493.

Na osnovu lana 56 stav 2 Zakona o energetici ("Slubeni list CG", br. 28/10 i
6/13), Ministarstvo ekonomije donijelo je

P R AV I L N IK
O PROGRAMU I NAINU POLAGANJA STRUNOG ISPITA RADNE
OSPOSOBLJENOSTI ZA ODRAVANJE I RUKOVANJE ENERGETSKIM
POSTROJENJIMA, UREAJIMA I OPREMOM

Predmet
lan 1
Ovim pravilnikom propisuje se program i nain polaganja strunog ispita radne
osposobljenosti za odravanje i rukovanje energetskim postrojenjima, ureajima i
opremom (u daljem tekstu: struni ispit).

Struni ispit
lan 2
Strunim ispitom provjerava se znanje kandidata iz oblasti radne osposobljenosti za
odravanje i rukovanje energetskim postrojenjima, ureajima i opremom.

Program polaganja strunog ispita

lan 3
Struni ispit se polae prema Programu polaganja strunog ispita radne
osposobljenosti za odravanje i rukovanje energetskim postrojenjima, ureajima i
opremom (u daljem tekstu: Program) datom u Prilogu 1, koji je sastavni dio ovog
pravilnika.
Struni ispit sastoji se iz teorijskog i praktinog dijela.
Teorijski dio strunog ispita obuhvata provjeru znanja iz oblasti sadranih u Programu
za elektroenergetiare i termoenergetiare, u zavisnosti od vrste energetskog objekta,
postrojenja, ureaja ili opreme za koju se vri provjera osposobljenosti kandidata.
Praktini dio strunog ispita obuhvata provjeru osposobljenosti za operativno
sprovoenje propisanih procedura rukovanja ili odravanja energetskog objekta,
postrojenja, ureaja ili opreme.

Komisija
lan 4
Komisija za polaganje strunog ispita radne osposobljenosti za odravanje i
rukovanje energetskim postrojenjima, ureajima i opremom (u daljem tekstu: Komisija)
sastoji se od predsjednika i dva lana.
Predsjednik i lanovi Komisije imaju zamjenike.
Predsjednik i lanovi Komisije su ispitivai za pojedine oblasti.
Predsjednik i lanovi Komisije moraju imati visoku strunu spremu odgovarajue
struke i najmanje 10 godina iskustva u struci, sa poloenim strunim ispitom iz oblasti
energetike.
Administrativno-tehnike posloveza Komisiju obavlja sekretar, koji se odreuje
rjeenjem o imenovanju Komisije.
Licima koja uestvuju u radu Komisije pripada naknada za rad u Komisiji.
 Ispitni rokovi
lan 5
Struni ispit se polae u redovnim ispitnim rokovima u maju i novembru.
Komisija moe, po potrebi, odrediti i vanredni ispitni rok za polaganje strunog ispita.
Popravni i odloeni struni ispit polau se u ispitnom roku koji odreuje Komisija.

Prijava za polaganje strunog ispita

lan 6
Prijava za polaganje strunog ispita (u daljem tekstu: Prijava) podnosi se organu
dravne uprave nadlenom za poslove energetike (u daljem tekstu: Ministarstvo) sa
naznakom za Komisiju za polaganje strunog ispita radne osposobljenosti za
odravanje i rukovanje energetskim postrojenjima, ureajima i opremom na obrascu
Prijava za polaganje strunog ispita datom u Prilogu 2, koji je sastavni dio ovog
pravilnika.
Uz prijavu iz stava 1 ovog lana prilae se:
- fotokopija line karte ili druge javne isprave,
- original ili ovjerena fotokopija diplome o zavrenom III, IV ili V stepenu
obrazovanja elektroeneregetske,mainske ili tehnoloko-hemijske struke,odnosno
druge odgovarajue struke i kolske spreme,
- dokaz o radnom iskustvu na odgovarajuim poslovima u oblasti energetike od
najmanje jedne godine.

Trokovi polaganja strunog ispita

lan 7
Trokove polaganja strunog ispita kao i popravnog ispita snosi kandidat ili
poslodavac kandidata.
Trokovi polaganja strunog ispita iznose 100 eura.
Trokovi polaganja popravnog strunog ispita iznose 50 eura.

Odobrenje polaganja strunog ispita

lan 8
O prijavi za polaganje strunog ispita ministar odluuje u roku od osam dana od dana
podnoenja prijave.
Rjeenje kojim se odobrava ili odbija polaganje strunog ispita dostavlja se kandidatu
i predsjedniku Komisije u roku od osam dana od dana donoenja.
Kandidatu kojem je odobreno polaganje strunog ispita uz obavjetenje dostavljaju se
ispitna pitanja, Program i spisak propisa koji su utvreni Programom.

Rok za polaganje strunog ispita

lan 9
Predsjednik Komisije odreuje vrijeme i mjesto polaganja strunog ispita.
O vremenu i mjestu, kao i pravilima polaganja strunog ispita, sekretar Komisije
obavjetava kandidata najkasnije 25 dana, prije dana odreenog za polaganje strunog
ispita.
 Nain polaganja strunog ispita
lan 10
Prije poetka teorijskog dijela strunog ispita sekretar Komisije utvruje identitet
kandidata uvidom u linu kartu ili drugu javnu ispravu sa fotografijom i upoznaje ga sa
pravilima kojih se mora pridravati tokom ispita.
Potvrdu o uplaenim sredstvima za polaganje strunog ispita kandidat predaje
sekretaru Komisije prije pristupanja polaganju teorijskog dijela strunog ispita.
Polaganje teorijskog dijela strunog ispita moe se organizovati kao pismeni ili
usmeni odgovor na tri pitanja iz svakog predmeta koja kandidat dobi ja izvlaenjem
ispitnog listia, u skladu sa Programom.
Ako se teorijski dio strunog ispita polae kao pismeni, tokom polaganja nije
dozvoljena meusobna komunikacija kandidata, upotreba mobilnih telefona i drugih
komunikacionih sredstava koja ometaju ili utiu na regularnost polaganja ispita.
Praktini dio strunog ispita iz oblasti odravanja ili rukovanja obavlja se u
energetskom objektu za ije rukovanje ili odravanje se vri provjera osposobljenosti
kandidata.
Pitanja iz praktinog dijela strunog ispita kandidat dobija izvlaenjem ispitnog listia.
Ispitna pitanja utvruje Komisija u zavisnosti od struke kandidata i poslova koje
obavlja.

Ocjenjivanje kandidata
lan 11
Ocjenjivanje kandidata iz teorijskog i praktinog dijela strunog ispita vri se za svaki
predmet pojedinano opisnom ocjenom poloio ili nije poloio.
Kandidat koji je iz teorijskog dijela ocijenjen ocjenom nije poloio, ne moe pristupiti
polaganju praktinog dijela strunog ispita i smatra se da nije poloio struni ispit.
Kandidat koji je iz teorijskog dijela ocijenjenocjenom poloio, moe pristupiti
polaganju praktinog dijela strunog ispita.
Na osnovu pojedinanih ocjena kandidata Komisija utvruje optu ocjenu poloio ili
nije poloio struni ispit.

Popravni ispit
lan 12
Kandidat koji nije poloio struni ispit iz najvie dva predmeta ima pravo na polaganje
popravnog ispita.
Popravni ispit polae se u roku koji ne moe biti krai od 30, ni dui od 60 dana, od
dana polaganja strunog ispita.

Odlaganje strunog ispita

lan 13
Ako kandidat zbog bolesti, smrti u porodici ili drugog opravdanog razloga nije u
mogunosti da polae struni ispit u vrijeme odreeno za polaganje, moe podnijeti
zahtjev za odlaganje strunog ispita.

Ponovno polaganje strunog ispita

lan 14
Kandidat koji nije poloio struni ispit ima pravo da ponovo polae ispit u roku koji ne
moe biti krai od 90 dana, od dana prethodnog polaganja strunog ispita.
 Zapisnik o polaganju strunog ispita
lan 15
O toku polaganja strunog ispita sekretar Komisije vodi zapisnik.
Zapisnik potpisuju svi lanovi Komisije.
Obrazac zapisnika o polaganju strunog ispita dat je u Prilogu 3, a obrazac zapisnika
o polaganju popravnog ispita dat je u Prilogu 4, koji ine sastavni dio ovog pravilnika.

Uvjerenje o poloenom strunom ispitu

lan 16
Kandidatu koji je poloio struni ispit izdaje se Uvjerenje o poloenom strunom
ispituradne osposobljenosti za odravanje i rukovanje energetskim postrojenjima,
ureajima i opremom.
Podaci o izdatim uvjerenjima o poloenom strunom ispitu unose se u Registar
uvjerenja o poloenom strunom ispitu radne osposobljenosti za odravanje i rukovanje
energetskim postrojenjima, ureajima i opremom, koji vodi Ministarstvo.
Obrazac uvjerenja o poloenom strunom ispitu iz stava 1 ovog lana dat je u Prilogu
5, koji je sastavni dio ovog pravilnika.
Obrazac registra izdatih uvjerenja iz stava 2 ovog lana dat je u Prilogu 6, koji je
sastavni dio ovog pravilnika.
Spisak kandidata koji su poloili struni ispit objavljuje se na internet stranici
Ministarstva u roku od pet radnih dana od dana zavretka strunog ispita.

Stupanje na snagu

lan 17
Ovaj pravilnik stupa na snagu osmog dana od dana objavljivanja u Slubenom listu
Crne Gore.

