: ORIJENTALNI INSTITUT U SARAJEVU | ‘UDK: 49+89+93+01 (058) ‘YU ISSN 0555 - 1153 | { PRILOZI : ZA ORIJENTALNU FILOLOGIJU 40/1990. POF VOL. 40 1+ 484 SARAJEVO: | 199k, |AHMED 5. ALICIC (Sarajevo) PRIVREDNA I KONFESIONALNA STRUKTURA STANOVNISTVA, U HERCEGOVINI KRAJEM XVI STOLJECA. Medu najznacajnija pitanja istorije naroda Bosne i Hereegovine pod Osmanlijama spadaju pitanja privredne i konfesionalne strukture stanovnis- twa, odnosno strukture stanovnistva u cjclini. Ta pitanja nisu do danas pro- ugena na zadovoljavajuéi nadin. Razlozi za to su pomanjkanje autenti¢nih ar- hivskih izvora i Ginjenica da se tim pitanjima pristupalo sablonizirano, Pri tome, kad s¢ tie privredne strukture, uglavnom su isticane dvije komponen- tc, muslimanska i kr8Canska, tj. da su svi muslimani bili povlasteni, a svi kr8- cani pottinjeni, Sto istorijski nije taéno. Mi smo te dvije komponente. pos- matrali na prostoru bivSeg sand2aka Hercegovina, a na osnovu jednog auten- ticnog arhivskog izvora, odnosno opsirnog popisa Hercegovine iz 1585. go- dine. To je popis ratara, pa smo mi uzeli u prvi plan tu socijalnu strukturu, Osnovno so taj popis pruza jeste jasno razgranitena klasna struktura os- manskog drustva u kojoj su i muslimani i nemuslimani iz proizvodne struk- ture eksploatirani. Drugo Sto pokazuje jest da je stanovnigtvo u Hercegovini krajem XVI stoljeéa bilo uglavnom muslimansko, i to u procentn od oko 85%. To je vrijeme u kojem su se bili zavrSili svi druStveno-ckonomski pro- cesi koji su karakteristi¢ni za klasi¢ni osmanski timarski sistem u nasim zem- ijama. U nauci je opéenito prihva¢eno da se drustvo_u osmanskom sistemu dijelilo na dvije osnoyne polarizirane klase: vojnitku klasu kao viadaju¢u i raju kao potéinjenu klasu. Ovdje bi se mogle donijeti i druge padjele koje su prihvacene kod tcoretitara osmanskog drustva, a zavisile su od karaktera Privredivanja ili druge djelatnosti. Ali i te podjele, odnosno potpodjele i ona osnovna podjela svode se u jednoj taéki na Ginjenicu da je osmansko drustvo bilo strogo klasno izstrykturirano, Ono Sto karakterizira osmanski sistem u nasim krajevima, poznato je, jest sitni feudalni posjed - timar, pa se cijeli osmanski sistem naziva timarsko-spahijski sistem, Qsnovnu privredan djelatnost u tom sistemu ini agrarna i stotarska Proizvodnja. Pored toga, treba istaknuti zanatsku i trgovatku djelatnost u gradu. Na osnovu toga, proizvodno stanovnistvo po svojoj strukturi je rarar- Sko, stovarska (vlaike), zanailijska i trgovacko. Sve neproizvodno stanovnistvo karakterizira se kao vojnitko.Keko je regeno, rad Ce imati za podlogu jedan obiman istorijski izvor, ‘odnosno detaljni popis ratarskog stanovnisiva u Herccgovini iz 1585. godine, To je posljednji do sada poznati popis Hercegovine koji pruza moguénost da se pribli2no tacno rekonstruira privredna i konfesionaina struktura stanov- nigtva u Hercegovini. Steta je Sto ovim popisom nisu bili cbuhvaeni Viasi, Odnosno ono stanovnisivo koje je imalo vlaSki status, a bilo je u mukati care skog hasa. Prema nekim podacima takay popis postoji, ali on nama nije pris tupacan za istrazivanja. Isto tako iz nekih podataka moze sc zakljuciti da je postojalo joS popisa Hercegovine, ali oni nisu pronadeni. Zbog toga je zna- éajan izvor koji se ovdje uzima za podlogu vedi, jer nam pruza vjernu sliku strukture drudtva s kraja XVI stoljeca. Treba ipak napomenuti da je to popis Fatara, ali je u izvoru doneseno i gradsko stanoyni8tvo i feudalna klasa. Feudalnu, u stvari vojnitku klasu u to doba predstavijali su prije svega timarnici i zaimi, svi drugi koji su vrSili razne slutbe za dréayu i za to ufivali povlastice na osnovu carskog berata. To su ulema i odredeni potuvoj- nitki redovi, kao Sto su vojnuci i musclemi. Feudalnu klasu w to vrijeme predstavijali su domaéi Jjudi i ona se bila uoblitila u takvu formu kakva Go ostati gotovo do kraja osmanske vlasti, Brojéano, ta klasa je bila relativno malena. Veéinu te Klase Cinili su sitni i marnici-spahije. Broj zaima-begova bio je telativno malen, ali su se veé bile potele izdvajati istaknute begowske poradice koje ¢e igrati znacajnu ulogu u drustvenom Fivotu Bosne. Desetak godina nakon ovog popisa vojnika klasa poteée brojéano da se povecava zahvaljujud tzv, odZakluku wu kojem é¢ doti do usitnjavanja feudalnog posjeda, usljed diobe medu pravne nasljednike, sto ée imati ozbiljne posljedice na dalje drustveno-ekonomske odnose u Bosni i odnos Bosne prema centralnoj viasti. Gradsko stanovnigtvo spadalo je u red proizvodnog stanovniStva, pa kao takvo i u potdinjeni dio stanoynistva, Gradsko, prete2no muslimansko stanovnisive bilo je oslobodeno placanja feudalnih dazbina zbog toga Sto nije obradivalo zemlju, Istina, ovo stanovnistvo imalo je nesto okunice u vidu basta i vrtova, ali taj dio zemlje nije bio optere¢en da%binama. Jedino ako je gradsko stanovniStvo imalo vinagrade, u tom slutaju pladalo je porez na du- num od vinograda, Zanatska i trgovatka proizvodnja smatrala se od poseb- nog znataja va UrZavu i drustvo i bila je oslobodena poreskih obaveva. Jedino prilikom prodaje tih proizvoda placala se tina taksa prema zakonskim od- redbama. Prihodi od trénc takse pauSalno su unogeni u popise, a svi urbani prihodi od prodate robe po odgovarajuéaj mjernoj jediniei i8li su u dreavnu kasu, To je bio znatajan stimulans za tercijalne djelatnosti i samastalni obrt. Ratarsko stanovni8tvo nazivalo sc raja. Zemljigni posjed kojeg su ufi- i obradivali ratari oznatavan je kao bastina ili ¢ift. BaStina je obitno bio Pposjed kojcg su udivali krSéani, a Cift posjed kojeg su udivali mustimani, Me- dutim, u Hercegovini u ovo doba se i posjed muslimana vrio éesto oznatava ‘kao bastina. Prema tome, baStina i ¢ift su istovetni. U Hercegovini, u vrijeme 9 kojem mi govorimo, veinu zemljisnih i drugih posjeda dre muslimani. Iz materijala se jasno vidi da su ti posjedi ranije bili na uZivanju kod kré¢ana, Privredna i konfesionalna struktura stanovnistva .. 