Studija Odrziva Energija U Bih PDF

Unlocking the Future
Odriva energija u Bosni

i Hercegovini: Izazovi i perspektive
Heinrich Bll Stiftung
BOSna i hercegovina
Unlocking the Future

Odriva energija u Bosni
i Hercegovini: Izazovi i perspektive
Autori: Svetlana Ceni, Miodrag Daki, Azrudin Husika
2013
Impresum
UNLOCKING THE FUTURE

Odriva energija u Bosni i Hercegovini: Izazovi i perspektive
Izdava Fondacija Heinrich BllUred za Bosnu i Hercegovinu

ekalua 42, 71000 Sarajevo, BiH
Za izdavaa Mirela Grnther-eevi
Autori Svetlana Ceni, Miodrag Daki, Azrudin Husika
Lektura/Redaktura Sran Dvornik
Dizajn/Prijelom Ivan Klis
HBS vizualni identitet Blotto Design
Tisak Infinity Marketing Solutions d.o.o.
Tira 300
Stavovi i miljenja iznesena u ovom tekstu

su autorska i ne predstavljaju izriite stavove
i miljenja izdavaa.
Sarajevo, 2013.
Sadraj
7 Lista skraenica i akronima
9 Kritiki osvrt na strateke dokumente, politiku

i pravce razvoja sektora energije u Bosni i Hercegovini 1
11 Analiza usvojenih pretpostavki razvoja sektora
u stratekim dokumentima 1.1
16 Uee pojedinih izvora energije u ukupnoj
primarnoj energiji 1.2
18 Mogunosti baziranja razvoja sektora energije

u Bosni i Hercegovini na zelenoj energiji 2
20 Potencijali i barijere za poveanje energijske efikasnosti
i koritenje obnovljivih izvora energije 2.1
23 Energijska efikasnost i obnovljivi izvori energije
u funkciji odrivog razvoja 2.2
28 Vizija uea pojedinih izvora energije u primarnoj
energiji do 2030. godinevizija nisko-karbonske energetike
bazirane na principima odrivog razvoja 2.3
35 Ekoloka ekonomija 2.4
52 Izvor za finansiranje zelene energije
osnivanje Fonda za budunost 2.5
54 Pretpostavke za osnivanje Fonda ili fondova 2.5.1
56 Nain osnivanja fonda ili fondova za budunost 2.5.2
60 Namjena sredstva Fonda/fondova za budunost 2.5.3
63 Uloga organizacija civilnog drutva u propagiranju nisko-karbonske

energetike bazirane na principima odrivog razvoja 2.6
64 O civilnom drutvu 2.6.1
66 Organizacije civilnog drutva u BiH 2.6.2
69 Naini na koje organizacije civilnog drutva mogu dati
svoj doprinos postizanju ciljeva 2.6.3
73 Postojea praksa ukljuivanja civilnog drutva
u procese donoenja odluka 2.6.4
74 Studije sluaja investiranja u energijsku efikasnost

i obnovljive izvore energije u Bosni i Hercegovini 3
75 Primjeri dobre prakse poveanja energijske efikasnosti 3.1
75 Zgradarstvo 3.1.1
78 Industrija 3.1.2
80 Primjeri dobre prakse koritenja obnovljivih izvora energije 3.2
80 Zamjena fosilnih goriva biomasom 3.2.1
84 Koritenje toplotnih pumpi 3.2.2
86 Koritenje solarne energije 3.2.3
90 Zakljuak 4
92 Preporuke 5
94 Prilozi 6
104 Literatura 7
Lista skraenica i akronima
BDP Bruto drutveni proizvod

BiH Bosna i Hercegovina
OIE Obnovljivi izvori energije
EBRD Evropska banka za obnovu i razvoj
EE Energijska efikasnost
EI Energetski intenzitet
EIB Evropska investicijska banka
EM Menadment energije
EPC Certifikat o energetskoj efikasnosti
EPRI Institut za istraivanje elektrine energije
ESCO Energy Service Company
ESPOO Konvencija o procjeni uticaja na ivotnu sredinu
u prekograninom kontekstu
EU Evropska unija
EU ETS Evropska shema trgovanja emisijama
(European Union Emission Trading System)
FBiH Federacija Bosne i Hercegovine
GHG Stakleniki plinovi
GPFG Government Pension Fund Global
HE Hidroelektrana
IEA Meunarodna agencija za energiju
IRR Interna stopa profitabilnosti
MDG Milenijumski razvojni ciljevi
MHE Male hidroelektrane
NEEAP Nacionalni akcioni plan za energijsku efikasnost
NDP Neto domai proizvod
NVO Nevladina organizacija
OCD Organizacija civilnog drutva
PDV Porez na dodanu vrijednost
PPP Populacija, planeta i profit
REERS Regulatorna komisija za energetiku RS
RS Republika Srpska
SEE SEP Strategija za odrivu energiju Jugoistone Evrope
SNKR Strategija niskokarbonskog razvoja
(Low Emission Development StrategyLEDS)
SPP FBiH Strateki plan i program razvoja elektroenergetskog sektora
Federacije Bosne i Hercegovine
SRTP Drutvena stopa vremenske preferencije
TE Termoelektrana
TPES Total Primary Energy Supply
UNDP Razvojni program Ujedinjenih nacija
UNP Ukapljeni naftni plin
ZEKC Zajedniki elektro-energetski koordinacioni centar
WB Svjetska banka
1 Kritiki osvrt
na strateke dokumente,
politiku i pravce razvoja
sektora energije
u Bosni i Hercegovini
1 Kritiki osvrt na strateke dokumente, politiku i pravce razvoja sektora energije u Bosni i Hercegovini
Koritenje obnovljivih izvora energije (OIE) i poboljanje energijske

efikasnosti (EE) je svjetski trend, podstaknut borbom protiv klimatskih pro-
Unlocking the Future Odriva energija u Bosni i Hercegovini: Izazovi i perspektive
mjena, ime se usmjerava tehnoloki razvoj, poveava zapoljavanje i izvoz,

smanjuje zavisnost od fosilnih goriva, poveava sigurnost snabdijevanja
energijom i dr. To su ujedno tipini ciljevi energijskih strategija drava. Borba
protiv klimatskih promjena, tj. koritenje OIE i EE se odvija oteano, jer se
usvajaju samo one mjere i u onom obimu kojima se postiu razvojni ciljevi
kao to su zapoljavanje, razvoj inovativnih tehnologija i usluga, smanjenje
uvoza energije i dr.
Ogranieni kapaciteti snabdijevanja energijom u odnosu na sve veu potra-

nju moraju dovesti do toga da se u razmatranje uzme hitnost revidiranja tre-
nutne paradigme koritenja energije u Bosni i Hercegovini (BiH). Osim toga,
proces integracije u Evropsku uniju (EU) obavezuje BiH da ispuni evropske
standarde o proizvodnji i koritenju energije u ogranienom vremenskom
periodu. Prema Ugovoru o energetskoj zajednici veina tih zahtjeva se mora
ispuniti do 2017. godine. S tim u vezi, jako je vano razmotriti mjere za ener-
gijsku efikasnost1 (EE) i upravljanje energijom (EM) jer su to preduslovi za
odrivostkonkurentnost energetike. Najvee prepreke poboljanju EE
i veem koritenju OIE su nedostatak sistematskog pristupa, stratekog
opredjeljenja, nedostatak savremenih saznanja iz ove oblasti, nejasne admi-
nistrativne procedure i neefikasna razmjena informacija izmeu investitora,
vlasti i graana.
Potronja energije u BiH je relativno niska, prvenstveno zbog direktnih i in-

direktnih posljedica rata. Industrijske aktivnosti su drastino opale nakon
1995. godine u poreenju sa aktivnostima iz 1990. godine. Od 1995. godine,
9
industrija se jako sporo oporavlja, ali je EE manje-vie ista kao 1992. godine,
to znai veoma niska. Postoji potreba za ekonominom obnovom i rastom,
kao i neophodnost boljeg pristupa formiranju cijena energije, pored rastu-
e svjesnosti o zatiti okoline. Ovo namee potrebu za poboljanjem EE pri
1U ovom radu se za efikasnost koritenja grane ve koritenja energije, kao robe,

energije koristi termin energijska efikasnost proizvoda energetike, za zadovoljavanje
umjesto energetska efikasnost, jer fokus ljudskih potreba.
nije efikasnost energetike kao privredne
koritenju energije, kratkorono i dugorono. Uslijed trenutne ekonomske
situacije u BiH i svih gore navedenih faktora, EM jo uvijek nije u potpunosti
iskoriten. Postoji jo puno potencijala za EM, posebno u zgradarstvu (uklju-
ujui i daljinsko grijanje) kao i u energetici.
U BiH jo uvijek nema zvaninih auriranih podataka o potronji ener-

gije, ukljuujui energijske bilanse na dravnom nivou i sektorske indi-
katore EE. Podaci postoje u raznim dokumentima, ali ih nema na jednom
mjestu jer Agencija za statistiku ne prikuplja podatke o potronji energije.
UNacionalnom akcionom planu za energijsku efikasnost (NEEAP)2 je dat
znaajan dio ovih podataka, ali zbog toga to taj dokument nije usvojen ti se
podaci jo uvijek ne mogu smatrati zvaninim.
Energetski sektor u BiH ima enorman razvojni potencijal. Ve dui niz godina
BiH jedina u regiji ima pozitivan bilans izvoza elektrine energije, te je osma
zemlja u Evropi s aspekta hidropotencijala, koji trenutno koristi neto preko
jedne treine (38%). Takoer, procjenjuje se da BiH ima znaajne potencijale
za proizvodnju energije i iz ostalih obnovljivih izvora (vjetar, solarna ener-
gija, energija iz biomase, te geotermalna energija), po nekim indikatorima ti

potencijali su i 30% vei od prosjeka u EU.
Tokom posljednjih par godina (20082012.), nekoliko stratekih dokumenata

i akcionih planova je doneseno i usvojeno. Problem je da je osnovni motiv za
donoenje i usvajanje ovih dokumenata povezan sa zahtjevima iz ugovora o
energetskoj zajednici. To znai da se jo uvijek EE i OIE ne razmatra (barem
ne kod politiara i nekih eksperata) kao priliku za razvoj domae privrede,
ve kao jednu u nizu obaveza koju namee EU. Nedostatak transparentnih
procedura odabira investitora ve due vremena predstavljaju prepreku zna-
ajnijim ulaganjima u energetski sektor.
Procesi donoenja programa i mjera te stratekih dokumenata nisu u do-

voljnoj mjeri otvoreni za uee strunjaka, predstavnike lokalnih zajedni-
ca, organizacija civilnog drutva, te drugih relevantnih drutvenih aktera.
U situacijama kada procesi omogue uee ovih grupa, najee se njiho-
vim komentarima i stavovima ne pridaje adekvatnu panju, te za posljedicu
imamo konflikte u toku provoenja tih mjera i strategija. Na svim nivoima
u BiH je nedovoljno razvijena praksa participativnog planiranja u sektoru
energije.
10
2Nacionalni akcioni plan za energijsku

efikasnost (NEEAP) je pripremila grupa
eksperata 2012. godine. Meutim, zbog
nepostojanja politike volje, dokument
jo uvijek nije usvojen.
1.1 Analiza usvojenih
pretpostavki razvoja
sektora u stratekim
dokumentima
BiH je izvoznik elektrine energije. Ukupna proizvodnja elektrine

energije u 2008. godini je bila priblino 14.000 GWh, dok je potronja bila
priblino 12.000 GWh. Istovremeno, potronja elektrine energije po glavi

stanovnika je relativno niska. Potronja elektrine energije po glavi stanovni-
ka u 2000. godini je bila 1.915 kWh, a u 2008. godini je dosegla 3.122 kWh, to
premauje svjetski prosjek. Potronja elektrine energije se poveala za 15%
u periodu 20042008. godine 3. U budunosti se oekuje dodatno poveanje
potronje elektrine energije, a potranja bi mogla dostii nivo ponude. Preko
50% elektrine energije u BiH se proizvodi u termoelektranama, koje koriste
domai ugalj i imaju prilino visoke emisije karbondioksida (oko 1 tona CO2/
MWh). Ostatak elektrine energije se proizvodi uglavnom u velikim hidroe-
lektranama, uz manji doprinos malih hidroelektrana.
Tip Ukupni instalisani kapacitet MW Procent kapaciteta
Termoelektrane na ugalj 1765 44,53 %
Velike hidroelektrane 2048 51,66 %
Male hidroelektrane 60 1,51 %
Industrijske elektrane 91 2,30 %
Ukupno 3964 100 %

11
TABEla 1 Instalisani kapaciteti za proizvodnju elektrine energije u Bosni i Hercegovini

(DERK, 2013)
3 Strateki plan i program razvoja

energetskog sektora Federacije Bosne
i Hercegovine (SPP FBiH, 2009)
Prema stratekim dokumentima, domai ugalj e i dalje ostati glavni izvor
u proizvodnji elektrine energije, a kapacitet proizvodnje bi se mogao uve-
ati vie nego dvostruko. Postoje relativno znaajne rezerve uglja i radi se o
sektoru koji zapoljava veliki broj ljudi. Ukoliko se ovakvi strateki planovi
ostvare, emisije staklenikih plinova e se znaajno poveavati. Ukoliko budu
izgraene sve planirane termoelektrane na ugalj, trenutni instalisani kapa-
citet koji iznosi 1.765 MW e se poveati na 3.200 MW, ime e se ukupne
emisije poveati za 4,85 miliona tona CO2 godinjeak i u sluaju unapre-
enja efikasnosti sa sadanjih 33% na 40% 4. Meutim, ukoliko bi se samo
zamijenili postojei kapaciteti, ukupne emisije bi se smanjile za otprilike
4,8 miliona tona godinje. Pored toga, 0,15 miliona tona ekvivalenta CO2 go-
dinje bi se moglo smanjiti izdvajanjem i koritenjem metana iz postojeih
rudnika uglja.
Tri kljuna dokumenta u oblasti energije u BiH su:

Studija energetskog sektora BiH (2008),
Strateki plan i program razvoja energetskog sektora Federacije BiH (2009),
Strategija razvoja energetike RS (2012).
Pored ovih dokumenata, dravni parlament je 2010. usvojio Prvi nacionalni

izvjetaj o klimatskim promjenama, a u toku je usvajanje Drugog nacional-
nog izvjetaja o klimatskim promjenama, Strategije nisko karbonskog razvoja
(SNKR) i Nacionalnog akcionog plana za energijsku efikasnost (NEEAP).
Kljuni nedostatak usvojenih dokumenata je primjena konzervativnog pri-

stupa energijskom planiranju, a to je predvianje na osnovu dananje zastu-
pljenosti pojedinih izvora energije i niza pretpostavki kao to je porast BDP-a,
kretanje broja stanovnika itd. Ovakav pristup ne omoguava postizanje una-
prijed definisanih ciljeva, ve se kompletna struktura energetike i potronje
energije dobija kao rezultat prorauna na bazi, vrlo esto, pogrenih pretpo-
stavki. Primjer za to je pretpostavljena stopa rasta BDP-a. Entitetske stra-
tegije razvoja energetike kao i Studija energetskog sektora BiH predviaju
porast potronje energije na bazi pretpostavljenog porasta BDP. U zavisno-
sti od scenarija, pretpostavljeni rast BDP se kree 38% godinje. U 2013.
godini je jasno koliko je odstupanje od ove pretpostavke u periodu 20092012.
Takoe, jedan od vanih ulaznih podataka za planiranje potranje za energi-
jom u BiH jeste broj stanovnika. Budui da popis stanovnitva do nedavno
nije bio proveden jo od 1991. godine, a da su se u meuvremenu desili oru-
ani sukobi i velika kretanja stanovnitva, procjene broja stanovnika koje se
koriste prilikom izrade stratekih dokumenata variraju i do 25%. To pred-
stavlja znaajan oteavajui faktor za izradu bilo kojeg relevantnog planskog
dokumenta.
12
Strategije se ne bave dovoljno potrebnim reformama energetskog sektora.

Naroito se to odnosi na komunalnu energetiku, gdje se strategije uglav-
nom bave mogunostima revitalizacije postojeih sistema daljinskog grija-
nja, primjenjujui gotovo isti pristup kao i kod razvijanja ovih sistema prije
4 Strategija niskokarbonskog razvoja

(SNKR, 2012).
tridesetak i vie godina. Posljedica toga je da se kapacitete sistema daljinskog
grijanja planira na osnovu relativno velikih specifinih toplotnih potreba. Na
taj nain se zanemaruje efekte provedenih mjera poveanja EE u zgradama
kao i mjera koje e se provesti. Naroito velik nedostatak strategija je to to
se gotovo nimalo ne bave individualnim grijanjem, tj. tamo gdje nema i gdje se
ne planira sistem daljinskog grijanja. Ovo odgovara praksi na terenu jer su ak-
tivnosti u oblasti grijanja uglavnom koncentrisane na urbana podruja. Kada
se uzme u obzir da se sisteme daljinskog grijanja uglavnom subvencionira iz
lokalnih budeta preko tarifnih sistema, a ponekad i direktnim transferima iz
budeta, onda se doe do zakljuka da preko grijanja stanovnitvo iz ruralnih
dijelova subvencionira gradsko stanovnitvo.
Budui da su entiteti uradili vlastite strategije razvoja energetike, a da se pi-

tanjem prenosa elektrine energije bavi dravna kompanija Elektroprenos
BiH, razvoj prenosne mree nije dovoljno obuhvaen postojeim strategija-

ma. Investiranje u prenosne mree je preduslov za intenzivnije koritenje
OIE za proizvodnju elektrine energije.
Iako strategije obuhvataju period do 2030. godine, zbog inertnosti energij-

skog sistema one imaju znaajan uticaj i na period poslije 2030. godine. To
je period kada e, po veini planova EU, OIE imati znaajno uee u finalnoj
potronji energije (znaajno vie od fosilnih).
U strategiji razvoja energetike Republike Srpske (RS)5 se naglaava da po-

troai u RS-u plaaju niu cijenu elektrine energije od prosjene cijene u
zemljama Jugoistone Evrope. Meutim, to nije rezultat niih trokova proi-
zvodnje, prenosa i distribucije ve rezultat direktnih i indirektnih subvencija
koje u konanici plaaju svi poreski obveznici. Svrsishodnije je analizirati
trokove za energiju koju imaju krajnji potroai kao udio u ukupnim priho-
dima, tj. treba govoriti o energijskom siromatvu.
Iako se u Strategiji RS-a kae da je cijena prirodnog plina u RS-u najvia u

regionu, predvia se poveanje uea tog energenta u potronji, naroito u
domainstvima. Posebno je negativno to se to poveanje predvia na raun
smanjenja udjela biomase. Na ovaj nain BiH postaje jo vie ovisna o uvozu
energije. Prirodni plin treba usmjeravati u industriju za visoko temperatur-
ne procese.
Podaci Evropskog statistikog ureda Eurostata pokazuju (avgust 2012.) da

stanovnici BiH, u poreenju sa zemljama regije te ostalim zemljama Evrope,
moraju izdvojiti vie novca za plin. Prema podacima iz tog perioda cijena
prirodnog plina za domainstva u BiH je iznosila 0,52 eura po kubnom metru,
dok je cijena u septembru 2011. prema Eurostatu iznosila 0,54 eura za kWs
13
(1 kWs = 1000 J, 1 kWh = 3600000 J). U isto vrijeme, cijena prirodnog plina
u Hrvatskoj je bila za 17 eurocenti nia nego u BiH i iznosila je 0,37 eura po
kubnom metru. Prema podacima iz jula 2012. godine, cijena prirodnog plina
u Makedoniji iznosila je 0,49 eura po kubnom metru, dok je prema dostupnim
5 Strategija razvoja energetike Republike Pages/Strategija_razvoja_energetike_RS_

Srpske do 2030. je usvojena u martu 2013. do_2030_godine.aspx
Dostupno na http://www.vladars.net/
sr-SP-Cyrl/Vlada/Ministarstva/mper/std/
FINSKA
384,8
DANSKA
495
VELIKA BRITANIJA
313,4
NJEMAKA
379,3 POLJSKA
525,5 SLOVAKA
EKA 429
NIZOZEMSKA MAARSKA
503,1
371,4 390,8
AUSTRIJA
FRANCUSKA 397,4 RUMUNJSKA
393,7 431,8
SLOVENIJA SRBIJA
VICARSKA 485,6 457,3
442,2
BUGARSKA
501
BOSNA I HERCEGOVINA
MAKEDONIJA
515,2
564,3
ITALIJA GRKA
440 476,7
14
SLIKA 1 Cijene prirodnog (ruskog) plina za 1000 m u dolarima, februar 2013.

(Gazprom, 2013)
podacima cijena plina u Srbiji iznosila izmeu 0,30 i 0,39 eura po kubnom
metru i za 20 do 30 posto je bila nia nego u BiH. Inae, prosjena cijena pri-
rodnog plina u EU iznosila je 0,64 eura. Takoer, dok se u veini ostalih drava
u svijetu cijena prirodnog plina smanjuje u ljetnim mjesecima, u BiH cijena
plina ostaje na istom nivou. Podaci iz marta 2013. godine kau da BiH plaa
515,2 amerika dolara po 1000 kubnih metara za plin iz Rusije. Skuplje ga pla-
aju samo Makedonija i Poljska. Plinska infrastruktura u BiH je nerazvijena, a
osnova razvoja potronje plina u BiH su proirenje sistema plinovoda, izgrad-
nja skladita za plin i poveana potronja u industriji. Meutim, BiH nema
skladite za plin i jo uvijek ne postoje realne anse da e ga ubrzo dobiti. BiH
sada ima samo jednu mogunost snabdijevanja plinom, preko Srbije, odakle
se plin u BiH distribuira od Zvornika do Sarajeva i Zenice. Alternativne mo-
gunosti za BiH su da se vee na plinovode u Republici Hrvatskoj.
BiH ima samo jednog snabdjevaa prirodnim plinom, a to je ruski Gazprom,

i samo jedan pravac snabdijevanja, odnosno plinovod Srbija-Zvornik-
Sarajevo-Zenica, a u pogledu cijena BiH se plinom snabdijeva po dobro po-
znatom principu uzmi ili ostavi.
Ukoliko i zaivi projekat Junog toka, postojei plinovod kojim se BiH snabdi-
jeva iz Srbije bie spojen na Juni tok i praktino ostaje isti izlaz i isti pravac,
a nije poveana sigurnost snabdijevanja. Dalje, trenutna iskoritenost kapa-
citeta postojeeg plinovoda je oko 200 miliona kubika, a projektovan je na
milijardu kubika godinje. Takoe, na temelju budueg postojanja Junog
toka, vlasti Republike Srpske najavile su izgradnju dvije termoelektrane na
prirodni plin, kako bi podigle nivo potronje do neke pribline isplativosti, ali
je i Srbija isto tako planirala dvije plinske elektrane, Hrvatska na svojoj trasi
planira jednu, dok Federacija BiH planira plinsku termoelektranu u Zenici.
Uradijusu 300400 kilometara bi trebalo da bude est plinskih elektrana.

15
1.2 Uee pojedinih
izvora energije u ukupnoj
primarnoj energiji
Uee pojedinih izvora energije u stratekim dokumentima je plani-

rano na bazi potencijala i aktuelnih projekata. Pod aktuelnim projektima se
misli na planirana energetska postrojenja, a aktivnosti na realizaciji tih pla-

nova su u razliitim fazama. Za neka postoje idejni projekti dok neka nisu
predviena ni prostornim planovima. U sluaju fosilnih goriva pristup preko
potencijala (rezervi) moe biti adekvatan uz preduslov da su potencijali pouz-
dano utvreni. Meutim, planiranje koritenja OIE samo na bazi potencijala
u principu daje iskrivljenu sliku. Za prirodni potencijal OIE u BiH se moe
uslovno rei da je u odnosu na energijske potrebe beskonaan. Meutim, po-
stoji niz barijera koritenju tih potencijala (tehnike, ekonomske, okolinske,
trine, drutvene).
Analiza strukture potronje energije prema vrsti energenta pokazuje da

ugalj (mrki ugalj i lignit) predstavlja 45,3%, naftni derivati 21%, ogrijevno
drvo 20,5%, dok na ostale energente otpada 13,1% ukupne potronje energije.
Domainstva su najvei potroai energije sa oko 52%, industrija i transport
po 20%, dok usluge i poljoprivreda pojedinano troe 6% odnosno 2%. Glavni
izvor energije za domainstva je ogrijevno drvo sa 57%, elektrina energija
sa 18,7% i ugalj sa 10% (CPU, 2010).
Uee OIE u ukupnoj finalnoj potronji energije u BiH u 2009. godini je izno-
silo 34,5% (tabela 2). Prema obavezama iz Sporazuma o Energetskoj zajedni-
ci, ovaj udio 2020. godine treba da bude 40%.
16
1000 toe
ukupna finalna potronja energije 3.579,5
gubici + potronja pri proizvodnji energije 257,3
bruto finalna potronja energije 3.836,8
hidroenergija 536,5
vjetar
biomasa 789,0
solarna
geotermalna
ukupno OIE 1.325,5
udio OIE 34,5%
TABELA 2 Energijski indikatori za Bosnu i Hercegovinu za 2009. godinu

(Energy Community Secretariat, 2012)
17
2 Mogunosti baziranja
razvoja sektora energije
na zelenoj energiji
Nivo koritenja OIE u BiH je skroman u odnosu na potencijale. S pravom

se moe rei da pitanje koritenja OIE u BiH nije pitanje potencijala ve pita-
2 Mogunosti baziranja razvoja sektora energije u Bosni i Hercegovini na zelenoj energiji
nje prevazilaenja barijera njihovom koritenju. Osim energije biomase, koja

se uglavnom koristi na tradicionalan nain (sagorijevanje u peima na drva
uz nizak stepen efikasnosti), ostali OIE tek u posljednjih nekoliko godina
poinju ozbiljnije da se koriste. Posljedica je to uvoenja odreenih meha-
nizama za podsticanje koritenja OIE (uglavnom za proizvodnju elektrine
energije) i poskupljenja energije iz fosilnih goriva.
Uprkos velikim potencijalima, upotreba solarne energije u BiH je veoma

mala. Trenutno, samo vrlo mali broj potroaa u BiH koristi solarnu ener-
giju za zagrijavanje vode (ukupno 6.0008.000 m2 solarnih kolektora)6, a
u posljednjih par godina je izgraeno nekoliko postrojenja za proizvodnju
elektrine energije iz solarne, ukupne snage manje od 1 MW. Osnovni razlo-
zi ovako ograniene upotrebe su nedostatak informacija o mogunostima
koritenja solarne energije, relativno visoki kapitalni trokovi (900 do 1500
KM/m2 za proizvodnju toplotne energije, zavisno od tipa sistema i kolektora),
relativno jeftini drugi izvori energije i nedostatak podsticaja za koritenje
solarne energije za proizvodnju toplotne energije. Realno je procijeniti da
sa kontinuiranim smanjenjem kapitalnih trokova povrina instalisanih ko-
lektora u BiH moe dostii 50.000 m2 do 2020. godine. Na osnovu prosjene
godinje solarne iradijacije u BiH od 1.300 kWh/m2, i prosjene efikasnosti
kolektora od 70%, ova povrina kolektora moe proizvesti oko 46 GWh toplo-
te godinje (UNDP, 2009).
Nivo upotrebe fotonaponskih sistema u BiH je vrlo nizak. Gruba procjena

instalisanih kapaciteta fotonaponskih sistema je oko 1 MW. Postoji mali
18
broj autonomnih sistema u kontroli saobraaja, meteorolokim stanicama

i domainstvima.
6 Procjena u Prvom nacionalnom izvjetaju i na trend porasta instalisanih kapaciteta,

o klimatskim promjenama u BiH je od 4000 procjenjuje se da je od sredine 2009. do
do 6000 m; s obzirom na to da je taj sredine 2013. godine instalisani kapacitet
dokument zavren sredinom 2009. godine uvean za oko 30%.
Geotermalni izvori u BiH koriste se u manjoj mjeri za kupanje, a u jo manjoj
mjeri za grijanje prostora. Rekreacioni ili balneoloki (banjski) kapaciteti
postoje na vie geotermalnih izvora (Fojnica, Olovo, Viegradska banja, Ilida,
Sokovac, Tuzla, Ilida, Dvorovi). Geotermalna voda se u ovim objektima ko-
risti cijele godine. Na nekoliko lokacija (Gata, Sanska Ilida, Kreevo, Breza)
geotermalna voda se koristi sezonski. U nekim navedenim centrima, kao to
je npr. Fojnica, geotermalna energija se, pomou toplotnih pumpi, koristi i
za grijanje i pripremu tople potrone vode. Nivo iskoritenja geotermalnih
kapaciteta u BiH je iznimno nizak i iznosi samo 5%. Geotermalna energija
se koristi u najveem broju sluajeva samo za kupanje. U posljednjih neko-
liko godina razvijaju se projekti i vre istraivanja geotermalne energije na
vie lokaliteta s ciljem koritenja ove energije za grijanje gradova. Takvi su
primjeri Bijeljina i Banja Luka. Priprema projekata i istraivanja se vre uz
saradnju sa kompanijama iz EU.
Ako se izuzme elektrinu energiju iz velikih hidroelektrana i energiju iz ogri-

jevnog drveta koje se koristi sa niskim stepenom iskoritenja (a i njena obnov-
ljivost je vrlo esto upitna), udio OIE u ukupnoj potronji primarne energije
je svega nekoliko procenata. Ovaj udio se praktino odnosi na male hidroelek-

trane, napredne tehnologije koritenja biomase, solarnu energiju (za toplotnu
i elektrinu energiju) i sporadino koritenje geotermalne energije.7
19
7 Ova procjena uea alternativnih izvora

energije u ukupnoj potronji energije u BiH
ne uzima u obzir koritenja geotermalne
energije kao niskotemperaturnog izvora
za toplotne pumpe.
2.1 Potencijali i barijere
za poveanje energijske
efikasnosti i koritenje
obnovljivih izvora energije
Zgradarstvo u BiH troi neto preko 50% primarne energije. To je po-

sljedica niske energijske efikasnosti zgrada i niske industrijske aktivnosti.
Za razliku od industrije, gdje se mora uloiti odreeni iznos energije za pro-

izvodnju jedininog proizvoda, u zgradarstvu potronja energije moe biti
dugorono svedena na nulu. Pri tome, u optem sluaju mjere za EE u zgra-
darstvu nisu finansijski intenzivne kao mjere u industriji. Kljune mjere za
smanjenje trokova grijanja u BiH su:
poveanje EE postojeih zgrada i izgradnja novih u skladu sa zahtjevima

o minimalnim toplotnim karakteristikama zgrada8. Prema zahtjevu iz
NEEAP-a, ovo poveanje mora biti najmanje 1% godinje.
Uvoenje efikasnijih tehnologija za koritenje biomase za individualna
grijanja. Na ovaj nain bi se smanjila potronja biomase za individualna
grijanja, to bi stvorilo uslove za znaajnije koritenje biomase u sistemu
daljinskih grijanja, naroito gradova u centralnom dijelu BiH.
Podizanje svijesti javnosti o nunosti i mogunostima racionalne
upotrebe energije za grijanje.
Kada bi se u zagrijavanju zgrada sva fosilna goriva osim prirodnog plina (npr.
lo ulje, teni naftni plin i ugalj) zamijenilo biomasom, emisija staklenikih
plinova bi se smanjila za 3,65 miliona tona godinje. U BiH postoji dovoljno
biomase za ovu namjenu, ali prelazak s jedne na drugu vrstu goriva bi trebale
pratiti i odgovarajue mjere EE. Ukoliko bi se EE, poboljanje stanja sistema
daljinskog grijanja i prelazak na OIE intenzivnije promovirali, potencijal za
smanjenje emisije staklenikih plinova bi bio jo vei.
Pitanje koritenja OIE nije toliko stvar procjene njihovih prirodnih potenci-
20
jala koliko itavog niza barijera njihovom koritenju (tehnike, ekonomske,

ekoloke, trine i dr.). Postoje zemlje i sluajevi gdje su prirodni potencijali
OIE vrlo visoki, a taj vid energije se ne koristi, jer su visoke neke od barije-
ra koritenja. Unato velikom prirodnom potencijalu OIE, u BiH postoji niz
8U Federaciji BiH je na snazi set pravilnika Oekuje se da i Republika Srpska usvoji

koji, izmeu ostalog, sadri i zahtjeve usvoji sline pravilnike nakon usvajanja
o minimalnim toplotnim karakteristikama Zakona o energetskoj efikasnosti.
novih zgrada i onih koje se rekonstruie.
meusobno povezanih barijera koje spreavaju koritenje raspoloivog po-
tencijala. Barijere se mogu klasifikovati na vie naina. U ovom radu barijere
su podijeljene i analizirane unutar est kategorija:
ekonomske;
strateke;
informacijske;
barijere u svjesnosti i percepciji javnosti;
institucionalne;
tehnike.
EKONOMSKE U BiH ne postoje namjenski fondovi za finansiranje projekata koritenja OIE.