Broj: 0502-682/5 Podgorica, 4. aprila

2014.godine

Ministar
dr Vladimir Kavari, s.r.
 PRILOG 1

PROGRAM
POLAGANJA STRUNOG ISPITA RADNE OSPOSOBLJENOSTI ZA ODRAVANJE I
RUKOVANJE ENERGETSKIM POSTROJENJIMA, UREAJIMA I OPREMOM

A. ELEKTROENERGETIARI

I RUKOVANJE BLOKOVIMA ZA PROIZVODNJU ELEKTRINE ENERGIJE

1. Osnove primijenjenih tehnikih disciplina

- Tehniki materijali: Sastav materije. Fizike, hemijske, mehanike i tehnoloke
osobine materijala. Podjela i osobine metala. Dobijanje metala. Primjena metala u
industriji. Tehnologija obrade metala. Legure i vrste legura. Primjena legura. Nemetali i
njihove osobine. Dobijanje nemetala i njihova primjena u industriji. Izolacioni materijali,
osobine i primjena. Zaptivni materijali, osobine i primjena. Maziva, osobine i podjela.
Osnovni principi podmazivanja. Naini i ureaji za podmazivanje. Zavarivanje, postupci i
vrste varova. Korozija, nastanak i zatita materijala. Materijali za izradu osnovnih djelova
blokova za proizvodnju energije. Struktura, obrada materijala, propisi i standardi.
- Osnove elektrotehnike: Vrste struja i njihova primjena. Mjerne jedinice za struju,
napon, snagu i energiju. Otpor provodnika i njegova jedinica mjere. Vezivanje otpornika i
ekvivalentni otpor. Osnovni zakoni jednosmjerne i naizmenine struje. Termoelektrine
pojave, termoelementi i njihova primjena. Elektrini motori i generatori. Transformatori.
Elektrine zatite: uzemljenja, nulovanja, gromobrani, automatski prekidai, osigurai,
specijalne vrste zatita. Elektrina mjerenja elektrinih i neelektrinih veliina.
Primijenjeni elektrini elementi i veze kod blokova za proizvodnju energije.
- Osnove termoenergetike: Radno tijelo, veliine stanja radnog tijela. Jednaina
stanja idealnog gasa, smjea idealnih gasova. Prvi zakon termodinamike. Promjene
stanja povratni i nepovratni proces, promjena stanja idealnog gasa, entalpija. Drugi
zakon termodinamike. Kruni procesi, entropija. Stvarni gasovi i pare. Isparavanje i
kondenzacija. Pregrijana para. Procesi parnog postrojenja. Valjanost toplotnih procesa.
Sagorijevanje vrstih, tenih i gasovitih goriva. Fizike i hemijske osobine goriva.
Potpuno i nepotpuno sagorijevanje. Produkti sagorijevanja. Kontrole loita.
Stehiometrijskiodnosi i viak vazduha. Toplotni gubici pri sagorijevanju. Kontrola procesa
sagorijevanja. Hemijske karakteristike vode. Postupci i ureaji za odstranjivanje
mehanikih i koloidnih neistoa. Postupci i ureaji za izdvajanje soli iz sirove vode.
Odreivanje tvrdoe vode. Odreivanje "P" i "m" alkaliteta vode. Omekavanje sirove
vode. Termika priprema vode. Termodinamika poboljanja bloka parne turbine. Idealni
i stvarni ciklus bloka za proizvodnju energije.

2. Tehniko-tehnoloke karakteristike blokova za proizvodnju energije

- Vrste i sastavi postojeih blokova za proizvodnju energije: Osnovni pojmovi i
podjela blokova za proizvodnju energije. Principijelna ema procesa pretvaranja energije.
Osnovni procesi, parni i gasni. Osnovni djelovi bloka: kotao, pregrija pare, parovod,
turbina, meupregrija pare, kondenzator, napojne pumpe, cjevovodi. Parni kotlovi.
Kotlovi sa vodogrjnim cijevima, kotlovi s velikom zapreminom vode.
 - ema kotlovskih postrojenja za sagorijevanje vrstih, tenih i gasovitih goriva.
Osnovni djelovi kotlova.
- Podjela i konstrukcija parnih turbina. Meupregrijavanje, oduzimanje, odvoenje,
protivpritisak, kondenzacija. Osnovni konstruktivni djelovi parne turbine.Pomona
postrojenja i ureaji za rad kotlova, pomona postrojenja i ureaji za rad turbine. Oblasti
primjene turbinskih postrojenja. Blokovi velike snage.
- Eksploatacija blokova za proizvodnju energije: Tehnoloka ema blokova za
proizvodnju energije. Toplotni dio bloka, elektrini dio bloka. Regulacija i zatita bloka.
Pripreme za start bloka. Start kotlova, turbina i bloka. Kontrola pogonskog stanja i rada
bloka. Mjerenje radnih parametara, temperature, pritiska, protoka, koliine, broja obrtaja -
princip i postupak mjerenja. Analitika mjerenja O2 , SO2, SO, "rN" vrijednosti. Naini
regulacije rada bloka. Principi djelovanja regulacionih organa. Primjena regulacije:
goriva, sagorijevanja, napojne vode, pare, maine. Optereenje i rastereenje bloka.
Zaustavljanje rada bloka. Voenje proizvodnog procesa, proizvodnog bloka, stepen
korisnosti bloka, specifina potronja. Uporeenje energetskih postrojenja, hidrauline
turbine, parne turbine, gasne turbine, motori sa unutranjim sagorijevanjem,
kombinovana postrojenja.
- Odravanje blokova za proizvodnju energije: Preventivno odravanje. Pregledi
kontrola rada kotlova, turbina i drugih djelova bloka. Tekue odravanje. Revizija
kotlovskog i turbinskog postrojenja. Razni radovi na odravanju: pucanje cijevi,
reparacija i zamjena ventila, servisiranje gorionika, zamjena lopatica, kontrola leajeva,
kontrola osovine. Utvrivanje pogonskih smetnji, nedostataka i njihovo otklanjanje.
Popravka ozida i izolacije. Kranovi i alati za demontau i montau. Propisi i uslovi za rad
i odravanje kotlova i turbine. Pregledi i kontrola bloka od nadlenih institucija.
3. Primijenjena organizacija rada i zatita na radu
- Organizacija rada kod postrojenja: Organizacioni poloaj postrojenja u
energetskom sistemu. Organizacija eksploatacije i odravanja postrojenja. Organizacija
pogonskog informisanja, komuniciranja i evidentiranja. Uloga rukovaoca blokovima za
proizvodnju energije u sprovoenju primijenjene organi zacije rada.
- Zatita na radu kod postrojenja: Prava i dunosti radnika u oblasti zatite na radu.
Zatita od mehanikih povreda, elektrine struje i mikroklimatskih zagaenja. Zatita od
buke, vibracija i otrovnih materija. Zatita od eksplozivnih materija i poara. Pruanje
prve pomoi povrijeenim licima. Uloga rukovaoca blokovima za proizvodnju energije u
sprovoenju zatite na radu.
4. Rukovanje eksploatacijom postrojenja
Postupci u pripremi postrojenja za eksploataciju.Proces putanja postrojenja u
eksploataciju.Praenje i regulacija rada postrojenja.Postupci u redovnom i prinudnom
prekidu eksploatacije bloka za proizvodnju energije.
5. Sprovoenje odravanja postrojenja
Postupci u pripremi tekueg odravanja.Postupci u sprovoenju tekueg
odravanja.Uee rukovaoca blokom za proizvodnju energije u sprovoenju remontnog
odravanja.

