BLM

Blm 1:1Pasif devre elemanlar

PASF DEVRE ELEMANLARI
"Direnler, kondansatrler, bobinler"
"DRENLER, KONDANSATRLER, BOBNLER"

Elektrik ve elektronikle ilgili temel kavramlar

1- Elektrik
Grek dilinde kehribar aacnn ad "elektrik"tir. Ad geen toplumun bilginleri, bu aacn
kurumu dallarnn sa kllarna srtlmesinden sonra saman plerini ektiini belirleyince,
bu tip zellik gsteren tm dier cisimlere "elektrik" adn vermilerdir. ok eski alarda
ortaya konan elektrik kavramnn kapsad alan statik (durgun) elektriktir. 16. Yzyldan
itibaren hzlanan bilimsel aratrmalarn sonucunda ise "durgun elektrik" kavramnn tesine
geilerek, bugn yaantmzn her alannda yararlandmz elektrikli ve elektronik sistemler
gelitirilmitir.

2- Elektronik
leriki blmlerde ayrntl olarak ilenecek olan "madde" konusunda da grlecei
gibi doada bulunan 105 elementten bazlarnn atomlarnn son yrngelerinde (valans
yrnge) bulunan eksi (-) ykl elektronlarn hareketlerinden (davranlarndan)
yararlanarak eitli donanmlar yapma bilimine elektronik denir.
Baka bir tanm ise u ekildedir: Elektronik, serbest elektron hareketinin denetimini
konu edinen bilim daldr.
20. Yzyl elektronik teknolojisinin atlma getii a olmutur. 21. Yzyl ise
yaantmzn her diliminin elektronik dzeneklerle donand bir asr olacaktr.
Elektronik bilim dal hemen-hemen btn bilim dallaryla iie gemi durumdadr.
1930'lu yllarda uygulamaya girmeye balayan ilk elektronik devreler lambalyd. (Lambal
devre eleman: Havas boaltlm elektron lambasdr).
1950'li yllardan itibaren ise transistrl devreler kullanlmaya baland.
1960'l yllarn ortalarndan sonra ise, transistrlerin yerine kk ama ok ilevli devre
elemanlar, yani entegreler n plana kt. Entegre (tmleik devre, yonga, chip) olarak
adlandrdmz elemanlar, devrelerin yapsn basitletirmekte, alma hzn arttrmakta
ve doru almay salamaktadr.
Gnmzde elektronik, ok eitli dallara (grnt sistemleri, bilgisayar, tp elektronii,
endstriyel elektronik, dijital elektronik, seslendirme, iletiim, gvenlik...) ayrlabilecek
duruma gelmitir.
Ancak temel olarak elektronik, iki ksmda incelenebilir
I- Analog elektronik.
II- Dijital (saysal) elektronik.
Analog esasl devrelerde sinyallerin kontrolu ve deiimi kk zaman aralklarnda
yaplmaktadr. Her "an", sinyalin deerleri farkldr ve sonsuz sayda ara deerler sz
konusudur. rnein sinsoidal biimli iaret (dalga), analog sinyale iyi bir rnek olarak
1
 Analog
sinyal
(a)

0
(b) Dijital sinyal ekil 1.2: Dijital elektronik temelli
ekil 1.1: Analog ve dijital sinyaller devrelere sahip eitli aygtlar

verilebilir. (ekil 1.1-a'ya baknz.)

Dijital zellikli devrelerde, gerilimin yava deimesi, ona bal olarak devre akmnn
yava deimesi sz konusu olamaz.
Dijital temelli devrelerde iki durum sz konusudur. Yani, devreden akm "gemekte"
ya da "gememektedir". Anlatmlarda akmn geme an "1" ile, gememe an ise "0" ile
ifade edilir. (ekil 1.1-b'ye baknz.) Sonu olarak dijital devreler "sayar", analog devreler
"ler ve rnekler".
zetlersek, dijital devrelerde sadece "kare dalga"lar kullanlr. Bu zelliiyle dijital
elektronik dzenekler analog esasl sistemlerden ayrlr.

3- Elektrik akm (akm iddeti)

letkenden (ya da alcdan) birim zamanda geen elektrik yk (elektron) miktarna
akm denir.
Akm, elektronlarn hareketiyle ortaya kar. Ancak eskiden akmn art (+) ykl oyuklar
tarafndan tand sanldndan, bugn de eski (klasik) teorem kabul edilmektedir.
Baka bir deyile, bir pilde akm, art (+) utan eksi (-) uca doru gider deriz. Ancak
gerekte akm eksi (-) utan art (+) uca doru akmaktadr. ekil 1.3'de iletken iindeki art
(+) ve eksi (-) ykl paracklarn hareket ynleri gsterilmitir. ekil 1.4'de ise pilin eksi
(-) ucundan kan elektronlarn art (+) uca doru hareketi grlmektedir.

Elektron akmnn yn
letken
letken

Art yk Eksi yk

Elektrik akmnn yn
U

ekil 1.3: Art (+) ve eksi (-) yklerin iletken ekil 1.4: Elektrik akmnn iletkenden
iindeki hareketi geiinin basit olarak gsterilii

2
 Akm, ampermetreyle llr ve "I" ile
Analog
gsterilir. Akmn birimi Amper (A), ampermetre + -
denklemi:
U Ry
I = U/R [A] eklinde yazlr. Pil
ekil 1.5'de ampermetrenin devreye

Alc
balan grlmektedir.

Akmn ast katlar ekil 1.5: Ampermetrenin

devreye balan
Piko amper (pA), nano amper (nA),
mikro amper (mA), mili amper (mA).
Akmn st katlar
Kilo amper (kA), mega amper (MA), giga amper (GA)'dir.
Not 1: Mega amper (MA) ve giga amper (GA) uygulamada pek kullanlmamaktadr.
Not 2: Akmn ast ve st katlar biner-biner byr ve klr.
rnekler
-100 mA ka Amper'dir? : 0,1 A.
-220 pA ka nano Amper'dir? : 0,22 nA.
-1 kA ka Amper'dir? : 1000 A.

4- Gerilim (elektromotor kuvvet, emk, potansiyel fark)

Bir retecin iki ucu arasndaki potansiyel farka gerilim denir.
Gerilim, voltmetreyle llr ve "U", "E", "V" ya da "e" ile gsterilir. Birimi Volt (V),
denklemi:
U = I.R [V] eklinde yazlr.
Gerilimin ast katlar: pV, nV, mV, mV.
Gerilimin st katlar: kV, MV, GVdur.
Gerilimin ast ve st katlar biner-biner byr ve klr.
Not: Mega volt (MV) ve giga volt (GV) uygulamada kullanlmamaktadr.
rnekler
-200 mV ka Volt'tur? : 0,2 V.
-1 kV ka Volt'tur? : 1000 V.
5- Ohm yasas
1828 ylnda George Simon Ohm tarafndan ortaya konan denkleme gre, bir alcya
uygulanan gerilim arttka, devreden geen akm da artmaktadr. Alcnn direnci
arttrldnda ise geen akm azalmaktadr.
Baka bir deyile,
1 Ohm: 1 V uygulanm devreden 1 A'lik akm gemesine izin veren diren miktardr.
Ohm yasasnda ortaya konan deikenlerin birbiriyle ilikisi "ohm geniyle"
zetlenebilmektedir. Bu gene gre, hesaplanmak istenen deerin zeri "parmak ile"
kapatlarak denklem kolayca karlabilir. Bu anlatma gre,
U = I.R [V], I = U/R [A], R = U/I [W ] eitlikleri karmza kar. ekil 1.6'ya baknz.
3
 UU
U U

II RR I R I
R

ekil 1.6: Ohm yasasnn "deikenlerinin" gen iinde gsterilii

6- Elektronik devre elemanlarnn fonksiyon (ilev) asndan snflandrlmas

a- Pasif devre elemanlar
Enerji kayna ya da etkin elektromotor kuvvetleri olmayan, ancak gerilim
uygulandnda geen akmn sonucu olarak, enerji harcayan ya da depolayan elemanlardr.
yleki: Direnler akm snrlamas yaparken "s" ve "k" eklinde enerji harcarlar.
Kondansatrler elektrik enerjisini, elektrik yk eklinde, bobinler ise manyetik alan olarak
depolarlar.

b- Aktif devre elemanlar

Kendileri enerji reten ya da enerji seviyesini ykselten elemanlardr. Pil, dinamo, enerji
reten, amplifikatr, enerji "seviyesini" ykselten aktif eleman rnei olarak verilebilir.

PASF DEVRE ELEMANLARINA GR

Eski sembol
A- Direnler (rezistans, resistance)
Bir elektrik devresine gerilim uygulandnda, alcdan
Yeni sembol
akm gemektedir. Geen akm snrlayan etken ise devre
direncidir. Bu yaklama gre, elektrik akmnn geiine kar
zorluk gsteren elemanlara diren denir. Elektrik enerjisi ekil 1.7: Sabit diren
diren zerinde "sya dnerek" kaybolur. sembolleri
Diren seiminde iki noktaya dikkat edilir. Bunlar, "Ohm"
olarak diren deeri ve "Watt" olarak g deeridir.
Direncin gc fiziksel boyutlara baldr. Diren deeri ise retimde kullanlan
malzemelerin karm oranlar ile deiir.
Direnlerin sembol "R" ya da "r", denklemi, R = U/I, birimi ise W (Ohm)'dur. ekil
1.7'de sabit diren sembolleri grlmektedir.

Diren birimlerinin ast katlar: Piko ohm (pW ), nano ohm (nW ), mikro ohm (m W),
mili ohm (mW ).
Not: Piko ohm (pW ), nano ohm (nW ), mikro ohm (mW ), mili ohm (mW ) gibi birimlere
sahip direnler uygulamada kullanlmamaktadr.

Diren birimlerinin st katlar: Kilo ohm (kW ), mega ohm (MW ), giga ohm (GW )'dur.
Not: Giga ohm'luk deere sahip direnler uygulamada kullanlmamaktadr.
4
 Direnlerin ilevleri (fonksiyonlar)
I- Devreden geen akm snrlayarak ayn deerde tutmak.
II- Devrenin besleme gerilimini blerek, yani klterek baka elemanlarn almasna
yardmc olmak.
III- Hassas yapl devre elemanlarnn ar akma kar korunmasn salamak.
IV- Yk (alc) grevi yapmak.
V- Scaklk (s) elde etmek vb.

Direnlerin "retim ekline gre" snflandrlmas

a- Sabit deerli direnler
Diren deerleri sabit olan, yani
deitirilemeyen elemanlardr. Bu
elemanlar, zerlerinden geen akm ve
gerilimin deerine gre farkl diren
gstermezler. Ayrca, dardan
yaplan etkiyle (mekanik ya da
elektronik) direnleri deitirilemez.
Sabit deerli direnler 0,1 W 'dan ekil 1.8: eitli sabit direnler
22 MW 'a kadar deiik deerlerde ve
eitli glerde retilirler.
Ancak bu, her deerde diren retilir anlamna gelmez. Piyasada standart deerlere
sahip direnler bulunur. Eer standart d bir deerde dirence gerek duyulursa seri, paralel
balama yaplr. Ya da ayarl diren kullanlr.

b- Ayarl (deiken) direnler

Diren deerleri, hareket ettirilebilen orta ular
sayesinde deitirilebilen elemanlardr. Bu elemanlar, (a) (b)
"yksek direnli tel sarml" ya da "karbondan"
yaplrlar.
Karbon tip ayarl direnler, metal bir gvde iinde
karbon karml disk biiminde yaplr. Diren
(c) (d)
grevini, sktrlm kat ya da disk eklindeki
karbon zerine ince bir tabaka eklinde kaplanm
karbon karm yapar. (ekil 1.9-a'da bulunan ayarl ekil 1.9: eitli ayarl direnler
dirence baknz.)
Karbon diskin "kesilerek" elde edilmi iki ucuna balant terminalleri taklr. nc
u, esnek gezer kontak biiminde olup, disk zerine srtnerek dner ve istenilen diren
deerinin elde edilmesini salar. Baz tiplerde gezer u, "dorusal kaymal" ekilde de
olabilir. (ekil 1.9-d'de bulunan ayarl dirence baknz.)
Ayarl direnlerin byk gvdeli, yksek akm ve gerilimlere dayankl olanlarna ise
reosta denir. Reostalar, devrede akm-gerilim ayar yapmak iin kullanlan ayarl
direnlerdir. Bu elemanlar genellikle tel sarml olarak retilirler. ekil 1.10'da eitli
reostalar grlmektedir.
Reosta kullanrken dikkat edilecek en nemli husus, elemann "maksimum akma" uygun
5
 Hareketli srg

Diren teli Hareketli srg

ekil 1.10: Reostalar

olup-olmadnn belirlenmesidir. Yani, etiketinde 5 Amper yazan bir reostadan 10 Amper'lik

akmn geirilmesi arzaya neden olabilir.

zetlersek, dk gl ayarl direnlerde, zerinde bir gezici kontan hareket

edebildii karbondan yaplm bir ray vardr. Yksek gl ayarl (deiken) direnler ise
tel sarmldr.

Erimi metal/camdan (seramik ve metalin birleimi olan karm yani cermet) yaplan
diren yollarnn hem karbona, hem de tel direnlere gre pek ok stnl vardr. O nedenle,
cermet tabanl direnler uygulamada daha ok kullanlmaya balamtr.

Direnlerin yapld maddeye gre snflandrlmas

a- Karbon karml direnler
En basit yapl ve ucuz diren eididir. Ana ham maddeleri toz halindeki karbondur.
ekil 1.11-a ve d'de grld gibi toz halindeki karbonun, dolgu maddesi ve reineli
tutkal ile karmndan "diren eleman" elde edilir. Yaplmak istenilen diren, dolgu maddesi
ve karbon oran ayarlanarak retilir. Bu tip ham maddeli direnlerin hata oranlar (tolerans)
yksektir ve kullanldka (eskidike) diren deerleri de deiir. Deiim zaman iinde
% 20lere kadar ykselebilir.
Karbon direnler yankeski ile kesildiinde gvde kesiti kurun kalem ii gibi grnr.
ok salam olan bu direnlerin ii, karbon ar kzacak kadar sndnda bozulur ve s
nedeniyle gvde yzeyinde kararma olur.