BARIJERE Evropska komisija putem meunarodnih razvojnih banaka kroz odreene
projekte finansiranja OIE daje odreena podsticajna sredstva kao nepovratna
sredstva u iznosu od 15 do 20%. U veini sluajeva projekte koritenja OIE
se mora finansirati putem komercijalnih kredita. Lokalni finansijski resursi
su oskudni, a lista prioriteta veoma je duga (poslijeratna obnova, opskrba
hranom, i dr.), to u konanici znai da je odluivanje o ulaganjima sklono mi-
nimiziranju investicionih trokova i poveanju operativnih trokova. Cijena

opreme pada i moe se oekivati da e se taj trend nastaviti. Cijena opreme
pada iz dva razloga: (i) Zbog tzv. learning ratio tehnologije za koritenje OIE;
to je iznos pada cijene opreme (u %) kada se instalisani kapaciteti na jednom
podruju (tritu) udvostrue. Ovaj indikator za veinu tehnologija za OIE je
u rasponu 1520%. (ii) Pojava kvalitetne domae opreme za koritenje OIE.
Na primjer, prema podacima vodeih domaih proizvoaa kotlova na bioma-
su, za svake dvije do tri godine udvostrui se kapacitet kotlova na biomasu u
BiH, to znai da njihova cijena za taj period padne od 15 do 20%.
Neuzimanje u obzir eksternih trokova koritenja uglja i drugih fosilnih

goriva je takoe barijera koritenju OIE. Istovremeno, jo uvijek postoje fi-
nansijski podsticaji za koritenje fosilnih goriva kao to je npr. neplaanje
naknade za eksploataciju uglja. Od poetka 2012. godine u FBiH se poinje
plaati naknada za emisije zagaujuih materija u zrak, ime e se ova bari-
jera neto smanjiti.
STRATEKE Najznaajnije strateke barijere koritenju OIE u BiH ukljuuju sljedee:

BARIJERE
nepostojanje definiranog cilja o udjelu OIE u ukupnoj primarnoj energiji,
nepostojanje akcijskih planova na razliitim nivoima upravljanja koji
bi podsticali koritenje OIE i
slabi podsticaji optinama za dugorono planiranje efikasnog pruanja
javnih usluga (podrune mree daljinskog grijanja, grijanje opinskih
ustanova, kola i sl.).
21
Informacijske Najznaajnije informacijske barijere koritenju OIE u BiH ukljuuju sljedee:

BARIJERE
ograniena dostupnost i pristup postojeim informacijama o OIE
(potrebni podaci ili uopte ne postoje ili su vrlo teko dostupni),
nepovezanost relevantnih sektora koji tretiraju problematiku koritenja
OIE, kao i nepostojanje centralnog mjesta za informisanje i
nedostatak potrebnih informacija o privredi, razvoju trita, tehnikim
i marketinkim pitanjima.
Barijere u svjesnosti i Meu najznaajnije barijere zbog neinformiranosti i krivih percepcija
percepciji javnosti javnosti u BiH ubrajaju se:
neinformiranost o modernim mogunostima primjene OIE

( javnost nije upoznata s injenicom da su trokovi ivotnog ciklusa
tehnologija za OIE esto konkurentni ili ak nii od drugih tehnologija),
neinformiranost i nedostatak potrebnog iskustva o trokovima
i isplativosti raznih dostupnih tehnologija za proizvodnju energije iz OIE,
ogranien domai kapacitet za skupljanje i analizu podataka o OIE,
nedovoljna saradnja investitora na projektima OIE sa lokalnom
zajednicom,
nedovoljna saradnja investitora u projekte OIE sa lokalnom zajednicom
u pripremnoj fazi projekta,
loa iskustva sa nekim projektima izgradnje postrojenja za koritenje
OIE u kojima investitor nije ispunio sve dogovorene obaveze.
Institucionalne Najznaajnije institucionalne barijere su sljedee:

barijere
nekoordiniranost institucija relevantnih za koritenje OIE.
U najveem broju sluajeva, problematikom koritenja OIE se bavi sektor
za energiju ili energetiku i zatitu ivotne sredine. Ministarstva i druge
institucije zaduene za razvoj privrede su nikako ili vrlo rijetko ukljuene
u ovu problematiku. Zbog toga se deava da se propisuju relativno visoke
podsticajne tarife za energiju iz tehnologija koje se ni djelomino ne
proizvode u BiH (kao npr. vjetroelektrane i fotonaponske elije), a ne radi
se na stvaranju ambijenta za pokretanje proizvodnje nekih komponenata
za takve tehnologije;
nedovoljni institucionalni kapaciteti (mali broj strunjaka, nepostojanje
odjela za obnovljive izvore energije pri resornim ministarstvima i dr.).
TEHNIKE barijere U najznaajnije tehnike barijere ubrajaju se sljedee:
ogranienost masovne nabavke tehnologija za OIE zbog trenutno malog

trita u BiH. U posljednjih nekoliko godina vrlo brzo se poveava
instalirani kapacitet nekih OIE, tako da te tehnologije prevazilaze ovu
barijeru. Tako npr. postojei domai proizvoai kotlova i pratee opreme
za proizvodnju energije iz biomase imaju dovoljno narudbi, a i mrea
servisa je na zadovoljavajuem nivou;
nepostojanje tehnike infrastrukture koja bi podravala razvoj OIE
(nepostojanje instituta za istraivanje i meunarodni transfer tehnologija);
slaba ili nepostojea regulativa i standardi u smislu performansi,
proizvodnje, instalacije i odravanja opreme. Ne postoje domae
22
akreditovane laboratorije za ispitivanje parametara opreme (kao to

su efikasnost, emisije i dr.).
2.2 Energijska efikasnost
i obnovljivi izvori energije
u funkciji odrivog razvoja
(zelena radna mjesta,
sigurnost snabdijevanja,
uticaji na ivotnu sredinu)
Kljuni izazov je da se prelazak na niskokarbonsku privredu iskoristi
tako da se postigne ciljeve brzog poboljanja ekonomske situacije i socijalne
kohezije. U ovom procesu postoji potencijal za ekonomski rast i otvaranje

novih radnih mjesta koji bi bili rezultat investiranja u smanjenje emisija za
sektore elektrine energije, zgradarstva i transporta.
Prema analizi postojee situacije, moe se rei da postoje dva glavna pravca
du kojih bi se moglo definirati mogue scenarije razvoja energetike u BiH.
Prvi se odnosi na nivo EE i odrivosti, a drugi na distribuciju investicija u
proizvodnji elektrine energije izmeu proizvodnje na ugalj i proizvodnje
energije iz OIE. Mogui scenariji su prikazani na slici 2.
VISOKA ENERGIJSKA EFIKASNOST

VISOKA ODRIVOST
Rast kroz Rast kroz

trita nove tehnologije
energije i usluge
investiranje investiranje u
u ugalj obnovljive izvore
Zamka Iscrpljivanje
resursa i uma, rijeka
23
siromatva i predjela
NISKA ENERGIJSKA EFIKASNOST

NISKA ODRIVOST
SLIKA 2 Izbori koji utiu na budui razvoj i scenarije emisija GHG

(SNKR BiH, 2012)
Postojee strategije razvoja energetike se uglavnom baziraju na investiranju
u ugalj i iscrpljivanje rijeka, a uloga OIE nije dovoljno definisana.
Neke od osnovnih koristi EE u zgradarstvu, pored smanjenja potronje

energije i na taj nain smanjenja trokova za energiju, su:
zapoljavanje,
bolji komfor stanovanja,
smanjenje vanjskotrgovinskog deficita,
poboljanje sigurnosti snabdijevanja,
smanjenje potrebnih kapaciteta za grijanje (npr. ukoliko se nekoliko
postojeih zgrada utopli, a onda se napravi nova zgrada u tom naselju, u tom
sluaju kapacitet postojee kotlovnice, koja je dimenzionisana za neutopljene
zgrade, dovoljan je da grije i novu zgradu); ne kupuje se novu opremu i zbog
smanjenja udjela fiksnih trokova graani mogu imati nie cijene grijanja,
ekonomski multiplikator (novac koji graani utede zbog manjih
trokova za energiju e se potroiti u drugim sektorima privrede),
smanjenje emisije staklenikih plinova,
smanjenje emisije zagaujuih materija u zrak.
tehnologija/izvor energije faktor optereenja % ivotni vijek opreme prosjena zaposlenost za vrijeme
(godine) ivotnog vijeka postrojenja (opreme)
(radno mjesto-godina po GWh)
biomasa 85 40 0,21
geotermalna 90 40 0,25
deponijski plin 85 40 0,72
male hidroelektrane 55 40 0,27
fotonaponske elije 20 25 0,87
toplota iz solarne energije 40 25 0,23
vjetar 35 25 0,17
hvatanje i skladitenje ugljika 80 40 0,18
nuklearna energija 90 40 0,14

24
ugalj 80 40 0,11
prirodni plin 80 40 0,11
energijska efikasnost 100 20 0,38
TABELA 3 Djelovanje tehnologija za proizvodnju energije na zapoljavanje

(Ghani-Eneland i dr., 2009)
Projekti OIE i EE generiu vie radnih mjesta po MW instalisane snage, kao i
po iznosu jedinine investicije, u odnosu na projekte vezane za fosilna goriva.
U tabeli 3 dato je poreenje kako razliite tehnologije za proizvodnju ener-
gije djeluju na zapoljavanje. Vano je napomenuti da se ovdje i EE smatra
izvorom energije.
Iz tabele 3 se vidi da tehnologije OIE i EE imaju znaajno vei efekat na za-

poljavanje. Gledajui iz ugla razvoja jedne drave, bitno je imati u vidu koja
radna mjesta se generiu lokalno, a koja u inostranstvu (u drugim dravama).
Tako na primjer, iako fotonaponske elije generiu najvie radnih mjesta, taj
efekat je dobrim dijelom koncentrisan u samo nekoliko drava u svijetu koje
su vodee u proizvodnji materijala i samih fotonaponskih elija. S druge
strane, biomasa i EE u najveem dijelu predstavljaju lokalno zapoljavanje.
U okviru istraivanja provedenog od strane EPRI-a (Electrical Power

Research Institute Institut za istraivanje elektrine energije, Kalifornija)
procijenjeno je direktno zapoljavanje u razliitim tehnologijama obnovlji-
vih izvora energije po MW instalisanog kapaciteta (tabela 4).
obnovljivi izvor vjetar geotermalna fotonaponske biomasa

energije elije
trokovi radno mjesto 2,57 4,00 7,14 3,71

izgradnje godina
trokovi rada radno mjesto 0,29 1,67 0,12 2,28

i odravanja godina
TABELA 4 Broj generisanih radnih mjesta po MW zavisno od obnovljivog

izvora energije pri proizvodnji elektrine energije (EPRI, 2001)
Generisanje radnih mjesta je podijeljeno na ona koja se javljaju prilikom iz-

gradnje i ona koja se javljaju za vrijeme rada postrojenja. Najvei broj radnih
mjesta generie proizvodnja elektrine energije iz fotonaponskih elija. Od
toga, oko 85% je vezano za izgradnju postrojenja. To znai da se najvei dio
radnih mjesta generie u dravama koje proizvode fotonaponske elije, a s
25
druge strane da su ta radna mjesta kratkorona, uglavnom jednogodinja.

Zbog toga je vano sagledati broj radnih mjesta u ivotnom vijeku postroje-
nja. Pretpostavljanjem ivotnog vijeka od 20 godina za postrojenja za vjetar
i biomasu, te 30 za fotonaponske elije i geotermalnu energiju, najvei broj
otvorenih radnih mjesta po godini ima geotermalna energija i biomasa sa oko
54, odnosno 49 radnih mjesta po godini. Proizvodnja elektrine energije iz
energije vjetra i solarne energije otvara znatno manje radnih mjesta (oko 10
po godini). Na slici 3. je dat pregled broja otvorenih radnih mjesta po godini
za obnovljive izvore energije u ivotnom vijeku.
60%
50%
40%
30%
50.1
45.6
20%
10%
3.6
5.8
7.14
0% 2.57 4 3.71
Vjetroenergija Geotermalna Fotonaponske Biomasa

energija elije
eksploatacija i odravanje izgradnja
SLIKA 3 Broj generisanih radnih mjesta u ivotnom vijeku postrojenja izraeni

kao radno mjestogodina po MW pri proizvodnji elektrine energije
(EPRI, 2001)
Specifinost sistema koji koriste biomasu u odnosu na druge OIE je da je

potrebno kontinuirano snabdijevanje gorivom (biomasom). Upravo najvei
broj radnih mjesta je vezan za poslove snabdijevanja gorivom. U tabeli 4 su
date procjene otvaranja radnih mjesta postrojenja za kogeneraciju na bio-
masu uzimajui u obzir i snabdijevanje biomasom. Vidi se da je najvei broj
radnih mjesta vezan za snabdijevanje gorivom, preko 70% od ukupnog broja
radnih mjesta.
Procjena uticaja koritenja biomase i poveanja energijske efikasnosti u zgra-

darstvu u BiH na otvaranje odrivih radnih mjesta data je u dijelu sa studi-
jama sluajeva.
26
zapoljavanje po 1 MW 3-10 MW 400 MW
izgradnja, ukupna radno mjesto 3,1 0,82
izgradnja, prosjek tokom radno mjesto 0,15 0,04

ivotnog vijeka godina
O&M radno mjesto 2,55 0,43

godina
Gorivo radno mjesto 7,28 4,04

godina
Ukupno godina 9,98 4,52
TABELA 5 Efekti zapoljavanja od koritenja biomase za proizvodnju energije

u kogenerativnim postrojenjima (Kjaer, 2006)
27
2.3 Vizija uea pojedinih
izvora energije u primarnoj
energiji do 2030. godine
vizija nisko-karbonske
energetike bazirane na
principima odrivog razvoja
Mjere i projekte smanjenja emisije staklenikih plinova u BiH treba
razmatrati u kontekstu odrivog razvoja BiH. S tim u vezi, prioritetni su oni
projekti i mjere koji doprinose zapoljavanju u BiH i razvoju prioritetnih sek-

tora kao to su rudarstvo, poljoprivreda itd. Nakon toga, prednost treba dati
projektima koji kotaju najmanje po jedinici izbjegnute emisije. Koristi od
implementacije projekata smanjenja emisija staklenikih plinova u BiH po
znaaju su:
poveanje zaposlenosti,
dovoenje stranih investicija,
transfer najboljih raspoloivih tehnologija
(Best Available TechniqueBAT),
poveanje energijske efikasnosti (EE)
i na taj nain poveanje konkurentnosti,
dodatni prihod od smanjenja emisije staklenikih plinova i
sticanje iskustva o dostupnim opcijama za smanjenje
emisije staklenikih plinova u svrhu razvoja regulative
o klimatskim promjenama.
Mjere kojima se mogu smanjiti emisije staklenikih plinova u

elektroenergetskom sektoru BiH (ili usporiti njihov rast) moe se
svrstati u nekoliko grupa:
poveanje energijske efikasnosti postojeih postrojenja za proizvodnju

i distribuciju elektrine energije,
izgradnja postrojenja za koritenje obnovljivih izvora energije (OIE),
izgradnja novih postrojenja na fosilna goriva koja e imati manju specifinu
28
emisiju staklenikih plinova,

koritenje biomase ili fosilnih goriva sa manjom emisijom ugljen dioksida
po jedinici osloboene energije i
koritenje metana iz podzemnih rudnika uglja za proizvodnju energije.
Sva tri scenarija podrazumijevaju i poveanje EE u skladu sa NEEAP-om.

Kao bazna godina za sva tri scenarija uzeta je 2010. Za svaki scenarij raunate
su emisije za 2015, 2020, 2025. i 2030. godinu.
S1 karakterie relativno nizak stepen efikasnosti proizvodnje elektrine
energije. Pri tome, osnovni izvori su termoelektrane na ugalj (oko 60%) i
velike hidroelektrane (oko 40%). Od izvora koji se smatraju OIE, zastupljene
su male hidroelektrane (MHE) i neto kapaciteta na solarnu energiju (foto-
naponske elije). Godine 2010. proizvodnja elektrine energije u BiH je izno-
sila oko 17.124 GWh (Agencija za statistiku BiH, 2011). Uz koeficijent ugljen
dioksida elektroenergetske mree u BiH od 0,726 tCO2/MWh, to znai da je
emisija ugljen dioksida iz elektroenergetskog sektora u BiH u 2010. iznosi-
la oko 12.432.000 tona. Pretpostavlja se da u S1 koeficijent ugljen dioksida
elektroenergetske mree ostaje isti za itav period. Prema scenariju sa niom
potronjom energije iz Studije energetskog sektora u BiH (Studija energet-
skog sektora BiH, 2008), proizvodnja elektrine energije u 2015. bi iznosila
78,05 PJ, a u 2020. godini 80,44 PJ. Proizvodnja u 2025. i 2030. godini je izra-
unata pretpostavivi isti godinji rast kao u periodu 20152020. Na slici 4
prikazane su emisije ugljen dioksida iz elektroenergetskog sektora u BiH za
period 20102030. za S1.
Prema S1, emisija ugljen dioksida iz elektroenergetskog sektora u BiH u 2010.

je iznosila oko 12,5 miliona tona. Zbog predvienog porasta proizvodnje, emi-
sija u 2015. je skoro 16 miliona, dok je na kraju posmatranog perioda emisija
oko 17,2 miliona. Dakle, prema S1, poveanje emisije u posmatranom periodu
je oko 34%.
20.000
18.000
16.000
14.000
12.000
Hiljada tCO2
10.000
8.000 16.704 17.194

15.740 16.222
6.000 12.432
4.000
29
2.000
2010. 2015. 2020. 2025. 2030.
Godina
SLIKA 4 Emisije ugljen dioksida iz elektroenergetskog sektora u BiH za period

20102030. za S1
S2 podrazumijeva implementaciju projekata izgradnje elektroenergetskih
postrojenja u skladu sa relevantnim entitetskim strategijama. Prema podaci-
ma iz SPP FBiH9 i onim dobijenim od Elektroprivrede BiH i Elektroprivrede
HZHB, u posmatranom periodu planirana je izgradnja oko 2.300 MW termo-
energetskih postrojenja na ugalj, te vjetroelektrana ukupne snage 460 MW,
velikih hidroelektrana 254 MW i MHE 37 MW (tabela 6). Paralelno s tim,
predvia se izlazak iz pogona nekih termoenergetskih blokova. Neki kapaci-
teti poveavaju efikasnost i/ili kapacitet prilikom revitalizacija. Tako je, na
primjer, predvieno poveanje kapaciteta HE Rama sa 160 na 180 MW uz
istu akumulaciju.
Prema Strategiji razvoja energetike RS-a iz 2012. godine (Studija razvoja

energetike Republike Srpske do 2030., 2012), planirana je izgradnja novih
kapaciteta ukupne snage 920 MW i oekivane proizvodnje od 4.550 GWh/a.
Pored toga, planira se izgradnju MHE ukupne snage oko 160 MW i oekivane
proizvodnje od oko 500 GWh/a.
snaga MW oekivana proizvodnja GWh
vjetroelektrane 460 1185
velike hidroelektrane 254 1017
male hidroelektrane 37 145
TABELA 6 Planirana izgradnja nekarbonskih postrojenja za proizvodnju elektrine

energije u Federaciji BiH do 2025. u javnim elektroenergetskim preduzeima
Izgradnja navedenih kapaciteta e dovesti do poveanja koeficijenta emi-

sije ugljen dioksida elektroenergetske mree za oko 10%, u periodu nakon
2015. Proizvodnja elektrine energije u 2015. godini je ista kao i u S1, a nakon
2015. raste prema referentnom scenariju potronje energije iz Studije ener-
getskog sektora u BiH (Studija energetskog sektora BiH, 2008), do 2020. U
2025. godini pretpostavljeno je poveanje proizvodnje elektrine energije
za 20% u odnosu na 2015. i dodatnih 10% u periodu 20252030. Na slici 5
prikazane su emisije ugljen dioksida iz elektroenergetskog sektora u BiH za
period 20102030. za S2.
Prema S2 emisije ugljen dioksida u 2015. godini su iste kao i u S1. Nakon 2015.
30
godine emisije rastu zbog poveanja proizvodnje elektrine energije i pove-

anja koeficijenta ugljen dioksida elektroenergetske mree u BiH. Poveanje
emisije ugljen dioksida u periodu 20102030. prema S2 je skoro 100%.
9 Strateki plan i program razvoja

elektroenergetskog sektora Federacije
Bosne i Hercegovine.
25.000
20.000
Gg tCO2
15.000
10.000 21.334
23.229
18.951
15.740
5.000 12.432
2010. 2015. 2020. 2025. 2030.
Godina

20102030. za S2
S3 podrazumijeva intenzivno koritenje potencijala OIE i EE zbog ulaska

BiH u EU ETS, to podrazumijeva i plaanje emisionih dozvola (djelomi-
no ili potpuno) za staklenike plinove za elektroenergetski sektor. Ta mjera
e podstaknuti koritenje nekarbonskih izvora energije. Predvianja su da
e jedna emisiona dozvola (za emisiju 1 tone ugljen dioksida) kotati oko 25
EUR. Sagorijevanjem jedne tone uglja (priblinog sastava kao to su bosan-
skohercegovaki ugljevi) nastaje oko 1,3 tone ugljen dioksida. To znai da e
troak proizvodnje elektrine energije, prema S3, porasti za preko 30 EUR po
toni potroenog uglja10. Zbog toga, S3 podrazumijeva iskoritavanje ekonom-
skog potencijala OIE. Prema Prvom nacionalnom izvjetaju o klimatskim
promjenama ekonomski potencijal za MHE je 3.520 GWh/a, vjetroelektrana
1.950 GWh/a i drvne biomase 1.200 GWh/a. Pored toga, S3 podrazumijeva
da se za proizvodnju elektrine energije koristi i prirodni plin, zbog manje
specifine emisije ugljen dioksida, a nema poveanja kapaciteta postrojenja
na ugalj. Iskoritavanje ekonomskih potencijala OIE i koritenje prirodnog
plina za proizvodnju energije e smanjiti koeficijent emisije ugljen dioksi-
da elektroenergetske mree oko dva puta. Proizvodnja elektrine energije
prema S3 je ista kao i prema S2. Na slici 6 prikazane su emisije ugljen diok-
sida iz elektroenergetskog sektora u BiH za period 20102030. za S3.
Prema S3 emisije ugljen dioksida u 2015. godini su iste kao i u S2 i S3. Nakon
31
2015. godine emisije opadaju zbog poveanja uea nekarbonskih izvora

energije u ukupnoj proizvodnji, kao i prirodnog plina. Smanjenje emisije
ugljen dioksida u periodu 20102030. prema S3 je oko 30%.
10 Ovo je sluaj plaanja punog iznosa

emisionih dozvola. Neke od novih lanica
Evropske unije e jedan odreeni period
plaati samo dio emisionih dozvola.
18.000
16.000
14.000
12.000
Gg tCO2
10.000
8.000
15.740
6.000 12.432
4.000 8.389
9.444
8.500
2.000
2010. 2015. 2020. 2025. 2030.
Godina

20102030. za S3
25.000
20.000
Miliona tCO2
15.000
10.000
5.000
0
32
S1 2010. 2015. 2020. 2025. 2030.

S2
S3 Godina

20102030.
Prema S1 i S2 doi e do porasta emisija ugljen dioksida iz elektroenergetskog
sektora u BiH u periodu od 2010. do 2030. godine, za razliku od S3, prema
kojem e doi do znaajnog smanjenja emisije, za skoro 30% u odnosu na
2010. Zakljuak je da je najnepovoljniji scenarij S2; to je scenarij koji podra-
zumijeva implementaciju jednog dijela elektroenergetskih postrojenja plani-
ranih entitetskim strategijama. ak i iz ovakve analize se vidi da implemen-
tacija aktuelnih strategija ne vodi ispunjavanju meunarodnih obaveza BiH.
Stoga je potrebno u tom smislu doraditi navedene strategije ili uraditi jednu
strategiju za itavu dravu. S3, kojom se podrazumijeva intenzivno koritenje
OIE i implementaciju mjera EE i koja vodi ka ispunjavanju globalnih planova
za smanjenje emisije do 2050. Treba naglasiti da je analiza uraena samo za
elektroenergetski sektor.
Procjena uticaja
Evropske sheme trgovanja

emisijama na poveanje
trokova proizvodnje
elektrine energije iz uglja
Cijena elektrine energije za domainstva u BiH u 2013. godini iznosi
pf
T=12.82
kWh
(Elektroprivreda BiH, 2013). Ukupna cijena za elektrinu energiju pokriva
(ili treba da pokriva) troak proizvodnje elektrine energije (ukljuujui
i amortizaciju opreme), troak mrearine, a koji se odnosi na trokove prenosne
i distributivne mree (izgradnja i odravanje prenosne i distributivne mree,
trokovi u vezi sa odravanjem i oitanjem mjernog mjesta, trokovi gubitaka
33
elektrine energije i trokovi pomonih usluga) i naknada za OIE. Nakon ulaska

BiH u EU ETS proizvodnja elektrine energije iz karbonskih goriva e imati
dodatni troak, troak za kupovinu emisionih dozvola za ugljen dioksid.
U nastavku e se dati grubu procjenu poveanja trokova proizvodnje elektrine
energije iz uglja, to bi trebalo uticati i na cijenu elektrine energije.
KM
Cijena uglja u BiH u 2013. godini za termoelektrane iznosi oko 6
GJ
GJ
dok se toplotna vrijednost ugljeva u BiH kree od 13 do 15
t
(Studija energetskog sektora u BiHModul 8, 2008). Na osnovu cijene
uglja i toplotne vrijednosti moe se izraunati troak po jednoj toni uglja:
GJKMKM
B = 14 6 = 84
tGJ t
Sagorijevanjem jedne tone uglja (priblinog sastava kao to su bosansko-
hercegovaki ugljevi) nastaje oko 1.3 tone ugljen dioksida. Maseni udio
ugljika u ugljevima se kree od 36% do 40% (Studija energetskog sektora
u BiHModul 8, 2008). Emisija ugljen dioksida se rauna na sljedei nain:
MCO 44 tCO
eCO = c = 0.36 = 0.36 3.66 = 1.32
MC 12 tuglja
pri emu su MCO i MC molarne mase ugljen dioksida i ugljika.
Pretpostavka je da e cijena emisionih dozvola oko 2020. godine iznositi 25
EUR. Iz toga slijedi da je dodatni troak sagorijevanja jedne tone uglja:
EUR tCOEUREURKM
25 => 1.32 25 = 33 = 64.35
tCO tuglja tCO tuglja tuglja
Stepen efikasnosti postojeih termoelektrana u BiH se kree oko 33%.
Energija osloboena pri sagorijevanju jedne tone uglja je:
GJGWs 10 MWh MWh
E=?Hd=0.3314 =0.3314 =0.3314 =1.283
t t 3600 t t
to znai da je specifina potronja uglja:
1 1 tuglja
b = = = 0.78
E 1.283 MWh/t MWh
Dakle, dodatni troak proizvodnje elektrine energije u BiH e biti:
tugljaKMKM pf
T = 0.78 64.35 = 5.0193 = 5.0193
MWh tuglja MWh kWh
Troak za nabavku emisionih dozvola iznosi skoro 40% dananje cijene
elektrine energije za domainstva.
Vaan cilj upravljanja prirodnim resursima mora biti pomirenje razliitih

principa ekonomije i ekologije. Ekoloka odrivost ima dimenzije koje se ne
34
odraavaju u ekonomskim analizama koritenja resursa. Dok se ekonomska

odrivost prvenstveno bavi odravanjem toka prihoda tokom vremena,
ekoloka odrivost zavisi od obnovljivostisposobnosti oporavka ekosistema
koji je pogoen ekonomskom eksploatacijom ili prirodnim fenomenima.
Obnovljivost zavisi od ekoloke kompleksnosti, koja je sutinski element
odrivih prirodnih sistema. Ekonomska eksploatacija voena iskljuivo
profitom esto unitava tu kompleksnost.
2.4 Ekoloka ekonomija
Pristup poznat kao ekoloka ekonomija ne primjenjuje ekonomske kon-

cepte na ivotnu sredinu, ve tei da ekonomske aktivnosti postavi u kontekst
biolokih i fizikih sistema koji odravaju ivot, ukljuujui sve ljudske ak-
tivnosti. Teoretiari ekoloke ekonomije naglaavaju vanost ekonomskih
resursa, naroito fosilnih goriva, za savremene ekonomske sisteme. Ubrzani
rast ekonomske proizvodnje tokom dvadesetog vijeka zahtijevao je ogromne
ulazne koliine energije, a globalni ekonomski sistemi jo veu potranju u
ovom vijeku. Centralna pitanja ekoloke ekonomije su raspoloivost energije
i implikacije koritenja energije na ivotnu sredinu. Osnovni princip ekolo-
ke ekonomije je da ljudska aktivnost mora biti ograniena nosivou ivotne
sredine, to se definie kao nivo populacije i potroakih aktivnosti (i ljudi i
ivotinja), koje raspoloiva baza prirodnih resursa moe da podri bez iscr-
pljivanja. U pristupu ekoloke ekonomije, ekonomski sistem se posmatra kao
podskup ireg ekosistema. Ekonomsko vrednovanje izraeno u cijenama ne
moe savreno da obuhvati sloenost ekolokih procesa i ponekad dovodi do
ozbiljnih sukoba sa zahtjevima ekosistema.
Ekoloki orijentisana makroekonomija obuhvata nove koncepte mjerenja

nacionalnog dohotka, jer se pri izraunavanju nacionalnog dohotka ekspli-
citno obraunava uticaje na ivotnu sredinu i iscrpljivanja prirodnih resursa.
Uostalom, stvaranje koncepta odrivog razvoja podstaknuto je upravo trae-
njem ravnotee izmeu ekonomskog rasta i odrivosti ekosistema. Zato se
postavlja pitanje u vezi sa OIE, da li je mogue, uz dananje trine okolnosti i
dostignuti tehnoloki razvoj, zamijeniti fosilna goriva sa OIE. to se tie indu-
strijski razvijenih zemalja, taj podatak je za sada obeshrabrujui, jer obnovlji-
va energija zadovoljava moda nekih 10% tranje za energijom. Tradicionalni
naglasak na poveanje ponude energije (kao to je izgradnja novih elektrana)
35
moe da pomjeri fokus na upravljanje tranjom: poveanje efikasnosti i sma-

njenje potronje energije, jer, za veinu dobara i usluga, ekonomska teorija
predstavlja koristi krivom tranje, a trokove krivom ponude, dok ne uzima u
obzir uticaj na ivotnu sredinueksterne trokove negativnog uticaja na i-
votnu sredinu. Dakle, mora se internalizovati eksterne trokove, tj. u trinu
analizu ukljuiti trokove uticaja na ivotnu sredinu. Najjednostavniji nain
je da se pored vlastitih trokova ponude uvede i procijenjene eksterne troko-
ve, pa se dobije krivu koja pokazuje kombinaciju trinih trokova i eksternih
trokova u vidu drutvenih trokova. Ona pokazuje stvarne trokove drutva
i uzima u obzir i trokove proizvodnje i eksterne trokove ivotne sredine.
Vrlo je vana procjena buduih trokova i koristi primjenom tehnike koja
se naziva diskontovanje. Na primjer, u sluaju evaluacije trokova i koristi
izgradnje elektrana, u razmatranju moraju biti uzeta u obzir tri vremenska
perioda: period izgradnje, period aktivnog rada i period nakon prestanka rada
elektrane. Za vrijeme perioda izgradnje postoje trokovi, ali ne i koristi, osim
onih ire ekonomski posmatranih direktno i indirektno zapoljavanje. U
sljedeem periodu, kada objekat pone da radi, pojavljuju se koristi, ali se pla-
aju i dvije vrste trokova: operativni trokovi rada i eksterni trokovi ivotne
sredine i drutveni trokovi. Kada objekat prestane da radi, trokovi ivotne
sredine i drutveni trokovi mogu se povlaiti i u beskonanost. U analitici
trokova i koristi, odabir diskontne stope je vrlo vaan. Na primjer, meuna-
rodne agencije, kao to je Svjetska banka, esto koriste stopu od 10% pri eva-
luaciji projekata. Problem se moe pokuati da rijei definisanjem drutvene
diskontne stope ili drutvene stope vremenske preference (SRTPsocial
rate of time preference), te se definie kao:
SRTP=p+c
pri emu je:
p ista stopa vremenske preference, koja predstavlja ljudsku

tendenciju da preferiraju sadanjost nad budunou;
c stopa rasta potronje po glavi stanovnika;
mjera stope po kojoj nae dodatno zadovoljstvo od poveane
potronje opada sa poveanjem potronje ili, ekonomskim terminom
reeno, elastinost granine (marginalne) korisnosti potronje.
Drugi metod za procjenu SRTP moe biti zasnovan na oportunitetnom troku

kapitala. Oportunitetni trokovi se jo nazivaju trokovi proputenih mogu-
nosti. Na primjer, ako drutvo moe da ostvari stopu prinosa investicije od pet
procenata, nema smisla da se zadovolji projektom koji doprinosi samo dva, tri
ili etiri procenta. Procjene koje su zasnovane na oportunitetnim trokovima
kapitala imaju tendenciju da budu vie od onih koje su zasnivane na dugoro-
noj potronji. Meutim sa stanovita ivotne sredine, ovaj metod ima ozbilj-
nih nedostataka. Ako se za primjer uzme nuklearna elektrana, nakon to zavri
svoj vijek, buduim generacijama ostaje samo nuklearni otpad. Dok je danas
izuzetno profitabilna, dugorono njen uticaj na drutvo moe biti negativan.
Bilo koja izabrana diskontna stopa je izazov, jer je u pitanju sagledavanje

resursa i ivotne sredine za budunost kao pitanje meugeneracijske jed-
nakosti i pravde, te se mora napraviti razliku izmeu pitanja koja se moe
razumno rijeiti putem ekonomskog sistema i pitanja u kojima moralni im-
perativ ivotne sredine mora imati prioritet. Raunovodstvo nacionalnog do-
hotka obuhvata proraun troenja kapitala koji ostvaruju ljudi tokom vre-
mena i ta amortizacija kapitala se procjenjuje svake godine i oduzima se od
36
bruto domaeg proizvoda kako bi se dobio neto domai proizvod (NDP). Ali,
na amortizaciju prirodnog kapitala ne primjenjuju se sline odredbe. Kada
drava sijee ume, kopa ugalj, mijenja tok rijeka, to ulazi u nacionalni do-
hodak iskljuivo kao pozitivan doprinos dohotku, koji je jednak vrijednosti
preraenih resursa. Nije napravljen obraun gubitka postojeih uma, ruda,
vode, itd. ni kao ekonomskog resursa, ni u izrazu njegove ekoloke vrijednosti.
Sa stanovita ekoloke ekonomije, to je ozbiljan propust koji se mora ispraviti.
Na primjer, sa stopom rasta od samo dva procenta, BDP bi se udvostruavao
svakih 35 godina, a u jednom vijeku se moe uveati sedam puta.
Takav rast ne bi predstavljao problem, ali resursni faktori i faktori ivotne
sredine nameu praktinija ogranienja ekonomskim aktivnostima. Ako se
mjeri ekonomsku aktivnost pomou pogrenog arina, ne moe se oekivati
da e i ostatak ekonomske analize biti pouzdan. Ekonomski rast sam po sebi
ne predstavlja nuno stvarni ekonomski razvoj i moe da smanji ljudsko bla-
gostanje ukoliko ga prati rast nejednakosti i degradacija ivotne sredine. U
primjeru Indonezije i Kostarike, revidirano mjerilo NDP pokazuje znatno
sporiji rast nego standardno mjerilo, jer je indonezijska studija uzela u obzir
naftu, ume i tlo, a na primjeru Kostarike poljoprivredu, umarstvo i ribolov.
Proirenje mjerila amortizacije prirodnih resursa u Kostariki, koje je vidljivo
u rastuem jazu izmeu bruto i neto poljoprivrednog proizvoda, potie od
tri faktora: gubitka uma, visoke stope erozije tla na njivama i panjacima i
prekomjernog ribolova.
Uticaj na neto investicije jo je primjetniji u odnosu na izmijenjeni model

