NOT: Yukarda verilen kapasite faktr yaklamn daha genel formatta ele alalm.

Verilen bir
rzgr rejimi iin olaslk younluk fonksiyonu olsun. Eer rzgr gc fonksiyonu
ile tanml ise, bu durumda ortalama rzgr gc,

Burada, eitlii yerine yazlrsa

Sistem bileen verimlerinin de eklenmesi ile elde edilebilecek net elektriksel ortalama k
gc,

[ ( ) ]
En sk kullanlan dalmlardan biri olan Rayleigh dalm, yukarda

yerine yazlrsa,

[ ( ) ]
{ }

olarak elde edilir. NOT: Rayleigh dalm kullanlarak elde edilen ortalama rzgr gc
hesab elde edilmi idi.

1
LLM RZGR VERLERNE DAYALI ORTALAMA RZGR GC HESABI

Belirli bir zaman aral iin ortalamalar alnm ayrk zaman rzgr verilerini [ ] vektr
ile gsterelim.

[ ] [ ]

Bu durumda toplam lm periyodu boyunca oluan ortalama rzgr hz,

Bir rzgr trbini iin rotor sprme alan sabit olacandan,

Benzer ekilde lm periyodu boyunca oluan ortalama rzgr enerjisi

Rzgr trbininden alnacak elektriksel k hesaplayabilmek iin trbine ait g-hz

karakteristik erisi, kullanlabilir. Bu durumda trbinden elde edilecek ortalama
elektriksel k gc,

Benzer ekilde trbinden elde edilecek ortalama elektriksel enerji,

2
RZGR HSTOGRAMLARINA DAYALI ORTALAMA RZGR GC HESABI

Rzgr hzlar ile ilgili tipik bir histogram gsterimi aada verilmitir.

900
v rzgar hzlarnn 1 yldaki oluum

800

700

600
saylar

500

400

300

200

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

v rzgar hzlar (m/s)

Burada rzgr hzlar adet eit arala blnmtr (NOT: Bu aralklar eit olmak zorunda
deildir. Bu durumda her bir aralk farkl geniliklerde olabilir).

Her bir aralna ilikin orta nokta ile, oluum says (frekans) ise ile gsterilsin.

Toplam lm periyodu boyunca oluan ortalama frekans ve ortalama rzgr hz,

Bir rzgr trbini iin rotor sprme alan sabit olacandan,

Benzer ekilde lm periyodu boyunca oluan ortalama rzgr enerjisi

Bu durumda trbinden elde edilecek ortalama elektriksel k gc ve ortalama elektriksel

enerji,

Weibull Dalm le Rzgr Gc Tahmini

Yukardaki yaklama paralel olarak ortalama rzgr trbininin elektriksel k gc,

elde edilir. Bu durumda

yazlr. Buradan,

4
Yukardaki eitlik Weibull kmlatif dalm fonksiyonu dikkate alnarak histogram yaklam
iin yazlrsa,

( ) ( )
[ ] ( )

elde edilir.

HATIRLATMA:
Weibull olaslk younluk fonksiyonu

( )

Weibull kmlatif dalm fonksiyonu

[ ( ) ]

Weibull rzgrna sahip bir blgede ortalama rzgr hz gamma fonksiyonu cinsinden

( )

le elde edilir. Burada fonksiyonu,

ile ifade edilir. Gamma fonksiyonunun yaklak saysal deeri ise,

( ) [ ]

olarak hesaplanmaktadr.

5
DEV (Ylsonu ortalamaya katks %15):

10 ar dakikalk ortalamalarla kronolojik olarak kaydedilmi (8760x6) adet rzgr verisini

kullanarak (Rzgr verileri sizin tarafndan elde edilecek)

a.)
- Rzgr verilerini 1 saatlik ortalamalara dntren bilgisayar programn (8760
adet veriye indirgenecek),
- Rzgr verilerini 1 gnlk ortalamalara dntren bilgisayar programn (365
adet veriye indirgenecek),
- Rzgr verilerini 1 haftalk ortalamalara dntren bilgisayar programn (52
adet veriye indirgenecek),
- Rzgr verilerini 1 aylk ortalamalara dntren bilgisayar programn (12 adet
veriye indirgenecek),
- Rzgr verilerini 1 yllk ortalamalara dntren bilgisayar programn (1 adet
veriye indirgenecek),
oluturunuz.

b.)
(a) kknda oluturduunuz veri guruplarnn her birisi iin histogram grafiklerini oluturan
bir program yaznz (Not: x ekseni rzgr hzlarn, y ekseni ise her bir rzgr hzna ilikin
oluma saylarn gsterecek).

c.)
LLM RZGR VERLERNE DAYALI ORTALAMA RZGR GC HESABI bal altnda
anlatlan yntemi kullanarak ortalama rzgr gcn ve ortalama trbinin elektriksel k
gcn hesaplayan bilgisayar programn (a) kknda oluturduunuz veri guruplarnn her
birisi iin oluturunuz.

