KARL POPPERIN TARH, TOPLUM VE

SYASET FELSEFES ZERNE

GRLER
Sibel AKGN*

ZET
20. yzyln ilk dneminde yaayan Karl Popper, bilimsel ynteme getirdii tmevarm ve
dorulanabilirlik yntemini reddeden yaklam ile pozitivizmin karlat glklere are
bulmaya almtr. Bilgiyi srekli deien ve deneme- yanlma yntemi ile srekli deien bir
rn olarak ele alm ve eletirel tartmann nemini vurgulamtr. Bilimde yanllanabilirlik
kriterini getirerek, bilim ile metafizik olan birbirinden ayrmaya almtr.
Karl Poppern bilimde liberalizm olarak bilinen bu grlerinin temeli, yaad I. ve II.
Dnya Savann bilime ilikin olumlu deer yargsnn kknden sarsmasndan
kaynaklanmaktadr. Yahudi asll olan Popper, bilimin uygulamalarnn olumsuz sonularn
grmesi karsnda, yazm olduu tm eserlerde tm bilimsel dnce tarihi ve dnrlerini
sorgulayarak, liberal toplum kuramn oluturmaya almtr. Bunun iinde liberal toplumu
Ak Toplum ve totaliter toplumu Kapal Toplum olarak nitelendirerek, liberal
demokrasisinin gerekletirilmesinin ve devamnn bir zorunluluk olduunu ispatlamaya
almtr.
Bu almada Karl Poppern bilimsel yntem ve tarihsel gemi hakkndaki grleri,
eletirileri, toplumsal ve siyasal felsefe konularna yaklam ele alnacaktr. Bu yaplrken,
onun bilim felsefesine dair fikirleri, sosyal ve siyasal amalar tayan fikirlerinden ayr
tutularak yaplacaktr.
Anahtar Kelimeler: Popper, Yanllanabilirlik, Ak Toplum, Kapal Toplum

(Karl Poppers Thoughts On History, Society And Political Philosophy)

ABSTRACT
Karl Popper, who lived in the first era of the 20th. century, tried to find solutions to the
difficulties faced by positivism with the approach he introduced into the scientific method. His
approach was rejecting induction and verifiability. He handled information as a product that
changes continously and also changes continuously with trial and error method, and he
emphasised the importance of critical discussion. By introducing falsifiability criterion into
science, he tried to separate science and metaphysic from each other.
These views of Karl Popper, known as liberalism at science, are based on that his
positive value judgement about science was shaken deeply during the World War I and II.
Popper Jewish in origin, tried to create a liberal society theory by questioning the whole
history and intellectuals of scientific thought after seeing negative results of scientific
practices. Thus, by characterizing liberal society as Open Society and totaliterian society as
Closed Society, he tried to prove that actualization and continuance of liberal democracy is
a necessity.
In this study, thoughts and ciritiques of Karl Popper about scienticif method and
historical past and his approach to political philosophy will be discussed. While doing this, his
thoughts about philosophy of science will be handled separately from his social and political
thoughts.
*
Ankara niversitesi, Siyasal Bilgiler Fakltesi Uluslararas likiler Anabilim
Dal aratrma grevlisi.
60 Karl Poppern Tarih, Toplum ve Siyaset Felsefesi zerine Grleri

Key Words: Popper, Falsifiability, Open Society, Closed Society.

I- Karl Popperda Bilimsel Yntem

Popper felsefenin uzun gemiinde vn duyduu

tartmalardan ok, utan duyduu tartmalar olduunu belirterek,
felsefeci olmay zr dilenmesi gereken bir ey olarak grdn
belirtmektedir. Ayrca genel olarak ilgi duyduklar noktalar paylasa da
retileriyle uyumad iin hibir zaman Viyana evresinin yesi
olmadn vurgulamtr1.
Balangta Viyana evresi diye anlan, daha sonralar Mantk
Pozitivizm , Yeni Pozitivizm diye adlandrlacak olan bu felsefe
ekol M. Schlickin 1923 ylndan itibaren Viyanada bir grup bilim
adamnn katld seminerler dzenlemesiyle domutur. Bu
seminerlerde H. Hahn, O. Neurath, K. Reidenmeister, P. Frank, K.
Goedel gibi eitli bilimlerle uram ve felsefeye ilgi duyan dnrler
yer almtr. Viyana evresinin en temel ilkesi dorulamaclkt. Her
ey dorulanabilirlik ilkesi denilen ve Schlick tarafndan bir
nermenin anlam onun dorulama yntemidir diye zl bir biimde
dile getirilen ilkeye baldr. Bunun iki anlam vardr; Birincisi, deney ve
gzlemle - duyusal gzlemle dorulanamayan her eyin anlamsz
olmasdr. kincisi ise, Schlickin nceleri yorumlad biimde, bir
nermenin anlamnn onu neyin betimleyeceini dorulanacan
syleyerek betimlenebilmesini gerektirmesidir. Viyana evresi
dnrlerine gre metafizik olan, gzlemle dorulanamayan her ey
anlamszdr2.
Popper Viyana evresi dnrlerinin bu temel grne kardr.
nk Poppera gre, bilimin zellii dorulanabilir deil yanllanabilir
olmasdr. Popper, bilimle bilim olmayan arasndaki snrn ne olduunu
ortaya koyarken, bunun lt olarak, Viyana evresinin kabul ettii
lt olarak dorulamacln yerine yanllamay koyar. Poppera gre
daha fazla empirik bilgi veya ierik ieren, mantksak olarak daha gl
olan ve bu nedenlerle daha fazla aklayc ve kestirimsel gce sahip olan
ve daha gl snanabilen tercih edilebilir kuramlardr. Bu anlamda bir
bilim adamna den kuram yanllamaya almaktr nk bir kuram