BDP-a. Standardno mjerilo neto investicija koriguje bruto investicije uma-
njivanjem za amortizaciju proizvedenog kapitala. Ukoliko se urauna amor-
tizaciju prirodnog kapitala, veliki broj zemalja u razvoju, gdje je BiH jedan od
primjera, pokazuje mnogo manje ili ak negativne neto investicije. To znatno

utie na strategiju razvoja, jer su investicije najvanija ekonomska determi-
nanta dugoronog rasta, te ako se ne uzme u obzir amortizaciju resursa i i-
votne sredine, sistematski se precjenjuje stvarnu vrijednost investicija.
Kao korak ka integraciji analiza ekonomske politike, politike ivotne sredine

i socijalne politike, Sektor za ivotnu sredinu Svjetske banke (World Bank
Environmental Department) razvio je mjerilo istinske utede, koje obuhvata
amortizaciju prirodnog kapitala i zaduivanja u inostranstvu. To mjerilo tei
da utvrdi koliko se nacionalnog dohotka tedi za budunost uzimajui u obzir
i iscrpljivanje prirodnih resursa i dodavanje fondovima kapitala. Analiza
istinske utede, koja je naroito pogodna za zemlje poput BiH, ukazuje na to
da ono to u nekim sluajevima izgleda kao uspjena razvojna pria u sebi
skriva ozbiljno iscrpljenje prirodnog kapitala, a u nekim sluajevima ak i
negativnu stopu neto ostvarene utede. Interesantno, razvijene zemlje ge-
neralno imaju pozitivnu razvojnu utedu.
U skladu sa podacima iznesenim u Studiji energetskog sektora BiH, a zatim i

nalazima iz dokumenta Svjetske banke Bosna i Hercegovina: Izazovi i prepo-
ruke za reformePregled javnih rashoda i institucija,11 vidljivo je da BiH ima
vrlo visok energijski intenzitetiznad svjetskog prosjeka i vie od prosjeka
drava u razvoju. Ovo je posljedica strukture privrede, niske EE na strani
potronje energije, kako u industriji, tako i u sektoru komunalnih usluga.
Iako je energijski intenzitet u BiH pokazao trend opadanja u periodu od 2000.

37
do 2005. godine, zapaen je rezultat poveanja BDP-a za 66,1% u istom peri-

odu. Potronja energije u BiH je opadala do 2002. godine, kada je zabiljeeno
intenzivno poveanje potronje energije.
11 Bosna i Hercegovina: Izazovi

i preporuke za reformePregled
javnih rashoda i institucija,
Svjetska banka, februar 2012.
Izmeu 2000. i 2009. godine ekspanzija potranje primarne energije (6,2%
prosjeno godinje) bila je vea od rasta BDP-a (4,6% godinje). U istom pe-
riodu, rast primarne energije u zemljama OECD bio je samo 0,7% godinje.
Kao to je ve naprijed pokazano, u strukturi energije dominira ugalj, koji daje
oko 64 procenta TPES (Total Primary Energy Supply)12. Naftni derivati ine
oko 19 procenata TPES, dok hidro-energija i prirodni plin uestvuju sa po 6
procenata. Obzirom na oslanjanje zemlje na domai ugalj i hidro-energiju, za-
visnost od uvoza energije (37,5 procenata) je znatno manja nego u zemljama
OECD (gdje iznosi 48 procenata). Mora se, meutim, napomenuti da se 100
procenata naftnih derivata i prirodnog gasa uvozi, time ukazujui na veliku
zavisnost od uvoza tih fosilnih goriva.
Prema teoriji koju je 1956. formulisao geolog M. King Hubbert, tipian model
potronje resursa energije tokom vremena podsjea na krivu u obliku zvona:
u ranom periodu eksploatacije resursa, cijene padaju, proizvodnja se iri, a po-
tronja eksponencijalno raste. Meutim, na kraju ograniene zalihe i rastui
trokovi iscrpljivanja resursa prave preokret, a potronja poinje da opada.
100%
90%
22
25 28
80%
7
70% 8 Nafta
9
6
3 3
60%
Obnovljivi izvori E
50%
Plin
40% Ugalj
30% 65 64 63
20%
10%
2008. 2009. 2010.

38
SLIKA 8 Udio pojedinih energenata u ukupnoj potronji u Bosni i Hercegovini

(Agencija za statistiku BiH, Tematski bilten 13. mart 2013.)
12 Oslanjanje zemlje na domai ugalj je energije dominira ugalj, koji daje oko
ostalo gotovo nepromijenjeno od 1990. 64 procenta TPES. Svjetska banka:
(60 do 65 procenata TPES) uz ukupan udio Bosna i Hercegovina: Izazovi i preporuke
svih fosilnih goriva zajedno od preko 94 za reformePregled javnih rashoda
procenta u 2009. U strukturi i institucija (februar 2012.)
Svjetske rezerve uglja, na primjer, dostatne su po nekim procjenama za na-
rednih 200 godina. Energetski potencijal BiH u uglju sagledan je na osnovu
bilansa utvrenih rezervi mineralnih sirovina sa 31.12.2006. godine, za koje
rudnici posjeduju rjeenja o odobrenim rezervama od nadlenih ministarsta-
va, a eksploatacione su procijenjene prema uraenoj tehnikoj dokumenta-
ciji sa kojom raspolau rudnici. Ukupne geoloke rezerve uglja u BiH iznose
oko 5,76 milijardi tona, od ega je bilansnih 2,540 milijardi tona, i to 1,437
milijarde lignita i 1,103 milijardi mrkog uglja. Iz ovoga se vidi da su potreb-
na velika sredstva da bi se potencijalne rezerve istraile i prevele u bilansne.
Bilansnih rezervi je svega 45,5 %, vanbilansnih 10,8% i 43,7 % potencijalnih,
a to navodi na nizak stepen istraenosti.
Dosadanja proizvodnja uglja je dala iskustvene podatke za ocjenu uslova

i mogunosti eksploatacije, koji su najee takvi da se postavlja pitanje
bilansnosti jo jednog dijela rezervi, odnosno na sadanjem nivou tehnike
i opremljenosti rudnika vei dio bilansnih rezervi se ne moe ekonomino
eksploatisati. Faktori zatite ivotne sredine, koji u ranijim propisima nisu
uticali na postupak klasifikacije rezervi uglja, sada imaju nepovoljan odraz
i vjerovatno e smanjiti koliine bilansnih rezervi uglja u nekim leitima i

basenima. U BiH postoje znaajne rezerve uglja na kojima poiva planira-
nje razvoja termoenergetike. Eksploatacione rezerve su procijenjene na sa-
danjem nivou poznavanja uslova eksploatacije i stanja rudnika i trenutnih
cijena uglja na tritu, te cijena trokova eksploatacije, i ona iznose manje
od 65,7 % bilansnih rezervi uglja. Ako se prihvati orijentacija na masovno
naputanje podzemne eksploatacije, zatim dalja primjena metoda dobivanja
uglja (komorne), kojima se koristi svega 20-30 % bilansnih rezervi, nastavi
neplanska urbanizacija ugljenih prostora itd., ove rezerve mogu biti i znatno
nie. To, konano, zavisi od kretanja cijena energije na svjetskom i domaem
tritu, mogunosti drutva da obezbijedi vei obim koritenja domaih ener-
getskih resursa, te tempa i nivoa investicionih ulaganja u postojee i nove
proizvodne kapacitete u ovoj grani.13
Ugalj Nafta Plin Obnovljivi izvori energije Elektrina energija Ukupno
2008. 3,860 1,331 351 575 142 5,975
2009. 3,880 1,502 190 719 257 6,034
2010. 4,026 1,635 199 874 329 6,405

39
TABELA 7 Planirana izgradnja nekarbonskih postrojenja za proizvodnju elektrine energije

u Federaciji BiH do 2025. u javnim elektroenergetskim preduzeima
13 Studija energetskog sektora BiH, Hrvoje Poar, Hrvatska; Soluziona,

konani izvjetaj, Modul 1Energetske panjolska; Ekonomski institut Banjaluka,
rezerve, proizvodnja, potronja i trgovina, BiH; Rudarski institut Tuzla, BiH, 2008.
Knjiga AEnergetske rezerve i povijesne
energetske bilance, Energetski institut
Analizirajui energiju, mora se uzeti u obzir entropiju, koja proizilazi iz drugog
zakona termodinamike. Entropiju se definie kao mjerilo neraspoloive ener-
gije energije u obliku koji nije dostupan za rad. Zakon kae da se entropija
poveava u svim fizikim procesima. Ugalj u svom prvobitnom stanju sadri
dostupnu ili slobodnu energiju. U tom obliku ima nisku entropiju, a kada se
zapali, oslobaa energiju. Prema prvom zakonu termodinamike, energija nije
unitena, ali je u nedostupnom ili sputanom obliku, odnosno ugalj se pretvara
u pepeo i otpadnu toplotu. U tom obliku ima visoku entropiju i vie nije poten-
cijalni izvor energije, za razliku od vode, vjetra ili sunca. Svi ekonomski procesi
transformiu inpute niske entropije u otpadne proizvode visoke entropije u
skladu sa drugim zakonom, odnosno ekonomski procesi su ogranieni dostu-
pnou resursa niske entropije, koji se javljaju u dva oblika: fondovi neobnovlji-
vih kopnenih resursa, kao to su fosilna goriva, ili tok obnovljive energije sunca.
Trenutne ekonomske aktivnosti znatno zavise od koritenja ogranienih zaliha.
Koncept entropije se moe posmatrati kao mjerilo neureenosti u sistemu.
Ugalj je visokoureeni oblik materije i energije, dok su pepeo i otpadna toplo-

ta dobijeni njegovim sagorijevanjem neureeni oblici. Kako se u bilo kojoj i-
votnoj sredini poveavaju entropija i neureenost, ta ivotna sredina postaje

manje korisna za podravanje ivota. Otpad i zagaenje predstavljaju stanje
visoke entropije materije i energije. U skladu sa drugim zakonom termodina-
mike, svi ivotni procesi i svi ekonomski sistemi nuno moraju da stvaraju sve
vee koliine otpada visoke entropije kada koriste resurse niske entropije. Dok
se rad, kapital, obnovljivi resursi i neki resursi koji imaju mogunost reciklira-
nja, mogu stvoriti kroz proireni kruni tok, energija ne moe. Protok energije
je ogranien dostupnou resursa i zagaenjem koje proistie iz njihove upo-
trebe, to predstavlja fundamentalan faktor, koji odreuje nivoe ekonomske
aktivnosti.
Inae, ekonomske zalihe neobnovljih resursa razlikuju se od fizikih zaliha.

Rezerve bilo kojeg neobnovljivog resursa su nepromjenjive u fizikom smislu,
ali ekonomski obnovljiv dio tih rezervi varira sa promjenama cijena i tehnolo-
gija. Energetske rezerve imaju specifian znaaj u ovom procesu, jer je ener-
gija esencijalna za crpljenje drugih resursa. Na primjer, ako se koristi glinica
visokog kvaliteta, dobijanje aluminijuma iz rude niskog kvaliteta e generalno
zahtijevati vie energije po jedinici dobijenog aluminijuma. Dok god grani-
ni troak vika energije ne poveava cijene aluminijuma iznad granice koju
e trite podnijeti, kompanije e nastaviti da koriste rude niskog kvaliteta
u proizvodnji. Ekonomska logika ekstrakcije energetskih rezervi nosi u sebi
kljunu razliku u odnosu na druge mineralne rezerve. Energiju se mora troiti
da bi se crpjele te rezerve, ime je nastao koncept odnosa neto energije: ako
se potroi Y koliina energije da se dobije Z koliina energije iz rezervi, odnos
neto energije je jednak Z/Y. Ako taj odnos padne ispod 1, to znai da troimo
40
vie energije nego to je dobijamo, to je neisplativo. Odnos neto energije koji je

jednak jedinici predstavlja apsolutnu granicu proizvodnje energije. Savremena
proizvodnja energije nije jo na toj granici, osim proizvodnje etanola. Za cr-
pljenje neobnovljivih izvora i ekonomsku proizvodnju u cjelini neophodno je
izobilje dostupnih energetskih rezervi. Ogranienje ponuda drugih resursa
mogu se prevazii pod uslovom da postoji dovoljno energije. Produktivnost
poljoprivrednih i industrijskih sistema zavisi od kontinuiranog snabdijevanja
visokokvalitetnom energijom. U traenju alternativnih izvora energije ne moe
se izbjei zakone termodinamike, koji govore da je obim ekonomske aktivnosti
ogranien dostupnim zalihama energije.
Oslanjanje prvenstveno na ugalj je rezultovalo time da je karbonski intenzitet
u BiH meu najveima na zapadnom Balkanu.
Godine 2007. Meunarodna agencija za energetiku (IEA) je procijenila

ukupnu emisiju ugljen dioksida u BiH na 16,3 miliona tona14, sa sljedeom
strukturom: energetski sektor (52 procenta), graevinarstvo i poljoprivreda
(16 procenata), transport (14 procenata), industrija (13 procenata) i stanov-
nitvo (5 procenata). Od 1995. godine, kada su stala ratna dejstva na teritoriji
BiH, a privreda poela da radi, emisija se utrostruila i poveala za 21 proce-
nat izmeu 2000. i 2004., kako je potronja energije rasla. Istovremeno, nije
dolo do prelaska na goriva s manje ugljika; ugalj ini 75 procenata emisije,
nakon ega slijede naftni derivati (21 procenat) i prirodni gas (4 procenta).
Energijski intenzitet (EI) se popravio od 2000. godine (za oko 10 procenata),

ali je i dalje velik zbog neefikasnog koritenja energije. U 2008. EI je pro-
cijenjen na 0,71 tone ekvivalentne nafte na hiljadu USD BDP-a, oko 4 puta
iznad prosjeka za zemlje OECD i oko 30 procenata iznad prosjeka za zapadni
Balkan. To odraava velike gubitke pri konverziji, prenosu i distribuciji ener-
gije, a Svjetska banka procjenjuje da se kree oko 50 procenata TPES.
Indikator/godina Nominalni indikatori BH cilj Benchmark (EU4)
2005. 2006. 2007. 2005. 2006. 2007.
EU 27 : : : : : : :
EU 4 + HR i MAK
Bugarska 5,96 6,18 6,57 96 94 88
Rumunija 4,21 4,39 4,27 137 132 135
Slovaka 7,11 6,95 6,82 81 83 84
Maarska 5,72 5,60 5,36 101 103 107
Prosjek EU4 5,75 5,78 5,76 100 100 100
BiH 4,07 4,37 4,77 141 132 121
Makedonija 4,08 3,94 4,48 141 147 128

41
Hrvatska 4,68 4,66 4,96 123 124 116
TABELA 8 Emisija CO2 po stanovniku (tCO2/stanovniku)

Izvor: Meunarodna agencija za energetiku
14 Publikacije IEAMeunarodne
Agencije za energiju OECD-a,
Pariz, 2007.
Elektroprivrede posluju kao tri mala vertikalno integrirana monopola na tri
odvojena podruja, geografski nepravilnog oblika, to doprinosi neefikasno-
sti. Elektro-energetski sektor se restrukturira da bi se smanjilo te neefikasno-
sti i uskladilo s odredbama Direktive Evropske komisije 2003/5415, koja pro-
movie konkurenciju u elektro-energetskom sektoru. Prvi korak je uinjen
1999. formiranjem Zajednikog elektro-energetskog koordinacionog centra
(ZEKC). ZEKC je bio u vlasnitvu tri elektroprivrede, koje su bile zastupljene
u njegovom upravnom odboru. Uloga mu je bila koordinacija razmjene elek-
trine energije izmeu elektroprivreda i stranih zemalja, koordinacija pred-
viene proizvodnje i prekida prenosa, te odravanje operativne pouzdanosti
prenosnog sistema u cjelini.
BiH kasni i sa dijelom preuzetih obaveza kada je u pitanju Ugovor o

Energetskoj zajednici, a rok za sprovoenje Treeg paketa je 2015. godina.
Inae, sprovoenje Treeg paketa dovodi do stvaranja uslova za konkurentno
i funkcionalno trite, poveanja sigurnosti snabdijevanja potroaa, korite-
nja savremenih tehnologija, poveanja energijske efikasnosti i zatite ugro-
enih potroaa. Trebalo bi da ovaj paket potroaima donese veu sigurnost
i mogunost izbora najpovoljnijeg distributera energenata, ali i zatitu stan-

darda socijalno ugroenih slojeva stanovnitva.
Na razlomljenost Elektroprivrede u tri geografski nepravilna podruja nado-

vezuje se fragmentirana regulacija proizvodnje i distribucije na dravnom i
entitetskom nivou. Postoje tri odvojena elektro-energetska regulatora. Prvi,
Dravna elektro-energetska regulatorna komisija (DERK) sa sjeditem u
Tuzli, koja je odgovorna za prenosne tarife. Prenos sada obavlja odvojeni ope-
rator sistema, Elektroprenos BiH. Potom postoje odvojeni regulatori na enti-
tetskom nivou. Federalna elektro-energetska regulatorna komisija (FERK)
sa sjeditem u Mostaru i Regulatorna komisija za energetiku RS (REERS)
sa sjeditem u Trebinju. Entitetski regulatori su nadleni za nadzor i regu-
lisanje odnosa izmeu proizvodnje, distribucije i kupaca elektrine energi-
je, ukljuujui i trgovce elektrinom energijom; propisivanje metodologije
i kriterijuma za utvrivanje cijene korienja distributivne mree i cijena
snabdijevanja nekvalifikovanih kupaca elektrinom energijom i metodolo-
gije za utvrivanje naknade za prikljuenje na distributivnu mreu; donoe-
nje tarifnog sistema za prodaju elektrine energije i korienje distributivne
mree; utvrivanje tarifnih stavova za korisnike distributivnih sistema i ta-
rifnih stavova za nekvalifikovane kupce; izdavanje ili oduzimanje dozvola za
proizvodnju, distribuciju i trgovinu elektrinom energijom; donoenje optih
uslova za isporuku elektrine energije, i utvrivanje cijena elektrine ener-
gije na pragu elektrane.
Na podruju BiH djeluju 22 toplinarska preduzea16 i sva se suoavaju sa

42
snanom konkurencijom subvencionirane elektrine energije, ogrjevnog

drveta i prirodnog plina. U finalnoj potronji elektrine energije u 2011.
godini domainstva uestvuju sa 42,1%, industrija sa 38,3%, a ostali potroai,
15 Direktiva 2003/54/EC Evropskog 16 Studija energetskog sektora

parlamenta i Vijea iz juna 2003. BiH, Modul 9Daljinsko grijanje.
godine, u vezi sa zajednikim pravilima
za interno trite energije i opoziv
Direktive 96/92/EC.
ukljuujui graevinarstvo, saobraaj i poljoprivredu uestvuju sa 19,6%.
Ukupna proizvodnja toplotne energije u Bosni i Hercegovini u 2011. godini
je 6.355 TJ, od ega je 3.988 TJ ili 62,7% proizvedeno u toplanama, 1.556 TJ
ili 24,5% u termoelektranama, a 811 TJ ili 12,8% je proizvedeno u industrij-
skim energanama. U finalnoj potronji toplotne energije u 2011. godini naj-
vee uee imaju domainstva sa 74,2%, a industrija i ostali potroai sa
25,8%.17
I-IV 2010. VII-XII 2010. I-IV 2011. VII-XII 2011. I-IV 2012.
Industrija 14,26 14,12 14,14 14,77 14,83
Domainstva 14,53 14,41 14,61 15,39 15,65
TABELA 9 Cijene elektrine energije u Bosni i Hercegovini KM/kWh (DERK, 2012)

Prema podacima statistikog ureda Evropske unije (Eurostat) o cijena-

ma elektrine energije u 32 zemlje Evrope, cijena tog energenta najnia je
u Bosni i Hercegovini. Izvjetaj se odnosi na podatke o cijenama u periodu
juli-decembar 2011. godine i kategoriju kupaca domainstva. U 27 zemalja
Evropske unije prosjena cijena ovog energenta u ovom periodu iznosila je
18,4 eura/100 kWh. Najskuplju elektrinu energiju plaaju domainstva u
Danskoj: 29,8 eura/100kWh, a slijede Njemaka sa 25,3 eura, Kipar sa 24,1
eura i Belgija sa 21,2 eura na 100kWh. Nakon Bosne i Hercegovine, najnie
cijene su u Bugarskoj: 8,7 eura po 100kWh i Estoniji sa 10,4 eura na 100kWh
(vidjeti Prilog broj 2).
Jedinstven odnos izmeu energije i ekonomske aktivnosti moe da stvori

znatnu tenziju izmeu koncepta ekonomske efikasnosti i termodinamike
efikasnosti. Ekonomska efikasnost je glavni cilj ekonomske teorije i politike
no, paradoksalno, poveana ekonomska efikasnost moe da dovede do nie
termodinamike efikasnostiveeg koritenja energije da bi se dobio isti
rezultat. Dostupnost jeftine energije stvara ekonomske podsticaje da se uini
pomak ka proizvodnim metodama koje su intenzivne energijom. Umjesto da
uvamo energiju, to bi bilo termodinamiki efikasno, niske cijene ohrabruju
pojedince da energijom zamjenjuju rad i kapital. Kako nestaju visokokvalitet-
ne rude, na primjer, jedna od strategija za odravanje visoke produktivnosti u
industrijama koje se bave ekstrakcijom resursa je da se koristi vie energije.
Kada je rije o ponudi, rezerve energije iz fosilnih goriva imaju globalna ogra-
43
nienja, kao i mnogo striktnija regionalna ogranienja. Na strani potranje,

globalna potranja stabilno raste u razvijenijim zemljama, dok sve zemlje u
razvoju pokazuju rapidne stope rasta tranje energije.
17 Statistika energije, 23.11.2012.,

Agencija za statistiku BiH.
2005. 2006. 2007. 2005. 2006. 2007.
EU 27 : : : : : : :
EU 4 + HR i MAK
Bugarska 2,59 2,69 2,65 98 100 102
Rumunija 1,77 1,86 1,81 67 69 69
Slovaka 3,50 3,46 3,31 132 129 127
Maarska 2,75 2,74 2,66 104 102 102
Prosjek EU4 2,65 2,69 2,61 100 100 100
BiH 1,27 1,37 1,49 48 51 57
Makedonija 1,35 1,36 1,48 51 51 57

Hrvatska 2,00 2,02 2,10 75 75 81

TABELA 10 Potronja energije po stanovniku (toe/stanov.) 18

2005. 2006. 2007. 2005. 2006. 2007.
EU 27 : : : : : : :
EU 4 + HR i MAK
Bugarska 4121 4315 4466 109 110 111
Rumunija 2342 2401 2452 62 61 61
Slovaka 4920 5136 5251 130 131 130
Maarska 3771 3883 3976 100 99 99
Prosjek EU4 3789 3934 4036 100 100 100
BiH 2321 2295 2385 61 58 59
Makedonija 3416 3496 3785 90 89 94
Hrvatska 3475 3635 3736 92 92 93

44
TABELA 11 Potronja el. energije po stanovniku (kWh/stanov.)

18 Benchmark indikatori predstavljaju Indeks 100 predstavlja pokretni prosjek i Maarska, kao etiri zemlje lanice EU
udaljenost BiH u odnosu na prosjek odnosno prosjek EU 4 koji se posebno koje su istovremeno tranzicijske zemlje)
EU4. Ovaj prosjek je izjednaen izraunava za svaku godinu. (etiri zemlje vidjeti Direkcija za ekonomsko planiranje
s indeksom 100 i vrijednost BiH lanice EU koje se koriste za izraunavanje Bosne i Hercegovine, Strategija razvoja
predstavlja udio u toj vrijednosti. prosjeka su Bugarska, Rumunija, Slovaka BiH, 2010, Benchmark indikatori.
Rauni
za elektrinu
energiju
Rauni
za grijanje
Potronja
energije
Rauni
za prirodni
plin
Rauni
za vodu
SLIKA 9 Trokovi koji se uzimaju u obzir za analizu energijskog siromatva
Kada domainstvo nije u mogunosti da plaa trokove grijanja i elektrine

energije ili iznos tih trokova premauje desetinu primanja domainstva, ono
je tada energijski siromano.
Prema podacima Agencije za rad i zapoljavanje BiH, registrovana stopa ne-

zaposlenosti u BiH sa 30.6.2013,. godine iznosila je 44,4%. Broj nezaposlenih
lica je bio 584.307, a broj zaposlenih u pravnim licima 685.294. Prosjena
neto plata iznosila 822 KM, a prosjena penzija se kree oko 340 KM, to je
36% prosjene plate.
Redni broj GRAD KM/m bez PDV-a
1 Sarajevo 2,38
2 Teanj 2,24
3 epe 2,21
45
4 Zenica 1,92
5 Tuzla 1,44
6 Kakanj 1,43
TABELA 12 Cijene grijanja u Bosni i Hercegoviniplaanje est mjeseci godinje

(http://www.grijanje.co.ba/cijene.htm)
U zavisnosti od naina grijanja i mjesta stanovanja, za stan povrine 50 kva-
dratnih metara potrebno je izdvojiti od 50 KM do 100 KM. mjeseno(centralno
grijanje). Kada se na ovaj troak doda troak elektrine energije od oko 40 KM,
dolazi se do zakljuka da je domainstvo sa jednom prosjenom platom, ener-
gijski siromano.
Klijenti banjaluke Toplane plaaju 1,65 KM po kvadratnom metru. Na ove

iznose potrebno je dodati trokove elektrine energije i vode, to ukazuje da
je premaen iznos 10% prosjene plate, a uveliko iznos prosjene penzije ili
neto plate u privredi, koja je u prosjeku od 30% do 60% manja od prosjene
plate.
Kada je u pitanju grijanje na drva, po podacima Pokreta potroaa Republike

Srpske, za zagrijavanje 60 kvadratnih metara potrebno je najmanje devet
kubnih metara drveta, to sa prijevozom i rezanjem iznosi minimum 720 KM,
to bi po mjesecu grijne sezone iznosilo 120 KM, ili rasporeeno na cijelu
godinu 60 KM mjeseno, na ta treba dodati trokove elektrine energije.
Ukoliko se stan grije na jeftiniju struju, odnosno da se nou pune termoaku-
mulacione pei za zagrijavanje 60 kvadratnih metara stambenog prostora, u

toku zime potrebno je obezbijediti 796 KM, to je 11 odsto vie novca nego za
grijanje na drva, a ukoliko je stan prikljuen na gradsku toplanu, ljudi u toku
zime moraju da izdvoje 1.188 maraka, ili ak 65% vie novca nego za drva. 19
Dokument SB iz marta 2012. godine Socijalna iskljuenost u Bosni i

