TEMEL ELEKTRONK BLM 5 Kaya

DYOT ETLER
1) KRSTAL DYOT
2) ZENER DYOT
3) TNEL DYOT
4) IIK YAYAN DYOT (LED)
5) FOTO DYOT
6) AYARLANABLR KAPASTEL DYOT (VARAKTR - VARKAP)

DER DYOTLAR

1) MKRODALGA DYOTLARI
2) GUNN DYOTLARI
3) IMPATT (AVALAN) DYOT
4) BARITT (SCHOTTKY) DYOT
5) AN TOPARLANMALI DYOT
6) PN DYOT
7) BYK GL DYOTLAR

71
 TEMEL ELEKTRONK Kaya

DYOTUN TEMEL YAPISI

DYOT NEDR?

Diyotlar, yalnzca bir ynde akm geiren devre elemandr.

Dier bir deyimle, bir yndeki direnleri ihmal edilebilecek kadar kk, br yndeki
direnleri ise ok byk olan elemanlardr.

Direncin kk olduu yne "doru yn" ,byk olduu yne "ters yn" denir.

Diyot sembol, aada grld gibi, akm gei ynn gsteren bir ok
eklindedir.

Diyot Sembol:

Ayrca, diyodun ular pozitif (+) ve negatif (-) iaretleri ile de belirlenir.

"+" ucu anot, "-" uca katot denir.

Diyodun anaduna, gerilim kaynann pozitif (+) kutbu, katoduna kaynan negatif (-)
kutbu gelecek ekilde gerilim uygulandnda diyot iletime geer.

Diyodun kullanm alanlar:

Diyotlardan, elektrik alannda redresr (dorultucu), elektronikte ise;

dorultucu,detektr, modlatr, limitr, anahtar olarak eitli amalar iin
yararlanlmaktadr.

Diyotlarn Gruplandrlmas:

Diyotlar balca ana gruba ayrlr:

1) Lamba diyotlar
2) Metal diyotlar
3) Yar iletken diyotlar

72
 TEMEL ELEKTRONK Kaya

1. LAMBA DYOTLAR

Lamba diyotlar en yaygn biimde redresr ve detektr olarak kullanlmtr. Scak

katotlu lamba, civa buharl ve tungar lambalar bu gruptandr. ekil 3.1 'de scak
katotlu lamba diyodun i grn ve alma ekli verilmitir. ekilde grld gibi
snan katotdan frlayan elektronlar atom tarafndan ekilmekte ve devreden tek ynl
bir akm ak salanmaktadr. Eskiden kalanlarn dnda bu tr diyotlar artk
kullanlmamaktadr.

2.METAL DYOTLAR

Bakr oksit (CuO) ve selenyumlu diyotlar bu gruba girmektedirler.

Bakr oksitli diyotlar l aletleri ve telekominikasyon devreleri gibi kk gerilim ve

kk gle alan devrelerde, selenyum diyotlar ise birka kilowatt 'a kadar kan
gl devrelerde kullanlr. ekil 3.2 'de metal diyotlarn kesiti gsterilmitir.

73
 TEMEL ELEKTRONK Kaya

3. YARI LETKEN DYOTLAR

Yar iletken diyotlar, P ve N tipi germanyum veya Silikon yar iletken kristallerinin
baz ilemler uygulanarak bir araya getirilmesiyle elde edilen diyotlardr. Hem
elektrikte hemde elektronikte kullanlmaktadr. ekil 3.3 'te tipik bir rnek olarak
kuvvetli akmda kullanlan bir silikon diyot verilmitir.

74
 TEMEL ELEKTRONK Kaya

Tablo 3.1 'de metal ve yar iletken diyotlarna ait baz deerler verilmektedir.

DYOT CNS
DYOT KARAKTERSTKLER Birimi
Selenyum Germanyum Silikon
Ters yndeki dayanma gerilimi V 40 - 60 500 - 800 1500 - 4000
Aktif yzeydeki akm
A / cm2 0.89 - 0.9 100 - 300 100 - 300
younluu
Maksimum doru yn akm A 400 200 1000
Gerilim dm V 0.6 - 1 0.6 1.2
Maksimum dayanma scakl C 80C 65C 140C
Ters yn akmnn doru yn
IR / ID 0.1 - 0.03 0.0002 0.00001
akmna oran

Diyotlar arasnda bir kyaslama yapabilmek iin ekil 3.4 'te bazlarnn karakteristik
erileri verilmitir

3. YARI LETKEN DYOTLARIN TEMEL YAPISI

Yar iletken diyotlar, PN yzey birlemeli (jonksiyon) diyotlar ve nokta temasl

diyotlar olmak zere iki ana grupta toplanr.