Gvde
Karbon karml (c)
(b)
diren maddesi

(a) (d)
Karbon karml
diren maddesi

ekil 1.11: Karbon direnlerin yaps

6
 Karbon direnler ucuz ve kk boyutlu olduu iin, radyo, teyp, tv, telefon, video,
bilgisayar vb. gibi cihazlarn elektronik devrelerinde, yaygn olarak kullanlmaktadr.
Karbon direnlerin uygulamada, 0,125 Watt'tan 5 Watt'a, bir ka ohm'dan 1 mega ohm'a
kadar olan modelleri yaygndr.

b- Film (yzey svamal, ince tabakal, thin-film resistor) direnler

Seramik bir ubuun
zerinin elektrik akmna
kar diren gsteren Seramik Metal film diren Metal film diren
madde ile kaplanmasyla
elde edilen direnlerdir.
ekil 1.12'de verilen Seramik gvde
ekillerde film
ekil 1.12: Film (ince tabakal) direnlerin yaps
direnlerin yaps
gsterilmitir.
Uygulamada be eit film diren kullanlmaktadr: I- Karbon film direnler. II- Metal
oksit film direnler. III- Metal cam karm film direnler. IV- Cermet (ceramic-metal) film direnler.
V- Metal film direnler.

Film tip direnlerin hata oranlar % 0,1-2 gibi ok kk deerlere kadar

indirilebilmektedir. Ayrca bu tip direnlerin yk altndaki kararllklar da ok iyidir. O
nedenle hassas yapl elektronik aygtlarda yaygn olarak kullanlrlar.
Film tip direnlerde yzeye srlen diren tabakas ok ince olduundan eleman kk
bir akm artnda bozulabilir. Bozulan elemann gvde yzeyinde hi bir deiiklik
olmadndan arza olup-olmad gz muayenesiyle anlalamayabilir. O nedenle
uygulamada, bu tip direnlerin arzas, eleman devreden sklp avometreyle lm
yaplarak belirlenir.

c- Tel sarml (ta) direnler

Krom-nikel, nikel-gm, konstantan, tungsten, manganin gibi maddelerden retilmi
tellerin sya dayankl olan "porselen, bakalit, amyant" benzeri sya dayankl maddeler
zerine sarlmasyla yaplan direnlerdir. ekil 1.13'te eitli ta diren rneklerine yer
verilmitir.

Yksek direnli metaller kullanlarak retilen ta direnlerin zerinden yksek akm

geirilebilir. Yani, bu direnler yksek gl elemanlardr. Ta direnlerin byk gl
olmas bu elemanlarn etrafa yayd snn artmasna yol aar. te bu nedenle, scaktan
etkilenen elektrolitik kondansatr, diyot, transistr, entegre gibi elemanlar ta direnlerin
yaknna monte edilmez.
Tel direnlerin hata (tolerans) oranlar % 0,1 dolaynda olup ok kktr. Bu
elemanlarn deerleri zamanla deimez.
Uygulamada kullanlan baz tel direnlerde ar akm geii durumunda dier devrelerin
zarar grmesini engellemek amacyla yaplm termik dzenekler vardr. ekil 1.14'de
grld gibi direncin gvdesi zerindeki "basit yapl termikte", ar akm gemesi

7
 (a) (d) (g)

Istc
olarak
22 W , % 10 kullanlan
(b) toleransl ta diren (e) ta diren (h)

(c) (f) ()

ekil 1.13: eitli ta direnler

durumunda oluan yksek scaklk balanty

salayan lehimi eritir, diren gvdesindeki iki u Diren snnca lehimli balant erir
birbirinden ayrlr ve akm geii durur. Sigortann ve kontaklar birbirinden ayrlr
atmas (lehimin erimesi) direnten ar akm geii
olduunu gsterir. Onarm yaplrken ayrlan ksm
"tel" kullanarak birbirine balamak ok sakncaldr. 10 W 5W
Bu yapld zaman koruma dzenei bir daha grev
yapamayarak devrenin baka ksmlarnn ekil 1.14: Termik
bozulmasna yol aar. dzenekli ta direnler

Karbon ve tel sarml direnlerin teknik zellikler bakmndan karlatrlmas

a- Karbon direnler b- Tel sarml (ta) direnler

-Byk deerli diren yapmaya uygundur. -Kk deerli direnleri yapmaya uygundur.
-Kk akml devrelerde kullanlr. -Byk akml devrelerde kullanlr.
-Diren deeri renk koduyla belirtilir. -Diren deeri gvde zerinde yazldr.
-Gleri 1/10 W-5 W arasnda deiir. -Gleri 2 W-225 Watt arasndadr.

8
 Uygulamada yaygn olarak kullanlan direnlerin omaj (W
W ) deerleri
0,1 W 5,6 W 47 W 390 W 3,3 KW 27 KW 220 KW 2,2 MW
0,47 W 6,8 W 56 W 470 W 3,9 KW 33 KW 270 KW 3,3 MW
1W 8,2 W 68 W 560 W 4,7 KW 39 KW 330 KW 3,9 MW
1,2 W 10 W 82 W 680 W 5,6 KW 47 KW 390 KW 4,7 MW
1,5 W 12 W 100 W 820 W 6,8 KW 56 KW 470 KW 5,6 MW
1,8 W 15 W 120 W 1 KW 8,2 KW 68 KW 560 KW 6,8 MW
2,2 W 18 W 150 W 1,2 KW 10 KW 82 KW 680 KW 8,2 MW
2,7 W 22 W 180 W 1,5 KW 12 KW 100 KW 820 KW 10 MW
3,3 W 27 W 220 W 1,8 KW 15 KW 120 KW 1 MW 12 W
3,9 W 33 W 270 W 2,2 KW 18 KW 150 KW 1,2 MW 15 W
4,7 W 39 W 330 W 2,7 KW 22 KW 180 KW 1,8 MW 22 MW

Ayarl diren eitleri

a- Potansiyometreler (pot)
Diren deerleri, dairesel olarak dnen bir mil ya da srg kolu
araclyla deitirilebilen elemanlardr. Bu elemanlar kullanm
yerine gre eitli modellerde yaplmaktadr. ekil 1.15'de ekil 1.15: Po-
potansiyometre sembol grlmektedir. tansiyometre
b- Anahtarl potansiyometreler sembol

Radyo, oto radyo-teyp, dimmer vb. gibi aygtlarda ama kapama

(on-off) anahtaryla potansiyometre bir gvdede birletirilip daha ilevsel (fonksiyonel)
bir eleman elde edilmektedir. Bunlarn ama kapama kontaklar tek ya da ifttir. ift kontakl

Diren
maddesi Hareketli
u

Potansiyometrelerin i yaps

Telli potansiyometre

Srgl potansiyometreler

ekil 1.16: eitli potansiyometreler

9
olanlar ayn anda iki ayr devreyi kumanda Ayarl diren ular
edebilir. Anahtarl tip potlarn on-off
kontak ular ohmmetreyle lerek ya da
gvdeye baklarak anlalabilir.
ekil 1.17'de anahtarl potansiyometre
rnekleri grlmektedir.
Ayarl diren ular Anahtar
ular
ekil 1.17: Anahtarl potansiyometreler

ekil 1.18: Stereo potansiyometreler

c- Stereo (steryo) potansiyometreler (tandem potansiyometre)

ki potansiyometrenin bir gvde iinde birletirilmesiyle yaplm olup, stereo (steryo,
iki yollu, iki kl) ses devrelerinde kullanlan elemanlardr. ekil 1.18'de stereo
potansiyometre rnekleri grlmektedir.

d- Oto radyo-teyp potansiyometreleri

Aralardaki radyo-teyplerde kullanlan potlar "oklu" yapdadr. Yani bir mil zerine
bir ka adet (2-6) pot ve on-off anahtar monte edilerek retilmilerdir. Bu potlar, "ses,
balans, fader (n-arka)" fonksiyonlarn yerine getirirler. Balans (sa-sol) ve ses kontrolu
yapan potlar anfi giriine baldr. Fader (n-arka) ayar yapan potlar ise k katna baldr.

e- Trimpotlar (trim, trimer diren)

Diren deerinin ara sra deimesinin gerektii devrelerde
kullanlan elemandr. Yap olarak potansiyometrelere benzerler.
Diren deerleri dz ya da yldz ulu tornavidayla
deitirilebilir. Trimpotlar radyo, teyp, tv, video, kamera vb.
gibi aygtlarn i devrelerinde ok karmza kar.
Bunun yannda, bir devreye standart diren deerlerinin
dnda kalan diren gerektiinde trimpotlar kullanlabilir. ekil
1.20'de eitli trimpotlar grlmektedir. ekil 1.19: Trimpot
sembolleri

f- Vidal tip (ok turlu) ayarl potansiyometreler

Sonsuz dili zellikli vida zerinde hareket eden bir trnak, kaln film yntemiyle
oluturulmu direncin zerinde konum deitirerek diren ayarnn yaplmasn salamaktadr.
Hareketli olan trnak potansiyometrenin orta ucudur. Bu tip ayarl direnlerle ok hassas
diren ayar yapmak mmkn olmaktadr. ekil 1.21'de vidal tip ayarl direnler grlmekedir.

10
 (a) (b) (c) (d)
Trimpotlarn i yaps

(e) (f) (g) (h) ()

ekil 1.20: eitli trimpotlar

ekil 1.21: Vidal tip ayarl direnler

Ayarl direnlerin "diren deiim" karakteristikleri

Ayarl direnler, kullanlacaklar devreye gre ayr zellikte retilirler.

a- Diren deerleri lineer (dorusal) olarak deien ayarl direnler

Diren deerleri sfrdan itibaren dorusal (eit adm-eit diren) olarak artar.
Gvdelerinde LIN szc bulunur. LIN
yazl direnlerde deiim dzgn
olmaktadr.
Lineer potansiyometrelerde direncin
deiim eklini anlayabilmek iin ekil 1.22 W
ve 1.23'e baknz.
ekil 1.22: Lineer potansiyometrelerde
Lineer potansiyometreler, g kayna, direncin deiim aralklar
zamanlayc vb. devrelerinde kullanlrlar.

rnek: Pot gvdesinde bulunan 220 K LIN yazsnn anlam nedir?

zm: 220 KW lineer tip potansiyometre.

11
 b- Diren deerleri ykselen eksponansiyel (logaritmik, poz.log) olarak
deien ayarl direnler
Diren deerleri sfrdan itibaren logaritmik R (W )
(erisel) olarak artar. Ayar milinin ileri hareketiyle Negatif
direncin deiiminin logaritmik olabilmesi iin log.
karbon maddesinin younluu da logaritmik olarak
Lineer
deiecek ekilde ayarlanmtr. nsan kula
logaritmik yapda olduundan sesle ilgili
elektronik devrelerde (radyo, tv, anfi vb.) bu tip
direnler kullanlr. Gvdelerinde "LOG" ya da "POZ. Pozitif
LOG" szc bulunur. Bu tiplerde diren deiimi log.
1'den 10'a kadar olan saylarn logaritmalarna benzer.
Volm (ses) kontrolunda lineer bir pot kullanlrsa,
ses yava-yava alrken, nceleri hi artmyormu alma alan

gibi olur. Potun son blmesinde ise ses birden artar. ekil 1.23: Ayarl direnlerin deiim
Bunun nedeni insan kulann logaritmik bir organ ekillerini gsteren eriler
olmasdr. Aslnda ses lineer bir potta eit olarak
artmaktadr. Fakat insan kula zayf
seslere kar hassas, kuvvetli seslere kar
giderek daha az duyduundan alglama
hatas olmaktadr. Logaritmik bir potta ise
elemann yava yava al srasnda W
sesin yava-yava arttn hissederiz. ekil 1.24: Logaritmik potansiyometrelerde
Gerekte ise ba ksmlarda artma yava, direncin deiim aralklar
sona doru hzl olmaktadr.

c- Diren deerleri den eksponansiyel (logaritmik, neg.log) olarak deien

ayarl direnler
Diren deerleri sfrdan maksimum (en yksek) deere doru logaritmik (erisel) olarak
artar. Poz. log. zellikli direnlere ok benzerler. Sadece direncin deiim ekli sfrdan
itibaren biraz daha hzldr. Gvdelerinde "LOG" ya da "NEG. LOG" szc yer alr.
Logaritmik potansiyometrelerde direncin deiim eklini anlayabilmek iin ekil 1.23
ve 1.24'e baknz.
rnek: Pot gvdesinde bulunan 10 K LOG yazsnn anlam nedir?
zm: 10 KW logaritmik tip potansiyometre.

Ayarl direnlerin kullanm alanlar

a- Akm ayarlayc (snrlayc) olarak kullanma
Ayarl direnler kullanlarak herhangi bir devreden geen akmn deeri
ayarlanabilmektedir. ekil 1.25'de grlen balant yaplp, potun orta ucu hareket ettirilirse
alcdan geen akmn deerinin deitii grlr.

b- Gerilim ayarlayc olarak kullanma

Ayarl direnler kullanlarak herhangi bir devreye uygulanan gerilimin deeri
12
 C
A
A B
P A, B: Sabit ular Ugiri C
Ugiri Ryk Uk C: Gezici u
Uk
B

ekil 1.25: Ayarl direnlerin akm ekil 1.26: Ayarl direnlerin gerilim
ayarlayc olarak kullanlmas ayarlayc olarak kullanlmas

ayarlanabilmektedir. ekil 1.26'da grlen balant yapldktan sonra, ayarl direncin orta
ucu hareket ettirilirse, alcya uygulanan gerilimin deerinin deitii grlr.