6
NOT: Trbinin elektriksel k gcn hesaplamak iin aada verilen g-hz erisini
kullannz.
V(m/S) P (kW)

DEV TESLM: Oluturduunuz program ve sonularna ilikin yorumlar ieren bir rapor
hazrlaynz. Raporu kat kt olarak teslim ediniz. Yapm olduunuz yazlmlar ve raporu
elektronik ortamda CD ierisinde teslim ediniz.

Teslim Tarihi: Finallerin ilk gn. Gecikme kesinlikle kabul edilmeyecektir. Mazereti olanlar
nceden bildirmesi artyla belirlenen gn ve saatte teslim edebilir.

7
Rzgr Gc Snflandrlmas
Standart rzgr gc snflandrlma tablosu aada verilmitir.

Rzgr 10m ykseklikteki 10m ykseklikteki 50m ykseklikteki

gc ortalama rzgr hz rzgr g rzgr g
snf (m/s) younluu (w/m2) younluu (w/m2)
1 0 - 4,4 m/s 0 - 100 0 - 200
2 4,4 - 5,1 100 - 150 200 - 300
3 5,1 - 5,6 150 - 200 300 400
4 5,6 - 6,0 200 - 250 400 500
5 6,0 - 6,4 250 - 300 500 600
6 6,4 - 7,0 300 - 400 600 800
7 7,0 - 9,5 400 - 1000 800 2000

SSTEM G-HIZ ERS

deal rzgr g erisi

P (kW)

PR

Rzgar
hz (m/s)
vc-i vR vc-o

Gerekte bu g erisi ile bire bir uyumaz. rnein aada 3 farkl rotor tipi iin g-rzgr
hz erileri verilmitir.

8
 P (kW)
1500/64
1500

1000/54
1000
600
600/42

Rzgar
hz (m/s)
vc-i vR vc-o

ROTOR APININ VE GENERATR NOMNAL GCNN OPTMZASYONU:

Belirli bir rzgr trbini iin en nemli teknik bilgiyi bize idealize edilmi g erisi verir. Bu
g erisi generatr elektriksel k ile rzgr hz arasndaki ilikiyi gsterir.

P (kW)

PR
(PRated) Rzgar gc azaltlr:
Kanat meyli ayarlanarak
Generatrn veya kanatlar ok yksek
retebilecei rzgar hzlarnda verimi
max. g decek ekilde tasarlanr
(pasif kontrol)

Rzgar
hz (m/s)
vc-i vR (vRated) vc-o

9
Verilen bu ideal g erisi, rotor ap ve generatr boyutunun birbirleri ile alan deiimleri
karsnda, rzgr trbini tarafndan salanabilecek uygun bir enerji seviyesi hakknda bilgi
verir.

1) Generatr bykl ayn kalmak artyla rotor ap artrlrsa g erisi yukar doru
kayar. Bylece nominal gce daha dk rzgr glerinde ulalr.

P (kW)

PR

Rotor ap
Arttrld
Balangtaki eri

v (m/s)
vc-i vR vc-o

Grld zere bu strateji dk rzgr hzlarnda nominal gc artrr.

2) Rotor ap ayn kalmak art ile generatr boyutu arttrlrsa g erisi yeni bir
nominal g seviyesi oluturulacak ekilde yukarya doru geniler.

P (kW) Daha byk bir

generatr
PR

Balangtaki
generatr

v (m/s)
vc-i vR vc-o

10
Dk rzgr hzlarnda ok ufak deiiklikler olurken byk rzgr hzlarnda byk
deiiklikler olur. Dolays ile bu yntem yksek rzgr hzl blgelerde tercih edilebilir.

Bu deiimler kurulacak blgedeki rzgr dalm ile birlikte dikkate alnarak reticilere
uygun sipariler verilmelidir.

RZGR FTLKLER

Tek trbinin yeterli olduu uygulamalar dnda arazi artlar dikkate alnarak ilgili blgelerde
birden fazla rzgr trbini (genelde mmkn olan fazla sayda) ayn rzgr blgesine kurulur.
Bu tr blgelere rzgr iftlii, rzgr tarlas veya rzgr park gibi isimler verilir.

Bu ekilde rzgr iftlikleri oluturmann en nemli avantajlar:

Rzgr trbinlerinin ayn blgeye kurulmas daha dk maliyet gerektirir.

letim hatlarna balant kolayl oluturur.
letim ve bakm iin merkezi bir eriim salar

Peki, bir blgeye ka adet trbin kurabiliriz. ncelikle unu belirtmeliyim ki trbinlerin
birbirine ok yakn kurulmas glgeleme etkisi yapar. Yani rzgr kardan ilk olarak alan
trbinler arkadakilerin verimini drr. nk rzgrn bir miktar enerjisi alnnca hz
yavalar. Eer trbinler arasnda uygun mesafeler seilirse rzgr hz kendisini yeniden
toparlar.

Aadaki ekil, engebesiz bir rzgr blgesine dzgn ve eit aralklarla yerletirilen rzgr
trbinlerini dikkate alarak, ilgili rzgr iftlii blgesinin verimini, kuleler arasndaki mesafeye
bal olarak verilmitir. Burada, kuleler arasndaki mesafe rotor apnn bir fonksiyonu olarak
gsterilmitir.