1
Karl Popper, Tarihselciliin Sefaleti, nsan Yay., stanbul, Austos 1995, s. II.
2
http://www.felsefeekibi.com/site/default.asp?PG=601.
 Sibel AKGN 61

yanlland zaman nemli bir buluta bulunulmu olur. Bu nokta

bilimsel bilginin yanllama ile ilerlemesidir3.
Bilim, hipotezlerin gzlemlere dayatlmas, gzlemler tarafndan
dorulanmas ile deil, gzlemler tarafndan yadsnmas ile ilerler.
Poppera gre,
yanllanabilirlik kriteri ile zlmeye allan sorun ne
anlam ne de anlamszlk sorunudur; ne de doruluk veya kabul
edilebilirlik sorunudur. Bazen amacn yanl kuramlar tasfiye
etmek deil, kuramlar kurmak olduu sylenebilir. Zaten ama,
g yettiince kuramlar kurmak olduu iin iddetle onlar test
etmek gerekir. Ancak btn abalara ramen onlar
yanllanamad takdirde onlarn iddetli testlere kar
dayanabildikleri sylenebilir. Zira eer eletirici bir tutuma sahip
deilsek, daima bulmay istediimiz eyleri buluruz. Cici
kuramlarmz teyit edecek hususlar arayp bulacak, onlar iin
tehlikeli olabilecek her eyi ise gzden rak tutarak
gremeyeceiz. Tasfiye etme yoluyla seme metoduna ilerlik
kazandrmak ve yalnzca en uygun kuramlarn yaamasn
salama almak iin onlarn hayat mcadelelerinin kendileri iin
iddetli hale getirilmesi gerekir.4
Poppera gre, bilimin gzlemden kurama doru ilerlediine dair
gr eletirerek hipotezin, tezin, kuramn gzlemden nce geldii sav
bilimin daha fazla ierik peinde olma isteinden kaynaklanabilir. Bu
anlamda bir bilimsel kuram ncesi sylenenlerden de ilham alabilir.
Pozitivistlerin reddettii metafizik metafizik elerde bilimsel olanla
kaynam olabilir. nemli olan bu kuram sistemli yanllama abasdr.
Bilgi ilerler ve doruya yaklamaya alr ancak kesin olarak doruya
ulaamayabilir. Doruya yaknlk ve yeleme dncesi doruya
yaklama ve bilginin geliimi dncesini besler. Yanllama durumunda
ilkinin eksikliini aklayabilen daha iyi bir kuram gelitirilebilir. Bu
byle devam eder ve bilgiyi arttrarak daha iyi bir kuram arayn
yeniden balatabilir5.
Popper, yanllanm ve reddedilmi kuramlarn eit olduunu
savunurken, yanllanm ama yararl bir kuramn yerini alacak kuram
3
http://www.felsefeekibi.com/site/defaultasp?PG=422.
4
K.Popper, Tarihselciliin..., 1995, s. 141- 142.
5
Brayn Magee, Karl Poppern Bilim felsefesi ve Siyaset Kuram, ev: Mete
Tunay, Remzi Kitabevi, stanbul, 1993, s. 147.
62 Karl Poppern Tarih, Toplum ve Siyaset Felsefesi zerine Grleri

bulunana kadar kullanlacan sylemitir. Poppera gre burada nemli

olan;
bir zamanlar doru hatta kesin saydmz bilgilerin bir
zaman sonra pekte o kadar doru olmadklar ve dzeltilmeleri
gerektiinin ortaya kmasdr. Doruluu arama abas yanl
bir aba deildir, yanllama dncesi hibir zaman doruya
vardmzdan emin olamayacamz anlamna gelmektedir.
Hatalardan yaralanabilir ve her hatann ortaya karl da
bilgide gerek ilerleme salar. nemli olan bilimin yanlabilir
olduudur nk bilim bir insan rndr6.
Poppern betimledii bilim ynteminde eletirel akl da nemli yer
tutar. Bu yntem yanllar ne srlm kuramlar elimine ederek
bunlar dzenlenebilecek sk snamalara teslim etmektir. nk insan
doutan ve igdsel olarak dzenlilii bulmaya alr ve kendi
bulduu konulara dayanarak bulduu kanunlar doaya dayatma abas
iine girer. Popper, bunun dogmatik dnceye yol atndan sz eder ve
bilimin mitlerin eletirisi ile baladn ifade eder. Bylece bilimsel
gelenek kuramlara doru eletirel bir tutumla ilerler ve kuramlarn zayf
noktalarn bulmak amacyla serbeste tartlmasn salar. Kuramlar bu
ekilde geliebilir ve bilimin ilk hammaddesi olan mitler eletirellikle
bilimsel hale gelen dntrc bir faaliyet olur. Akl, deneme ve
yanlma yntemiyle insanlarn kendi yaratlar olan mitleri snama ile
ilerler. Bu ise yaratlan mitleri ve kuramlar sanldnn aksine ispat
etmeyle veya dorulama ile deil, onlarn yanl olduunu gsterme,
rtme ile snanr7.
Poppera gre, gerek yanl kuramlar rterek, gerek bir kuramn
nerede aksadn bularak sorunlar zenginletirmek mmkndr ve
eletirel aklclk rasyonel bir tutum olarak yanlglardan ders karmaya
istekli olmaya yanlglar aramaya gtrr. Byle kuramlarn eletirel
olarak incelenmesi, hem bu kuramlarn hem de kuramlara kar eletiri
drts olmakszn daha nce dnlemeyecek trden deney ve
gzlemlere gtrr. Bylece bilim varsaymlar ve reddetmeler yoluyla
eski problemlerden yeni problemlere ilerler ve hatalar elenerek yeni bir
sorunla karlar. Rasyonel eletirici tutum bir kuramlarn doru olduu