Hercegovini i globalna kriza navodi da je gotovo treina stanovnitva BiH u
riziku od siromatva, to predstavlja indikator koji mjeri da li je prihod do-
mainstva po osobi ispod 60 posto srednjeg prihoda u zemlji. Taj procenat
stanovnitva je mahom koncentrisan u ruralnim podrujima, dok je rizik od
siromatva najvei meu djecom i veim domainstvima. Gotovo 40% sta-
novnitva BiH se suoava s tekom materijalnom uskraenosti, koja se defi-
nie kao nemogunost plaanja barem tri od pet stavki: stanarinu ili reije;
dovoljno zagrijavanje kue; neoekivane izdatke; meso, ribu ili drugi ekviva-
lent proteina svaki drugi dan; ili jednu sedmicu godinjeg odmora van mjesta
boravka.20 Meu varijablama koje ukazuju na materijalnu uskraenost, mo-
gunost pokrivanja neoekivanih trokova u vrijednosti 386 KM (195 EUR) je
najistaknutija u BiHini se da preko 70 procenata domainstava ne moe
priutiti pokrivanje neoekivanih trokova tog iznosa iz vlastitih sredstava.
Prema podacima iz LiTS-SM 2010 (Life in Transition Survey), dakle dvije
godine ranije, u riziku od siromatva je bilo priblino 1,5 miliona ljudi ili 33
procenta sveukupnog stanovnitva BiH, dok je u tri od pet podruja u BiH
19 Podaci za Banja Luku. Pokret potroaa drugog dana; (v) sedmica godinjeg
46
RS, septembar 2012. odmora van mjesta stanovanja; (vi)

automobil; (vii) maina za pranje rublja;
20U Evropskoj Uniji je indikator materijalne (viii) TV u boji; (ix) telefon. Glavni fokus
uskraenosti baziran na listi od 9 varijabli je na stopi materijalne uskraenosti,
(za koje podatke prikuplja anketa EU SILC) definisane kao nemogunost plaanja barem
koji evidentiraju da li si ljudi mogu priutiti etiri od gornjih 9 stavki. Ovaj indikator
sljedee: (i) plaanje najamnine ili reija; ima za cilj obuhvat mjere u kojoj pojedinci
(ii) adekvatno grijanje stambenog prostora; ne mogu ostvariti ivotni standard koji
(iii) pokriti neoekivane trokove; (iv) jesti se smatra uobiajenim u Evropskoj Uniji,
meso, ribu ili proteinski ekvivalent svakog zbog nedostatka finansijskih sredstava.
stopa materijalne uskraenosti 37 procenatato odgovara priblino 1,7
miliona ljudi. Ako bi se uporedilo oba istraivanja, moglo bi se zakljuiti da
se u razmaku od dvije godine (20102012.) stopa materijalne uskraenosti
poveala za tri procenta.
Budui da u BiH do nedavno nije bio izvren popis stanovnitva sve od 1991.
godine, a podaci posljednjeg popisa 2013. jo nisu obraeni, podaci o broju
siromanih i socijalno iskljuenih su, uglavnom, na bazi istraivanja nevla-
dinog sektora, stranih finansijskih institucija i dijelom zvanine statistike.
Istraivanje Komisije Pravda i mir Biskupske konferencije BiH o ljudskim
pravima za 2010. godinu pokazalo je da oko 600.000 osoba u BiH ivi ispod
opte granice siromatva, u koju se ubrajaju svi koji imaju primanja manja
od 120 eura mjeseno, a svaki peti graanin ivi od tri konvertibilne marke
dnevno. Taj broj je prema istraivanjima Svjetske banke za 2007. godinu bio
oko 500.000. Ovi podaci ukazuju da se ne moe govoriti o jeftinoj energiji u
BiH te da je veina stanovnitva energijski siromana. Prema procjenama
Svjetske banke, velik broj domainstava u regionu, kako zbog slabih prihoda
tako i zbog izuzetno loeg kvaliteta kua i zgrada (loe izolacije), izdvajaju i
do 30% svojih mjesenih prihoda na energiju, posebno u zimskim mjeseci-

ma. Prema Anketi o potronji domainstava u BiH za 2011. godinu 21 najvee
uee u prosjenoj mjesenoj potronji domainstava imali su hrana i pia
(32,6%) i stanovanje, elektrina energija, plin i ostali energenti (24,0%). Na
stanovanje se izdvajalo 15,1% ukupne potronje, dok se za potronju vode,
energije, plina i drugih reijskih izdataka izdvajalo 8,9%. Velik dio izdataka
odnosio se i na prijevoz (11,0%) koji obuhvata kupovinu i upotrebu prijevo-
znih sredstava te izdatke za usluge prijevoza putnika.
Zvanino, apsolutno siromatvo u BiH (BHAS) na dravnom nivou je pora-

slo za oko 5 procentnih poenasa 18,6 posto u 2007. na 23,4 posto 22 u 2011.
Uoba entiteta je takoe dolo do rasta siromatva za oko 5 procentnih poena
mjereno ovom linijom siromatva, dok se potronja elektrine energije u
istom periodu kretala kako slijedi. Ostvarenje elektroenergetskog bilansa u
2011. godini biljei poveanje potronje elektrine energije za 3,6%, to je
nastavilo kontinuitet porasta iz prethodnog razdoblja i predstavlja daljnje
poveanje u odnosu na smanjenje potronje u 2009. godini u iznosu od 4,87%.
U 2008. godini indeks je bio pozitivan sa 4,31%. Direktno prikljueni potro-
ai su ponovo imali porast, i to izmeu 10 i 12% po Elektroprivredama, to
potvruje porast potronje od 28,7% u 2010. godini, za razliku iz 2009. godine
sa negativnim indeksom od 27%. Generalno, potronja, uz neke oscilacije,
ima blagi porast.23
21 Agencija za statistiku BiH.

47
22 Ova promjena apsolutnog siromatva

je statistiki znaajna budui da se
95% intervala poveanja apsolutnih
stopa siromatva za 2007. i 2011.
godinu za BiH ne preklapaju.
23 Izvjetaj o tokovima elektrine

energije u BiH u 2011. godiniNOS
BiH, Sarajevo, mart 2012. godine
Subvencionisanje potronje elektrine energije kod siromanih kategorija
stanovnitva jedna je od mjera socijalne politike koje koriste vlade. Program
zatite socijalno ugroenih kategorija potroaa elektrine energije usvojila
je Vlada Republike Srpske u decembru 2007. godine, a na osnovu zaklju-
ka Narodne Skuptine Republike Srpske (Slubeni glasnik RS broj 10/08).
Odlukom Vlade odobrena je mjesena subvencija u vrijednosti od 100 do
150 KWh utroene elektrine energije, sa obraunatim PDV-om sljedeim
kategorijama ugroenog stanovnitva: penzionerima sa najniim penzija-
ma, korisnicima novane pomoi iz socijalne zatite, korisnicima dodatka
za pomo i njegu drugog lica iz socijalne zatite, korisnicima materinskog
dodatka iz djeije zatite i korisnicima dodatka na djecu. Prepoznato je da
su navedene kategorije stanovnika najugroenije i da je potrebno dodatno
zatititi njihovu socijalnu sigurnost subvencionisanjem potronje elektrine
energije. Sredstva za subvencionisanje obezbijeena su u budetu Republike
Srpske za 2008, 2009. i 2010. godinu. Za 2011. godinu nisu odobravana sred-
stva, a u 2012. godini odlukom Vlade obezbijeena su sredstva iz neto dobiti
Elektroprivrede Republike Srpske Matino preduzee a.d. Trebinje ostvare-
ne za poslovnu 2011. godinu. Subvencija za 2013. iznosi 120 KWh elektrine
energije. Namee se zakljuak da bi racionalnije bilo ova sredstva usmjeriti

ka poboljanju energijske efikasnosti bilo smjetaja bilo kuanskih aparata
te bi korist i utede bile viestruke.
Dva faktora mogu promijeniti ovu sliku. Kada je rije o tranji, znatna
uteda energije i poveana efikasnost krajnje potronje mogle bi smanjiti
rast tranje. to se tie ponude, obnovljivi resursi, koji trenutno zadovolja-
vaju neznatan dio potreba za energijom, trebalo bi da postanu sve znaajniji.
Meutim, te promjene zahtijevaju kombinaciju signala trinih cijena i vla-
dinih energetskih mjera koje promoviu energijsku efikasnost i obnovljive
resurse. Energijska efikasnost, odnosno efikasno koritenje energije je zbir
svih preduzetih i planiranih mjera u svim oblastima kojima je krajnji cilj ko-
ritenje minimalne koliine energije, uz uslov da nivo udobnosti ostane istog
ili vieg nivoa.
Najvei problem poveanja energijske efikasnosti ureaja proizilaze iz viso-

kih implicitnih diskontnih stopa. Primjer: ako potroa moe da kupi grijno
tijelo za 500 KM ili energijski efikasniji ureaj za 2.000 KM, koji mjeseno
tedi u grijnoj sezoni 100 KM trokova za energiju, moemo rei da je sa eko-
nomskog stanovita povraaj na dodatnih 1.500 KM uloenih 6100 KM, ako
raunamo samo mjesece u kojima se vri grijanje. Pri niskoj kupovnoj moi,
kupac e vjerovatno izabrati jeftiniji model. Kupac implicitno koristi diskon-
tnu stopu koja je vea od 40 % (6100/1.500), to je uobiajeno ponaanje,
mada ne i ekonomski opravdano.
48
Za sada su aktivnosti na unapreenju EE na strani potranje ograniene.

Do sada, napori na unapreenju EE su se koncentrisali na strani snabdi-
jevanja, putem rehabilitacije infrastrukture. Meutim, napredak na una-
preenju EE na strani potranje je vrlo ogranien. Nedostatak napretka je
praen kumulativnim efektom mjera koje daju subvencije firmama i stanov-
nitvu, putem jeftine energije, to potie prekomjernu potronju i rasipa-
nje. Subvencioniranje cijena elektrine energije, cijena centralnog grijanja
ili trokova proizvodnje energije znai samo da se taj troak prebacuje na
teret graana kroz manja ulaganja u infrastrukturu, modernizaciju pogona,
ili manja ulaganja u druge grane privrede ili u socijalne usluge. Svjetska
banka je jo 2004. godine procijenila da u rudnicima ima 60% vika zapo-
slenih, tako da rudnici iz godine u godinu akumuliraju gubitke u proizvodnji
koja nije dovoljna da pokrije trokove. Kao rezultat, rudarska industrija pri
ovakvom poslovanju nije u stanju da plati penziono osiguranje ili moderni-
zaciju. Razliku i kompenzaciju za ove gubitke plaa drava kroz subvencije
industriji eksploatacije lignita, kao i toplanama za njihove enormne gubitke,
i to su skriveni trokovi u cijeni. Kada graanin plati tu skrivenu cijenu kroz
budetske subvencije i iracionalne investicije u cijelom ciklusu proizvodnje,
distribucije i potronje energije, ostaje mu manje sredstava na raspolaganju
za prehranu, obrazovanje, zdravstvo, kao i za same investicije u bolje ureaje
i energijsku efikasnost stambenog prostora. Nadalje, kada cijena elektrine
energije, nafte i ostalih energenata raste, onda raste i cijena ogrjevnog drveta.
Cijena ogrjevnog drveta je u BiH via u poreenju sa cijenama u Evropi, a
poseban problem je to se drvo pribavlja ilegalnom sjeom esto najkvalitet-
nijeg drveta. Neselektivna sjea izaziva eroziju tla te se smanjuje i obradivo
poljoprivredno zemljite. Prema procjenama, u toku zimskih mjeseci, pro-
sjeno domainstvo grije svega oko 10 kvadratnih metara stambenog pro-
stora, ali koristi toliku koliinu energije koja bi u kvalitetnijem stambenom
prostoru i upotrebom kvalitetnijih ureaja za grijanje mogla da zagrije oko

40 kvadratnih metara stambenog prostora.
U nedavno objavljenom izvjetaju Investiraj na brzinu, imat e vremena za

kajanje24 (2013), o ulaganjima Svjetske banke (WB), Evropske investicij-
ske banke (EIB) i Evropske banke za obnovu i razvoj (EBRD) u energetske
projekte u regiji jugoistone Evrope, jedno poglavlje posveeno je i Bosni i
Hercegovini. Izvjetaj su, u sklopu projekta SEE SEP (Strategija za odrivu
energiju Jugoistone Evrope), koji podravaju Evropska komisija, UNDP i
Balkan Trust for Democracy, pripremile organizacije SEE Change Net, CEE
Bankwatch Network i WWF zajedno sa 14 organizacija civilnog drutva
iz zemalja regije (BiH, Hrvatska, Crna Gora, Albanija, Makedonija, Srbija,
Kosovo). Prema procjenama strunjaka, ulaganje u utedu energije je hilja-
du i vie puta jeftinije nego ulaganje u kapacitete potrebne za proizvodnju
te iste koliine energije. Za Svjetsku banku (World Bank), Evropsku inve-
sticijsku banku (European Investment Bank) i Evropsku banku za obnovu i
razvoj (European Bank for Reconstruction and Development) izbor je vrlo
jednostavan: potrebno je podrati projekte koji su ve u skladu sa direktiva-
ma Evropske unije po pitanju energijske efikasnosti, utede energije i zatite
okolia. Deregulacija trita 2015. godine e neminovno dovesti do porasta
cijena energenata i bez mjera utede u domainstvima i u privredi, graani
i poduzetnici Bosne i Hercegovine nee moi plaati energiju koja im je po-
trebna da bi normalno ivjeli i privreivali.
Najvie prostora za poveanje energijske efikasnosti ima u graditeljstvu, gdje

49
se zbog loeg kvaliteta gradnje i izolacije u najveoj mjeri bespotrebno rasipa

energiju. Na primjer, prosjean objekat i domainstvo u BiH potroe dvostru-
ko vie energije nego to je to u EU. Prema vaeem zakonodavstvu u zemlja-
ma EU, propisana je maksimalna godinja potronja energije u zgradama od
95 kWh po kvadratnom metru. U zgradama u BiH se troi prema procjenama
24 Dostupno na http://seechangenetwork.org/
index.php/publications/invest-in-haste-
repent-at-leisure.html.
180 kWh energije po kvadratnom metru, dakle dvostruko vie. Kada su u pi-
tanju individualni stambeni objekti, odnosno porodine kue, potronja po
kvadratnom metru prelazi i 300 kWh godinje. Prosjean objekat u razvije-
nim zemljama godinje potroi oko 100 kWh energije po kvadratnom metru,
a u BiH 180 kWh. 25
Efikasnija potronja energije u javnim objektima kao direktnu posljedicu ima

otvaranje novih mogunosti za ulaganja kroz smanjena budetska izdvaja-
nja za trokove upravljanja u takvim objektima. Uteena sredstva se potom
mogu raspodijeliti u neka druga, prioritetna podruja od sveopeg drutvenog
interesa. Nadalje, uspjenim provoenjem programa energijske efikasnosti
u vlastitim objektima odnosno u objektima javnog sektora kantoni, gradovi
i optine alju poruku da se energijsku efikasnost sprovodi u vlastitoj kui,
ime se podstie efikasnije koritenje energije u domainstvima, gdje je naj-
vei rast potronje energije, ali i poljoprivredi, u kojoj energijska efikasnost
kao mjera poboljanja konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje jo uvijek
nije prepoznata.
Za potronju energije odgovorni su svi. Energijska efikasnost prepoznata je u

EU kao najisplativiji nain smanjenja negativnih uticaja energetskog sektora
na ivotnu sredinu, kojim se direktno utie na ispunjenje obaveza iz Protokola
iz Kjota. U skladu sa potpisanim Ugovorom o formiranju Energetske zajedni-
ce, zakonodavstvo u BiH e se morati u vrlo kratkom roku uskladiti s pravnim
nasljeem EU.
Potrebni su znaajni napori na uspostavljanju institucionalnog okvira koji

bi omoguio implementaciju mjera EE. Implementacija, podrka i irenje
usluga i tehnologija EE e zahtijevati uspostavljanje institucionalnog okvira
koji se sastoji od:
i okvira politike,
ii prateih struktura,
iii implementacije i znanja (know-how-a),
iv poticaja i
v informacija.
BiH je ostvarila malo napretka na stvaranju institucionalnog okvira, i stoji

loe u poreenju sa susjedima u regiji.
Trine barijere za pokretanje investicija u poboljanje EE:
1 Mjere energijske efikasnosti spadaju u nadlenost resornog ministarstva za

energetiku, a implementacija tih mjera se dalje prenosi na kantonalni nivo u
50
FBiH i optinski nivo u RS. Meutim, ne postoji formalna strategija EE. Jo

uvijek nije usvojen zakonski i regulatorni okvir za podrku mjerama energij-
ske efikasnosti, iako se javljaju sve vei zahtjevi da zemlja radi na rjeavanju
pitanja EE kroz provoenje Sporazuma o energetskoj zajednici i Energetske
25USAID-ov projekat Ekonomija

energetske efikasnosti i UNDP-ov
MDG projekat Program ouvanja
okolia i klimatske promjene.
povelje. Regulatorni okvir u oblasti zgradarstva usvojen je u FBiH, a u pri-
premi je i u RS. EE je samo indirektno obuhvaena drugim zakonodavstvom.
Regulatori su, na primjer, odgovorni za razmatranje okolinih i pitanja ener-
gijske efikasnosti prilikom utvrivanja tarifa i odobravanja propisa i odluka
o investicijama.
2 Potroai na svim nivoima, ukljuujui one koji upravljaju sredstvima u lo-

kalnim vlastima i resornim ministarstvima odgovornim za rad i odravanje
objekata, nemaju dovoljno informacija o mjerama EE i promjeni ponaanja.
Obuka i know-how o mjerama EE su nedovoljni.
3 Ne postoji institut i/ili agencija za energiju koja bi vladama davala podatke za

donoenje politike i koja bi predvodila promjene i pomagala na implementa-
ciji politike i uspostavljala i provodila programe podrke za usluge i tehnolo-
gije EE. Zemlja takoe kasni s usvajanjem svog Nacionalnog akcionog plana
energijske efikasnosti, koji zahtijeva Ugovor o energetskoj zajednici zbog: (i)
nedostatka politike volje, (ii) nedostatka energijskih podataka, ukljuujui
indikatore EE; (iii) nedostatka kvalificiranog osoblja; i (iv) ograniene vladi-
ne podrke zbog nedostatka dobrih podataka; dakle, vlade nisu svjesne obima
problema s kojim se suoavaju u energetskom sektoru.
4 Pored poremeaja cijena energije, nepostojanje naplate zasnovane na po-

tronji, iako je nekoliko toplana primjenjuje, ne motivira korisnike zgrada
prikljuene na daljinsko grijanje da smanje potronju i istovremeno ne omo-
guava isporuiocima da poveaju efikasnost sistema proizvodnje i isporuke.
Pored toga, motivacije za ulaganje u EE su podijeljene; direktne finansijske
koristi od mjera EE u veini sluajeva nee osjetiti oni koji upravljaju objek-
tima (kole, bolnice) jer raune za energiju obino plaaju lokalni i/ili enti-
tetski budeti.
5 Primarni izvor finansiranja investicija u EE su, za sada, redovni komerci-

jalni zajmovi koji su obino kratkoroni i skupi. Za pokretanje trita bie
potrebna dua ronost da bi omoguila sveobuhvatnije poetne investicije
koje bi omoguile renoviranje objekata i postizanje znaajnih uteda energije.
Ustvari, uz nizak nivo svijesti i teku finansijsku situaciju, mnoge vlasti inve-
sticije u energijsku efikasnost rangiraju nisko na ljestvici prioriteta.
51
2.5 Izvor za finansiranje
zelene energije
osnivanje Fonda
za budunost
Koncept ili ideja Fonda za budunost naslanja se na ideju koja je odavno

zaivjela u svijetu. Poznato je funkcionisanje suverenih fondova bogatstva.
Stepen zainteresovanosti za njihovu finansijsku arhitekturu i njihov imid

porasli su u posljednjih nekoliko godina, ali oni nisu novost, naroito u ze-
mljama bogatim prirodnim resursima. Suvereni fondovi nastali su onda kada
su pojedine zemlje poele da stiu enormne prihode, prije svega od nafte, ali
i od drugih sirovina, kao to je sluaj Brazila, ili industrijskog izvoza, na pri-
mjeru Kine. Te prihode drave su ostavljale na posebnim raunima za neka
druga, budua vremena. Iako se u literaturi navodi da je Andrew Rozanov prvi
put upotrijebio izraz sovereign fund 2005. godine u eseju U ijim je rukama
bogatstvo naroda,26 ipak je on samo dao ime neemu to je odavno postojalo.
Pravi poetak bi mogao biti oznaen sa 1990. godinom, kada je Norveka do-
nijela dekret o tome da Norway Government Pension Fund Global (GPFG)
postaje institut fiskalne politike koji dugorono regulie upravljanje naftnim
resursima. Norveka je sa otkriem i eksploatacijom ogromnih rezervi nafte
i gasa u Sjevernom moru odluila da ne dozvoli sebi posljedice loih odluka
veine naftaa. Od samog poetka je ostavljala u penzionom fondu finansijska
sredstva na stranu za budue generacije, a prije svega da bi ouvala svoj kon-
cept drutva zasnovanog na marljivom radu i malim socijalnim razlikama.
Kuvajt je, recimo, ve 1953. godine akumulisao stotine miliona dolara u

vicarskoj, u to vrijeme enorman iznos sa kojim nije znao ta e. S vreme-
nom su ti fondovi poeli da posluju potpuno samostalno. Uz norveki GPFG,
koji je na prvom mjestu, i uz masu arapskih naftakih zemalja, meu najve-
ima su fondovi iz Kine, Singapura, June Koreje i Rusije. Ukupan broj su-
verenih fondova od 2007. godine do pred kraj 2012. godine porastao je od 45
na 62, a koliina dolara u njima sa 2.000 na 5.100 milijardi. Trenutno stanje
52
(avgust 2013. godine) je: NorvekaGPFG, 737,2 milijarde dolara; Saudijska

ArabijaSAMA Foreign Holdings, 675,9 milijarde dolara; tri kineska fonda
imaju ukupno 1.303,7 milijarde dolara; RusijaNational Welfare Fund, 175,5
milijardi dolara, itd. No nisu samo velike i sirovinski monije drave formi-
rale fondove. Kiribati su na temelju fosfata formirali fond jo 1956. godine i
26Rozanow Andrew Who holds the weatlh

of nations, State Street Global Adv.,
London 2005, str. 1.
avgusta 2013. godine u tom fondu, Revenue Equalization Reserve fund bilo je
0,6 milijarde dolara. Gabon je formirao Sovereign Wealth Fund 1998. godine i
u avgustu 2013. njegova vrijednost je bila 0,4 milijarde dolara. Istog mjeseca
Palestine Investment Fund, koji je formiran 2003. godine, imao je 0,8 milijar-
di dolara. Najstariji fond je osnovao Kuvajt 1953. godine, a najmlai su fon-
dovi Papue Nove Gvineje i Gane iz 2011. godine. Ukupan iznos novca u svim
fondovima je u avgustu 2013. godine iznosio 5.808,3 milijarde dolara, od ega
oni zasnovani na eksploataciji nafte i gasa iznose 3.433,9 milijarde.27 Ovi fon-
dovi posjeduju novac koji postoji, u koji se ne sumnja i prema kojem su uprti
pogledi svih dunika, jer su pouzdaniji, a ocjenjuje ih se i prema moralnom
ponaanju. Sovereign Wealth Fund Institute bavi se rangiranjem fondova i
na prvom mjestu, sa svih 10 poena pozicioniran je norveki GPFG, koji odbija
da kreditira ili investira u proizvoae oruja, duvana, nuklearne energije te
one koji devastiraju ume ili zagauju okolinu.
Suverene fondove ne treba mijeati sa dravnim rezervama, iako su naizgled

slini. Naime, dravne rezerve slue uglavnom za ouvanje kursa domae
valute i pokrie domaih gubitaka, te imaju inflaciono dejstvo, dok suvereni
fondovi slue uglavnom za investiranje u poslove irom svijeta, u cilju uve-

anja sredstava namijenjenih buduim generacijama dotine zemlje. Jedino
Venecuela svoj suvereni fond koristi iskljuivo za domae potrebe i time brie
razliku izmeu njega i dravnih rezervi. Taj primjer djelimino poinju da
slijede arapske zemlje i Rusija, sa ciljem smanjenja socijalnih razlika i podi-
zanja ekonomije, koja se nee zasnivati samo na naftidakle za budunost
kada nafta ne bude donosila bogatstvo.
Ne ulazei u karakter i nain upravljanja svim postojeim suverenim fon-

dovima, ideja jeste premotavanje onoga sada, kada ima, i onoga sutra, kad
nee biti, to je potrebno i BiH iz tri razloga: 1) da formiranjem fondova naui
da cijeni ovo danas, koje ne smije da bude na utrb onog sutra; 2) da podigne
svijest korisnika resursa o potrebi njihovog efikasnog koritenja, odnosno
javnosti; 3) da stvori materijalne pretpostavke za ulaganje u obnovljive izvore
energije i unapreenje energijske efikasnosti.
Odgovorna vlada mora uvesti mjere koje e omoguiti inovacije u oblasti ob-
novljivih izvora energije, a u saradnji sa predstavnicima industrije i finansij-
skog sektora. Radikalno se moraju poveati investicije u istraivanje, razvoj i
komercijalizaciju tehnologija obnovljivih izvora energije. Naravno, zemljama
u razvoju je potrebna podrka u izgradnji vlastitih kapaciteta za inovacije, te
je potrebna edukacija, obuka i podrka naunicima da razviju novu energet-
sku infrastrukturu.
53
27 Sovereign Wealth Fund Institute,

www.swfinstitute.org.
2.5.1 Pretpostavke
za osnivanje Fonda
ili fondova
Rastereenje privrede nepotrebnih parafiskalnih nameta i dodatnih

fiskalnih optereenja, posebno ako se zna da je BiH zemlja sa najveim opte-
reenjem na rad. Posebno su problematini parafiskalni nameti, koje uvode i
naplauju entiteti i Distrikt Brko, kao samostalne administrativno-upravne

jedinice BiH. Kako je, takoe, teko doi do svih vrsta naknada koje naplauju
entiteti u BiH, kantoni i optine, teko se moe praviti i analize cost-benefit:
ta to privreda i graani daju, a ta dobijaju, posebno u domenu ouvanja i-
votne sredine i ulaganja u obnovljive izvore energije.
Pored brojnih naknada za vode i koritenje voda u oba entiteta, zatim naknada
za koritenje uma, tu su i naknade za zatitu ivotne sredine kako slijedi:
1 u Federaciji BiH od ega se finansira uglavnom Fond za zatitu okolia FBiH
i njegovi projekti.
NAKNADE ZA ZATITU OKOLIA
Naknada za Zakona o Fondu za zatitu lanovi Obveznici plaanja Visina godinje naknade
zagaivanje zraka koja okolia (Slubene novine 4. 5. i 6. plaaju naknadu za emisije iznosi za:
potiu od tehnolokih Federacije BiH, br. 33/03) Uredbe utvrenu zbirno za jednu tonu emisije SO238KM;
procesa, industrijskih Uredba o vrstama naknada sve ispuste jednu tonu emisije NO236KM;
pogona, ureaja i i kriterijuma za obraun jednu tonu emisije vrstih estica
objekata koji isputaju naknada za zagaivae (praine)170KM;
u zrak SO2, NO2 zraka Federacije BiH, br. Izuzetak: naknade za jednu tonu
i vrste estice (prainu) 66/11) vrstih estica (praine) iz asfaltnih
baza iznosi2350KM/t;
54
Posebne naknade za Uredba o posebnim Obraun naknade Razliito prema vrsti vozila, a
okoli koje plaaju naknadama za okoli vri se na osnovu u skladu sa lanom 2. 3. 4. 5.
pravna lica pri svakoj koje se plaaju pri podataka o vozilu i 6. Uredbe
registraciji motornih registracijimotornih i obvezniku
vozila vozila (Slubene novine plaanja upisanim
Federacije BiH, u isprave vozila,
br. 14/11) odn. knjiicu vozila
ili saobraajnu
dozvolu.
U Budetu 2013. godine na primjeru Kantona Sarajevo kada je u pitanju
naknada za zatitu okolia to izgleda ovako:
722550 Naknada za zatitu okolia 2.145.600
722551 Naknada zagaivaa okolia pravnih osoba 11.000
722552 Naknada zagaivaa okolia fizikih osoba 11.000
722553 Naknada korisnika okolia pravnih osoba 12.000
722555 Posebne naknade za okoli koje plaaju pravne osobe pri svakoj registraciji motornih vozila 15.000
722556 Posebne naknade za okoli koje plaaju fizike osobe pri svakoj registraciji 2.096.600
motornih vozila namjenski prihod Ministarstva prostornog ureenja i zatite okolia
(razgranieni namjenski prihodi u iznosu od 1.396.600 KM)
2 U Republici Srpskoj, na osnovu Zakona o fondu i finansiranju zatite ivot-

ne sredine Republike Srpske iz 2011. godine, sredstva Fonda za finansiranje

zatite ivotne sredine osiguravaju se iz:
naknade koju plaaju zagaivai ivotne sredine;

naknade za optereivanje ivotne sredine otpadom;
sredstava ostvarenih po osnovu meunarodnih programa, projekata
i drugih aktivnosti u oblasti zatite ivotne sredine, energetske
efikasnosti i obnovljivih izvora energije;
naknade za zatitu ivotne sredine koju plaaju vlasnici transportnih
sredstava koja koriste naftu ili naftne derivate u skladu sa Zakonom
o vodama;
priloga, donacija, poklona i pomoi;
iz drugih sredstava u skladu sa zakonom.
Primjer Budeta Republike Srpske:
POSEBNI PRIHODI 25.985.000
722400 Naknade po raznim osnovama 25.985.000
722430 Naknade za ume 16.088.000
722440 Naknade za vode 8.126.000
722452 Naknade za izvrene veterinarsko-sanitarne preglede 586.000

55
722463 Naknade za izvaeni materijal iz vodotoka 1.185.000
to pokazuje prihodovnu stranu entitetskog budeta i naknada kada su u pita-

nju resursi. Takoe, naknade su regulisane kantonalnim (FBiH) i optinskim
propisima (FBiH i RS). U sferi naknada i taksi, praksa je da se ne slijedi prin-
cip rtva-korist, odnosno da su sredstva upotrijebljena za namjenu prema
predmetu oporezivanja; ve samo stanje zatite ivotne sredine i energijska
efikasnost upuuju da se ne potuju osnovna poreska naela i da ne oprav-
davaju svoje postojanje.
2.5.2 Nain osnivanja
fonda ili fondova
za budunost
Potujui kompleksnu ustavnu strukturu BiH, fond(ovi) za budunost

mogu biti formirani i na kantonalnom i entitetskom nivou, ukoliko ne postoji
politika saglasnost za formiranje jednog fonda na dravnom nivou, ali isto
tako mogu biti optinski, s obzirom na podjelu sredstava od naknada za kon-

cesije i injenicu da je optina ta koja trpi eksternalije. Uostalom, kao to je
gore navedeno, i neke druge zemlje imaju po nekoliko fondova. ak i ako se
formiraju na entitetskom, ili ak kantonalnom ili optinskom nivou, poreska
politika i privredna politika daju zakonske odrednice za formiranje i uprav-
ljanje svakim od njih ili naine kako se mogu objediniti ili koordinisati.
Diskontnom metodom treba proraunati izdvajanja od svake iskopane tone

uglja, svakog kubika vode, kamena, drveta i sl., odnosno procenat koji mora ii
u Fond. Takoe, trebalo bi da veliki zagaivai, umjesto poreza na zagaivanje
(po principu Piguovog poreza), uplauju srazmjeran iznos u Fond za budu-
nost. Naime, i metodom naplate prihoda od koncesija budet ne dobija gotovo
nita. Naprotiv! esto se koncesiona naknada i ne plaa zbog brojnih izuzea
navedenih u zakonu. Na taj nain, drutvo plaa jo vee trokove!
Primjera radi, Izvjetaj o radu Komisije za koncesiju Federacije BiH za 2012.

godinu daje pregled datih koncesija; one se mahom odnose na vodu, kao godi-
nja naknada za eksploataciju vode. Od deset ugovora o koncesijama za korite-
nje voda, samo za jednog koncesionara je utvreno da redovno plaa koncesio-
nu naknadu (za 2012. godinu 11.871,73 KM), a ostali su ili raskinuti ili u sporu.
Izvjetaj o radu Komisije za koncesije Republike Srpske za 2012. godinu i
analiza 46 koncesionara i 76 ugovora iz oblasti energetike, 45 koncesionara
i 50 ugovora iz oblasti mineralnih resursa, 36 koncesionara i 37 ugovora iz
oblasti poljoprivrede i jedan koncesionar i ugovor iz oblasti igara na sreu
dali su sljedei pregled koncesionih prihoda:
56
OBLAST Ukupna koncesiona naknada u 2012. g. u KM Jednokratna koncesiona naknada 2012. g. u KM
energetike 2 .043.364,92 688.176,95
mineralnih resursa 20.564.958,02 686.824,66
poljoprivrede 927.968,48 97.946,21
igara na sreu 140.081,38 0,00

