolds- phng trnh chuyn ng i vi
trng vn tc trung bnh:
vi
+ v ' v ' + p i i = X i
x viv
+ (4.27)
t i

Trong khi bin i ta s dng ng thi vi cc iu kin = const, v divv = 0.

Tng t phng trnh (4.26) ta c th vit phng trnh i vi ng sut i vi cc
i lng trung bnh:

68
 vi v j
+ ' ' v j + ' ' vi +
x vi v j v
+
t v iv v j v

x
[(
p vi j
+ p v j i ) (v i j
+ v j i = )]
(4.28)
v j v j vi
(
= vi X i + v j X j
) + p vi +
x j xi
i
xi
+ j
x j
+

v j
' ' v

+ ' '
v v x + v v x
i
i j

Ta c th vit cc phng trnh (4.26) v (4.28) v dng phng trnh nng lng .
1
i vi ng nng ton phn E: E = v v , trong phng trnh (4.26) cho i = j ta
2
c:
E
[
E + p v v =
t x v
+ ( )]
(4.29)
= ( v X )+
v
trong - tn mt nng lng: =
x
Trong qu trnh bin i s dng ng thc sau y
vj vj
i
xi
i
x
i vi ng nng ca chuyn ng trung bnh Es, phng trnh (4.28) c th vit:
Es
t
+

x E s v
+ v ' v ' v + pv v

( ) =
(4.30)
v
(
= v X ) + s + v'

'
v x
1

E 2 v v
s
= ,

vi s tng t thnh phn tn mt nng lng do nht phn t , tn mt nng lng

ri do ng sut ri gy nn.
Ly trung bnh hai v phng trnh (2.110), sau tr theo tng v phng trnh
(2.114) ta thu c phng trnh bin i ca tenx ng sut Reinolds trong dng sau:

69
 v ' v'
i j ' ' ' ' '
t
+ v i v j v + v i v j v +
x
' ' ' ' '
p v ' p v'
'

x
j
+
i

v
i j + v j
i =

i j

' ' (4.31)

' ' ' ' ' v i v j
= v i X j + v j X
i + p +

x j xi


'
v ' v j v i
' j
+ j
' v
i x
i
' ' '
+ v v '
x v iv x j
x
i i

Trong phng trnh ny xut hin nhiu thnh phn mi lin quan ti khuych tn ng
lng.

4.2.2. Phng trnh cn bng nng lng ri

T phng trnh (4.31), cho i = j ta thu c phng trnh i vi nng lng ri Et:
1
E = ' ' , ta c:
t
2 vv
Et ' '
+ E t v + v ' v ' v ' + p v ' v ' =
t x
(4.32)
v
= ' X ' t v' v'
v
x
Trong phng trnh ny bin i ca nng lng ri (s hng u) ph thuc vo lan
truyn nng lng ri do dng trung bnh (s hng u trong du ngoc vung), do nhiu
ng ri ca p sut, ni ma st v nht ri. Thnh phn cui cng:
v
A = v' '
v x

c du khc nhau trong cc phng trnh i vi Es v Et, cho ta hng hng chuyn
ho nng lng gia chuyn ng trung bnh v chuyn ng ri: nng lng ri c ly t
chuyn ng trung bnh quy m ln.
Bn cnh phng trnh i vi Et ngi ta c th vit phng trnh i vi mt
ng nng ri e = (Et/). Nu s dng ton t o hm ton phn D phng trnh s c
dng sau:

70
 De e e
Dt t v x
= + =

1 1 ' '
v ' v ' v ' p v ' v ' = (4.33)
x 2

v
= ' X ' t v ' v '
v
x
1
E = ' '
t
2 vv

4.2.3.Trng hp ring ca phnng trnh cn bng nng lng ri v

h s trao i ri trong bin
Phng trnh cn bng nng lng ri bin
T phng trnh chuyn ng ta thu c phng trnh cn bng nng lng ri theo
cc bin i nh trnh by cc phn trn, i vi trng hp ch c dng c bn theo
hng ngang U, kt qu cui cng c th vit trong dng sau:
'2

+ 1 '2 ' p v i
t U j x 2 vi x v j
+ + =
2
j j
0 (4.34)

vi v j U i + b w
' ' ' '

xj
Nh phn tch trn , thnh phn u cho ta bin thin ca ng nng ri do dng
trung bnh U, thnh phn th hai trong du ngoc vung cho ta s phn b li nng lng
trong khng gian vt l ca dng ri, ton b v tri khng lin quan ti qu trnh pht sinh
hay phn hu ca nng lng ri.
Nhng s hng bn phi ca phng trnh cho ta cc thnh phn ngun ng nng sn
sinh v b phn hu. Thnh phn u, nh trnh by phn trn, thng c gi tr dng
(>0) cho thy ng nng chuyn ho t dng trung bnh sang ng nng ri thng qua cc
ng sut Reinolds chng li gradient vn tc trung bnh U, hay s phn lp vn tc. Thnh
phn th hai lin quan ti cng ca thng ging lc y Acshimed v vn tc thng ng.
Nu s phn tng mt khng n nh , gi tr N2(z) s nh hn 0

(N ( z)) = Bz = g
2

z
< 0, b w > 0,
' '

Lc Acshimed ng vai tr ngun pht sinh ng nng (chuyn ng) ri. Ngc li
2
khi N (z) >0 hay s phn tng n nh i lng nng lng ri chu tn tht do phi chng
li lc Acshimed. Cn thnh phn cui ca phng trnh l vn tc tn mt nng lng ri:

71
nng lng chuyn thnh nhit nng v tiu tn do nht phn t.
Trn tng mt i dng, dng trung bnh thng c hng ngang v ri c th xem
nh ng nht theo hng vung gc vi trc chnh c th ly hng x, trong iu kin ny
phng trnh trn s c dng nh sau:
2
1 2 p v i
v i + w + = vi w U i + bw , i = 1,2. (4.35)
t 2 z 0 2 z

Trong phng trnh trn, cc i lng thng ging khng vit km du v cho rng
i lng bt k s bao gm 2 phn trung bnh A v thng ging a.
So snh cc thnh phn bn v phi cho thy, nu phn tng mt n nh th bt u
t mt gii hn no phn nng lng mt i do lc ni Acsimet s ln hn ngun ng
nng nhn c t dng trung bnh, v vy cc c trng ri ch c th bo tn trong trng
hp c cc ngun nng lng b sung no khc t bn ngoi.
Nh vy, iu kin tn ti v pht trin ri c th c biu din thng qua tng quan
gia hai thnh phn k trn nh sau:
bw
1 (4.36)
U
v w
z
Nu s dng khi nim v h s trao i ri cho ng nng do lc y cng nh i vi
ng sut Reinolds:
B U
bw = K b , v w = K M (4.37)
z z
Biu thc (4.36) s bin i v dng sau:
B
K z
R = =
b
f
K U
M
2

z
(4.38)
g

K =K z
= R 1
b b

K K U
M
i
M
2

z
i lng Rf c gi l s Richardson ng lc hay s Richardson thng lng c
s dng ng thi vi s Richardson Ri thng thng. Cng thc (4.38) th hin iu kin
suy gim hay khng cho ri pht trin trong bin.
Nu s dng khi nim v tn s Brunt- Vaisalia N cng nh tn s Prandtl M:

72
 2

B g U
(N ( z ) ) 2
= =
z 0 z
, M =
2

z
th s Richardson Ri c th vit n gin hn, th hin tng quan gia ngun chi v
thu ng nng trong chuyn ng ri bin:
2
N
Ri = 2
M
Trong bng 4.1 th hin nh hng ca s phn tng mt ln pht trin ca ri trong
bin.
Tn ti hai gi tr s Richardson ti hn, gi tr u Rf = 1, ti bin i ng nng
theo thi gian b trit tiu, chuyn ng ri vt u gim khi s Richardson tng. i vi gi
tr ti hn th hai khi Rf>>1 th ri khng cn tn ti na.
Bng 4.1. iu kin pht trin ri trong bin

iu kin Khng n Trung gian n nh

phn tng nh

Mt <0 =0 >0
/z
Nng lng >0 =0 <0
dE/dt
S <0 =0 =1 >>1
Richardson
Rf
c im Ri pht Khng ph gim khng
pht trin ri trin thuc tn ti
H s trao i ri trong bin
Khi tm cch gii cc bi ton thu nhit ng lc hc bin ngi ta tha k cc l thyt
ri khc nhau, trong h s ri c xem l c im c tnh quyt nh. H s ny cho ta
mc ph thuc gia cc thng lng vt cht, nng lng, v.v.. vi cc trng trung bnh
ca cc yu t vt l nh nhit , mui, vn tc, v.v... Cng thc 3.11 l th d v cc h
s . Nghin cu nh hng ca phn tng mt ln ch ri ngi ta c th thu c
mi tng quan gia h s trao i ng lng Km v nhit ri K vo s Richardson, v d:
K = K0 (1+TRi)-3/2 ,
KM= KM0 (1+vRi)-1/2,
trong

73
 K0 = KM0 , khi Ri =0 v T= 3,33, v = 10
Nhng kt lun nu trn ni chung ch ng trong trng hp cc yu t ng lc
khng i. Khi cc yu t ng lc mnh th xo trn ri vn c th xy ra, ngay i vi iu
kin phn tng n nh . Nhng qu trnh c th gy nn xo trn ri ng lc mnh l
sng gi, dng chy bin, cc hin tng sng di v thu triu...Nghin cu phn b vn tc
tn mt nng lng ri trung bnh trong lp xo trn sng cho thy tn mt nng lng vo
khong 10-2cm2/s3.
i vi lp nc xo trn sng, Kitaigorotxki tm ra mi tng quan gia h s trao
i ri v cc c trng sng nh sau:
3
V
K Mw =
3
(4.39)
g
trong = h/ - dc trung bnh ca sng, =c/V - tui sng, V-vn tc gi, h
- cao sng, - di sng,c - vn tc truyn sng v = 0,002.
C th s dng biu thc bin i h s K theo su trong dng sau y:
2z
K ( z ) = 8 2 ( z + ah) 2 e (4.40)

trong : a = 0,2 , = 0,4 , - chu k sng.
Trong trng hp nu dng chy l nhn t c bn th h s K c th vit trong dng
sau (Suleikin):

V0
4 2
2 (i +1) z
z

2 e
K= k

trong z -vn tc quay ca qu t theo hng z, V0 -vn tc dng chy trn mt

bin, k- s sng: k=1/().

74
 Chng 5

QUANG HC BIN

5.1 CC C TRNG QUANG HC CA NC BIN

5.1.1. Tng quan cc phng php o c

o c cc tnh cht quang hc ca nc bin l mt nhim v kh khn do nc bin
l mt h thng sinh ho l phc tp, n cha ng cc cht ho tan, cht l lng v v s cc
sinh vt nh. Do s khng ng nht v tnh cht quang hc ca cc thnh phn nn nc
bin tn x mnh nh sng. Theo quan im ca quang vt l, nc bin l mi trng khng
trong sut. Cc thnh phn nhy cm cha trong nc bin nh cc vi sinh vt sng hay cc
cht vn tn ti trong cc khong nhit v nng nht nh, sinh ra v mt i ngay c
khi chng ta thc hin vic o c chng. Do tnh cht quang hc ca nc bin thng
c nghin cu trc tip thc a.

Hin tng pht quang v mt s hin tng quang hc khc xut hin bin, bin i
ngay c trong thi gian o c do cng rt kh khn khng nh chnh xc cc hin
tng trong iu kin t nhin khi khng c cc tc ng ca c cc dng c o.

Ngoi ra, chng ta cng bit rng nc bin l mt mi trng hot ho cao cn phi c
cc phng php c bit cc dng c c th hot ng lu di v chu c p lc cc
su ln.

5.1.2. Cc c trng c bn
Cc tnh cht quang hc ca nc bin c th hin y bng ma trn tn x, th
hin s bin i ca tt c cc tnh cht phn cc ca chm nh sng khi b tn x. Cho n
nay quang hc bin xem xt mt h thng nh gi n gin hn, th hin bng s thay i
chi ca chm tia nh sng khi b tn x v hp th chnh l ch s hp th v tn x
v hm s ch th tn x x().

H thng cc c trng ny c gi l cc c trng quang hc c bn loi I ca nc

bin. Di y chng ta ch hn ch trong vic phn tch cc c trng ny, ngha vt l ca

75
cc i lng c th hin r rng trong bng 5.1 :

Bng 5.1 - Cc c trng quang hc ca nc bin

Tn K Cng thc
hiu

Cc c trng c bn

H s hp th bc x
1 d
trong mi trng nc =
dl

H s tn x
1 d
=
dl

Hm ch th tn x
x() 4 ( )
x( ) =

Cc c trng th cp

H s suy gim bc x
1 d
=
dl

Xc sut tn ti ca ht Photon

= =
+

H s tn x ng hng
() 1 dI( )
( ) =
E n dv

dy lp quang hc ca nc l
= (x) dx
0

H s truyn qua ca lp nc T ( l)
T= = e
(0)

Cc k hiu s dng trong bng :

- dng bc x n sc song song do mt n v th tch dv pht ra, di trn hng
lan truyn l dl;

d, d, d - dng bc x n v b hp th, tn x v suy gim khi i qua th tch

dv;

76
 - gc tn x (gc gia hng bc x ti v bc x tn x);

En - chiu sng gy ra bi dng bc x trn b mt th tch dv;

dI() cng ca nh sng tn x bi th tch dv trn hng ;

(l) dng bc x i qua mi trng c dy gii hn l;

(0) dngbc x trc khi i vo mi trng nc.

Cng thc i vi h s , trong bng 5.1 c ngha nh sau: gi s c mt chm tia

bc x song song i vo nc c di n v dl. R rng rng nng lng ca chm d
hp th bi lp nc ny s t l vi cng ca chm v di qung ng dl:

d = - dl (5.1)

i lng - h s t l trong cng thc 5.1. ngha tng tc i vi cc h s r v .

S suy gim tng cng ca chm tia d - d l tng d v d

d - d = dx + d = - (x + ) dl = - dl (5.2)

Do : =+ (5.3)

Trong tc dng tng h ca dng photon phn ca cc photon bin thnh nhit (hay
b trit tiu), phn b tn x (vn cn l nh sng).

Do t s = / gi l xc sut tn ti ca photon, trong mi trng ch hp th =

0, mi trng ch tn x = 1. Vng sng hng ngoi v khong hp th cc tiu vng
bc sng = 500nm c th coi l tng ng vi cc m hnh l thuyt trn.