11
 100

90
Rzgr iftliinin Verimi [%]

80 n kldke eri Erinin Doyum

yukar kayar Aral %85-%95
cvarndadr
70
n adet
rzgr trbini
60
n bydke eri
aa kayar

50

0.0
3 4 5 6 7 8 9 10

Kuleler Aras Mesafe [Rotor ap]

Dikkat edelim bu sadece verim, blgeden alnan toplam gc gstermiyor.

Grld zere kuleler arasndaki mesafe rotor apnn en az 9 kat olmas durumunda
rzgrn dier trbinleri etkilemesi minimumdur. Buradaki performanstaki % azalma u
ekilde hesaplanmtr

Arazi yapsna gre deikenlik arz etmekle birlikte, yaplan almalarda optimum mesafenin
ayn sradaki trbinler iin (3 ila 5) rotor ap mesafesi, satrlar arasnda ise (5 ila 9) rotor ap
mesafesi arasnda gerekletii grlmtr.

12
 Rzgar

Rzgar

Ro
tor
(5- ap
kat nn
9)

at k
nn(3-5)
ap
Rzgar

r
Roto

Yukardaki aklamalar nda bir rzgr iftliinden alnacak toplam yllk enerji (saatlik
ortalama rzgr hzlar baznda)

[ ]

Burada trbinlerin g-hz karakteristiini, iftlikteki trbin saysn, ise iftlik

verimini gstermektedir.

rnek: bir rzgr iftliinde ayn sradaki trbinler arasndaki mesafe rotor apnn 4 katdr.
Farkl iki sra arasndaki mesafe ise rotor apnn 7 katdr [4D 7D diktrtgeni+. Rzgr
trbininin verimi % 30 ve matris verimi ise % 80 ise,

a) Birim arazi bana den yllk enerji retimini hesaplaynz *Rotor gbei
yksekliindeki (50) rzgr gc:400 W/m2 (rzgr snf 4)+

b) Rzgr trbinini ileten oto-prodktrn, trbinlerin bulunduu araziye bir iftlik

sahibinden yllna 100 TL/dnme kiraladn dnelim. retilen her bir kwh enerji
iin kira maliyeti ne kadardr.

13
zm:

7D

7D

4D

4D
Bir trbin bana
den alan

Rzgar Trbini

14
Rzgr trbinlerinin arazi zerindeki yerleimi blge zerindeki rzgr hz dalmlarna ve
glgeleme etkisine baldr. Rzgr trbinlerinin arazi zerindeki konulandrmasna karar
verildikten sonra, ebeke balants iin farkl balant topolojiler vardr. Bu noktada iki ana
topoloji sz konusudur.1.) Radyal ebeke, 2.) Ring ebeke.

Balant topolojisine karar verilirken ebeke ortak balant noktasnn gerilim seviyesi, rzgr
iftlii ierisindeki enerji nakil hattnn tipi (yer alt kablosu veya havai iletim hatt), trafo
merkezinin konumu ve ebeke ntr ve topraklama sistemi gibi hususlar da dikkate alnmaldr.

Radyal topolojiler ierisinde en basit rzgr iftlii yaps aadaki ekilde resmedilmitir.
Bu yapda rzgr trbinleri bir ana kesici ve transformatr zerinden ebekeye baldr. Doal
olarak bu topoloji, maliyet asndan ekonomik olmasna ramen arz gvenilirlii dk olan
bir yapdr.

Radyal Fider

Ayrc Ayrc Ayrc Kesici Kesici

Transformatr
AG/OG
veya
OG/YG

ebeke
Balant Baras
Rzgr Trbini

Aada tek kollu radyal topolojinin birazdaha gelitirilmesi ile elde edilmi olan ift kollu
radyal topoloji verilmitir. Fiderin ift kollu olmas ile gvenilirlik seviyesi yukarda verilen
radyal topolojiye gre biraz daha iyiletirilmitir. Ancak bu topolojide de ana kesicilerin
amas durumunda tm rzgr iftlii ebekeden ayrlm olacaktr. Bu yap pratikteki rzgr
iftlii uygulamalar iin tek kollu yapya gre ha uygundur. nk trbinlerin arazi
zerindeki yerleimi oukez daha dank bir yap arz etmekte olup bu durumda trbin
balantlarn iki farkl kol zerinden yapmak arazi artlar asndan daha uygun olacaktr.

15
 Rzgr Trbini

Ayrc Ayrc Ayrc

ift Kollu Radyal Fider

Kesici Kesici

Transformatr
AG/OG
veya
Ayrc Ayrc Ayrc OG/YG

ebeke
Balant Baras

Rzgr Trbini

Yukarda verilen ift kollu fider yapsnda her kol zerine birer adet daha devre kesici
eklenirse sistem gvenilirlii bir st seviyeye karlm olur. Dolays ile bu ekildeki bir
yap bir ana fider ve bir iki alt fiderden olumu olur. zellikle yksek kapasiteli rzgr
iftliklerinde tek bir kesiciye bal olmak risk seviyesini artracandan aada verilen radyal
topoloji yukardaki yaplara gre en uygunu olacaktr.