127 To se jednako odnosi i na bastine i na tiftove. Formaina pa ni zakonska mo- gunost da se posjedi muslimana zovu bagtine nije postojata, ali je u praksi bilo drukéije, tj. i posjedi muslimana su se zvali bastine. Tako baStina Cak ako je prelazila u ruke muslimana nije odmah dobivata naziv Cift. Inaée, ta transformacija nije cinjena samo iz formalnih razloga. To je za sobom po- vlatilo i promjenu oporezivanja u¥ivaoca dotitnog posjeda. Svi oni koji su u2ivali bastine plaéali su fitni pores zvani ispendda, koji je iznosio 25 akéi, a oni Koji su uZivali ciftove placali su porez na cift (resm-i Cift), koji je iznosio 22 akée, Porez na bastine, dukle, nije se mijenjao bez obzira na to da li su in udivali muslimani ili nemuslimani, sve dok nisu prevedene na ¢iftove. Tz ovog izvora odito je da drZava nije autortfatski i odmah mijenjala baStine u Giftove ako su one presle w ruke muslimana, Odnosno, ovaj izvor potvrduje da se nije prilikom svakoga popisa mijenjao karakter posjeda. Vecina svih ostalih poreza bila je jedinstvena za muslimane i nemuslimane, Razlika je samo u porezu na svinje, jer taj porez muslimani nisu nikada plaéali. M dutim, desetinu od mosta (vina), u ovo doba u Hercegovini, davali su svi oni koji su udivali bastine i Giftove. Ima sluéajeva da sve posjede u jednom mjes- tw ito kao éiftove dre muslimani, pa opet daju desetinu od mosta. To je priligito tesko objasniti, pogotovu ako se zna da je Serijat zabranjivao mus- limanima cijedenje vina, Jedino je objagnjenje u tome da dr3ava nije ako mijenjala strukturu poreza, bag kao Sto nije lako dozvoljavala promjenn kul- lure zemljista opéenito, Pored baitine i éifta, kao zemljisni posjed, pojavijuje se joS i zemin. To je ziratno zemijiste Gija veli¢ina nije tatno odredena. Zemin je mogao biti manji i veti od bagtine ili ¢ifta. Porez sa ovakvog posjeda obiéno se placao odsjekom u koji je uraéunavana i tapijska pristojba. U nekim sclima primje- Cuje se veliki broj zemina, sto bi moglo da upucuje na to da se bastina i Cift nisu mogli svugdje odréati kao cjeline, pa su komadani na zemine, Moguée je da se radilo 0 onim mjestima gdje je bonitet zemlje bio dobar pa je posjed bio manji od propisane velitine ili iz drugih razloga, kao Sto je recimo ras- takanje baStinskog sistema. Kao zemiljini posjed takoder se pojavijuje mezra. Medutim, u pravilu, mezra ima svoja obiljezja. To je pusto seliste i kao takvo moralo je imati ostatak naselja, bunara, granice atara ili ne8to drugo Sto je podsjeéalo na naselje. Mezre su mogle biti na ufivanju kod pojedinaca ili cijelog naselja. Prihodi su odredivani odsjckom. Primjetno je da se na mezre naseljava raja, pa se u tom sluéaju odreduju naturalne daée, Mezre se u pra- vilu pretvaraju u seoska naselja $to su i ranije bile. Evidentno je da postoje dvije vrste Cifluka, i to oni koji su uzivani uz pla¢anje tapije i nisu bili mulk (puno viasnistvo) i mulk ifluci koji su bili puno viasnistvo ali su Dili vrlo rijetki. Neki su u ataru, a neki izvan atara sela ili nekog drugog naselja. 1 jedna i druga vrsta Gifluka bili su potpuno mobilni u pogledu prodaje i na- sljedivanja, a mulk ifluci i u pogledu uvakufljavanja. Prva vrsta ¢ifluka nije se mogla izdvajati iz feudainog lena kojem su pripadali, Veli¢ina ove vrste Cifluka nije zakonski regulirana. Mogli su biti vei i manji od baStine ili Gifta, a porezi su plaéani uglavnom odsjekom. U pogledu obrade, stvar je mogla biti dvojaka, 1). da ga obraduje sami viasnik-posjednik ili da ga dadedrugome na obradu. Osim navedenih koji su mogli biti samostalni, postoje jo$ neke vrste specijalnih posjeda, kao $10 su vinogradi, mlinovi, stu- pe za valjanje sukna, ribnjaci i yoke. To se ranije obitna oznatavalo kao hassa posjed, odnosno jedna vrsta ograniéenog viasniStva, odnosno vlasniStva koje se ne mode svrstati u mulk. Ti posjedi, poznato je, bili su u viasnistvu odredenog lica samo dok je ono bilo tu prisutno. Ako bi doSao novi viasnik, on bi te posjede preuzimao pod a kako ih je u¥ivao raniji vias- nik. Ovi specijaini posjedi, narotito mlinovi i stupe za valjanje sukna, éesto li u zajedni¢kom posjedu cijelog sela, pa sc tada ozmacavaju kao rajinski_ Krajem XVI stoljeéa vise sc ne oznatavaju kao hassa posjedi. Karakteristi¢no je za vinograde da su oni mulk (puno viasnistvo) ako su pripadali gradskom. stanovnistvu i u tom slu¢aju na njih je plaCan porez, uy. resm-i dunum (po- rez na dunum). Vinogradi koji su bili u sastavu baStina ili Ciftova nisu bili vlasnigtvo, nego sastavni dio navedenih posjeda i porez je na njih pladan kao i na ostale prihode sa posjeda. Bilo bi za oCekivati da krscani daju desetinu od mosta, ada svi muslimani pla¢aju porez na dunum. Medutim, prema po- pisu kojim se mi sluzimo, porez. na dunum plagao se samo od vinograda koji su bili vlasniStvo gradskog stanovni8tva, a gotovo sve ostalo stanovnistvo, ka- ko je ranije reéeno, bili muslimani ili kr8ani, koje je posjedovalo battine i Eiftove, davalo je desetinu od mosta. Ima rijetkih slucajeva da je i raja pla éala porcy na dunum, ali je otito to izuzetak. Kod pravnika je ustaljeno mi« Sijenje da muslimani pla¢aju pore na éift vezano za zemlju i zavisno od koli- Sine zemlje, a da nemuslimani plaéaju ispendiu kao porez na sposobnost 7 tad. U tom slutaju, kod muslimana bi porez na éift bio neka vrsta Katas- larskog porezs, a ispend2a kod krsana lini pores. Cini se, ipak, da su oba la poreza