6
Karl Popper, Ak Toplum ve Dmanlar, Cilt: II, Remzi Kitabevi, stanbul,
Mays 1994, s. 351- 352.
7
Ibid., s. 191- 195.
 Sibel AKGN 63

iddiasnn eletirisidir. Kuramlar dorulamak yerine onlar aklc bir

ekilde eletirerek, eletirilere kar fazla direnenleri ve byk aklayc
gc olanlar geici olarak kabul etmek gerekir. Ancak bu kuramlar her
eyi aklama iddiasnda bulunmamaldr. Byle bir iddiada bulunan
kuramlar ancak szde- bilimsel(sel) kuramlar olabilirler. Aklc tutum
ben yanlm olabilirim ve sen hakl olabilirsin ve ortak aba sonucunda
belki dorulua biraz daha yaklaabiliriz diyebilen tutumdur8.
Sosyal bilimlerdeki ina metodu uzun dnemli koulsuz
ndeyilerde olur ki, Popper bunu kehanet olarak adlandrr. Aslnda
btn kuramsal bilimler ndeyide bulunur. Bu, bilimin grevlerinden bir
tanesidir. Ama toplumsal alanda uzun sreli ndeyilerde bulunmak
geersizdir nk toplum her an deimektedir. Gerek kendi ii dinamii
gerekse bilimsel bilginin gelimesinde teknolojik yeniliklerden etkilenir
ve deiir. Poppera gre, toplum ne dzenli ve gelecekte oluacak
olaylar konusunda ndeyi imkn veren bir saat benzeridir ne de
fazlasyla dzensiz ve her eyin tesadflere bal olduu bir yapdr.
Kapal bir sistem olmad iin eitli deikenlerin etkisi altndadr9.
Poppera gre, insan tabiat sosyal kurumlarla birlikte nemli
lde deiir ve onun incelenmesi iin bu kurumlar hakknda bir
nbilgiyi gerektirir. Ayrca sosyal bilimler byk lde insan
eylemlerinin amalanmam sonularyla da ilgilidir. Marksn dedii
gibi, insanlarn bilinli olarak kaderlerinin byk ksmn yaratacaklar
gn gelebilir ama hareketlerimizin niyetlerimize dayanmayan halen
nceden kestirilemeyen birok ksm kalacaktr. Bireyi konu alan
psikoloji toplum bilimlerinden biridir ve hatas toplum olaylarnn ve
dzenliliklerin, toplumsal ileyiin her zaman bireylerin karar, tavr ve
hareketlerinden kan sonular olarak deerlendirilerek hibir zaman
kolektiflere dayanan aklamalarla yetinilmemesi gerektiini ne
srmesidir. Oysa hareketlerimizin byk ounluu niyete dayanan
sonular deildir ve bir insann davran o anda amasz ve anlk yaplsa
da daha sonra dier insanlar ona bir ama izafe edebilir. Bu ise Poppera
gre fesatlk ve komploculuktur10.
II- Karl Popperda Tarihsel Yntem
II- A) Karl Popperda Tarihsicilik Kavram

8
Ibid., s. 208- 210.
9
Ibid., s. 104- 107.
10
Ibid., s. 91- 94.
64 Karl Poppern Tarih, Toplum ve Siyaset Felsefesi zerine Grleri

Poppera gre, tarihsicilik zellikle sosyal bilimlerde grevinin

gelecei nceden haber vermek amacyla toplumun evrim kanununu
aa karmak inanc ve tarihin belirli tarihsel ya da evrimsel yasalar
tarafndan ynetildii ve bunlar kefetmekle insann kaderi hakknda
kehanette bulunulabilecei yolundaki doktrindir11.
Poppern ba hedefi, siyaset felsefesi deil, tarih felsefesiyle ilgili
olduunu syledii tarihsicilik retisidir. Bu retiye gre, toplumsal ve
tarihsel aratrmann en uygun amac ve yararl baars, toplumsal-
tarihsel geliimin yasasn kurmaktr. Tarihsicilerin inancna gre, bu tr
yasalarla toplumsal gelimenin gelecek aamas nceden bilinebilir. Bu,
nceden ne olacan kestirmenin ierii, doru siyasal eylemin, bu
kestirime gre yaplabilmesidir. O zaman Poppern temel sav totaliter
siyasetin de destek iin tarihsicilie dayanddr12.
Tarihsiciliin en eski biimi Tanry tarih sahnesinde oynanan
piyesin yazar olarak kabul etmekle tarihi anlalabilir klmak yolundaki
giriimidir. Burada devreye seilmi halk retisi girmektedir. Tanrnn
kendi iradesinin sekin arac olarak i grmek zere bir halk semi
olduu ve yeryznn bu halka kalaca varsaylr. Bir dier tarihsici
unsur kabilecilik yani onsuz bireyin bir hi olduu kabilenin byk
nemi zerinde srarla durulmasdr. Tarihsiciliin nemli iki modern
anlatm ise rkln ya da faizmin tarih felsefesi ile Marks tarih
felsefesidir. En eski biimli tarihsicilik olan seilmi halk yerine, rklk,
sonunda yeryznn kendisine kalaca, kaderin arac olarak belirlenen
seilmi rk koyar. Marksn tarih felsefesi ise snfsz toplumun
yaradlnn arac ve ayn zamanda yeryznn kendisine kalmas alnna
yazl olan seilmi snf getirir. Her iki kuram da tarihsel ndeyinin,
tarihin geliiminin yasasn kefetmeye gtren bir yorumuna dayanr.
Irklkta seilmi rkn kannn biyolojik stnl tarihin gelmi gemi
izgisini aklar. Marksn tarih felsefesinde ise kanun iktisadidir ve
btn tarih, snflarn stnlk iin bir sava diye yorumlanr13.
Popper, Eski Yunanda Herakleitosa gelinceye kadar, Yunan
filozoflarnn Dou dnnden etkilenerek dnyaya ina malzemesi
11
K. Popper, Tarihselciliin..., 1995, s. 114.
12
Anthony Ounton, Karl Popper: zler Olmadan Siyaset, ada Siyaset
Felsefecileri , Der: Anthony De Crespigny ve Kenneth R. Mnoque, Remzi
Kitabevi, stanbul, Mart 1994, s. 153.
13
K. Popper, Ak Toplum..., Cilt: I, 1994, s. 26- 27.
 Sibel AKGN 65

maddi eyler olan kocaman bir yap olarak baktklarn belirtmektedir.