16
 Rzgr Trbini

Ayrc Ayrc Ayrc

Kesici Ana Fider

Alt Fider

Kesici Kesici

Alt Fider Transformatr

AG/OG
veya
Ayrc Ayrc Ayrc Kesici OG/YG

ebeke
Balant Baras

Rzgr Trbini

En yksek gvenilirlie sahip ebeke ring ebeke yapsnda olacaktr. Byle bir durumda
herhangi bir trbinde oluan arza, ebeke yapsndan dolay oluan alternatif yollardan dolay
dier trbinlerin zorunlu olarak devre d kalmasna neden olmayacaktr.

Rzgr Trbini

Ayrc Ayrc Ayrc

Kesici

Ring Fider
Kesici Kesici

Transformatr
AG/OG
veya
Ayrc Ayrc Ayrc Kesici OG/YG

ebeke
Balant Baras

Rzgr Trbini

17
Rzgr Trbinleri/iftlikleri in Baz nemli Hususlar

Kesiciler iin nerilen ama sresi arzann tespitinden itibaren 0.1 sn olmaldr.
Akm, gerilim, g aklar ve frekans gibi byklkler scada sistemi zerinden
izlenmelidir. zleme noktalar generatr giri ve k, transformatr giri ve k ile
ebeke girii olmaldr.
Rzgr enerji santralarnda ayrca, ar gerilim ykselmesi veya gerilim dmne
kar koruma, ar akma kar koruma, frekans ykselmesi veya dmne kar
koruma, toprak arza ve kaaklarna kar koruma sistemleri olmaldr. Ayrca yldrm
koruma, ebeke ar gerilimlerine kar koruma sistemleri de RESlerin gvenli
iletimi iin olduka nemlidir. Bu amala topraklama sisteminin standartlara (IEC
61400-24) uygun olarak yaplmas gerekir.
Koruma sisteminin almas ile ilgili blok diyagram aada verilmitir.

Sensrler ama Kontrolr veriyi Kontrol sinyali

yaptrlmas analiz eder ve Kesici kontaklar
kesiciye
gereken durumu kontrol eylemine alr
tespit eder karar verir gnderilir

Buna gre ebekeye bal bir rzgr enerji santralnda koruma sistemini aadaki tek hat
diyagram ile gsterebiliriz.

Rzgr Kontrolr Kontrolr

Trbini SAYA

G Elektronii
Dntrcleri
ve
Kompanzasyon Kesici Kesici

Transformatr
AG/OG
Generatr veya
Topraklama OG/YG

ebeke
Balant Baras

18
RZGR TRBNLERNDE KULLANILAN ELEKTRK MAKNALARI

Kanatlarn fonksiyonu, rzgr kinetik enerjisini dnen mil gcne evirerek generatrn
dnmesini ve bylece elektrik gcn retmektedir. Ak arj yapan kk rzgr trbinleri
dc generatrleri kullanrken, ebekeye paralel alan rzgar trbinlerinde ise ac generatrler
(asenkron ve senkron) kullanrlar.

1. DORU AKIM (DC) MAKNALARI

yaplar itibari ile btn elektrik makineleri alternatif akm makinesidir, nk iletkenler N-
S kutuplar arasndaki manyetik alan ierisinde alternatif forma dner. DC makineler ACden
DCye dnm mekanik anahtarlama yoluyla yapar. Buradaki komtatr, AC-DC ilemini
karbon fralar bakr segmentler zerinde kaydrarak gerekletirir. Buradaki kontaklar
yksek bakm maliyeti ve dk gvenilirlie sebep olurlar. Bu dezavantaja ramen hz
kontrol kolay olduu iin gemite ska kullanlmakta idi.

Klasik DC makineler doru akm tayan nt veya seri bobin aracl ile kendinden uyartml
olarak (manyetik alan retmek iin) dizayn edilirler. Gnmzde ise DC makinelerde
manyetik alan, sabit mknats kutuplar aracl ile elde edilmektedir. Bylece alan akm
ihtiyac ve komtatr ihtiyac ortadan kalmaktadr. Sabit mknats kutuplar rotora
yerletirilmi olup, statora AC akm reten armatr sarglar yerletirilmitir. Daha sonra AC,
g elektronii elemanlar vastasyla DCye evrilir. Bu ekildeki bir makine fralara ve
komtatre ihtiya duymaz, bylece gvenilirlik arttrlm olur. Bu ekildeki sabit mknats
kutuplu DC makineler ancak kk boyutlu rzgr trbinlerinde kullanlabilirler.

Bir DC generatrde indklenen gerilim,

Burada,

fra ularndaki gerilim

armatrdeki (DC generatrdeki dnen para) toplam iletken says
devir says *dev/dk+
kutup bana den manyetik alan aks *wb+

Bu eitlikten anlalaca zere DC generatrde retilen gerilim dorudan kutup bana

den manyetik alan aks ve dn hz ile doru orantldr.