litni porezi, upravo zbog toga Sto su ih placali o%enjeni i neoge- , dakle svi sposobni za rad, makar u razli¢ilim iznosima, Navedena defi- nicija poreza na ¢ift i ispendZe i natin njihova placanja, bez obzira kakvog karaktera bili, pokazuje da je tu postojala odredena ckonomska nejednakost izmedu muslimana-raje i kr8¢ana-raje. Istina, ona je neznatna, ali je eviden- tna. Prema tome, nije samo harat ono po cemu se razlikuje status potci- ajenog stanovnistva, muslimana i nemuslimana. Kako je ogroman broj mus- limana udivao baStine, a ne tiftove, znati da se baStinski porez evao ispendZa, a za Ciftove se zvao porez na Cifi, pa bi i po tome osnovu to bio jedinstven porez, Porez na ¢ift dijelio se na nekoliko vista: porez na éift, $10 odgovara ispenddi, porez na benak (oenjen sa malo zemlje, ili oenjen, a Zivi u zajed- nitkom kuCanstvu s ocem), porez na mud?ered (neozenjene) i u ranijem pe- riodu porez zvani d2aba i daba-benak (bezemljasi). Ispend2a je bila jedin- stvena i za oZenjene i za neozenjene, Udovice su pla¢ale umanjenu ispen- du, Muslimanke-Zene, nosioci domacinstva odnosno baétine i Cifta, placale su puni iznos poreza na te posjede. Puni iznos poreza na ¢ift placao je onaj koji je raspolagao cijelim ¢iftom, koji je iznosia najvise 80 do 150 dunuma, Sto je zavisilo od boniteta zemlje, Porez na benak placao je onaj koji je ras- polagao zemijom manjom od jednog Gifta. Taj porez iznosio je 9 akti, au nekim krajevima je iznosio i 12 ak¢i. Neo%enjeni muslimani i oni koji su bili odenjeni bezemljasi placali su porez u iznosu od 6 ak¢i kao ekvivalent za Privredna i konfesionalna struktura stanoynisiva 129 sposobnost za rad. Kako se vidi, od te vrste poreza nije bio niko osloboden, ali su neke grupe bile w povoljnijem polozaju. Mirijska zemija Cesto se naziva rajinskom zemljom, sto proizilazi iz nadina obrade, tj. obraduje je raja, muslimani ili nemuslimani. Pravo na wZi- vanje rajinske zemlje ostvarivalo se placanjem tapije. Zemlja je bila optere- écna naturalnim dazbinama, ¢ije je redovno davanje takoder bilo kao uslov ulivanja. U suprotnom, raja je mogla biti odstranjena sa posjeda. Iz teSko vidijivih razioga bastine i Ciftevi u Hercegovini mijenjale su utivaoce vrlo Cesta. Cini se da ta promjena udivalaca nije yrsena prirodnim putcm, jer je upisan titav lanac od 3-5 generacija, dr¥alaca bastine i tifta do zadnjeg uzivaoca. Mofda je u pitanju pfaksa da se upisujul svi ufivaoci basti- na od prvog do posljednjeg. Tako se biljezenje tih posjeda doima kao topo- nim koji je zadr2ao naziv prvog uzivaoca, Ako bi se pretpostavilo da wfivaoci baSstina nisu tako brzo izumirali odaosno da su promjenc éesto vriene, onda je najblize vjerovatnoéi da je stanovnitvo Hercegovine, muslimansko i kr&- nsko, éesto migriralo, S80 se po naseljenosti ratarskog stanovnitva ne mo- Ze zakljutiti. U nckim slu¢ajevima vidi sc da su bastina ili Gift prelazili sa oca na sina, 8to bi bila najnormalnija stvar, pa i zakonska odredba, ali da li je yeGina navedenih udivalaca bila uw srodstvu to se ne moze utvrditi. To baca posebno svjetlo na Sirenje islama. Ima slutajeva da po neku bastinu drzi feu- dalac i tada placa poreze odsjekom., Takve pojave mogle su imati znataja za kasniji razvoj agrarnih odnosa, odnosno za razvoj ¢ifluckih odnosa i uopée svojinskih odnosa. Isti je sluéaj i sa drugim posjedima koji se ovdje spomi- nju. Po svoj prilici neki od njih su se naselili na te posjede ili su na njih nasclili &if€ije i izgradili na njima svoje kule i gospodarske objekte. Tu se mofe nai veza irmedu klasi¢nih agrarnih odnosa i tiflucenja, kojeg je, sto i iz izvora kojim se slu%imo, moglo biti i u najranije vrijeme, ali ne potpuno razvijenog, narocito po Kvantumu posjeda i u smistu uspostavijenih Gifeijskih odnosa Konsolidiranog, kao npr. u XVII i XIX stoljecu. Prema tome, osnovu agrarnih odnosa tini viasniStvo mirije na zemlj Zemlju su posjedovali obradivaéi kao rajinske batine s tim Sto su placall Porez na tapiju kao znak prava uivanja posjeda, Taj odnos uspostavijan je izravno izmedu obradivaéa i drZave, jer su tapiju izdavali zvani¢ni organi od- nosno sudovi. Spahije nisu ulazile u svojinski odnos na zemiji. Oni su neka vista posrednika, a za posredni8tvo ufivali su manje ili veée prihode i imali obavezu da idu u rat. BaStina kao posjed nasljedivana je u porodici pod us- lovom nepla¢anja ili placanja tapijske pristojbe, sto je Zavisilo od srodstva, a mogla se prodati tapija trecem licu, pri Cemu je fendalac postedovao u pre- nosu tapije i obevbjedivao kontinuitet obrade. Iz toga proizilazi da je tapij- sko pravo dJavno pravo koje je reguliralo posjedovne odnose, Bastina se nije mogla izdvajati iz feudalnog lena, Uzivaoci bastina bili su sigurni na tom posjedu ako su platili tapiju koja se smatrala unaprijed placena zakupnina i ako su ispunjavali obaveze prema drZavi, posredstvom spahije. Prema tome, u sistemu tapije u sivari se ogleda odnos rajetina prema miriji, a on je bio zakupnitki, 0 emu se u naioj istoriografiji gotovo i ne govori sve do druge polovine XIX stoljeca. Na osnovu toga treba i zakljutivati o stvarnoj eks-ploataciji proizvodnog stanovnisiva, Praksa u tom pogledu bila je jednaka i za muslimane i za nemuslimane. Promjena kulture zemljista bila je u pravu dréave ito rajetin nije mogao Giniti na svoju ruku, mada je i takvih sluCajeva bilo, Sto bi najées¢e nakon 1-2 popisa bilo sankcionirano. U nekim sluéajevima Viasi su obradivali rajinsku zemlju i u tom slu- Zaju davali naturalne dace kao i ostala raja, i to onom feudalcu kome su pri hodi bili dodijeljeni, dok su vlaske poreze plaéali u mjestu prebivalista. Ist je slucaj i sa feudatcima ako su obradivali rajinsku