Yani dnya eyann bir toplamyd. Herakleitos deiim dncesini ilk
kefeden filozoftu. Herakleitosun buluu Parmenides, Demokritos,
Platon ve Aristotelesin felsefelerini bu deien dnyann sorunlarn
zme yolunda giriimler yapmak iin etkilemiti. Herakleitos Her ey
akar ve Ayn nehre iki kere giremezsiniz demektedir. Hayal
krklna uram olarak, varolan toplumsal dzenin ilelebet srecei
inancna kar kmtr. Deiim ve zellikle toplumsal deiim
stndeki bu srar yalnzca Herakleitosu deil, Aristotelesi ve Platonu
da etkilemitir. Herakleitosun felsefesinin, gzlemledii toplumsal ve
siyasal huzursuzluklardan esinlenmi olduu grlmektedir ve Platon
gibi tarihsici dnrleri etkilemesinin en nemli nedeni de belki bir
dereceye kadar yaadklar toplumsal koullarn benzerlii olabilir.
Tarihsici dnceler byk toplumsal deiiklik zamanlarnda kolaylkla
belirgin hale gelir. Modern Avrupada tarihsici dnceler Endstri
Devrimi srasnda ve zellikle Amerika ve Fransada siyasal devrimlerin
sonucu tekrar canlandrlmlardr14.
Popper dorudan doruya totaliterliin tarihsicilie dayand
nermesini kantlamaya almak yerine bu ikisini byk dnr
( Platon, Hegel ve Marks) aracl ile balantlandrmaya alr.
Poppera gre, bu dnr ilk tarihsiciler ve totaliterlie temelini
salayan en nemli kuramclardr. Karl Popper tarihsici olarak eletirdii
dnrlere Platonla balamaktadr.

II-B) Platon

Poppera gre Platon, Herakleitosu huzursuz eden adan bile

daha istikrarsz bir siyasal atma ve savalar dneminde yaamtr. O
byrken, Yunanllarn kabile hayatnn dalmas, yerlisi olduu Atina
kentinin bir tiranlk dnemine girmesini grmt. Platon, Peloponnesos
sava srasnda domutu ve sava sona erdiinde yirmi drt yandayd.
Sava, mthi salgnlar getirmi, son ylnda da Atina kentinin d, i
sava ve Otuz Tiranlar Ynetimi denilen Platonun iki daysnn ynettii
bir terr ynetimi gelmiti. Platon kral kanndand. Toplumun ve gerekte
her eyin ak halinde olduu duygusu Herakleitosun felsefesinde olduu
gibi onun felsefesinin de itici gcn oluturmu ve kendi toplumsal
14
K.Popper, Ak Toplum..., Cilt: I, s. 30- 33.
66 Karl Poppern Tarih, Toplum ve Siyaset Felsefesi zerine Grleri

denemelerini tpk tarihsici nclerinin yapt gibi ortaya bir tarihsel

geliim yasas koyarak zetlemitir; Btn toplumsal deiim, bozulma
ya da rme yahut soysuzlamadr 15.
Platon, bozulmaya doru genel bir tarihsel ynelim ve siyaset
alannda btn siyasal deiimi durdurmak suretiyle, bundan sonra
bozulmay durdurabilme olanandan bahseder. Platon bunu deimedii
iin soysuzlamayan, soysuzlamad iinde baka btn devletlerin
ktlklerinden arnm bir devlet kurmakla gerekletirmek
istemektedir. Poppera gre, bu durdurulmu devlettir . Platon bunu,
Formlar ya da dealar Kuram diye anlan inanla dile getirmitir. Bu,
Poppera gre, deiimi durdurarak insann nasl aba gsterirse gstersin
tarihsel kader yasalarn kefettikten sonra bile deitirebileceini kabul
etmemektir 16.
Platonun deal devleti, gelecekteki ideal bir devlet deil, gemite
bir zaman var olduunu varsayd bir devlettir ki bu dnemdeki Sparta
kent devletidir. Bu devlette bozulma kiisel ve ekonomik karlar
nedeniyle meydana gelir. karlarn krkledii snf atmas toplumun
temelidir. Btn toplumsal deimelerdeki sosyolojik yasa, ynetici
snfn kendi iindeki ekonomik kar mcadelesidir. Platon deiimin
itici gcn snf savanda grmektedir ve her bozulmada birliini
yitiren ynetici snfn varl sz konusudur. Snf savandan kurtulmak
deal Devlette snflar ortadan kaldrarak deil, snfsz olmayan ama en
kat snf ayrmna dayanan bir dzenleme yapmakla mmkndr.
Ynetici snfa stn bir g vererek ve ynetici snfn kendi i birliinin
bozulmasn nleyecek dzenlemeler yaplmaldr ki bu da ynetici
snfn ekonomik karlarnn yok edilerek zel mlkiyetin kaldrlmas ve
eitimle olacaktr17.
Platonun deal Devletinde her vatanda bu devletin bir parasdr
ve adalet her vatandan bulunduu yeri bilmesi ve kendine den ileri
yapmasdr. Platonda deal Devletin bozulmasna yol aan adaletsizliin
olmamas anlamnda bir adalet anlay vardr. Adalet total bir ekilde
bireyleraras ilikilerin bir zellii deil kollektivitenin salanmas,
birlii ve istikrarn korunmasdr. Bylece adaletin tam olduu bir
toplumda her trl deime imkansz hale gelir ve snflar aras geilerde

15
Ibid., 34- 35.
16
Ibid., s. 37.
17
Ibid., , s. 56- 59.
 Sibel AKGN 67

hareketsizlik oluur. Platon kat bir kast siteminin olduu bir toplumu adil
sayar; devlet ancak byle daha istikrarl, kuvvetli ve adil olabilir ve
toplumsal deiim durdurulabilir. Platon mutluluun yalnzca adaletle
yani kendi tanmlad adaletle salanabileceini vurgularken amac
btnn mutluluudur. Popper, Platonun adalet tanmnn arkasnda
temelinde totaliter bir snf ynetimi istei olduunu belirtmektedir.
Platonun adalet kuram devleti kontrol edilmeyen en bilge ve en iyi
olann yneteceine dnr18.
Poppern Platonu eletirisi onun byk tarihsici olarak
felsefesinin totalitarizme, stelik gerici bir totalitarizme varmasdr.
Platonun tarihsicilii ve totalitarizmi ideal olarak formle ettii sitede
her trl bireysel inisiyatifi ortadan kaldrarak eletiri geleneini yok
etmesi ve kontrol edilemeyen bir ynetici snfn varldr. Platonun
tarihsicilii, tarihsel geliimi bozulma ve tarih yasalar zerinde kurmas;
totalitarizmi her eyin devletin hizmetinde olmas ve demokratik kontrol
mekanizmalarnn yok edilmesi; gericilii ise gemite kapal kabile
toplumuna geri dn zleminden kaynaklanmaktadr19.
Popper, Platonun sosyolog olarak bykln gzlemlerinin
zenginlik ve ayrntlarnda ve sosyolojik sezgisinin keskinliinde grr.
Popper Platon, kendisinden nce grlmemi ve ancak amzda
yeniden kefedilen eyleri fark etmitir demektir. Ancak Poppera gre,
bu Platonun toplumsal gelime yasalarnn ve toplumun tarihsici bir
kuram yapma amacndan kaynaklanmaktadr ki bu amac Platonun
izinden Comte, Mill, Hegel ve Marks devralmtr. Tarihi deiimin itici
gcn belirlemek amacnda olmas kendinden sonra gelen bu
dnrlerce de devam ettirilmitir 20.