Ayarl direnlerin salamlk testi

Ohmmetrenin proplar ekil 1.27-a'da grld gibi
ilk nce ayarl direncin kenar ularna dokundurularak
eleman zerinde yazl diren deerinin doru olup- W
olmadna baklr. W
Daha sonra, ekil 1.27-b'de grld gibi
proplarndan birisi ayarl direncin hareketli ucuna, dieri
(a) (b)
de srayla kenarlarda bulunan sabit ulara dedirilir. Orta
ve kenar ulara proplar dedirilirken ayarl direncin mili ekil 1.27: Ayarl direnlerin
evrildiinde (ya da srgs hareket ettirildiinde) salamlk testinin yapl
diren deerinde deiim grlrse eleman salamdr.

Kademeli direnler
Bir gvde iine yerletirilmi direnten ok u karlarak yaplan direnlerdir.
Uygulamada iki tip kademeli diren kullanlmaktadr.
ekil 1.28'de kademeli diren
sembolleri, ekil 1.29'da sekiz ulu
kademeli diren rnei, ekil 1.30'da
ise uygulamada kullanlan kademeli
diren rneklerine yer verilmitir.

Kademeli diren eitleri

a- ok ayakl kademeli direnler
Bir gvde iine yerletirilmi ekil 1.28: Kademeli ekil 1.29: Kademeli
birka adet direnten oluurlar. ok diren sembolleri direnlerin yaps
ayakl olup, bir ka farkl deerde
diren elde etmeye yararlar. Bu tip
direnler eitli elektronik devrelerde gerilim blc olarak, frnst aspiratrlerde
kullanlan motorlarn devir ayarn yapmada vb. kullanlr.
b- Diren kutular
Kalibrasyon (ayar) ilerinde ve deney yapmada kullanlan elemanlardr. Bir kutu
13
iine yerletirilmi olan direnlerin deeri ayar dmeleriyle deitirilerek istenilen
deerde diren
elde
edilebilmektedir.
rnein 10'lu
diren
kutularnda
herbiri 1-10
arasnda
admlandrlm 5
kademe
komtatr ekil 1.30: eitli kademeli direnler
vardr.
Komtatrlerin
admlar, eit deerlikli direnleri, sral olarak devreye alr ya da kartr. Komtatrn
kontrol ettii 10'lu diren gruplar da birbirine seri baldr.

Diren kutusu zerinde bulunan

komtatrlerin her biri "bir diren
deerini" ifade eder. yleki: Birinci
komtatrde direnler birer-birer artar.
Yani 6 W elde etmek iin komtatr 6.
konuma getirilir. kinci komtatrde ise
kademeler 10'ar 10'ar ykselir. 30 W elde
etmek iin bu komtatr 3. kademeye
getirmek gerekir.

Bu sisteme gre 33257 W 'luk diren

elde etmek iin komtatrler u
kademelere getirilir:

5. Komtatr: 3x10.000
4. Komtatr: 3x1000
3. Komtatr: 2x100
2. Komtatr: 5x10
ekil 1.31: Diren kutular
1. Komtatr: 7x1
ekil 1.31'de kademeli diren
rnekleri grlmektedir.

Entegre tipi direnler

ok karmak devrelerde bir ok diren bir gvde iinde toplanarak montaj kolayl
salayan diren modlleri kullanlr. Bu tip direnlerin balantsn doru yapabilmek iin
retici firmalarn kataloglarna bakmak gerekir.
ekil 1.32'de entegre tipi diren rneklerine yer verilmitir.
14
 SMD tip (chip, surface
mounted device,
Diren
yzeye monte edilmi eleman
eleman) direnler
(d)
SMT (surface mount
technology, yzey montaj (a)
teknolojisi) yntemiyle
retilmi kk boyutlu
elemanlardr. (e)

Bu elemanlarn g
(1/8 W) ve akm
deerleri ok kk (f)
olduundan dk akm
eken devrelerde
(osilatr, tuner, kumanda
(b)
devreleri) kullanlmaya
uygundurlar. (g)
SMD tip direnler
yksek teknolojiyle
retilmi cihazlarda
(bilgisayar, tv, video,
kamera, CD alar vb.) (c) (h)

kullanlrlar. Bu tip ekil 1.32: eitli entegre tipi direnler

direnleri skp takmak
iin hassas almak ve
ince ulu kaliteli havyalar kullanmak gerekir. ekil 1.33'de SMD diren rnekleri
verilmitir.

SMD tipi direnlerinin deerinin belirtilii: Bu elemanlarn diren deeri rakamlarla

belirtilir. Gvde zerinde en sadaki rakam "arpandr". ekil 1.33-c'ye baknz.
rnekler: 180 = 18 W 332 = 3300 W 471 = 470 W

Balant ucu
Cam kaplama
kinci elektrot

(b)

elektrot
471
Seramik taban Diren
maddesi (a) (c) (d)
ekil 1.33: SMD (chip) direnler

15
 R1 R2 Rn R1 R2
R1
R2
R3
R3
RT
RT RT

ekil 1.34: Direnlerin ekil 1.35: Direnlerin ekil 1.36: Direnlerin

seri balanmas paralel balanmas kark balanmas

Direnlerin balant ekilleri

Elektronik devrelerde kullanlan direnler, seri, paralel ya da kark olarak balanarak
eitli deerlerde direnler elde edilebilir.
a- Direnlerin seri (ard arda) balanmas
Direnler seri balandnda toplam diren artar. stenilen deerde diren yoksa seri
balant yaplr. rnein, iki adet 220 W 'luk diren seri balanarak 440 W 'luk diren elde
edilir. ekil 1.34'de direnlerin seri balants verilmitir. Bu tip balantda toplam direncin
bulunmasnda kullanlan denklem:
RT = R1 + R2 + R3 + ... + Rn [W ] eklindedir.

rnek: Deerleri R1 = 12 W ve R2 = 10 W olan iki diren birbirine seri olarak

balanmtr. Devrenin toplam diren (edeer diren) deerini bulunuz.
zm: RT = R1 + R2 = 12 + 10 = 22 W .

b- Direnlerin paralel balanmas

Paralel balantda toplam diren azalr. Ancak, daha yksek akm geirebilen gl bir
diren elde edilir. rnein, 1500 W 'luk ve 1/4 Watt'lk iki diren paralel balanacak olursa,
750 W ve 1/2 W'lk diren elde edilir. ekil 1.35'de direnlerin paralel balants verilmitir.
Paralel balamada toplam direncin bulunmasnda kullanlan denklem:
1/RT = (1/R1)+(1/R2)+(1/R3) + ... + (1/Rn) [W W ] eklindedir.
rnek: Deerleri R1 = 6 W ve R2 = 4 W olan iki diren birbirine paralel olarak
balanmtr. Devrenin toplam diren deerini bulunuz.
zm: 1/RT = 1/R1+1/R2 = 1/6+1/4 = 2,4 W .

c- Direnlerin kark (seri-paralel) balanmas

Kark balantda direnler seri ve paralel durum arz ederler. ekil 1.36'da direnlerin
kark balantsna rnek devre verilmitir.
Kark bal diren devrelerinde toplam (edeer) diren bulunurken, devrenin paralel
ve seri ksmlar ayr-ayr hesaplanarak sadeletirme yaplr. Sadeletirme yapldka devre
"seri" hale gelir.
rnek: Deerleri R1 = 2 W , R2 = 5 W , R3 = 5 W olan diren kark olarak balanmtr.
(ekil 1.37). Devrenin toplam direncini (edeer diren) bulunuz.

16
 zm: 1/RT1 = 1/R2+1/R3 = 1/5+1/5 = 2/5 R2=5 W
RT1 = 5/2 = 2,5 W . R1=2 W
RT = R1 + RT1 = 2 + 2,5 = 4,5 W .
R3=5 W
Seri, paralel ve kark bal direnli
RT=?
devrelerde yaplan hesaplamalarda
ekil 1.37: Direnlerin
kullanlan denklemlerin incelenmesi kark balanmas
Yukarda verilen denklemlerle, direnli devrelerin toplam
deeri hesaplanabilir. Kirchoff tarafndan ortaya konan
denklemler kullanlarak ise, seri, paralel ve kark bal devrelerin akm, gerilim deerleri
belirlenebilir.
a- Kirchoff (Kirof)'un gerilim yasas
Seri olarak balanm direnlerin zerine den gerilimlerin deerlerinin toplam,
devreye uygulanan gerilime eittir. Yani,
UT = U1 + U2 +...+ Un [V] 'dur.
U = I.R olduundan, R1 2V
1W
UT = I.R1 + I.R2 +...+ I.Rn eklinde de yazlabilir.

rnek: ekil 1.39'da verilen birbirine seri olarak UT + R2

4V
balanm direncin zerinde den gerilimler, 12 V 2W
-
UR1 = 32 V, UR2 = 28 V, UR3 = 40 V olarak llmtr.
Buna gre devreye uygulanan gerilimin toplam deeri R3 6V
nedir? 3W
zm:
UT = UR1 + UR2 + UR3 ekil 1.38: Kirchoff'un gerilim
yasasnn isbatnn yapl
= 32 + 28 + 40 = 100 V.

rnek: ekil 1.39'da verilen 32 V 28 V 40 V

V V V
devrede R1 = 8 W , R2 = 7 W, U R1 U R2 U R1
R3 = 10 W olduuna gre,
a) Devrenin toplam direncini R1= 8 W R2 = 7 W R3= 10 W
bulunuz. b) Devreden geen toplam 100 V
V
akm bulunuz. -
+
zm: a) RT = R1 + R2 + R3
= 8 + 7 + 10 = 25 W . UT = 100 V
b) IT = UT/RT = 100/25 = 4 A. ekil 1.39: Kirchoff'un gerilim
yasasyla ilgili devre rnei

b- Kirchoff'un akm yasas

Paralel olarak balanm direnlerin zerinden geen akmlarn toplam, devreden geen
toplam akma eittir.
Yani, IT = I1 + I2 +...+ In [A] 'dir.
I = U/R olduundan,

17
 IT = U/R1+U/R2+...+U/Rn eklinde
13 A
de yazlabilir.
R1 R2 R3
Not: Direnler paralel balyken +
4W 3W 2W
hepsinin zerinde de ayn deerde gerilim UT
- 12 V
dm olur. 3A 4A 6A

rnek: ekil 1.41'de verilen birbirine

paralel balanm iki direncin zerinden ekil 1.40: Kirchoff'un akm
geen akmlar llm ve I1 = 5 A, yasasnn isbatnn yapl
I2 = 8 A olarak belirlenmitir. Buna gre
devreden geen akmn toplam deeri
nedir?
zm: IT = I1+I2 = 5+8 = 13 A. R1 = 4 W
I1 = 5 A

rnek: ekil 1.41'de verilen devrede birbirine paralel

bal iki direncin deerleri R1 = 4 W , R2 = 6 W , devreden R2 = 6 W
geen toplam akm 13 A olduuna gre,
I2 = 8 A
a) Devrenin toplam direncini bulunuz.
IT = ? RT = ? UT = ?
b) Devreye uygulanan gerilimin deerini bulunuz.
ekil 1.41: Kirchoff'un akm
zm: a) 1/RT = 1/R1 + 1/R2 = 1/4 + 1/6 yasasyla ilgili devre rnei

= (6 + 4)/24 = 24/10 = 2,4 W .

b) UT = IT.RT = 13.2,4 = 31,2 V.

Elektrikte g
DC (doru akm) ile alan alclarda akm ile gerilimin arpm gc vermektedir.
Baka bir deyile g, birim zamanda yaplan i olarak tanmlanr.
G denklemleri: P = U.I = I2.R = U2/R [Watt] 'dr.

a- Elektronik devrelerde kullanlan direnlerde g (P, power)

Standart omaj deerlerindeki direnler eitli glerde retilmektedirler.
Devrelerde ka watt'lk diren kullanlaca verilen emalarda "ekil" ya da "yaz" ile
belirtilmektedir.
ekil 1.42'de direnlerin g deerinin ekillerle gsteriliine ilikin rnekler verilmitir.
Elektronik cihazlarda
ounlukla (tv, radyo, video,
mzik seti vb.) 1/6 W ve 1/4
Watt'lk (eyrek watt) sabit 1/20 W 1/10 W 1/8 W 1/4 W
direnler kullanlmaktadr. 2
1
Sabit direnlerin standart g 1/3 W 1/2 W 3/4 W 1W 2W
deerleri: 1/20-1/10-1/8-1/6-1/4
(eyrek Watt)-1/3-1/2 (yarm Watt) ekil 1.42: Direnlerin g
-3/4-1-2-3-4-5-6-9-10-11-17-20- deerinin sekillerle belirtilmesi
50-100 Watt...
18
 Ayarl direnlerin (pot, trimpot) standart g deerleri: 0,1 (1/10) - 0,125 - 0,15 - 0,20
(1/5) - 0,25 - 0,3 - 4 - 20 - 40 - 60 - 100 - 225 Watt.

Kk gl elektronik cihazlarda kullanlan direnlere watt'sz diren de denir.

Bunlar dk akml olduklarndan boyutlar da kktr.
Elektronik devrelerde rastgele diren kullanlamaz. Diren seiminde omaj (W ) deerinin
yannda, g deerinin uygunluuna da dikkat edilmelidir.
Mini radyo, walkman (volkmen) gibi az akm ekerek alan aygtlarda minik boyutlu,
yani kk gl ayarl direnler kullanlrken, mzik seti, dimmer, ak arj cihaz vb. gibi
aygtlarda byk boyutlu direnler kullanlr. te bu nedenle, dk gl bir ayarl direnci
yksek akml bir devreye balayamayz. Balama yapldnda eleman bozulur.
ekil 1.43'de direnlerin g deerinin yazyla gsteriliine ilikin rnekler verilmitir.

6.5 W 14 W
8.2 W
100 W
10 W 15 W

1.1 W 2 W 22 W 5W

ekil 1.43: Direnlerin g deerinin yazl olarak belirtilmesi

Direnlerin omaj (W W ) deerinin belirtilmesi

Uygulamada kullanlan yzlerce deiik modeldeki direnlerin omaj deeri eitli
biimlerde belirtilmektedir. Bunlardan "rakam" ve "renk" bandlaryla yaplan kodlama
ok yaygndr.
Direnlerin renk kodlamas EIA (Electronics Industries Assocation, Elektronik Endstrisi
Birlii) tarafndan standartlatrlmtr.