zemlju, s tim sto nisu placali nikakve li¢ne poreze. Prema tome, ziratno zemljiste bilo je zaitiéeno kao drZayna svojina i osnovni izvor prihoda, pa je kao takvo bilo zasti¢eno i kao posjed u rukama obradivata. Rajetin je na ime posjeda koji je obradivao plaéao feudaleu od lini poreza ispend2u ili porez na ¢ift, ako nije bilo drukéije odredeno. Od priho- da koji su uspijevali na tom zemijisw davao je Serijatsku desetinu, koja je sa raznim prirecima kod krS¢ana mogla da iznosi do jedne osmine i sedmine. Tu, prije svega, dolaze zrnati usjevi. Od nekih prihoda, rajetin je pla¢ao pau- Salno u novcu odredenu sumu, jer Su ti prihodi ogito bili neznatni. Placao je porez na sitnu stoku i razne vrste globa za sitne prekrSaje i teze prestupe, Osim naturalnib feudalnih daéa raja je placala i neke vanredne namete, bilo u radu ili noveu, ali ti nameti nisu u vezi sa agrarom, Visina naturalnih daca bila je odredena od strane driave i to spahija nije mogao po svojoj volji mi- Tako utvrdeni red i zakonitost u agrarnim odnosima djelovao je na Inost sistema. Medutim, u osmanskom sistemu se veé polovinom XVI stoljeca podinju javijati devijantne pojave, koje karakterizira, izmedu ostalo- ga, i nasilje feudalea nad rajom, kao i medusobna trvenja feudalaca i borba za uzurpaciju feudalnih posjeda. Viasti su stalno nastojale da za8tite utvrdeni privredni status proizvodnog stanovnistva, u Cemu su uglavnom uspijevale, a borba medu feudalcima dovela je do modifikacije timarskog sistema u Bosni zavodenjem odZakluka, time je u Bosni bio zasti¢en vtvrdeni red drustveno~ ckonomskog sistema sa vrlo izraZenim specifi¢nostima u odnosu na druge zemlje, iz Sega je proizi§la i odredena autonomnost Bosne u odnosu na cen~ tralnu viast. © tome smo mi u jednom posebnom radu detaljno pisali bar kad se tie Bosne. Tl Sirenje islama u Bosni i Hereegovini predstavija jedno od najvaznijih pitanja cjelokupne istorije te zemlje pod osmanskom viasti, Posljedice Sirenja islama w toj zemlji bile su vidljive jo$ za vrijeme trajanja osmanske viasti Bosni i Hercegovini i te posljedice permanentno traju do danaSnjih dana. Iumedu ostalog Sirenje islama dovodi do diferenciranja naroda u Bosni i Her- cegovini po faktoru religije v obliku kakav danas postoji u toj zemlji. To u isto vrijeme znati da se ono nadovezuje neposredno na stanje kakyo j¢ Via- dalo u Bosni prije dolaska Osmanlija, o Cemu se mora voditi ratuna i onda kad se raspravija © Sirenju islama. Pri tome, ne smije se pragmati¢ki i fak- toloski preslikavati ranije stanje na stanje kakvo Ce kashije nastati, jer to do- Privredna i konfesionalna struktura stanovnistva _. 131 vodi do iskrivijene slike { 0 Sirenju islama u Bosni i rasporedu naroda w njoj. Naime, poznato je da je karaktcristika Bosanske dréave upravo u postojanju tri zasebne religije. Zbog toga u Bosni nikada nije ostvareno jedinstvo drave i vjere, iako su bosanski viadari postavijali , marodito oni s kraja postojanja Bosanske dréave. Medutim, to nije posljedica drasti¢no izrazene ili uopée izraZene etnicke raznolikosti naroda (ctnosa) razgraniéene reli- gi uyjerenjem, Nazalost, ni to pitanje do danas nije razrijeSeno i tome se pitanju pristupa sa razlititih stajaligta, najéeSée posmatrajuci tu zajednicn sa danaSnjeg aspekta narodnosnih pripadnosti u Bosni i Hereegovini. Nas je stay da je bosanski narod u cjelini u Bosni bio u sustini identitan po svom cinigkom porijeklu, Tu identi¢nost sulonekle remetili Vlasi koji su se nase- Jjavali u raznim krajevima Bosne, mada su se i Viasi nalazili u fazi definitiv- ne slavizacije pogotovu u periodu osmanskih osvajanja i zavodenja osmanske vlasti. Upravo zbog toga ne moze se prenositi stanje iz Bosanske drave na stanje kakvo je nastalo veé u XVI stoljeéu i kasnije pod osmanskom viasti. ‘Zbog toga se Sirenju islama mora pristupiti ozbiljno i bez ikakvih strasti, uz maju¢i u obzir sve Ginioce koji su djelovali na Sirenje islama i karakter Sire- nja islama, Sirenju islama do sada se pristupalo manje-vise jednostrano, sto na- rotito vrijedi’ za nau raniju istoriografiju. Tek u poslijeratnoj istoriogral Sirenju islama se pristupa neSto ozbiljnije sagledavajudi, uglavnom, sve Gini- oce koji su na to uti Veé smo rekli da je jedna od karakteristika Bosanske drZave posto- janje triju konfesija od kojih je bogumilstvo dugo vremena imalo dominira- juéu ulogu iu drugtvenom bi¢u Bosanske dréave. Pred kraj Bosanske drzave sivari se mijenjaju u korist katoli¢anstva, osim w najistocnijim dijelovima te drZave gdje je pravoslavlje preovladavalo, ali sa mnogo manje uticaja na uku- pan Zivot u dréavi nego naprijed navedene dvije konfesije. U tome treba po- scbno imati na umu viasko stanovnistvo koje je u nekim dijelovima drzave bilo dominirajuca socijaina struktura, a predstavijace bazu pravoslavija u tim krajevima kao i tamo gdje su migrirali, posebno u unutrasnjosti Bosne, Sto je uticalo da i ta konfesija jaa svoj uticaj. No, kako bilo, uvijek se mora imati na umu taj trojni vid religiozne pripadnosti, jer Viasi nisu nadomjestak bogumilstva koje je trajalo i dalje makar u vidu kriptobogumilstva. Naga ranija literatura nije vedila raéuna o svim aspektima tog karak- tera Bosanske drdave, pa se islo za tim da se dokaze da tu i nije postojalo Uiju konfesija nego samo dvije, ili pak druga teza da je bogumilstvo bilo ap- solutno dominantno i prenoseci takyo stanje zakljucivalo se da su bogumili zamijenili jednu religiju drugom i kao takvi pretotili se fizi¢ki i psihitki u muslimane, Dugo bi nas odvelo kada bi nabrajali sve one koji su se bavili Pitanjem bogumila na ili razli¢itih konfesija u Bosni u cjelini. Osim toga, polazi8ta mnogih tih istrazivata su toliko opretna