Trong cc iu kin ng nht t cng thc (5.2) i vi dng bc x (l) i qua lp

c dy l ta c :

(l) = (0) e-el = (0) T = (0) e- (5.4)

Trong cng thc (5.4) chng ta s dng dng bc x coi l song song cha c tht
chnh xc, cn phi p dng cng thc (5.4) cho dng bc x dng nn ngha l c chi.

B(l) = B(0) e-el = B(0) T = B(0) e- (5.5)

Vi: B(0) - chi ca chm tia ti;

B(l) - chi ca chm tia sau khi i qua qung ng l.
Cng thc (5.3) hoc (5.4) l quy lut Buger Lambert, mt trong nhng cng thc

77
quan trng nht ca quang hc cc mi trng khng trong sut.
Nc bin tn x nh sng theo cc hng khc nhau khng ng u. Phn ln nh
sng tn x tp trung trong mt gc nh. Hm s x th hin s phn b chi ca nh sng
tn x theo gc tn x gi l hm ch th tn x. hiu ngha ta xem hnh v 5.1.

Hnh 5.1 Vng gch cho - th tch tn x; 101 - Hng truyn ca tia ti
02 - dng tn x; - gc tn x
Cng nh sng dI, tn x bi nguyn t dv trn hng s l :

dI = () En dv (5.6)

En - chiu sng.

Hm s t l () h s tn x trn hng nh.

Ta thy tng lng nh sng tn x F s l tch phn ca dI theo mi hng

dF = dI d
( 4 )

Ngoi ra

dF = dl

Vi: = EnS ; dv = S dl

So snh cc biu thc ta c :

2
= ( ) d = d ( ) sin( )d = 2 ( ) sin( )d (5.7)
( 4 ) 0 0 0

Cng thc (5.7) thit lp mi quan h gia h s v (), c th biu din mi quan
h di dng sau:

78
 ( ) d d 4 ( )
4
4
= x( )
4
= 1 , x( ) =

(5.8)
( 4 )

Hm ch th tn x x() l mt xc sut tn x di gc , n tho mn biu thc sau :

2 sin d 1
x( ) 4
= x( ) sin d = 1
20
(5.9)
0

Cng thc ny gi l iu kin chun ca hm ch th i vi mi trng tn x ng

hng vi x() = const = c c th d dng tm ra :

1
2 0
c. sin d = c = 1 (5.10)

Ngha l trong mi trng ng hng, mt xc sut tn x di mi gc x()= 1.

Trn hnh 5.2 l mt s dng ca hm ch th tn x, trong h to cc th hin s

phn b khng gian ca nh sng tn x khi lan truyn.

Hnh 5.2 Cc hm ch th tn x trong cc mi trng

sng cu; 2. sng Reler; 3. khng kh; 4- nc bin

Hnh 5.3 Mi lin h ph ca h s suy gim

79
 ng I h s suy gim nh sng trong nc tinh khit, gi tr cc tiu nm vng
bc sng xanh (do bt k vt th th vo nc bin c mu xanh d dng nhn thy xuyn
qua lp nc).
ng II H s hp th nh sng ca cc cht hu c ho tan, hp th tng mnh
vng nh sng xanh v cc tm.
ng III H s suy gim nh sng ca cc ht khong cht, tng vng nh sng
xanh.
ng IV H s suy gim nh sng ca cc ht c ngun gc sinh vt.

Trc khi xem xt mi lin h ph ta cn bit rng nc bin cha ng 3 thnh phn
c tnh cht quang hc chnh l : nc tinh khit, cc cht ho tan (v c v hu c) v cc
cht l lng (khong vt v hu c). nh hng ca cc thnh phn ny ln cc c trng
quang hc ca nc bin khng ging nhau, ph thuc vo nng cc thnh phn tng ng
v ph thuc vo di bc sng. Mi lin h c trng c bn gia h s suy gim v
di bc sng vi cc thnh phn khc nhau ca nc bin th hin trn hnh v 5.3.

Ta c hai th d c trng : nc i dng trong sut v nc c ca bin Bantic. i

vi mi loi nc vi bc sng = 550nm, cc php o c k cng cho ta I = 0.036m-1 (s
suy gim do nc tinh khit trong hai trng hp l nh nhau). II = 0,010; 0,030m-1 (trong
nc bin Bantic cc thnh phn hu c ho tan cht vn ln hn nn II ln hn tng
ng 3 ln)

III = 0.01 v 0.11m-1; IV = 0.050 v 0.2m-1 (cc ht gy tn x c nng ln hn).

4
Tng h s suy gim = i cng l 0.11 v 0.38m-1 tng ng, ngha l h s suy
i =1

gim ca nc bin khi nh hn gn 4 ln so vi nc bin Bantic.

5.2 CC TNH CHT QUANG HC CA NC TINH KHIT

Nc l mt hp cht ph bin v c nghin cu k nht trn tri t. Tuy nhin cc

tnh cht quang hc ca nc tinh khit li cha c bit n mt cch y . Trong cc
iu kin vt l nc tn ti trong i dng (p sut 1-1100 at, nhit 2 n 36oC), cc tnh
cht quang hc ca nc hu nh khng thay i. Loi tr cc c trng ca nc bin do
nc tinh khit sinh ra chng ta c th nghin cu vai tr ca cc thnh phn ho tan v l
lng, chnh l mt trong nhng nhim v quan trng ca quang hc bin.

5.2.1 Nhng nghin cu l thuyt

Bn cht vt l ca cc hin tng hp th v tn x nh sng khc nhau. Hp th sinh

80
ra trong vt cht ng nht v quang hc v lin h ti phn o ca h s khc x phc k ca
vt cht m (m = n - ik):

4
= k (5.10)

Tn x nh sng trong vt cht ng nht v quang hc hu nh khng xy ra. Di nh

hng ca trng sng in t cc nguyn t ca vt th phn cc v tr thnh ngun ca
sng th cp. C th chng minh mt cch chc chn rng trong vt th ng nht ch pht
sinh sng khc x. Trong tt c cc hng khc (ngoi hng khc x) chng t tt dn. Tn
x c th quan st c trong vt th khng ng nht v s phn b ca tnh khng ng
nht l ngu nhin.
Hp th : Nc l mt h thng sp xp bn cht, trong lc tng h gia cc phn
t khc ln. Do vy hng lot cc tc gi cho rng cht lng nc c th coi l cc tinh th
tng hp t cc nguyn t xy v hyr.

Trong phn t nc c cc di hp th mnh, nm vng quang ph 18.6 nm (di

in t), di hp th yu vng kh kin trong khong 543 847nm v di hp th mnh
vng hng ngoi 944nm v ln hn (tn s dao ng quay ca phn t H2O nm trong di
2.66; 2.71; 3.17; 6.25m).

Phn ln di hp th ca nc lin quan ti di hi nc (ngha l quang ph ca cc

phn t ring bit). Ni chung di hp th ca nc dch chuyn v hng cc bc sng
ln v t cc di che khut (trit tiu) ln nhau do hin tng hp th tr nn hon ton.
Cc tnh ton l thuyt tt c cc bin i cn phi xc nh v tr ca bc nng lng ca
h thng tch t, iu ny n nay cha lm c.
Tn x : Nguyn nhn tn x nh sng l do tnh khng ng nht quang hc ca vt
th, c L.I.Mandelstam xc nh vo nm 1907. Trong nc tinh khit tnh khng ng
nht quang hc xut hin do s bin i nng v bin i nh hng ca cc phn t nc
di tc ng ca chuyn ng nhit. Cng thc tnh tn x do bin i mt v nh hng
s l :

1 U
( ) = (90 o ) 1 + cos 2 (5.11)
1 + U

2
2 2 n 6 + 6 U
(90 ) = 4 2 n 2
o
k P k TK (5.12)
T 6 7 U

81
 Vi: U - h s phn cc Caban;

- mt ; n h s khc x;

kP h s nn ng nhit ca nc;
Do tn x gy ra bi cc bin i nhit, do cng ca n t l vi nhit v h
s nn. i vi nc 20oC = 436nm v U =8,8. 10-2 v hm ch th tn x c dng:

( ) = (90 o ) (1 + 0,838 cos 2 ) (5.13)

Tng h s tn x s l :

16 1 + 0,5 U
= 2 ( ) sin d = (90 o ) =
0 3 1 + U (5.14)
= 16,1 (90 o )

Trong vng kh kin tt c cc i lng xc nh mi quan h ph () theo cng thc

(5.11) v (5.12) v h s n2/ 4 ta c :
2 4
n() 436
() = (436) (5.15)
n(436)

Nh vy khc vi hp th, tn x nh sng ca nc tinh khit c th tnh ton mt

cch y .

5.2.2 Cc s liu thc nghim

Cc thc nghim nghin cu tnh cht quang hc ca nc tinh khit c thc hin
t cui th k trc. Do trong sut ca nc vng kh kin cao nn vic o c h s
suy gim ca nc rt kh khn. Kh khn chnh lin quan ti vic loi tr cc cht th ngoi
lai (bi, cc hp cht hu c v vic gi tinh khit trong qu trnh o c). Gi tr h s
suy gim ca nc n nh vng cc tm.
Bng 5.2 th hin cc c trng quang hc ca nc tinh khit vng quang ph 250
800nm.

5.3 HIN TNG HP TH NH SNG TRONG NC BIN

5.3.1 Thnh phn ca nc bin

Trong nc bin c cc mui v c ho tan, kh v cc hp cht hu c. Cc cht kh
ho tan c mt trong nc bin vi nng rt nh v hu nh khng nh hng ti tnh cht

82
quang hc ca nc bin. Cc mui v c ho tan v cc hp cht hu c nh hng ti tnh
cht quang hc ca nc bin, nhng nh hng chnh ny nm trong vng nh sng tm v
cc tm.
Cc mui v c: cc mui NaCl, KCl, MgCl, MgSO4, CaSO4 l thnh phn chnh ca
cc mui ho tan trong nc bin. Trong nc phn t cc mui phn chia thnh cc ion. Gii
hn bin i ca mui bin khi l 33 - 37 o/oo, gi tr trung bnh l gn 35 o/oo.

Bng 5.2 Cc tnh cht quang hc ca nc bin (t = 20oC)

Cc hp cht hu c: mt na cc hp cht hu c cha trong nc bin c ngun gc

t cacbon hu c. Nng trung bnh ca ccbon hu c vng bin khi khong 1mg/l.
Cc cht hu c trong nc bin nm trong thnh phn cc ht (Plankton) v phn t ho tan,
ngoi ra phn ln cc cht hu c nm trng thi ho tan. Trong nc giu Phytoplankton
nng cc cht hu c ho tan cao hn 7-8 ln so vi lng ccbon dng ht. Theo quan
im quang hc phn cc cht hu c c gi l cht "vn" c nhiu ngha c bit, cc
hp cht ny l t hp ca cc cht dng mn, chng c to thnh theo phn ng Meier
gia ccbon v amoni axt, hin tng ny xy ra trn ton i dng khi cc cht hu c to
nn Plankton v cc sn phm trong vng i ca n b phn hy.

83
 Ngun gc khc ca cht vn l cc hp cht mn trong nc sng, sn phm th cp
khi to ra cht vn l cc thnh phn pht quang.
Cc th nghim phn tch cht vn t nc bin v nghin cu tnh cht ca chng
trong cc phng th nghim n nay cha t c kt qu, cc lin kt ho hc yu to nn
hp cht ny khng tn ti c trong qu trnh phn tch.
Cht l lng: Cht l lng trong nc bin rt a dng l cc ht bi t lc a do
sng v gi mang ti, cc t bo ca phytoplancton, vi trng, cc ht c ngun gc ni la
hay v tr v Detrit Cc thnh phn cn li khi cc t bo ca Phitoplankton v
Zooplankton phn ng. Theo quan im quang hc, ta ch quan tm ti hn hp cc kch
thc t phn trm micromt n hng chc micromt, cc ht nh hn hay ln hn thng
rt t c th nh hng ti tnh cht quang hc ca nc bin.
Do thiu cc phng php o tin cy, chng ta ch c th o c nhng ch s ca
nng cc cht l lng c bn. Trong lp nc b mt nng cc cht l lng vo khong
0,05 0,5mg/l, cc vng gn b gi tr ca n c th tng hng chc thm ch hng trm
ln, trong nc di su nng gim xung t 0,001 0,250mg/l
S lng cc ht N trong mt n v th tch n nay vn cn c nhiu kt qu khc
nhau.

Theo phng php m bng knh hin vi : N = 104 106 ht/l;

Theo phng php m bng b m COUNTER : N = 106 108 ht/l;

Cc phng php quang hc cho : N = 108 1010 ht/l;

Cc s khc bit ny lin quan ti c im tng t ngt ca lng ht khi kch thc
ca chng gim. Thc nghim ch ra rng hm phn b n(r) cc ht theo bn knh z tun th
theo hm m.

n(r) = Ar -

Vi: = 3 - 5;

Cht l lng bin l tp hp ca cc ht vi cc h s khc x m khc nhau. i vi

cc ht khong m = 1,13 1,25; i vi cc ht hu c m < 1,05

S phn bit cc ht ca cht l lng theo kch thc mt vi mc l s phn bit

h s khc x. Cc ht ph sa ri vo bin suy gim phn ln khi lng vng gn b.
Trong nc bin hu nh khng c cc ht ph sa, kch thc ln hn 1m. Cc ht hu c
ngc li c kch thc ln hn 1m: detrit thnh phn chnh ca l lng hu c l cc ht t
1 : 20m, kch thc cc t bo phytoplankton > 2 : 3m, cc vi trng 1,5 : 2m, trong t
nhin Plankton cha ti 30% cc loi ht c kch thc 5 : 8m.

84
 Hnh dng cc ht ca cht l lng c th khc hn hnh cu. V d: T bo vi trng
thng c dng que hay chng lin kt vi nhau dng chui xch, quan st di knh hin vi
in t chng v cng a dng.

5.3.2 Hp th nh sng trong nc bin

nh sng b hp th trong nc bin do nc tinh khit, cc cht ho tan (ion mui v
c v cht vn), cc ht (Phytoplancton).

Trong nc tinh khit, nh phn trn cp, hp th t cc tiu = 460nm vi =

0,002 m-1.
Cc ion ca mui v c khng nh hng ti hp th trong vng kh kin. Tuy nhin
chng gy ra s hp th lin tc tng ln khi gim, vng cc tm. i vi 250nm,
cht vn cng hp th sng ngn rt nhanh. ng cong hp th ca cht vn tng ln
n iu v trng sng ngn, mi lin h c trng ca vo trong iu kin cht vn
c nng cao l ng cong II (hnh v 5.3) n c th biu hin xp x bng cng thc:

II = ce- ; c = 88 m-1; = 0,015nm-1 (5.16)

Hp th nh sng bi cc ht phn ln lin quan ti phytoplankton cha cc sc t

chlorophyl, caratil v.v... Khc vi cht vn s hp th ca cc sc t c cc cc i a
phng.