II- C) Hegel

Popper, modern tarihsiciliin kayna olarak grd Hegel in

usta bir mantk olarak, salt metafizik apkalardan gerek fiziksel
tavanlar karmak gibi gl diyalektik yntemleri kullandn

18
Ibid., s. 120 121.
19
K. Popper, Ak Toplum..., Cilt: II, s. 200.
20
K. Popper, Ak Toplum..., Cilt: I, s. 51.
68 Karl Poppern Tarih, Toplum ve Siyaset Felsefesi zerine Grleri

belirtmektedir. Bunun ise, o gnlerde Alman doa biliminin gelimemi

bir evresinde olmasyla ksmen aklanabileceini vurgulamaktadr.
Platondan farkl olarak Hegel oluum iinde olan evrendeki eiliminin
bir dme, bozulma veya idealardan uzaklama deil, varla k ya da
yaratc bir evrim halindeki diyalektik bir ilerleme olduunu
sylemektedir. nce tez, daha sonra anti tez ve bu iki grn
atmasndan oluan sentez sanki iki kart savn onlar iine alarak
amas eklinde olmaktadr. Hegel btn eyleri kendi ilerinde elikili
olduklarn ne srmekle aslnda her trl usavurmann ve ilerlemenin
sona ermesi gerektiini iaret eder. nk elikiler biliminin gelimesini
arac olduklarna gre o elikilerin yalnzca kabul edilebilir v kanlmaz
olan eyler deil, ayn zamanda pek istenir eyler olduklarn da kabul
etmektedir. Onlar istenir eylerse elikilerle serbeste alacak her trl
ilerlemenin ortadan kalkmas gerekir 21.
Hegelin siyasi retisinin z faizm ve totaliterliktir. Popper
bunlar, alt tipik zelliinin olduunu syleyerek; 1-Milliyetilik: Millet,
kendi buyruu altna sokulmas gereken bir kollektivitedir ve milletin
amac aa damgasn vurmaktr. 2- Devletler birbirlerini doal ycedir.
3- En yce ahlak devletin kardr. 4- Sava ycedir. 5- Dnya, tarihsel
byk adamlarn yaratc rolleri nemlidir. 6- Vatandalar ancak ya,
servet vs. gibi sahip olduklar eitlikler sayesinde yasalar karsnda eit
olmayp talep edebilirler ve yasalarn koruyuculuunu ve snrlayc
altnda zgrlkler var olabilir. Ulusun ruhu ve gerekte yaayan
btnlk, devleti ve anayasasn srekli koruyan ve yaratan hkmettir ve
bizatihi solarak tek bireyde toplanmtr. Birey her eyini fiziksel olduu
kadar manevi varln da devlete borludur. Hkmdar olmakszn
halkn egemenlii bahsedilmez ve bir ulusu birletiren ey tarihte ortay
kan ruhu, ortak dmanlardr.22
Poppera gre, Hegel arkasnda Prusya Devletinin otoritesini alarak
Napolyon savalardan sonraki feodal yenileme devresinde Prusyacln
ilk resmi felsefeci haline gelmitir. 1815te Reaksiyoner Parti Prusyada
tekrar g salamaya balaynca bir ideoloji ihtiya duymu ve bunu
salama grevine Hegeli atamtr. Prusya kral II. Friedrich Wilhelme
hizmet etmek iin devlete ve ulusa tapnmay retmitir. Ulusuluk
Avrupann karmak blmlerinden Almanyada, zellikle ounluu

21
K.Popper, Ak Toplum...,1994,Cilt:II,s.43-44.
22
Ibid, s. 53-63.
 Sibel AKGN 69

Slav olan nfusu ile Prusyada gereklemitir. Prusya Viyana

Kongresinde hala bir Slav devleti olarak kaydedilmiti. Hegel Alman
Ruhunun yeni bir dnya ruhu olarak ulusal devlet ilkesinin yeniden
canlandrlmas gerektiini belirtmitir. Ulusuluk Prusyacln bir
bileeni olarak 1871 ylnda mthi genilemi, Prusya devleti Alman
mparatorluu olarak Hegel in tarihi ulus kavramna uygun olarak
savalarla birbirine balanm yeni bir Alman Ulusu olarak tantlmtr.
Prusyada uygulanan mutlak monaride anayasa ile birlikte en saf
zgrlk ve birlik salanmtr23.
Hegelin toplumsal kuramnn modern yol aan ynlerinin olduu
ve bireycilie en sistematik eletiriyi ynelttii alt izilmesi gereken bir
yndr. Faizminde bireyin ahlaksal sonulluunu ynelik en kkl
saldryd. Ancak faizmin Hegelin siyasetinin dorudan yaama
geirilmesinden ok onun lgnca bir devam olduu belirtilebilir. Hegel
Hitlerden ok Wilhelm Almanyasnn kuramcsdr. Hegelle faizmin
sonraki gelimeleri arasnda nemli bir kopukluk vard. Hitler salt
kurumsal aklamalardan holanmayan ve ulus btnl yerine rk
saflna dayanan bir uydurma zm getirmiti24.