Yar iletken diyotlar, ilk olarak nokta temasl kristal diyot halinde kullanma
girmitir. Zamanla bunlarn yerini yzey birlemeli diyotlar almtr. Nokta temasl
diyotlar bugn baz zel alanlarda kullanldndan zel amal diyotlar blmnde
incelenmitir.

PN yzey birlemeli diyot dier adyla jonksiyon diyot, P ve N tipi kristallerin, zel
yntemler ile, ekil 3.5 'te grld gibi, ard arda birletirilmesi yoluyla elde edilir.

Birleme yzeyine jonksiyon da denir. Jonksiyon diyot deyimi buradan

gelmektedir. Jonksiyon kalnl 0.01 mm 'dir.

Diyodun anot ve katot ular:

Diyodun P blgesinden karlan balant ucuna (elektroduna) ANOT ucu, N

blgesinden karlan balant ucuna da KATOT ucu denir. Anot "+" katot "-" ile
gsterilir.

75
 TEMEL ELEKTRONK Kaya

POLARMASIZ PN BLEM

Gerilim uygulanmam olan, diyoda POLARMASIZ diyot denir.

Polarmasz diyotta u yapsal deiiklikler olmaktadr:

ekil 3.6 'dan takip edilirse, N tipi kristalin birleme yzeyine yakn ksmndaki
serbest elektronlar, P tipi kristaldeki pozitif (+) elektrik yklerinin, yani pozitif elektrik
ykl atomlarn, ekme kuvveti etkisiyle birleme yzeyini geerek, bu yzeye yakn
atomlardaki elektron boluklarn doldururlar. Ve kovalan ba kurarak P kristali
ierisinde ntr (etkimesiz) bir blge olutururlar.

N tipi kristalin belirli bir blmndeki elektronlarn tamam P tipi kristale getiinden,
N tarafnda da ntr bir blge oluur. P kristali ntr blgesinin gerisinde kalan pozitif
elektrik ykl atomlarn ekme kuvveti, N tipi kristalin ntr blgesinin br tarafnda
kalm olan elektronlar ekmeye yetmeyeceinden belirli bir geiten sonra elektron
ak duracaktr.

Sonuta, birleme yzeyinin (jonksiyonun) iki tarafnda hareketli elektriksel yk

bulunmayan bir boluk blgesi oluur.

76
 TEMEL ELEKTRONK Kaya

Boluk blgesinin pil ile tanmlanmas:

Boluk blgesinin zelliini daha iyi tanmlaya bilmek iin, ekil 3.6 'da grld
gibi, pozitif kutbu N tipi kristale bal, yaklak 1/2V 'luk bir pil balym gibi
dnlr.

Pilin "+" kutbu, serbest elektronlar eker ve "-" kutbu da, "+" atomlara elektron
vererek onlar ntr hale getirir. Bylece boluk blgesi oluur.

ekil 3.6 - Yzey birlemeli diyotta boluk blgesinin pil ile gsterilii.

POLARMALI PN BLEMES

Gerilim uygulanm olan diyoda, POLARMALI diyot denir.

Yaplan ileme de, diyodun POLARILMASI denir.

"Polarma" nn Trke karl "kutuplandrma" dr. Yani, gerilim kaynann "+" ve

"-" kutuplarnn balanmasdr.

Gerilim kaynann balan ekline gre, polarma u iki ekilde olur:

a) Doru polarma
b) Ters polarma

77
 TEMEL ELEKTRONK Kaya

A. DORU POLARMA

Gerilim kaynann, akm aktacak ynde balanmasna, DORU POLARMA denir.

Doru polarma balants:

Doru polarmada, ekil 3.7 'de grld gibi; gerilim kaynann pozitif (+) kutbu,
diyodun anoduna (P blgesi), negatif (-) kutbu, diyodun katoduna (N blgesi)
balanr.