RNEK: Armatr 6 kutup olan 600 dev/dk DC generatr zerinde 90 oluk bulunmaktadr.
Her bir bobin 4 sarmdan meydana gelmekte ve kutup bana den manyetik alan aks 0.04
wb ise makinada indklenen gerilimi hesaplaynz.

19
ZM:

RNEK: Dardan uyartml bir DC generatr 1400 dev/dk ile dnerken 127 volt
retmektedir. Makinann armatr direnci 2 ohm ve makine 12 A akm veriyor ise,

a) U gerilimini
b) Armatr zerinde sya dnen kayb *W+
c) Momenti *N.m+ hesaplaynz.

ZM:

RNEK: Dardan uyartml bir DC generatr yksz halde 115 volt gerilim retiyor.

a) Eer hz %20 artrlrsa,

b) Dn yn tersine evrilirse,
c) Uyarma akm %10 artrlrsa,

ne olur aklaynz.

ZM:

20
 2. ALTERNATF AKIM (AC) MAKNALARI

Bu gruptaki makinalar, senkron ve asenkron makinalardr. Asenkron makinalar sabit hzl

veya deiken hzl sistemlerde kullanlabilirken, senkron makinalar normal olarak deiken
hzl sistemlerde g elektronii ara yz ile birlikte kullanlrlar.

1.6.2.1. ASENKRON MAKNALAR

1.6.2.1.1. SNCAP KAFESL ASENKRON MAKNALAR

Rotorun zerindeki oluklara gml olan plak bakr ubuklarn her iki utan halka boyunca
birletirilmesi ile (ksa devre edilmesi ile) oluturulur. Asenkron generatrn statoru ise
faz grubundan mteekkil birok sarma yataklk yapar. Bu grup sarg fiziksel olarak stator
etrafna yaylmtr. Bu sarglar zerindeki akm akndan dolay rotor etrafnda, evresinde
dnen bir manyetik alan oluur ki bu manyetik alan asenkron makinenin en nemli alma
zelliini oluturur. Dnen manyetik alann asal hz ayn zamanda senkron hzdr. Buradaki
senkron hz N s ile gsterirsek,

60 f N
Ns
p
S
f frekans
Dner
p manyetik alan kutup ifti
manyetik alan

Sincap Kafes
Rotor

ekilde dner manyetik alan ierisindeki sincap kafes rotorlu asenkron makine
grlmektedir.

Stator sarglar yksek manyetik geirgenlie sahip bir nve ierisindeki oluklara
yerletirilmitir. Bylece yeterli miktardaki manyetik alan younluu dk uyarma akmlar
ile elde edilebilir. Rotorda ise kat iletken ubuklar rotor nvesindeki oluklara
gmlmlerdir. Bu ubuklar her iki taraf ular karlkl olarak iletken yzkler tarafndan
birletirilmilerdir (ksa devre edilmilerdir).

Asenkron Generatrn alma Prensibi

Stator manyetik alan Ns=60f/p senkron hz ile dner. Dner manyetik alan ile rotor
arasndaki bal hz her bir rotor dnnde gerilim indkler. nk stator aklar, rotor
tarafndan kesilir. ndklenen gerilimin genlii Faraday kanununa gre

d
e-
dt

21
 22

rotor dnlerini kesen manyetik alan miktar.

Bu indklenen gerilim rotorda bir sirklsyon akm oluturur. Rotor akm ile stator aks
arasndaki etkileim bir momente neden olur. Bu momentin (Torque=T) genlii

T K I 2 Cos2

Koransallk katsays
Stator ak (dalgasnn) genlii
2 rotor akm ile rotor gerilimi arasndaki faz as
I 2 rotor ubuklarndaki akmn genlii

Rotor bu moment altnda ivmelenecektir. Bota alma durumunda (manyetik yk yok,

srtnmeler ihmal, sfr diren) rotor, stator dner alan ile ayn hzda (senkron hzda)
dnecektir. Bu hzda rotorda herhangi bir akm indklenmez, dolays ile moment
oluturmaz. Yani bu noktada rotor dengede olup, srekli olarak senkron hzda dner. Eer
rotor (fan gibi) mekanik bir yk altryor ise, yavalayacaktr. Fakat stator aks her zaman
senkron hzda dner ve rotora gre bal hz vardr. Sonuta elektromanyetik olarak
indklenen gerilim akm ve moment rotorda retilir. Buradaki moment (bu hzda) yk
srmek iin gerekli olan momente eit olmak zorundadr. Makine bu durumda motor olarak
alr.

Eer rotora bir rzgr trbinine balarsak ve senkron hzdan daha yksek bir hzda
dndrrsek, rotorda indklenen akm ve momentin yn motor alma durumuna gre
ters ynde olur. Bu durumda makine generatr olarak alr. Trbinin mekanik gcn
elektrik gcne evirir ve stator ularna bal yk besler. Eer makine ebekeye paralel
olarak alyor ile, ebekeye g temin edecektir.