Direnlerde omaj deerini belirtme yntemleri

a- Direnlerin deerinin "yazl" olarak belirtilmesi

Direnlerin omaj deeri baz modellerin zerinde rakam olarak yazldr. Bu yntemde,

-1000 W 'dan kk deerli direnlerde "R" harfi, ondalkl saylardaki virgl gibi
kullanlr.
-1 kW 'dan 999 kW 'a kadar olan direnlerde "K" harfi kullanlr.
-1 MW 'dan 999 MW 'a kadar olan direnlerde "M" harfi kullanlr.

Yani, R: Ohm, K: Kilo ohm, M: Mega ohm anlamna gelir.

19
 rnekler
R10 = 0,10 W .
R33 = 0,33 W .

R47 = 0,47 W
1R33 = 1,33 W . 50 MW
100R = 100 W

K91 = 0,91 KW . 1 MW
220R %10
1K = 1 KW
1K0 = 1 KW
2K7 = 2,7 KW .
5W 1.1 W 2 W
10 K = 10 KW .
J
47 K = 47 KW .
10M = 10 MW . ekil 1.44: Direnlerin omaj (W )
deerinin yazyla belirtilmesi

Deeri rakam ve harflerle belirtilen direnlerin

tolerans deerleri ise u harflerle belirtilir
B: % 0,1 C: % 0,25 D: % 0,5
F: % 1 G: % 2 J: % 5
K: % 10 M: % 20 N: % 30.

Tolerans deerli rakamsal kodlama rnekleri

R33M : 0,33 W % 20. 2200J : 2200 W % 5.
R47J : 0,47 W % 5. 2K6J : 2,6 KW % 5.
6K8F : 6,8 W % 1. 6R8M : 6,8 W % 20.
10R5D : 10,5 W % 0,5. 57KK : 57 KW % 10.
330F : 330 W % 1.

b- Direnlerin deerinin "renk bandlaryla" belirtilmesi

Karbon ve metal filmden yaplm direnlerin ounda renk halkalaryla yaplm
kodlama kullanlr. Bu yntemde diren devreye nasl taklrsa taklsn kodlama renk
halkalaryla yapldndan deer kolayca belirlenebilir.
Kodlamada 3, 4, 5 ve 6 renk halkas kullanlr.
Hassas direnlerde kararllk faktrnn belirtilmesi renk bandlaryla yapldndan
bunlarda 6. renk band da bulunur. Bu blmde, "az karlald iin" 6 renk halkal
kodlama zerinde durulmayacaktr.

20
 DRENLERDE RENK KODLAMASI TABLOSU
Renk kodlarn kolayca
Renk Say Tolerans arpan
Siyah 0 - - (100) renebilmek iin kullanlan ifre
Kahve 1 % 1 0 (101)
Krmz % 2 00 2 "S o K a K T a S a Y a M a M G i B i"
2 (10 )
Turuncu 3 - 000 (103)
dir. Burada byk harflerin herbiri bir
Sar 4 - 0000 (104)
Yeil 5 % 0.5 00000 (105) rengi ifade etmektedir. yleki, S:
Mavi 6 % 0.25 000000 (106)
Mor 7 % 0.1 0000000 (107) Siyah. K: Kahverengi. K: Krmz. T:
00000000 8
Gri 8 % 0.05 (10 )
Beyaz 9 - 000000000 (109)
Turuncu. S: Sar. Y: Yeil. M: Mavi. M:
Altn - % 5 0,1 (10-1) Mor. G: Gri. B: Beyaz.
Gm - % 10 0,01 (10-2)
Renksiz - % 20 - -

Direnlerde kullanlan renk bandlarnn ngilizce karlklar

0: Black 1: Brown 2: Red 3: Orange 4: Yellow 5: Green 6: Blue 7: Violet 8: Gray 9:
White Silver: Gm Gold: Altn

Rakamlar arpan Tolerans

ekil 1.45: Direnlerin renk
bandlaryla kodlanmasnda ekil 1.46: renk
renklerin saysal karlklar halkal kodlama

Direnlerde renk kodlamas eitleri

1- renk halkal (bandl) kodlama

Eski tip sabit direnlerde kullanlan kodlamadr. Uygulamada nadiren karlalr.
Renk bandlarnn anlamlar
1. Band: Say. 2. Band: Say. 3. Band: arpan (eklenecek sfr saysdr).
Diren zerinde drdnc renk band olmadndan (renksiz), tolerans % 20 olarak
kabul edilir.
Not: Renk bandlar direncin gvdesinin hangi kenarna yaknsa, o taraf birinci banddr.
rnek 1: Yeil, mavi, siyah, renksiz : 56 W % 20.
Direncin toleranssz (hatasz) deeri : 56 W.
Direncin hata pay : 56.0,20 = 11,2
+ Toleransl diren deeri : 56+11,2 = 67,2 W.
- Toleransl diren deeri : 56-11,2 = 44,8 W.
21
 rnek olarak verilen 56 W 'luk direncin gerek deeri tolerans ile birlikte
dnldnde 44,8-67,2 W arasnda bir deer olabilir.
rnek 2: Gri, krmz, kahverengi, renksiz : 820 W % 20.
rnek 3: Kahve, siyah, krmz, renksiz : 1000 W % 20.
rnek 4: Krmz, mor, turuncu, renksiz : 27 000 W : 27 KW % 20.
rnek 5: Kahve, yeil, sar, renksiz : 150 000 W : 150 KW % 20.
rnek 6: Krmz, mor, sar renksiz : 270 000 W : 270 KW % 20.

2- Drt renk halkal (bandl) kodlama

Renk bandlarnn anlamlar
1. Band: Say. 2. Band: Say.
3. Band: arpan. 4. Band: Tolerans.
rnek 1: Kahverengi, yeil, altn, gm:
1,5 W % 10.
rnek 2: Kahverengi, gri, altn, altn:
1,8 % 5.
ekil 1.47: Drt renk
rnek 3: Kahve, siyah, siyah, altn: halkal kodlama
10 W % 5.
rnek 4: Gri, krmz, siyah, gm : 82 W % 10.
rnek 5: Beyaz, kahverengi, siyah, gm : 91 W % 10.
rnek 6: Krmz, mor, kahverengi, altn : 270 W % 5.
rnek 7: Yeil, mavi, kahve, altn : 560 W % 5.

3- Be renk halkal (bandl) kodlama

Renk bandlarnn anlamlar
1. Band: Say. 2. Band: Say. 3. Band: Say.
4. Band: arpan. 5. Band: Tolerans.

rnek 1: Kahverengi, krmz, yeil,

gm, kahverengi: 1,25 W % 1. ekil 1.48: Be renk halkal kodlama
rnek 2: Krmz, yeil, turuncu,
gm, kahverengi: 2,53 W % 1.
rnek 3: Krmz, mor, yeil, altn, gm : 27,5 W % 10.
rnek 4: Sar, mor, yeil, altn, altn : 47,5 W % 5.
rnek 5: Krmz, sar, beyaz, siyah, altn : 249 W % 5.

Direnlerde tolerans (hata oran)

stenilen deerde diren yaplmas olduka gtr. O nedenle pratikte kullanlan direnler,
zerlerinde belirtilen deerden biraz farkldr. Yani 100 W olarak bilinen bir direncin deeri tam
olarak 100 W olamamaktadr. te bu durum retici firmalar tarafndan direncin zerinde belirtilir.

22
 Tolerans kavram, direncin retim hatasnn yzdesel olarak ifade edilmesi olarak
tanmlanabilir. Direnlerde hata oran % 0,05-20 arasnda deimektedir. Pratikte yaygn
olarak kullanlan diren eitleri ise % 5-10 toleransldr.
Deeri belli olan herhangi bir direncin gerekte ka ohm olduu hassas bir ohmmetreyle
(analog ya da dijital tip) llecek olursa tolerans deeri tam olarak bulunabilir. rnein
bir direncin zerinde "krmz, mor, krmz, gm" renkleri bulunsun. Buna gre direncin
deeri 2700 W , tolerans ise % 10'dur. Yaplan lmde direncin deeri 2160 W olarak
bulunursa direncin deerinin % 20 orannda deiiklik gstermi olduu anlalr. Yani, %
10 dolaynda olmas gereken tolerans % 20'ler dzeyine ykselmitir.
Bir direncin tolerans deerinin yksek olmas (ya da ykselmesi) istenmeyen bir
durumdur. Dk toleransl direnlerle yaplan devrelerin kararl iyi olacandan, bu tip
eleman kullanlarak yaplan cihazlarn mrleri de uzun olmaktadr. O nedenle tolerans
deeri yksek olan kalitesiz direnlerle hassas devre retmekten kanlmaldr.

Ayarl direnlerin bakm

"Nem, toz, ar akm ve anma" zamanla ayarl direncin zelliklerinin bozulmasna
yol aar ve devre arzalanr. Bu durumdaki ayarl direnler, kontak temizleme spreyi ya da
baka bir maddeyle (alkol, ispirto vb.) temizlenir. Hareketli ayaklar kvrlarak direnli
ksma iyice temas etmesi salanr. Dzelme olmazsa, eleman deitirilir. zellikle tv, radyo,
ve teyp gibi cihazlarda kullanlan ayarl direnler ypranmadan dolay sk-sk arzaya neden
olurlar.

Ayarl diren balklar

Uygulamada kullanlan potansiyometrelerin
kolayca kumanda edilebilmesi iin eitli
modellerde pot balklar retilmektedir. Potun
miline kumanda eden ubuk eklindeki ksma
geirilerek kullanlan balklarn kimisi sadece
gemeli kimisi ise vida ile sktrmal tiptedir. ekil 1.49: Ayarl diren balklar

Diren retim serileri

Direnler, zel retimler hari, "standart" deerlerde retilirler.
Bu durumda, yaplan bir elektronik devrede kullanlacak diren, "standart deerlerin"
dndaysa piyasada bulmamz mmkn deildir.
Ancak, baz retici firmalar, gelitirdikleri devrenin ok kararl almasn istediklerinde
standart d deere sahip diren imal ettirerek cihazlarnda kullanrlar.
Uygulama yaparken piyasada bulunmayan bir dirence gereksinim duyarsanz bir ka
adet direnci seri ya da paralel balayarak amacnz gerekletirebilirsiniz.

IEC: International Electrotechinical Comission standartlarna gre retim serileri

E6 serisi: 1,0-1,5-2,2-3,3-4,7-6,8. Tolerans deerleri % 20dir.
E-6 serisinin anlam: 1-10-100-1000-10.000-100.000-1000.000 W ve 1,5-15-150-1500
15.000-150.000-1500.000 W eklinde deere sahip direnler retilmektedir.
E-12 serisi: 1,0-1,2-1,5-1,8-2,2-2,7-3,3-3,9-4,7-5,6-6,8-8,2-9,1. Toleranslar % 10dur.
23
 E-24 serisi: 1,0-1,1-1,2-1,3-1,5-1,6-1,8-2,0-2,2-2,4-2,7-3,0-3,3-3,6-3,9-4,3-4,7-5,1-5,6
6,2-6,8-7,5-8,2-9,1. Toleranslar % 5tir.
Not: Yukarda verilen standart retim serileri kondansatrler iin de geerlidir.

Arzal direncin belirlenmesi

Gzle bakldnda karbondan yaplm bir direncin orta ksm kararmsa diren
ar akma maruz kalarak tahrip olmu demektir. Gzle bir ey anlalamazsa ohmmetreyle
lm yaplr ve hi deer okunamazsa diren iinden kopmutur. Eer "0 W " okunuyorsa
diren iinden ksa devre olmutur. (Film direnlerin gvdesi kararmad halde yine de
arzalanm olabilir).

Snrlama ve denetleme (kontrol) direnleri "zel direnler"

Elektronik devrelerde sabit ve ayarl direnlerin yan sra k, s, gerilim, manyetik
alan, basn vb. gibi unsurlara gre deerleri deien direnler de kullanlmaktadr.
Bu blmde a, sya ve gerilime duyarl direnler hakknda temel bilgiler verilecektir.

a- Ia duyarl direnler
(LDR, Light dependent resistance, foto diren, foto rezistans)
Ikta az diren, karanlkta
yksek diren gsteren devre R (W )
elemanlarna LDR denir. Baka bir 1 MW
deyile aydnlkta LDR'lerin 10 KW
zerinden geen akm artar,
karanlkta ise azalr. 100 W Ik
iddeti
LDRlerin karanlktaki direnleri
bir ka MW (yaklak 1 M W ), 1 10 100
aydnlktaki direnleri ise 100 W -5 ekil 1.50: LDR ekil 1.51: LDR'lerin direncinin
KW dzeyindedir. ekil 1.51'de sembolleri n iddetine gre deiim erisi
LDR'lerin direncinin a gre
deiimine ilikin eri verilmitir.
LDR'ler, CdS (kadmiyum slfr), CdSe Cam pencere Gvde
(kadmiyum selinr), selenyum, germanyum
Ia
ve silisyum (silikon) vb. gibi a kar ok duyarl
duyarl maddelerden retilmektedir. ekil madde
1.52'de LDR'lerin i yaps verilmitir.
LDR yapmnda kullanlan madde,
alglaycnn hassasiyetini ve alglama Birinci
sresini belirlemekte, oluturulan yar iletken elektrot kinci
tabakann ekli de alglaycnn duyarlln Taban elektrot
etkilemektedir. LDR'ye gelen n
odaklamasn salamak iin st ksm cam ekil 1.52: LDR'lerin yaps
ya da effaf plastikle kaplanmaktadr.
LDR'ler eitli boyutlarda retilmekte olup, gvde boyutlar bydke g deeri
24
 ekil 1.53: eitli LDR'ler

ykselmekte ve geirebilecekleri akm da artmaktadr.

Uygulamada yaygn olarak kullanlan LDR tipleri: LDR03, LDR05, LDR07, OPR60...