Diyodun ular arasndaki gerilim iin de "polarma" veya "polarizasyon" gerilimi

deyimleri kullanlr.

ekil-3.7 leri ynde polarma balants. R, akm snrlamak ve diyotu korumak

iin kullanlmtr

DORU POLARMADA DYOT ERSNDEK GELMELER

ekil 3.7 'den de anlalaca gibi, doru ynde polarlm diyotta, N blgesindeki
serbest elektronlar, gerilim kaynann negatif kutbu tarafndan itilir, pozitif kutbu
tarafndan ekilir.

Benzer ekilde, P blgesi pozitif elektrik ykleri de kaynan pozitif kutbu

tarafndan itilir, negatif kutbu tarafndan ekilir.

Bu srada, pozitif elektrik yklerinin tersi ynde hareket eden elektronlar da, P
blgesinden karak kaynan pozitif (+) kutbuna doru akar. P blgesinden kaynaa
giden her elektrona karlk, kayan negatif kutbundan kan bir elektron da N
blgesine gelir. Bylece devrede bir akm doar.

78
 TEMEL ELEKTRONK Kaya

D devredeki akm yn:

Herkes tarafndan kabul edilen, elektron aknn tersi ynde, yani kaynan pozitif
kutbundan diyoda doru ve oradan da kaynan negatif kutbuna dorudur. Ksacas;
akm "+" dan, "-" ye doru akar.

Diyottan geirilebilecek akmn bykl:

Bir diyottan geirilebilecek olan akmn bykl diyot trne ve yapsna gre
deiir. Geirilebilecek maksimum akm deeri diyot kataloglarnda verilmitir.

Eer akmn byk deerlere ulamasna izin verilirse, meydana gelen scaklk
diyodun yapsn etkiler ve diyot bozulur. Byle bir durumu nlemek iin, ekil 3.7 'de
grld gibi, diyoda seri bir R direncinin balanmasnda yarar vardr. R direncinin
seimi diyodun akm kapasitesine ve gerilim kaynann byklne gre yaplr.

Diyodun Anot ve Katodu:

Doru polarmal balantda, gerilim kaynann pozitif kutbu, dier adyla ANODU
diyodun P blgesine balandndan, diyodun bu ucuna da ANOT ucu denmitir.
Benzer ekilde dier uca da KATOT denmitir.

Diyodun d grntsnde ANOT - KATOT ayrmn salayabilmek iin, genellikle

katot tarafna aada gsterildii gibi bir izgi konulur.Baz diyotlarda bu durum ok
iareti konularak belirtilir.

79
 TEMEL ELEKTRONK Kaya

B. TERS POLARMA

ekil 3.8 'de grld gibi, gerilim kaynann negatif (-) ucu, diyodun anoduna (P
tarafna), gerilim kaynann pozitif (+) ucu ise, diyodun katot (N) ucuna gelecek
ekilde balant yaplrsa, diyot ok byk bir diren gsterecek ve akm akna
engel olacaktr. Ancak ok kk bir kaak akm akar.
Bu halde diyot ters polarmaldr veya ters balantldr denir.
Byk diren ynne de diyodun ters yn ad verilmektedir.

TERS POLARMA HALNDE DYOT ERSNDEK GELMELER

P blgesindeki pozitif elektrik ykleri (oyuklar) kaynan negatif kutbu tarafndan,

N blgesindeki serbest elektronlar ise pozitif kutbu tarafndan ekilecek ve
jonksiyondan herhangi bir akm gemeyecektir. Bu durumda, ortadaki boluk blgesi
de bymektedir. (ekil 3.8)

ekil-3.8 Ters Polarma balants.

80
 TEMEL ELEKTRONK Kaya

Kaak akm (leakage current):

P ve N tipi yar iletken kristalinin incelenmesi srasnda, P tipi kristalde, aznlk

taycs olarak bir miktar serbest elektronun bulunduu, keza N tipi kristalde de bir
miktar, aktif halde pozitif elektrik yk (oyuk) bulunduunu belirtmitik. te ters
polarma srasnda, bu aznlk tayclar etkinlik gstererek, diyot ierisinden ve
dolaysyla da devreden ters ynde ok kk bir akm gemesine neden olur. Bu
akma "KAAK AKIM" denir.

Kaak akm ekil 3.9 'da grld gibi, mikro amper mertebesinde (A) ihmal
edilebilecek kadar kk olup normal alma artlarnda diyodun almasn
etkilememektedir. Ancak snmayla artma gsterir.