Yani makinenin generatr olarak alabilmesi iin senkron hzdan daha yksek bir hzda
dndrlmesi gerekir. Asenkron makinelerde stator ile rotor arasnda elektriksel bir balant
olmayp, tamamen elektromanyetik endksiyon prensibine gre alr. Asenkron makinenin
alma prensibini transformatre benzetebiliriz. Statordaki yksek gerilim sarglar kendisi
zerinde ksa devre edilmitir. G her iki sarg ynnde de akabilir. Rotor ile stator dner
alan arasndaki bal hzda transformatr prensibine gre aklanabilir. Bu hz kayma indisi
ile ifade edilir.(rotorun senkron hzdaki dner alana gre bal kaymas), ve s ile gsterilir

s (Ns-Nr)/Ns 1-Nr/Ns

s : rotorun kaymas
Ns :senkron hz = 60f/p
Nr :rotor hz

s: motor almada pozitif, generatr almada ise negatiftir.

22
 23

s bydke elektromekanik enerji dnm byr. s(kayma) bydke elektriksel

kaypta artar. Elektriksel kayp s eklinde aa ktndan (iletme scakl kabul edilebilir
limitler ierisinde tutabilmek iin) bu snn rotordan uzaklatrlmas gerekir. Bu s kk
boyutlu makinelerde fan ile uzaklatrlabilir. Byk boyutlu makinelerde su sirklsyonu ile
yaplr.

Srekli hal iletme artlarnda ve s kaymasnda asenkron generatrde aadaki hzlar

tanmlanr.

Stator aks hz : Ns
Rotor mekanik hz : Nr=(1-s).Ns
Rotora gre stator aks hz : s.Ns
Statora gre rotor aks hz : Ns=Nr+s.Ns

Asenkron Makinann Hz-Moment Karakteristii

Stator indirgenmi asenkron makine edeer devresi:

I1 X1 X2
R1 I2 R2
I0

Vs R2 x [(1-s)/s]
Rm Xm

I0 mknatslanma akm
I1 stator akm
I2 rotor akm
R1 stator sarg iletken direnci
R2 rotor iletken direnci
X1 stator kaak reaktans
X2 rotor kaak reaktans

Kaymaya bal R2[(1-s)/s+ direnci elektromekanik g dnmn temsil eder.

Makinenin bir fazna ilikin g dnm: I22. R2[(1-s)/s]

3 g dnm: Pem=3. I2.R2[(1-s)/s] [watt]
Mekaniksel moment: Tem=Pem/

23
 24

Tem : Rotorda oluan elektromekanik moment *Nt-m]

: Rotorun asal hz=2.Ns. (1-s)/60 ;

Pem ve , Tem ifadesinde yerine yazlr ise

Tem=180/(2.Ns).I2.(R2./s) [Nt-m]

Moment-hz veya moment-kayma karakteristii s in belirli bir aral iin izilir ise aadaki
karakteristik elde edilir.

Moment

e
Blg
r
Linee

Frenleme
Blgesi
Motor alma

-1 " S" Kayma

0 1 2

Generatr alma

Eer makine s>1 blgesinde alyor ise ve o anda makine ters ynde dndrlr ise
(herhangi iki fazn yerleri deitirilir ise), makine btn gc absorbe eder ve bu durumda
fren gibi alr. Bu durumda I2.R kayb rotor iletkenlerinde s eklinde aa kar ve bu s
sistemden uzaklatrlmaldr. Eddy (girdap) akm frenlemesi bu prensibe gre alr. Acil
durumlarda ebekeye paralel alan generatr, stator ularndaki 3 gerilimlerinin sras
deitirilerek fren olarak kullanlabilir. Bu ilem manyetik ak dalgasnn rotora gre dn
ynn deitirir.

RNEK:

6 kutuplu 50 Hzli asenkron motor nominal gcne kaymann %3 olmas durumunda

ulamaktadr. Nominal gteki rotor hzn hesaplaynz.

24
 25

ZM :

Kendinden uyartml asenkron generatr:

Eer stator, 3l uyarma akm sistemi ile birlikte dizayn edilirse milli rzgr trbinine ve dili
kutusuna bal olan makine balangta motor olarak almaya balayacak ve senkron hz
yakalama ynnde hzn arttracaktr. Rzgr hz generatr miline senkron hz aacak
seviyede etki edince, asenkron makine otomatik olarak generatr almaya geecektir ve
elde edilen elektriksel gc stator sarglar zerinden ebekeye aktarlacaktr. Fakat tm bu
srete 3l mknatslanma akm nereden temin edilmektedir. Eer makine ebeke ile
paralel alyor ise, bu akm ebekeden temin edilir. Bununla birlikte, makine harici bir
kondansatr balayarak makinenin ihtiyac olan uyarma akm ebekeye ihtiya olmakszn
salanm olur.

Kendinden uyartml generatrn temel mant, stator uyarma sargsnn sahip olduu
endktans ile ilave edilen harici kondansatr arasnda rezonans durumu oluturmaya
dayanr. Buradaki osilasyon frekans yani rotor uyarma frekans harici kondansatr boyutuna
baldr. Buradaki kondansatr tek ynl olarak rzgr trbin hzn kontrol imkan verir.