LDR'ler, endstriyel kumanda sistemlerinde, otomatik

gece lambalarnda, dijital sayclarda, brlrlerde, kann
renk younluunu belirleyen tbbi cihazlarda, flal fotoraf
makinalarnda, hareket dedektrlerinde, zil butonlarnda LDR
vb. kullanlrlar.
W

LDRlerin salamlk testi: Ohmmetre kullanlarak ekil 1.54: LDR'lerin

ekil 1.54'de verilen balant ile yaplan lmde, LDR, salamlk testinin yapl
aydnlkta az diren, karanlkta yksek diren gstermelidir.

b- Isya duyarl direnler (termistr, th, termo eleman, termistans)

Ortam scaklna bal olarak diren deerleri deien elemanlara termistr ad verilir.
Termistrler, nikel oksit, kobalt, strontium, manganez oksitleri, bakr, demir, baryum
titanit vb. maddelerden yaplm elemanlar olup, boncuk, disk, rondela vb. eklinde
retilirler.
Uygulamada kullanlan termistrler eitli diren deerlerinde retilmektedir.
rnein: 10 W, 100 W , 500 W , 1000 W , 3000 W, 5 KW 10 KW , 20 KW gibi.

10 KW

-55 C...+125C
NTC

ekil 1.55: Uygulamada kullanlan eitli PTC ve NTC'ler

25
 1- PTC (positive
R (W )
temperature confient)
Scaklk arttka diren NTC PTC
deerleri artan ve zerinden
geirdikleri akm azaltan
elemanlara PTC denir.
PTC'ler, otomatik s kontrol T (C)
cihazlarnda, scaklk lme
aletlerinde, renkli tv'lerin ekil 1.57: PTC ve NTC'lerin
tplerinde, d manyetik ekil 1.56: PTC ve
NTC sembolleri diren deerlerinin scakla
alanlardan dolay ortaya kan gre deiim erileri
renk karmalarnn nlenmesinde
vb. kullanlrlar.
PTC'nin salamlk testi: Ohmmetreyle yaplan lmde soukta dk diren,
stldnda ise yksek diren deeri okunmaldr.

2- NTC (negative temperature confient)

Yap olarak PTC'ye benzer. Isndka direnci azalr ve zerinden geirebildii akm
artar.
NTC'nin salamlk testi: Ohmmetreyle yaplan lmde soukta yksek diren,
stldnda ise dk diren deeri okunmaldr.

PTC ve NTC'lerin kullanm alanlar

-Isya duyarl devre yapm.
-Akm darbelerinde koruyucu.
-Demanyetizasyon (televizyon ekranlarnda grnt bozulmasnn nlenmesi) ilemi.
-Scaklk lm.
-Transistrl devrelerde scaklk dengeleme.
-l aletlerinin korunmas.
-Buzdolaplarnda scaklk kontrolu.
-Zaman geciktirme.
-Elektrikli motorlarn (zellikle yksek gl) korunmas.

PTC ve NTClerin diren deerinin renk halkalaryla belirtilmesi

1. Band: 1. Say. 2. Band: 2. Say.
4. Band: Tolerans.
3. Band: arpan. 4.Band: Tolerans.
3. Band: arpan.
ekil 1.58'de diren deeri renk bandlaryla 2. Band: 2. Say.
belirtilmi termistr rnekleri verilmitir. 1. Band: 1. Say.

rnek: Gvdesi zerinde turuncu, ekil 1.58: Isya duyarl direnlerin renk
beyaz, turuncu renkleri bulunan bandlaryla kodlan
termistrn deerini bulunuz.

zm: Turuncu: 3. Beyaz: 9. Turuncu: 3. Termistrn diren deeri: 3900 W = 3,9 kW

26
 c- Gerilime duyarl direnler (VDR, varistr, thyrit, voltage dependent resistor)
Gerilim ykselince direnci hzla azalarak geirdii akm artan
elemanlardr.
Baka bir deyile, gerilim dkken VDR'nin direnci ok
yksektir. Gerilim deeri ykseldiinde ise direnci hzla azalr. v
zellikle imal edildikleri gerilim deerinin zerinde bir gerilimle
kar karya kaldklarnda direnleri hzla klerek zerlerinden ekil 1.59: VDR
geirdikleri akm arttrrlar. te bu zellikleri sayesinde sembolleri
balandklar devreyi ar gerilimden korurlar.

ekil 1.60: eitli VDR'ler

VDR'ler yksek scaklkta sktrlm silisyum karpit tozlarndan yaplrlar. Gvdeleri

genellikle disk biimlidir. Bobinleri, rleleri, trafolar, transistr, tristr, anahtar vb. gibi
elemanlar ani gerilim artlarnn getirdii zararl etkilere kar korumak iin, ad geen
elemanlara paralel balanarak kullanlr.
Transformatr
VDR'lerin kullanm alanlarna ilikin rnekler
I-AC ve DC ebeke gerilimindeki ani darbe
gerilimlerini bastrmak.
II-Rle, bobin gibi elemanlarn bobinlerini ar VDR
gerilimlere kar korumak.
III-Yar iletken esasl devre elemanlarn (diyot, ekil 1.61: VDR ile trafonun
transistr vb.) ar gerilimlere kar korumak. yksek gerilime kar korunmas

Baz varistrlerin teknik zellikleri

SO5K130: AC'de iletime geme deeri: 130 V, DC'de iletime geme deeri: 170 V.
SO5K275: AC'de iletime geme deeri: 275 V, DC'de iletime geme deeri: 350 V.
S10K460: AC'de iletime geme deeri: 460 V, DC'de iletime geme deeri: 615 V.

B- KONDANSATRLER
(KAPASTR, KAPASTANS, MEKSEFE, SIGA, CAPACITY)
Elektrik yklerini ksa sreliine depo etmeye yarayan elemanlara kondansatr denir.
Kondansatrn sembol "C", birimi Farattr.
a- Kondansatrlerin yaps
ki iletken levha (plaka) arasna konulmu bir yaltkandan oluur. Yaltkana elektrii
geirmeyen anlamnda dielektrik ad verilir. Gnmzde eitli yaltkan (mika, seramik,
27
kat, polyester, styrofleks, elektrolitik,
tantal, hava, ya...) ve iletkenler
kullanlarak deiik yapda kondansatrler
retilmektedir.

Kutupsuz Kutuplu
ekil 1.63'de kondansatrlerin
yapsna ilikin ekiller verilmitir.
ekil 1.62: Kutupsuz (polaritesiz) ve kutuplu
(polariteli) kondansatr sembolleri
Elektrolitik ve tantal tip
kondansatrlerde (+) ve (-)
ular belirtilmitir. Yani
Yaltkan Yaltkan
bunlar kutupludur. O
(dielektrik) (dielektrik)
nedenle bu elemanlar
sadece DC ile alan
devrelerde kullanlrlar.

letken plaka

letken plaka
Kutupsuz (polaritesiz) tip
kondansatrler ise DC ve
letken

AC ile alabilirler. Son letken

yllarda kutupsuz tip
(bipolar) elektrolitik
kondansatrler de
ekil 1.63: Kondansatrlerin yaps
retilmeye balanmtr.
Yksek deerli
kondansatrler iletken levha ve yaltkann stste katmanlar halinde yerletirilmesiyle
retilirler. Ayrca levhalar arasndaki boluun ok az olmas da kapasitenin yksek olmasn
salayan nemli bir unsurdur.

b- Kondansatrlerin elektrik enerjisini depolama kapasitesi

I- Plakalarn yzey alanna. II- Plakalarn birbirine yaknlna. III- Araya konan
yaltkann cinsine gre deiir.
letken levha arasndaki dielektrik maddenin kalite durumuna gre, kondansatr herhangi
bir devreye ya da alcya bal olmasa dahi zamanla boalr. Yani bu elemanlar pil gibi
elektrik yklerini uzun sre depolayamazlar.

c- Kondansatrlerin arj (dolmas)

arj, kondansatr plakalarnn yk bakmndan farkl duruma gelerek yklenmesi ya da
levhalar arasnda potansiyel farknn meydana gelmesi demektir. Bo bir kondansatrde
iki levha eit miktarda elektrona sahiptir. Bu esnada kondansatr ularna bir pil
balanrsa, pilin art (+) ucunun baland levhadaki elektronlar pilin art (+) ucuna doru
gitmeye balarlar (+ ile - yk birbirini eker). Bunun sonucunda elektronlarn kaybeden
levha pozitif ykl hale geer. Bu levhann pozitif yklenmesi, pilin eksi (-) ucunun bal
olduu levhaya gelen elektronlarn saysn arttrr.
Sonu olarak pilin art (+) ucuna balanan levha pozitif yklenirken, eksi (-) uca balanan
levha negatif olarak yklenir. ki levha arasndaki dielektrik malzeme yaltkan olduundan
pil srekli bir akm dolamn balatamaz. Kondansatrde biriken yklerin gerilimi pil
28
 Yaltkan

Oyuk Elektron

U C

R
A B
Plakalar U
arjsz kondansatr arjl kondansatr
ekil 1.64: Kondansatrlerin arj

(rete, batarya) gerilimine eit olduunda geen akm sfra iner. Pil ile kondansatr
birbirinden ayrldktan sonra depolanan enerji "ksa sreliine" levhalarda kalr. ekil 1.64'e
baknz.
Kondansatrler DC enerji kaynana balandnda ilk anda "arj" olur. DC akm
kesildikten sonra ise "belli bir sre" bu durumda kalr.
AC enerji kaynana balandnda ise alternans deitike srekli olarak dolup boalr.
Yani, pozitif alternans ykselirken kondansatr arj olmaya balar. Akm maksimum deerden
sfra doru inerken C boalr. Alternans negatif ynde ykselirken C bu kez ters ynl
olarak dolmaya balar. Akm negatif maksimum deerden sfra doru inerken C yine boalr.
Sonu olarak, kondansatr AC ile beslendiinde devreye seri bal bir ampermetreyle
gzlem yaplacak olursa kondansatrden bir akm geii olduu grlr.

ekil 1.65: eitli kondansatrler

Kondansatr eitleri "Kullanlan dielektriin tipine gre snflandrma"

a- Elektrolitik kondansatrler
Dielektrik (yaltkan) olarak asit borik eriyii gibi boraksl elektrolitler, iletken olarak
alminyum ya da tantalyumdan plakalar kullanlarak yaplm kondansatr tipidir.

29
 Alminyum Negatif elektrot
Oksit kapl yaprak
alminyum
yaprak Kat

tabakas
Bakalit
disk

Oksit
Alminyum
levhalara
bal ayaklar Pozitif elektrot (alminyum)

ekil 1.66: Elektrolitik kondansatrlerin yaps

Elektrolitik kondansatrler kutupsuz (polaritesiz) ya da kutuplu olarak retilirler.

Kutuplu tiplerin DC ile alan devrelerdeki balants zen gstererek yaplmaldr.
Art (+) ve eksi (-) u belirlenmeden rastgele yaplan balant, anotta bulunan oksit
tabakasnn metal yzeyi ksa devre edip yksek s oluturmasna ve elemann patlamasna
neden olmaktadr.

Elektrolitik kondansatrler "kullanlan malzemeye" gre iki tipte yaplrlar

I- Svl tip elektrolitik kondansatrler: Yalnzca DC akml devrelerde kullanlrlar.
Pozitif levha olarak alminyum kullanlmtr. Kondansatre DC uygulandnda pozitif
levha zerinde yaltkan bir oksit tabakas oluur. Bu tabaka dielektrik maddesi gibi davranr.
Oluan oksit tabakas ok "ince" olduundan, kondansatrn kapasitesi de byk olur.
ekil 1.66'ya baknz.
II- Kuru tip elektrolitik kondansatrler
Bu tiplerde elektrolitik sv yerine boraks eriyii emdirilmi kat ya da bez kullanlr.
Elektrolitik kondansatrlerin piyasada yaygn olarak bulunan eitleri: 1-2,2-3,3-
4,7-10-22-33-47-100-220-330-470-1000-2200-4700-10.000-22.000-38.000 mF...
Elektrolitik kondansatrlerin alma gerilimleri: 3-6-10-12-16-25-35-40-50-63-100
250-350- 450 Volt'tur. (Bu voltaj deerlerinin dndaki gerilimlere sahip kondansatrler de piyasada
mevcuttur.)

ekil 1.67: eitli elektrolitik kondansatrler

30
 Elektrolitik yapl kondansatrlerde scakln nemi
Bu kondansatrlerin iindeki elektrolitik svs ar scaktan tr zamanla kurumaya
baladndan elemannn kapasite deeri der. Bu da hassas devrelerin alma sisteminde
arzalara yol aar. zellikle tvlerde kk kapasiteli (2,2-3,3-4,7-10-47-100...mF)
kondansatrlerin elektrolitinin kurumas nedeniyle bir ok arza (ekrann zerinde izgi
oluumu, grnt daralmas vb.) ortaya kmaktadr.
Televizyonlarda, ta direnler, besleme trafosu, g transistrleri ve yksek gerilim trafosu
s yaydndan bunlarn yaknnda bulunan elektrolitik kondansatrler abuk bozulur. te bu
nedenle yksek scakln sz konusu olduu yerlerde 85 C'lik ya da 105 C'lik iyi kalite
elektrolitik kondansatrler kullanlmaldr.

b- Katl kondansatrler Alminyum

Yaltkanlk kalitesini arttrmak iin parafin maddesi
emdirilmi 0,01 mm kalnlndaki kadn iki yzne
Kat
0,008 mm kalnlndaki kalay ya da alminyum plakalar
yaptrlarak retilmi elemanlardr. ekil 1.68'e baknz. ekil 1.68: Katl
kondansatrler
Uygulamada, kuru katl, yal katl, metalize
katl vb gibi modelleri bulunan katl kondansatrler uygulamada yaygn olarak karmza
kmamaktadr.