Hnh 5.3 Ph hp th ca mt s ht v cc vng nc khc nhau

1- Bin Sagaxovo; 2- Bin Carib; 3- Bin Ban tch; 4- Thi Bnh Dng
5- 20m; 6- 200m; ; 6- Khu vc Tonga; 7- Bin n .

85
 Khi tng cng vi s tng ca l do nc tinh khit, s gim l do cc cht ho
tan v cc ht. V tr cc tiu lin quan n cc i lng hp th ; trong nc bin sch hp
th nh nht vng = 510nm, mt mu nc (thng l trong hn) cc tiu chuyn dch
ti = 490nm hoc thm ch ti 470nm (ngha l trng vi cc tiu hp th ca nc tinh
khit).

Kt qu o c cc gi tr () i vi cc mu nc khc nhau c th hin trn hnh

5.3, r rng rng h s hp th ca nc bin vng sng ngn khc bit hn so vi nc
bin khi, trong vng h s cho cc mu khng khc nhau nhiu. l mt hin tng rt
quan trng, c trng cho nc bin :

+ i vi < 570nm ph hp th ca cc mu nc () khc nhau v mang cc thng

tin v cc thnh phn hp th trong chng.

+ i vi > 570nm tt c cc ng cong trng nhau s hp th xut hin ch do

nc tinh khit.

5.4 TN X NH SNG CA NC BIN

Trong nc bin tn ti hai dng tn x: tn x do phn t nc v do cc ht l lng.

5.4.1 Tn x phn t.
Sinh ra do s bin ng ca mt , nh hng ca cc phn t nc, nng ca cc
cht ho tan. V cc dng bin ng ny khng nh hng ti nhau do tn x phn t tng
hp M l tng ca c 3 thnh phn. Bng 5.2 th hin cc gi tr M = f().

Bng 5.2 H s tn x phn t ca nc tinh khit

M M M M
-1 -1 -1 -1
[nm] m [nm] m [nm] m [nm] m
25 40. 36 10. 48 27. 60 11
-3 -3 -4 -4
0 10 0 10 0 10 0 5.10
30 19. 40 59. 52 20. 64
-3 -4 -4
0 10 0 10 0 10 0 89.10-4
32 15. 44 40. 56 15. 64
0 10-3 0 10-4 0 10-4 0 69.10-5

Tn x phn t vi sai s khng ln c th coi l ng nht cho tt c cc i dng.

5.4.2 Tn x do cc ht l lng
Cc ht l lng trong nc bin, c hnh dng hnh hc rt a dng, kch thc ca

86
chng thng tng t hoc > , l thuyt tn x chnh xc ca nh sng do cc ht ny vn
cha c, phn ln cc tc gi khi phn tch l thuyt s dng cc m hnh tng t hnh cu,
trong m hnh ny, cc ht c coi l hnh cu ng nht.
Trong m hnh cc ht ca cht l lng c coi l cc vt tn x c lp, nu trong th
trng ca mt u o c nhiu ht th chi tng hp ca nh sng tn x () s bng
tng chi to ra bi cc ht ring r (, r).

Vic s dng rng ri cc m hnh tng t hnh cu l do l thuyt tn x nh sng ca

hnh cu ng nht kh pht trin, c cc th nghim chi tit v cc bng, theo l thuyt ny
trng sng tn x c th hin l tp hp ca cc sng th cp sinh ra do cc hnh cu, cc
sng th cp ny l sng in t, bin ca chng ph thuc vo 2 i lng :

+ Tham s nhiu x

a
= 2

Vi: a - ng knh ht;

- di sng nh sng trong mi trng .

+ H s khc x phc m
Vic tnh ton cc hng theo cc cng thc chnh xc kh phc tp do cc i lng
thnh phn gim chm v nhn c chnh xc cao cn phi lu gi nhiu tham s. Cc
tnh ton ny thng c x l bng my tnh v kt qu th hin dng bng.
i vi cht l lng ca nc bin c cc bng do C.X. Shifzin v I.N. Salganic tnh
ton, l tp th 5 ca Bng tn x nh sng do nh xut bn Kh tng Thu vn Nga xut
bn gm 2 phn :
Phn I : Cc m hnh tn sc n, mt ct ngang ca tn x i vi cc ht vi tham s
nhiu x f trong khong t 0,3 200 i vi 2 gi tr ca h s khc x m = 1,02 (cht l lng
sinh vt) v m = 1,15 (l lng ph sa).
- Phn II : cc m hnh tn sc phc hp, h s tn x cng nh ma trn tn x v mc
phn cc ca trng nh sng.
S bin i nh sng tn x ca nc bin : Tn x nh sng ca nc bin bin i
trong khong rt rng gi tr ca h s tn x bin i t phn trm n hng n v (m-1).

Gi tr nh nht = 0,022m-1 ( = 546nm) o c su 500m ti Thi Bnh Dng

vng Ty Bc o Raroton. Gi tr c trng i vi nc b mt bin khi = 0,10
0,16m-1 i vi nc su : 0,05 0,10m-1. Gi tr ln nht = 2,7m-1 quan trc c vng

87
ven b bin Peru.

C th ni rng tn x phn t ch chim 7 - 8% trong tng i lng ca nc bin

sch v trong phn ln cc trng hp c th b qua.
S bin i trong khng gian ca h s tn c trng cho cu trc quang hc ca nc
bin i dng th gii (nguyn nhn bin i nm trong cc qu trnh to thnh trng cc
cht l lng). l dng chy, chuyn ng ri, s nng h ca nc, cc qu trnh sinh vt
lin quan ti vic sn sinh cc ht trc tip trong mi trng nc, s xut hin cc ht t
khng kh, t b, t sng, ho tan v lng ng.
S bin i theo thi gian lin quan ti s dao ng ca thnh phn cht l lng, n c
th gy ra bi s n v i ca cc ht trong th trng quan st, chuyn ng Braon vi quy
m nh, s bin i theo thi gian ca cc yu t sinh vt v ng lc, do ph bin i ca
rt rng.

Hnh 5.5 : Ch s tn x 1,2,3 vi = 546, 522, 510nm

4 - i vi nc sch.
S phn b theo gc ca nh sng tn x : c trng ch yu ca hm ch th tn x
nc bin l hin tng tp trung cao lung nh sng ti, iu ny lin quan ti s xut hin
trong nc cc ht ln trong sut c m 1, di gc tn x nh cc ht ny ng vai tr ch
yu, nhng i vi gc gn bng 135o tn x phn t li ng vai tr chnh, trong nc bin
sch, tn x phn t li ng vai tr chnh chim 40% v thm ch trong nc c nh gn
bin Peru cng chim khng t hn 5%. Vai tr ca tn x phn t gim nhanh khi bc x
gim, trong nc bin sch tn x phn t khng vt qu 15% i vi gc 45o v 1% i vi
gc 10o, s suy gim cng trn ton di gc tn x c th thay i ti 5 bc i lng.
Cc tiu tn x xut hin khi = 105 120o.

88
 Hnh 5.5 th hin mt s hm ch th ca mt s mu nc bin o trn thc a.

Mi quan h ph ca tn x : cc c trng ph rt him khi c o c, cc s liu

thc tin ch ra rng h s tn x tng hp t ph thuc vo di sng, tng chm khi di
sng gim.

Hm ch th tn x ca nc tinh khit bin i r rng khi di bc sng bin i

khi gim s ko di ca hm ch th gim, iu ny sinh ra l do s ng gp tng ln ca
tn x phn t.

5.5 CC I LNG C TRNG CA TRNG NH SNG TRONG

BIN

nh sng mt tri c th chiu ti cc su ln i dng, khi s dng cc cm bin

quang in mnh c th quan trc thy nh sng mt tri su 1200m. m t trng
nh sng bin ta thng s dng h thng cc i lng c trng nh bng 5.3.

Bng 5.3 Cc i lng c trng m t trng nh sng trong bin

Tn gi K hiu Cng thc Th nguyn n v o

chi dE n MT-3 W/m2

B=
B d L-2I

Mc phn cc B max B min Khng th

p p= nguyn
B max + B min

ri trn mt d MT-3 W/m2

E =
phng ngang t E (E) dS L-2I
trn xung

H s suy gim dE L-1 m-1

ri (z) =
E dz

H s phn x E (z) Khng th

R(z) R(z) =
nh sng tn x E (z) nguyn

trong sut Zb L m

chi : l c trng c bn ca quang hc cht lng. m t y trng nh

sng ti mt im cho trc bin v ti mt thi im ta cn phi bit c hm phn b

89
chi (l mt i lng v hng B (l) = B (, ) trong gc pht x 4, hm s ny trong mt
vi hng cho trc.
Vct dch chuyn bc x : H l mt vct vi hnh chiu ca n trn bt k h to l
c th biu hin qua cc gi tr thnh phn Hx, Hy, Hz.

Hl = (H, l) = Hxlx + Hyly + Hzlz

Cc c trng th sinh trong bng 5.3 kh rng ri, t do v vic o trc tip trng
chi rt kh khn, v thng cc thng tin chi tit v y cng khng tht cn thit,
chng ta ch cn cc c trng n gin v trung bnh.
Cc i lng trong bng 5.3 c nghin cu mt cch h thng trong quang hc
bin. Gia cc c trng tn ti cc mi quan h thc nghim, do khi bit mt i lng c
th xc nh cc i lng khc. Cc mi quan h thc nghim ny rt c ch v chng gip
ta bit c cc c trng ca trng nh sng trong bin t mt s t cc s liu quan trc.

5.6 HIN TNG TRUYN NH SNG QUA MT BIN

5.6.1 Phn x bc x t mt bin.

Bc x i ti mt bin phn x v phn x. H s phn x rp,s v truyn qua dp,s i vi
chm tia trn cc hng song song rp v vung gc rs ca mt phng ti c th hin qua
cng thc Frenell

sin 2 (i j) sin i
rs = ; d s = 1 rs ; n =
sin 2 (i + j) sin j (5.17)
tg 2 (i j)
rp = 2 ; d p = 1 rp
tg (i + j)

Nu b mt c chiu bng chm tia m trong cc thnh phn phn cc l nh nhau

th h s phn x r s l

1
r= ( rs + rp ) (5.18)
2

Kt qu tnh ton h s phn x i vi n = 1.333 theo cc cng thc c th hin

bng 5.4 (cc gi tr rp, rs, r theo gi tr t l phn trm).
Ta c th ch ti hai c im chnh ca hin tng:

1. i vi cc tia i ti vung gc vi b mt (i = 0), h s phn x r rt nh (2%). Khi

gc ti tng dn khi i = 60o, r 5,9%, h s tng nhanh xy ra trn hng gn tip tuyn, i =

90
90o phn x s l ton phn r = 100%.
Bng 5.4 h s phn x Frenell i vi mt nc tnh

i rp rs r i rp rs r
0 2,0 2,0 2,0 60 0,4 11, 5,9
10 1,9 2,1 2,0 70 4,7 5 13,
20 1,7 2,5 2,1 75 11, 21, 3
30 1,2 3,1 2,1 80 0 9 21,
40 0,6 4,3 2,4 85 24, 31, 2
50 0,1 6,7 3,4 90 0 3 34,
49, 45, 9
3 9 58,
10 67, 3
0,00 4 10
10 0,00
0,00
2. i vi cc tia song song khi gc ti i khi i + j = /2, i lng rp s bng khng.
Trong trng hp ny nh sng phn x s b phn cc hon ton (ch cn li cc tia vung
gc).
pha trn chng ta ni ti cc chm tia song song v c th p dng trc tip i
vi nh sng mt tri i ti b mt bin.
Nh vy, chm tia sng mt tri I, phn x t mt bin v nhn c bi mt u o t
nm ngang s l:
E'r = I r(i) cosi
Phn bc x ti b phn x t mt bin gi l h s phn x Ar ca mt bin, phn bc
x truyn qua b mt gi l h s truyn qua T
Ta c Ar + T = 1
H s phn x tng hp ca bin
A = Ar + Ad
Vi: Ad H s phn x thnh phn sinh ra bi phn bc x tn x ca c lp nc
ca bin.
Gi s E dng bc x trc tip
Cc i lng Ar v T s l:

E 'r Ir(i ) cos i

A 'r = '
= = r (i ) (5.19)
E I cos i

91
 T' = 1 - r(i)
tnh c dng nh sng ca bu tri Er, phn x t bin ta gi thit bit c
chi ca bu tri B(, )l hm ca cc gc v . Dng bc x n v t bu tri ti mt
u o nm ngang hng (,) s l :

dE" = B(, ) cos d B(, ) cos sin d d

V tng bc x phn x s l

1
E "r =
2 r() B(, ) sin 2 d d
( 2 )

Albedo i vi phn bc x tn x

1
E "
2 r() B(, ) sin 2 d d
(2 )
A =
" r
= (5.20)

r
E "
B(, ) sin d d
(2 )

Nu bu tri c chi ng u (B (,) = Bo = const)

Trong trng hp ny ta c

2
A "r = r() sin 2 d (5.21)
0

S dng gi tr r() theo bng 5.4 ta c th xc nh c : Ar = 6,6%

i vi h s phn x ca dng bc x tng hp ta c :

E 'r + E "r
Ar = (5.22)
E ' + E"

Gi s l phn khc x tn x trong dng bc x tng hp,

= E"/(E' + E")

Ta c:

Ar = Ar' (1 - ) + Ar" (5.23)

Nh vy albedo ca dng bc x tng ph thuc vo i lng , khi bu tri khng c

my gi tr ca i lng [%] c th hin trn bng 5.5

92
 Bng 5.5 Thnh phn bc x tn x.

Khong cch [%] Khong cch [%]

thin nh ca mt thin nh ca mt
tri i tri i
0 - 20 10,5 70 25,6
30 12,3 75 32,3
40 13,3 80 42,1
50 16,1 85 54,0
60 19,1 90 100,00
S dng cng thc (5.23) v s liu ca Ar, Ar, ta c th tnh c h s phn x, h
s truyn qua i vi dng bc x tng cng. Cc s liu ny ca mt bin yn tnh khi mt
bin c sng, tnh gi tr Ar s phc tp hn. S dng cc s liu quan trc cc gi tr A trong
iu kin ngy t my v c sng cp 3, tnh ton ta c kt qu th hin trong bng 5.6.
Khi cc gi tr i ln, h s phn x ca bin ban u s tng t cc i =70% khi i =
o
85 , sau bt u gim t ngt do s nh hng mnh ca v phn bc x tn x trong
tng bc x.

Bng 5.6 Cc h s phn x thnh phn ca bin c sng.