II - RUKOVANJE TRAFOSTANICAMA I RAZVODNIM ELEKTROPOSTROJENJIMA

I
III - VOENJE POSLOVA ODRAVANJA I EKSPLOATACIJE ELEKTRO-
ENERGETSKIH OBJEKATA
1. Osnove primijenjenih tehnikih disciplina
- Osnove elektrotehnike: Vrste struja i njihova primjena. Jedinice mjera za struju,
napon, snagu i energiju. Otpornost, induktivnost, kapacitivnost, impedansa i njihove
jedinice mjera. Nain vezivanja impedansi i izraunava nje ekvivalentne vrijednosti.
Kirhofovi zakoni. Omov i Dulov zakon. Elektrino polje - Kulonov zakon.
Elektromagnetsko polje, osnovni zakoni. Statiki elektricitet na mainama i opremi u
atmosferi. Termoelektrine pojave i njihova primjena. Elektroliza i njena primjena.
Akumulatori: vrste, princip rada i primjena. Ispravljai i invertori.
- Osnovi elektrinih mjerenja i zatite: Elektrina mjerenja osnovnih veliina, mjerni
mehanizmi i instrumenti, mjerni sistemi. Mjerni transformatori: vrste, karakteristike i
primjena. Vrste elektrinih zatita: uzemljenje, nulovanje, gromobrani, automatski
prekidai, specijalne vrste zatita, zatita od statikog elektriciteta. Osnovi relejne zatite.
- Osnovi elektroenergetike: Opte elektroenergetske definicije (dnevni di jagram,
trajanje optereenja, konstantna energija). Proizvodnja termoelektrana i hidroelektrana.
Potronja elektrine energije. Kvalitet snabdijevanja potroaa elektrinom energijom.
Gubici elektrine energije. Aktivni i reaktivni elektroenergetski bilans. Ekonomski osnovi
elektroenergetike. Prenos elektrine energije. Osnovni principi pretvaranja elektrine
energije. Elektrini motori, generatori i transformatori, vrste, konstrukcija, primjena.
2. Tehniko-tehnoloke karakteristike trafostanica i razvodnih elektropostrojenja
- Vrste i sastavi postojeih postrojenja: Vrste, namjena i osnovni elementi
trafostanica u elektroenergetskom sistemu. Vrste, karakteristike, nain izbora:
provodnika, sabirnica, kablova, izolatora, rastavljaa, osiguraa, odvodnika prenapona.
Osnovne eme: visokonaponskih razvodnih postrojenja i sopstvene potronje,
sigurnosnih razvodnih postrojenja i sopstvene potronje, sigurnosnih izvora napajanja,
distributivnih trafostanica. Uzemljenje trafostanica i razvodnih postrojenja. Zatita
trafostanica i razvodnih postrojenja: relejna, gromobranska, protivpoarna, od previsokog
napona dodira i ostale. Pomoni izvori napajanja elektrinom energijom.
- Eksploatacija postrojenja: Manipulacije, izvoenje evidencije u trafostanicama i
razvodnim postrojenjima. Reim rada, sprege i paralelan rad transformatora.
Kompenzacija reaktivne snage. Vrste i posledice poremeaja u trafostanicama i
razvodnim postrojenjima, odnosno u elektroenergetskom sistemu i sredstva za njihovu
identifikaciju. Kontrola rada postrojenja. Praenje i kontrola raspodjele snage i naponskih
prilika. Obezbjeenje nesmetanog rada na objektima trafostanice i razvodnog
postrojenja. Koordinacija rada sa nadreenim i podreenim hijerarhijskim nivoima u
upravljakom smislu. Preduzimanje neophodnih mjera za normalizaciju stanja u
sluajevima poremeenog rada.
- Odravanje postrojenja: Obavljanje radova na elementima postrojenja uz
potrebne manipulacije, dozvole za njihovo obavljanje, pripremne radnje i obezbjeenje
mjesta za rad. Rad u blizini djelova pod naponom. Sprovoenje tekueg i remontnog
odravanja elemenata postrojenja.
3. Primijenjena organizacija rada i zatita na radu
- Organizacija rada kod postrojenja: Organizacioni poloaj postrojenja u
energetskom sistemu. Organizacija eksploa tacije i odravanje postrojenja. Organizacija
pogonskog informisanja, komuniciranja i evidentiranja. Uloga rukovaoca trafostanicama i
razvodnim elektropostrojenjima u sprovoenju primijenjene organizacije rada.
- Zatita na radu kod postrojenja: Prava i dunosti radnika u oblasti zatite na radu.
Zatita od mehanikih povreda, elektrine struje i mikroklimatskih zagaenja. Zatita od
buke, vibracija i otrovnih materija. Zatita od eksplozivnih materija i poara. Pruanje
prve pomoi povrijeenim licima. Uloga rukovaoca trafostanicama i razvodnim
elektropostrojenjima u sprovoenju zatite na radu.
4. Eksploatacija postrojenja
Postupci u pripremi postrojenja za eksploataciju. Proces putanja postrojenja u
eksploataciju.Praenje i regulacija rada postrojenja.Postupci u redovnom i prinudnom
prekidu eksploatacije trafostanice i razvodnog elektropostrojenja.
5. Odravanje postrojenja
Postupci u pripremi tekueg odravanja.Postupci u sprovoenju tekueg
odravanja. Uee rukovaoca trafostanice i razvodnog elektropostrojenja u sprovoenju
remontnog odravanja.

III - RUKOVANJE CENTRIMA ZA DISPEERSKO I DALJINSKO UPRAVLJANJE

1. Osnove primijenjenih tehnikih disciplina

- Osnove elektrotehnike: Vrste struje i njihova primjena. Jedinice mjera za struju,
napon, snagu i energiju. Otpornost, induktivnost, kapacitivnost, impedansa i njihove
jedinice mjera. Nain vezivanja impedasi i izraunavanje ekvivalentne vrijednosti.
Kirhofovi zakoni, Omov i Dulov zakon. Elektrino polje - Kulonov zakon.
Elektromagnetsko polje, osnovni zakoni. Statiki elektricitet: na mainama i opremi u
atmosferi. Termoelektrine pojave i njihova primjena. Elektroliza i njena primjena.
Akumulatori: vrste, princip rada i primjena. Ispravljai i invertori.
- Osnovi elektroenergetike: Opte elektroenergetske definicije: dnevni dijagram,
trajanje optereenja, konstantna i varijabilna energija, maksimalna i minimalna snaga.
Proizvodnja elektrine energije. Elektrine mree i interkonekcije. Potronja elektrine
energije. Dijagrami optereenja. Potrebe elektrine energije i snage. Kvalitet
snabdijevanja potroaa elektrinom energijom. Karakteristike potroaa elektrine
energije. Gubici elektrine energije u mreama. Elektroenergetski bilans aktivne i
reaktivne energije. Ekonomski osnovi elektroenergetike. Ekonomski elektroenergetski
dispeing. Raspodjela optereenja meu elektranama. Revizije i remonti
elektoenergetskih postrojenja. Optimizacija rada elektroenergetskog sistema.
- Osnovi regulacije, automatike i mjerenja: Osnovi automatskog regulisanja. Vrste
regulatora (direktno djelujui, integralni, proporcionalni itd.). Regulatori prema nainu
dejstva (mehaniki, pneumatski, hidraulini, elektrini itd.). Osnovi telemehanike.
Sinhronizacija elemenata elektroenergetskog sistema. Automatsko ponovno ukljuenje.
Automatsko frekventno rastereenje. Automatska regulacija napona, uestanosti i snage
razmjene. Osnovni principi elektrinih mjerenja i instrumenata.
2. Tehniko-tehnoloke karakteristike centara
- Vrste i sastavi postojeih centara: Dispeerski centri i centri daljinskog upravljanja
razliitih hijerarhijskih nivoa. eme sistema upravljanja. Elementi za kontrolu, upravljanjr,
registrovanje i signalizaciju. Veze sa objektima upravljanja i sa ostalim pod i nad
sistemima.
- Funkcionisanje centara: Kontinualno koordiniranje upravljanja. Angaovanje
raspoloivih proizvodnih kapaciteta saglasno dnevnom programu rada. Praenje i
kontrola proizvodnje, kao i potronje energije, snage i naponskih prilika u sistemu.
Obezbjeenje nesmetanog rada na objektima elektroenergetskog sistema. Izdavanje
naloga za neposredno manipulativno upravljanje postrojenjima. Usklaivanje rada
elektroenergetskog sistema sa drugim sistemima, odnosno dispeerskim slubama.
Preduzimanje neophodnih mjera za normalizaciju stanja u sluajevima poremeaja rada
elektroenergetskog sistema. Havarijska iskljuenja i donoenje odluka pri tim
manipulacijama.
- Odravanje centara: Stalni i povremeni nadzor nad funkcionisanjem elemenata
centara. Obezbjeenje rezervnih djelova i rezervnog materijala za instrumente, ureaje i
opremu. Obezbjeenje ispravnosti izvora napajanja elektrinom energijom telemetrijskih i
telekomunikacionih ureaja.
3. Primijenjena organizacija rada i zatitana radu
- Organizacija rada kod postrojenja: Organizacioni poloaj postrojenja u
energetskom sistemu. Organizacija eksploatacije i odravanja postrojenja. Organizacija
pogonskog informisanja, komuniciranja i evidentiranja. Uloga rukovaoca centra za
dispeersko i daljinsko upravljanje u sprovoenju primjene organizacije rada.
- Zatita na radu kod postrojenja: Prava i dunosti radnika u oblasti zatite na radu.
Zatita od mehanikih povreda, elektrine energije i mikroklimatskih zagaenja. Zatita
od buke, vibracija i otrovnih materija. Zatita od eksplozivnih materija i poara. Pruanje
prve pomoi povrijeenim licima. Uloga rukovaoca centra za dispeersko i daljinsko
upravljanje u sprovoenju zatite na radu.
4. Eksploatacija postrojenja
Postupci u pripremi postrojenja za eksploataciju.Proces putanja postrojenja u
eksploataciju.Praenje i regulacija rada postrojenja.Postupci u redovnom i prinudnom
prekidu eksploatacije centra za dispeersko i daljinsko upravljanje.
5. Odravanje postrojenja
Postupci u pripremi tekueg odravanja. Postupci u sprovoenju tekueg
odravanja. Uee rukovaoca centra za dispeersko i daljinsko upravljanje u
sprovoenju remontnog odravanja.