U entitetskom budetu na strani prihoda stoji:
720000 Neporeski prihodi 126.891.000
721100 Prihodi od dividende, uea u kapitalu i slinih prava 2.106.000
721112 Prihodi od davanja prava na eksploataciju prirodnih resursa, patenata i autorskih prava 2.106.000
Zakonom o rudarstvu propisano je da sredstva ostvarena od naknade po

osnovu eksploatacije mineralnih sirovina predstavljaju prihod budeta
Republike i optine, koji se dijeli u paritetu 70%:30% u korist budeta opti-
ne na ijoj teritoriji se vri eksploatacija mineralne sirovine.
Posebne vodne naknade:

naknade za zahvatanje povrinskih i podzemnih voda,
naknade za proizvodnju elektrine energije dobijene korienjem
hidroenergije,
naknade za vaenje materijala iz vodotoka, koje se dijele izmeu
budeta Republike i budeta optina i grada u razmjeri 70:30 i

naknade za zatitu voda koje se dijele izmeu budeta Republike,
budeta optina i grada i Fonda za zatitu ivotne sredine Republike
Srpske u razmjeri 55:30:15.
Jula mjeseca 2013. godine usvojen je Zakon o koncesijama, gdje u lanu 26

stoji da se koncesija moe dodjeljivati pregovarakim postupkom u sluaju
zakljuenih sporazuma Vlade ili javnih preduzea. To znai da javni poziv
izostaje, a Vlada je nadlena za dodjelu koncesije.
Netom prije usvajanja Zakona, Vlada Republike Srpske je 1. jula donijela odluku
da koncesiju za eksploataciju uglja na leitu Ugljevik Istok 2 dodijeli kom-
paniji Comsar Energy Srpska. Veinski vlasnik ove firme je ruski biznismen
Raid Serdarov, a RiTE Ugljevik ima svega deset posto udjela u ovom preduze-
u. U odluci se navodi da e Comsar Energy u budet RS platiti jednokratnu
naknadu za pravo na korienje mineralne sirovine u iznosu od 2. 595.000 KM,
te da koncesione naknade za korienje mineralnih resurse iznose 3,2 posto od
bruto prihoda, odnosno ukupnih godinjih prihoda ostvarenih kroz koncesione
djelatnosti. Raunica kae da e veinski vlasnik, sa 90 posto kapitala, raspola-
gati najveim dijelom neto dobiti, koja bi priblino na godinjem nivou iznosila
700 miliona KM, a izostali bi i prihodi od PDV-a. Svaka od ugovornih strana e
uvati povjerljivost i nee otkriti treoj strani informacije u vezi sa Projektima
iz ovog ugovora, a ugovor ak predvia da samo ogranieni broj predstavnika
obje ugovorne strane moe biti upoznat sa odredbama ovog Ugovora, kako bi
preduzeli adekvatne potrebne mjere na njegovom provoenju. Ugovorne strane
57
su saglasne da e ovlateni predstavnici vlade RS i Ministarstva industrije,

energetike i rudarstva biti upoznati sa odredbama ovog Ugovora. Ugovorne
strane e saraivati i kada su u pitanju saoptenja za javnost, tako da nijed-
no obavjetenje sa ijim sadrajem se nisu saglasile ugovorne strane nee biti
objavljeno, navodi se u Ugovoru. Odredbe Ugovora kau i da Comsar Energy,
vlasnik budue Termoelektrane Ugljevik 3, nema nikakvu obavezu snabdijeva-
nja strujom potroaa u RS. Elektroprivreda ne ograniava vlasnika da struju
proizvedenu na ovaj nain direktno ponudi na slobodnom tritu treim licima.
Vlasnik RiTE Ugljevik 3 nee imati obavezu snabdijevanja elektrinom ener-
gijom tarifnih potroaa u RS, navodi se u Ugovoru.
Ako se pogleda Izvjetaj o Izvrenju budeta optine Ugljevik za prvih est
mjeseci 2013. godine, plan prihoda od naknada za korienje mineralnih si-
rovina iznosi 180.000 KM, a do kraja juna 2013. godine realizovano je 147.882
KM: prihodi od naknade za korienje prirodnih resursa za 2013. godinu
planirani su u visini od 5.500.000 KM, a do kraja juna 2013. realizovano je
1.786.404. KM ili samo 32%. Planirani budet za 2013. godinu ukupno iznosi
12.422.000 KM, to znai da planirani prihodi od naknada za korienje pri-
rodnih resursa i korienja mineralnih sirovina iznose ukupno (180.000 KM
+ 5.500.000) gotovo 46% budeta!
Optine iji budeti zavise od iscrpljivanja prirodnih resursa esto olako daju
saglasnosti ili pristaju na netransparentne procedure svojih vlada, bez osvr-
tanja na to ta kad nestane tih prihoda ili kako uloiti te prihode u budunost,
u produktivne svrhe koje e donijeti jo vee prihode. Pri tome, upitna je ade-
kvatnost koncesionih naknada, odnosno pravednost ako se posmatra iz ugla
ravnotee ovog sada i onoga kasnije, kad ne bude resursa. Pretpostavka da
se prihodi od koncesionih naknada, odnosno koritenja prirodnih resursa
uloe u optinski fond za budunost, a da optina odlukom propie namjenu
koritenja tih sredstava za finansiranje, na primjer, novih tehnogija i radnih

mjesta, upuuje da bi namjena bila ne samo svrsishodnija, ve i pravednija.
Ovako se taj novac najee troi na odravanje administracije (47% budeta
optine Ugljevik, na primjer, odlazi na lina primanja i materijalne trokove)
i nema naznaka da ima ikakvih projekata koji bi ukazivali na razmiljanje
ta kada eksploatacija ili bude preskupa ili zalihe presahnu, pogotovo to se
proiruju kapaciteti TE Ugljevik.
Takoe, odreivanje naknade procentom od bruto prihoda ostvarenog kon-

cesionom djelatnou nije primjereno ako smo svjedoci svakodnevnog kre-
ativnog knjigovodstva, odnosno neiskazivanja stvarnog stanja i poslovanja
preko transfernih cijena, za to je Tvornica glinice Bira najpogubniji pri-
mjer.28 Naime, privatizacija se odvijala mimo zakona, gdje glavni konsultant
za privatizaciju firme kupuje firmu i dobija ogromne povlastice od Vlade RS,
vri eksploataciju glinice, a posluje preko transfernih cijena, profit iznosi iz
zemlje ostavljajui dugove na osnovnoj firmi. Dugovi su viestruko premaili
kapital firme te je Vlada ponovo preuzela Tvornicu sa svim njenim dugovima.
Na primjer, od 1. jula 2003. do 1. jula 2008 godine Vlada je na ime povlate-
ne cijene za Bira za elektrinu energiju platila ukupno 28.856.471 KM, od
ega iz dobiti Elektroprivrede RS 15 miliona, a iznos od 13.856.471 KM je
uplaen ZP Elektro-Bijeljina iz Budeta RS. Isto tako, Vlada je obezbijedila
reprogram za poreze i doprinose na period od 15 godina u iznosu od 9.001.788
KM. Takoe, Vlada je donijela Odluku kojom je produen rok za izmirenje
obaveza prema Budetu i fondovima. Tvornici glinice je u vie navrata odo-
bren budetski kredit od 14,5 miliona KM, te zakljukom ukupan iznos defi-
58
nisan da se plati u 153 jednaka mjesena anuiteta. Pored toga. Fabrici je 2009.
godine omoguen kredit IRB RS pod povoljnim uslovima sa grejs periodom
od dvije godine i dugim rokovima vraanja u iznosu od pet miliona KM. U toku
2012. godine, Vlada je u dva navrata donijela rjeenja o reprogramu obaveza
Bira u ukupnom iznosu od 5.348.105 KM na 36 mjesenih anuiteta. Vlada
je i na insistiranje optine Zvornik i Milii, te stratekog partnera preduzea
28 Vidjeti http://www.6yka.com/novost/
4404/birac-hronika-jedne-privatizacije.
Boksit, dala podrku plasmanu IRB ovoj kompaniji u iznosu od 19,4 miliona
KM po veoma povoljnim uslovima, sa ciljem prelaska fabrike na vrste ener-
gente. Akumulisana zaduenost i gubici Tvornice 2012. godine iznosili su 720
miliona, a procijenjeni kapital jedva 20 miliona maraka. Dakle, Tvornica je
transfernim cijenama skrivala i iznosila profit, prikazivala stalno gubitke, pa
naplata neke koncesione naknade postaje besmislena i nemogua.
Ako bi se uveo metod plaanja kao procenat po toni iskopane rude, kubiku
drveta, kubnom metru vode i slino i usmjeravanje tih sredstava u fond, bilo
optinski bilo kantonalni ili entitetski, vea je vjerovatnoa da bi se bar djeli-
mino ostvarilo veu pravednost, smanjilo malverzacije i prikupilo sredstva
za projekte koji bi, na primjer, poboljali energijsku efikasnost.
59
2.5.3 Namjena sredstva
Fonda/fondova
za budunost
Sredstva Fonda za budunost mogu biti koritena u investiranje u sve

ono to e poboljati energijsku efikasnost, ali i u nova znanja koja e na pravi
nain napraviti ravnoteu izmeu onoga sada i onoga u budunosti. Samo

postojanje Fonda i obaveza uplate slue i podizanju svijesti da resursi nisu
neto to se ne amortizuje, to je vjeno, kao i da mora postojati balansiranje
sadanjosti i budunosti.
Svjetska iskustva pokazuju da je kljuan faktor za uspjenost provoenja pro-

grama energijske efikasnosti upravo osmiljavanje aktivnosti za obrazovanje,
informisanje i podizanje svijesti ljudi o vanosti efikasnog koritenja ener-
gije i povezanosti s ciljevima zatite ivotne sredine. Nadalje, svi uspjeni
programi energijske efikasnosti podrazumijevaju i aktivnosti tipa lead-by-
example (voditi primjerom). Jedan od takvih primjera je i novac deponovan
za budunost. Strategiju PPPpopulacija, planeta i profit (People, Planet,
Profit) ili trostruki neto profit (tripple bottom line) se postojanjem fondova
za budunost moe implementirati daleko lake, jednako kao i PPPpublic-
private partnership ( javno-privatno partnerstvo).
POPULACIJA
ODRIVI
RAZVOJ
60
PROFIT PLANETA
SLIKA 10 Strategija PPPpopulacija, planeta i profit

PRIMJER Ukupna vrijednost prodaje i naknade za isporuke lignita u 2012. godini po
podacima Agencije za statistiku BiH bila je 527.733.000 KM; eljezne rude
81.182.000 KM; ruda i koncentrata aluminijuma 36.678.000 KM; ruda i kon-
centrata olova, cinka i kalaja 28.139.000 KM; krenjaka i gipsa 18.667.000 KM;
krede i dolomita 2.044.000 KM; prirodnog pijeska 7.070.000 KM; kamena i
ljunka 42.224.000 KM; soli 11.477.000 KM, itd. Dakle, samo na ovim stav-
kama i po zvaninim podacima Agencije za statistiku taj iznos je 755.214.000
KM. Ali, poredei podatke iz izvjetaja da je ukupno prodato 4.354.087 tona
mrkog uglja, a ostvarena vrijednost 344.795.000 KM, namee se pitanje da
li je cijena mrkog uglja po toni 79,18 KM, kako ova raunica daje, i kakva je
uopte politika cijena ovog neobnovljivog resursa.
Cjenovnik Zavisnog drutva Rudnika mrkog uglja urevik d.o.o. urevik

za 2012. daje drugaije iznose (u nastavku). Ako se obrauna koliinu pro-
datog mrkog uglja u 2012. godini od 4.354.087 tona po cjenovniku Rudnika
urevik, onda samo ova stavka (bez PDV) iznosi 653.112.600 KM. To dalje
upuuje na hitnost uvoenja sistema upravljanja energijom, a time i resursima,
boljeg definisanja politike cijena, obrauna amortizacije prirodnih resursa i
u konanici uvoenja fondova za budunost sa naplatom na mjestu prodaje,

obraunavajui trine cijene, i na mjestu konzumacije ili prerade (za proda-
ju unutar domaeg trita) po nivou zagaenja ili nivou stvorenih eksternih
trokova. BiH je potreban potpuno izgraen sistem u skladu s aktuelnim kre-
tanjima u EU i svijetu, koji prati i potronju energije i uticaj na ivotnu sredi-
nu, upravlja kvalitetom i generalno je usklaen s naelima odrivog razvoja.
(Vidjeti Prilog 3: Industrijska proizvodnja i prodaja/isporuka industrijskih
proizvoda u Bosni i Hercegovini 2012. i Cjenovnik mrkog uglja)
Vani programi i mjere koje e uticati na tok razvoja energije u pravcu ener-
gijske efikasnosti su:
Pomjeranje subvencija - Vlasti mogu da ukinu direktne ili skrivene subven-

cije za fosilna goriva i da obezbijede subvencije (mogue i putem Fonda za
budunost) ili poreze koji ohrabruju razvoj alternativne energije. Takvo po-
mjeranje moe se ekonomski opravdati na osnovu eksternih trokova fosilnih
goriva i relativnih koristi obnovljivih izvora za ivotnu sredinu i bezbjednost.
Privremene subvencije mogu da pomognu novim tehnologijama da ostvare
dovoljan udio u tritu i ekonomiji obima da postane komercijalno odriva.
Mnogim tehnologijama obnovljivih resursa mogu se postii znaajna sma-
njenja trokova poveanjem obima proizvodnje.
Zeleni porezi koji bi poreski teret na oporezivanje dohotka i kapitala premje-

stili na potronju fosilnih goriva, ekstrakciju resursa i stvaranje zagaenja,
to bi obeshrabrilo ekonomske aktivnosti intenzivne energijom i materija-
61
lima, a favorizovalo bi obezbjeivanje usluga i aktivnosti intenzivnih radom.

Poreski prelaz neutralan u odnosu na prihod bi na svaku konvertibilnu marku
sakupljenu iz poreza na energiju i resurse odgovorio konvertibilnom markom
u smanjenju poreza na prihod, dohodak ili kapitalnu dobit.
Investicije u infrastrukturu. Poboljanje javnog prevoza i urbanog uree-

nja kojim se omoguava prevoz biciklom ili autobusima koji troe alterna-
tivna goriva moe doprinijeti znaajnom smanjenju potronje energije i
zagaenja.
Istraivanje i razvoj. Podrazumijeva istraivanja koja sponzoriu vlasti i po-
reske politike koje ohrabruju korporativno istraivanje i razvoj u oblastima
energetske efikasnosti i obnovljivih resursa. Inovativne tehnologije koje su
visokoefikasne i izazivaju zagaenje koje je skoro jednako nuli, kao to su
energetske elije, turbine koje pokree vjetar i fotoelije, prodrle su na ko-
mercijalna trita, uprkos gotovo nikakvom udjelu podrke za istraivanje i
razvoj.
Standardi efikasnosti. Visoke implicitne diskontne stope za potroae esto

znae da objekti, ureaji i vozila ostaju energijski neefikasni, ak i kada su
efikasnije tehnologije dostupne i ekonominije. Obavezni propisi, kao to su
principi izgradnje i standardi za efikasna goriva, mogu pomoi da se ispra-
vi takav neuspjeh trita. Grane privrede su se oduvijek opirale nametanju
takvih propisa, ali pristup koji predstavlja kompromis je obavezno obiljea-
vanje efikasnosti, koje je uobiajeno za kuanske ureaje. Meutim, sve dok
cijene energije ostaju iste to nije djelotvorno za promovisanje sve veeg kori-
tenja efikasnijih proizvoda. Koritenje standarda efikasnosti, takoe, kojima
se od javnih slubi i velikih proizvoaa zahtijeva da poveaju efikasnost i
obnovljive sadraje u izvorima energije.

62
2.6 Uloga organizacija
civilnog drutva
u propagiranju nisko-
karbonske energetike
bazirane na principima
odrivog razvoja
U prelazu na energetska i openito energijska rjeenja koja manje za-
gauju, manje emitiraju staklenike plinove i racionalnije koriste prirodne
resurse, do izraaja dolazi duboki raskorak izmeu kratkoronih posebnih

interesa i dugoronih zajednikih potreba. Kratkoroni interesi su vezani uz
novane utede kod stanovnitva ili prihode, odnosno profit kod preduzea
i institucija vlasti, makar i po cijenu dugoronih teta. Nasuprot tome, du-
gorone potrebe se odnose na odranje uslova kvaliteta ivota, i to za itavo
drutvo, ak i s onu stranu dravnih granica. Te dugorone potrebe jo nisu
pretvorene u osvijeteni interes koji bi prevazilazio partikularne i kratko-
rone koristi na tetu budunosti. Iako se tu potrebu za odrivou uslova
kvalitetnog ivota moe sve jasnije iitati iz egzaktnih podataka i projekcija
buduih kretanja, jo uvijek ne postoje snani i znaajni drutveni akteri koji
bi zastupali tu potrebu kao jasno artikulisan interes i djelovali kao nosioci
novih politikih rjeenja.
Zbog toga je znaajna uloga onih aktera koji ve sada gledaju dalje od parti-
kularnih i kratkoronih interesa. To su grupe graanki i graana te njihove
organizacije koje djeluju motivirane razliitim shvaanjima o zajednikom
dobru i osnovnim ljudskim vrijednostima. One nisu pozicionirane u centri-
ma ekonomske i politike moi i ne predstavljaju organizovan optedrutveni
pokret, ali ostvaruju neki uticaj na javno mnijenje i na mogue alternativne
politike opcije jer upozoravaju na realne ivotne probleme. Ukoliko to ne
ine radi privatne koristi, radi moi i novca, nego iz argumentovanog ubje-
enja, i ukoliko svojim porukama dopru do ireg drutva, javnost ih moe
priznati kao one koji se zalau za zajedniko dobro. Cjelinu tih graanskih
aktivnosti i okupljanja koja prelaze granice privatnih koristi uobiajeno se
naziva civilno drutvo.
63
2.6.1 O civilnom drutvu
Da bi se moglo definisati moguu ulogu civilnog drutva u promociji

nisko-karbonske energetike, prethodno je potrebno objasniti ta je to civilno
drutvo. Razumijevanje termina je veoma vano kako bi se izbjeglo pogrena

oekivanja od pojedinih aktera u drutvu. Iako se ovaj termin dosta esto
koristi, praksa je pokazala da mnogi koji ga koriste pogreno razumiju nje-
govo znaenje. Ovo nije udno, budui da je u opticaju nekoliko termina koji
imaju slino znaenje, kao to su udruenje, nevladina organizacija (NVO),
organizacija civilnog drutva (OCD) i dr.
Najkrae reeno, civilno drutvo jesu graani koji se aktivno i slobodno

upliu u sve sfere drutvenog djelovanja. Graanin predstavlja osnovnu je-
dinicu drutva. On se u rjeavanju svojih problema referira na svoju bliu i
iru drutvenu okolinu, pri emu je najefikasniji nain rjeavanja problema
udruivanje sa drugim graanima slinih ili istih interesa. Tako dolazimo
do pojma civilnog drutva ili civilne participacije u javnim aktivnostima. Te
javne aktivnosti uestvuju u oblikovanju politike u drutvu; one ukljuuju
i formiranje politikih stavova i razne oblike uticaja ili pritiska na dravne
institucije i politiku koju vode. To treba razlikovati od direktne politike
participacije kao borbe za vlast, koja podrazumijeva lanstvo u politikim
strankama. Unutar civilnog drutva, tzv. civilni sektor (privatne neprofitne
aktivnosti u razliitim drutvenim uslugama) zajedno sa javnim sektorom i
sektorom privrede uestvuje u zadovoljavanju drutvenih potreba.
Civilno drutvo obuhvata djelovanje uesnika koji, pojednostavljeno reeno,

istovremeno promoviu i pojedinane interese i interese za dobrobit za-
jednice. Snaga civilnog drutva se vidi prema brojnosti udruenja graana
i drugih civilnih organizacija i inicijativa, vidljivosti njihovih aktivnosti, te
64
broju graana koji se aktivno ukljuuju. OCD mogu biti formalne ili nefor-
malne, registrovane ili neregistrovane, a mogu da se udruuju u skladu sa
zajednikim ciljevima ili prema nekim ad hoc potrebama (mree, koalicije,
inicijative, kampanje i slino).
Civilno drutvo obuhvata dobrovoljno organizovanje i ukljuivanje graana

u svim moguim oblicima: crkvenim organizacijama, mjesnim zajednicama,
zajednicama etanih vlasnika, sportskim klubovima, fondacijama, udrue-
njima, sindikatima, socijalnim pokretima, raznim interesnim grupama i sl.
Dvije najee i najbrojnije OCD u BiH su udruenja i fondacije. Postojanje
fondacija poznato je jo od najranijih vremena. To su organizacije ija sred-
stva su namijenjena ispunjavanju javne svrhe. Fondacije se razlikuju po tome
da li su javne ili privatne, prema namjeni, po nainu finansiranja, svojim pro-
gramima itd.
to se tie udruenja, postoji itav niz naina njihove klasifikacije. Prema

jednoj tipologiji, udruenja se dijele na operativna i javno angaovana.
Operativna se prvenstveno bave osmiljavanjem i provoenjem razvoj-
nih projekata. Sa druge strane, javno angaovana udruenja preteno se
bave promocijom ili zatitom neke ire vrijednosti ili dobra. Ova udruenja
obino rade na podizanju svijesti, irenju znanja i organizaciji aktivistikih
dogaanja.
Jedan od termina koji je iroko koriten je nevladina organizacija (NVO),

a u novije vrijeme ga sve vie zamjenjuje termin OCD. Jedan od razloga je
to oznaka nevladina obuhvata i dravne institucije koje nisu podreene
vladi, prije svega skuptine i sudstvo, pa bi taniji termin bio nedravne or-
ganizacije. Nezavisno od toga da li se moe govoriti o apsolutnoj nepoveza-

nosti vlade i ovih organizacija, jer vlada finansira djelovanje nekih od njih,
bitno je da organizacije civilnog drutva potiu od samih graanki i graana.
Operativne OCD u pravilu sarauju sa vladom i djelimino ispunjavaju, pa i
inovativno unapreuju neke drutvene funkcije koje ne osigurava (ili nepot-
puno osigurava) dravni/javni i privatni sektor. Javno angaovane organiza-
cije se zalau za ostvarivanje i unapreivanje prava na slobodu, dostojanstvo
i ravnopravnost, kao i na ljudsku sigurnost (kroz itav spektar ekonomskih
i socijalnih prava), zdrav, zatien okoli i odriv razvoj, te druge vrijednosti
na kojima poiva civilizirano drutvo. U zavisnosti od okolnosti, one sarauju
sa vlastima, javno ih kritiziraju, ili se nenasilno i demokratski konfrontiraju
sa njima da bi u idealnim uslovima postigle da vlasti odgovorno ispunjavaju
svoje obaveze i obeanja. Ponekad se na civilno drutvo gleda kao na opozi-
ciju aktualnoj vlasti, to bi imalo smisla samo kada bi se OCD borile za vlast,
ali je oigledno da je razvoj civilnog drutva kljuan, posebno za zemlje koje
nemaju dugu istoriju demokratije i vladavine prava, u kakve spada i Bosna i
Hercegovina.
65
2.6.2 Organizacije civilnog
drutva u BiH
Iako ne postoji jedinstvena baza podataka svih registrovanih organiza-

cija civilnog drutva (OCD) koje djeluju na dravnom ili entitetskom nivou,
procjenjuje se da u BiH postoji oko 12.000 registrovanih OCD, od kojih veinu

ine udruenja bez zaposlenih ili sa vrlo malim brojem zaposlenih (do 5 zapo-
slenika). Od ovog broja lokalno registrovanih organizacija u entitetima, samo
6.600 njih je aktivno.29
Kada se govori o ulozi i doprinosu OCD u zagovaranju i promociji nisko-kar-

bonske energetike, te provoenju odreenih aktivnosti u skladu sa principi-
ma i planovima nisko-karbonske energetike, treba utvrditi koje su sve teme
kojima se bave OCD relevantne za ovu oblast.
Ne postoje pouzdani podaci koji broj udruenja se bavi pojedinim relevan-

tnim oblastima. Meutim, to je mnogo vanije za sagledavanje ukupnih ka-
paciteta OCD za doprinos ostvarivanju ciljeva nisko-karbonske energetike,
veoma je teko procijeniti pojedinane kapacitete udruenja koja su trenutno
aktivna u referentnim oblastima.
U razvoju civilnog drutva, relativno nedavno su formirane i poele djelovati

OCD u oblasti energije, a koje bi mogle doprinijeti cilju redukcije karbon-
skih emisija (ovdje ne raunamo profesionalna udruenja, kao npr. udruenja
energetiara, koja imaju duu tradiciju, ali iji ciljevi su preteno usmjereni
na interese lanova). Osnivanje ovih OCD se okvirno poklapa sa uvoenjem
programa i mjera o obnovljivim izvorima energije i energetskoj efikasnosti u
razvojne programe za BiH i otvaranje fondova za projekte u ovim oblastima.
Najgrublja podjela OCD u oblasti energije bi bila na javno angaovane i ra-
zvojne OCD. Javno angaovane OCD su one koje su u veoj mjeri aktivne na
66
zalaganju za politika, zakonska i druga normativna rjeenja u oblasti ener-

gije, dok razvojne teite stavljaju na provoenje praktinih aktivnosti (pilot
projekti, razvojni projekti, promocije i sl.).
29Civilno drutvo u Bosni i Hercegovini

Kako naprijed, Program volontera
Ujedinjenih nacija (UNV), 2011
OCD u oblasti OCD u oblasti zatite ivotne sredine imaju neto duu tradiciju, mada ne i
zatite ivotne znaajno vee kapacitete za doprinos zagovaranju i promociji nisko-karbon-
sredine ske energetike. Po brojnosti, OCD u ovoj oblasti imaju prednost u odnosu na
OCD u oblasti energije, ali od toga je velik broj usmjeren na iskljuivo lokalna
pitanja i esto nemaju dovoljno teoretskih i praktinih znanja, ak i u oblasti-
ma u kojima su aktivne. Nerijetko su to udruenja ljubitelja prirode kojima
su akcije uklanjanja otpada iz prirode ili saenje drvea najvei programski
domet. Ne elei da na ovaj nain umanjimo znaaj tih udruenja, cilj nam
je da procijenimo njihove kapacitete u odnosu na prilino zahtjevan zadatak
koji je ova studija postavila pred OCD. Sa druge strane, u ovoj grupi OCD po-
stoji jedan broj udruenja koja su se pitanjima energije poela baviti posred-
no. U kampanjama za zatitu ivotne sredine koju su potencijalno ugroavali
planirani energetski objekti (u najveem broju sluajeva projekti HE, ali i
neke TE), ova udruenja su se iz nude poela baviti pitanjima energije.
Najvea greka koju ponavljaju institucije koje donose odluke o izgradnji

energetskih objekata jeste sistemsko iskljuivanje graana, udruenja i pred-
stavnika lokalne zajednice iz procesa odluivanja. Negativni stavovi graa-
na i javne kampanje protiv ovakvih projekata su logina reakcija. Znajui da

velik broj ovih OCD ima prilino negativan stav prema HE (ukljuujui male
HE), a imajui u vidu da nisko-karbonski scenario ukljuuje i nove HE, treba
voditi rauna na koji nain ukljuiti ove OCD u edukaciju i procese donoe-
nja odluka.
Oblast lokalnog Oblast lokalnog razvoja i razvojnih projekata uopte okuplja znaajan broj
razvoja i razvojnih OCD u BiH. Znaajan dio ovih OCD svoje ciljeve bazira na dostupnim finan-
projekata uopte sijskim sredstvima razliitih donatora, pa i aktivnosti u projektima su esto
okuplja znaajan predisponirane zahtjevima i eljama donatora. U svojim aktivnostima ove
broj OCD OCD se rijetko odluuju za projekte u oblasti energije, a razlozi za to su vje-
rovatno ogranieno iskustvo u ovoj oblasti i kompleksnost projekata. Imajui
u vidu brojne aktivnosti koje se provode u ovoj oblasti i kontakte u lokalnim
zajednicama, ove OCD bi mogle znaajno doprinijeti promociji nisko-kar-
bonskih rjeenja na lokalnom nivou.
OCD koje OCD koje se bore protiv korupcije su jo jedna grupa koju treba ukljuiti u
se bore protiv aktivnosti u oblasti energije. Opravdanje za ovo lei u injenici da je general-
korupcije ni nivo korupcije u BiH veoma visok, a oblast energije je posebno podlona
korupciji zbog veliine projekata. Opasnost od korupcije je posebno izraena
u oblasti novih velikih proizvodnih kapaciteta, kao to su termoelektrane i
velike hidroelektrane, gdje se investicije u prosjeku kreu od nekoliko stotina
miliona KM, pa do preko milijardu KM.
Strukovna Strukovna udruenja su zasebna vrsta OCD iji ciljevi su prevashodno usmje-
67
udruenja reni prema lanstvu, koje ine iskljuivo osobe sa odreenim strunim zva-
njima (npr. udruenja energetiara, biologa, umarskih tehniara, ribara,
ljekara i sl.).
Ove OCD mogu imati znaajnu ulogu u irenju informacija, znanja i vjetina
u oblasti nisko-karbonskih tehnologija meu svojim lanovima, ali i prema
drugim akterima u drutvu. Do sada ova udruenja nisu pokazala znaajan in-
teres za irenje novih tehnologija ili zainteresovanost za saradnju sa drugim
OCD zainteresovanim za pitanja energije.
Energetske Energetske zadruge su specifina vrsta OCD, koje ine ljudi iz lokalnih za-
zadruge jednica. lanovi udruuju vlastite finansijske i materijalne resurse kako bi
obezbijedili vlasnitvo nad proizvodnjom energije iz lokalnih obnovljivih
izvora. Na ovaj nain, obnovljiva energija postaje glavni oslonac odrivom
razvoju u energetskom, ekonomskom, drutvenom i ekolokom aspektu ra-
zvoja zajednica.
Ekonomski potencijal zadruga, koje proizvode energiju iz obnovljivih izvora,

lei u lokalnim ulaganjima, stvaranju novih poslova i prihoda za lokalnu za-
jednicu. Na taj nain se stvara vea energijska stabilnost, te se izbjegava ener-
gijsko siromatvo.
U ovu osnovnu grupu udruenja koja bi mogla doprinijeti uspjenijoj reali-

zaciji nisko-karbonskih energijskih ciljeva mogu biti uvrtena i udruenja
novinara. To su takoe strukovna udruenja, ali njihova drutvena uloga
je specifina. Uloga medijskih OCD bi mogla biti dvojaka, sa jedne strane
vrei osnovnu funkciju medija u informisanju javnosti o nisko-karbonskim
temama, a sa druge strane bi mogli kroz istraivako novinarstvo kritiki
sagledavati pojedina planska rjeenja u oblasti energije ili nain njihovog

provoenja.
Naravno, ima jo oblasti kojima se bave OCD i koje bi mogle doprinijeti po-
stavljenom cilju (ruralni razvoj, ekonomska pitanja, ljudska prava, zatita
potroaa i dr.), ali ove vrste OCD smo izdvojili kao primarne. Ipak, treba na-
pomenuti da trenutno u BiH ne postoje OCD koje imaju dovoljno kapaciteta
da se samostalno na kvalitetan nain bave svim gore pomenutim oblastima.
Stoga je saradnja meu OCD imperativ, koji se meutim rijetko na kvalitetan
nain ostvaruje u praksi. Za sada postoje sluajevi saradnje OCD iz nekih
pomenutih oblasti, ali ona se uspostavi u okviru pojedinih projekata i ima
ogranieno vrijeme trajanja. Meutim, za kvalitetniji doprinos postavljenim
ciljevima od posebnog znaaja bi bila dugorona strateka saradnja izmeu
OCD iz pomenutih oblasti.
68
2.6.3 Naini na koje
organizacije civilnog
drutva mogu dati
svoj doprinos
postizanju ciljeva
Imajui u vidu mogue naine interakcije sa javnim i privrednim sekto-