Khong cch thin nh ca mt tri []

0 - 30 40 60 80

Ar 2,6 3,2 7,9 25

Ad 1,4 1,8 2,1 9
A 4 5 10 34

5.6.2.S truyn nh sng qua b mt bin:

Chm tia sng i vo trong nc bin nn li. Gc nn tuyn tnh s bng h s khc x
n v do gc pht x s l n2, chi ca chm tia sng trong nc s ln hn n2 ln tng
ng do phn nng lng s lan truyn trong chm tia hp. Nu tnh n phn phn x s lin
h vi nhau qua cng thc :

BM = n2(1 - r) Ba (5.24)

i vi cc i lng ri n v dEa, dEM do cc chm tia to ra trong khng kh v

nc s l :
dEa = Ba cosi d = Ba cosi sini di d

93
 dEM = BM cosj d = BM cosj sinj dj d
Theo nh lut khc x c th chng minh rng:

dEM = (1 - r) dEa (5.25)

iu ngha l ri ca mt phng song song vi b mt phn cch ch bin i do

phn x. H s truyn qua ca mt phng d = 1 - r c xc nh bng biu thc (5.17).
T bng 28 ta thy rng chm tia ti theo phng vung gc vi b mt phn cch khi
bin phng lng (i = 0o) s i qua ti 98%, khi chm tia ti theo phng tip tuyn (i = 90o),
mt bin s khng cho nh sng i qua.

5.7 RI NGM

5.7.1 Cc chun N. Erlov :

Bc x i qua b mt bin b suy gim do cc hin tng hp th (chm quang ph
hng ngoi v ) v hin tng tn x. Khi su tng ln ph ca ri thu hp li v cc
tiu ca ng cong phn b ph ca nc bin sch nm vng = 450 460nm hnh v
5.7 th hin s bin i c trng theo su ca ph ri (gi tr 100% l Emax di b
mt).
Nhiu thc nghim ch ra rng ri gim theo quy lut s m theo su

E(z) = E(0) e-az (5.26)

Vi : E(0) - ri ca mt phng nm ngang nm ngay di b mt bin;

E (z) - ri ca mt phng ngang nm su z;
- h s suy gim theo chiu thng ng lun nh hn v ~ 0.25 .

Hnh 5.7 Ph nh sng kh kin trong bin cc su khc nhau ( su th hin

trn cc ng cong)

94
 H s khng ch ph thuc vo cc tnh cht quang hc ca nc m cn ph thuc
vo cu trc ca trng nh sng trong bin, ph thuc vo cao ca mt tri

= o secj

Vi: o - h s suy gim thng ng khi mt tri thin nh; j - gc khc x ca

nh sng mt tri.

Thc nghim ch ra rng trong iu kin tri nng gi tr ca h s i vi nc ng

nht, gim theo su v ch nc su t gi tr ti hn.
Erlov p dng phn loi nc b mt theo tnh cht quang hc bng gi tr truyn qua
1m nc (khi cao mt tri ln) c ba loi I, II v III vi 2 loi trung gian IA, IB, ph phn
b gi tr truyn qua T vi 1m nc b mt ca cc loi nc th hin trn bng 5.7(T = e-).

Bng 5.7 Bng h s Erlov

D di bc sng [nm]
ngph
3 3 4 4 5 5 6 6 7
n loi
10 50 00 50 00 50 00 50 00
I 8 9 9 9 9 9 8 7 5
I 6 4 7,2 8,1 7,2 4,2 5 0 9
A 8 9 9 9 9 9 8 6 5
I 3 2,5 5,1 7,4 6,6 3,6 4 9,5 8,5
B 8 9 9 9 9 9 8 6 5
I 0 0,5 5,5 6,7 6,0 3,0 3 9 8
I 6 8 9 9 9 9 8 6 5
I 9 4 2 4 3,5 0,0 0 7,5 6
II 5 7 7 8 8 8 7 6 5
0 1 9 8,5 9 6,5 5 5 4

95
 Hnh 5.8 S suy gim ri theo su ca cc dng nc c phn loi theo Erlov.

S bin i ca ri theo su ca cc loi nc phn loi so snh vi ri t

b mt i vi = 465 nm th hin trn hnh 5.8, cc su ln hn 100m, thc t ch cn
nh sng xanh tm.
R rng rng cc gi tr tuyt i ri cc sau khc nhau ca i dng ph
thuc vo ri trn b mt v c th tnh c khi bit h s suy gim . Nng lng mt
tri, trong bin c cc loi thc vt hp th v s dng. Trong vng ph = 350 700nm
c gi l bc x quang hp tch cc. Nghin cu dng bc x ny c cc nh sinh vt rt
quan tm v qu trnh quang hp to ra cc sn phm sinh hc s cp.

5.7.2 S bin ng ca ri ngm

ri ngm c bit lp b mt chu nhiu dao ng, nghin cu cc bin ng ny
rt quan trng v lin quan n mt lot cc vn , nht l hin tng quang hp. Cc thc
nghim ch ra rng s bin ng ny khng ch nh hng ti tc ca qu trnh quang hp
m cn nh hng ti c c ch ca qu trnh, mc d s bin ng c pht hin t lu,
nhng nghin cu hin tng ny mi ch bt u t nhng nm gn y.

Thc nghim cho thy rng ch c ri hng xung E bin ng ( ri hng ln

E hu nh khng thay i) v s bin ng ca E khi mt tri r ln hn 15-20 ln khi thi
tit xu, tt c cc iu trn dn ti kt lun rng cc dao ng tn s cao ca E trong khong
tn s t phn mi Hz n hng chc Hz l do sng b mt gy ra. Thc nghim cho thy
rng: h s bin i ri gim theo su gn nh theo t l z-1,2, gi tr tuyt i ca h
s bin i c th hin trn hnh 5.8.

Hnh 5.8 Mi h gia h s bin i ri v su cc trm khc nhau ti Thi

96
Bnh Dng.

Trong mt s thc nghim, ng cong (z) c th c mt vi cc i trung gian, c th

nhng cc i u tin su nh lin quan ti s bin i theo su tng quan gia
bc x trc tip v nh sng tn x, cn cc cc i khc lin quan ti tc dng ca sng di
ngu nhin.
m t c s bin ng ca trng nh sng ngm ngay t u chng ta cn n
cc hm ngu nhin, nu ton b mt bin c coi l tp hp ca cc vi mt phng, nh
hng ngu nhin. Do s nh hng ca cc vi mt phng thay i theo thi gian do
trng nh sng to bi chm tia i qua cc vi mt phng ny cng s bin i theo thi gian
s lng N cc vi mt phng l s ngu nhin to nn ri s tng theo t l z2 v nu coi
1
cc s phng ny c lp th h s bin ng ~ = z 1 , iu ny c th dng gii
N
thch mi lin h z-1,2 quan st c trong thc nghim.

5.8 CHI CA TRNG NH SNG TRONG BIN

5.8.1 Phn vng trng chi trong bin

chi ca trng nh sng trong bin ph thuc vo cc yu t sau :
+ iu kin chiu sng ca bin.
+ S lan truyn nh sng qua b mt ni sng.
+ S lan truyn nh sng trong mi trng tn x v hp th mi trng bin.
Cc yu t th nht s c xc nh bi b che ph ca mt tri, nu mt tri khng
b che ph th c xc nh bi cao mt tri h.

Cc yu t th hai s khc x chm tia ti trn b mt ni sng

Cc yu t th ba hin tng tn x v hp th c chn lc nhiu ln.
Cu trc ca trng nh sng bin lin tc theo su. B qua cc xung ng c th
coi chi ch ph thuc vo su v hng (, ) (, - l cc gc thin nh v gc
hng phng v). Ta xem xt vic xy dng hm B (z,, ).

Cc quan trc cho thy rng c im cu trc ca hm s ny (trong cc iu kin c

trng) c th chia lm 3 vng :
1. Vng di b mt.
2. Vng trung gian.

97
 3. Vng su.
Vng th nht I nm gn su nh hn Zb (Zb l su nhn thy a trng)
Vng th ba III cc su ln hn 4.Zb
Vng th hai II trung gian gia vng I v III.
Trn hnh v 5.9 th hin bc tranh c trng ca bc x mt tri trong nc bin ng
nht trong vng gc 15 150o, su 5m.
Trong vng di b mt (n su khong 40m ti trm kho st trn) vn xut hin
bc x mt tri trc tip.
Trong vng trung gian ch cn bc x mt tri b tn x nhng ph chi vn cn b
ko di v pha mt tri do gi tr chi y ph thuc gc thin nh v gc phng
v.
Khi su tng ln, hng cc i ca chi s dch chuyn v hng thin nh v
t n i xng theo chiu thng ng l c trng ca vng th III, su ca vng th
III ti trm kho st ny vo khong 170m, y dng ph ca chi khng cn bin i
theo su, nhng ln theo cc hng gim theo quy lut hm m exp (- ooz) vi 00 -
h s suy gim theo su.

98
 Hnh 5.9. Phn b chi B() nh sng mt tri cc su khc nhau.

Trong vng di b mt, chi c nhiu bin ng, h s suy gim y ph thuc
vo gc ti ca bc x mt tri tt dn ( su ca vng ny n 100 110m). phn cc
nh sng ti y ph thuc vo cc hin tng nh trn b mt v cn ph thuc vo tnh
cht tn x ca mi trng, vng ph ca bc x lin tc b thu hp. H s suy gim thng
ng tin gn ti gi tr ca h s ny ti vng su.
Trong vng III s bin ng ca chi bng khng, s thay i ca chi, ri ch
lin quan n s thay i ca chiu sng ca b mt bin (nh hng ca my, chiu
sng trong ngy ca mt tri ..). S phn b gc ca chi trong vng nc su ch mang
cc thng tin v cc tnh cht c trng ca mi trng, khng c cc thng tin v iu kin
chiu sng. S phn tch nh sng vng nc su cng ch ph thuc vo cc c trng s
cp ca mi trng m khng ph thuc vo iu kin chiu sng. Ph bc x y rt hp
ch c vng nh sng xanh xanh lc.

5.8.2 Vng di b mt - vng Snell

Cc c im c bn ca cu trc trng chi cc ln b mt bin c th xc nh
d dng ch cn hn ch trong cc quan trc iu kin thi tit tt. Trn hnh 5.10 th hin
s phn b chi su 1.75m, quan trc thc hin khi bu tri trong, bin lng, gc khc
x ca mt tri l 22o.
Phn b chi ca nh sng hng ln c th hin phn di ca ng cong trn
hnh 5.10. chi bin i hng ngang ngc vi hng mt tri (90o) qua thin nh
(180o) v ti hng xui mt tri (90o). Cc tiu ca chi nm im ngc sng mt
tri.

99
 Hnh 5.10 Phn b chi B() nh sng mt tri su nh

Nghin cu trng chi, hin tng phn cc trong trng hp ny rt th v v

trong ch nc su, cc c trng ny khng phc thuc vo iu kinchiu sng, n ch
mang cc thng tin v tnh cht ca mi trng.
Hin tng phn cc nh sng trong bin xut hin khi dng bc x mt tri b khc x
trn b mt do nh sng t bu tri phn cc v do hin tng tn x.
Bc tranh y v s phn b khng gian ca hin tng phn cc nh sng song
song p trong bin c V.A.Timopheva a ra khi nghin cu dung dch sa (bn tri) v
nc bin en (bn phi), cc s liu thu c lin quan ti cc mt phng ng khc nhau
xc nh bi cc gc phng v .

Hnh 5.10 Phn b khng gian phn cc ca nh sng mt tri

Trong mt phng i qua chm tia ti ( = 0) c 4 im trung ho tng ng vi bc

tranh phn cc ca bu tri c nghin cu k (cc im trung ho c k hiu 1 : 4).
Ta thy khng c vng trn i xng xung quanh hng mt tri. Bc tranh ny c khng
nh bng cc s liu o c () cc su z trong cc vng bin khc.

5.9 MU CA BIN

Ta thy rng mu ca cc bin khc nhau hon ton khng ging nhau. Hin tng ny
dn ti nh s dng mu kh kin ca nc bin nh l mt c trng hi dng.
xc nh mu ca bin, cui th k trc c 1 bng c bit so mu (Forel - Uha)
tp hp cc ng nghim cha nc mu. Xc nh mu ca bin bng cch quan st chn ra
ng nghim cha dung dch c mu gn vi mu bin. Mu bin c k hiu bng s liu
tng ng ca ng nghim.
Mu kh bin ca bin khng nhng thay i t vng ny ti vng khc m cn ph

100
thuc vo cc iu kin chiu sng v c gc quan trc.
iu ny lm phc tp thm nh chn la ch s mu cho cc vng nc khc
nhau nhng do s gin n trong vic quan trc mu bin nn cho n nay n c s
dng rng ri nh l mt c trng hi dng hc.
gim thiu s nh hng ca gc quan trc v cc iu kin kh tng thu vn,
phng php quan trc c chun ho.
Nh chng ta bit mi tng mu bt k u c th nhn c bng cch trn theo t
l khc nhau ca 3 mu c bn c xanh lc xanh tm (RGB). Chm tia sng i vo mt
gy ra cc t bo cm quang ca mt cc phn ng ph thuc vo thnh phn ph ca chm
tia sng ti.
Nu loi b cc dng iu kin d thng (TD : kch thch qu nh ca vt v.v..) cm
gic mu ca mt ngi c th nh gi mt cch nh lng bng cc to mu bc x x,
y, v z. Cc ta ny xc nh theo cng thc.

X Y Z
x= ; y= ; z= ; (5.27)
X+Y+Z X+Y+Z X+Y+Z

Cc i lng X, Y, Z c tnh qua mt ph ca dng bc x E (), i ti mt

ngi quan st theo cng thc :
2
X = E( ) x ( ) d
1
2
Y = E( ) y( ) d
1
2
Z = E() z () d
1

Vi : x (), y( ), z () to ring ca cc mu.

Gii hn ca tch phn 1 v 2 l bin gii ca nh sng kh kin v bng 380 v

780nm. Do x + y + z = 1 nn xc nh v tr ca mu bt k ch cn bit 2 to (TD : x v
y).
Tnh cc to x v y ca cc bc x n sc kh kin v sp t ln lt t 380 n
780nm trn mt phng (x,y), chng s to thnh 1 ng cong gi l gin mu. Nu ta ni
cc im cn cui ph tm v , nhn c mt hnh khp kn cha ng tp hp ca tt c
cc mu thc.

101
 Bn cnh phng php xc nh cc to x v y, cn c phng php khc xc nh
mu, da trn quan nim nh sng trng: c th coi mt mu bt k l s pha trn ca mu
trng to nn bi tp hp ba mu c bn E () = const, to ca n (x = y = z = 1/3). Trn
gin mu n c th hin l im S (x = y = 1/3).