Kapasite deerleri genellikle 1 nF ila 20 mF arasnda deien katl kondansatrlerin

alma gerilimleri ise, 100 Volt ila 700 Volt'tur.
Bu elemanlar, ses frekans ykseltelerinde, DC g kaynaklarnda vb. kullanlrlar.

c- Metal-katl kondansatrler Metal yapraklar

ekil 1.69'da grld gibi dielektrik
(yaltkan) olarak kat kullanlm ve bu madde Yaltkan
zerine basn yoluyla ince alminyum veya inko
tabakas kaplanmtr. Bylelikle daha kk
boyutlu ama katlya oranla yksek kapasiteli ekil 1.69: Metal-katl
kondansatr yaplmtr. kondansatrler

Metal-katl kondansatrler kendi kendilerini

onarabilme zelliine sahiptir. yleki, yzeyin bir blmnde krlma olduunda ark oluur
ve bu ksmda ince bir metal yzey basnc oluarak metalsiz bir yzey meydana gelir. Bu
da ksa devreyi nler.

d- Plastik kondansatrler
ekil 1.70'de grld gibi yaltkan madde olarak polypropylen, polyester, polykarbonat
kullanlr. Film plastik kondansatrlerin metal ksmlar alminyum levhadr. Bu
kondansatrler de kendi kendilerini onarabilirler. Kapasite deerleri ok kararldr ve
izolasyon (yaltkanlk) direnleri yksektir.
31
 e- Tantal Kat
kondansatrler
+ -
ekil 1.71'de
Metal
verilen resimde Plastik
grld gibi anot Metal -
+
olarak grev yapan Plastik
oksitlendirilmi bir
tantal yaprak katot ekil 1.70: Plastik
Gzenekli tutucu
ve sargy tutan kondansatrler ekil 1.71: Tantal kondansatrler
gzenekli tutucudan
oluur. Kapasite
deerleri 0,1 mF - 68 mF arasndadr.

f- Seramik kondansatrler
ekil 1.72'de grld gibi dielektrik maddesi olarak seramik kullanlmtr. ki iletken
levha arasna seramik maddesi olarak baryum titanat ya da titanyum dioksit gibi maddeler
konulur. Disk eklinde olan seramik kondansatrler uygulamada, "mercimek kondansatr"
olarak da adlandrlmaktadr.
Seramik kondansatrlerin kapasite deerleri kktr. Toleranslar % 20 dolayndadr.
Kapasiteleri scaklk ve nemden etkilenir. Enerji kayplar ok az olduundan daha ok
yksek frekansl devrelerde kullanlrlar.

letken
Seramik yaltkan

ekil 1.72: Seramik kondansatrler

Seramik kondansatrlerin piyasada bulunan eitleri: 1-1,2-1,5-1,8-2,2-2,7-3,3-3,9-

4,7-5,6-6,8-8,2-10-12-15-18-22-27-33-39-47-56-68-82-100-120-150-180-220-330-470-680-
1000-1500-2200 pF-3,3-4,7-10-22-47-68-100-220 nF.

g- Mika (mikal) kondansatrler

ekil 1.73'de grld gibi dielektrik
maddesi yaltkanlk dzeyi ok yksek olan
mikadandr. ok ince metal folyolar arasna
ince mika konularak yaplan bu elemanlarn
kapasiteleri 1 pF - 0,1 mF, gerilimleri 100 -
2500 V, toleranslar % 2 - % 20 arasnda
deiir.
ekil 1.73: Mika kondansatrler

32
 h- SMD (surface mounted device) kondansatrler
Kk boyutlu bask devrelerin
zerine monte edilmeye uygun
kondansatr eididir. Gvde
boyutlar ok kk olduundan
bakrl plaket zerine lehimlenmesi
zordur.
Daha ok tv, video, kamera, cep
telefonu, bilgisayar vb. gibi
cihazlarda karmza kar. ekil
1.74'de SMD kondansatr rnekleri
verilmitir.
ekil 1.74: SMD kondansatrler
- Polyester kondansatrler
letken olan iki levha arasna konulmu polyesterden olumutur. Kapasite deerleri
220 pF - 0,33 mF arasnda deiir. ekil 1.75'de polyester kondansatr rnei verilmitir.

Kondansatrlerin kapasite deerinin llmesi

Ohmmetre ile kondansatrn salam olup olmad
anlalabilir. Ancak kapasite belirlenemez. Bu nedenle bir
kapasite lere gerek vardr. Analog ya da dijital yapl bir
kapasitemetreyle kondansatrlerin deeri ok kolayca
belirlenebilir. (Kondansatrn kapasite deeri llrken
doru sonucu bulmak iin kondansatrn ular birbirine
dedirilerek tamamen boalmas salanr. Bu yaplmazsa
kapasitemetre tam doru deeri gsteremez.)
ekil 1.75: Polyester
kondansatrler
Kondansatrlerin kapasite asndan snflandrlmas

a- Sabit kapasiteli kondansatrler

Kapasite deerleri deitirilemeyen kondansatr eididir.

b- Deiken kapasiteli (ayarl) kondansatrler

Biri sabit, dieri hareket edebilen iki plakalar vardr. Dielektrik, hava ya da plastik
tr bir maddeden yaplr. Uygulamada bir, iki ya da gankl (blmeli) ayarl
kondansatrler kullanlmaktadr. ki gankl kondansatr iki ayr kondansatrn bir gvde
iinde birletirilmesiyle elde edilir. ekil 1.76-c'ye baknz.

Deiken kapasiteli kondansatr eitleri

1- Kapasite deeri elle deitirilebilen (varyabl, mil ayarl) kondansatrler

Mil dndrldke levhalar birbirinin zerine gelir. Bunun sonucunda kar karya
33
gelen levhalarn boyutu byr ve kapasite
artmaya balar. Levhalar arasna plastik
konduu gibi baz eski modellerde ise
dielektrik olarak hava vardr. Yani levhalar
arasndaki arala giren "hava" dielektrik
grevi yapmaktadr. (a) (b) (c)
ekil 1.77'de eitli ayarl kondansatr ekil 1.76: Ayarl kondansatr sembolleri: a)
tipleri, ekil 1.78'de ise ayarl (varyabl) Elle ayarl b) Trimer c) ki gankl
kondansatrlerin yaps, verilmitir.

ekil 1.77: Elle ayarl kondansatr eitleri

Gvde
2- Kapasite deeri tornavida ile Hareketli
levhalar Hareketli
deitirilebilen (trimer, peddir) levhalarn
kondansatrler balant ucu
evirme
Trimer kondansatrlerde ayar vidasna ubuu
bal, 360 dnebilen plakalarla yzey Pirin mil
alan deitirilerek kapasite azaltlp Sabit levhalarn
Sabit levhalar balant ucu
oaltlabilir.
Bu elemanlarn boyutlar ve kapasite ekil 1.78: Ayarl kondansatrlerin yaps
deerleri ok kktr. Trimer
kondansatrler FM verici ve alc devrelerinde vb. kullanlr.

ekil 1.79: Tornavida ile ayarlanan (trimer) kondansatrlerin yaps ve eitli trimer kondansatrler

34
 Trimer kondansatrlerin uygulamada kullanlan tiplerinin kapasite deerleri
1,2 - 6 pF, 1,4-10 pF, 1,6-15 pF, 2-30 pF,
2,5-25 pF, 4,5-70 pF, 5-90 pF, 1,7-6,5 pF,
2,1-13,3 pF, 2,5-21 pF.

Kondansatr birimlerinin birbirine dntrlmesi

"Farat" ok byk bir kapasite deeri olduundan uygulamada Farat'n askatlar kullanlr.
Bunlar: Piko Farat (pF), nano Farat (nF), mikro Farat (mF), mili Farat (mF) eklindedir.
Birimler 1000'er 1000'er byr ve 1000'er 1000'er klr. Byk birim kk birime
evrilirken deer 1000 ile arplr. Kk birim byk birime evrilirken ise deer 1000'e
blnr.
Kondansatr birimlerinin birbirine dntrlmesinde izlenen kurallar aadaki tabloda verilmitir.

1F
6
10 mF
9
10 nF
12
10 pF
1 pF
10-3 nF
-6
10 mF
-
10 12 F

Kondansatr birimlerinin birbirine dntrlmesine ilikin rnekler

-100 nF ka mF'dr? : 0,1 mF.
-220 nF ka mFdr? : 0,22 mF.
-560 nF ka pFdr? : 560.000 pF.
-33 mF ka pFdr? : 33.000.000 pF.

Kondansatrlerde gerilim (alma voltaj)

Kondansatrlerin kapasitesinin yannda alma voltajlar da ok nemlidir. Uygulamada
kullanlan kondansatrler standart voltaj deerlerinde retilirler.
12 Volt'ta alan bir elektronik devrede 3 Volt'luk kondansatr kullanmak doru deildir.
zellikle elektrolitik tip kondansatrler ar gerilime maruz kaldklarnda snarak patlarlar.

Kondansatrlerin standart voltaj deerleri: 3 - 6,3 - 10 - 16 - 25 - 35 - 50 - 63 - 100 - 160 -

250 - 350 - 400 - 450 - 630 - 1000...V.
AC alma gerilimi belli bir devreye balanacak kondansatrn alma voltaj:
UC = Uetkin.1,41 denklemiyle bulunur. (Uetkin = Uebeke = Uefektif )
rnek: 12 V kl bir dorultma devresinde kullanlacak filtre kondansatrnn
alma gerilimi ka Volt olmaldr?
zm: UC = Uetkin.1,41 = 12.1,41 = 16,92 V.
35
 Buna gre kondansatrn alma gerilimi en az 16 - 25 Volt'luk olmaldr.
Baz kondansatrlerin maksimum alma voltaj DC cinsinden, bazlarnnki ise AC
cinsinden belirtilir. 250 V DC, 400 V AC gibi. Bu noktadan hareketle, zerinde 250 V DC
yazan bir kondansatr 220 V AC devrede kullanamayz.
Zira, 220 Volt'luk ACnin maksimum gerilim deeri:
Umaks = Uet.1,41 = 220.1,41 = 310,2 Volt'tur.
Bu nedenle AC 220 Volt'luk devreye balanacak kondansatr en az 350 - 450 Volt'luk
olmaldr.
Baz kondansatrlerin zerinde 250 V deerinin yannda "~" iareti bulunur. Bu iaret
kondansatrn 220 Volt'luk alternatif akma dayanabileceini belirtir. Baka bir husus ise
udur: zerinde 100 V DC- (ya da =) yazan bir kondansatr ise en fazla 63 Volt'luk AC
gerilime dayanabilir.

Ek bilgi: Etkin (efektif, RMS) deer nedir?

Sinsoidal zellikli olan AC, sfr (0) ekseninin iki yannda "pozitif" ve "negatif" deerler
almakta ve bunlara pozitif ve negatif alternanslar denir. AC'nin deeri her an deimektedir.
Teknik anlatmlarda akm ve gerilimin herhangi bir andaki deerine "ani deer" denilir. Pozitif
ya da negatif alternansn ani deerlerinin toplam maksimum deerin 0,707'sine eit
olmaktadr. te bu deere, etkin, efektif ya da RMS (Root Mean Square) deer ad verilir.
Baka bir anlatmla, AC zellikli bir sinyalin DC'ye eit olan deerine "etkin" deer denir.
l aletleri elektriin etkin deerini lerler. 220 Volt'luk elektriin maksimum deeri 310,2
Volt'tur. Kullandmz l aleti etkin deeri (yani 310,2 Volt'luk gerilimin DC'ye eit olan
deerini) ltnden biz skalada 220 Volt' grrz.
Kondansatrler ise AC'nin maksimum deerine dolarlar. Yani 220 Volt'luk ebekeye
balanan bir kondansatr 310,2 Volt'a arj olur. te bu nedenle kondansatr seimi
yaplrken AC besleme geriliminin maksimum deeri hesaplanarak "C" seimi yaplr.

Kondansatrlerin kapasite deerinin "rakam",

"harf" ve "renk bandlaryla" belirtilmesi
Kondansatrlerin kapasite deeri ve alma gerilimi arttka gvde boyutlar da byr.
Byk gvdeli kondansatrlerin zerinde kapasite deeri ve alma voltaj saysal olarak
belirtilmitir.

a- Rakamlarla yaplan kodlama

Kk gvdeli kondansatrlerin zerinde yaz iin fazla yer olmadndan baz
ksaltmalar kullanlr. rnein "0" yerine sadece "." konur.

Toleransl rakamsal kodlamada harflerin tolerans karlklar

B: % 0,1 C: % 0,25 D: % 0,5 F: % 1
G: % 2 J: % 5 K: % 10 M: % 20
N: % 30.
Toleransl rakamsal kodlama rnekleri
P15B kodu varsa C: 0,15 pF % 0,1 tolerans.
36
 100J kodu varsa C: 100 pF % 5 tolerans.
123Jkodu varsa C: 12000 pF % 5 tolerans.
104K kodu varsa C: 100000 pF % 10 tolerans.
0,001(K) kodu varsa C: 0,001 mF % 10 tolerans.
473M kodu varsa C: 47000 pF % 20 tolerans.
33n3N kodu varsa C: 33,3 nF % 30 tolerans.

Kk gvdeli bir kondansatrde, 1n5 kodu varsa C: 1,5 nF.

p68 kodu varsa C: 0,68 pF. 5n6 kodu varsa C: 5,6 nF.
6p8 kodu varsa C: 6,8 pF. 6n8 kodu varsa C: 6,8 nF.
15 kodu varsa C: 15 pF. 33n kodu varsa C: 33 nF.
470 kodu varsa C: 47 pF. ,039 kodu varsa C: 0,039 mF.
152 kodu varsa C: 1500 pF. ,05 kodu varsa C: 0,05 mF.
222 kodu varsa C: 2200 pF. 0,5 kodu varsa C: 0,5 mF.
472 kodu varsa C: 4700 pF. 0,1 kodu varsa C: 0,1 mF.
103 kodu varsa C: 10.000 pF. 0,022 kodu varsa C: 0,022 mF.
473 kodu varsa C: 47.000 pF. 0,068 kodu varsa C: 0,068 mF
104 kodu varsa C: 100.000 pF. 0,1 kodu varsa C: 0,1 mF.
1n kodu varsa C: 1 nF. m47 kodu varsa C: 0,47 mF.
1n2 kodu varsa C: 1,2 nF. 1m0 kodu varsa C: 1 mF.