da zaista ne bi imalo smisla u ovom radu iznositi sve te stavove. Spomenimo samo nekaliko ime- na: Bodidar Petranovié, Franjo Racki, Vasa Glusac, Jaroslav Sidak, Petar Ga- kovié, Vaso Pelagi¢ i Safvet-beg BaSagi¢. U meduratnom periodu treba is-taknuti Mchmeda Handzi¢a’ i Viadisiava Skari¢a, a u poratnom periodu Aleksandra Soloyjeva, Nedima Filipoviés i Adema Handiica Ne upustajuci se u te analize spomenuceme samo nekoliko polazista wu tim raspravama: bogumilstvo nije uopée postojalo, bogumilstvo je pravos- lavna religija, na islam su presli samo bogumili, islam se sirio dobrovoljno, islam se Sirio pod prisilom, islam su primili doseljenici vu Bosnu, a autohtono stanovnigtvo je ostalo u pradjedovskoj veri, do danagnjih shvatanja da je po- stojalo vise faktora koji su uticali na Sirenje istama i da su islam primali pri- padnici sve tri konfesije. U tom kontekstu valja istaknuti Solovjeva koji je u svom radu sabrao sva shvatanja i mi8ljenja do njega ne nastojeci da se On kategoricki opredijeli za ovo ili ono miSljenje. No yelika mu je zasluga Sto nam je sakupio ta mi- SIjenja na jednom mjestu. Zatim Nedima Filipoviéa koji je, podvrgavajuét kritici u globalu sva dotada vaie¢a miSljenja nastojao da teorctskim putem, a uzimajudi u obzir realnu druStveno-ckonomskw siluaciju dolaskom Turaka u nage krajeve, dao dosta ideja o tome kako treba pristupati tome pitanju, pa i konkretne Gnjenice koje su nastalé kao posljedica Sirenja islama. Iz ne- poznatih razloga Nedim Filipovié je ostavijao stvari na pola puta, a testo unosio zbrku w vlastite ideje. No njegove ideje se mogu vrlo lako pretvoriti u @injenice, a da se ne zapadne u njegove gresku. Adem Handiié dao je om biljaw studiju © Sirenju islama u zvornitkom sand%aku iznoseti Cinjenice i ne upustajuéi se u tcoretska razmatwanja, Veé ta njegova studija ima izuzetan vnataj u pogledu metodoloskog pristupa istrazivanju toga pitanja i pokazuje da se najveG dio ranijih miSljenja ne moze odrdati. Za cudenje je da neki savremeni, poscbno srpski istorigari, u vezi s tim pitanjem vracaju se gotovo u XIX stoljeéc, period romantizma i naconalizma, Mi emo u ovom radu prikazati stanje u pogledu Sirenja islama u Her- , odnosno hercegovackom sandZaku na kraju XVI stoljeca. Taj pe- riod smo uzeli iz razloga §to je to vrijeme kada su sé zavrSili gotovo svi drus- tveno-ekonomski procesi karakteristitni za osmanski timarsko-Spahijski sis- tem u nagim zemljama. Herccgovina ima nekih svojih karakteristika u od- nosu na druge krajeve koje Ge pomoéi lakSe rasvijetliti Sirenje islama wopée, i konaéno mi sada raspolazemo jednim znaCajnim izvorom iz toga vremena. Medutim, odmah na poéctku Zclimo da istaknemo da Gemo mi razmatrati samo ratarsko stanovnistvo, jer ne raspotazemo takvim izvorom o Viasima. To ¢emo samo globalno istaknuti, a obraditi u nekom drugom radu. Hervegovatki sand2ak zauzimao je veliki prostor u Kojem su se odsli- kavale sve karakicristike drustva iz Bosanske dr¥ave, Isto tako, odslikavale su se sve karakteristike drugtva koje se oblikovalo pod osmanskom viasti. U hercegovaékom sandZaku su postojale sve sttukture drustva naslije- dene iz Bosanske dr3ave i one koje su se oformile u osmanskom timarsko- spahijskom sistemu. Prema tome, postojala je feudalna klasa, gradsko stano- vnigtvo, ratari i Viasi. Postojali su i oni meduslojevi kao Sto su martolosi i vojnuci. Tako se mo%e dobiti jasna slika iu pogledu Sirenja istama. ——_—— Privredna i konfesionalna struktura stanovnistva ... 133 Mi se negemo zadrZavati na nom najranijem periodu kada je prela- zak uv islam bio vrlo rijetka pojava. Re¢i emo samo toliko da je Cinjenica da se islam pojavijuje i w sloju feudalaca i u pateinjenom dijelu stanovnistva. Islam postepeno zahvata sve konfesije gotovo u podjednakoj mijeri. Prema nagim saznanjima, islam se intenzivnije, adnosno masovno Sirio oko polovice XVI stoljea, da bi se krajem toga i pocetkom XVII stolje¢a kao proces i okontao, Da bi bar priblizno razjasnili taj proces nuzno je raspraviti realne faktore koji su na to uticali. Zhog toga emo poceti od konfesionalnog sas- tava stanovnistva u Bosanskoj drzavi. U Hercegovini su bile zastupljene sve tri konfesije: bogumilska, kato- litka i pravoslavna. Ne moze se utvrdili kakay je njihoy brojéani odnos bio, zbog Ginjenice da je kriptobogumilstvo bilo stwarnost, Zna se, naime, da je Hercegovina bila pribjediste bogumila pred progonima od strane bosanskih kraljeva. Otuda i zakljucak da su oni bili dominantni u tom dijelu Bosne, S druge strane, brojnost Vlaha u istoénoj Hercegovini pokazuje da je njen is- toéni dio bio dominantno pravoslayni, a sjeverni, centraini i zapadni dio ra- dunajuéi tu i Viahe katolitki. Opée je poznato da je crkvena organizacija sve tri navedene konfesije bila na niskom stupnju ida su kao takve i zhog toga bile podlogne i lako prijem@ive za novu yjeru. Drugim rijetima, crkvena or- panizacija kao takva i razvijenost re! mogla Sirenju islama. Medutim, treba primijetiti da je na onim podrgjima gdje se dese spominju svecenici (popovi), a to su podrutja na krajnjem sjeverois- toku sandzaka i njegovom najistotnijem dijelu, manje prelazaka na islam, $to potvrduje stav da je organiziranost erkve znaCajan faktor prelaska ili nepre- laska na islam. Antagonizam koji je pred kraj Bosanske drdave viadao izme- du navedene tri konfesije, podstican realnascu drzavnog bica, svakako je mo- gao da utige da se npr. bogumilstvo, ispoljavano javno ili prikriveno, u movo- nastalim stanjima lakSe prcobradava u islam, a pogotovu u drasti¢no njenim ekonomskim odnosima i drustvenoj zbilji koja je omogucavals zanje povoljnijeg polozaja. Istina, ovo posijednje vrijedi i za ostale dvi