II-D) Marks

Popper, dier Marks eletirmenlerinden farkl olarak her frsatta

Marksn hakkn vermekte ve Marks ncesi bir toplum bilimine
dnmenin olanaksz olduunu ileri srmektedir. Pek ok konuda kendine
zg eletiri slubu ile de dier Marks eletirmenlerinden farkl bir yere
sahiptir. Poppern, Marks zerine yorumlamalarnn temeli bir yandan
politik bir tavr al, dier yandan Marksn devlet kuram, soyut ve
felsefi nitelikli yorumlarna ramen ynteminin aydnlatc bir yorumunu
yapmakt.
Adna Endstri Devrim denilen ey baat olarak maddi retim
aralarnda yani makinelerde bir devrim olarak ortaya kmt.Herkese
zgr ve rekabet slogan kullanlarak bu dnemin dizginlenmemi
kapitalizmi, zellikle kadn ve ocuklarn smrlmesine inanlmayacak
kadar mthi aclara yol amt. Marksn Kapitali yazmakta olduu
1863 yllarnda yalnz meslekten ekonomistler tarafndan deil kilise

23
Ibid., s. 45-53.
24
A. Quinton, Karl Popper...,1994, s. 158.
70 Karl Poppern Tarih, Toplum ve Siyaset Felsefesi zerine Grleri

adamlar tarafndan da tahamml edilen ve hatta bazen savunulan

cinayetlere kar ateli itiraz Marksa insanln kurtarclar arasnda
lmsz bir yer salayacakt. Liberalizm ve demokrasi hakkndaki
grleri zamann toplumsal durumunun ac deneyimleriyle pekitirilmi
olduundan uygun bir yorumun bir ilk yaklatrma olarak ve ardllarnda
katk bakmndan deerinden phe edilemezdi25.
Poppera gre, onun sosyalizmi kabul etmesine yol aan neden
bilimsel bir yapdan ziyade ahlaksal drtlerdi. Bu ise ezilenlere yardm
etmek ve utanmazcasna smrlen sefil iileri kurtarma isteiydi.
retisinin etkili olmasnn srr bu ahlaksal sesleniiydi. Marksn
baars hibir zaman tarihsici yntem olmam, hep kurumsal
zmleme yntemleri olmutur. Marksn yksek standartlarna oranla
genel kehanetleri olduka dk bir dnsel dzeydir.26
Poppern Marks eletirisi, Marksn tarihsiciliin kehanetlerde
bulunmann yollarn amas ve bu tarihsiciliin totalitarizme yol
amasdr. Marks retiye gre kapitalizm kendini ykmakla tehdit eden
i elikilerle muzdariptir. Bu elikilerin ve onlarn toplumu zorladklar
tarihsel hareketin inceden inceye incelenmesi Marksn ok emek verdii
ve ciltten oluan Kapitalde grlmektedir. Marksn Kapitaldeki
amac toplumsal gelimenin kanlmaz yasalarn bulmakt. Kapital ne
adil fiyatlar, servetin eit datm, gvenlik, retimin akla yakn
planlanmas ne de sosyalist amalarn geeklemesini salayacak
ekonomik koullarn incelenmesiydi. Aslnda Marks ne servete kar
km ne de fakirlii vmt. O kapitalizmden servet birikimine yol
at iin deil, oligarik niteliinden dolay nefret etmi ve servetin
dier insanlar hayatlarn etkileme iktidar anlamnda siyasal iktidar
olduunu belirtmiti. Marks dzenden klelii andrd iin nefret
ediyordu. Aslnda geni apta ahlaksal drtlerle tarihsel maddecilii
incelemiti. 27
Marks, tarihsel maddecilii gereklik hakknda ndeyide bulunan
bir kuram olarak yorumlarken bunun tesinde ekonomik ve siyasal g
gelimelerinin ya da zellikle devrimlerin geleceini nceden bilebilmek
iin alan tarihsel bir kuram olarak yorumlar ve Poppera gre
tarihsiciliin en tehlikeli biimi budur. Marksn tarihi, kehaneti sk

25
K.Popper, Ak Toplum ..., 1994 , Cilt:II, s. 113-114.
26
Ibid , s. 174-175
27
Ibid, s 176-177
 Sibel AKGN 71

rgl bir usavurma olarak ortaya koymutur. Poppera gre, kapitalizm

temel glerinin incelenmesi ve bunun ilikilerini iine alan paray
ilemek Marksn tarihsiciliinin birinci admdr. Bir toplum devriminin
kanlmaz olduunu sonucuna varmak e snrsz yani sosyalist bir
toplumunun ortaya kard kehanetleri ile tarihsiciliinin dier admlar
tamamlanr28.
Tarihsicilerin dtkleri en byk yanllklardan biri olan tarihinin
birbirini izleyen dnemlere sahip olduklar grne Poppera gre
Marksta sahiptir. Marks, asyatik, antik, feodal ve modern burjuva retim
tarzlarn srasyla zorunlu olarak birbirini izleyeceini sylemi ve
retim tarzlarn sralanmasn genel bir ilkeden kartmtr. Marksn bu
tarihi kehanetine dayanan olan ekonomik tarihsiciliidir. Popper,
Marksn ekonomiciliinin ekonomik yapnn belirleyici rol oynad
toplum bilim ynetimine ok nemli bir ilerleme getirdiini belirtir.
Kurumsal olsun tarihsel olsun hemen btn toplumsal incelemelerin
toplumun ekonomik koullarn gze alnarak yrtlmesi bir gerektir.
Ancak Poppern yorumunda Marksta ekonomik dzeyin tek belirleyici
dzey olduu, tm st yapya ait dzeylerin ekonomik dzen tarafndan
belirlendii ve hibir ekilde zerk varolular olmad anlay
hakimdir.29
Popper, Ak Toplum ve Dmanlar kitabnn ikinci cildinde
neredeyse batan sona kadar Marksn ou dnceleri kendi
szgecinden geirdikten sonra gereklie gnderme yaparak
yanlladn ileri srmektedir. Marksla Rus komnizmi arasndaki
ilikiyi st rtl bir biimde sorgularken, Marksn ideal devletinde
anariste devletin ortadan kalkacan n grlyordu. Dnyann ancak
Rus etkisi altnda olan altda birine Marksn kehanetine uygun olarak
retim aralarna sahip olunduunu grlrken, devletin gc hi de
Marksn kehanetine uygun olarak kuruyup gitmek eilimi
gstermemitir30.
Ancak Sovyet Rusya ve onun baml smrgelerini oluturduu
devasa totaliter aygt tamamen Lenin tarafndan yaratlm ve Stalin
tarafndan yetkinletirilmi. Kendini adam devrimcilerin oluturduu
sekin parti fikri Leninin yaratsdr. Marksta aka grlen tek