rom, civilni sektor bi mogao saraivati sa javnim i/ili privrednim sektorom,
mogao bi djelovati protiv odreenih aktivnosti javnog i/ili privrednog sektora,

a mogao bi i djelovati nezavisno.
Najpoeljnije bi bilo da se najvei dio aktivnosti ovih sektora realizuje u sa-

radnji ili podrci svih sektora. To bi podrazumijevalo da postoji nekoliko
preduslova:
prepoznavanje prednosti i spremnost na komunikaciju i saradnju,

zadovoljavajui nivo znanja o nisko-karbonskim tehnologijama,
kvalitetni mehanizmi za meusobnu komunikaciju.
Trenutno u BiH postoji odreeni broj mehanizama za uee javnosti (uklju-

ujui i OCD) u odluivanju o javnim programima i mjerama. Ovi mehanizmi
se u praksi koriste u veoma redukovanoj mjeri, dijelom zbog toga to ih vlasti
ne provode adekvatno, a dijelom i zbog toga to javnost i OCD nedovoljno po-
znaju i koriste te mehanizme. Ovdje e se pomenuti samo najvanije.
1 Procjena uticaja projekata na ivotnu sredinu
U sluaju postupka procjene uticaja projekata na ivotnu sredinu definie

se obavezu izrade studije uticaja na ivotnu sredinu i organizovanje javne
rasprave o studiji u optini u kojoj se nalazi lokacija projekta. Zainteresovana
javnost moe u roku od 30 dana od dana odravanja javne rasprave podnijeti
nosiocu projekta primjedbe u vezi sa projektom.
69
Ovo je u praksi najee pominjana mogunost za uee graana u donoe-

nju odluka koje se tiu ivotne sredine. Naalost, dosadanja praksa je takoe
pokazala da je ovaj mehanizam za konsultovanje s javnou potpuno obesmi-
ljen pogrenom i parcijalnom primjenom. Najvei nedostaci su u nekoliko
aspekata ovog procesa:
neadekvatno obavjetavanje javnosti o stavljanju predmetne studije

na javnu raspravu,
kvalitet izrade studije i objektivnost revizije studije,
parcijalno sagledavanje moguih negativnih uticaja na ivotnu
sredinu i stanovnitvo (ne uzima se u obzir uticaje cjelokupnog
tehnolokog procesa ili kumulativne uticaje, ukljuujui i uticaje
drugih postojeih ili planiranih objekata u okruenju),
nepostojanje obaveze dostavljanja odgovora graanima i udruenjima
koji poalju primjedbe na sadraj studije,
sudovi nemaju dovoljno iskustva u procesuiranju sudskih sporova
o procjenama uticaja projekata na ivotnu sredinu.
2 Strateka procjena uticaja na ivotnu sredinu30
Strateka procjena uticaja na ivotnu sredinu se vri za planove, programe

i osnove u oblastima prostornog i urbanistikog planiranja, poljoprivrede,
umarstva, ribarstva, lovstva, energetike, industrije, saobraaja, upravljanja
otpadom, upravljanja vodama, telekomunikacijama, turizma, ouvanja pri-
rodnih stanita i biljnog i ivotinjskog svijeta, kojima se uspostavlja okvir za
odobravanje buduih razvojnih projekata odreenim propisima kojima se
ureuje procjena uticaja na ivotnu sredinu.
Ovo je veoma vaan mehanizam koji u BiH do sada nije primjenjivan u praksi
u skladu sa direktivom EU (2001/42/EC), budui da do nedavno nije posto-
jao odgovarajui zakonski osnov. U julu 2012. godine je u novom Zakonu o
zatiti ivotne sredine RS (Slubeni glasnik RS 71/12) ova oblast detaljnije
definisana, a Pravilnikom o sadraju izvjetaja o stratekoj procjeni utica-
ja na ivotnu sredinu (Slubeni glasnik RS 28/13) i Pravilnikom o kriteri-
jumima za odluivanje o potrebi sprovoenja strateke procjene uticaja na
ivotnu sredinu (Slubeni glasnik RS 28/13) stekli su se potrebni zakonski
preduslovi za provoenje ovog mehanizma. Odgovarajui propisi u FBiH jo
uvijek nisu doneseni. Ostaje da se vidi na koji nain e se zakonske odredbe
primjenjivati u praksi.
3 Arhuska konvencija31
Konvencija o pristupu informacijama, ueu javnosti u donoenju odluka i

pristupu pravosuu u pitanjima koja se odnose na ivotnu sredinu (kolokvi-
jalni naziv za ovu konvenciju je Arhuska konvencija). Usvojena je na etvr-
toj ministarskoj konferenciji UNECE u Arhusu 2325. juna 1998. godine, a
stupila je na snagu 30. oktobra 2001. godine. Konvencija je u BiH stupila na
snagu 15. septembra 2008. godine. 32
70
30U novom Zakonu o zatiti ivotne sredine 32 Dostupno na: http://www.mvteo.gov.ba/

RS (SG RS 71/12) je procedura izrade org_struktura/sektor_prirodni_resursi/odjel_
dokumenta definisana detaljnije nego to zastita_okolisa/Konvencije_i_sporazumi/
je to bilo u prethodnom zakonu. U Zakonu Aarhuska_konvencija/Archive.aspx?id=2044
o zatiti okolia FBiH (SN FBiH 33/03,
38/09) procedura nije razraena.
31 http://www.unece.org/env/pp/
introduction.html
Osnovu Arhuske konvencije ine njena tri stuba:
Pravo na informaciju o ivotnoj sredini uz obavezu javnog organa

da informie i da odgovori na zahtjev za traenu informaciju;
Pravo na uee javnosti u donoenju odluka od znaaja za ivotnu sredinu;
Pravo na zatitu pred organima uprave i pravosudnim organima,
u sluajevima kada su uskraena prava na pristup informacijama i uee
u donoenju odluka.
Odredbe ove konvencije su ugraene u entitetske zakone o ivotnoj sredini, ali

sutinska primjena odredbi konvencije je na nezadovoljavajuem nivou, po-
sebno u dijelu ukljuivanja javnosti u donoenje odluka i pristupu pravosuu.
Trenutno je u izradi drugi nacionalni izvjetaj o provedbi ove konvencije.
4 Zakon o slobodi pristupa informacijama (BiH, RS, FBiH)33
Zakonom se olakava, promovie, u najveoj mjeri i bez odlaganja, objavlji-

vanje informacija koje se nalaze pod kontrolom javnog organa, po najnioj
prihvatljivoj cijeni. Svako fiziko i pravno lice ima pravo pristupa informa-
cijama koje su pod kontrolom javnog organa, a javni organ ima odgovarajuu
obavezu da objavi takve informacije.
Zakonom su propisani izuzeci od objavljivanja informacija, kada nadleni

javni organ utvrdi da objavljivanje informacije osnovano moe nanijeti tete
kod funkcija javnih organa, kod povjerljivih komercijalnih informacija i kod
zatite privatnosti, ili ako javni organ nakon obavljenog ispitivanja javnog
interesa utvrdi da objavljivanje informacije nije od javnog interesa. Rok za
obavjetenje podnosioca zahtjeva je 15 dana od dana prijema zahtjeva. Javni
organ ne naplauje naknade ili takse za podnoenje zahtjeva, ali se naplauje
stvarni troak umnoavanja zahtijevanih dokumenata. Javni organ je duan
da imenuje slubenika za informisanje, napravi vodi za pristup informaci-
jama, napravi indeks-registar informacija, prikuplja i napravi izvjetaje sa
statistikim podacima o traenim informacijama i napravi godinji izvjetaj
o radu javnog organa.
U praksi se ovaj zakon primjenjuje samo manjim dijelom, a stepen primje-

ne opada kada se ide od organa na dravnom nivou prema lokalnom nivou.
Veliki nedostatak za kvalitetnu primjenu zakona su i veoma male kazne,
predviene u zakonu, za one javne organe koji ne potuju odredbe zakona.
Takoe, u praksi je vidljivo da se veoma teko dobija informacije o velikim
infrastrukturnim projektima, a u tu grupu spada vei dio energetskih proje-
kata. Ne treba previdjeti da jedan od vanih razloga za slabu primjenu lei i u
injenici da OCD nemaju dovoljno interesa za prikupljanje informacija, a u
71
sluajevima kada im je uskraen pristup, veoma esto nemaju odgovarajuu

pravnu podrku da bi nastavili sa pokuajima ostvarivanja svojih prava po
ovom zakonu.
33 BiH (SG BiH 28/00, 45/06, 102/09

i 62/11), RS (SG RS 20/01), FBiH
(SN FBiH 32/01, 48/11).
5 Zakon o zatiti ivotne sredine (RS, FBiH)
Ovaj zakon, izmeu ostalog, promovie inicijative od strane javnosti i uee

javnosti u djelatnostima koje imaju za cilj zatitu ivotne sredine. Zakonom
se definie obaveza uspostavljanja sistema informisanja o ivotnoj sredini i
registra zagaivaa. Javnosti se daje mogunost pristupa informacijama, te
mogunost uestvovanja u odluivanju i pristupa pravdi po pitanjima veza-
nim za ivotnu sredinu. Odredbe o pristupu informacijama su usklaene sa
Zakonom o slobodi pristupa informacijama.
Kod postupka izdavanja ekolokih dozvola, nadleno ministarstvo za zati-

tu ivotne sredine bi trebalo da obavjetava javnost o podnesenom zahtjevu
za ekoloku dozvolu u jednom od dnevnih listova, te da obezbijedi zaintere-
sovanoj javnosti besplatan uvid u zahtjev i dokumentaciju. Zainteresovana
javnost moe u roku od 30 dana od dana objavljivanja obavjetenja podnijeti
nadlenom ministarstvu miljenje o zahtjevu i dokumentaciji.
6 Konvencija ESPOO34
Konvencija o procjeni uticaja na ivotnu sredinu u prekograninom kon-

tekstu, poznatija kao konvencija ESPOO, potpisana je 1991. godine, a stupi-
la je na snagu 1997. godine. BiH je pristupila Konvenciji 14. decembra 2009.
godine.35 Ova konvencija omoguava da se drave potpisnice, ukljuujui
javnost i OCD u tim dravama, ukljue u konsultacije o aktivnostima u (su-
sjednim) dravama, a koje mogu imati znaajan negativan uticaj na ivotnu
sredinu drave date drave. Primjena ove konvencije za OCD zavisi od nad-
lenih organa drave u kojoj se aktivnost (projekat) realizuje, ali i drave u
kojoj je mogu negativni uticaj na ivotnu sredinu. Do sada smo imali samo
nekoliko primjera pokuaja primjene ove konvencije (HE Ombla u Hrvatskoj,
HE Gornja Drina u BiH).
72
34 Dostupno na: http://www.unece.org/ 35 Pregled stanja okolia

env/eia/eia.html. Bosna i Hercegovina (drugi
pregled), 2011.
2.6.4 Postojea praksa
ukljuivanja civilnog
drutva u procese
donoenja odluka
Ukljuivanje javnosti se jo uvijek posmatra kao praksa koja je preuzeta

potpisivanjem odreenih meunarodnih sporazuma (Sporazum o stabiliza-
ciji i pridruivanju EU, Sporazum o energetskoj zajednici, Arhuska konven-

cija i dr.), a ne kao potreba da se o planovima vanim za ivot zajednice infor-
miu graani i OCD i da se konsultuje s njima, te da se za te planove dobije
podrku, a da se planove po potrebi izmijeni u skladu sa stavovima javnosti.
Kao rezultat imamo situaciju da javnost i OCD esto kritikuju velik broj pla-
nova i aktivnosti koje provode vlasti na svim nivoima.
Kritike najee nisu javno ili dovoljno jasno artikulisane, tako da samo manji
broj kritika bude shvaen kao pokazatelj nezadovoljstva civilnog drutva.
Trenutno su u veini sluajeva to kritike protiv planova za izgradnju novih
hidroelektrana (HE u srednjem toku Vrbasa, HE na gornjoj Drini, HE na rijeci
Ljuta, HE na gornjoj Neretvi, HE na Uncu, MHE na rijeci eljeznici, MHE na
izvoru Sane, MHE u obuhvatu NP Sutjeska i dr.), a u posljednje vrijeme se jav-
ljaju i kritike protiv izgradnje novih termoelektrana ili novih blokova u postoje-
im termoelektranama (TE Stanari, blok 3 u TE Ugljevik, blok 7 u TE Tuzla).
Mogui razlozi za manji broj kritika na raun planova za nove kapacitete u

TE, u odnosu na na planove za nove HE, su sljedei:
mnogo vei broj planiranih HE u odnosu na planirane kapacitete u TE,
uticaji HE su potencijalno mnogo vei na lokalnom nivou, a kritike
pokreu uglavnom lokalna udruenja,
argumentovana kritika novih TE zahtijeva ire struno znanje
i razumijevanje dugoronih i globalnih procesa,
novi projekti TE su najee vezani za postojee rudnike uglja ili lignita,
pa mogui uticaj na otputanje radnika otupljuje otricu kritike.
73
Budui da se tek u narednom periodu planira poetak realizacije veeg broja

projekata u oblasti OIE, moemo oekivati reakcije javnosti i OCD na neke od
tih projekata. Naravno, ukoliko projekti budu planirani u kvalitetnim konsul-
tacijama sa javnou, mogunosti za negativnu reakciju javnosti se znaajno
smanjuju. Zbog toga je potrebno u budunosti mnogo vie panje posvetiti
informisanju i edukaciji javnosti i OCD, a posebno ukljuivanju u donoe-
nje odluka u to ranijoj fazi. U sluaju donoenja planova, osim ukljuivanja
u proces planiranja, neophodno je OCD ukljuiti na odgovarajui nain i u
nadgledanje provoenja planova.
74 3 Studije sluaja investiranja u energijsku efikasnost i obnovljive izvore energije u Bosni i Hercegovini
3
i Hercegovini
Studije sluaja
efikasnost i obnovljive
izvore energije u Bosni
investiranja u energijsku
3.1 Primjeri dobre
prakse poveanja
energijske efikasnosti
3.1.1 Zgradarstvo
3 Studije sluaja investiranja u energijsku efikasnost i obnovljive izvore energije u Bosni i Hercegovini
Poveanjem EE u zgradarstvu stvara se odriva radna mjesta. Veina

tih radnih mjesta predstavlja lokalno zapoljavanje. Zapoljavanje je najvea
lokalna korist poveanja EE u zgradarstvu i zbog toga treba da ga nadlene in-

stitucije podstiu. Najvei dio poslova vezanih za energijsku efikasnost su po-
slovi koji ne zahtijevaju visoko kvalifikovanu radnu snagu, to je u uslovima
visoke nezaposlenosti jako vano. Pored zapoljavanja i smanjenja trokova
za energiju (ime se ostavlja vie novca za potronju u drugim sektorima),
koristi EE u zgradarstvu su utede na instalisanim kapacitetima za grijanje
novih zgrada (to je jako vano za drave koje uglavnom uvoze kotlove i pra-
teu opremu) i smanjenje emisije ugljen dioksida.
Karakteristika postojeeg stanja u zgradarstvu u BiH je neracionalna potro-

nja energije zbog loe toplotne zatite zgrada, loeg upravljanja sistemima
daljinskog grijanja i nerazvijene svijesti graana o potrebi za efikasnijom
potronjom energije. Veina zgrada koje se danas koriste projektovane su
i graene u vrijeme jeftine energije. Izraunavanje optimalne izolacije, na
bazi kojeg su doneseni sad ve zastarjeli propisi o toplotnoj zatiti, davno
je prevazieno. Cijene energije su danas toliko visoke (prirodni plin i tena
goriva) da su neophodna ulaganja u toplotnu zatitu. Meutim, u sluaju ko-
ritenja uglja ili ogrjevnog drveta period povrata investicija je prilino dug
jer je energija iz ovih energenata relativno jeftina. Jeftina jer korisnici ne
uzimaju u obzir sve trokove (vlastiti rad, prostor za skladite, zbrinjavanje
pepela i sl.)
Sa aspekta drave, kod ocjene efikasnosti ulaganja u EE u zgradarstvu treba

uzeti u obzir ekonomski multiplikator (u uslovima nedovoljne zaposlenosti
efekat ulaganja se moe poveati i do tri puta, zbog toka novca); u sluaju ko-
75
ritenja uvoznih goriva, ulaganjima se ujedno smanjuje uvoz i odliv deviza

i podstie zapoljavanje i razvoj graevinskih djelatnosti. Umjesto da sub-
vencionira potronju energije, drava treba da usmjeri subvencije prema
graevinskom materijalu i uslugama koje su na liniji poveanja energijske
efikasnosti na strani potronje energije.
Kao pozitivan primjer u oblasti EE u zgradarstvu u nastavku je dat opis le-

gislative u FBiH donesene tokom 2010. godine. Prema zakonodavstvu FBiH,
svaka nova zgrada mora da ima certifikat o energijskoj efikasnosti (EPC).
Nove zgrade moraju da dostignu najmanje klasu B (potronja toplotne
energije do 90 kWh/m2) da bi uopte bilo odobreno njihovo planiranje. EPC
je najoigledniji aspekt novih propisa koji se tiu EE u zgradarstvu. EPC do-
djeljuje oznaku energijske efikasnosti u zgradama, stambenim i nestambe-
nim objektima ili stambenim jedinicama. Za ve postojee zgrade EPC sadri
i isplative mjere za poboljanje njihove EE.
Postojei objekti su duni da imaju energetski certifikat u sluaju renovira-

nja, iznajmljivanja i prodaje/kupovine. Vlasnik mora dati vaei certifikat
kupcu prilikom zakljuivanja ugovora. U sluaju zakupa, zakupac mora dobiti
kopiju certifikata. Minimalni energijski uinak postojee zgrade, nakon reno-
viranja, mora da bude klasa B. Realna korist od certificiranja EE je sadrana
u preporukama datim vlasniku zgrade. Ove preporuke su saete na strani 3
certifikata. Trebalo bi da ove preporuke budu prvi korak ka poveanju EE
postojeih objekata. Predloena poboljanja ukljuuju kratak opis, procje-
nu trokova za svaku mjeru poboljanja, utede i isplativost, kao i uticaj na
energijsku klasu, u sluaju da su sve mjere sprovedene. Preporuke certifi-

katora su rezultat prouavanja svakog specifinog objekta. Svi javni objekti
moraju da imaju energetski certifikat do kraja 2013. godine (tri godine nakon
to su pravilnici stupili na snagu). Svaka javna zgrada, ili ona u kojoj se pru-
aju javne usluge, vea od 500 m2, duna je da prikae prvu stranicu EPC-a
na svom glavnom ulazu.
Prva stranica EPC-a sadri:
opte informacije o zgradi (tip zgrade, lokacija, vlasnik, itd.),

energijsku klasu od A+ do G,
podatke o ovlatenoj organizaciji koja je izdala EPC
(ime, registracijski broj, broj EPC, datum izdavanja, itd),
Druga stranica EPC-a sadri:
podatke o zgradi ili objektu (povrina, zapremina za grijanje prostora,

faktor oblika, koliki su toplotni gubici po m2 grijanog prostora),
podatke o klimatskim uslovima,
podatke o sistemima grijanja / hlaenja,
podatke o energijskim potrebama,
podatke o energijskoj potronji i emisiji ugljen dioksida,
podatke o vrijednostima koeficijenta prolaza toplote elemenata zgrade.
Trea stranica sadri preporuke za poboljanje energijske efikasnosti.

Trenutno ne postoji obaveza o sprovoenju ovih preporuka. etvrta stranica
sadri opis tehnikih sistema, a peta stranica sadri opis pravila, normi i pro-
raunske metodologije koje se koriste za kreiranje EPC-a. EPC ne-stambenih
76
zgrada, kao dodatak, sadri energijske potrebe za hlaenje i ventilaciju.
Rok vaenja certifikata je 10 godina. Vlasnik mora da plati ovlatenu orga-

nizaciju. Kako se EPC nudi na slobodnom tritu, ne postoji fiksna cijena.
Ministarstvo vodi registar organizacija/preduzea koja obavljaju pregled za
certificiranje zgrada. Da bi organizacija bila ovlatena za certificiranje zgrada
mora ispunjavati sljedee minimalne zahtjeve:
minimalni set tehnikih sredstava za mjerenja,
kvalifikovano osoblje sa najmanje tri strunjaka sa kojima ima
ugovor o radu,
jedan strunjak za mainstvo.
Pravila kojima se regulie uslove i postupak za registraciju fizikih lica

koja se bave energijskim pregledom i certificiranjem zgrada su sljedei
(za sve vrste strunjaka):
da su uspjeno poloili ispit o pregledima i certificiranju zgrada,

da imaju iskustvo od najmanje 3 godine u ovoj oblasti,
da imaju najmanje diplomu bakaleureata.
Ministarstvo prostornog planiranja FBiH prikuplja sve izdate EPCs od OO

i pohranjuje ih u bazu podataka.
77
3.1.2 Industrija
Energijska intenzivnost industrije u BiH je relativno visoka.

Ovo je posljedica nekoliko uzroka, kao to su:
relativno niska cijena elektrine energije

(to ne ide u prilog projektima energijske efikasnosti),
koritenje samo jednog dijela raspoloivih kapaciteta zbog gubitka trita
u periodu 19921995.,
nedostatak znanja o menadmentu energije u industrijskim postrojenjima.
Dobar dio industrijskih preduzea je tokom devedesetih godina izgubio dio

trita. Zbog toga ta preduzea danas koriste samo dio instalisanih kapaciteta,
to za posljedicu ima poveanu potronju energije po jedinici proizvoda, jer
potronja energije ne zavisi linearno od obima proizvodnje. Nalaz mnogih
energijskih pregleda preduzea iz prehrambenog sektora je da je najbolja
mjera za poveanje energijske efikasnosti poboljanje prodaje, ime bi se ka-
pacitete bolje koristilo (rad opreme u optimalnom reimu i smanjenje broja
ulazaka i izlazaka iz pogona). Postoje sluajevi gdje su preduzea zadrala
proizvodnju samo nekih od proizvoda za koje je konkretno postrojenje iz-
graeno. U tim sluajevima sam prostorni raspored proizvodnje energije i
potroaa energije unutar postrojenja uzrokuje nisku energijsku efikasnost
(na primjer, nepotrebno dugi parovodi sa dotrajalom izolacijom i dugi sistemi
za povrat kondenzata).
Relativno niska cijena elektrine energije ne stimulie industrijska predu-

zea na provoenje mjera energijske efikasnosti usmjerene prema potronji
elektrine energije. Meutim, cijena prirodnog plina i tenih goriva itekako
pogoduje energijskoj efikasnosti. U optem sluaju isplativo je investirati u
78
prelazak sa tih energenata na biomasu i solarnu energiju. Naravno, za one

potrebe i procese za koje biomasa i solarna energija mogu biti zamjena.
Grupa mjera energijske efikasnosti koja ima velik potencijal u BiH je kori-
tenje otpadne toplote. Ove mjere su naroito izvodljive u prehrambenoj
industriji, gdje se javljaju potrebe za toplom i/ili vruom vodom tokom itave
godine (na primjer za pranje proizvodne linije i predgrijavanje napojne ko-
tlovske vode).
U nastavku je ukratko opisan projekat koritenja otpadne toplote sa kom-
presora zraka koji je proveden u jednoj mljekari u BiH. Na postojee zrakom
hlaene kompresore zraka ukupne snage 200 kW mljekara je ugradila sistem
za uljno hlaenje. Oko 80% energije na kompresoru je otpadna energija koju
preuzima rashladno ulje. Prilikom hlaenja kompresora rashladno ulje se za-
grije na oko 80C. Toplota rashladnog ulja se pomou izmjenjivaa toplote
(snage 160 kW) predaje vodi koja se pri tome zagrije na eljenu temperaturu
(zavisno od protoka jednog i drugog fluida). Zagrijana voda se vodi u spre-
mnike odakle se koristi za pranje proizvodne linije i predgrijavanje napojne
kotlovske vode. Ukupna investicija u ovaj projekat je bila oko 60.000 EUR-a,
a godinja uteda na trokovima za prirodni plin je oko 91.000 EUR (cijena
gasa od oko 0,5 EUR/m3).
Potencijal za ovakve projekte postoji u gotovo svim postrojenjima prehram-

bene i preraivake industrije. Ukoliko u posmatranom postrojenju ne po-
stoji potreba za toplom ili vruom vodom za sam proces, u tom sluaju se
voda zagrijana na opisani nain moe koristiti za grijanje. Ukoliko se radi
o niskotemperaturnoj otpadnoj toploti onda je isplativa ugradnja toplotne
pumpe koja e koristiti tu toplotu kao nisko temperaturni izvor.
Budui da ovakve mjere imaju kratak period povrata investicije i mogu zna-
ajno da smanje ukupne trokove za energiju preduzea, one doprinose kon-
kurentnosti naroito malih i srednjih preduzea iz BiH, to dovodi do odri-
vosti i eventualno poveanja broja radnih mjesta.
79
3.2 Primjeri dobre prakse
koritenja obnovljivih
izvora energije
3.2.1 Zamjena fosilnih

goriva biomasom
U BiH energija iz biomase ima znaajnu ulogu uglavnom kada se radi o

ogrjevnom drvetu za proizvodnju toplotne energije. Naroito u podrujima
u kojima ruralni sektor ima znaajnu ulogu u strukturi stanovnitva, jer je,
istorijski gledano, ruralno stanovnitvo u svim krajevima koristilo biomasu
za grijanje i/ili kuhanje. Biomasa u obliku ogrjevnog drveta i drvnog uglja je
trenutno rastui izvor energije u BiH, iju prosjenu potronja se procjenjuje
na 1.323.286m3 godinje. Meutim, stepen efikasnosti ureaja za konverzi-
ju energije je veoma nizak. Potronja biomase u drugim sektorima, kao to
je poljoprivreda, trgovina i industrija je, za razliku od domainstava, mala.
Ogrijevno drvo je uglavnom znaajno u ruralnim podrujima i malim grado-
vima kojima nije dostupna mrea javnog grijanja. U nekim podrujima BiH
udio biomase u grijanju domainstva dostie i do 60% (dijelovi istone Bosne).
Prema Studiji energetskog sektora BiH, u prosjeku godinji udio biomase u
ukupnoj potronji primarne energije iznosio je oko 4,2%. U teoriji, raspolo-
iva biomasa moe dosei udio od gotovo 14% u ukupnoj potronji energije.
Prema podacima iz Prvog nacionalnog izvjetaja o klimatskim promjena u
BiH biomasa ini oko 9% od ukupnog primarnog snabdijevanja energijom.
Koritenje umskog ostatka do sada je bilo zanemarivo, meutim, javlja se

interes proizvoaa peleta za vee koritenje ovog resursa. Procjenjuje se da
je instalisani kapacitet kotlova na biomasu (drvni otpad, peleti i briketi) u
BiH u 2012. oko 100 MW (izvor: Bioenergy doo Vitez).
U posljednjih nekoliko godina primjetan je trend poveanja koritenja drvnih

ostataka za dobijanje energije. To se prije svega odnosi na koritenje pilan-
skog drvnog otpada u drvnopreraivakim kapacitetima za pokrivanje vla-
stitih potreba za toplotnom energijom (suenje drveta i grijanje prostora).
80
Rezultat je to dostupnosti tehnologije koja moe da efikasno koristi vlanu

piljevinu. Piljevina iz finalne obrade drveta (suhlja piljevina) se uglavnom
prodaje proizvoaima peleta i/ili briketa. Ilustracije radi, svi drvnoprera-
ivaki kapaciteti koje je jedan od autora ovog materijala posjetio u periodu
20102013. (oko 15 fabrika) imaju ugraene kotlove na piljevinu ime pokri-
vaju sve svoje potrebe za toplotnom energijom, a vikove piljevine (vlane i
suhe) prodaju proizvoaima peleta i/ili briketa.U BiH postoji samo nekoliko
kogeneracijskih postrojenja koja koriste biomasu u okviru preduzea drvne
industrije.
Postoji nekoliko inicijativa (projekata u ranoj fazi razvoja) za izgradnju elek-
trana-toplana (kogeneracija) u BiH toplotne snage izmeu 6 i 30 MW. Prva
gradska toplana koja koristi iskljuivo drvni otpad izgraena je u Graanici,
snage 8 MW, a plan je da se kapacitet povea za dodatnih 6 MW.
Trite biomase u BiH je jo uvijek nedovoljno razvijeno. Najvei dio proi-

zvodnje peleta se izvozi. Paradoks je da je izvozna cijena energije u peletu
oko dva puta nia od uvozne cijene energije u lo ulju, a priblian je odnos
i sa cijenom energije u prirodnom plin. U tabeli 9 date su cijene energije iz
razliitih energenata (cijene sa poetka 2013. godine u Bosni i Hercegovini).
Iz tabele 9 se vidi da je cijena energije iz lo ulja najvia. Budui da u ukupni

troak koritenja nekog energenta ulaze i trokovi radne snage (i jo neki
drugi trokovi) ima smisla porediti cijene energije sistema sa automatskim
doziranjem goriva meusobno. Drugim rijeima, ne moe se porediti cijene
energenata za sisteme sa runim i automatskim doziranjem i na osnovu toga

donositi zakljuke. Imajui ovo u vidu cijenu energije iz lo ulja ima smisla
porediti sa cijenama energije iz prirodnog plina, drvne sjeke, peleta i elek-
trine energije. Cijena energije iz lo ulja je oko dva puta via od energije iz
prirodnog plina i oko tri puta od energije iz peleta. Ukoliko bi se na neki nain
uzelo u obzir trokove vrnog optereenja prilikom koritenja elektrine
Toplotna Cijene Stepen Cijena Nain

vrijednost energije efikasnosti koristive doziranja
u gorivu kotla toplotne
energije
Gorivo KM/GJ % KM/GJ
ugalj KM/t 120,00 15,00 GJ/t 8,00 75 10,67 runo
ogrjevno drvo KM/t 100,00 10,28 GJ/t 9,73 75 12,97 runo
lo ulje KM/t 1.904,76 42,00 GJ/t 45,35 88 51,54 autom.
prirodni gas KM/1000m 820,00 10,00 MWh/1000m 22,78 92 24,76 autom.
drvna sjeka KM/t 90,00 10,28 GJ/t 8,75 85 10,30 autom.
briketi KM/t 140,00 15,00 GJ/t 9,33 85 10,98 runo