fesije. Jer, kako drukéije objasniti pojava da je preko tri Cetvrtine stanov- niStva presto na islam, Povoljniji imoyinski odnosi u timarskom sistemu, od- nosno viast mirije na zemlji obezbjedivali su vise sigurnosti za proizvodne strukture, a pogotovu w situaciji kada se prelaskom na islam mogso postiéi i povoljniji ekonomski i politicki poloZaj, bez obzira Sto sc klasni odnos nije znagajno ili sustinski mijenjao. Ima misljenja (Filipovic) koja a priori odba- cuju moguénost da je sirenje islama moglo biti posljedica naprednijeg reli- giozno-moralnog stava islama u odnosu na druge religije i da je to uticalo na Sirenje islama. Medutim, ako se uzme religiozni ambijent u Bosni wopée, ni taj Cinilac se ne moze odbacivati, ali syakako ne dajuéi tom fenomenu pre- sudnu ulogu. Razumije se da je to postjedica mnogo vise realnog istorijskog, socijalnog i kiasnog odnosa nego religiozno-moralnog karaktera islama kao *ideologije novog zavojevaca. Isto tako, karakteristi¢an odnos dréave prema podanicima i podanika prema dréavi u Bosni, u odnosu na neke druge nae zemlje, upuCuje na zakijucak da je konfesionalna raznolikost i losa yjerskaOrganiziranost uticala na prelaz u islam, ali i objektivno povoljniji ekonom- ski i pravni polo?aj podanika Osmanskog Carstva. PoloZaj Bosne kao isturene pokrajine prema katolitkoj Evropi uticao je da je novi osvaja¢ s velikom naklonogéu pledao na to da dobije islamsko zalede kao oslonac kako u smislu feudalne klase tako i naroda u cjelini. Ali se ipak ne moze rei da je on tome narodu davao posebne povlastice za pre- lazak na islam ili da je imao posebno razraden sistem Sirenja islama, To po- tyrduje Cinjenica da se islam nije Sirio naglo i brzo nakon pada Bosne pod osmansku viast. Isto tako ne moze s¢ reci da je vrsen pritisak na ukupnu masu stanovnistva da prelazi na islam. Ako je postojao poseban interes feu- daine klase da prima islam, kako bi satuvali svoje privilegije koje su dobili dolaskom novog osvajaca i ako je p opasnost, a nije, da te privilegije izgube ukoliko ne predu na islam, takva opasnost nije postojala za Siroke poidinjene mase stanovnistva, Gija je klasna zavisnost i dalje ostajala ali uz daleko vecu sigurnost na posjedu, Dakle, zahvaljuju¢i novim ckonomskim odnosima koje su uspostavile nove viasti, poreskim obavezama u okviru tih odnosa i zavidnom pravnom sistemu, ipak je postojala objektivna privia¢nost novoj vjeri za siromaSno stanovnisivo i za miade Ijude koji nisu imali za~ snovanih porodica, Tu prije svega mislimo za pla¢anje harata i posebno is- pende odnosno resm-i ¢ifta koja je bila izdiferencirana u tom smislu da su muslimani neoZenjeni ili bezemljasi placali gotove Cetiri puta umanjen iznos faktitke ispend?e, Medutim, ni to ne treba apsolutizirati, jer je bilo i neoze- njenih krééana, Ne mode se zakljugiti ni po jednom ¢iniocu da je osmanska viast in- sistirala na prelasku u islam, jer, ako je u potetku vidljive da deste i oni koji su presii na islam pla¢aju punu ispendzu ba’ kao i krSéani, ta isla pojava je vidljiva i u drugoj polovini XVI stoljeéa pa €ak i krajem toga stoljeta. Zasto vlast nije insistirala na prelasku na islam teSko je objasniti. Da li zbog toga Sto je od krSdana imala vise koristi u smislu prihoda za dr2avu i feudalnu klasu? Da li iz nckih drugih razloga? Sada je vrlo teSko odgovoriti na to. Jos je le%e objasniti zasto je viast i muslimanima koji su posjedovali bagtine na~ metala pune obaveze ba§ kao i krscanima i to jos krajem XVI stoljeca. Na~ ime, ogroman je broj bastina koje uzivaju muslimani, a pla¢aju puni iznos ispendie od 25 akei i njihove se baStine ne prevode u tiftove, Modda je u pitanju to Sto je posjed, odnosno bastina u rukama muslimana bila sigurnija. nego posjed u rukama krScana, s obzirom da se povecavao broj ¢ifluka u ru- kama feudalaca ili drugih. Medutim, to se ne moZe oznatili kao opéenit i masovan proces. Mislimo da Nedim Filipovié suvise tome pridaje znaéaj, po- gotovo w usporedbi sa prelaskom na islam. Po njegovu misljenju, to je us- jovijeno jedno drugim. Nama se @ini da to nije u tolikoj mjeri, upravo zbog toga Sto je mali broj onih koji ne pripadaju feudatnoj klasi Sto uzivaju Cif luke koji su takoder u okviru mirije, a zemlje od kojih su se sastojali cifluci bile su i kr8Canske i muslimanske. Prije ¢e biti da je robno-novCana privreda djelovala na stvaranje Gifluka vise nego Sto je broj Cifluka djclovao na prelaz na islam. Ovo prvenstveno zbog toga Sto prelazak na islam predstavija stalan proces, a stvaranje ¢ifluka nije uopce proces kao takav. Cini se da je to vise Privredna i konfesionalna struktura stanovnistva ... 35 stvar naseljenosti ili nenaseljenosti pojedinih manjih podrugja ili stvar mobil- nosti prodaje tapija pa i Cestih migracija stanovnistva. Koliko je to stvarna borba za stvaranje ligne svojine na raéun mirije to je vrlo tesko utvrditi, ma- da je Cinjenica da od potetka uspostave mirijske zemlje postoji borba izmedu litne i mirijske svojine, Mirija nije nikada izgubila tu borbu sve dok je pos- tojalo Osmansko Carstvo, Ovo tiflutenje iz XV i XVI stoljeéa nije isto Sto i Ciflutenje koje ¢e se pojaviti od XVII stoljeca i trajati do XIX stoljeca, koje ée se uvijck smatrati protuzakonitim i nitim nepodsticanim od strane dréave. Ovdje treba posebno istaknuti da je Nedim Filipovié gotovo potpuno poistovetio éiflugenje w XV i XVI stoljecu sa onim cifluvenjem koje se javija u XVII stoljeéu i traje do XIX toljeca, u nekim zemijama ranije a wu nekim s takvim stavom uopée, Naime, u Cifutenju iz ranijeg perioda ne radi se o infiltraciji posjednika izmedu udivalaca, od- nosno obradivaéa zemlje i timarskih gospodara, jer su udivaoci Cifluka u di- rektnoj