28
Ibid, s. 125
29
Ibid, s. 124-125
30
Ibid, s. 128
72 Karl Poppern Tarih, Toplum ve Siyaset Felsefesi zerine Grleri

totaliter e proletarya diktatrlndeki szc olabilir. topik ve

iddeti olmasna karn Marks tarafndan ilk formle edildii biimiyle
Marksizm totaliter deildi. Hep yanl kmakla birlikte Marks
tarihsiciliin nkestirimi proleter devrimin sonucunda insanlarn
tamamen eit ve tam bir zgrlk iinde kendilerine gerekletirmeye
uratklar toplumsal bir ortamd31.

III- Karl Popperda Ak Toplum

Popper, zamannn ideal Bat demokrasilerini Ak Toplum, bu

ideallere uymayan toplumlar Kapal Toplum olarak isimlendirir.
Kapal Toplumla kastedilen, nceki dnemlerde grlen sihirci ya da
kabileci toplumlarla zamann kollektivist toplumlardr. Kapal Toplumda
bireyin eletirel zekas yok saylr. Ak Toplumla kastedilen ise bireyin
kiisel kararlarla kar karya olduu ya da bireylerin kiisel kararlarn
birbirlerine karlkl sunarak yaad zgrlk toplumlardr.
Poppern ideal olarak grd Ak Toplum topya anlamnda bir ideal
deil, varolann en iyisi anlamnda bir idealdir ve ideal olan Poppern
iinde yaad Bat demokrasileridir32.
Poppern tm yapt aslnda ada liberal Bat demokrasilerine
evrensellik kazandrmak, liberalizm ilkesinin yaama geirilmesinin
gereklemez olmadn gstermek ve liberal demokrasinin gerekte
olabilecek en iyi deer olduunu gstermektir diyebiliriz. Poppera gre,
pragmatist bir tutumla bir toplumda ortaya kan problemlere zm
aranrken eletiriyi ho karlamak ve hatalarn elenerek yeni zmler
ortaya koymak gerekir. Bu yeni zmler de ilerde baka problemlerin
ortaya kmasna yol aacak ve bu ayn ekilde devam edecektir.
Poppern Ak Toplumunun niteliklerinden biri, politikalar uygulamaya
konulmadan nce zgr tartma ve eletiri ortamnda incelenerek, bu
tartma ve eletiriler sonucunda gerekli dzeltmelerin yaplp ondan
sonra uygulamaya konulmasdr. Liberal dncenin en belirgin ve
nemli ilkesi olan fayda maksimizasyonu da Popperda bir topyadr.
nemli olan insan mutluluunu oa karmak deil, insan mutsuzluunu
en aza indirmektir. Zaten Popper, topyacl, dlenen gelecei ina
etme anlamnda ekici fakat tehlikeli grr. topyaclk ama uruna

31
A.Quinton, Karl Popper..., 1994, s. 158- 159.
32
K. Popper, Ak Toplum..., Cilt: I, 1994, s. 186.
 Sibel AKGN 73

iddet kullanmaya gtrr, bu nedenle ideal bir dzen deil varolan

anlamnda liberal demokrasi iyidir33.
Popper, Ak Toplumun devamn salayacak ve onu dntrme
hareketlerine kar koyacak en byk istikrar salayc e olarak
kurumlarn varln grmektedir Poppern demokrasinin paradoksu
olarak isimlendirdii dncesi de ounluun sesine ulak vererek ona
bir tr saduyusal doruluk atfederek demokratik olmayan biimlere
gidilebilmesidir. Bu nedenle Poppern liberal demokrasilerin ounluk
kararna tam bir gveni yoktur. Demokrasiden anlalan zgr seimlerde
ve ounluun iktidara gelmesi gibi dar bir anlam kmamaldr. nemli
olan demokrasiyi, Ak Toplumu koruyup devam ettirecek, ounluktan
bile gelse onu her trl dntrme giriimlerine kar koyulmasn
salayacak demokratik kurumlardr34.
Poppern eletirilerinde nemli bir yer tutan dier bir konu
topyac toplum mhendislii iin bir plan dahilinde ussal bir eylem
programn hedef alr. Toplumu btnyle yeni batan kurmak iin
hedeflenen amaca ulaacak paral admlarn teker teker
gerekletirilmesi gerekliliine inanr. Toplumun btnn deitirmeye
ynelik toptanc mhendislik zihinlerde var olan ideal topluma ynelik
deiimlerle toplumu dntrmeyi tercih eder. topyac toplumsal
mhendislik Popper tarafndan Marksa mal edilir. Marksa gre toplum
bizim aklc planlarmza gre deil, tarihin yasalarna gelimek
zorundadr. Bu nedenle Marks her trl toplum sal yapcla kar
kkten tarihsici bir tavr taknr35.
Popper, topyac toplum mhendisliine kar kendisinin Blk
prk toplum mhendislii dedii tutumu savunur. Blk prk
toplum mhendislii bilimsel ynetim toplumsal inceleme ve politikalara
tanrken eletirel bir tutum benimsemek ve yanl olmayan, kusursuz
bir politika uygulamann bir daha olmayacan kabul etmektir. Birer
deneme niteliinde olan uygulamalarn yanllarn, hatalarn arayp
bularak, bu hatalar eleyerek topluma daha uygun politikalara geilebilir.
Poppern savunusu insan hayatnda her eyin olabilecei zerine
temellendirilir. nsan ve toplum hayatnda rastlantlarn rol, Popper
gelecein kurulmasna bugnden mdahale edilemeyecei kansna