Hnh 5.11 Gin mu

V tr ca im Q bt k trn mt phng s xc nh im A, giao im ca mu trng S
i vi bc x n sc im Q trng vi im A. Trong trng hp ny P = 100%.
L thuyt v mu sc: Khi bit thnh phn ph ca bc x o c t bin, khi s dng
h thng o mu X, Y, Z ta xc nh cc to (x,y), mu ca bc x v chun mu P.
chi tng hp ca bin : l tng chi ca nh sng phn x Br v nh sng tn x
trong nc bin Bd

B = Br + Bd (5.28)

T l gia cc chi Br v Bd ph thuc vo gc quan trc (,), cao mt tri v

iu kin kh tng. H s tn x v hp th nh sng ca nc bin bin i ph thuc vo
cc yu t ny. TD: khi quan trc thng t trn cao xung, bin c mu xanh do gim thnh
phn phn x (trng), tng phn nh sng i ra t bin (xanh), khi gc quan st nh phn nh
sng phn x chim u th so vi phn nh sng i ra t bin, do mu ca bin s nht i
v ln vo mu bu tri, sng b mt lm gim thnh phn nh sng phn x.
S bin i mu ca cc bin v i dng khc nhau gy ra do s bin i thnh phn
ph ca chm tia i ra t bin.
H s chi ca ln nc bin xc nh bng biu thc

102
 (180 o )
( ) = (5.29)
2

Nh vy, h s chi () mi vng ph thuc vo tnh cht quang hc ring ca nc

v (180o).

Trong vng bc sng ngn cc ng cong ca cc vng khc nhau, rt khc nhau do
nh hng ca h s hp th v iu s dn ti s khc nhau v mu ca bin. Trong thi
tit nhiu my, bc x i ra t bin rt nh so vi nh sng phn x i ti t cc m my do
bin c mu xm.

103
 Chng 6
M HC BIN

6.1 SNG M V MI LIN H GIA THNG S CA CHNG VI CC

C TRNG CA MI TRNG N HI
Chng ta bit rng di tc dng ca cc lc, trong bt k mi trng no c trng
lng, n hi u c th gy ra cc dao ng. Trong cc mi trng n hi lin tc bao
gm c nc bin, tnh n hi v qun tnh to ra lc tng h n hi gia cc ht ca mi
trng v lc qun tnh khi lng ca chng.
Trong cc mi trng ny vi cc c trng xc nh trc c th gy ra cc dao ng
nn, gin lan truyn vi vn tc xc nh. Qu trnh lan truyn ni tip cc dao ng t phn
ny ca mi trng n phn khc gi l sng m. Tc dao ng cc ht ca mi trng
n hi gn v tr cn bng ca chng gi l vn tc dao ng, vn tc truyn trng thi dao
ng trong mi trng l vn tc lan truyn sng m.
Trong cht lng v cht kh ch c trng bi n hi th tch c th xut hin v lan
truyn sng m dc, trong dng sng m ny hng dao ng ca cc ht mi trng trng
vi hng lan truyn sng.
Trong vt cng c s n hi chuyn v, ngoi sng dc cn sinh ra cc sng ngang
(dch chuyn ca cc ht t v tr cn bng vung gc vi hng truyn sng), sng bin iu
v sng b mt.
Khong cch trn hng lan truyn sng gia hai im gn nht khi nn, dn cc i
hoc gia hai im gn nht c cng pha dao ng l di ca bc sng. Tng quan gia
di bc sng , vn tc sng m c v tn s dao ng xc nh bng biu thc:

=cf (6.1)
Cc sng m theo tn s dao ng c th phn loi ra: sng h m, ting ng, siu m
v sng siu cao.
Sng h m l cc dao ng vi tn s t 16 - 20 Hz v thp hn.
Ting ng l cc dao ng vi tn s t 16 - 20 Hz n 16 - 20 KHz.
Siu m l cc dao ng vi tn s t 16 - 20 KHz ti 106 KHz.
Sng siu cao l cc dao ng vi tn s ln hn 106 KHz.
Chng ta xem xt mi tng quan gia cc tnh cht c trng ca mi trng n hi
vi cc c trng ca sng m. K hiu th tch ca mt phn t cht lng hoc cht kh l
o, mt l o, v p sut tnh tc dng ln phn t ny trc khi c tc ng ca sng m
l Po.
Ngoi lc tc dng t bn ngoi s gy ra s dch chuyn cc ht phn t ca mi
trng lm bin i th tch, mt v p sut n cc gi tr v p. S bin i tng i
ca cc i lng s l:

(6.2)

104

(6.3)

Cc i lng c th mang du dng hoc m.
i vi cc bin ng nh, khi v theo nh lut bo ton khi lng
( ) ta c:

T biu thc (6.4) chng ta thy i vi cc bin ng nh, gi tr nn v dn bng nhau
nhng ngc du.
S bin i mt ca th tch nguyn t mi trng s dn ti s bin i p sut, p
sut tc thi s l tng ca p sut tnh v p sut ng lc d
P = Po + p
p sut ng lc d ny c gi l m p (p lc sinh ra do sng m). Chng ta ch
gii hn trong vic xem xt cc qu trnh m m p nh hn p sut tnh nhiu ln (p <<
Po) hay sng m bin nh.
Trong trng hp khi p >> Po s l i tng trong m hc phi tuyn.
Trong trng hp c bn, theo phng trnh trng thi, p sut trong cht lng v cht
kh l hm s ca mt v nhit . Nhng trong sng m hin tng nn dn xy ra xen k
nhau nhanh ti mc vic truyn nhit gia cc vng ny trong mt chu k dao ng khng
xy ra v qu trnh lan truyn sng m l qu trnh ng p. Trong trng hp ny p sut p
ch l hm ca mt
p = f(
Phn tch (6.5) vo dy Tailor. i vi trng hp dao ng vi bin nh ( nh),
c th loi b mt s i lng ta c:
p
P = Po + (6.6)

Vy p sut d c th biu din bng cng thc sau:

p
p= (6.7)

Theo nh lut Gue, khi cc bin ng nh, p sut gy ra cc bin ng t l trc

tip vi ln ca n

p= (6.8)

Vi: m un ca tnh n hi th tch, i lng nghch o ca l h s nn. M

un n hi cng nh m p trong h n v SI c n v l Pascal (Pa, 1 Pa = 1 N/m2 = 10
din/cm2).
T cc biu thc (5.7) v (5.8) ta c
p
= = c2 (6.9)

Vi c2 = p/ l i lng khng i i vi mi mi trng v l vn tc lan truyn

ca sng m. Do vn tc lan truyn sng m trong cht lng v cht kh c xc nh
bng cc c trng n hi, mt , m un n hi th tch v nn ng p Kp ca mi
trng:

105
 1
c= = (6.10)
o Kp
Vn tc sng m trong nc bin ph thuc vo nhit , mui v p sut thy tnh.
Cc i lng Kp, x c nh gi tr ca vn tc sng m c.
Vn tc sng dc v sng ngang trong mi trng cng (y bin) ph thuc vo cc
c tnh c hc. Vn tc lan truyn cc loi sng ny c xc nh bng cng thc sau:
E (1 )
cl = (6.11)
( 1 ) ( 1 2 )

G
ct = (6.12)

Vi: cl, ct - vn tc lan truyn ca sng dc v sng ngang.
E, G - m un n hi v m un dch chuyn
- h s Paosson.

6.2 PHNG TRNH SNG

Chng ta xem xt cc phng trnh vi phn c bn trong c cc i lng bin i
xc nh quy lut lan truyn sng m trong nc bin. Cc phng trnh ny l phng trnh
thy ng lc, phng trnh chuyn ng v phng trnh lin tc ca mi trng.
Phng trnh chuyn ng trong h to cc c dng sau:
u u u u 1 p
+ u + v + w = Fx
t x y z x
v v v v 1 p
+ u + v + w = Fy (6.13)
t x y z y
w w w w 1 p
+ u + v + w = Fz
t x y z z
Vi u, v, w - cc vn tc thnh phn ca cc phn t mi trng.
Fx, Fy, Fz - cc thnh phn ngoi lc n nh.
i vi mi trng sng m c th coi rng cc vn tc thnh phn v o hm ring
ca chng c gi tr nh. B qua cc gi tr ca cc o hm ring trong (6.13), chng ta xem
xt qu trnh lan truyn ca cc dao ng trong qu trnh truyn p sut ca mt s phn ca
mi trng cho mt s khc (ngha l khng c ngoi lc tc dng trc tip). Ta s c h
phng trnh vi phn tuyn tnh tha mn i vi trng sng m:
u p
=
t x
v p
=
t y
(6.14)
w p
=
t z
th hin di dng vc t s l:

106
 V 1
= grad p (6.15)
t
Nu trong phng trnh (6.15) ta biu din mt qua nn (6.3), ly o hm ring
v b qua cc i lng nh bc hai ta nhn c phng trnh sau:

+ div V = 0 (6.16)
t

Khi tnh ti (6.3) v (6.8) phng trnh (6.16) s c dng:

p
+ div V = 0 (6.17)
t

Phng trnh (6.14) v (6.17) c th dng m t mt cch y qu trnh sng m.

Di dng n gin hn ta c th s dng mt hm ring gi l hiu vn tc bng vic ly
tch phn phng trnh (6.14) s c:
t
1 p
u= dt + uo
0 x
t
1 p
v= dt + vo (6.18)
0 y
t
1 p
w= dt + wo
0 w

Vi uo, vo, wo - cc vn tc dao ng thnh phn ca im c to (x,y,z) ti thi

im ban u t = 0.
Gi s uo, vo, wo l cc i lng t do (vi du - ) theo cc trc to ca mt hm
ngu nhin n du o (x,y,z):
o o o
uo = ; vo = ; wo = (6.19)
x y z
Biu thc (6.19) cho ta thy trong chuyn ng ca cht lng l tng

rot Vt=0 = 0

Hm o c th biu din di dng sau:

o o o
o (x,y,z) = ( dx + dy + dz )
x y z

T biu thc (6.19) c th vit thnh

107
 t p
u= ( ) dt + o
x 0
pt

v= ( ) dt + o
y 0
p t

w= ( ) dt + o
z 0
Ta k hiu:

t p
( ) dt + o = (x, y, z ) (6.20)
0
Do :

u= ; v= ; w= ; (6.21)
x y z

Hm (x,y,z) gi l th vn tc.
Gi s trong thi im ban u th vn tc bng khng v bin ca cc dao ng
sng m nh ( ~ o) ta c:

1 t
o 0
= p dt (6.22)

Ly vi phn (6.22) theo thi gian, ta nhn c biu thc lin h gia m p v th vn
tc

1
p= (6.23)
o t

2
Nu trong (6.17) o hm ring ca p theo t thay th theo (6.23) qua gi tr v
x 2
o hm ring ca vn tc theo x, y, z c thay bng o hm bc 2 ca theo (6.21) ta c:

2 2 2
2

+ + = (6.24)
x 2 y 2 z 2 x 2

v tha mn (6.10)

2
c2 2 = (6.25)
t2

108
 Vi: 2 - ton t Laplas
Phng trnh (6.25) gi l phng trnh sng. Nu ly o hm ring theo t ca trong
phng trnh (6.25) v tnh ti (6.23) ta c phng trnh sng di dng khc:

2p
c2 2 p = (6.26)
t2

Trong qu trnh tm phng trnh sng ta s dng mt s gi thit:

nht trong mi trng bng khng.
Trong phng trnh chuyn ng khng tnh ti s bin i theo thi gian ca lc th
tch, ngoi lc bin i, chuyn ng khng xoy.
Bin ng ca mi trng nh, mi trng ng nht.
Cc phng trnh sng m t cc tnh cht c bn ca sng m kh chnh xc, iu
khng nh s ng n ca cc gi thuyt nu trn.

6.3 CC DNG SNG M

6.3.1 Cc sng phng

Chng ta xem xt trng hp khi qu trnh sng lan truyn vo mt hng no v
c tnh ca sng m ch ph thuc vo to x. Trng sng m s c m t bng phng
trnh:

2 2 (6.27)
= c2
t 2
x2

suy ra t (6.25) trong iu kin

= =0
y y

Tm nghim ca (6.27), ta a thm mt s bin mi

= x - ct ; = x + ct (6.28)

o hm ring ca th vn tc theo cc bin mi s l

= + = +
x x x
2 2 2 2
= +2 +
x 2
2
2

= c +c
t
2 2 2 2
= c2 2 2 +
t 2 2

109
 Thay th vo (6.27) ta c

2
= =0 (6.29)

T (6.29) thy rng / khng ph thuc vo v c th l hm s bt k ca

= f () (6.30)

Tch phn (6.30) theo ta c:

= f () d + c = f 1 () + f 2 () (6.31)

Coi c l hm bt k ca
Quay tr li cc bin ban u, tm tch phn ca phng trnh sng (6.27)

= f 1 (x ct ) + f 2 (x + ct ) (6.32)

Nghim ny ca phng trnh s ng cho m p, vn tc v nn. Dng ca hm f1

v f2 xc nh dng ca cc xung ng ban u v cc i s ca chng khng thay i ln
khi thay th x thnh x + x (i vi f1) v x - x (i vi f2) v t thnh t + t vi iu kin
t = x/c.
Do :

x
x - ct = x + x - c(t + t) = x + x - ct - c = x - ct
c
Suy ra, hm s f1(x - ct) l dng sng, lan truyn theo hng dng ca trc x v i
lng c l tc d lan truyn cc nhiu ng - vn tc ca sng m. Hm s f2(x + x) - l
sng truyn theo hng ngc li.
Do gi tr ca th vn tc ti thi im cho trc im bt k ca mt phng, vung
gc vi trc x khng bin i, nn mt phng ny gi l b mt sng v sng c m t bng
phng trnh (6.27) gi l sng phng.
Trng sng phng c th to ra bi cc pt tng sinh dao ng phng. Trong mi
trng khng b gii hn, mt phng cn c kch thc v cng ln, do trn thc t trng
sng phng c th to ra trong mi trng c gii hn. Th d: trong cc ng c thnh cng.
Trong i dng khong cch xa ngun nhiu ng, c th phn tch ra mt vng m trong
c th coi sng m l sng phng.
Nu trng cc sng m phng to ra t ngun pht cc dao ng iu ho th th vn
tc c th biu din di dng:

= Ae j ( t kx ) (6.33)

Vi A - bin sng m
k = /c - s sng
Gi tr hiu dng ca m p i vi sng phng iu ho c th nhn c t cng thc:

110

p = = jAe j ( t kx ) = j (6.34)
x
v gi tr hiu dng ca vn tc dao ng t cng thc (6.21):

u = = jkAe j ( t kx ) = jk (6.35)
x
Gi tr hiu dng l gi tr cn bc hai ca cc i lng (p sut, vn tc...) trong bn
chu k dao ng.
Biu thc (6.34) v (6.35) minh chng rng trong sng phng, vn tc dao ng v m
p ng pha. T cc biu thc ny c th tm ra cc mi quan h n gin gia vn tc dao
ng v m p

p = c u (6.36)

i lng R = c l sc cn sng ca mi trng, i lng nghch o ca n s l

dn sng ca mi trng.
6.3.2 Sng cu
Sng cu chnh tc hay sng cu i xng l cc sng c th vn tc l hm s ca hai
bin s c lp - khong cch t trung tm sng r v thi gian t. Ngun l tng ca sng cu
l cc hnh cu thay i th tch theo chu k, kch thc khng ng k so vi bc sng.
Khong cch r trong h to cu lin h vi cc to x, y, z bng cc phng trnh sau:

r2 = x2 + y2 + z2 (6.37)
Khi s dng nhng phng trnh ny, biu din cc phng trnh o hm ring (6.24)
qua o hm ring ca th vn tc theo khong cch r.
Ly o hm ca (6.37) theo x, y v z ta c:

r x r y r z
= ; = ; = ; (6.38)
x r y r z r

Sau ta c

r x
= =
x r x r r
2 x x
= + = (6.39)
x 2
x r r r x r
x 2 2 r 2 x 2
= +
r 2 r 2 r3 r
Tng t ta c

111
 2 y 2 2 r 2 y 2
= + (6.40)
y 2 r 2 r 2 r3 r

2 z 2 2 r 2 z 2
= + (6.41)
z 2 r 2 r 2 r3 r
Gp v phi ca (6.39), (6.40) v (6.41) ta c

2 2 1 2 ( r )
2 = + = (6.42)
r 2 r r r r 2
Suy ra, phng trnh sng c th biu din dng sau

2 c 2 2 ( r )
= c 2 2 = (6.43)
t 2 r r 2
Phng trnh (6.43) trong mi lin h vi i lng rl phng trnh sng mt chiu
v nghim ca n so vi r phi trng hp theo dng vi nghim ca phng trnh sng i
vi sng phng, ngha l:

r r
r = f1 t + f 2 t + (6.44)
c c
Nghim tng hp ca phng trnh sng l tp hp sng tin i ra t trung tm vi c
th vn tc :

1 r
1 = f1 t
r c
v sng li i vo trung tm vi th vn tc:

1 r
2 = f2 t
r c
Khc vi nghim ca sng phng, th vn tc trong sng cu i xng i ra gim
nghch o vi khong cch r. Do b mt sng l mt cu ng knh r = ct (c - vn tc sng
m) do th vn tc trong sng tin i ra s m rng front sng.
Trong thc tin thng ch gp sng cu tin i ra t u pht, s cn thit tnh n
sng li ch xut hin trong mt s t trng hp, th d: khi nghin cu phn x sng m t
bin ca cc dng c hnh cu vi ngun pht hnh cu trung tm.
i vi sng cu iu ha tin, th vn tc c th vit di dng:

112
 A j ( t kx )
= e (6.45)
r
Vi: A - hng s ph thuc vo tham s ca ngun pht.
Khi ly o hm (6.45) chng ta tm c biu thc i vi m p v vn tc dao ng
cc:

jA j( t kr )
p = = e (6.46)
t r

1 + jkr
ur = = 2 Ae j( t kr ) (6.47)
r r
T (6.46) v (6.47) ta s c

( 1 + jkr ) p 1 + k2r2
ur = =
p
(kr j) = p x
rj ckr c kr
(6.48)
j
x = pe
kr 1
j
1+ k r
2 2
1 + k2r2 c cos

kr 1 1
vi cos = ; sin = ; tg =
1+ k r 2 2
1+ k r2 2 kr

T (6.48) ta thy rng vn tc dao ng lch pha vi m p mt gc bng , l hm s k

v khong cch r cn m p l mt i lng phc.
xa vng pht sng (khi kr >>1) cos 1 v sin 0, sng cu s c tnh cht ca
sng phng ch c m p v vn tc dao ng bin i nghch o vi r. Trong vng gn im
pht sng kr <<1, cos kr, sin 1, /2, vn tc dao ng lch pha so vi p sut
mt i lng = 90o.

j
pe 2
u2 =
ckr

m p do sng cu sinh ra t l nghch vi r cn vn tc dao ng t l nghch vi r2.

6.3.3 Sng tr
Chng ta xem xt trng hp khi th vn tc ch ph thuc vo khong cch r t trc
Z trong mt h thng tr v thi gian t. Vi cc iu kin tng t nh trong trng hp
nghin cu sng bc x bi hnh tr c trc ko di v tn.
Chp trc Z ca h to cc vi trc ca hnh tr v coi khng ph thuc vo Z
c th vit ton t Laplas di dng:

113
 2 2
2 = + 2
x 2 y

Nu r = x 2 + y 2 v biu din cc o hm ring ca qua r, tng t nh trong

trng hp sng cu ta c phng trnh sng i xng trong to tr:

2 2 1
= c 2 2 + (6.49)
t 2 x r r

Nghim ca phng trnh ny biu din qua hm Bessel hoc Hankel l tp hp ca cc

sng tr tin v li.
Trn khong cch r kh ln, khi thay th hm Hankel bng cc biu thc tng t ta c
th nhn c cng thc cho sng tr iu ho thng

1 2 e j( kr t )
= A (6.50)
2 k r

T (6.50) ta thy rng bin ca sng tr i xng vng xa s gim t l nghch vi

r, m p v vn tc cng bin i theo quy lut ny.
Khi phn tch nghim ca ca phng trnh sng i vi cc dng sng n gin, mi
trng c th coi l ng nht, v hn v khng hp th nng lng ca sng m khi chng
lan truyn.
Trong bin v i dng nhng iu kin tng t hu nh khng tn ti, mc xp
x trong tng iu kin ring bit ph thuc vo s tng quan gia di bc sng ca cc
dao ng bc x, kch thc ca ngun pht, khong cch t ngun pht n vng kho st,
su ni t ngun pht... Trong mt s trng hp khi di bc sng ln hn kch
thc ca ngun pht, b mt nc v y nm kh xa, b mt sng s l sng cu. Trn thc
t khng tn ti sng phng, tuy nhin trn mt khong cch kh xa t ngun pht c th tch
ra mt mt phng v cng nh m sng c tnh cht ca sng phng.
Ngoi ra cng cn phi lu rng khi chuyn h phng trnh phi tuyn thy ng lc
v phng trnh trng thi thnh phng trnh tuyn tnh ca sng m, chng ta loi b mt s
thnh phn cha cc i lng bc hai v tch ca cc i lng bc nht (p sut, vn tc,
nn). Sai s trong nghim cng nh khi s Mach = v/c cng nh v bin m p cng nh.
Tuy nhin c khi M nh, sai s vn tch ly v sng m khi lan truyn vn sai lch so vi sng
ca nghim phng trnh tuyn tnh, khi to sng tin c bin gii hn vn tc lan truyn
xung ng ph thuc vo p sut, vn tc cng ln p sut cng ln, nn khi qu trnh xy ra
cng di th sai lch so vi nghim phng trnh ca sng m tuyn tnh cng ln.

6.4 NHNG C TRNG NNG LNG CA SNG M

Nng lng ca trng sng m bao gm ng nng ca cc ht dao ng, th nng ca
cc bin ng n hi. Chng ta xc nh mt ca nng lng m (nng lng trong mt

114
n v th tch) trong sng so vi trng thi khng nhiu ng.
Mt ng nng ca mt th tch nguyn t mi trng trong sng

1
Ek = ou 2 (6.51)
2
Vi: u - vn tc dao ng.
Th nng ca th tch nguyn t s l cng cn phi thc hin tay i th tch nguyn
t ny t o n di tp dng ca p d. Theo (6.4), s bin i ca th tch gy ra s bin
i v cng nh ca mt t n + d, theo php xp x bc nht s l o d v
cng sinh ra s l - o d. Tnh cng sinh ra khi th tch bin i t o n theo (6.8)
bng cch ly tch phn ca

po d = o d

1 op 2
o d = o 2 = (6.52)
0 2 2

T (6.52) ta thy rng mt th nng s l:

p2
E =
2c 2

v mt nng lng tng cng trong sng

1 2 1 p2
E = Ek + E = u + (6.53)
2 2 c 2

Do trong sng phng p = cu nn ti mt im bt k v thi im bt k mt

nng lng m s l:

p2
E = u 2 = (6.54)
c 2

Cng m l ln ca nng lng m truyn trong mt n v thi gian qua mt

n v din tch vung gc vi hng truyn sng.
Do nng lng sng m lan truyn vi tc sng m nn biu thc i vi cng
sng m trong sng m phng ng s l tch ca (6.54) vi c:

p2
I = E.c = (6.55)
c

vi: I - cng sng m.

Th nguyn ca cng sng m trong h SI - W/m2; trong h SGS - eri/s.cm2; h s
chuyn i s l: 1W/m2 = 103 eri/s.cm2

115
 i lng I l mt i lng vc t v mang tn l vc t Umov (tn ca nh vt l u
tin nghin cu dng nng lng c hc trong vt th).
Cng m c th xc nh nh l cng sinh ra do p sut tc dng dch chuyn theo
phng X trong mt n v thi gian. Do gi tr tc thi ca cng c th vit di
dng sau:

It = pt. ut (6.56)
vi: pt v ut - l cc gi tr tc thi ca p sut v vn tc dao ng.
i vi sng phng hnh sin ta c th vit:
pt = pm sin( t - kx)
ut = um sin( t - kx)
Ta s nhn c gi tr trung bnh ca cng trong chu k t:

1 t p m um t
pm u m
It dt = sin (t kx) dt =
2
I= (6.57)
t 0 t 0 2

Do m/um = /um =c, cng ca sng phng iu ho c th biu din di dng:

p2m u2m
I= = c (6.58)
2 c 2

Thay th trong (6.58) cc gi tr bin ca p sut, vn tc bng gi tr hiu dng phd =

pm/2 v uhd = um/2 ta s c:

p2hd
I= = c u2hd (6.59)
c

Nh vy mt dng nng lng trong sng phng ng nht theo khng gian v
khng ph thuc vo khong cch n ngun pht trong mi trng ng nht khng hp th.
xc nh cng ca sng cu ta s dng cng thc (6.56). Theo mc 6.3 trong
vng gn ngun pht (kr <<1) vn tc dao ng lch pha /2 vi p sut, gi tr cng
trung bnh trong khong thi gian t s bng khng v khng bc x vo mi trng.
cc vng xa (r >> ) m p v vn tc dao ng trng pha. i vi cc dao ng iu
ho:

A
p = sin(t kr )
r
kA
ur = sin(t kr )
r

1 t kA 2 ck 2 A 2
t 0
I= purdt = = = cuhd
2r 2 2r 2

116
 Nh vy cng m gim t l nghch vi bnh phng khong cch, khi ri xa ngun
pht sng, sng cu i xng trong mi trng ng nht c cng sut phn b theo b mt
sng tin din tch t l vi r2.
cc vng xa, sng tr i xng c bin , m p v vn tc dao ng bin i theo
pha v gim t l nghch vi r. Khi xc nh gi tr cng trung bnh trong mt chu k ta
s c:

Bk
I = c
r

T y suy ra trong loi sng ny cng suy gim khi ri xa ngun pht chm hn
trong trng hp sng cu.
Di cng sng m c ngha trong nghin cu kh rng, trong khong bin i ny
ngi ta thng dng t l lgart.
K hiu p v po l cc gi tr ca m p v I, Io l cc cng m tng ng. T s
gia cc cng m v m p c th biu din di dng:

I p
N = 10lg = 20lg (6.60)
Io po

i lng N, xc nh bng biu thc (8.60) gi l mc cng m hay cng m,

on v o l xi ben (dB). nh gi cc i lng o bng xi ben cn xc nh gi tr
0dB, trong m hc cht lng mc khng ca p sut c chp nhn tng ng vi p sut
2.10-5 Pa, m p ny tng ng vi cng m trong khng kh 10-12 W/m2.
Trong m hc ngi ta s dng n v lgart khc gi l Neper, l lgart t nhin ca
t s gia hai i lng:
1 I p
Ne = ln = ln
2 Io po
1 Ne = 8.68 dB.

6.5 PHN X V KHC X SNG M

Trong phn 6.3 chng ta xem xt cc tnh cht ca sng m lan truyn trong mi
trng ng nht khng gii hn. Trong mi trng bin, trn ng lan truyn sng m
thng gp cc vt cn hoc ri vo cc mt phn cch gia nc - y, nc - khng kh.
Nu sng m phng ri vo mt phn cch phng ca hai mi trng ng nht di mt gc
phng th mt phn nng lng sng m phn x t mt phn cch, mt phn i vo trong mi
trng th hai. Do tnh cht i xng cc sng phn x v sng i qua mt phn cch cng l
sng phng.
Trn bin phn cch gia cc mi trng, gi tr ca m p, vn tc dao ng khng tn
ti cc bc nhy, v vy ti hai im gn v hn hai hng ca mt phn cch gi tr ca
m p v vn tc dao ng l nh nhau.
Ta k hiu bin p sut ca sng ti l p1 v sng phn x l p'1, sng truyn qua p2.
Cc vn tc dao ng tng ng l u1, u'1 v u2. Theo iu kin lin tc ca m p trn bin ta
c:

p1 + p1' = p2 (6.61)

117
 Tng vn tc dao ng trn bin phn cch cng bng vn tc dao ng ca sng truyn
qua

u1 + u1' = u2 (6.62)
Thay th vo (6.36) ta c:

p1
u1 = (6.63)
1c1

p 1'
u1' = (6.64)
1c1

p2
u2 = (6.65)
2 c 2

Vi 1, 2 - mt ca mi trng th nht v th hai

c1, c2 - vn tc lan truyn ca sng m trong cc mi trng 1, 2 tng ng.
Du (-) trong (6.64) cho thy rng vc t vn tc dao ng trong sng phn x trng vi
hng lan truyn sng phn x.
Thay th (6.63) - (6.65) vo (6.62) v tnh n (6.61) ta c:

p1 p 1' p1 p 1'
= (6.66)
1 c 1 1 c 1 2 c2 2c2

H s phn x theo m p Rp c th xc nh nh l t s gia bin p sut trong sng

phn x v bin p sut trong sng ti.

p 1' 2 c 2 1 c 1
Rp = = (6.67)
p1 1 c 1 + 2 c 2

Theo phng php tng t c th nhn c biu thc ca h s phn x i vi vn

tc dao ng:

2 c 2 1c1
Ru = (6.68)
1 c 1 + 2 c 2

Chng ta kho st cc trng hp c bit:

2c2 = - sng i ti bin phn cch cng hon ton
T (6.67) v (6.68) ta c:
Rp = 1; Ru = -1
Suy ra: p1' = p1; u1' = -u1
p2 = 2p; u2 = 0 (6.69)

118
 Hnh 6.1. S phn x v khc x sng m trn bin phn cch gia hai mi trng.
Ti mt phn cch cng m p c nhn i cn vn tc dao ng b trit tiu. Sng
phn x v sng ti c p sut v vn tc dao ng ngc pha.
2c2 = 0 - sng i ti bin phn cch mm hon ton
ta c: Rp = -1; Ru = 1
p1' = - p1; u1' = - u1
p2 = 0 ; u2 = 2u1 (6.70)
Nh vy: ti mt phn cch t do, m p b triu tiu cn vn tc dao ng tng gp hai.
Nu sng m phng i ti bin phn cch phng di mt gc th mt phn nng
lng m phn x t bin v mt phn lt vo mi trng th hai to ra sng khc x.Cc
ng chm trn hnh 6.1 th hin cc front ca cc sng ti, phn x v khc x. Vn tc m
l c1, c2 v mt mi trng l 1 v 2.
Vn tc dch chuyn cc front sng dc theo bin xc nh cc thnh phn ngang ca
vn tc sng tong ng. i vi sng ti thnh phn ngang ca vc t vn tc l c1/ sin1v
sng phn x l c1sin'1, sng khc x l c2/sin2. khp kn cc iu kin bin ta cn c
tc dch chuyn cc front ca sng ti, phn x v khc x ti bin phn cch phi bng
nhau.
Do : 1 = '1 (6.71)
c1 c2
= (6.72)
sin1 sin1

Biu thc (6.72) c th biu din di dng:

sin1 c1
= =n (6.73)
sin2 c2

i lng n o bng t s gia cc vn tc lan truyn sng m ti bin gi l h s khc

x. Biu thc (6.73) gi l nh lut Snell.
Khi sng m truyn ti b mt phn cch di mt gc nghing, mt phn nng lng
truyn vo mi trng th hai nh cc thnh phn hnh chiu trn bin ca cc thnh phn
vn tc dao ng, do iu kin bin th hin tnh lin tc ca p sut v cc vn tc dao
ng thnh phn s c dang:

p1 + p'1 = p2 (6.74)

u1cos1 + u'1cos1 = u2cos2 (6.75)

119
 Tng hp t (6.63) - (6.65), (6.74), (6.75) ta s c biu thc ca h s phn x Rp l i
lng ph thuc vo khng m ca mi trng v gc ti ca sng.
1c1 cos 2
1
2 c 2 cos 1
Rp = (6.76)
1c1 cos 2
1+
2 c 2 cos 1
Trong iu kin t nhin, y bin v b mt nc c th coi l bin phng trong mt s
t trng hp, l khi di bc sng dao ng ln hn hn cao nhiu ng ca b mt
phn cch, trong trng hp khc mt phn nng lng s b tn x v cc bt ng thc
(6.67), (6.76) s khng tha mn.

6.6 TC SNG M TRONG MI TRNG BIN

Tc lan truyn sng m l mt c trng quan trng ca mi trng bin. trong phn
6.1 chng ta bit nn Kp v o l hm s ca nhit T, mui S v p sut thy tnh
P. Biu din mi quan h ca vn tc vi cc i lng ny bng l thuyt kh phc tp. Cho
n nay tn ti mt s cng thc thc nghim th hin mi lin h ny, cng thc chnh xc
nht l cng thc Willson, cng thc ny biu din tng ca nhiu i lng, mi i lng
ph thuc ring r vi T, S, P p sut nc bin v mt i lng ng thi ph thuc vo c
3 yu t.
Cng thc c dng sau:

c = 1449,14 +cT + cS + cP +cTSP (6.77)

Vi:
cT = 4,5721T - 4,4532. 10-2T2 - 2,6045. 10-4T3 + 7,985 . 10-6T4
cS = 1,3980(S - 35) + 1,692 . 10-3(S - 35)2
cP = 1,60272 . 10-1P + 1,0268 . 10-5P2 +
+ 3,5216 . 10-9P3 - 3,3603 . 10-12P4
cTSP = (S - 35)(- 1,1244 . 10-2T + 7,7711 . 10-7T2 +
+ 7,7016 . 10-5P - 1,2943 . 10-7P2 + 3,1580 . 10-8PT +
+ 1,5790 . 10-9PT2) + P(- 1,8607 . 10-4T +
+ 7,4812 . 10-6T2 + 4,5283 . 10-8T3) +
+ P2(-2,5294 . 10-7T + 1,8563 . 10-9T2) +
+ P3(-1,9646 . 10-10T).
n v ca c = [m/s], T = [oC], S = [o/oo] v P = [kg/cm2].
Trn thc t, vn tc m c tnh theo cc i lng c lp thnh bng (6.77).
i lng thm vo vn tc m do nh hng ca p sut c th biu din qua su Z c
dng:
cz = 0,1656 + 1,64802 . 10-2z + 1,4680 . 10-7z2 +
+ 4,315 . 10-12z3 - 3,48 . 10-16z4 - 3,4 . 10-21z5 -
- 1,2 . 10-26z6 (6.78)
Vo nm 1971 xut hin mt cng thc n gin hn tnh ton vn tc lan truyn
m theo cc gi tr thc o T, S, P
c = 1449,30 + cT + cS + cP +cTSP
Vi: cP = 1,5848 . 10-1P + 1,572 . 10-5P2 - 3,46 . 10-12P4

120
 cT = 4,578T - 5,356 . 10-2T2 + 2,604 . 10-4T3
cS = 1,19(S - 35) + 9,6 . 10-2 (S - 35)3
cTSP = 1,35 . 10-5T2P - 7,19 . 10-7TP2 - 1,2 . 10-2(S - 35)T
Nhit ca nc bin l yu t lm thay i vn tc m ln nht. Khi nhit tng,
gi tr ca nn Kp tng v mt o gim. Theo biu thc (6.10) iu ny s dn n s
tng ln ca tc m. Trong bng 34 ca Bng hi dng hc Zubv th hin s bin i
cT khi nhit thay i mt i lng bng 1oC trong cc khong bin thin khc nhau.
Bng 6.1
ToC 1-10 10-20 20-30 30-40
Bin i
cT 4,446 - 3,635 3,635 - 2,734 2,734 - 2,059 2,059 - 1,804

mui c nh hng t hn, cc loi mui c trong nc bin nh hng khc nhau
ti gi tr ca Kp, gy nh hng ln nht trong cc loi mui l mui MgSO4, nhng nng
ca mui ny li nh hn rt nhiu so vi NaCl, do mui NaCl li c tng nh hng
ln nn Kp cao nht. Trong bng 6.2 th hin nh hng ca cc loi mui ha tan trong
nc bin ln nn v vn tc lan truyn m.
chnh lch ca vn tc m do p sut thy tnh trong cng thc (6.78) c mi lin h
vi su nh sau:
Z[m] 0 10 100 1000 5000
cP [m/s] 0,166 0,330 1,815 16,796 86,777
S bin i c trng ca vn tc khi su thay i mt i lng bng 10m trong cc
khong bin thin khc nhau c th hin di y:
Z [m] 0 10 100 1000 5000
Gradient vn tc
c [m/s/10m] 0,165 0,165 0,165 0,168 0,1826
Trn cc bng trn r rng rng cc su ln vn tc m tng nhanh hn quy lut
tuyn tnh. Gi tr trung bnh ca vn tc m i dng th gii vo khong 1500m/s, v
khong bin thin c th t t 1430 n 1540m/s, cc su ln (gn 7km) l 1570 n
1580m/s. S bin i c tnh ca mi trng nc l cc tc nhn chnh gy ra s bin i
theo khng gian v thi gian ca trng vn tc m.

Hnh 6.2 S bin i vn tc m theo su trong i dng th gii

Hnh 6.2 cho ta mt hnh nh c bn v s bin i ca vn tc m trong i dng th
gii. y l cc ng cong phn b vn tc m theo su ca mt s i dng th gii
t b mt ti 4000m. R rng rng su > 2000m, vn tc tng tuyn tnh.

121
 6.7 HIN TNG HP TH SNG M TRONG BIN
Phng trnh sng (6.26) l phng trnh i vi cht lng l tng. Trn thc t nc
bin v nc ngt c tnh nht v dn nhit, trong mi trng bin thc t lun tn ti cc
sinh vt bin, c, sn phm qu trnh sng ca chng, cc loi ht v bt kh. Nh trn bit,
mi trng bin l dung dch phn ly cha cc ion Cl-, Mg++, Na+ SO4v.v.. Ngoi ra nhit
, mt v mui nc bin lun dao ng gn gi tr trung bnh to nn cc vng khng
ng nht trong th tch, hin tng ny trong cu trc ca nc bin s gy ra s tt dn ca
sng m khi lan truyn.
S tt dn hay suy yu nng lng sng m to ra hin tng hp th trong mi trng
v tn x do s khng ng nht. nht v dn nhit ca nc bin cng lm suy gim
nng lng m do gy nhit. Cc cht kh cng gy ra tn x sng m v lm suy yu bc x
m.
S hp th sng m c th gii thch bng phng trnh Stok, nhng vn tng t
c A.P.Stachxevich xem xt.
C ch hp th sng m trong bin, lin h ti nht, gy ra cc bc nhy v ng lc
xut hin khi cc lp st nhau dch chuyn tng i so vi nhau. Cc ng lc ny t l vi
gradient vn tc v h s nht k hiu l 1. H s 1 ch tn ti trong s bin dng dch
chuyn nn c gi l h s nht Stok dch chuyn. i dng 1/ = v nht ng
nng. S hp th do tnh nht chim u th trong nc ngt. Trong bin chng c vai tr ln
ch trong vng siu m (f 1Mhz).
S hp th sng m cn xy ra do hin tng bin i bt i xng ca nc. N c
xc nh bng h s nht th tch 2. H s 2 xut hin trong qu trnh lin quan ti s thay
i th tch ca cht lng, s thay i trng tri nn, dn sng m trong mi phn t nc. S
thay i ny gy ra s bin i cu trc ca phn t nc dn n ph hu s cn bng nhit
ng lc, mi trng s t cn bng li sau mt khong thi gian p, qu trnh ny s lm
tiu tn nng lng m. Ngoi ra cc phn t phn ly cng to ra qu trnh tng t.
Mt phn cc phn t mui, ho tan trong nc bin di dng cc ion Mg2+, SO42-,
Na , Cl- v.v. khi nhit p sut khng thay i s lng cc ion phn ly v ti hp cn bng
+

nhau. Khi sng m truyn qua trng thi cn bng ny b ph hu. Trong th tch c p sut
cao phn ly ca mui (Th d: lng MgSO4 tng). Trong cc th tch c p sut gim
phn ly gim, tng ti hp ion vi khong thi gian khng i khong 10-6 giy. Trong qu
trnh thit lp li cn bng m p b chm pha v c qu trnh mang tnh bt i xng v gy
ra trong nc bin cng nh trong dung dch s tiu tn nng lng m. Mui MgSO4 nh
hng ln nht c bit vng tn s gn 104 - 105 Hz.
H s hp th , c trng cho s mt mt nng lng m c biu din nh sau:

2 4 1 1
= 3 1 + 2 + M cV cP (6.78a)
2c 2
Vi cv cp nhit dung khi th tch v p sut khng i.
M h s dn nhit
Theo L.I Mandelstam v M.A.Leoutovich h s nht khi c th biu din di dng.

2 =
p
1 i
(
c 2 c 02 ) (6.78b)

122
 Vi co tc m trng thi cn bng
c tc m tn s cao m trong mt chu k trng thi cn bng
khng kp thit lp li.
Ta thy rng nht dch chuyn ca nc bin gim i khi p sut thu tnh tng.
nht khi tr nn khng i. Khi nhit tng c hai gi tr nht gim. nht khi ln
hn nht dch chuyn khong 3-5 ln.
Mt trong cc nguyn nhn ca hin tng hp th sng m trong bin l cc bt kh.
Lp cha cc ht bt kh trong bin c dy khng vt qu 10-15m (trng hp c bit
25-30m). Khi sng m i ti cc ht kh s dao ng v bc x li sng m v lm suy gim
nng lng m.

6.8 S LAN TRUYN CHM TIA M TRONG MI TRNG PHN LP

KHNG NG NHT
Trong mi trng phn lp khng ng nht. Do trong bin s ph thuc ca vn tc
sng m theo phng ngang nh hn nhiu so vi phng thng ng do mi trng bin
trc ht c th coi l mi trng phn tng khng ng nht, Khng th c nghim chnh
xc ca phng trnh sng m t s lan truyn trong mi trng phn lp khng ng nht
i vi dng bt k c(z), do ngi ta thng s dng cc phng php gn ng trong
c l thuyt chm tia, c L.M Brekhovski pht trin y nht.
Ta c th coi l tia sng m l cc ng, vung gc vi b mt sng (front). Chng ta
xem xt s bin i ca phn b c(z) theo hng ca cc tia sng m. Xp x cc ng cong
c(z) trn hnh thnh cc ng bc thang v ton b su chia thnh u lp. S dng nh
lut Snell cho mi bin phn cch v vi iu kin sao cho dy lp 0, n ta c :
sin o co
= =n
sin n cn (6.79)

Hnh 6.3 . a- Profil vn tc m b- Qu o tia m.

nh lut Snell i vi mi trng nhiu lp thng c biu din qua gc trt ca
tia ( = 90o - )

coso = n (z) cos (z) (6.80)

T (8.79) ta thy rng trong mi trng phn lp khng ng nht xy ra hin tng tia
sng m b un cong. Hin tng ny gi l hin tng khc x m, s thay i gc nghing
ca tia ch xc nh bng gi tr ban u v cui cng ca vn tc c, tia b khc x lun

123
nghing v hng vn tc sng m gim.
Ta xem xt mt phn t qu o tia ra t ngun im di gc o vi to (zo, O).
Trn hnh 6.4 c

dz dz
= tg(z ) hoc dr = (6.81)
dr tg(z )

Du (+) trong trng hp tia m i xung di v ngc li.