IV - RUKOVANJE ELEKTROKOMANDAMA
1. Osnove primijenjenih tehnikih disciplina
- Osnove elektrotehnike: Vrste struje i njihova primjena. Jedinice mjera za struju,
napon, snagu i energiju. Otpornost, induktivnost, kapacitivnost, impedansa i njihove
jedinice mjera. Nain vezivanja impedansi i izraunavanje ekvivalentne vrijednosti.
Kirhofovi zakoni, Omov i Dulov zakon. Elektrino polje - Kulonov zakon.
Elektromagnetsko polje, Osnovni zakoni. Statiki elektricitet: na mainama i opremi, u
atmosferi. Termoelektrine pojave i njihova primjena. Elektroliza i njena primjena.
Akumulatori: vrste, princip rada i primjena. Ispravljai i invertori.
- Osnovi elektroenergetike: Opte elektroenergetske definicije: dnevni dijagram,
trajanje optereenja, konstanta i varijabilna energija, maksimalna i minimalna snaga.
Proizvodnja elektrine energije. Elektrine mree i interkonekcije.Potronja elektrine
energije. Dijagrami optereenja. Potrebe elektrine energije i snage. Kvalitet
snabdijevanja potroaa elektrinom energijom. Karakteristike potroaa elektrine
energije. Gubici elektrine energije u mreama. Elektroenergetski bilans aktivne
ireaktivne energije. Ekonomski odnosi elektroenergetike. Ekonomski elektroenergetski
dispeing. Raspodjela optereenja meu elektranama. Revizije i remonti
elektroenergetskih postrojenja. Optimizacija rada elektroenergetskog sistema.
- Osnovi elektrinih mjerenja i zatite: Elektrina mjerenja osnovnih veliina, mjerni
mehanizmi instrumenata, mjerni sistemi. Mjerni transformatori: vrste, karakteristike i
primjena. Vrste elektrinih zatita: uzemljenje, nulovanje, gromobrani, automatski
prekidai, specijalne vrste zatita, zatita od statikog elektriciteta. Osnovi relejne zatite.
2. Tehniko-tehnoloke karakteristike elektrokomandi
 - Vrste i sastav postojeih elektrokomandi: Sredstva i vrste elektrokomandi:
periferni organi, prenos komandnih naloga i izvrni organi. Jednopolne eme, razvijene
eme i eme vezivanja postrojenja. Signalizacija: vrste, oprema i svrha. Izvori napajanja
komandnih i signalnih kola. Instrumenti i oprema za praenje procesa komandovanja.
Sinhroni generator: princip rada, eksploatacione karakteristike, pobudni sistem, sistem
hlaenja, mjerno-regulacioni sistemi, rad na mrei, mjerenja i zatita. Sopstvena
potronja: napajanje, eme, elementi razvoda, automatika.
- Elektromotorni pogon: vrste, pokretanje, reim rada i komandovanje.
- Transformatori: paralelan rad, sprege, regulacija napona, mjerenja i zatita.
- Razvodna postrojenja: vrste, elementi, namjena, komandovanje, mjerenja i
zatita. Pomoni izvori i izvori za sigurnosno napajanje: vrste, elementi i komandovanje.
- Funkcionisanje elektrokomandi: Manipulacija opremom kojom se komanduje.
Praenje i kontrola proizvodnje, potronje energije, snage i naponskih prilika.
Obezbjeenje bezbjednog rada na postrojenju. Obezbjeenje pomonih izvora
napajanja. Izdavanje naloga za neposredno manipulativno upravljanje objektima.
Usklaivanje rada sa viim organima upravljanja objektom. Preduzimanje neophodnih
mjera za normalizaciju stanja u sluajevima poremeenog rada. Voenje pogonske
dokumentacije.
- Odravanje elektrokomandi: Stalni i povremeni nadzor nad funkcionisanjem
elemenata elektrokomande. Obezbjeenje rezervnih djelova i rezervnog materijala za
instrumente, ureaje i opremu. Obezbjeenje ispravnosti izvora napajanja elektrinom
energijom telemetrijskih i komunikacionih ureaja.
3. Primijenjena organizacija rada i zatita na radu
- Organizacija rada kod postrojenja: Organizacioni poloaj postrojenja u
energetskom sistemu. Organizacija eksploatacije i odravanja postrojenja. Organizacija
pogonskog informisanja, komuniciranja i evidentiranja. Uloga rukovaoca
elektrokomandama u sprovoenju primijenjene organizacije rada.
- Zatita na radu kod postrojenja.
- Postupci u pripremi postrojenja za eksploataciju. Proces putanja postrojenja u
eksploataciju. Praenje i regulacija rada postrojenja. Postupci u redovnom i prinudnom
prekidu eksploatacije elektrokomande.
4. Odravanje postrojenja
Postupci u pripremi tekueg odravanja. Postupci u sprovoenju tekueg
odravanja. Uee rukovaoca elektrokomandom u sprovoenju remonta.

B. TERMOENERGETIARI

Rukovanje parnim turbinama

- Ispiti koji se polau -
1. Organizacija rada i zatita na radu
2. Tehnologija materijala i obrade
3. Osnovi termodinamike
4. Mjerenje i regulacija
5. Parne turbine
Rukovanje hidro turbinama
- Ispiti koji se polau -
1. Organizacija rada i zatita na radu
2. Tehnologija materijala i obrade
3. Osnovi mehanike fluida
5. Mjerenje i regulacija
6. Hidro turbine
Rukovanje gasnim turbinama
- Ispiti koji se polau -
1. Organizacija rada i zatita na radu
2. Tehnologija materijala i obrade
3. Osnovi termodinamike
4. Mjerenje i regulacija
5. Gasne turbine
Rukovanje kotlovskim postrojenjima
- Ispiti koji se polau -
1. Organizacija rada i zatita na radu
2. Tehnologija materijala i obrade
3. Tehnologija napojne i kotlovske vode
4. Mjerenje i regulacija
5. Kotlovi
6. Goriva i sagorijevanje
Rukovanje centralnim grijanjem i klimatizacijom
- Ispiti koji se polau -
1. Organizacija rada i zatita na radu
2. Tehnologija materijala i obrade
3. Mjerenje i regulacija
4. Kotlovi centralnog grijanja
5. Centralno grijanje, ventilacija i klimatizacija
Rukovanje rashladnim postrojenjima
- Ispiti koji se polau -
1. Organizacija rada i zatita na radu
2. Tehnologija materijala i obrade
3. Mjerenje i regulacija
4. Rashladna postrojenja
5. Rashladni kompresori
Rukovanje kompresorskim stanicama
- Ispiti koji se polau
1. Organizacija rada i zatita na radu
2. Tehnologija materijala i obrade
3. Mjerenje i regulacija
4. Kompresori
5.Kompresorske stanice
Rukovanje pumpnim stanicama
- Ispiti koji se polau -
1. Organizacija rada i zatita na radu
2. Tehnologija materijala i obrade
3. Tehnologija vode
4. Mjerenje i regulacija
5. Osnovi mehanike fluida
6. Pumpna postrojenja
Rukovanje ureajima za pripremu napojne i kotlovske vode
- Ispiti koji se polau -
1. Organizacija rada i zatita na radu
2. Tehnologija materijala i obrade
3. Mjerenje i regulacija
4.Tehnologija napojne i kotlovske vode
5. Ureaji za pripremu napojne vode
Rukovanje gasnim stanicama
- Ispiti koji se polau -
1. Organizacija rada i zatita na radu
2. Tehnologija materijala i obrade
3. Osnovi mehanike fluida
4. Mjerenje i regulacija
5. Gasne stanice
Rukovanje gasnim instalacijama
- Ispiti koji se polau -
1. Organizacija rada i zatita na radu
2. Tehnologija materijala i obrade
3. Mjerenje i regulacija
4. Posude pod pritiskom
5. Gasne instalacije

I - ORGANIZACIJA RADA I ZATITA NA RADU

a) Organizacija rada kod termoenergetskih postrojenja: Organizacija eksploatacije i
odravanja postrojenja. Organizacija pogonskog evidentiranja, informisanja i
komuniciranja. Obaveze rukovaoca postrojanja u sprovoenju primjene organizacije
rada.
b) Zatita na radu kod termoenergetskog postrojenja: Prava i dunosti radnika u
oblasti zatite na radu. Zatita od mehanikih povreda, opasnog dejstva elektrine struje
i mikroklimatskih zagaenja. Zatita od buke, vibracija i otrovnih materija. Zatita od
eksplozivnih materija i poara. Pruanje prve pomoi povrijeenim licima. Obaveza
rukovaoca postrojenja u sprovoenju mjera zatite na radu.

II - TEHNOLOGIJA MATERIJALA I OBRADE

a) osnovna podjela materijala: metali i nemetali i njihove osnovne fiziko -hemijske
osobine,
b) elici: vrste elika, osobine i njihova upotreba u termoenergetici,
c) termika obrada elika: kaljenje, cementiranje, arenje i poboljanje,
d) legure: uopte o legurama, osobine legura, legura bakra i kalaja (bro nza), legura
bakra i cinka (mesing), legura bakra i nikla, legure za leita,
e) koa i guma: osnovne karakteristike i njihova primjena u energetici,
f) materijali za elektrinu i toplotnu izolaciju: porculan, amot, mineralna vuna i dr.
g) sredstva za zaptivanje: klingerit, azbest, grafitne pletenice i dr.,
h) maziva: uloga i znaaj podmazivanja, izbor maziva i vrste podmazivanja,
i) zavarivanje metala: elektroluno zavarivanje, gasnozavarivanje, takasto
zavarivanje, zavarivanje u zatitnoj atmosferi,
j) korozija: zatita metala od korozije.
III - OSNOVI TERMODINAMIKE
a) osnovne termodinamike veliine: masa, pritisak,zapremina i temperatura,
definicijei njihove mjerne jedinice,
b) rad, snaga i energija: definicije i njihove mjerne jedinice,
c) prvi princip termodinamike: zakon o odravanju energije, izraz za prvi princip
termodinamike, rad ekspanzije i kompresije i prikaz u P-V dijagramu,
d) toplota, specifina toplota, entalpija i toplotni kapacitet: definicije i njihove mjerne
jedinice,
e) drugi princip termodinamike: kruni proces, entropija, toplotni T-S dijagram i
promjena stanja u T-S dijagramu,
f) vodena para: proizvodnja vodene pare, P-V dijagram vodene pare, zasiena, suvo
zasiena i pregrijana para, jednaina stanja pregrijane pare, T-S i I-S dijagram za
vodenu paru,
g) strujanje gasova i para: stacionarno i nestacionarno strujanje i isticanje gasova i
para,
h) sagorijevanje: toplotna mo goriva, potpuno i nepotpuno sagorijevanje, sastav i
koliina proizvoda sagorijevanja, odnos O2 i N2 i viak vazduha, temperatura
sagorijevanja i I-T dijagram,
i) prenoenje toplote: konvencijom, kondukcijom i zraenjem, provoenje toplote
kroz vieslojni zid, prolaz toplote kroz cijevne zidove, uticaj izolacionih materijala na
prenoenje toplote i izmjenjivai toplote.