DYOT KARAKTERST

ekil 3.9 'da Ge ve Si diyotlara ait gerilim akm bants gsterilmitir.

Buradaki gibi, bir eleman veya devrenin eitli deerleri arasndaki banty yanstan
erilere karakteristik erisi, bazen de ksaca karakteristii denmektedir.

DORU POLARMA DURUMUNDA

Doru polarmada, ekil 3.9 'da grld gibi germanyum diyodun karakteristik erisi
0,2V civarnda, silikon diyodun karakteristik erisi ise 0,6V civarnda yukarya doru
kvrlmaktadr. Yani, ancak bu gerilim deerlerinden sonra diyot iletime gemektedir.
letime gei gerilimine balang veya eik gerilimi denir.

Diyodun hemen iletime gememesinin nedeni birleme yzeyinin iki yanndaki bo

(ntr) blgesidir. Elektronlar, ancak yukarda belirtilen gerilimlerden sonra bu
blgeyi geebilmektedir.

ekilde grld gibi, kk deerli gerilim artnda, doru yn akm hzla

bymektedir. Bu akm fabrikasnda verilen akm limitini aarsa diyot yanar.

81
 TEMEL ELEKTRONK Kaya

TERS POLARMA DURUMUNDA

Ters polarmada, daha ncede belirtildii gibi, belirli bir gerilime kadar ancak mikro
amper mertebesinde ve nemsenmeyecek kadar kk bir kaak akm akmakta, bu
gerilimi anca ise ters akm birden bymektedir.

DYODUN DELNMES

Ters akmn birden bymesi halinde, diyodun delinmesi, bu andaki gerilime de

delinme gerilimi denir.

Delinme olaynda, ters akmn birden bymesinin nedenleri:

1) ekil 3.8 'de grld gibi, uygulanan byk deerli ters gerilimin pozitif kutbu, N
blgesindeki serbest elektronlar kuvvetle ekmekte, negatif kutbu da P blgesindeki
aznlk tayc durumundaki elektronlar kuvvetle itmektedir.
2) Byk bir hareketlilik kazanan elektronlar, atomlara hzla arparak, valans
elektronlarnda serbest hale gemesine neden olur.
3) Bu ekilde hem P, hem de N blgesinde hzla oalan elektronlar kaynan pozitif
kutbunun ekme kuvvetine kaplarak, byk oranda kaynaa doru akar.
4) Bu arada P - N blgeleri arasndaki boluk blgesi kalkm ve P blgesinde de
ok sayda elektron olumu bulunduundan P - N ayrm kalmaz. Diyot iletken bir
madde haline dnr.
5) Ar elektron hareketinden dolay diyot snarak yanar.
6) Ayrca d ortamn scak olmas da olay hzlandrmaktadr.

Bu nedenle, diyotlar ok scak ortamlarda kullanlmamal veya soutucu ile

kullanlmaldr. Germayum diyodun maksimum alma scakl 90C, Silikon
diyodu ise175C dir.

Ayrca ters polarma halinde, uygulanan gerilimin byk deerlerinde diyodun yzeyi
boyunca bir miktar da yzeysel kaak akm akar.

Diyot yzeyinin kirlenmesi ve rutubetlenmesi durumunda yzeysel kaak akm

byr. Her iki polarma halinde de vardr. Fakat ters polarma halinde, istenmeyen
akm olarak, etkisini daha da ok gstermektedir.

ekil 3.9 'da grld gibi, siliko diyodun delinme gerilimi, germanyum diyoda gre
daha byktr. Diyer taraftan kaak akm ise daha kktr.

82
 TEMEL ELEKTRONK Kaya

Sonu olarak:

Diyot, doru polarmada kk direnli bir devre eleman, ters polarmada ise byk
direnli bir devre eleman nitelii gsterir ve akmn tek ynde akmasn
salamaktadr.
Fabrikasnca verilen, doru yn akm ve ters yn gerilimi geilirse diyot yanar.

DYODUN KONTROL

Bir diyot u iki amala kontrol edilir:

1) Anot ve Katodun belirlenmesi

2) Salamlk kontrol

Diyot kontrol, pratik olarak l aleti (avometre) ile yaplr. breli (analog) l aleti
kullanlmas, hzl lm ve takip kolayl bakmndan daha uygundur.