33
A. Quinton, Karl Popper ... , 1994, s. 160.
34
K. Popper, Ak Toplum..., 1994 , Cilt: II, s. 137-138.
35
Ibid, s. 130-131.
74 Karl Poppern Tarih, Toplum ve Siyaset Felsefesi zerine Grleri

ulatrr. Uygulanan politikalar toptanc mhendisliin dncelerinin

tersine bir sonu dourabilir, hatta hi umulmayan sonulara yol
aabilir36.
Popper, zc yaklamlar olarak nitelendirdii ve iddetle
eletirdii devlet nedir?, devlet nasl ortaya kmtr? gibi sorular
sormad gibi bu tr sorulara cevapta vermemektedir. Poppern devlete
ykledii klasik rol, liberal dncenin bireysel ve ekonomik olana
karmayan ancak kendisinin araya girmecilik dedii dncenin
eydir. Yani devletin ekonomik ve siyasi alana mdahalesinin
snrland, bunun yerine araya girmecilik ile sosyal devlet anlayn
srdrmesi gerektiidir. Devlet bir yandan kapitalizmin temeli olan
giriim zgrln garantiye alrken gerekli hallerde mdahalesini
yaparak toplumda gelir dalmnn daha adil llere gre yaplmasn
salayacak tedbirler alacak, eitim, salk gibi hizmetlerde de toplumun
giderek iyiletirilmesi iin zerine deni yapmakla mkellef olacaktr37.
Poppera gre devletin demokratik olarak kontrol edilmesi
demokrasinin n kouludur. Bunun ise kurumsal dzenlemelerle yani
hukuksal kurumsal, anayasa, kanunlar ve genel seimler ile
salanabileceini belirtir. Kim ynetmeli? sorusu yerine Siyasal
kurumlar nasl rgtleyelim ki kt ya da yeteneksiz yneticilerin ok
fazla zarar vermeleri nlenebilsin? sorusunun sorulmas gerekir.
Popper, demokratik siyaset ilkesine siyasal kurumlar yaratmak,
gelitirmek ve korumak olarak tanmlar. Demokrasinin kontrol
mekanizmalar olarak kurumlarn ve geleneklerin oynad rol Poppern
siyaset felsefesinin en nemli noktalarndan biridir 38.

SONU

20. yzyln bunalml ilk dneminde doan ve yetien Popper

insann, insanlarn oluturduu kuramlarn tek belirleyicisi olmas
dncesinden hareketle temelde bilgi kuramnn iinden bilime
yaklamtr. Bu adan bilimsel ynteme getirdii tmevarm ve
dorulabilirlik kriterlerini reddederek pozitivizmin karlat glklere
are bulduunu dnmtr. Bilgiyi srekli deien ve deneme- yanlma

36
Ibid, s. 122-123.
37
Ibid., s. 122- 128.
38
Ibid., s. 146.
 Sibel AKGN 75

ile byyen bir rn olarak ele alrken, eletirel tartmann nemini

vurgulam ve eletirel tartmay bilimsel kuramlarn elikilerden
kurtulmas anlamnda n plana karmtr. Yanllanabilirlik kriterini
bilimden metafizii ayrmak iin deil, bilim olma iddiasndaki kuramlar
yani szde bilim(sel) kuramlar dar atmak iin kullanm ve her
gzlemin daha nce bilinen baz eyler gerektiinden kuramdan bamsz
gzlem olamayacan belirtmitir.
Popper, liberal toplum kuramnn bir biimi olan kendi toplum
kuramn Ak Toplum diye adlandrm ve tarihsici olarak
isimlendirdii ve totalitarizmin temel kayna olarak grd dnrleri
eletirmitir. Eletirilerini totalitarizmin babas sayd Platona kar,
ardndan faizmin dnsel temellerini bulduu Hegele ve kapsaml
toplum kuram reterek bilim olma iddiasndaki Marksa kar
younlatrmtr. Poppern Ak Toplum savunusunda ise pragmatizm,
bireysel faydacln negatiflii ve her trl topyaya kar k vardr.
Popper, mutlak ve evrensel kabul edilen kapitalist sistem iinde liberal
demokrasinin savunusunu yaparken toplum ile ilgili arka planlarn,
dncelerin ya da kayglarn ksa dnemli n kestirimlerle problemlere
zmler arayan pragmatik ynne vurgu yapmaktadr.
Poppern pozitivizme ynelttii eletiriler anti pozitivist tartma
evrelerinde olduka nemli yer tutmutur. Toplumu aklama
iddiasndaki toplum kuramlarna, Marksizme, Platona ve Hegele kar
k ve liberal demokrasinin gerekletirilmesinin ve devamnn bir
zorunluluk olduunu ispatlamaya almas bir ideolog olarak Poppern
nemini arttrmaktadr. Ak Toplumun istikrarn salamak konusunda
demokratik dzenin yerlemesinin n koulu olarak kurumlarn tesinde
bireysel zihniyet zerinde durmas da toplum ve siyaset felsefesinin en
can alc noktas olmutur.

KAYNAKA

QUNTON, Anthony. Karl Popper: zler Olmadan Siyaset, ada

Siyaset Felsefecileri, Der: Anthony de Crespigny- Kenneth R.
Mnogue, Remzi Kitapevi, stanbul, 2. Basm, Mart 1994, ss. 151-
169.
MAGEE, Bryan. Karl Poppern Bilim Felsefesi ve Siyaset Kuram, ev:
Mete Tunay, Remzi Kitapevi, stanbul, 1993.
76 Karl Poppern Tarih, Toplum ve Siyaset Felsefesi zerine Grleri

POPPER, Karl. Ak Toplum ve Dmanlar, Cilt: I- II, ev: Mete

Tunay- Harun Rzatepe, Remzi Kitapevi, stanbul, 3. Basm,
Mays 1994. ( Karl Popper, The Open Society and Its Enemies,
London, 1945 kitabnn Trkeye evrilmi 2 cildi).
POPPER, Karl. Tarihselciliin Sefaleti, nsan Yaynlar, 2. Basm,
Austos 1995.

NTERNET KAYNAKLARI

http://www.felsefeekibi.com/site/default.asp?PG=601. (15.04.2007).
http://www.felsefeekibi.com/default.asp?PG=422. (12.03.2006).