IV - KOTLOVI
a) vodena para: isparavanje vode, zasiena (vlana), suvo zasiena i pregrijana
para, temperatura kljuanja, zasienja i pregrijanja, pritisci u vezi sa temperaturom
zasiene pare, specifina toplota, sadraj toplote vode i vodene pare,
b) opte o parnom kotlu: definicija kotla, funkcionisanje kotla, termodinamiki
procesi u kotlu, kruni procesi, regenerativni proces, naknadno pregrijavanje,
kondenzacija, principijelna ema termoenergetskog postrojenja,
c) osnovni elementi kotla: loite kotla, zagrija vode, ispariva , pregrija pare,
zagrija vazduha,
d) hidrodinamika kotla: prirodna i prinudna cirkulacija vode u kotlu, njihove prednosti
i nedostaci, isparavanje vode i separacija pare,
e) stepen iskorienja kotla: toplotni gubici, analiza gubitaka i potronja goriva,
f) prenos toplote u kotlu: prenos toplote provoenjem, zraenjem i konvekcijom,
g) podjela kotlova: prema sadraju vode, konstrukciji, pritisku i cirkulaciji vode,
h) vrste kotlovskih loita: za sagorijevanje vrstih, tenih i gasovitih goriva, zahtjevi
za loita, dovoenje goriva i vazduha u loite, odvoenje dimnih gasova iz kotla,
i) gorionici: vrste gorionika i princip rada, podeavanje i regulacija plamena
gorionika,
j) mlinovi za ugalj: vrste i princip rada mlinova(ekiari, ventilatorski i kombinovani),
k) promaja kotla: prirodna, vjetaka i kombinovana, jaina promaje (vua),
dovoenje vazduha, dimnjaci i ventilatori,
l) pratea oprema kotla:priprema i dostava goriva, dizalice, transporteri i dodavai
uglja, duvai pepela i ai, ureaji za otljakivanje i otpepeljivanje (mehaniki, hidraulini
i pneumatski), preistai dimnih gasova, cikloni, multicikloni i elektro -filteri, napojni
ureaji, armatura centrifugalne pumpe i vrste pogona pumpi, otplinjai, rezervoari
kondenzatora, hladnjaci, armatura i cjevovodi,
 m) materijali za proizvodnju, oziivanje i izolaciju kotla: karakteristike materijala,
proraun vrstoe osnovnih djelova kotla, oslo nci, zavjeenja i dilatacijekotla i oziivanje
kotla,
n) automatsko upravljanje i nadzor nadradom kotla.

V - RASHLADNA POSTROJENJA
a) hlaenje: uopte o hlaenju, osnovni princip hlaenja i primjena rashladne
tehnike,
b) prenos toplote - hladnoe: nain prenosa toplote kod vrstih tijela, tenostii
gasova, kondukcija, konvekcija i zraenje, prelaenje toplote,
c) rashladna sredstva, upotreba, osnovnekarakteristike i fizioloko djelovanje:
amonijak, freon, ugljendioksid, azot, sumpordioksid, suvi led,
d) hlaenje i komore za hlaenje, smrzavanje i uskladitenje -odravanje ivotnih
namirnica,
e) rashladna postrojenja, osnovna podjela i primjena:kompresioni i absorbcioni
rashladni ureaji, termoelektrini i ejektorski sistemi hlaenja, vazduni sistem za
hlaenje,
f) punjenje rashladnim sredstvom kompresionih rashladnih postrojenja i ureaja,
g) mjerno-regulaciona oprema rashladnog sistema: regulacioni, elektromagnetni i
ekspanzioni ventili, mjerai nivoa, termostati, presostati i dr.,
h) osnovna oprema rashladnog postrojenja: kompresori, izmjenjivai toplote,
isparivai, kondenzatori, seperatori, odvajai ulja, armatura, cjevovodi i dr.,
i) izolacija rashladnog sistema: materijali za izolaciju, ekonomska debljina izolacije,
j) zaptivanje i kontrola zaptivenosti rashladnog postrojenja: vrste zaptivnih materijala
u zavisnosti od rashladnog sredstva, metode i postupci kontrole zaptivenosti rashladnog
sistema,
k) materijali za izradu elemenata rashladnih postrojenja(materijali za niske
temperature): metali, obojeni metali i nemetali,promje na mehanikih osobina materijala
kod niskih temperatura (vrstoe, tvrdoe, ilavosti, izduenja, kontrakcije i toplotne
provodnosti),
l) opis principijelne eme rashladnog postrojenja.

VI KOMPRESORI
a) osobine gasova: oblik, zapremina, specifina toplota, promjena agregatnog stanja,
b) namjena i podjela kompresora: prema konstrukciji, radnom pritisku, kapacitetu i
oblasti primjene,
c) klipni kompresori: princip rada i sastavni djelovi klipnih kompresora, podjelaprema
nainu djelovanja, poloaju cilindra, broju stepena, nainu hlaenja i broju okretaja,
kapacitet i stepen iskorienja kompresora, vrste gubitaka i potrebna snaga za pogon
kompresora, regulacija klipnih kompresora, nain podmazivanja i hlaenja klipnih
kompresora,
d) turbokompresori: princip rada, podjela (aksijalni, radijalni, jednostepeni i
viestepeni), osnovni djelovi turbokompresora i njihova funkcija, regulacija turbo
kompresora, nain hlaenja i podmazivanja,
e) vijani kompresori: princip rada, podjela i osnovni djelovi, nain
hlaenjaipodmazivanja,
f) membranski kompresori:princip rada, podjela i osnovni djelovi.
VII -TEHNOLOGIJA VODE
a) opte o vodi: osnovne fiziko-hemijske karakteristike vode, atmosferske,
povrinske i podzemne vode,
b) vodozahvati: nain zahvatanja vode, kaptiranje izvora, zahvatanje iz rijeke i
jezera, kopani i bueni bunari, kinica zahvaena pomou cistijerni,
c) obrada vode: taloenje, filtracija i neutralizacija vode,
d) dezinfekcija vode: sredstva za dezinfekciju vode, koje se bakterije unitavaju,
dozvoljeni broj klica u 1 m3 , opasnost prenoenja bolesti vodom, preventivne mjere koje
se preduzimaju u cilju zatite vode od zagaenja, sanitarni pregledi osoblja, najopasnije
vrste zaraznih bolesti koje se prenose vodom (tifus, dizenterija, paratifus).

VIII - TEHNOLOGIJA NAPOJNE I KOTLOVSKE VODE

a) osnovni pojmovi o vodi: fiziko-hemijske karakteristike vode, vrste i karakteristike
vode (atmosferske, podzemne i povrinske vode), sirova i omekana voda, tvrdoa vode,
gustina kotlovske vode, pH vrijednost, alkalni broj, disperzione i koloidne primjese,
elektrina provodnost kotlovske vode,
b) preiavanje vode: postupak taloenja, filtracije, koagulacije i apsorpcije,
c) postupci omekavanja sirove vode: zagrijavanjem, kreom, amonijanom sodom,
postupkom kre soda i trinatrijum fosfatom,
d) izdvajanje primjesa iz vode: kiseonika, ugljendioksida, gvoa, bakra i silicijuma,
e) omekavanje vode izmjenom jona: princip neutralne izmjene, jonska masa,
izmjenjivai, rad izmjenjivaa, regeneracija,
f) demineralizacija vode: princip izmjene, rad izmjenjivaa, regeneracija,
g) izdvajanje gasova iz napojne vode: hemijskim i termikim postupcima,
h) uticaj primjesa u kotlovskoj vodi: uticaj gasova i rastvorenih soli u vodi na
kotlovske povrine, odmuljivanje i odsoljavanje kotlovske vode,
i) odstranjivanje kamenca: mehaniko i hemijsko ienje, pranje i luenje
(bajcovanje) kotlova,
j) kontrola vode: sirove, napojne i kotlovske, odreivanje tvrdoe vode,
k) karakteristike napojne i kotlovske vode.