Ama hassas bir lm olmayp, byk veya kk diren eklinde bir lm yapmak
suretiyle diyodun durumunu saptamaktr.

Ayrca, bir hususa dikkat etmek gerekir:

Diyot direncinin kontrolyle, normal bir direncin kontrol arasnda nemli farklar
vardr.

Diren lmnde, gerilim kayna olarak l aleti ierisindeki pilden

yararlanlmaktadr. l aleti ierisindeki pil genelde 1.5V 'luk tur. Baz l
aletlerinde 9V 'luk pil bulunur.

1.5V 'luk ohm ile yaplan en kk normal bir direncin bile, ksa zamanl lm iin
tehlikeli deildir. Ancak diyot iin tehlikeli olabilir.

Her diyodun, doru ynde geirebilecei akm snrldr. Bu nedenle, kk akml

diyotlarn ve zelliklede yksek frekans (YF) diyotlarnn lm srasnda dikkatli
olmak gerekir. Bu gibi hallerde diyotlarda 100-500 Ohm arasnda seri bir diren
balamak gerekir.

Ayrca;

Galvano teknikte ve DC motorlar iin kullanlan byk gl dorultucu diyotlarna

benzer diyotlar iletime geirmek iin byk gerilim gerektiinden 1.5V 'luk Ohm
metre byle diyotlar lmez. ki ynde de byk diren gsterir. Byle diyotlar iin 9V
'luk pili bulunan avometreler kullanlr ve R*100, R*1000 kademelerinde lm yaplr.

83
 TEMEL ELEKTRONK Kaya

unuda bilmek gerekir:

l kademesi bydke, l aletinin i direnci klr ve d devreye uygulad

gerilim ve verdii akm byr.

DYODUN, ANOT VE KATODUNUN BELRLENMES

Diyotlar devreye mutlak surette doru ekilde balanmaldr. Bunun iinde anot ve
katodun bilinmesi gerekir.

Diyot anot ve katodunun hangisi olduundan phe ediliyorsa, kontrol ekil 3.10 'da
grld gibi iki ynl yaplr. Normal bir diyot, bir ynde kk diren, br ynde
ok byk diren gsterecektir.

Doru yn direnci diyottan diyoda birka 10 ohm 'dan birka 100 ohm 'a kadar,
deitii gibi, ayn diyodun direnci uygulanan gerilime gre de deiir. Uygulana
gerilim bydke diyodun direnci klr.

Ters yn direnci, btn diyotlarda Mega ohm 'a yakn veya zerindedir.
Diyot direncinin kk kt ynde, l aletinin pozitif (+) probunun bal olduu u
ANOT dier u KATOT 'dur.

Bu noktada dier bir hususa daha dikkat edilmesi gerekir:

Baz l aletlerinde pilin negatif ucu, aletin "+" yazl kna balanmaktadr. Bu
nedenle, kullanlan l aletinde pilin ka nasl balandnn bilinmesi gerekir.
Prensip olarak, l aletinin "+" kndaki kablonun rengi KIRMIZI "-" kndaki
kablonun rengi SYAH 'tr.

DYODUN SALAMLIK KONTROL

Bir diyot u iki nedenle bozulur:

1) Doru ynde katalog deerinin zerinde akm geirilirse,

2) Ters ynde yine katalog deerinin zerinde gerilim uygulanrsa.

Her iki halde de diyottan geen ar akm diyodun bozulmasna neden olacaktr.

84
 TEMEL ELEKTRONK Kaya

zerinden ar akm geen bir diyotta durum gzlenebilir:

Ar akm ok fazla deilse ve ksa dnem akmsa, hem P, hem de N

blgesindeki kristal atomlar arasndaki kovalan balar kopmakta ve
elektronlar serbest hale gemektedir. Bu durumda diyot bir iletken haline
dnmekte ve omaj lm yapldnda her iki ynde de ksa devre
gstermektedir.
Ar akm ok byk olursa diyot aynen bir sigorta teli gibi eriyip yanar ve
omaj kontrol yapldnda her iki ynde de ak devre gsterir. Dier bir
deyimle, sonsuz ( ) gsterir.
Yanan bir diyottaki renk deiimi dardan bakldnda da belli olur.

85