L C YK

Kafes Stator Harici

Rotor Endktans Kondansatr

ekil: Kendinden uyarml 1l asenkron generatrn L ile C belirli bir frekansta rezonansa
girerek osilasyona neden olur

Not: Yukarda verilen kayma ifadesi bu makine iinde aynen geerlidir.

rnein senkron hz 3000 dev/dk olan 2 kutuplu, 60 Hz asenkron generatr

NR=(1s)Ns
NR=[1 (0,01)].3000 = 3030 dev/dk

Kayma yaklak %1 civarndadr. Generatr modunda olduu iin (0,01) alnmtr.

25
 26

Not: Asenkron generatrn bir nemli avantaj da, ani ve sert rzgr deiimlerinde oluacak
ok darbeleri absorbe etme zellii olmasdr. nk ani olarak rzgr hznn deimesi,
kaymann da artmas veya azalmas ile neticelenir; bu zellik mekanik ekipmanlar zerinde
rzgrn oluturduu oklarn absorbe edilmesinde yardmc olur.

1.6.2.1.2. ROTORU SARGILI (BLEZKL) ASENKRON MAKNALAR

Statordakine benzer olarak rotor zerinde de 3 fazl sarglar mevcuttur. Sarglar rotor
zerindeki oluklar boyunca dzgn olarak datlr ve genelde 3 telli yldz (Y) olarak balanr.
Rotor zerindeki sargnn dier ular ise bilezik ve fralar zerinden d devreye (diren veya
frekans konverterine) baldr. Bylece bu tip asenkron makinalarn rotor ve statorlar
birbirlerinden farkl frekanslara sahip iki farkl AC kaynaa balanabilirler. Bu tr makinalar
ift beslemeli makinalar olarak adlandrlrlar. Bu makinalar, rnein motor olarak
altrlrken deiken hzl pompalar srmede kullanlabilirler. Bu makinalar ayn zamanda
rzgr trbinleri tarafndan srlen deiken hzl generatr olarak da kullanlabilirler.

Motor alma ve Hz likisi: Bilezikli 3 fazl asenkron motorlarda, stator frekans 50

veya 60 Hz olan ebekeye baldr. Bu motorlarda rotoru rezistif bir yke balamak yerine
frekans rnein 20 Hz olan ikinci bir kaynaa baladmz dnelim.

Es
fs=50 Hz
3~

ir
Es
fs=20 Hz STATOR

ROTOR

Bu durumda ift beslemeli bilezikli asenkron motorun nasl altn gzlemleyelim.

Makinamz 3 fazl, 6 kutuplu olsun ve statoru 50 Hzlik bir ebekeye balansn. Bu durumda
statorda oluacak manyetik alan aks, [ ] senkron hz ile
dnecektir. Eer bu dn saat ynnde ise, stator aks [ ] ile saat ynnde
dnyor demektir. Rotor 20 Hzlik kaynaa bal olduundan, rotor manyetik alan aks,
[ ] ile dner. Bu aknn ise rotor referansna gre saat ynnde
dndn kabul edelim. Bu durumda (dardan bakan bir gzlemciye gre) stator
kutuplarn rotor kutuplarna kilitlemek iin her ikisinin de ayn hzda dnmesi gerekir. Yani
rotor aks da saat ynnde 1000 [ ] ile dnmesi gerekir. Bu durum ancak rotorun
kendisinin [ ] ile dnmesi ile mmkndr.

26
 27

nr=400 d/dk
ns=1000 d/dk

nr=1000-400=600 d/dk

Eer rotor [ ] dan farkl bir hzda dnerse, rotor kutuplar stator
kutuplarndan kayacaktr. Bu durumda ortalama moment sfr olacaktr ve motor durmaya
balayacaktr. zetle, makinann rotoru sadece ve sadece 600 [ ] da dnyor ise
motor modunda alacaktr. Buna motor alt senkron (senkron alt) hzda alyor denir.
Rotor ularndaki bileziklerden herhangi ikisinin ucu yer deitirilir ise, rotor manyetik alan
aks, rotor referansna gre saatin tersi ynnde dnecektir. Bu artlar altnda stator
kutuplar, rotor kutuplarn ancak saat dnme ynnde da
kilitleyebilir. Buna motor senkron st hzda alyor denir.

nr=400 d/dk
ns=1000 d/dk

nr=1000+400=1400 d/dk

Bu rnei genelletirirsek, makina ancak aadaki muhtemel hzlardan birinde motor

olarak alabilir.

Burada;

Statora uygulanan frekans

Rotora uygulanan frekans
Rotor hz *d/dk.+
Kutup says

Motor alma ve Hz likisi: ncelikle rotoru sargl motordaki aktif g dalmn

dikkate alalm. Bu motorun sarg ular harici rezistif bir yke bal olsun. Bu durumdaki g
aknn motor bileenleri boyunca yapt dalm aada gsterilmitir.