IX UREAJI ZA PRIPREMU NAPOJNE VODE

a) preiavanje vode: oprema za preiavanje vode, taloenje, filtriranje i
koagulacija,
b) priprema vode za napajanje parnih kotlova: odstranjivanje mehanikih primjesa,
odstranjivanje rastvorenih soli, odstranjivanje koloidnih primjesa i omekavanje vode
hemijskim sredstvima,
c) omekavanje vode izmjenjivaima: katjonski, anjonski i katjonsko-anjonski
izmjenjivai,
d) tipovi jonskih izmjenjivaa: katjonski slabo kisjeli, katjonski jako kisjeli, katjonski
neutralni, anjonski slabo bazini, anjonski jako bazini i mijeani izmjenjivai,
e) konstrukcija i pogon neutralnog izmjenjivaa: punjenje, posude za so, punjenje
posude sa solju, rad i regeneracija ureaja,
f) ureaji za demineralizaciju: konstrukcija i opis, odstranjivanje soli gvoa I
magnezijuma iz vode,
g) odstranjivanje gasova iz vode: termikim i hemijskim postupkom,
h) kondicioniranje kotlovske vode: trinatrijumfosfatom, hidrazinom i
fosfornomkisjelinom,
 i) pogonska kontrola sirove, napojne i kotlovske vode: znaaj pogonske kontrole,
uzimanje uzoraka i indikatori,
j) odreivanje tvrdoe vode: ukupne tvrdoe, karbonatne tvrdoe, nekarbonatne
tvrdoe, alkalnog broja, organskih materija, slobodne ugljene kisjeline i agresivne
ugljene kisjeline, gustine kotlovske vode i pH vrijednosti.

X - MJERENJE I REGULACIJA
a) znaaj mjerenja, regulacije i automatizacije u termoenergetici,
b) pojam mjerenja: mjerenje temperature, pritiska, nivoa, protoka, protekle koliine,
jedinice za mjerenje, meunarodni sistem jedinica (SI),
c) mjerenje pritiska: osnovni pojmovi i jedinice za mjerenje pritiska, ureaji za
mjerenje pritiska i njihova podjela prema konstrukciji, principu rada i opsegu mjerenja,
d) daljinsko mjerenje pritiska: sa manometrom sa otpornim, induktivnim ili
kapacitivnim davaem - mjerni pretvarai pritiska,
e) mjerenje temperature: osnovni pojmovi, jedinice za mjerenje temperature i
temperaturne skale, ureaji za mjerenje temperature,
f) ureaji za mjerenje temperature, podjela prema principu rada i opsegu mjerenja:
stakleni termometri, manometarski termometri, termometri sa tenou ili gasom,
dilatacioni termometri, bimetalni termometri, termoelektrini termometri, otporni
termometri, poluprovodniki termometri, pirometri zraenja, optiki pirometri,
g) mjerenje nivoa tenosti: vizuelni vodokaz, mjerenje nivoa pomou plovka,
hidrostatiki mjerai nivoa, daljinski mjerai ni voa pomou mjernog pretvaraa nivoa,
h) mjerenje protoka: osnovni pojmovi, jedinice za mjerenje protoka, mjerenje
metodom promjenjivog pada pritiska, mjerenje metodomkonstantnog pada pritiska -
rotametar,
i) mjerenje koliine fluida: osnovni pojmovi, jedinice za mjerenje koliine fluida,
brzinska brojila, zapreminska brojila,
j) analiza dimnih gasova: osnovni pojmovi, hemijski, elektrini i magnetnianalizatori,
k) regulacija, osnovni pojmovi: regulacioni krug, elementi regulacionog kruga, (dava,
mjerni pretvara, regulator, servomotor, izvrni organ, objekat regulacije),
l) regulatori: podjelaregulatora prema vrsti energije i dinamike obrade signala, vrsti
pomone energije i broju ulaznih signala, direktno djelujui regulatori, direktno djelujui
regulatori nivoa (sa plovkom), direktno djelujui regulator pritiska, direktno djelujui
regulator temperature, regulatori sa pomonom energijom, princip pretvaranja
pomjeranja u pneumatski signal, elektropneumatski pretvara, elektrohidrauliki
pretvara,
m) servomotori (pneumatski, hidrauliki i elektrini),
n) registratori - pisai, vrste pisaa i princip rada.

XI- OSNOVI MEHANIKE FLUIDA

a) fizika svojstva fluida: gustina, specifina teina, stiljivost, viskoznost, uticaj
toplote,
b) hidrostatiki pritisak: Paskalov zakon, potpritisak na ravne i krive povrine, zakon
spojeniih sudova, kapilarne pojave, atmosferski pritisak, potpritisak, natpritisak i relativni
pritisak,
c) potisak: plivanje tijela, Arhimedov zakon,
d) dinamika fluida: stacionarno i nestacionarno strujanje, jednaina kontinuiteta,
 e) strujanje tenosti u cijevima: vrste strujanja, otpori pri strujanju tenosti i
hidrodinamiki udari,
f) strujanje u otvorenim tokovima: jednoliko kretanje tenosti u otvorenim kanalima,
hidraulini najpovoljniji kanali,
g) isticanje tenosti: isticanje kroz male otvore, isticanje kroz velike otvore isticanje
kroz naglavke,
h) oblici vodene energije: potencijalna i kinetika energija (zakon o odranju energije,
Bernulijeva jednaina).

XII - HIDROTURBINE
a) hidroelektrane: tipovi hidroelektrana s obzirom na raspoloivu vodenu energiju i
snagu,
b) brane: vrste brana prema izvedbi, njihove pratee graevine i oprema (sistem
kanala, kompenzacioni bazeni, ulazne graevine, sifoni, tuneli, cjevovodi, kompenzatori),
c) vrste turbina i njihove osnovne karakteristike,
d) Kaplan-turbina: osnovne karakteristike iglavni djelovi, glavni djelovi regulatora,
regulisanje Kaplan-turbine (dupla regulacija), vodei mehanizam, rotor Kaplan-turbine
(namjetanje i izvoenje servo motora), prednosti upotrebe Kaplan-turbine i njene loe
strane, gubici,
e) Fransis-turbina: osnovne karakteristike i njeni glavni djelovi, vrste leajeva i
njihova upotreba, princip regulisanja, usisna cijev i njena uloga, prednost Fransis-turbine
i njene loe strane, gubici,
f) Pelton-turbina: osnovne karakteristike i njeni glavni djelovi, regulisanje
(automatsko i runo), prednost Pelton-turbine i njene loe strane, gubici,
g) dijagram iskorienja za razliite turbine s obzirom na protok vode (H-Q dijagram),
h) turbinski leajevi: vrste i njihova upotreba, podmazivanje leajeva, maziva koja se
upotrebljavaju, ugljena brtvila,
i) stavljanje u pogon i zaustavljanje pojedinih tipova turbine: Kaplan, Fransis, Pelton,
priprema za pogon i pokretanje turbine, kontrola rada turbine sa parametrima i
zaustavljanje hidroturbinskog postrojenja, zaustavljanje turbina u vanrednim sluajevima,
postupak pri uspostavljanju brzine turbina, sluajevi nastupa mehaniki brzog koenja,
j) hlaenje turbine i generatora: sistemi hlaenja, opis i namjena signalizacije i
zatite,
k) kvarovi i defekti na turbini i generatoru: mogui kvarovi i defekti na turbini i
generatoru, odravanje turbinskih ureaja za vrijeme pogona turbine,
l) pomoni turbinski ureaji i njihova namjena: drenani ureaji, vjeternici,
m) zatita i signalizacija: opis i namjena signalizacije i turbinske zatite,koja zatita na
turbini, generatoru i transformatoru utie na zaustavljanje turboagregata,
n) kavitacija: pojam, uzrok nastanka i posledice kavitacije.

XIII -GASNE TURBINE

a) gasne turbine:osnovna definicija i podjela gasnih turbina (akcione i reakcione),
gasne turbine sa neprekidnim sagorijevanjem i sa eksplozivnim sagorijevanjem, gasne
turbine kao pogonski motori, gasne turbine "Braunboveri", gasne turbine "Fiat T.G.
3000", gasne turbine "Rustan" i ostale gasne turbine (brodske i lokomotivske),
b) rad gasne turbine: princip rada, otvoreni i zatvoreni procesi gasnih turbina, glavni
konstruktivni djelovi gasne turbine, konstruktivni oblici lopatica, hlaenje leaja, lopatica i
statora,
 c) kompresori za vazduh: radijalni i aksijalni kompresor, klipni kompresori,
regulisanje i odravanje kompresora,
d) komora za sagorijevanje goriva: vertikalne i horizontalne komore, osnovni djelovi
komore za sagorijevanje, proces sagorijevanja u komori,
e) rekuperatori: uloga i znaaj rekuperacije,
f) pomoni ureaji: ureaj za dovod vazduha, elektrouljni filteri za vazduh,
priguivai zvuka, kanali,
g) instalacija i ureaji za gorivo:gorionici- princip rada i osnovni djelovi, injekcione
pumpe za gorivo, kompresori vazduha za rasprivanje goriva,filteri goriva, zagrijai
goriva, ureaj za paljenje goriva, razvodna stanica gasnog goriva,
h) osnovna oprema gasnih turbina: ureaji za putanje u rad gasnih turbina, ureaj
za rotaciju turbine pri hlaenju, ureaj za podmazivanje leaja turbina, hladnjaci i
meuhladnjaci vazduha,
i) stepen iskorienja gasnih turbina: teoretski istvarni stepen korisnosti,
j) regulisanje i daljinska komanda gasnih turbina:sistemi regulisanja- hidraulini,
pneumatski, elektrini i kombinovani, regulatori rada i bezbjednosti gasnih turbina,
regulisanje broja obrtaja i optereenja, regulisanje maksimalne brzine, regulisanje
maksimalne temperature, regulacioni ventil goriva, ureaji i instrumenti za regulisanje,
programski selektori i dr.,
k) armatura gasnih turbina: elektroventili, pneumatski ventili, servomotori (elektrini i
hidraulini), presostati, reduktori pritiska vazduha i ulja za regulisanje,
l) registratori i signalizacija: registrator temperature u komorama za sagorijevanje,
registratori temperature leaja turbine, detektori plamena u komori za sagorijevanje,
zvuna i svjetlosna signalizacija.