81
peleti KM/t 280,00 17,00 GJ/t 16,47 92 17,90 autom.
elekt. energija KM/MWh 150,00 1,00 MWh 41,67 100 41,67 autom.
TABELA 13 cijene energije iz razliitih energenata (cijene sa poetka 2013. godine u BiH)
Napomena: troak vrnog optereenja kod koritenja elektrine energije nije uzet u obzir.
energije, cijena bi bila via od cijene energije iz lo ulja. Cijena energije iz
drvne sjeke je oko pet puta nia od cijene energije iz lo ulja; meutim, tri-
te drvne sjeke u BiH nije jo uvijek dovoljno razvijeno. Zbog ovakvog odnosa
cijena energije iz razliitih energenata, veoma su isplativi projekti prelaska
sa lo ulja i/ili prirodnog plina na pelet (za potrebe grijanja). Period povrata
investicije u sluaju prelaska sa lo ulja na pelet je 23 godine36. Ogranienje
za ovakve projekte, naroito u sluaju prelaska sa prirodnog plina na pelet, su
logistiki zahtjevi i neke odrednice prostornog planiranja.
Do sada (sredina 2013.) realizovano je nekoliko projekata prelaska sa lo

ulja na pelet u javnim zgradama (zatvori, bolnice, kole itd.) i komercijalnim
zgradama (oping centri). Uglavnom se radi o modelima investiranja gdje
drugo pravno lice preuzme na sebe kompletnu investiciju i zakljui ugovor
o isporuci toplotne energije sa vlasnikom zgrade. Budui da se radi o isporu-
ci toplotne energije, a ne usluge grijanja, ne moe se govoriti o ESCO37, ali
postoje neki elementi ESCO-a. U prosjeku, trokovi grijanja za korisnike ili

vlasnike zgrada nakon realizacije ovakvih projekata budu nii za 30 do 40%,
a sigurnost snabdijevanja energijom (grijanja) znatno vea. Treba naglasiti
da korisnik ili vlasnik zgrade nema nikakve trokove u vezi sa projektima

prelaska sa lo ulja na pelet, a odmah ima nie trokove za grijanje. Takoe
je vano naglasiti da ovakvi projekti ne trebaju subvencije. Barijera koja se u
praksi javlja kod javnih objekata je nedefinisano javno privatno partnerstvo
u nekim kantonima.
Primjer uspjeno provedenog projekta prelaska sa fosilnih goriva (pa tako i

sa lo ulja) na pelet je projekat firme Bioenergy iz Viteza. Projekat je realizo-
van 2009. i 2010. godine, a obuhvatio je zamjenu izvora za grijanje u dvana-
est trnih centara u BiH koje koristi Konzum. Trni centri su imali razliite
izvore energije za grijanje, veina je koristila lo ulje, neki ugalj, a neki su bili
prikljueni na sisteme daljinskog grijanja. Bioenergy je na postojei sistem
grijanja trnih centara, ukupne povrine 21.012 m2 prikljuio kotlove na pelet
i zakljuio ugovor sa Konzumom o isporuci toplotne energije za narednih pet
godina. Pri tome, Konzum nije imao nikakve trokove jer je Bionergy inve-
stirao u nabavku kotlova. Kotlovi ostaju u vlasnitvu Bioenergija. Obaveza
Bioenergija je snabdijevanje peletom i isporuka toplotne energije. Ugovorom
je definisan i nain obrauna troka toplotne energije. Plaanje se vri po gri-
janoj zapremini. Na ovaj nain Bioenergy je zainteresovan za investiranje
u energijsku efikasnost zgrada oping centara, to je naredni korak. Nakon
isteka pet godina, ugovor se moe produiti. Ukupne utede na trokovima
grijanja su oko 103.000 EUR godinje. Ove utede su podijeljene izmeu in-
vestitoraBioenergy i Konzuma. Period povrata investicije je 2,16 godina,
a interna stopa profitabilnosti (IRR) je 44,54%. Ukupno smanjenje emisije
ugljen dioksida je oko 1.500 tona godinje. Projekat je finansiran kroz proje-
82
kat EBRD-a, kreditna linija za Zapadni Balkan. Investitor je kao bonus dobio
iznos od 20% od ukupne investicije.
36 Za ovaj period povrata investicije 37ESCO (Energy Service Company)

nije uzeta u obzir neamortizovana je preduzee koje svom korisniku
vrijednost kotlova na lo ulje isporuuje uslugu energijom, a
(ukoliko postoji). ne energiju, jer ni jednom korisniku
ne treba energija, ve funkcija
koju ta energija obavlja.
Drutvena korist ovog projekta je zapoljavanje na poslovima proizvodnje
peleta u BiH, smanjenje vanjskotrgovinskog deficita BiH zbog smanjenja
uvoza lo ulja i bolji kvalitet zraka zbog prestanka potrebe za koritenjem
uglja za grijanje u oping centrima gdje se koristio ugalj. Postoje procjene da
bi se u sluaju koritenja tehnikog potencijala umskog drvnog ostatka za
proizvodnju energije (kao drvna sjeka) u BiH kreiralo oko 2.000 odrivih
radnih mjesta. Ilustracije radi to je broj zaposlenih u rudniku uglja sa proi-
zvodnjom od 1,5 miliona tona godinje.
Uloga civilnog drutva u aktivnostima vezanim za projekte koritenja drvne

biomase mogla bi biti razliita. Prije svega, drvna biomasa je uslovno obnov-
ljiv resurs, jer zavisi od stepena obnavljanja umskih potencijala. Visok udio
teritorije BiH koji je pod umama esto stvara pogrene pretpostavke da je
BiH bogata umskim resursom. Imajui u vidu nizak stepen odgovornosti u
upravljanju prirodnim resursima, na svim nivoima, zadaa civilnog drutva,
a posebno strukovnih udruenja umara, mogla bi biti da se zagovaranjem

donoenja odgovarajuih planova i nadgledanjem njihovog provoenja osi-
gura da se kapacitet umskog potencijala zadri na postojeem nivou, a po
mogunosti i povea. Imajui u vidu znaaj uma za zdravlje pripadajuih

ekosistema, zadravanje i stvaranje pedolokog sloja, zadravanje vode u
tlu i druge koristi od uma, ume se ne smiju posmatrati samo kao privredni
resurs. Takoe, treba imati u vidu i uticaj klimatskih promjena na ume, te
uloga civilnog drutva treba biti i u zagovaranju donoenja i efikasne primje-
ne strategija i planova za odrivo upravljanje umama. Na strani koritenja
drvne biomase kao energenta, organizacije civilnog drutva trebaju zagova-
rati donoenje odgovarajueg podsticajnog zakonodavstva, te osiguravanje
finansijske i tehnike pomoi za one koji ele nabaviti efikasne kotlove na
drvnu biomasu.
83
3.2.2 Koritenje
toplotnih pumpi
Ukupni mogui instalisani kapacitet geotermalnih izvora s 28 lokacija

na kojima je mogua eksploatacija toplotne energije u Federaciji BiH iznosi
7,15 MW ako se u obzir uzme samo mogunost grijanja prostora (smanjenje

temperature fluida do 50C), odnosno 57,08 MW ako se u obzir uzme geoter-
malna energija za grijanje prostora i rekreativne i balneoloke potrebe (sma-
njenje temperature fluida do 20C). Ukupni mogui instalisani kapacitet ge-
otermalnih izvora sa 16 lokacija na kojima je mogua eksploatacija toplote u
Republici Srpskoj je 2,09 MW ako se u obzir uzme samo mogunost grijanja
prostora, odnosno 33,12 MW ako se u obzir uzme geotermalna energija za
grijanje prostora i rekreativne i balneoloke potrebe [1].
Uz koritenje svih navedenih izvora s faktorom iskoritenja od 50% mogue

je u jednoj godini proizvoditi 32,98 TJ energije samo za grijanje prostora,
odnosno ukupno 522,00 TJ energije (oko 0,23% ukupne potronje primarne
energije u BiH) ako se u obzir uzme grijanje prostora i kupanje.
Drugi mogui nain koritenja geotermalne energije u BiH je pomou toplot-

nih pumpi. Ovo je posebno izraeno u podrujima gdje su dostupne dovoljne
koliine podzemnih voda tokom itave godine. U posljednjih nekoliko godina
dolazi do ekspanzije toplotnih pumpi koje koriste podzemnu vodu kao nisko-
temperaturni izvor. Period povrata investicije je posebno prihvatljiv za ovaj
tip toplotnih pumpi. Tamo gdje podzemne vode nisu lako dostupne, postoji
mogunost koritenja energije zemlje (toplotna pumpa tipa zemlja-voda). U
Hercegovini, gdje su zime blae, opravdano je razmotriti koritenje toplot-
nih pumpi koje koriste okolni zrak kao nisko temperaturni izvor (toplotna
pumpa tipa zrak-voda).
84
U praksi se deava da pojedini investitori odustaju od ugradnje toplotnih

pumpi zbog upitnog perioda povrata investicije. To se uglavnom deava zbog
toga to se smanjenje trokova za hlaenje ne uzima u obzir, jer u veini slua-
jeva predmetne zgrade nemaju hlaenja. Dakle, radi se o poveanju komfora
u zgradi koji se ne valorizuje finansijski.
Druga barijera za koritenje toplotnih pumpi voda-voda je nejasna procedura

pribavljanja saglasnosti. Naime, od optine do optine razliito je miljenje da
li investitor treba da ima vodoprivrednu saglasnost. Ovo je posebno velika ba-
rijera kada se ovakvi projekti finansiraju iz meunarodnih razvojnih fondova.
Pokrenuta je i domaa proizvodnja toplotnih pumpi. Meutim, potrebno je
raditi na brendiranju tih proizvoaa i uvoenju potrebnih standarda. Tako,
na primjer, da bi se projekat ugradnje toplotne pumpe finansiralo iz nekog me-
unarodnog razvojnog fonda, vrlo esto je uslov da oprema tj. toplotna pumpa
ima znak CE. Poto to nije sluaj sa domaim proizvoaima, njihove toplotne
pumpe ne mogu biti dio tih projekata.
Hoteli Reumal i Aquareumal u Fojnici ugradili su toplotne pumpe tipa voda-

voda za potrebe grijanja i pripreme tople potrone vode umjesto kotlova na
lo ulje 2005. godine. Kao toplotni izvor za toplotne pumpe koristi se lokalnu
geotermalnu vodu temperature 26C. Zahvaljujui tome postignut je visok
stepen efikasnosti (COP 5). Trokovi za lo ulje su bili oko 300.000 KM go-
dinje (uz cijene iz 2005.), a trokovi za elektrinu energiju za rad toplotnih
pumpi su oko 30.000 KM. itava investicija se isplatila za oko jednu godinu.
Firma Blagoleks iz Bijeljine je ugradila toplotnu pumpu tipa voda-voda u pro-
izvodno-administrativnu zgradu za potrebe grijanja i hlaenja.
Uloga civilnog drutva bi u sluaju toplotnih pumpi mogla da bude u neko-

liko oblasti. Prije svega, u zagovaranju otklanjanja zakonskih nedoreenosti,

koje spreavaju masovnije koritenje. Takoe, toplotne pumpe, iako ve due
vrijeme prisutne na naem tritu, nisu dobile zasluenu panju javnosti, pa
bi promocija koritenja ove vrste tehnologije za grijanje i hlaenje objekata
mogla da bude veoma vaan doprinos.
85
3.2.3 Koritenje
solarne energije
Iz svih prikupljenih podataka i provedenih analiza moe se zakljuiti

da postoji znaajan potencijal primjene solarne energije na podruju BiH,
koji iznosi 70,5 miliona GWh dozraene energije ukupnog solarnog zraenja
godinje. Tehniki potencijal je 685 PJ, a to je oko tri puta vie od ukupnih
primarnih energijskih potreba u energijskom bilansu BiH. Posebno su zna-
ajni potencijali solarne energije u junim dijelovima BiH. Postoje razliiti
podaci o osunanosti, tako npr. prema Studiji energetskog sektora BiH broj
sunanih sati u Hercegovini je od 1900 do 2300 godinje, a prema Centru za
razvoj i podrku od 2500 do 2700.
Podruje oko Bosanske Posavine moe oekivati godinje zraenje od 1,25

do 1,3 MWh/m2 ukupno dozraene solarne energije. Koliina zraenja se po-
veava sputanjem prema jugu tako da podruja june Hercegovine ostva-
ruju ozraenosti izmeu 1,5 i 1,55 MWh/m2. Mjesec s najveom koliinom
primljenog zraenja je juli, kada se dnevne vrijednosti zraenja kreu od 6,1
kWh/m2 (Brko) do 7,5 kWh/m2 (Ljubuki). Najmanje dnevne sume su u de-
cembru, i to od 0,98 kWh/m2 (Prijedor) do 1,46 kWh/m2 (Trebinje).
U okviru Studije energetskog sektora BiH uraen je proraun mogueg ste-

pena pokrivanja toplotnih potreba za pripremu tople potrone vode za pro-
sjeno domainstvo. Ulazni podaci za spomenuti proraun su:
povrina kolektora 4m2,

stepen korisnosti 80%,
broj osoba u domainstvu 4,
dnevna potronja tople vode po osobi 50 litara,
zapremina spremnika tople vode 200 litara.
86
Prema rezultatima dobijenim u Studiji, oko 74% toplotnih potreba za pripre-

mu tople potrone vode u Banja Luci, odnosno 78% u Sarajevu, moe biti po-
kriveno iz prethodno opisanog solarnog kolektora. Stepen pokrivanja potreba
za grijanjem jako zavisi od toplotne izolacije objekta, ali u prosjeku kree se
oko 30%.
Trite solarnih kolektora u BiH u posljednjih nekoliko godina doivljava

snanu ekspanziju. Na tritu u BiH se mogu nai kolektori gotovo svih pozna-
tih evropskih proizvoaa (ploasti i cijevni-vakuumski). Postoji i nekoliko
> 1500kWh/m
14501500
14001450
13501400
13001350
12501300
12001250
< 1200kWh/m
SLIKA 11 Prosjena godinja suma iradijacije na horizontalnu povrinu u BiH

(Studija energetskog sektora BiH, 2008)
domaih proizvoaa koji su zahvaljujui niim cijenama i demonstracionim

projektima dobili svoje mjesto na tritu. Ipak, procjenjuje se da je uee
domaih proizvoaa na tritu manje od 20% (ukljuujui i demonstracio-
ne projekte). Najvei dio stranih a i domaih proizvoaa nude samostalne
ploaste solarne kolektore, dok jedan manji broj nudi i kombinaciju solarnih
kolektora i nekog drugog izvora energije (tzv. hibridni sistemi) najee u
kombinaciji sa kotlovima na pelet. Do sada ne postoje domai proizvoai
vakuumskih solarnih kolektora.
Domai proizvoai solarnih kolektora su uglavnom mlade firme koje su

osnovane s tim ciljem. Potrebna znanja ove firme stiu kroz programe pomoi
BiH. Tako su npr. firme Delma, Termoinenjering i Ins-klima obuene za pro-
87
izvodnju i instaliranje solarnih kolektora u okviru meunarodne pomoi BiH.

Kroz demonstracione projekte inicirane u saradnji sa lokalnim vlastima ove
firme su ve stekle zavidne reference. Sada rade na brendiranju i certificira-
nju svoje opreme. Ove firme proizvode solarne sisteme po principu klju u
ruke. Neke domae firme koje se bave proizvodnjom opreme za druge OIE
namjeravaju se poeti baviti i proizvodnjom solarnih kolektora, s ciljem una-
preenja kompletnosti svojeg proizvoda. Tako npr. firma Kovan iz Graanice,
koja se bavi proizvodnjom kotlova na pelet, planira pokretanje proizvodnje
solarnih kolektora koji e biti dio sistema za grijanje i pripremu tople potro-
ne vode u kombinaciji sa kotlovima na pelete.
U poetku formiranja trita solarnih kolektora u BiH, cijene solarnih kolek-
tora domaih i stranih kompanija su se veoma razlikovale. Tako, na primjer,
postoji sluaj ponude solarnih kolektora povrine 12 m2 u 2009. godini, istog
nivoa kompletnosti, efikasnosti i garantnih uslova, domae i strane proizvod-
nje, u kojem je ponuda solarnih kolektora strane proizvodnje oko tri puta sku-
plja od solarnih kolektora proizvedenih u BiH. Kupac se odluio za solarne
kolektore proizvedene u BiH iako nisu imali odgovarajue certifikate i znak
CE, zbog ega nije bilo mogue finansirati nabavku i ugradnju solarnih ko-
lektora kroz WeBSEFF. Ova razlika u cijenama postaje sve manja. Domai
proizvoai obezbjeuju potrebne certifikate i stiu reputaciju kroz prove-
dene projekte. Kako bi ostali konkurentni, odgovor uvoznika solarnih kolek-
tora je sniavanje cijena. Tako na kraju 2012. godine cijena solarnog sistema
(kolektor, spremnik, prikljuci) sa montaom iznosi od 900 do 1500 KM po
m2 kolektora, to je ekvivalent toplotnoj snazi od oko 700 W, to znai da je
jedinina investicija oko 1700 KM/kW. Poreenja radi, jedinina investicija
u kotao na pelet je oko 200 KM/kW.
Moe se rei da postoji relativno velik interes domaih kompanija za korite-

njem solarnih kolektora za dobijanje toplotne energije potrebne za proizvod-

ni proces i/ili grijanje i pripremu tople potrone vode. Oko 30% projekata
koji su razmatrani u okviru WeBSEFF-a u periodu 20092012. ukljuivalo
je solarne kolektore. Nekoliko takvih projekata je i realizovano. Industrijske
grane u kojima se javlja najvea potranja solarnih kolektora su hemijska,
prehrambena, preraivaka i dr. U ovim sluajevima, solarna energija je
uglavnom djelomina zamjena elektrinoj energiji i energiji iz tenih goriva.
Budui da se solarna energija u ovim sluajevima koristi tokom itave godine,
period povrata investicija se kree od 2 do 4 godine (prema cijenama energije
i energenata iz 2012. godine). Hotelijerstvo takoe pokazuje sve vei interes
za solarne kolektore. U veini ovakvih projekata postojea oprema slui kao
dodatni izvor energije. Jedan dio klijenata iz ove grupe ugrauje brendirane
solarne kolektore, bez obzira na to to su znaajno skuplji od solarnih ko-
lektora manje poznatih proizvoaa. Jedan takav klijent iz prehrambene in-
dustrije objanjava to eljom za izgradnjom imida pouzdanosti kod svojih
kupaca. Slian nain razmiljanja je u hotelijerstvu. Ukupno gledajui jo
uvijek je vea potranja za ploastim kolektorima od vakuumskih.
Kupci solarnih kolektora u BiH se mogu svrstati u nekoliko kategorija:
Industrija (hemijska, prehrambena, preraivaka), gdje se dobijena toplotna

energija koristi za proizvodni proces i pripremu tople potrone vode, sma-
njujui potronju, uglavnom, elektrine energije i lo ulja. Zbog koritenja
proizvedene energije tokom itave godine period povrata investicije je veoma
kratak (2 do 4 godine)
88
Zgradarstvo (individualne kue, nove zgrade kolektivnog stanovanja i javne

zgradenove i one koje se rekonstruiu, gdje se dobijena toplotna energija
koristi za grijanje prostora i pripremu tople potrone vode)maksimalne
toplotne potrebe se javljaju u sezoni grijanja kada je proizvodnja toplotne
energije najmanja. Zavisno od energenta koji se zamjenjuje solarnom ener-
gijom, period povrata investicije je od oko pet godina (zamjena lo ulja) pa
preko deset godina u sluaju zamjene energije iz uglja ili ogrjevnog drveta.
Hotelibudui da su potrebe za pripremu tople vode relativno velike tokom
itave godine, period povrata investicije je veoma prihvatljiv. U BiH postoji
relativno velik broj hotela koji za grijanje koriste ukapljeni naftni plin (UNP)
ili lo ulje; u tim sluajevima se ugradnja solarnih kolektora isplati za 2 do 3
godine.
Uloga organizacija civilnog drutva u omoguavanju ire upotrebe solar-

ne energije za stvaranje toplotne energije je specifina. Strukovna udrue-
nja mogu doprinijeti poboljanju kvaliteta proizvoda domaih kompanija.
Takoe, mogue je promovisati stvaranje klastera preduzea koja bi proizvo-
dila razliite komponente solarnih sistema (jedan takav pokuaj je bio klaster
Solar Group, koji je naalost bio neuspjean). Imajui u vidu da je izrada so-
larnog kolektora tehniki prilino jednostavna, u zemljama koje imaju duu
tradiciju koritenja solarne energije mnogi graani se odluuju da samo-
stalno izrade solarne kolektore za domainstva. Stoga postoji potencijal da
strukovna udruenja ili organizacije civilnog drutva koje se bave razliitim

praktinim radionicama educiraju zainteresovane graane. tavie, mogue
je na ovaj nain otvoriti i nova radna mjesta, prekvalifikacijom radnika koji
su ostali bez posla, koji bi se mogli baviti izradom kolektora i odravanjem

toplotnih solarnih sistema.
Na strani zakonodavstva i politike, u BiH uvijek nedostaje efikasnih procedu-

ra za obnovljive izvore energije, kao i fondova za podsticaje veeg koritenja
OIE. To je podruje na koje javno angairane OCD trebaju da opravdaju svoju
drutvenu ulogu.
89
4 Zakljuak
U BiH nema pouzdanih auriranih podataka o potronji energije, uklju-

ujui energijske bilanse na dravnom nivou i sektorske indikatore energij-
ske efikasnosti pa je teko dati procjene potencijala za energijsku efikasnost

po sektorima ili utvrditi prioritete energijske efikasnosti, to uzrokuje da je
teko pripremiti kvalitetne akcione planove energijske efikasnosti s realnim
ciljevima koje se moe pratiti.
Programi i mjere energijske efikasnosti spadaju u nadlenost resornih en-

titetskih ministarstava za energetiku, a provoenje tih programa i mjera se
dalje prenosi na kantonalni nivo u FBiH i optinski nivo u RS. Meutim, ne
postoji formalna politika EE. Jo uvijek nije usvojen zakonski i regulatorni
okvir za podrku mjera EE, iako se javljaju sve vei zahtjevi da zemlja radi
na rjeavanju pitanja EE kroz usvajanje Sporazuma o energetskoj zajednici
i Energetske povelje. EE je samo indirektno obuhvaena drugim zakonodav-
stvom. Regulatori su, na primjer, odgovorni za razmatranje okolinih pita-
nja i pitanja EE prilikom utvrivanja tarifa i odobravanja propisa i odluka
o investicijama.
Potroai na svim nivoima, ukljuujui one koji upravljaju sredstvima u lo-

kalnim vlastima i resornim ministarstvima odgovornim za rad i odravanje
objekata, nemaju informacija o mjerama energijske efikasnosti i promjeni
ponaanja. Obuka i know-how o mjerama energijske efikasnosti su takoe
4 Zakljuak
oskudni.
Ne postoji institut i/ili agencija za energiju koja bi vladama davala podatke

za donoenje politike i koja bi predvodila promjene i pomagala u provoenju
politike i uspostavljala i provodila programe podrke za usluge i tehnologije
90
energijske efikasnosti. Zemlja takoe kasni s usvajanjem svog Nacionalnog

akcionog plana energijske efikasnosti, koji zahtijeva Sporazum o energet-
skoj zajednici
Pored poremeaja cijena energije, nepostojanje naplate zasnovane na po-

tronji, iako je nekoliko toplana primjenjuje, ne motivira zgrade prikljuene
na centralno grijanje da smanje potronju i istovremeno ne omoguava is-
poruiocima da poveaju efikasnost sistema proizvodnje i isporuke. Pored
toga, motivacije za ulaganje u EE su podijeljene; direktne finansijske koristi
od mjera EE u veini sluajeva nee osjetiti oni koji upravljaju objektima
(kole, bolnice) jer raune za energiju obino plaaju lokalni i/ili entitetski
budeti.
Primarni izvor finansiranja investicija u EE su, za sada, redovni komerci-

jalni zajmovi koji su obino kratkoroni i skupi. Za pokretanje trita, bie
potreban dui period da bi se omoguilo sveobuhvatnije poetne investicije
koje bi omoguile renoviranje objekata i postizanje znaajnih uteda ener-
gije. Ustvari, uz nizak nivo svijesti i teku finansijsku situaciju, mnoge vlasti
investicije u EE rangiraju nisko na ljestvici prioriteta.
4 Zakljuak
91
5 Preporuke
Potrebna je reforma privrednog sistema u BiH u smislu promovisanja

prelaska na manje energijski intenzivne privredne djelatnosti. Paralelno, po-
trebno je programski smanjivati podsticaje za koritenje fosilnih goriva, a ta

sredstva preusmjeravati u sektor OIE. Proizvodnja energije iz fosilnih goriva
e se postepeno smanjivati, zbog ega je dugorono potrebno planirati tzv.
back-stop tehnologije, tj. djelatnosti kojima e se stanovnitvo, u podrujima
u kojima se stanovnitvo tradicionalno bavi eksploatacijom fosilnih goriva,
baviti nakon to energija iz tog fosilnog goriva prestane biti konkurentna ili
se zalihe iscrpe.
Potrebno je liberalizirati trite energije kako bi se stvorilo paritet cijena

energije iz razliitih energenata. Paradoks je da je cijena energije u prirod-
nom plinu i lo ulju via od elektrine energije u BiH. Zbog ovog pogrenog
signala, neki industrijski kapaciteti prelaze na koritenje elektrine energije
umjesto lo ulja ili prirodnog plina, neki objekti se griju na elektrinu energiju
iako imaju pristup gasu itd. U tom smislu posebno je korisno vidjeti kakva su
iskustva zemalja EU.
Potrebno je hitno pokrenuti aktivnosti na izradi energetskog stratekog okvira

na nivou BiH, koji uzima u obzir trenutne i budue meunarodne obaveze
BiH, kao i principe odrivog razvoja i brige za ivotnu sredinu. Istovremeno je
neophodno izraditi strateke procjene uticaja na ivotnu sredinu postojeih
5 Preporuke
razvojnih planova u oblasti energije.
Veina do sada provedenih reformi se odnosi na elektroenergetski sektor gdje

su uspostavljena odgovarajua regulatorna tijela. Meutim, u sektoru grija-
nja se uradilo veoma malo reformi, iako prosjeno domainstvo ima vie tro-
92
kove za grijanje nego za elektrinu energiju. Zbog toga je neophodno, pored

zakonskih reformi, jaati kapacitete komunalnih preduzea koja se bave gri-
janjem (npr. kroz njihovo umreavanje) i stvarati okruenje u kojem e ta
preduzea biti zainteresovana za isporuku usluge grijanja (Energy Service
Company ESCO) umjesto isporuke toplotne energije.
Na projekte OIE i EE mora se gledati u kontekstu lokalnog ekonomskog ra-

zvoja. Ovakav pristup bi rijeio problem vezan za protivljenje lokalnog sta-
novnitva izgradnji postrojenja za OIE, jer bi lokalno stanovnitvo u projek-
tima OIE vidjelo priliku za zapoljavanje, izgradnju infrastrukture, turizam i
dr. Lokalnom stanovnitvu treba omoguiti da ima udio u vlasnitvu u postro-
jenjima OIE, pri emu njihov ulog moe npr. biti u zemljitu. Neophodno je
uspostaviti mehanizam praenja utroka koncesionih i drugih naknada. Kako
bi se maksimiziralo korist od OIE i EE, potrebno je strategiju industrijskog
razvoja usmjeriti na proizvodnju dijelova opreme za OIE i EE, proizvodnju
materijala za EE i sl.
Neophodno je uspostaviti dravnu agenciju i/ili entitetske agencije za ener-

giju (ili postojeim tijelima proiriti nadlenost) u skladu sa ustavnim nad-
lenostima. Prvi zadatak tih agencija bi trebao biti smanjenje trokova za
grijanje i elektrinu energiju javnih zgrada. Iz jednog dijela smanjenja tih
trokova moglo bi se finansirati ove agencije. Pored toga, zadatak agencija
treba da bude izraunavanje indikatora o potronji energije, izrada energij-
skih bilansa, priprema i definisanje stratekih ciljeva, praenje ostvarivanja
postavljenih ciljeva, uee u meunarodnim programima i podizanje svijesti
svih ukljuenih strana o potrebi poveanja EE i veem koritenju OIE.
Nadalje, potrebno je imati precizne energetske bilanse, indikatore i statistike.

Stvaranje dravnog i javnog sistema podataka moe obezbijediti pouzdane

podatke zainteresiranim stranama sve dok ih kreira i provodi drava i stati-
stiki uredi oba entiteta u skladu sa standardima Eurostata, IEA i UNECE.
Potrebna je edukacija lokalnih vlasti (optine i kantoni) o nainima provoe-

nja projekata EE u zgradarstvu. Poseban akcenat edukacije treba biti nain
ukljuivanja u meunarodne programe za EE u zgradarstvu iz kojih se takvi
projekti mogu djelimino i finansirati. Jako puno se moe postii kroz pove-
anje javne svijesti. irenje informacija pozitivno utie na EE doprinosei
promjeni ponaanja sa aspekta koritenja energije.
5 Preporuke
93
6 Prilozi
PRILOG BROJ 1 Vaei zakoni (zakoni koji su trenutno na snazi) koji se direktno
ili indirektno bave pitanjem ivotne sredine i njene zatite te institucije
relevantne za ovu oblast:
1 Na nivou drave:
Zakon o koncesijama (Slubeni glasnik BiH broj 32/02, izmjene 56/04);
Zakon o veterinarstvu (Slubeni glasnik BiH broj 34/02);
Zakon o zatiti bilja (Slubeni glasnik BiH broj 23/03);
Zakon o fitofarmaceutskim sredstvima BiH (Slubeni glasnik BiH broj 49/04);
Zakon o radijacijskoj i nuklearnoj sigurnosti
(Slubeni glasnik BiH broj 88/07);
Zakon o poljoprivredi, prehrani i ruralnom razvoju BiH
Zakon o genetski modifikovanim organizimima
Zakon o zatiti dobrobiti ivotinja (Slubeni glasnik biH broj 25/09).
Institucije:
Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine
(MVTEO BiH), u ijem sastavu je i Sektor za prirodne resurse, energetiku i
zatitu okolia, sa est odsjeka: Odsjek za vodne resurse, Odsjek za turizam,
Odsjek za primarnu energiju i politiku, Odsjek za sekundarnu energiju
i projekte, Odsjek za zatitu okolia i Odsjek za implementaciju projekata;
6 Prilozi
Ministarstvo komunikacija i prometa Bosne i Hercegovine;

Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine (BHAS), u ijem sastavu je
i Sektor za poljoprivredu, okoli i regionalne statistike, koji se sastoji
od dva odsjeka: Odsjek za okoli, energiju i regionalne statistike i Odsjek
94
za poljoprivredu;
Ured za veterinarstvo Bosne i Hercegovine (UZV BiH), u ijem sastavu
su i sljedea odjeljenja: Odjeljenje za zdravlje i dobrobit ivotinja,
Odjeljenje za sigurnost hrane i uvjete u objektima, Odjeljenje granine
veterinarske inspekcije, Odjeljenje veterinarske inspekcije i Agencija
za obiljeavanje ivotinja;
Uprava Bosne i Hercegovine za zatitu zdravlja bilja, od tri odjeljenja:
Odjeljenje za zatitu zdravlja bilja, Odjeljenje za fitofarmaceutska
sredstva i mineralna ubriva, kao i Odjeljenje za sjeme i sadni materijal
poljoprivrednog bilja i zatitu sorti;
Meuentitetsko tijelo za okoli/ivotnu sredinu osnovano 2006.; bavi
se svim pitanjima zatite okolia koja zahtijevaju usklaen pristup
oba entiteta, te je nadleno za usklaivanje zakona o okoliu, propisa,
standarda i akcionih planova, meunarodnih sporazuma o pitanjima
okolia kao i za njihovo provoenje; uestvuje u meunarodnim procesima
i sarauje s meunarodnim organizacijama; prati okoli, informacione
sisteme, razmjenu informacija kao i prekogranina i meuentitetska
pitanja okolia. Odbor se sastoji od osam lanova, od kojih etiri imenuje
Vlada Republike Srpske, a etiri Vlada Federacije Bosne i Hercegovine
i oni se sastaju najmanje est puta godinje.
Ovlateni organ za provoenje projekata Mehanizma istog razvoja

Kjoto protokola Okvirne konvencije Ujedinjenih nacija o promjeni klime
u Bosni i Hercegovini osnovan je Odlukom Vijea ministara BiH od
13. decembra 2010. (Slubeni glasnik BiH broj102/10), ime je rijeeno
pitanje uspostave ovog Ovlatenog organa (eng. Designated National
Authority DNA BiH) koji je nuan za ukljuivanje Bosne i Hercegovine u
aktivnosti Mehanizma istog razvoja (eng. Clean Development Mechanism
CDM). Odlukom je predvieno da DNA BiH ine Izvrni odbor DNA,

sekretarijati entiteta, Sekretarijat distrikta Brko i Struna vijea (Paneli
eksperata). Ministarstvo za prostorno ureenje, graevinarstvo i ekologiju
Republike Srpske, kao institucija imenovana u ime Bosne i Hercegovine za
provoenje Okvirne konvencije UN o promjeni klime (UNFCCC), obavlja
ulogu predsjedavajueg Izvrnog odbora.
Pitanjem ivotne sredine/okolia u svom djelokrugu imaju i Ministarstvo

spoljnih/vanjskih poslova BiH i Direkcija za evropske integracije BiH.
2 Na nivou Federacije Bosne i Hercegovine (FBiH)