ovisnosti od timarskih gospodara, bez obzira na razne pretpostavke ko je njihovu zemlju i pod kakvim uslovima obradivao. Modda bi se iz ovoga li izdijeljeni na baStine i koji su bili nase- Ijeni rajom, U sustini, tu se nije uspostavijala dvostruka ovisnost obradivata zemlje od Cifluk sahibija i timarskih gospodara, pogotovu nije se uspostay- jal direktna zavisnost pojedinih uivalaca bastina prema ¢ifluk sahibiji. Takvi ¢ifluci prerastaju u seoska naselja i ukdjuéuju se u timare. U sistemu Siflugenja koji Ge se kasnije javiti kao direktna negacija mirijske svojine i koji &e proces biti sve do druge polovine XIX stoljeca smatran protuzakonitim, navedeni pojedinaéni ovisnitki odnos Ce biti i osnovna karakteristika toga Gflucenja, po emu je u cksploatatorskom karakterw bio neuporedivo te2 i koji €c pored udaranja na miriju biti dircktni atak na obradivate koji su svo- je ba8tine uZivali gotovo potpuno slabodno, naravno uz odgovarajuée oba- veze prema timarskom gospodaru, odnesno drZavi, Tu se radi, u sustini, 0 izvladtavanju seljaka, ako se takav izraz moze upottijebiti za obradivate mi- rijske zemlje. Osim toga, trcba primijetiti da se tifluci iz XV i XVI stoljeca sastoje od razlicitih zemalja koje su ranije bile na wfivanju kod kr8ana | mu- slimana i nije pravilo da se oni sastoje samo iz baitine nego i od drugih spe- cijalnih posjeda kao sto su mlinovi, stupe, vinogradi i sl. Na ovom mijestu ne Zelimo da pigemo studije 0 ¢iflucima bilo onim iz ranijeg perioda ili kasnijeg Qvo sto smo rekli, mislimo, bilo je nuzno da bi pokazali da stvaranje Gifluka u XV i XVI stoljece i Sirenje islama nije u uzrotno-posijediénoj vezi, ne bar kao jedan od znatajnijih ¢inilaca, Oyo pogotovu sto se mode potvrditi da su u te ranije Gifluke ulazili hasa posjedi koje susrecemo u prvim godinama os- manskog osvajanja. Naime, u najintenzivnijem periodu Sirenja islama i pove- Canog broja ¢ifluka hasa posjedi su se u suStint izgubili, U vremenu o kojem mi govorimo nema ni traga od hasa posjeda. To se vidi i po sastavu ifluka. Naime, u njima se nalaze i njive i vinogradi, i mlinovi i stupe za valjanje sukna i pasnjaci i dijelovi ili cijele bastine koje su draalt kré¢ani ili muslima~ ni. I konagno, treba re¢i da je u ovim @iflucima gotovo na isti natin zahva- ena zemlja ili drugi posjedi i krscana i muslimana.Na Sirenje islama bez sumnje je uticalo uCyricivanje osmanske viasti i gubljenje svake nade za eventualnom promjenom gospodara i viasti. Ne bi trebalo zanemariti Cinjenicu da je na Sirenje islama ulicalo i to Sto je velikt broj krS¢ana domaéee porijekla usao u osmansku feudainu klasu i da su mo- gli za sobom poviacili svoje rodake, komsije i druge da i oni i Jam, jer je Cinjeniea da su ti krScani feudalci uglavnom primali islam, mada ne odmah i ne Kampanjski, nego u smislu pracesa isto onako kao Sto se de- Zavalo i sa ostalim stanovniStvom. Gradovi su takoder u dobroj mjeri mogli utjecati na Sirenje islama u svajoj bliZoj okolici, a odatle i dalje, ali ni u kom slucaju oni nisu bili izvor prozelitizma, kako se esto govori. Na primjer, u hhercegovackom sandZaku, u yremenu o kojem goyorimo, svega nekolika gradska nasclja su se bila razvila kao kompleina naselja orijentalnog tipa sa pretednim ili ukupnim stanovnicima muslimanima. Cinjenica je da su gradovi ili priviacni za stanovnike sela koji su dolazili u njih i da su u tom slutaju uko prelazili u islam, jer su gotovo automatski bili oslobadani svih Serijat- skin i drdavnih poreza. Mi nismo skloni da prihvatimo bilo kakvo miSljenje o misionarstva, jer ono u na8im krajevima kao takvo nije potvrdteno, zapravo nije postojalo organizirano misionarstvo. To j¢ lako, utvrditi ako se pogleda na broj oni koji bi eventuatno mogli biti misionari, a to je ulema i dervisi. Naime, ovih je izuzetno malo da bi predstavijali sna2nu strukturu koja bi bila zaduéena da prevodi u islam. U potpunosti odbacujemo ideje o prevjeravanju i nekakvim konver- titima, a pogotovu o poturéenjastvu kaa karakteristici firenja islama wu nagim krajevima. Sve je to neprimjereno fenomenu Sirenja islama u nasim kraje- vima koje je u nekim podru¢jima dostizalo procenat od 100%. Da zakijucima, na Sirenje islama u hercegovaékom sand3aku pa i u os- talim krajevima uticalo je: - loSa crkvena organizacija, odnosno nepostojanje jedinstyene erkvene organizacij = vjekoyno postojanje tri razligite konfesije, Sto je religijsku svijest poipunosti razvodnjavalo, gotovo do ateizacije, - izmijenjeni ustovi u drusivenom i ekonomskom pogledu w odnosu na srednjoyjekovnu bosansku drZavu, odnosno povoljniji uslovi ukup- nog #ivota pod novim osvajaéem, - udveitivanje viasti novog gospadara i gubljenje svake nade da Ce se vlast promijenit la koja je yrScna na bogumile od strane bosanskih vladara da prihvate katolitku sjeru, njihovi progoni od strane istih, kao i pro- goni od strane viadara narotito stpske drzave, - koncentracija bogumila ili kriptobogumila na vclikom dijelu herce- govatkog sandZaka koji su Jako prihvatali islam, Privredna i konfesionalna struktura stanavnisiva 7 ee + organizacija viasti, vrbovanje domaéeg sloja u feudalnu Klasu i nje- govo postepeno prelazenje na islam, koji za sobom poviaci pretaz na islam Sirokih masa, ~ djelimitno Sirenje uticaja iz gradova i privlatnost gradova za scoske mase, Modda bi se moglo naci jo8 koji manje znatajan faktor prelaska na islam, ali sigumno je da su gore navedeni najpresudnije uticali. Na ovom mjestu moramo re¢i da je osnovnu masu koja je presia na m Ginilo ratarsko stanovnistvo, a to znaci autohtono domace stanovnistvo. Jstina, mora se re¢i da su i Vlasi u odredenoj mjeri prelazili na islam, ali ako je taj procenat prema