XIV -PUMPNA POSTROJENJA

a) pumpe: namjena, princip rada, osnovne karakterisike (protok, napor, Q-H
dijagram), podjela prema konstrukciji i nainu rada (centrifugalne, klip ne, propelerske,
radijalne, aksijalne, radioaksijalne i dr.),
b) centrifugalne pumpe: nain rada, podjela, namjena, prednosti i mane uodnosu na
klipne, visina dizanja, potrebna snaga za pokretanje pumpe i stepen korisnosti,
karakteristike pumpe i cjevovoda, osnovni djelovi (kuite, radno kolo, vratilo, zaptivai,
zaptivni prstenovi, leaji, elementi za izjednaenje aksijalne sile), konstruktivno izvoenje
(jednostepene, viestepene, vertikalne i uronjene), postavljanje - montaa, putanje u
rad, regulisanje, pregled osnovnih neispravnosti i nain otklanjanja, kontrola u radu,
odravanje,
c) klipne pumpe: nain rada, podjela, namjena, prednosti i mane u odnosu na
centrifugalne, potrebna snaga i stepen korisnosti, veliina protoka, vazdune vieradne
i diferencijalne, osnovni djelovi (kuite, klip, ventili, zaptivai), montaa i putanje u rad,
regulisanje protoka, pregled i odravanje,
d) parne klipne pumpe: princip rada, osnovni djelovi I namjena,
e) pumpe specijalnih konstrukcija: zapreminske (zupaste, vijane, klipne), mlazne,
hidrauline udarne, pumpe sa komprimiranim zrakom,
f) hidroforska postrojenja: princip rada, osnovni djelovi i namjena,
g) pumpna postrojenja: ureaji i oprema pumpnog postrojenja, redno i paralelno
vezivanje pumpnih agregata.
XV - PARNE TURBINE
a) parne turbine: princip rada i podjela - prema nainu iskorienja pare (akcione,
reakcione i kombinovane), prema broju stepeni (jednostepene i viestepene), prema
smjeru strujanja pare (aksijalne, radijalne i kombinovane), prema nainu uputanja pare
(sa djeliminim uputanjem i sa punim uputanjem), prema nainu izlaza pare
(kondenzacione, sa oduzimanjem pare i protivpritisne), prema namjeni turbine (turbine
visokog pritiska i snage, industrijske turbine),
b) glavni sastavni elementi turbine: stator, rotor, vratilo, sapnice i lopatice,
dijafragme, leajevi, brtvenice,
c) kondenzatori i kondenzacija: nain rada i vrste kondenzatora,
d) regulacija parnih turbina: znaaj, vrste regulatora, nain rada,
e) podmazivanje parnih turbina: svrha i znaaj, ureaji za podmazivanje,
ulja(maziva),
f) pogon parnih turbina: putanje u rad, zagrijavanje, stavljanje u pogon, kontrola za
vrijeme rada i zaustavljanje turbine,
g) smetnje (problemi) koji se mogu javiti u radu turbine: pad pritiska ulja za
podmazivanje, vibracije turbine, vodeni udari u turbini,
h) jednostepene parne turbine: De Lavalova turbina,
i) parne turbine sa jednim stepenom promjene pritiska i vie stepeni promjena
brzine: Kertisova turbina,
j) parna turbina sa kombi novanim stepenima pritiska i brzine,
k) nain smanjivanja obimne brzine turbine: kod akcionih, reakcionih i kombinovanih
turbina,
l) gubici, snaga i koeficijent korisnog dejstva parne turbine: gubici u sprovodnim
aparatima, lopaticama, na rotoru, u zaptivaima, kroz oklop turbine, ukupni gubici, snaga
turbine, teoretska i efektivna, ukupni koeficijent korisnog dejstva turbine,
m) zaptivanje turbine: princip rada labirintskih zaptivaa, konstrukcija i podjela
turbinskih zaptivaa,
n) regulacija rada turbine: mjerno regulacioni instrumenti, osnovni sistemi regulacije
rada turbine, regulacioni krug kod regulisanja snage turbine i elementi regulacionog
kruga, regulacija broja obrtaja turbine i odravanja napona i frekvencije,
o) komandna ploa i pult parne turbine: sinoptika ema, indikacije, signalizacije i
zatite turbine,
p) armatura turbinskog postrojenja: brzozatvarajui ventil, zaporna armatura, zatitna
armatura, odvajai kondenzata, mjerno - regulaciona i zatitna armatura.
q) izolacija turbine: vrste i izbor termike izolacije i njeno odravanje u pogonu.

XVI - KOTLOVI CENTRALNOG GRIJANJA

a) kotlovi centrajnog grijanja: osnovne karakteristike i podjela (prema vrsti goriva,
konstrukciji, nosiocu toplote, nainu loenja, radnoj temperaturi),
b) osnovni elementi kotla: loite, plamena cijev, dimne cijevi, bubanj,
c) oprema i armature kotla: gorionici, mjerno-regulaciona, sigurnosna i zaporna
armatura, dimnjae, dimnjaci,
d) sistemi grijanja i sigurnosni ureaji: otvoreni, zatvoreni, zatvorene ekspanzione
posude, otvorene ekspanzione posude, ventili sigurnosti,
e) pratea oprema: sabirnici, razdjelnici, cjevovodi, ekspanzione posude,
cirkulacione pumpe, mjerno-regulacioni ureaji, izmjenjivai toplote, bojleri,
f) kotlovski kamenac: dejstvo, nastajanje i odstranjivanje,
 g) voda i priprema vode: vrste sirove vode, uloga i znaaj omekavanja vode i uticaj
napojne vode na rad kotla, omekavanje vode neutralnom izmjenom jona, vrste ureaja
za omekavanje, princip rada i njihova regeneracija,
h) odstranjivanje gasova iz napojne vode: termikim i hemijskim putem, uticaj
gasova na rad kotla, kontrola napojne vode,
i) gorivo: vrste (vrto, teno i gasovito), osobine, sastav i toplotna mo goriva,
sagorijevanje goriva, potpuno i nepotpuno sagorijevanje, potrebna koliina vazduha i
viak vazduha,
j) uskladitenje goriva: vrstih, tenih i gasovitih,
k) stepen korisnosti kotla: definicija i toplotni gubici kotla, analiza dimnih gasova i
regulacija procesa sagorijevanja kotla,
l) gorionici za teno i gasovito gorivo: osnovni sastavni djelovi I princip rada,
m) dimnjaci i dimnjae: uloga iznaaj,
n) armatura kotla: zaporna, mjerno-regulaciona i sigurnosna (ventili, zasuni, odvijai
kondenzata, kompenzatori, regulatori pritiska, mjeni ventili, reducir ventili, termometri,
manometri, mjerai protoka, kalorimetri, termostati, presostati, ventili sigurnosti i dr.),
o) izmjenjivai toplote: povrinski i mijeajui.

XVII -CENTRALNO GRIJANJE, VENTILACIJA I KLIMATIZACIJA

a) uopte o grijanju i klimatizaciji: fizioloki uslovi ovjeka, sastav vazduha, vlaan
vazduh i njegove osobine, praina, strujanje vazduha, odavanje toplote ovjeka,
podruje ugodnosti,
b) projektne temperature: spoljna temperatura, unutranja temperatura (temperatura
prostorije) klimatske zone,
c) prenoenje toplote: kondukcijom, konvekcijom, zraenjem,
d) gubici toplote i koeficijenti prolaza toplote "k",
e) dodaci na gubitke toplote usled: prekida loenja, orijentacije i strukture objekta,
propustljivosti prozora i vrata,
f) priblian proraun potrebne koliine toplote za grijanje i hlaenje,
g) podjela sistema grijanja prema lokaciji izvora toplote:
h) lokalno grijanje: ureaji za lokalno grijanje (keramike i eljezne pei,
termoakumulacione pei, plinske pei, uljne pei, termogeni),
i) centralno grijanje: ureaji za centralno grijanje (kotlovsko postrojenje, cijevni
razvod), grejna tijela (radijatori, registri, konvertori, indukcioni konvertori, fenkoili,
zaporno- mjerno-regulaciona i sigurnosna armatura),
j) podjela sistema grijanja prema nosiocu toplote: parno, toplovodno, vrelovodno,
vazduno,
k) klimatizacija: definicija, parametri vazduha (temperatura, vlanost), brzine
strujanja vazduha, ureaji i oprema klimatizacionih postrojenja,
l) klima komora i kanalski razvod: nain rada, sastavni djelovi (filteri, ovlaivai,
suai, grijai, hladnjaci, ventilatori, distributivni elementi),
m) rashladna oprema: kompresori, rashladni tornjevi, pumpe za transport,
cirkulacione pumpe, mjerno-regulaciona oprema, cijevni razvod,
n) provjetravanje: prirodno i prinudno, broj izmjena vazduha,
o) daljinsko grijanje: opis, struktura sistema.
XVIII - GORIVO I SAGORIJEVANJE
a) gorivo: definicija, vrste i sastav goriva (vrsto, teno i gasovito), karakteristike
najee upotrebljavanih goriva (hemijski sastav, gornja i donja toplotna mo),
b) sagorijevanje goriva: potpuno i nepotpuno sagorijevanje, potrebna koliina
vazduha (kiseonika), viak vazduha, sastav produkata sagorijevanja,
c) gubici toplote pri sagorijevanju,
d) temperature u loitu, teoretske i stvarne,
e) visokotemperaturna i niskotemperaturna korozija,
f) uskladitenje goriva: nain uskladitenja vrstih, tenih i gasovitih goriva, potrebna
oprema i mjere sigurnosti.