27
 28

ns=120.fs/p
Es Ps nr=ns(1-s)
fs Pm=Pr(1-s)

PjR s.Pr

R nr Tm Pm Pyk

Pjr Pr

Pv

Pjs PFE

1. 3 fazl Es kayna statora Pe gcn gnderir.

2. Statordaki demir kayplar (PFe) ve Joule kayplarndan (Pjs) sonra geriye kalan g
rotora aktarlr (Pr).
3. Kaymadan dolay * +, kadarlk g rotor kayplar olarak
harcanr. Bu kayplar rotordaki ve harici direnci zerindeki yani
kayplarndan olumaktadr.

4. ile gleri arasndaki fark mekanik gce dnr.

( )

Bu durumda motor momenti, ile verilir.

5. Srtnme ve vantilasyon kayplarndan sonra mekanik gten yke aktarlan g

gcdr.

ift beslemeli asenkron motorlar hem senkron-alt hzda, hem de senkron-st hzda
altndan her iki durum iinde g aklar oluturulmaldr.

Alt-Senkron Hzda alma: ift beslemeli asenkron motorun rotoru, frekans olan
bir kaynana balanrsa, kayma deerinde otomatik olarak sabitlenecektir.

28
 29

Yani motorun hz da sabit olacaktr *Aslnda bu makina senkron makinann zel bir hali
olarak ta adlandrlabilir+.

Esasnda yukarda anlatlan g eitlikleri buras iinde geerlidir. Aadaki ekilden

de grlecei zere

ve rotor tarafndan aktarlan g, olup rotor direnleri zerinde aktarlan gten

arta kalan ksm gc olarak kaynan besler. Yine bu durumda, olur.

Es Ps

Er
Per s.Pr

nr Tm Pm Pyk

Pjr Pr

Pv

Pjs PFE
st-Senkron Hzda alma: Eer kaynann faz dn sras tersine dndrlr
ise motor senkron-st hzda alr. Bu alma durumunda rotor devresindeki g ak
tersine dner. Ancak niceliksel g ilikileri halen korunur.

29
 30

Es Ps

Er
Per s.Pr

nr Tm Pm Pyk

Pjr Pr

Pv

Pjs PFE

kayna tarafndan retilen gc burada tersine dner ve mekaniksel gc artrr.

Yine burada moment, dir. Bu tr motorlar, pompa uygulamalar gibi deiken

hzl yklerin srlmesinde kullanlabilir.

Generatr alma: ift beslemeli asenkron makinalar generatr olarak ta

altrlabilir. Bunun iin tek gerekli olan makinann miline senkron-alt veya senkron-st
hzda alacak seviyede dndrme kuvveti uygulayabilmektir. Bu ekilde rotor kutuplar
stator kutuplarnn biraz nnde olacaktr. Bu durumda g ak ynleri aada gsterildii
gibi olacaktr.

30
 31

Pes
Es
nr = ns(1-s)
Pm = Pr (1-s)

Er
Per s.Pr
Pm PL
DL
Pjr Pr
KUTUSU

nr Tm

Pv

Pjs PFE

ekil X. Senkron-alt modda generatr alma

Pes
Es
nr = ns(1+s)
Pm = Pr (1+s)

Er
Per s.Pr
Pm PL
DL
Pjr Pr
KUTUSU

nr Tm

Pv

Pjs PFE

ekil XX. Senkron-st modda generatr alma

Senkron-alt modan senkron-st moda geite sadece frekans ve kaynann faz

dn sras deimektedir.

31
 32

RNEK: Nominal gc 1000 kW olan 3 fazl 6 kutuplu ift beslemeli bir asenkron
generatr bir rzgar trbini tarafndan srlmektedir. Makinann statoru frekans 50 Hz olan
ebekeye ve rotor sarglar ise ayn hattan beslenen ve 20 Hze dnm salayan bir
konvertere baldr. Makina senkron alt hzda almakta ve rzgar trbini (kanat k) 600
hp g retmektedir *1 hp = 746 watt+. Rzgar trbini makinann rotoruna ykseltici bir dili
kutusu zerinden baldr. Sistemdeki g kayplar,

- dili kutusu ve dier srtnme kayplar

- rotor kayplar

- stator kayplar

- stator demir kayplar

- konverter kayplar

olarak verildiine gre;

(a) Rotorun alt senkron hzn, [ ]

(b) Rotora aktarlan mekanik gc, [ ]
(c) Rotordan statora aktarlan elektromanyetik gc, [ ]
(d) Rotora aktarlan momenti, [ ]
(e) Rotor sarglarna aktarlan elektriksel gc, [ ]
(f) 50 Hzlik ebekeden absorbe edilen elektriksel gc, [ ]
(g) 50 Hzlik ebekeye stator sarglar tarafndan aktarlan gc, [ ]
(h) Verilen rzgar trbin montajnn genel verimini,

hesaplaynz.

ZM:

32
 33

Pnet P2 Pes
Es
fs=50 (2)
Pc
(-) (+)
Ed

(1)

fr=20
Pjr
Per s.Pr
Pm Pkanat
DL
KUTUSU
Pr

Pv

Pjs PFE

33