Hnh 6.4 Phn t qu o tia m

T y, da vo (6.80) ta s nhn c khong cch theo phng ngang ca tia m t
u pht n im xt trn lp ngang z
z z
dz dz
r= tg(z) = cos o (6.82)
zo zo n 2 (z ) cos 2 o

co
Vi : n(z) = , co - vn tc m ti su t ngun pht
c(z )
Nu qu o tia m c mt vi im c xem xt th khong cch s l tng cc
khong cch gia cc im theo (6.81).
Trn hnh 6.4 - 6.6 th hin mt s trng hp ring mi lin h gia c(z) v cc qu
o tia m trong bin.
Hnh 6.4 - Tho mn s suy gim tuyn tnh vn tc theo su vi quy lut:

c(z) = co [1 - a(z - zo)] (6.82)

Vi a gradient vn tc m thng ng
zo mc su t ngun pht

Hnh 6.5 Khc x o ca chm tia m trong i dng

Hin tng un cong tia sng m v hng y gi l hin tng khc x o. Vng
nh du gch trn hnh v s khng c cc tia ti trc tip (ngha l cc tia cha b phn x
t b mt hoc y) gi l vng ti m, vng khng c du gch xung quanh ngun gi l

124
vng sng m. Cc tia tip xc vi b mt v chia cc vng ny gi l cc tia bin. Cc im
ca tia tng ng vi gc trt c gi tr bng khng th hin hin tng phn x ni bi b
mt hay mc ngang z no gi l im quay ca tia.
Th (6.82) vo (6.81) ta c :
z
[1 a(z z o )] dz
r = cos o (6.83)
zo 1 [1 a(z z o )]2 cos 2 o

K hiu [1 a (z zo)] coso = ta c :

[1 a ( z z o )] cos o
1 d
r=
a cos o =
cos o 1 2

1
= [sin o 1 [1 a(z z o )]2 cos 2 o ] (6.84)
a cos o

Phng trnh (6.84) c th vit li di dng sau:

2

2
1 1 1
r tg o + (z z o ) = 2 (6.85)
a a a cos 2 o

T (6.85) ta thy trong trng hp gradient vn tc m khng bin i, qu o tia m

1 1 1
l cung trn, bn knh bng , tm l im c to tg o v z = zo + ,
a cos o a a
ngha l nm trn ng thng nm ngang, tng ng vi su m vn tc m c = 0.
Phng trnh (6.84) c th vit li di dng sau

1
r= [sin o sin (z)] (6.85b)
a cos o

Vi : sin (z) = 1 [1 a(z z o ]2 cos 2 o - hm sin ca gc trt su z

Lc xy dng qu o tia trong php xp x tuyn tnh s phn b vn tc m
theo su qua cc khong cch ngang m tia ti i qua trong mi lp c th hin y
trong cc cng trnh ca A.P.Stashkevich. Tn ti cc chng trnh tnh qu o tia m trn
my tnh i vi cc phn b vn tc m c(z) phc tp.

Hnh 6.6 Khc x thc ca chm tia m trong i dng.

Thi gian lan truyn m dc theo cc tia trn qung ng R c th xc nh nh sau: t

125
hnh v 6.3 ta c

dR dz
dt = = (6.86)
c(z ) sin (z ) c(z )

Nh vy tng thi gian lan truyn ca sng m dc theo tia c im quay c tnh
bng tng cc khong thi gian gia cc cc tr lin tip ca ng cong z(r)

k zi
dz
t = (6.87)
i =1 z i 1 sin (z ) c(z)

Hnh 6.4 tng ng vi hin tng tng tuyn tnh vn tc m theo su v ni t

ngun pht gn vi b mt. Trong trng hp ny vng ti m khng tn ti. Tia sng tip
tuyn vi y l tia bin. Gc trt ti ngun tng ng vi tia bin, xc nh bng cng
thc.

cH co
omax = 2 (6.88)
co

Vi: cH v co vn tc m ti y v ti b mt.
Do s tiu tn nng lng khi phn x t y ln hn s tiu tn nng lng khi phn
x t b mt do trn khong cch ln n ngun pht cc sng ngang c th khng tnh ti.
Nu c (z) c cc tiu ti su zk (hnh 6.7), to ra cc iu kin thun li sng m
lan truyn trn khong cch ln, mt nhm sng lan truyn trong lp s khng b tn x hoc
b hp th bi y v mt bin. Lp nc ny tng ng vi mc vn tc ca cc tiu gi
l knh m ngm.
Hin tng lan truyn sng m xa trong knh m ngm c L.M. Brekhovski v
L.D. Rozenberg pht hin v nghin cu t nm 1946. Hiu ng ca knh m cng ln khi
ngun pht cng gn trc knh.

Hnh 6.7 Qu o tia m trong knh m ngm.

Theo quan im ca l thuyt tia c th tnh gn ng cng trng m trong mi
trng. Trc tin ta xy dng qu o tia sng m i ra t ngun pht di cc gc khc
nhau, sau trn cc khong cch khc nhau t ngun pht xc nh s lng tia i qua cc
im tnh cng sng m lan truyn theo tng tia v sau tng hp li. Khi tnh cng

126
 m ngi ta thng s dng h s hi t l t s gia cng ca m trn khong cch R
t cng mt ngun pht trong mi trng khng ng nht v mi trng ng nht.

Hnh 6.8 S qu o tia m xc nh h s hi t

Mi trng ng nht; b. Mi trng bt ng nht
tm cng thc biu din ca i lng ny ta xem xt mt ng tia c s to bi mt
chm tia hp i ra t ngun pht, ni m nng lng m lan truyn khgn gian bn trong
m khng bm vo thnh ng. Nu ngun bc x trong gc pht x d vi cng sut l dG
th cng m trn khong cch R trong mi trng ng nht (hnh 6.8.a) s l :

dG G
Io = = (6.89)
d 4 R 2

Vi: d - s bin i ca din tch mt ct ca ng tia

Mt ct ngang ca ng tia trong mi trng bt ng nht trn hnh v phng l hnh
6.8.b : BC = drsin(z)

r
Do dr = - d o
o

r
nn d = 2 r sin (z ) d o
o

G cos o
v I= (6.90)
r
4 r sin (z )
o

Do h s hi t f s l :

R 2 cos o
f= (6.91)
r
r sin (z )
o

127
 Cng m ti im c khong cch R t ngun pht (khng tnh s phn x t b
mt v y bin) vi h s hi t c th tnh theo cng thc sau:
G () . 10 0,1R n
I=
4 R 2
fi ( o , R) R 2P () (6.92)
i =1
Vi: fi h s hi t ca tia th i;
h s chm quanh trc ca ngun pht;
RP c trng nh hng ca ngun pht;
h s tt dn ca m (dB/km);
o gc i ra t ngun ca chm tia.

6.9 TN X SNG M TRONG MI TRNG BIN (M VANG BIN)

V TP M

6.9.1 m vang bin

Khi sng m b phn x t b mt khng phng so snh vi cc sng phn x i xng
( c cp ti trong phn 6.5) s xut hin cc sng tn x, lan truyn theo mi hng,
c trn hng v ngun pht.
Tn x sng m do s g gh ca b mt ni sng, lp bng ph v y s lm gim
bin ca sng phn x, v hin tng tn x cn c mt c trong lp nc bin. Trong
bin tn ti cc vt th ring bit lm tn x m nh cc lp tch t sinh vt nm cc su
di 1000m gi l cc lp tn x m. Tn x m trong cc lp ny c quy lut khc vi tn x
m gy ra bi s khng ng nht a phng. Cng m tn x to bi cc lp ny ph
thuc vo su v bin i theo thi gian trong ngy.
Trn hnh 6.9 th hin cc v tr hng ngy ca cc lp tn x m ti hai mt ct 1-1 v
2-2 bin i Ty Dng.
Chng ta xem xt ngn gn ngha vt l ca hin tng tn x sng m khi lan truyn
trong bin.

Hnh 6.9 V tr mt ct ti i Ty Dng (a) v su ca lp tn x m vi tn s 4

- 6 kHz (b)

128
 Trng sng m tn x l mt trng tng hp ca nhiu vt th tn x khc nhau v
thng khng th ch ra cc nguyn nhn c th gy tn x m, hoc phn loi cc vt th lm
tn x theo dng, vai tr v c im ca chng. Chng ta cng c th thy r l trng tng
hp sng m tn x quan trc ti im bc x s bin i theo thi gian. Qu trnh m t s
bin i theo thi gian tn hiu m tn x gi l m vang bin.
Chng ta s dng cc khi nim nng lng nghin cu tnh cht cc tn hiu tn x,
l vic xc nh cng trung bnh trong mi tng quan vi thi gian I(t), cc c trng
ca tn hiu bc x, ngun pht x v tnh cht tn x ca mi trng. Do chng ta c th
phn ra cc dng c trng ca hin tng m vang
m vang gy ra bi s tn x do tnh khng ng nht ca mi trng nc.
m vang ti cc lp do tnh khng ng nht hoc tch lu nng trong cc lp .
m vang trn bin gy ra bi s tn x do tnh khng phng ca bin gii hn gia hai
mi trng.
S phn loi ny ph hp vi s m t ton hc ca hin tng v cng ch l gn ng
do khng tnh n hin tng khc x, bin i vn tc lan truyn sng m v hin tng tn
x th cp.
i vi cng trung bnh I(t) gy ra bi cc vt gy tn x trong mi trng nc ta
c biu thc :

G A k o hd o
I( t ) = . 10 0,1ct (6.93)
2 ct 2

Vi GA cng sut pht x sng m;

c vn tc lan truyn;
t thi gian;
- h s hp th m trong bin [dB/km]
= 0,036 fo3 / 2
fo - tn s trung bnh ph ca tn hiu bc x [kHz];
0, n, d, - h s ph thuc vo c trng nh hng ca anten thu;
hd- di hiu dng ca tn hiu;
dG P
ko = - h s tn x th tch xc nh bi cng sut tn x dGp, th tch dv ca
I 2 d
khng gian tn x vi cng trung bnh I ca sng ti.
Cng trung bnh ca m vang do cc vt th gy tn x, tp trung trong lp c
dy h xc nh bng cng thc :

G A k o h hd n
I (t) = . 10 0,1ct (6.94)
2 c 2 t 3
Cng trung bnh m vang do cc vt th gy tn x trn mt bin xc nh bng
cng thc

G A k o H hd d
I (t) = (6.95)
c 3 t 4

129
 Vi H khong cch t ngun pht n bin tn x.
Khi phn tch cc cng thc trn ta thy r rng l I(t) t l vi cng sut pht m, gim
xung khi hin tng hp th tng.
6.9.2 Ting n trong bin (tp m)
Trong bin v i dng v trn b mt ca chng thng tn ti rt nhiu cc ngun
gy ra cc dao ng m trong bin. Do sng m trong bin lan truyn trn khong cch rt ln
nn tp m ti im quan trc l kt qu ca s pha trn trng m ca rt nhiu cc ngun
pht m c lp.
C th chp nhn bng phn loi cc tp m trong bin theo ngun to ra chng :
Cc tp m ng lc sinh ra do cc qu trnh nh sng, dng chy trong bin, khng
kh, tc ng ca cc hin tng ging thu trn b mt.
Tp m di b mt bng lin quan ti cc tc dng ng lc ca bng v khi bng,
s ph hu bng v nhit, tc dng ca gi trn b mt bng - tuyt.
Tp m sinh vt, to ra bi cc ng vt bin
Tp m kin to cho cc chuyn ng kin to ca b mt tri t, phun tro ca cc ni
la ngm hoc trn cn, cc vi chuyn ng kin to thng xuyn ca v tri t.
Tp m k thut kt qu hot ng ca con ngi
Ting ng do cc loi tu gy ra.

Hnh 6.10 Ph nng lng c trng ca tp m bin

Cc ngun pht m ny xut hin khc nhau cc vng ring bit ca i dng, khc
nhau v di tn s v cng . Trong cc iu kin xc nh ph thuc vo iu kin kh
tng thu vn, su, thi gian trong nm, khong cch n ngun v.v.. cc ngun gy m
s ng gp cc vai tr trong trng tp m v ta c th xc nh c c im ph nng
lng ca chng trong di tn s rng.

130
 Hnh 6.10 m t ph nng lng c trng ca tp m c ngun gc khc nhau. Trc
thng ng l gi tr m p ca tp m trong di 1Hz.
ng cong 1 v 2 gii hn vng quan trc cc gi tr p sut ca cc tp m c ngun
gc ng lc. H cc ng cong c ch s trn ng th hin s nh hng ca tc gi
i vi tp m di nc. Cc ch s l vn tc gi.
Ma trn mt bin cng gy ra vic nng mc n trong di tn s 1-10kHz (ng s 4)
ng cong 7 v 8 l ph cc i v cc tiu ca cc tp m di bng. ng 9 ph
ca tp m do s phun tro ni la di nc, cn ng 10 l mc ca tp m do chuyn
ng kin to. Cc ng gch trong di tn s 104Hz lin quan ti tp m c ngun gc nhit
phn t ca bin.
Cc tp m c ngun gc sinh vt gy nh hng ln n hot ng ca cc dng c
nghin cu thu m. Hin nay chng ta c kh nng nghin cu cc dao ng m v c
trng ca cc tp m ca cc dng c, c heo, tm. Nghin cu cc m thanh do cc loi ng
vt bin gy ra, phn ng ca chng i vi cc tn hiu m khng ch thun tu c ngha
khoa hc m cn c ngha thc tin.
Phn tch cc s liu cng b v tp m ca bin cho thy mi lin h cht ch gia
cc c trng ca tp m vi cc iu kin kh tng thu vn v cc qu trnh xy ra trong
lng bin cng nh cc mi trng tip xc vi bin. Ngoi ra nu cc c trng ca tp m
trong vng tn s cao xc nh bi cc qu trnh xy ra trong vng bn knh mt vi kilmt
th phn tn s thp ca ph cho php nh gi cc qu trnh trn khong cch ln t h
thng thu.

131
132
 TI LIU THAM KHO

Doronin Iu. P (hiu nh),Vt l bin. Kh tng Thu vn, Leningrad, 1978, 293 tr
(Ting Nga).
Necraxov A. B. (hiu chnh), ng lc bin thc hnh, Kh tng Thu vn, St
Peterburg, 1992, 317 tr (1992).
Apel J.R., Principles of Ocean Physics, Academic Press, L,N-Y,Tokyo, 1995, 605 tr.
Suleikin V. V., Vt l bin. Khoa hc, Moscva,1968, 1083 tr (Ting Nga).
Nihoul J.C.J. Hydrodynamic models of shallow continental seas. Etienne RIGA, 1982.
Nihoul J.C.J Lecture on turbulence, Ele, 1979
Roy Lewis. Dispersion in estuaries and coastal waters, John Wiley & sons, 1997.
8.Job Dronkers& Maarten Scheffers, Physics of estuaries and Coastal seas, Balkema,
1998

133