XIX - POSUDE ZA PUNJENJE TEHNIKIH GASOVA

a) tehniki gasovi: vazduh, kiseonik, azot, argon, acetilen, ugljendioksid, hlor,
amonijak, prirodni gas, teni naftni gas, propan, butan, metan, vodonik, gasne smjee -
osobine, dobijanje, primjena, fizioloko dejstvo i uskladitenje,
b) posude za punjenje tehnikih gasova: podjela prema obliku i zapremini, nainu
korienja i ugradnje, oznake na posudama, bojenje posuda u zavisnosti od vrste gasa
kojim se pune, armatura posuda,
c) pregledi i ispitivanja posuda,
d) skladitenje, transport i distribucija tehnikih gasova,
e) propisi koji reguliu proizvodnju i promet tehnikih gasova,
f) priprema posuda za punjenje i mjere bezbjednosti pri punjenju i pranjenju
pokretnih i stabilnih posuda.

XX-GASNE STANICE
a) tehniki gasovi: vazduh, kiseonik, azot, argon, acetilen, ugljendioksid, hlor,
amonijak, prirodni gas, teni naftni gas, propan, butan, metan, vodonik, gasne smjee -
dobijanje, primjena, fizioloko dejstvo, uskladitenje,
b) fiziko - hemijske karakteristike tehnikih gasova: osobine, specifina zapremina,
specifina teina, taka kljuanja, taka smrzavanja, kritini pritisak, kritina
temperatura, toplota isparavanja, specifina toplota, toplotna mo,
c) promjene stanja tehnikih gasova: pri stalnom pritisku, stalnoj temperaturi, bez
izmjene toplote i sa izmjenom toplote,
d) posude za skladitenje i punjenje tehnikih gasova: pokretne i stabilne,
e) stabilne posude: vrste, nain ugradnje, oznaavanje, bojenje, ispitivanje, punjenje,
pranjenje,
f) pokretne posude: vrste, oznake, bojenje, ispitivanje, punjenje i pranjenje,
g) oprema i ureaji gasne stanice: isparivake stanice, redukcione stanice, mjerno -
regulacione stanice, pumpe i kompresori za pretakanje gasa, cjevovodi, armatura
(zaporna, sigurnosna, mjerno-regulaciona),
h) mjere bezbjednosti na gasnim stanicama,
i) detekcija proputanja gasa i intervencije pri proputanju,
j) daljinsko mjerenje, upravljanje i signalizacija na gasnim stanicama.
XXI-KOMPRESORSKE STANICE

a) komprimirani vazduh: proizvodnja, postrojenja za proizvodnju, znaaj i nain

korienja u industriji,
b) postrojenje za proizvodnju komprimiranog vazduha: izbor lokacije i opreme,
c) kompresori: osnovni parametri za izbor kompresora (pritisak, kapacitet),
d) usisni filteri: uloga, znaaj, vrste,
e) rezervoari: uloga i znaaj u sistemu proizvodnje komprimiranog vazduha,
f) preiavanje i hlaenje: odvajai ulja, vode, hladnjaci, meuhladnjaci,
g) pratea oprema: priguivai buke, mjerno-regulaciona, zaporna i sigurnosna
armatura, cijevni razvod.
 PRILOG 2

MINISTARSTVO EKONOMIJE
Komisija za polaganje strunog ispita radne osposobljenosti za odravanje i rukovanje energetskim postrojenjima,
ureajima i opremom

PRIJAVA ZA POLAGANJE STRUNOG ISPITA

Kandidat_________________________________________, ______________________
(Prezime, oevo ime i ime) (djevojako prezime)

roen-a _________ godine u ____________, Optina _____________drava ________

(datum) (mjesto)

Adresa stanovanja: ______________________________________________________

Prijavljujem se za polaganje strunog ispita radne osposobljenosti za

_____________________________________________________________________

Zavrio-la sam ________________________________________________________

Zanimanje _____________________________________________________________,

_______ stepen strune spreme.

Zaposlen-a u ____________________________________________________________
(naziv organa, pravnog lica odnosno preduzetnika kod kojeg je kandidat zaposlen)

Do sada sam obavljao-la poslove:

______________________________________ ___________________________
(naziv posla) (period)
______________________________________ ___________________________

______________________________________ ___________________________

______________________________________ ___________________________

Uz prijavu prilaem: PODNOSILAC PRIJAV E

1. Fotokopiju javne isprave ____________________

2. Original ili ovjerenu fotokopiju diplome (svojeruni potpis )
3. Potvrdu o radnom iskustvu
JMB: ________________
 PRILOG 3

Crna Gora
MINISTARSTVO EKONOMIJE
Komisija za polaganje strunog ispita radne osposobljenosti za odravanje i rukovanje energetskim postrojenjima,
ureajima i opremom

ZAP ISN IK
O POL AGANJU STRUNOG ISPITA R ADNE OSPOSOBLJENOSTI ZA ODRAVANJE I RUKOVANJE
ENERGETSKIM POSTROJENJIMA, UREAJIMA I OPREMOM

Kandidat: ________________________________, rodjen-a ___________ godine u ______________, Optina

___________________, drava__________________, broj line karte _________, JMB: __________________, i
pristupio polaganju strunog ispita radne osposobljenosti za
______________________________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________.

A. Teorijski dio strunog ispita polagao-la je dana ___________ 20___. godine iz sljedeih predmeta:

Red. Pre dmet P i t a n j a: Ocjena

broj Broj ispitnog listia
1
2.
3.
4.
5.
6.

Na osnovu pokazanog znanja, kandidat je/nije poloio teorijski dio strunog ispita.

Na osnovu lana 10 Pravilnika kandidat se upuujena popravni ispit iz predmeta:

1._____________________________________________________________________________________
2._________________________________________________________________ ____________________

B. Praktini dio strunog ispita polagao-la je dana ___________ 20 ___.godine.

Opis praktinog dijela strunog ispita: ________________________________________________________

______________________________________________________________________________________.

Na osnovu ocjene praktinog rada, kandidat je/nije poloio praktini dio strunog ispita.

Na osnovu pokazanog znanja iz teorijskog i praktinog dijela ispita, konstatuje se da je/nije kandidat poloio
struni ispit radne osposobljenosti za odravanje i rukovanje energetskim postrojenjima, ureajima i
opremom.

LANOVI KOMISIJ E: PREDSJEDNIK KOMISIJE

_________________ ___________________
__________________
 PRILOG 4

Crna Gora
MINIS TA RS TVO EKONOMIJE
Komisija za polaganje strunog ispita radne osposobljensti za odravanje i rukovanje energetskim postrojenjima,
ureajima i opremom

ZAPISNIK
O POL AGANJU POPR AVNOG STRUNOG ISPITA R ADNE OSPOSOBLJENOSTI ZA ODRAVANJE I
RUKOVANJE ENERGETSKIM POSTROJENJIMA, UREAJIMA I OPREMOM

Kandidat:__________________________________________ roen-a _____________________

u_________________, Optina _________________, dr ava _____________________, broj line kart e
_________JMB: _______________, polagao je dana ______ 20 ___. godine popravni ispit iz predmeta:

Red.br. Predmet P i t a n j a/Broj ispitnog listia Ocjena

1.

2.

Na osnovu pokazanog znanja konstatuje se daje/nije kandidat poloio teorijski dio ispita i da je/nije stekao
uslove za polaganje praktinog dijela strunog ispita.

LANOVI KOMISIJE: PREDSJEDNI K KOMISIJE

______________________ ______________________
______________________
 PRILOG 5

CRNA GORA
MINISTARSTVO EKONOMIJE

Na osnovu lana 56 Zakona o energetici (Slubeni list CG, br. 28/10 i 6/13) i Pravilnika o
programu i nainu polaganja strunog ispita radne osposobljenosti za odravanje i rukovanje
energetskim postrojenjima, ureajima i opremom (Slubeni list CG, broj 19/14) izdaje se

UVJERENJE
O POLOENOM STRUNOM ISPITU RADNE OSPOSOBLJENOSTI ZA ODRAVANJE I
RUKOVANJE ENERGETSKIM POSTROJENJIMA, UREAJIMA I OPREMOM

_______________________________________________________________________
(Prezime, oevo ime i ime)
roen-a ____________.godine u ___________,Optina ________________,
drava__________________, po prijavi broj_______polagao-la je pred Komisijom za polaganje
strunog ispita radne osposobljenosti za odravanje i rukovanje energetskim postrojenjima,
ureajima i opremom u vremenu od ____ do _______.godine i POLOIO-LA STRUNI ISPIT
radne osposobljenosti za __________________________________
______________________________________________________________________.
(Naziv strunog ispita)

Registarski broj__________

Podgorica, ______ 20___. godine

M I N I S T AR

________________
 PRILOG 6

MINISTARSTVO EKONOMIJE

REGISTAR UVJERENJA
o poloenom strunom ispitu radne osposobljenosti za odravanje i rukovanje
energetskim postrojenjima, ureajima i opremom

Redni Prezime, Datum i Prijava Naziv poloenog Datum Broj i datum

broj oevo ime mjesto JMB (broj i datum) strunog ispita polaganja izdavanja
i ime roenja strunog uvjerenja
ispita