1,5 nF

1100 pF 1.8 nF
ekil 1.80: Kondansatrlerin rakam ve harflerle kodlanmasna ilikin rnekler

b- Renk bandlaryla yaplan kodlama

Kondansatrlerin zerindeki renk bandlarna baklarak,
kapasite, tolerans ve voltaj deerleri saptanabilmektedir.
Ancak, kondansatrlerin zelliklerini renk bandlaryla
belirtme direnlerde olduu gibi tam bir
standardizasyonda olmad iin karmaa sz konusudur.
Yani ok deiik ekillerde kodlanm kondansatrler ekil 1.81: Renk bandlaryla
karmza kabilmektedir. kodlanm kondansatr
rnekleri
Kondansatrlerin renk kodlamasnda bulunan deer pF

37
 Kondansatrlerde renk kodlamasnda renklerin saysal karlklar

Renkler Say arpan Tolerans alma gerilimi (V) Scaklk katsays

-6
Siyah 0 - % 20 10 V 0.10 /C
-6
Kahve 1 0 %1 100 V +33.10 /C
-6
Krmz 2 00 %2 200 V -75.10 /C
-6
Turuncu 3 000 %3 300 V -150.10 /C
-6
Sar 4 104 %4 400 V -220.10 /C
5 -6
Yeil 5 10 %5 500 V -330.10 /C
6 -6
Mavi 6 10 %6 630 V -470.10 /C
-6
Mor 7 107 %7 700 V -750.10 /C.
8
Gri 8 10 %8 800 V -
9
Beyaz 9 10 %9 900 V -
-6
Krmz/mor - - - - +100.10 /C.
-1
Altn - 10 %5 - -
-2
Gm - 10 % 10 - -

ekil 1.82: Kondansatrlerin renk bandlaryla kodlanmasnda

renk bandlarnn gvde zerindeki grnleri

cinsindendir. Renklerin saysal karl bulunurken gvdede bulunan renkler stten aaya
ya da soldan saa doru okunarak kapasite deeri bulunur.

renk bandyla yaplan kodlama

1. Band (A): Say. 2. Band (B): Say. 3. Band (C): arpan.

Drt renk bandyla yaplan kodlama

1. Band (A): Say. 2. Band (B): Say. 3. Band (C): arpan. 4. Band (D): Tolerans.

rnek 1: Mavi, gri, sar, kahverengi: 680.000 pF % 1

(Bu deer 680 nF ya da 0,68 mF olarak da yazlabilir).
rnek 2: Sar, mor, turuncu, krmz: 47.000 pF % 2 = 47 nF % 2.

38
 Be renk bandyla yaplan kodlama
1. Band (A): Say. 2. Band (B): Say. 3. Band (C): arpan. 4. Band (D): Tolerans. 5.
Band (E): alma gerilimi.
rnek 1: Kahve, siyah, sar, siyah, krmz: 100 000 pF = 100 nF = 0,1 mF % 20/200 V.
rnek 2: Turuncu, beyaz, kahve, altn, kahve: 390 pF % 5/100 V.
rnek 3: Sar, mor, turuncu, krmz, kahve: 47 000 pF % 2/100 V.

Alt renk bandyla yaplan kodlama

1. Band (A): Say. 2. Band (B): Say.
3. Band (C): arpan. 4. Band (D): Tolerans.
5. Band (E): alma gerilimi. 6. Band (F): Scaklk katsays.

rnek: zerinde, turuncu, siyah, turuncu, kahverengi, krmz, mor renkleri bulunan
kondansatrn kapasitesini bulunuz.
-6
-Turuncu: 3. Siyah: 0. Turuncu: 3. Kahverengi: % 1. Krmz: 200 Volt. Mor: -750.10 /C.
Kondansatr: 30.000 pF = 30 nF % 1 / 200 V
-6
Elemann scakla gre kapasite deitirme katsays: -750.10 /C.

Kondansatr balantlar

a- Seri balama: Seri balantda toplam kapasite

azalr, alma gerilimi ykselir. yleki: 10 mF ve
16 Volt'luk iki kondansatr seri balandnda toplam
kapasite 5 mF olurken, alma gerilimi 32 Volt olur.
Seri balantda toplam kapasiteyi
hesaplamada kullanlan denklem:
ekil 1.83: Kondansatrlerin
1/CT = 1/C1 + 1/C2 +...+ 1/Cn . seri balanmas
rnek: C1 = 10 mF, C2 = 10 mF CT =?
zm: 1/CT = 1/C1 + 1/C2 = 5 mF.

b- Paralel balama: Paralel balantda toplam

kapasite artar, alma gerilimi ayn kalr.
Toplam kapasiteyi hesaplamada kullanlan
denklem:
CT = C1+C2+ ... +Cn.
ekil 1.84: Kondansatrlerin
rnek: C1 = 22 mF, C2 = 47 mF CT = ? paralel balanmas
zm: CT = C1 + C2 = 69 mF.

c- Kark balama: Hesaplama yaplrken paralel bal olan ksmlar seri hale
"indirgenir". Daha sonra seri devrenin toplam kapasitesi bulunur.
39
 rnek: ekil 1.85'te verilen devrede
C1 = 20 mF, C2 = 10 mF, C3 = 10 mF'dr. Toplam
kapasiteyi (CT) bulunuz.

zm: lk nce paralel bal C 2 ve C 3

kondansatrleri seri hale indirgenir.
CT1 = C2 + C3 = 20 mF.
1/CT = 1/C1 + 1/C2 = 1/20 +1/20 = 2/20 = 10 mF. ekil 1.85: Kondansatrlerin
kark balanmas

Kondansatrlerin kullanm alanlarna ilikin rnekler

I- Kondansatrler DCyi geirmeyen, ACyi ise geiren bir eleman olduundan
ykseltelerde kuplaj eleman (DC sinyalleri engelleyip AC sinyalleri geirici) olarak
kullanlr.
II- ACnin dorultulmasnda diyotlar kullanlr. Ancak diyotlar ACyi tam doru akm
haline getiremezler. Diyotun kna balanan uygun deerli kondansatr, k sinyalini
filtre eder (szer). Yani arj ve dearj olarak alcya giden akm dzgnletirir.
III- Rlelerin kontaklarnn alp
kapanmas srasnda kontak ularnda
ark olutuundan, birbirine deen Bimetal
C
ksmlar abuk ypranmaktadr. Bu C
nedenle rlelerin kontaklarna paralel Platin
olarak yaklak 0,1 mFlk bir C

kondansatr balanr. Rle a) Rle konta b) Platin c) Starter

enerjilendiinde kontaklar kapanrken
kondansatr ani arj olarak ark nler ekil 1.86: Kondansatrlerin kullanm
(azaltr, sndrr). ekil 1.86-a'ya alanlarna ilikin rnekler
baknz.
Benzinli motorlarn ateleme
sisteminde bulunan platinde, meksefe ad verilen kondansatr ve floresant (flresan) lamba
starterlerinde bimetale paralel bal olan kondansatr, rlelerde olduu gibi ark sndrc
olarak alr. ekil 1.86-b ve c'ye baknz.

Kondansatrlerin salamlk testi

a- Kk kapasiteli kondansatrlerin
(1 pF-1 mF) salamlk testi
Kondansatr boaltldktan sonra yaplan
lmde ohmmetre ibresi ok az kprdarsa
ya da hi oynamazsa llen kondansatr
salamdr. (lmlerde ohmmetre ekil 1.87: Kondansatrlerin
komtatr X1K, X10K ya da X100K salamlk testinin yapl
konumunda olmaldr).
40
 b- Byk kapasiteli kondansatrlerin (1-38000 mF) salamlk testi
lme komtatr X10, X100 kademesine alnr. Ohmmetre ibresi nce kk bir diren
deeri gsterir sonra yava-yava byk deere doru ykselirse kondansatr salamdr.
Byk kapasiteli kondansatrleri pratik olarak u ekilde de test edebiliriz: Kondansatr
nce DC ya da AC ile arj edilir. Sonra ular birbirine dedirilir. Kvlcm (ark) grlyorsa
kondansatr salamdr.
Fakat bu yntem kondansatr asndan sakncaldr. Zira, kondansatrn hzlca
doldurulmas ve boaltlmas plakalarn tahrip olmasna yol aabilir. En salkl test
kapasitemetreyle yaplr. lm yaplmadan nce kondansatrn ayaklar ksa devre
edilerek zerindeki elektrik yk iyice boaltlr. Bu yaplmazsa lm tam doru olmaz.

Kondansatr arzalar
a- Ksa devre: letken levhalar arasndaki yaltkan (dielektrik) madde eitli nedenlerle
delinir ve kondansatr zelliini kaybeder. Bu durum ohmmetre ya da kapasitemetreyle
kolayca anlalabilir.
b- Devre kopukluu: Levhalar d devreye balayan iletken ayaklar kopabilir. Bu
durumda eleman deitirilir.

ekil 1.88: eitli bobinler

C- BOBNLER (ENDKTR, SELF, COIL)

letken tellerin yan yana veya st ste sarlmasyla elde edilen devre elemanlarna bobin
denir. Bobinlerin sembol L, birimi Henry (H)dir.
Bobinler DC ile beslenen bir devrede alrken akma sadece omik diren gsterirler.
Yani, bobinin yapld "metalin" akma kar gsterdii zorluk sz konusudur.
AC ile beslenen bir devrede ise, bobinin akma gsterdii diren artar. Artn sebebi
bobin etrafnda oluan deiken manyetik alann akma kar ilave bir kar koyma (diren)
41
etkisi oluturmasdr. AC sinyalin frekans ykseldike N
oluan manyetik alann deiim hz da artacandan Akm
bobinin akma gsterdii diren de ykselir. Bu nedenle
bobinler, direnleri frekansla birlikte ykselen eleman

Manyetik alan
olarak nitelendirilebilir.
U f
Bobinlerin sarld ksma karkas, mandren ya da
makara, iletkenin karkas zerinde bir tur yapmasna
ise sipir, tur ya da sarm ad verilir.
Bobinlerde ounlukla d yzeyi izoleli (vernikli) S
bakr tel kullanlr. ekil 1.89: Bobinlerde
oluan manyetik alan
1 Henry'den byk endktansl bobinler DC g
kaynaklarnda k akmnn dzgnletirilmesinde
(filtreleme, szme) kullanlr. Bu bobinlere "ok", "tkayc", "L filtre" gibi adlar verilir.
Filtreleme ileminde kullanlan bobinlerin nveleri ise ince elik saclardan yaplr.

Bobinlerle ilgili temel kavramlar

1- Endktans
Bir bobinin kendi kendini etkileme derecesine endktans denir. Baka bir deyile, bobinden
geen 1 Amper'lik AC akmn 1 saniyedeki deiimi, 1 Volt'luk zt emk oluturuyorsa bu
bobinin endktans 1 Henrydir. Henry birimi, Joseph Henry (1797-1878) adl bilginin
soyadndan alnmtr.
Henry ok byk bir birimdir. Uygulamada Henry'nin ast katlar (mili Henry, mikro
Henry) daha ok karmza kar.
Bobinlerin birimlerinin birbirine dnmnn basitce gsterilii yledir:
1 H = 103 mH = 106 mH.
1 mH = 10-3 mH = 10-6 H.
Bobinlerin AC sinyallere gsterdii reaktans, XL = w.L = 2.p.f.L [W ] denklemiyle
bulunur. (p = 3,14. f = Frekans. w = Omega)

2- Reaktif devre eleman olarak bobinler

Bobinler de kondansatrler gibi elektrik enerjisini harcamayan reaktif devre elemandr.
Bu elemanlar elektrik enerjisini manyetik alan olarak depo ederler (ok ksa sre).
Kondansatrler devreye balyken gerilimi geri brakrken (faz fark), bobinler, gerilimi
ileri kaydrrlar. Bu zellikleriyle bobin ve kondansatr birbirinin tamamen ztt
durumundadr.
Bobin ve kondansatrlerin akm ile gerilim arasnda faz fark yaratmas uygulamada
eitli ekillerde fayda ya da zarara neden olur.

3- Bobinlerde zt elektromotor kuvvet (zt emk)

Bir bobine AC zellikli sinyal uyguland zaman, deiken akm bobinin etrafnda
deiken manyetik alanlarn olumasn salar. te bobin evresinde oluan manyetik
42
alan, bobin zerinde iki etkide bulunur:
I- Bobinlerin oluturduu manyetik alann birinci etkisi: Uygulanan alternatif akm
sfr deerinden maksimum deere doru ykselirken, bobinin manyetik alan kendisini
oluturan kuvvete kar koyarak akmn artn azaltmaya alr.

II- Bobinlerin oluturduu manyetik alann ikinci etkisi: Uygulanan alternatif akm
maksimum deerinden sfr deerine doru azalrken, bobinin manyetik alan kendi
zerinde gerilim endkleyerek (oluturarak) geen akmn azalmasn yavalatmaya
alr.
te bobinin oluturduu manyetik alann kendi zerinde oluturduu bu gerilime zt
emk denir. Zt emk nedeniyle, bobinler akmn geiini geciktirirler. Yani AC zellikli
akmlarn 90 geri kalmasna neden olurlar.