Zakon o uvjetima, nainu obavljanja djelatnosti rezanja drveta
(Slubene novine FBiH broj 27/97, izmjene i dopune 25/06);
Zakon o zatiti od jonizirajuih zraenja i radijacionoj sigurnosti
(Slubene novine FBiH broj 15/99);
Zakon o veterinarstvu (Slubene novine FBiH broj 46/0);
Zakon o koncesijama (Slubene novine FBiH broj 40/02, izmjene 61/06,
juna 2011. uraen novi Zakon o koncesijama i upuen u javnu raspravu);
Zakon o upravljanju otpadom (Slubene novine FBiH 33/03, izmjene 72/09);
Zakon o zatiti zraka (Slubene novine FBiH broj 33/03, izmjene 4/10);
Zakon o zatiti okolia (Slubene novine FBiH broj 33/03, izmjene 38/09);
6 Prilozi

Zakon o fondu za zatitu okolia FBiH (Slubene novine FBiH broj 33/03);
Zakon o zatiti prirode (Slubene novine FBiH broj 33/03);
Zakon o upravljanju otpadom (slubene novine broj 33/03, izmjene 72/09)
Zakon o slatkovodnom ribarstvu (Slubene novine FBiH broj 64/04);
95
Zakon o inspekcijama u FBiH (Slubene novine FBiH broj 69/05);

Zakon o sjemenu i sadnom materijalu umskih i hortikulturnih vrsta
drvea i grmlja (Slubene novine FBiH broj 71/05, izmjene 8/10);
Zakon o prostornom planiranju i koritenju zemljita na nivou FBiH
(Slubene novine FBiH broj 2/06. izmjene i dopune 72/07, 32/08, 4/10, 13/10);
Zakon o lovstvu (Slubene novine FBiH broj 4/06, izmjene 8/10);
Zakon o vodama (Slubene novine FBiH broj 70/06);
Zakon o poljoprivredi (Slubene novine FBiH broj 88/07, izmjene 4/10);
Zakon o Nacionalnom parku "Una" (Slubene novine FBiH broj 88/07);
Zakon o poljoprivrednom zemljitu (Slubene novine FBiH broj 52/09);
Zakon o geolokim istraivanjima (Slubene novine FBiH broj 9/10);
Zakon o rudarstvu FBiH (Slubene novine FBiH 26/10);
Zakon o zdravstvenoj zatiti (Slubene novine FBiH broj 46/10);
Zakon o zatiti od buke (Usvojen u Domu naroda Parlamenta FBiH
20.12.2011);
Zakon o umama presudom Ustavnog suda FBiH od 14. aprila 2009.
godine utvreno da su dosadanjim zakonom bila povrijeena prava na
lokalnu samoupravu. Trenutno je na snazi samo Uredba Vlade FBiH,
dok je novi prijedlog zakona u proceduri.
Institucije relevantne za zatitu ivotne sredine u FBiH:

Ministarstvo okolia i turizma Federacije Bosne i Hercegovine;
Federalno ministarstvo prostornog ureenja;
Savjetodavno vijee za okoli FBiH;
Fond za zatitu okolia Federacije Bosne i Hercegovine;
Fondacija za odriv razvoj Vlade FBiH;
Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva;
Federalno ministarstvo zdravstva;
Federalno ministarstvo energije, rudarstva i industrije;

Federalna uprava za inspekcijske poslove;
Agencija za vodno podruje Jadranskog mora;
Agencija za vodno podruje rijeke Save;
Zavod za javno zdravstvo Federacije Bosne i Hercegovine;
Federalni zavod za statistiku;
Federalni hidrometeoroloki zavod.
Na nivou kantona:
Kanton broj 1 Unsko-sanski kanton Ministarstvo za graevinarstvo,
prostorno ureenje i zatitu okolia;
Kanton broj 2 Posavski kanton Ministarstvo za transport, komunikacije,
turizam i zatitu okolia;
Kanton broj 3 Tuzlanski kanton Ministarstvo za urbanizam,
Kanton broj 4 Zeniko-dobojski kanton Ministarstvo za prostorno
ureenje, promet i komunikacije i zatitu okolia;
Kanton broj 5 Bosansko-podrinjski kanton Ministarstvo za urbanizam,
Kanton broj 6 Srednjobosanski kanton Ministarstvo prostornog
ureenja, obnove i povratka (obuhvata i okoli);
6 Prilozi
Kanton broj 7 Hercegovako-neretvanski kanton Ministarstvo trgovine,

turizma i zatite okolia;
Kantion broj 8 Zapadno-hercegovaki kanton Ministarstvo prostornog
ureenja, resursa i zatite okolia;
96
Kanton broj 9 Sarajevski kanton Ministarstvo prostornog ureenja

i zatite okolia;
Kanton broj 10 Ministarstvo graditeljstva, obnove, prostornog ureenja
i zatite okolia.
FBiH ima u svom sastavu 79 optina, a lanom 8 Zakona o principima lo-

kalne samouprave u Federaciji Bosne i Hercegovine (Slubene novine FBiH
br. 49/06). Regulisano je, izmeu ostalog, i da je u nadlenosti optina: utvr-
ivanje i provoenje politike ureenja prostora i zatite ovjekove okoline;
donoenje prostornih, urbanistikih i provedbenih planova, ukljuujui
zoniranje; utvrivanje i provoenje stambene politike i donoenje progra-
ma stambene i druge izgradnje; utvrivanje politike upravljanja prirodnim
resursima jedinice lokalne samouprave i raspodjele sredstava ostvarenih na
osnovu njihovog koritenja; vodosnabdijevanje, odvoenje i prerada otpad-
nih voda; prikupljanje i odlaganje vrstog otpada; organiziranje, provoenje
i odgovornost za mjere zatite i spasavanja ljudi i materijalnih dobara od ele-
mentarnih nepogoda i prirodnih katastrofa Osim ukoliko zakon ne odredi
da neku nadlenost treba smatrati povjerenom, nadlenost, ustanovljena ili
predviena zakonom, smatra se vlastitom nadlenosti jedinice lokalne sa-
mouprave, kako stoji u pomenutom lanu.
3 Na nivou Republike Srpske (RS)

Zakon o meteorolokoj i hidrolokoj djelatnosti RS
(Slubeni glasnik RS broj 20/00);
Zakon o lovstvu (Slubeni glasnik RS broj. 4/02, izmjene 34/08);
Zakon o ribarstvu (Slubeni glasnik Rs broj 4/02, izmjene 58/09);
Zakon o koncesiji (Slubeni glasnik RS broj 25/02, izmjene 91/06, 92/09);
Zakon o zatiti prirode (Slubeni glasnik RS broj 50/02, izmjene 34/08,
59/08, preien tekst 113/08);

Zakon o fondu za zatitu ivotne sredine
(Slubeni glasnik RS broj 51/02, izmjene 53/07);
Zakon o upravljanju otpadom
Zakon o zatiti ivotne sredine
(Slubeni glasnik RS broj 53/02, izmjene 109/05, 41/08, 29/10);
Zakon o geolokim istraivanjima (Slubeni glasnik RS broj 51/04);
Zakon o organskoj proizvodnji hrane
Zakon o zatiti nejonizirajuih zraenja (Slubeni glasnik RS broj 2/05);
Zakon o rudarstvu (Slubeni glasnik RS broj 107/05, izmjene 75/10);
Zakon o vodama (Slubeni glasnik RS broj 50/06, izmjene 92/09);
Zakon o poljoprivredi (Slubeni glasnik RS broj 70/06, izmjene 20/07,
86/07, 71/09);
Zakon o poljoprivrednom zemljitu
(Slubeni glasnik RS broj 93/06, izmjene 86/07, 14/10, 5/12);
Zakon o veterinarstvu u RS
Zakon o umama (Slubeni glasnik RS broj 75/08);
Zakon o genetiki modificiranim organizmima
6 Prilozi

Zakon o zatiti i dobrobiti ivotinja (Slubeni glasnik RS broj 11/08);
Zakon o hemikalijama (Slubeni glasnik RS broj 25/09);
Zakon o zatiti bilja u RS (Slubeni glasnik RS broj 25/09);
97
Zakon o biocidima (Slubeni glasnik RS broj 37/09);

Zakon o sadnom materijalu
Zakon o sjemenu poljoprivrednog bilja
(Slubeni glasnik RS broj 37/09 , izmjene 100/11);
Zakon o energetici (Slubeni glasnik RS broj 49/09);
Zakon o lovstvu (Slubeni glasnik RS broj 60/09);
Zakon o reproduktivnom materijalu umskog drvea
Zakon o sredstvima za zatitu bilja (Slubeni glasnik RS broj 52/10);
Zakon o pelarstvu (Slubeni glasnik RS broj 52/10);
Zakon o ureenju prostora i graenju (Slubeni glasnik RS broj 55/10);
Zakon o nacionalnim parkovima (Slubeni glasnik RS broj 75/10,
van snage stavljen zakon iz 96 i izmjene iz 2005. );
Zakon o graevinskim proizvodima (Slubeni glasnik RS broj 5/12);
Zakon o Fondu i finansiranju zatite ivotne sredine Republike Srpske
(Slubeni glasnik RS broj 117/11, stavljen van snage zakon iz 2002.
i izmjene iz 2007);
Zakon o zatiti vazduha
(Slubeni glasnik RS broj 124/11, van snage stavljen zakon iz 2002.)
Institucije relevantne za zatitu ivotne sredine/okolia:
Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede RS,
Ministarstvo zdravlja i socijalne zatite RS,
Ministarstvo industrije, energetike i rudarstva RS,
Fond za zatitu ivotne sredine Republike Srpske,
Republika uprava za inspekcijske poslove Republike Srpske,
Agencija za vode oblasnog rijenog sliva Save,
Agencija za vode oblasnog rijenog sliva Trebinjice,
Institut za zatitu zdravlja Republike Srpske,

Republiki zavod za statistiku Republike Srpske,
Republiki hidrometeoroloki zavod Banja Luka,
Republiki zavod za zatitu kulturno-istorijskog i prirodnog
nasljea Republike Srpske.
Republika Srpska ima 63 optine, a Zakon o lokalnoj samoupravi (Slubeni

glasnik RS broj 101/04, 42/05, 118/05) u lanu 12 navodi da optine u RS-u
imaju nezavisne nadlenosti nad javnim uslugama poput zatite ivotne sre-
dine/okolia i upravljanja vodama, dok se lanom 22 precizira da su kon-
kretne nadlenosti lokalne samouprave u pogledu zatite okolia i prirodnih
resursa:
zatita i ureenje poljoprivrednog zemljita,
odreivanje erozivnih podruja i protiverozivnih mjera,
odreivanje uvjeta i naina ureenja panjaka,
upravljanje prirodnim jezerima, izvorima, javnim bunarima i esmama,
upravljanje vodosnabdijevanjem,
zatita, ureenje i unapreenje podruja sa prirodnim
ljekovitim svojstvima,
propisivanje graninih vrijednosti emisije za tetne materije,
kada je to propisano zakonom,
6 Prilozi
objavljivanje podataka o kvalitetu zraka i poboljanje kvaliteta

zraka prema potrebi,
zatita od buke i mjerenje buke,
zatita prirodnog nasljea i vrijednosti opine,
98
pitanja koja se odnose na veterinarstvo,

stoarstvo i pelarstvo.
4 Na nivou distrikta Brko

Zakon o zatiti prirode
(Slubeni glasnik BD broj 24/04, izmjene 19/07, 1/05, 9/09);
Zakon o zatiti ivotne sredine
(Slubeni glasnik Brko distrikta broj 24/04, izmjene 19/07, 1/05, 9/09);
Zakon o zatiti voda Brko distrikta
(Slubeni glasnik BD broj 25/04, izmjene 19/07);
Zakon o upravljanju otpadom
(Slubeni glasnik BD broj 25/04, izmjene 19/07, 1/05, 2/08, 9/09);
Zakon o zatiti zraka
Zakon o poljoprivrednom zemljitu
Zakon o slatkovodnom ribarstvu
(Slubeni glasnik BD broj 35/05, izmjene 19/07);
Zakon o koncesijama
(Slubeni glasnik BD broj 41/06, izmjene 19/07, 2/08);
Zakon o prostornom planiranju i graenju
(Slubeni glasnik BD broj 29/08);
Zakon o umama Brko distrikta (Slubeni glasnik BD broj 14/10)
PRILOG BROJ 2 Cijene elektrine energije u KM/kWh za domainstva (godinja potronja od

SLIKA 11 2500 do 5000 kWh) u prvoj polovini 2012. po metodologiji Eurostata
Napomena: Navedeni iznosi ne ukljuuju PDV
Bosna i Hercegovina
Bugarska
Crna Gora
Rumunija
Estonija
Island
Albanija
Hrvatska
Litvanija
Turska
Latvija
Grka
Francuska
Poljska
eka Republika
Slovenija
Finska
Maarska
Ujedinjeno Kraljevstvo
Luksemburg
6 Prilozi
Malta
Slovaka
panija
Holandija
EU27
99
Norveka
Austrija
Portugal
vedska
Irska
Italija
Belgija
Njemaka
Kipar
Danska
0.0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6
ifra Naziv djelatnosti Vrsta Jedinica Proizvedena Prodata / Vrijednost
i proizvoda proizvodnje mjere koliina isporuena prodaje /
koliina naknade za
isporuke
(000) KM
B VAENJE RUDA I KAMENA
05 Vaenje ugljena i lignita
05.2 Vaenje lignita
05.20 Vaenje lignita
05.20.10 Lignit
05.20.10.01 Mrki ugljen 0 t 6.359.156 4.354.087 344.795
05.20.10.02 Lignit 0 t 5.952.467 3.858.739 182.938

07 Vaenje metalnih ruda
07.1 Vaenje eljeznih ruda
07.10 Vaenje eljeznih ruda
07.10.10 eljezne rude
07.10.10.00 eljezne rude i koncentrati 0 kg 2.075.732.000 2.176.568.000 81.182

(isklj. preni eljezni pirit)
07.2 Vaenje ruda obojenih metala
07.29 Vaenje ostalih ruda

obojenih metala
07.29.13 Rude i koncentrati aluminija
07.29.13.00 Rude i koncentrati aluminija 0 kg 800.316.000 668.880.000 36.678
07.29.15 Rude i koncentrati olova,

cinka i kalaja
07.29.15.00 Rude i koncentrati olova, 0 kg 20.541.000 20.856.000 28.139

6 Prilozi
cinka i kalaja
08 Vaenje ostalih ruda i kamena
08.1 Vaenje kamena, pijeska i gline

100
08.11 Vaenje ukrasnog kamena,

i kamena za gradnju, krenjaka,
gipsa, krede i kriljevca
08.11.11 Mramor i ostali

krenjaki ukrasni kamen
i kamen za gradnju
08.11.11.36 Mramor i travertin, samo 0 kg 692.000 710.000 453
izrezan u pravougaone ili
kvadratne blokove i ploe
08.11.11.50 Ekozin i drugi krenjaki kamen 0 kg 234.120.000 26.876.000 232

za spomenike ili gra., jasne
spec. mase >= 2,5kg/10m
08.11.20 Krenjak i gips
08.11.20.30 Sirovi gips, anhidrid 0 kg 73.365.000 72.979.000 1.303
08.11.20.50 Fluks krenjaka, krenjak i 0 kg 1.834.677.400 1.752.653.200 17.364

druge vrste krenjakog kamena
koji se koristi za proizvodnju
krea ili cementa (isklj. drobljeni
agregat krenjaka i krenjaki
arh.-gra. kamen)
08.11.30 Kreda i dolomit, nekalcinisan

08.11.30.10 Kreda 0 kg 675.000 3.173.000 27
08.11.30.30 Dolomit, neobraen, grubo 0 kg 127.774.375 161.301.375 2.017

klesan ili samo izrezan u blokove
ili ploe (isklj. kalciniran ili
sinterovan dolomit, aglomerisan
dolomit za agregate betona,
nasipanje puteva, . pruga ili dr.
08.11.40 kriljac
08.11.40.00 kriljac, neobraen, grubo 0 kg 30.000 40.000 12

klesan ili samo izrezan u
pravougaone ili kvadratne
blokove i ploe
08.12 Djelatnost kopova ljunka i

pijeska; vaenje gline i kaolina
08.12.11 Prirodni pijesak
08.12.11.50 Silikatni pijesak (kvarcni ili 0 kg 121.491.000 111.294.000 2.693

industrijski pijesak)
08.12.11.90 Graevinski pijesak poput 0 kg 499.916.633 702.415.683 4.377

6 Prilozi
glinenong pijeska; kaolinskog

pijeska, felspatnog pijeska
(isklj. silikatni pijesak i onaj
koji sadri metale
101
08.12.12 Kameniti granulat, odlomci

i prah, obluci, ljunak
08.12.12.10 ljunak i oblutak koji se 0+1 kg 1.126.176.734 1.042.861.007 5.966

koriste za agregate betona,
za nasipanje puteva i .pruga 0 kg 1.112.881.944 1.029.566.217 5.885
ili za druga nasipanja; indra
i kremen 1 kg 13.294.790 13.294.790 81
08.12.12.30 Drobljen kamen, koji se koristi 0 kg 3.711.065.907 2.909.948.153 30.041
kao agregat za beton, za
nasipanje puteva ili .pruga ili
za dr. nasipanja (isklj. ljunak,
oblutak, indru i kremen)
08.12.12.50 Mermerni granulat, 0 kg 1.031.600 810.800 87

odlomci i prah
08.12.12.90 Granulat, odlomci i prah od 0+1 kg 17.285.930 16.137.930 82

travertina, ekozina, granita,
porfira, bazalta, pjeara i 0 kg 1.148.000 0 0
drugog kamena za spomenike
1 kg 16.137.930 16.137.930 82
08.12.13 Mjeavine troske i slinih

induztrijskih otpadaka bez
obzira da li sadre ili ne sadre
oblutke, ljunak, indru i kremen
za upotrebu u graevinarstvu
08.12.13.00 Mjeavine ljake i slinih ind. 0 kg 140.472.800 118.854.800 1.081

otpadaka bez obzira da li
sadre ili ne sadre oblutke,
ljunak, indru i kremen za
upotrebu u graevinarstvu
08.12.21 Kaolin i ostale kaolinske gline
08.12.21.40 Kaolin 0+1 kg 149.495.000 162.921.000 650
0 kg 15.463.000 28.889.000 433
1 kg 134.032.000 134.032.000 217
08.12.21.60 Kaolinska glina 0 kg 5.768.000 5.279.000 130

(kuglina i plastina glina)
08.9 Vaenje ruda i kamena d.n.
08.91 Vaenje minerala za proizvodnju

hemikalije i prir. min. gnojiva
08.91.19 Ostali hemijski minerali

i minerali za ubrivo
6 Prilozi
08.91.19.00 Ostali hemijski minerali 0 kg 28.000 28.000 8

i minerali za ubrivo
08.93 Vaenje soli
08.93.10 So i isti natrijum hlorid,

102
morska voda
08.93.10.00 So (uklj. denaturisanu so, ali 0 kg 743.807.000 728.979.000 11.477

i isklj. so za ljudsku ishranu)
i isti natrijum-hlorid, u
vodenom rastvoru ili ne ili koja
sadri dodano sredstvo protiv
stvrdnjavanja ili za rasipanje
TABELA 14 Industrijska proizvodnja i prodaja/isporuka industrijskih proizvoda

u Bosni i hercegovini u 2012.
CJENOVNIK MRKOG UGLJA NA DOMAEM TRITU (Bez PDV-a)
ARTIKAL Svojstva Cijene
ifra Naziv Granul. (mm) DTV (GJ/t) KM/GJ KM/t
10 MRKI UGALJ
ASORTIMANI TTS
100010 Mrki ugalj KOMAD 60 120 21,200 6,1523 130,43
100020 Mrki ugalj KOCKA 30 60 22,100 6,2690 138,54
100030 Mrki ugalj ORAH 15 30 21,700 6,1209 132,82
100040 Mrki ugalj SITNI I 0 15 21,000 5,6656 118,98
110010 Mrki ugalj SITNI 03 11,000 3,2981 36,28
CJENOVNIK MRKOG UGLJA NA DOMAEM TRITU (Sa PDV-om)

ifra Naziv Granul. (mm) DTV (GJ/t) KM/GJ KM/t
10 MRKI UGALJ
ASORTIMANI TTS
100010 Mrki ugalj KOMAD 60 120 21,200 7,1982 152,60
100020 Mrki ugalj KOCKA 30 60 22,100 7,3347 162,10
100030 Mrki ugalj ORAH 15 30 21,700 7,1615 155,40
110010 Mrki ugalj SITNI 03 11,000 3,8588 42,45
CJENOVNIK MRKOG UGLJA NA INO TRITU
ifra Naziv Granul. (mm) DTV (GJ/t) EUR/GJ EUR/t

6 Prilozi
10 MRKI UGALJ
ASORTIMANI TTS
100010 Mrki ugalj KOMAD 60 120 21,200 3,1698 67,20

103
100020 Mrki ugalj KOCKA 30 60 22,100 3,2127 71,00
100030 Mrki ugalj ORAH 15 30 21,700 3,1567 68,50
110010 Mrki ugalj SITNI 03 11,000 1,6818 18,50
TABELA 15 Cjenovnik mrkog uglja na domaem i ino tritu

7 Literatura
Direktiva 2003/54/EC Evropskog parlamenta i Vijea iz juna

2003. godine Renewable energy and jobsEmployment impacts
of developing markets for renewables in California, Electrical
Power Research Institute, 2001.
Ghani-Eneland, M., Renner, M., & Chawla, A. Low Carbon Jobs

for Europe: Current Opportunities and Future Prospects. Gland,
Switzerland: World Wide Fund for Nature (WWF), 2009.
Izvjetaj o politikama energetskog sektora u Bosni i Hercegovini,

Centar za politike i upravljanje, 2010.
Izvjetaj o tokovima elektrine energije u BiH u 2011. godini

NOS BiH, Sarajevo, 2012.
Izvjetaj Bosna i Hercegovina: Izazovi i preporuke za reforme

Pregled javnih rashoda i institucija, Svjetska banka, 2012.
Izvjetaj o radu Komisije za koncesiju Federacije BiH za 2012. godinu
Izvjetaj o radu Komisije za koncesije Republike Srpske za 2012. godinu
Izvjetaj o Izvrenju budeta optine Ugljevik za prvih est mjeseci

2013. godine
Prvi nacionalni izvjetaj o klimatskim promjenama u Bosni

i Hercegovini, UNDP, 2009.
Rozanow Andrew Who holds the weatlh of nations,

State Street Global Adv., London 2005.
6 Prilozi
Statistika energije, Agencija za statistiku BiH, Sarajevo, 2012.
Strategija razvoja energetike Republike Srpske do 2030. godine,

104
Banja Luka, 2013.
Strateki plan i program razvoja energetskog sektora Federacije

Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2009.
Strateki plan i program razvoja elektroenergetskog sektora

Federacije Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2008.
Studija energetskog sektora u BiH, Ministarstvo vanjske

trgovine ekonomskih odnosa, Institut Hrvoje Poar, 2008.
Koritenje obnovljivih izvora energije (OIE) i poboljanje Balkanu. Na podruju BiH djeluju 22 toplinarska preduzea i sva
energijske efikasnosti (EE) je svjetski trend, podstaknut borbom se suoavaju sa snanom konkurencijom subvencionirane elek-
protiv klimatskih promjena, ime se usmjerava tehnoloki razvoj, trine energije, ogrjevnog drveta i prirodnog plina. Prema
poveava zapoljavanje i izvoz, smanjuje zavisnost od fosilnih Anketi o potronji domainstava u BiH za 2011. godinu, stanovanje,
goriva, poveava sigurnost snabdijevanja energijom i dr. To su elektrina energija, plin i ostali energenti inili su 24% ukupne
ujedno tipini ciljevi energijskih politika drava. Borba protiv kli- potronje stanovnitva. Po ovoj anketi, u 2011. godini u Bosni i
matskih promjena, odnosno koritenje OIE i EE odvija se oteano, Hercegovini je bilo 17,9% stanovnika koji ive u relativnom siro-
jer se usvaja samo one mjere i u onom obimu kojima se postie matvu. Siromano je svako esto domainstvo u dravi, pri emu
razvojne ciljeve kao to su zapoljavanje, razvoj inovativnih teh- prag relativnog siromatva iznosi 416,40 KM mjeseno po ekvi-
nologija i usluga, smanjenje uvoza energije i dr. Ogranieni valentnoj odrasloj osobi. Tokom posljednjih nekoliko godina
kapaciteti snabdijevanja energijom u odnosu na sve veu potra- (2008-2012.) doneseno je i usvojeno vie stratekih dokumenata
nju moraju dovesti do toga da se u razmatranje uzme hitnost i akcionih planova. Problem je da je osnovni motiv za donoenje
revidiranja trenutne paradigme koritenja energije u Bosni i i usvajanje ovih dokumenata povezan sa zahtjevima iz ugovora
Hercegovini (BiH). Osim toga, proces integracije u Evropsku uniju o energetskoj zajednici. To znai da se EE i OIE jo uvijek ne
(EU) obavezuje BiH da ispuni evropske standarde o proizvodnji i razmatra (barem to ne ine politiari i neki eksperti) kao priliku
koritenju energije u ogranienom vremenskom periodu. Prema za razvoj domae privrede, ve kao jednu u nizu obaveza koju
Ugovoru o energetskoj zajednici veinu tih zahtjeva se mora ispuniti namee EU. Nedostatak transparentnih procedura odabira investi-
do 2017. godine. S tim u vezi, jako je vano razmotriti mjere za tora ve due vrijeme predstavlja prepreku znaajnijim ulaganjima
EE i upravljanje energijom (EM) jer su to preduslovi za odrivost u energetski sektor. Kljuni nedostatak usvojenih dokumenata
konkurentnost energetike. Najvee prepreke poboljanju EE i je primjena konzervativnog pristupa energijskom planiranju, a to
veem koritenju OIE u BiH su nedostatak sistematskog pristupa, je predvianje na osnovu dananje zastupljenosti pojedinih izvora
stratekog opredjeljenja, nedostatak savremenih saznanja iz ove energije i niza pretpostavki kao to je porast BDP-a, kretanje broja
oblasti, nejasne upravne procedure i neefikasna razmjena infor- stanovnika itd. Ovakav pristup ne omoguava postizanje unapri-
macija izmeu investitora, vlasti i graana. Energetski sektor jed definisanih ciljeva, ve se kompletna struktura energetike i
u BiH ima enorman razvojni potencijal. Ve dui niz godina BiH potronje energije dobija kao rezultat prorauna na osnovu, vrlo
jedina u regiji ima pozitivan bilans izvoza elektrine energije, te esto, pogrenih pretpostavki. Kljuni izazov za BiH je da se
je osma zemlja u Evropi s aspekta hidropotencijala, koji trenutno prelazak na niskokarbonsku privredu iskoristi tako da se postignu
koristi neto preko jedne treine (38%). Takoer, procjenjuje se da ciljevi brzog poboljanja ekonomske situacije i socijalne kohezije.
BiH ima znaajne potencijale za proizvodnju energije i iz ostalih U ovom procesu postoji potencijal za ekonomski rast i otvaranje
obnovljivih izvora (vjetar, solarna energija, energija iz biomase te novih radnih mjesta koji bi bili rezultat investiranja u smanjenje
geotermalna energija), a po nekim indikatorima ti potencijali su emisija za sektore elektrine energije, zgradarstva i transporta.
i 30% vei od prosjeka u EU. Takoer, BiH ima vrlo visok Mjere i projekte smanjenja emisije staklenikih gasova u
energijski intenzitetiznad svjetskog prosjeka i vie od prosjeka BiH treba razmatrati u kontekstu odrivog razvoja BiH. S tim u
drava u razvoju. Ovo je posljedica strukture privrede, niske EE vezi, prioritetni su oni projekti i mjere koje doprinose zapolja-
na strani potronje energije, kako u industriji, tako i u sektoru vanju u BiH i razvoju prioritetnih sektora kao to su rudarstvo,
komunalnih usluga. Oslanjanje prvenstveno na ugalj je dovelo do poljoprivreda, itd. Nakon toga, prednost treba dati projektima
toga da je karbonski intenzitet u BiH meu najveima na zapadnom koji kotaju najmanje po jedinici smanjene emisije.
Fondacija Heinrich BllUred za Bosnu i Hercegovinu, ekalua 42, 71000 Sarajevo, BiH
T 00 387 33 260 450 F 00 387 33 260 460 E info@ba.boell.org W http://www.boell.ba

Studija Odrziva Energija U Bih PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Studija Odrziva Energija U Bih PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Unlocking the Future

Odriva energija u Bosni

Unlocking the Future

UNLOCKING THE FUTURE

Izdava Fondacija Heinrich BllUred za Bosnu i Hercegovinu

Za izdavaa Mirela Grnther-eevi

Autori Svetlana Ceni, Miodrag Daki, Azrudin Husika

Lektura/Redaktura Sran Dvornik

Dizajn/Prijelom Ivan Klis

HBS vizualni identitet Blotto Design

Tisak Infinity Marketing Solutions d.o.o.

Stavovi i miljenja iznesena u ovom tekstu

7 Lista skraenica i akronima

9 Kritiki osvrt na strateke dokumente, politiku

18 Mogunosti baziranja razvoja sektora energije

63 Uloga organizacija civilnog drutva u propagiranju nisko-karbonske

74 Studije sluaja investiranja u energijsku efikasnost

BDP Bruto drutveni proizvod

Koritenje obnovljivih izvora energije (OIE) i poboljanje energijske

mjena, ime se usmjerava tehnoloki razvoj, poveava zapoljavanje i izvoz,

Ogranieni kapaciteti snabdijevanja energijom u odnosu na sve veu potra-

Potronja energije u BiH je relativno niska, prvenstveno zbog direktnih i in-

1U ovom radu se za efikasnost koritenja grane ve koritenja energije, kao robe,

U BiH jo uvijek nema zvaninih auriranih podataka o potronji ener-

gija, energija iz biomase, te geotermalna energija), po nekim indikatorima ti

Tokom posljednjih par godina (20082012.), nekoliko stratekih dokumenata

Procesi donoenja programa i mjera te stratekih dokumenata nisu u do-

2Nacionalni akcioni plan za energijsku

BiH je izvoznik elektrine energije. Ukupna proizvodnja elektrine

priblino 12.000 GWh. Istovremeno, potronja elektrine energije po glavi

Tip Ukupni instalisani kapacitet MW Procent kapaciteta

Termoelektrane na ugalj 1765 44,53 %

Velike hidroelektrane 2048 51,66 %

Male hidroelektrane 60 1,51 %

Industrijske elektrane 91 2,30 %

Ukupno 3964 100 %

TABEla 1 Instalisani kapaciteti za proizvodnju elektrine energije u Bosni i Hercegovini

3 Strateki plan i program razvoja

Tri kljuna dokumenta u oblasti energije u BiH su:

Pored ovih dokumenata, dravni parlament je 2010. usvojio Prvi nacionalni

Kljuni nedostatak usvojenih dokumenata je primjena konzervativnog pri-

Strategije se ne bave dovoljno potrebnim reformama energetskog sektora.

4 Strategija niskokarbonskog razvoja

Budui da su entiteti uradili vlastite strategije razvoja energetike, a da se pi-

BiH, razvoj prenosne mree nije dovoljno obuhvaen postojeim strategija-

Iako strategije obuhvataju period do 2030. godine, zbog inertnosti energij-

U strategiji razvoja energetike Republike Srpske (RS)5 se naglaava da po-

Iako se u Strategiji RS-a kae da je cijena prirodnog plina u RS-u najvia u

Podaci Evropskog statistikog ureda Eurostata pokazuju (avgust 2012.) da

5 Strategija razvoja energetike Republike Pages/Strategija_razvoja_energetike_RS_

SLIKA 1 Cijene prirodnog (ruskog) plina za 1000 m u dolarima, februar 2013.

BiH ima samo jednog snabdjevaa prirodnim plinom, a to je ruski Gazprom,

Uee pojedinih izvora energije u stratekim dokumentima je plani-

misli na planirana energetska postrojenja, a aktivnosti na realizaciji tih pla-

Analiza strukture potronje energije prema vrsti energenta pokazuje da

ukupna finalna potronja energije 3.579,5

gubici + potronja pri proizvodnji energije 257,3

bruto finalna potronja energije 3.836,8

ukupno OIE 1.325,5

udio OIE 34,5%

TABELA 2 Energijski indikatori za Bosnu i Hercegovinu za 2009. godinu

Nivo koritenja OIE u BiH je skroman u odnosu na potencijale. S pravom

nje prevazilaenja barijera njihovom koritenju. Osim energije biomase, koja