4- Bobinlerin endktans deerinin deimesine yol aan etkenler

Uygulamada kullanlan bir bobinin endktans eitli faktrlere gre azalmakta ya da
artmaktadr. Bunlar: a) Sarm says. b) Nvenin cinsi. c) Sarmlar aras aralk. d) Tel kesiti.
e) Bobinin biimi. f) Sarg kat says. g) Bobinin ap. h) Sarg tipi. ) Uygulanan AC gerilimin
frekans.

b) Nve olarak kullanlan d) Tel kesiti

a) Sarm says maddenin tr c) Sarmlar aras aralk

e) Bobinin biimi f) Sarg kat says g) Bobinin ap h) Sarg tipi

ekil 1.90: Bobinlerde endktansn deimesine yol aan etkenler

5- Bobinlerin DC ve AC akmlara kar davran

Bir bobine DC akm uygulandnda geen akm bobin
etrafnda sabit (donuk, deimeyen) bir manyetik alan
oluturur. Bu alana yaklatrlan "demir, nikel, kobalt" gibi Z
cisimler bobin tarafndan ekilir. Bobin iine nve konmaz
ise ekim gc az olur. Nve olarak demir, elik, nikel gibi ekil 1.91: Bobinlerin AC
metaller yerletirilirse bobinin mknatsiyeti artar. sinyallere kar gsterdii
Bobine DC uygulannca endktif (indktif) bir etki omik ve endktif direncin
grlmez. Devreden geen akma yalnzca bobinin omik (R) elektriksel edeeri
direnci kar koyar.
Ancak, bobine deiken gerilim (AC) uygulandnda, sarm etrafnda oluan deiken
manyetik alan, akmn dolamna engel olucu nitelikte ikinci bir etki dourur. Tamamen
bobinin endktansna bal olarak deien kar koyma iddeti endktif reaktans (XL) olarak
43
adlandrlr.
Bobinin AC akma kar gsterdii iki zorlua empedans ad verilir. Empedans deeri,
Z = R2 + XL2 [W ] ile bulunur.
rnek: Endktans 20 mH (0,02 H), omik direnci 6 W olan bobinin empedansn
bulunuz. (Frekans 50 Hz'dir).

zm: XL = 2.p.f.L = 2.3,14.50.0,02 = 6,28 W

Bobin eitleri
Bobinler kullanm yerlerine gre eitli modellerde retilirler. Bu blmde yaygn olan
modeller hakknda temel bilgiler verilecektir.
Sabit endktansl bobin eitleri
a- Hava nveli bobinler
Az sipirli olup yksek
frekansl sistemlerde
kullanlrlar. (FM radyo
alclar, telsiz, tv ve anten
ykselteci devreleri vb.)
Devreye bal olan bu tip bir
bobinin pozisyonunun el (a) (b)
srerek dahi deitirilmesi ekil 1.92: a) Hava nveli bobin sembolleri
sakncaldr. nk, bobinin b) Hava nveli bobin rnekleri
endktans deeri deierek
devrenin almasn olumsuz
etkiler. Bu sebeple baz cihazlarda kullanlan hava nveli bobinlerin st ksm, mekanik
zorlanmalardan etkilenmemesi iin silikon benzeri yaptrc maddelerle kaplanr.

b- Ferrit (ferit) nveli bobinler

Bu tip nveli bobinler radyo frekans ve yksek frekansl devrelerde kullanlr. Nve,
demir, nikel, kobalt,
alminyum, bakr ve baz
katk maddelerinin bir araya
getirilmesiyle retilmitir.
Ferrit nveli radyo frekans
bobinleri ounlukla petek
eklinde sarlr. Petek sarg (a) (b)
bobin sipirleri arasndaki ekil 1.93: a) Ferrit nveli bobin sembolleri
kaak kapasiteyi azaltr. b) Ferrit nveli bobin rnekleri
Ferrit nveler yksek deerli
bobinler retilmesini salar. Bu nvelerin bir baka yarar ise, az bir iletkenle istenilen
deerde bobin yaplabilmesini salamasdr.
Ferrit nveler endktans arttrc etki yaparken, manyetik kuvvet izgilerine kar yksek
diren gsteren pirin ve alminyumdan yaplm nveler endktans drrler. letken
44
olan bu tip nvelerin zerinden
manyetik alandan dolay
yksek deerli ksa devre
akmlar (i akmlar) dolar.
zellikle MHz dzeyindeki
frekanslara sahip devrelerde
bobin nveleri ksa devre
akmlarnn az dolamasn (a) (b) (c)
salayacak malzemelerden ekil 1.94: a) Demir nveli bobin sembolleri b) eitli bobin
yaplr. nveleri c) Demir nveli bobin rnekleri
c- Demir nveli bobinler
Bu tip bobinlere ok bobini de denir. Uygulamada filtreleme ve ses frekans devrelerinde
kullanlrlar. ekil 1.94'de demir nveli bobin rnekleri verilmitir.

d- Sac (laminate) nveli bobinler

Transformatr, balast, AC ile alan motorlar,
kontaktr vb. gibi yerlerde fuko akmlarnn
etkisini azaltmak iin birer yzleri yaltlm
saclardan yaplm nveli bobinlerdir. ekil
1.95'de sac nveli bobin rnekleri verilmitir.

ekil 1.95: Sac nveli bobin sembol ve

Ayarl bobinler sac nveli bobin rnekleri
Elektronik devrelerde sabit deerli
bobinlerin yannda endktans deeri deitirilebilen bobinler de yaygn olarak
kullanlmaktadr.

Hareket
edebilen
nve

Bobin
ular
(a) (b) (c) (d) (e)
ekil 1.96: eitli ayarl bobinler

a- Nvesi hareketli bobinler

ekil 1.96-a-b-c'de grld gibi bobinlerin iindeki nve hareketlidir. Nvenin hareket
ettirilmesiyle birlikte bobinin manyetik alan deierek endktans deimektedir.

b- Sarg ayarl bobinler (varyometre)

Bobinin zerine srtnen trnak eklindeki bir u araclyla bobinin deeri ayarlanabilir.
ekil 1.97-d'de sarg ayarl bobin sembol grlmektedir.

45
 a) Ferrit nveli b) Ferrit nveli c) Demir e) Kademeli
d) Sarg
tornavida ayarl elle ayarl nveli elle ayarl bobin
ayarl bobin
(trimer) tip ayarl bobin ayarl bobin sembol
sembolleri
bobin sembol sembolleri sembol
ekil 1.97: Ayarl bobin sembolleri

c- ok ulu (kademeli) ayarl bobinler

Bobinden alnan ular ok konumlu bir anahtara (komtatr) balanarak farkl
endktanslar elde edilebilir. ekil 1.97-e'de kademeli ayarl bobin sembol grlmektedir.

Bobinlerin deerinin renk kodlaryla belirtilmesi

Baz firmalar rettikleri bobinlerin ka mikro Henry olduunu renk kodlaryla
belirtmektedir. Bu yntem direnlerin kodlanmasna benzemektedir.

rnekler
-Kahve, siyah, siyah : 10 mH.
-Krmz, krmz, altn : 0,22 mH. ekil 1.98: Renk kodlu bobin

Not: Yksek frekansl devrelerde (tv, video, tv anten ykselteci, FM radyo, FM verici
vb.) kullanlan "bobinler", bakrl plaket zerine izilmi dz bir izgi ya da zikzakl bir izgi
ile de elde edilebilmektedir.

Bobinlerin endktans deerinin belirlenmesi

Endktansmetre ile yaplan lmde bobinlerin endktans deeri Henry cinsinden
belirlenebilir.

Bobinlerin salamlk testi

Ohmmetre ya da endktansmetre ile yaplabilir. Ohmmetreyle yaplan lmde bobinin
sadece DC zellikli akmlara kar gsterdii omik diren deeri ve kullanlan telin kopuk
olup-olmad llm olur. Endktansmetre ile yaplan lmde ise hem bobinin deeri,
hem de salam olup olmad anlalabilir.

46
 Bobinlerin uygulamadaki
kullanm alanlar

I- Rleler.
II- Kontaktrler. a) Rle b) Kontaktr bobini
III- AC ve DC Motorlar.
IV- Otomatik sigortalar.
V- breli (analog) l aletleri.
VI- Zil, numaratr ve kap otomatikleri.
VII- Dinamik tip mikrofonlar.
VIII- Dinamik tip hoparlrler.
IX- Dorultma filtreleri. c) AC ve DC motor kutuplar

X- Transformatrler.
XI- Teyp ve videolarn kayt, okuma
sistemleri.
XII- Balastlar. Bobin

d) Otomatik sigorta bobini

e) breli (analog) l aleti

Sorular

f) Zil, numaratr ve
1- Diren nedir? Tanmlaynz. kap otomatii bobini g) Mikrofon h) Hoparlr
2- 47000 KW % 10 toleransl
direncin renklerini bulunuz. ekil 1.84: Bobinlerin kullanm
alanlarna ilikin rnekler
3- Drt renkli diren kodlamas
hakknda bilgi veriniz.
4- Be renkli diren kodlamas hakknda bilgi veriniz.
5- Turuncu, beyaz, krmz, gm renk bandlar olan direncin deerini bulunuz.
6- Direnlerin seri, paralel ve kark balanmasnda ortaya kan durumlar aklaynz
ve denklemleri yaznz.
7- Ohm yasasnn tanmn yapnz.
8- 22 KW 'luk bir dirence uygulanan gerilim 220 V olduuna gre, elemandan geen
akm Amper cinsinden bulunuz.
9- Kondansatrlerin bozulma nedenlerini yaznz.
10- Hava nveli bobinler hakknda bilgi veriniz.
11- 330 nF ka pFdr?
12- Ayarl kondansatrler hakknda bilgi veriniz.
13- Bobinler DC ve AC zellikli akmlara kar nasl davranrlar? Aklaynz.

47
nite I: Pasif devre elemanlar.
A-Direnler.
1-Sabit direnler.
a) Yaps ve eitleri.
b) Renk kodlar.
2-Ayarl direnler.
a)Yaps.
b) eitleri.
B-Kondansatrler.
1-Sabit kondansatrler.
a)Yaps ve eitleri.
b) Renk kodlar.
2-Ayarl kondansatrler.
a) Yaps.
b) eitleri.
C-Bobinler.
1-Sabit bobinler ve yaplar.

nite II: Yar iletkenler.

A-letken, yaltkan ve yar iletkenin tanm.
B-Enerji seviyeleri ve band yaplar.
C-Saf germanyumun/silisyumun kristal yaps ve kovalent ba.
D-Saf olmayan (katkl) germanyumun/sislisyumun kristal yaps.
1-N tipi yar iletken.
2-P tipi yar iletken.
E-N ve P tipi yar iletkenlerde elektron ve oyuklarn hareketi.

nite III: Diodlar.

A-Diodun temel yaps.
1-Polarmasz (gerilimsiz) P-N birleimi.
2-Polarmal (gerilim uygulanm) P-N birleimi.
a) Doru polarma.
b) Ters polarma.
B-Diod eitleri ve yaplar.
1-Dorultma diodun ve dz-ters elektriksel karakteristik erisi.
2-Zener diod ve elektriksel karakteristii.
3-Tnel diod ve elektriksel karakteristii.
4-Led diodlar.
5-Foto diodlar.
6-Varikap diodlar.
7-Dier diodlar.

nite IV: Transistrler.

A-NPN ve PNP transistrlerin
1-Yaps ve almas.
2-Polarmalandrlmas.
a) Doru polarma.
b) Ters polarma.
3-Akm ve gerilim ynleri.
4-Salamlk testinin yapl.
B-Transistrlerle ykseltme ileminin yapl.
1-Alfa ve beta akm kazanlarnn bulunmas.
2-Alfa ve beta akm kazanlarnn birbirine dntrlmesi.
C-Transistrlerin anahtarlama eleman olarak altrlmas.
D-Transistrlerin ykselte olarak altrlmas.
E-Transistrlerin alma kararlln etkileyen unsurlar.
F-Transistrlerin alma noktasnn kararl (stabil) hale getirilebilmesi iin kullanlan
yntemler.
G-Transistrlerin katalog bilgileri.
1-Transistr kodlamalar.
2-Katalog kullanm ve karlklarn bulunuu.

nite V: G kaynaklar.
A-Transformatrler.
1-Yaps ve eitleri.
2-alma prensibi.
3-Trafo seimi.
B-Dorultma ve szge devreleri.
1-Yarm dalga dorultma devre.
2-Tam dalga dorultma devreleri.
a) ki diodlu.
b) Kpr tipi.
3-Szge devreleri.
a) Kondansatrl.
b) Bobinli.
c) CLC tipi.
C-Regle devreleri.
1-Zener diodun reglatr olarak kullanlmas.
2-Seri reglatr devresi.
3-nt reglatr devresi.
4-Entegre reglatrler.
a) Pozitif kl reglatrler.
b) Negatif kl reglatrler.
c)Ayarl kl reglatrler.
D-Gerilim katlayclar.
1-kileyici.
2-leyici.
3-nleyici.

nite VI: Transistrl ykselteler.

A-Polarma yntemleri.
1-Basit (sabit) polarma.
2-Otomatik polarma (kollektr-beyz polarmas).
3-deal (tam kararl) polarma.
B-Temel ykselte devreleri.
1-Emiteri ortak (ase) bal ykselteler.
2-Beyzi ortak bal ykselteler.
3-Kollektr ortak bal ykselteler.
C-Transistrlerin drt blge karakteristik erileri.
1-I. Blge (IC-UCE) karakteristii ve yk dorusunun izimi.
2-II. Blge (IB-IC) karakteristii.
3-III. Blge (UBE-IB) karakteristii.
4-IV. Blge (UBE-UCE) karakteristii.
D-Ykseltelerin alma snflar.
1-A snf gerilim ykselteci.
2-Faz tersleyiciler.
3-G ykselte tipleri.
a) Push-pull ykselteler.
b) Simetrik ykselteler.
4-Ykseltelerde ses, ton ve balans kontrol devreleri.
5-Darlington balant.
6-HI-FI stereo ykselteler ve dzenler.

nite VII: Mikrofonlar ve hoparlrler.

1-Mikrofonlarn yaps, eitleri ve almas.
a) Dinamik (manyetik, bobinli) mikrofonlar.
b) Kapasitif mikrofonlar. c) Kristal mikrofonlar.
2-Mikrofonlarn zellikleri ve empedans kavram.
B-Elektriin sese evrilmesi.
1-Dinamik hoparlrn yaps ve almas.
2-Hoparlrlerde empedans.
3-Hoparlrlerin seri ve paralel balants.