izvorima Kojima mi raspolazemo oko ili ispod 50% ‘onda mi to ne Mozemo nazvati procesom prelaska na islam niti bazom koja je slu%ila za Sirenje islama. Prema tome, uvodenje Viaha na bilo koji natin kao strukture koja je zamjenjivala ili nadomjeStavala sjedilatko stanovnistvo ili njihove uvodenje umjesto bogumila je najobicnija naucna spekulacija i politikantska manipulacija koja ima oslonac u savremenim prilikama ili onim koje su nastajale od XIX stoljeca pa dalje. Da bismo potvrdili nase stavove iznesene naprijed mi smo izvor na ko- jise naslanjamo pretodili u tabele iz kojih se jasno vidi ukupan odnos u priv- rednoj i konfesionalnoj strukturi. Tabele smo napravili po naseljima, nahi- jama i tabelu ukupnih procenata, Prema posljednje dvije tabele sastav sta- novnigtva izgleda ovako: 13385 muslimanskih porodica; 2502 krSGanske poro- dice; 3134 neogenjena muslimana; 464 neozenjena kri¢anina; 48 hajmana; 1170 Gifluka; dakle, ukupno 21103 poreska obyeznika, bilo kao domacinstvo ili pojedinac. Kod ¢ifluka napominjemo da je najyeci broj njih w ataru sela pa ih kao takve smatramo obitnim seoskim posjedom, ali smo ih izdvojili jer obitna dazbine plaCaju pausalno (odsjekom). U procentima to iznosi cca 84% muslimana, cca 16% kré¢ana, bez feudalne klase, odnosno vojnitke kla- se. AKO bismo ubrojali vojni¢ku klasu onda bi bio daleko povoljniji procenat u korist muslimana, Prema istom ovom izvoru u Hercegovini je bilo upisano 1001 vojnutka bastina, od Cega 75% u rukama mustimana i 259% u rukema krééana. Za Vlahe smo vet rekli da je njihov prelazak na islam u hercego- vatkom sandZaku kretao se ispod 50%, Posto mi nismo u ovom radu pravili analize dosadainjih rezultata u nauci o sirenju islama niti smo polemizirali sa svima onima koji su o tome pisali, to u ovom radu negemo ni unositi biljeske za sve nase tvrdnje, jer su ‘one rezultat istrazivanja samo jednog izvora i ovaj rad je nastao na osnovu tog izvora,’ zbog toga €emo samo na kraju ovog rada donijeti najyazniju li- leraturu koja se odnosi na to pitanje. : + Ankara Tapu ve Kadastro Genel MildtirtiEG No 483 (8), 484 (7). Fotokop institut w Sarajeva, be. 226, 1 Orijentainom‘Ahmed 8. AliGié MOSTAR ‘Tabela IIL UKUPNO Neofenje Musli- Krs¢a- Musli- Krica- Haj- Cifluci mani__ni__mani__ni__mani NAHLIIA SOKOL. 76,35 2,48 11,99 0,12 0,95 8,09 NAHUA BISTRICA 73,52 0,77 15,06 = 031+ gar NAHUA DUBSTICA 60,92 4,43 27,81 0,17 - 6,65 NAHUJA OSANICA, 16,65 = 15,95 o/s eee NAHUA ZAGORIE: 7915 0,95 15,95 =) 0,39 3,53 NAHUA GORAZDE 7432 6,10 11,66 1,97 0,53 5,37 NAHUA PRIBUD 70,72 1,14 16,73 0,09 09 10,36 NAHLA NEVESINIE: 73,54 1,04 19,03 0,64 0,08 5,64, NAHUA KONAC POLIE 70,99 0,43 25,97 2 =» 0 HSB: NAHUA NERETVA 70,17 1,79 24,18 0,08 = 3,75 NAHUA BLAGAI 54,82 1,79 20,06 ~ 15,02 829 NAHUA DABAR 58,38 13,38 23,67 1,47 0,29 2,79 NAHLIA BOBAN 1 DRUGO 5,88 94,11 NAHUA LIUBINIE 66,00 16,00 16,00 2,00 NAHUA VIDOSKA 56,33 26,76 13,38 0,70 0,76 2A KAZA NOVA U LIVI HERCEG, 27,51 61,07 9,39 s iz 2,01 NAHUA TREBINJE, 8,04 8446 0,18 3,10 0,36 3,83 KAZA CERNICA TVRD. KLIUC 100,00 NAHLA GACKO: 41,63 44,49 6,94 4,08 a 2,85 NAHUA POPOVA 8,63 50,81 2,96 3697 013 0,39 KASABA MOSTAR KAZA : 67,60 5,47 16,02 0,74 6,68 3,45 NAHUA IMOTSKI 15,08 37,5 4,74 1,29 36,20 ST NAHLDA LIUBUSKI 36,09 27,31 13,65 0,48 682 15,60 NAHLIA DUVNO 68,88 30,37 0,74 NAHLIA KUKANI 58,44 20.90 13,80 2,39 0,59 3,84 NAHUA POBLACE 63,17 13,51 16,21 1,35 1,01 4,72 NAHIA MILESEVA 29,74 53,89 219 958 0,19 439 6342 1185 1485 219 2,12 5,54 Privredna i kenfesionalna struktura stanovnistva... 189 PRIVREDNA I KONFESIONALNA STRUKTURA STANOVNISTVA 'UHERCEGOVINI KRAJEM XVISTOLIECA Rezime Medu najznacajnija pitanja istorije naroda Bosne i Hercegovine pod Osmaniijama spadaju pitanja privredne i konfesionalne strukture stanovni- Stva, odnosno strukture stanovnistva u cjelini, Ta pitanja nisu do danas pro- utena na zadovoljavajuci nacin, Raziozi za to su pomanjkanje autenti¢nih ar- hivskih izvora i Ginjenica da se tim pitanjima pristupalo Sablonizirano, a Ce- sto i jednostrano, pri tome, kad se tite privredne strukture, uglavnom su is- ticane dvije komponente, muslimanska i krscanska, j. da su svi muslimani bili povlasteni, a svi krSCani pottinjeni. Mi smo te dvije komponente pos- matrali na prostoru bivseg hercegovackog sandéaka, a na osnovu jednog au- tentitnog athivskog izvora, odnosno opSirnog popisa ratara Hercegovine ix 1585. godine. Osnovno gto taj popis pruza jest jasno razgraniéena klasna struktura osmanskog drustva u kojoj su i muslimani i nemuslimani iz proiz- vodne strukture eksploatirani. Drugo sto pokazuje taj izvor jest da je stanov- nigtvo u Hercegovini krajem XVI stoljeca bilo uglaynom muslimansko i to u procentu od oko 85%. U isto vijeme vidi se da su se u to vrijeme bili zavrSili svi drutveno-ekonomski procesi koji su karakteristi¢ni za Klasi¢ni osmanski sistem u nagim zemljama. lako je op¢eprihvaéeno da se drustvo u osman- skom sistemu dijelilo na vojnigku klasu, kao viadaju¢y, i raju, kao pottinjenu klasu, mi smo sé vise oslanjali na one podjele koje se zasnivaju na karakteru privredivanja i djclatnosti ukupnog stanoyniStva u Osmanskom Carstvu, Os- novnu privrednu djclatnost u tom sistemu Cini agrarna i stoCarska proizvod- nja, te zanatska i trgovatka djelatnost u gradu. Na osnovu toga proizvodno stanovnisivo po svojoj strukturi je ratarsko, stotarsko (vlatko), zanatlijsko irgovacko. Sve neproizvodno stanovnistvo karakterizira s¢ kao vojnitko. Sirenje islama u Bosni i Hercegovini predstavija jedno od najznataj- nijih pitanja cjelokupne istorije naroda Bosne i Hercegovine. To pitanje do- sad nije definitivno razrijeSeno, pa se ovdje Cini jedan pokuSaj da se dode do Sto pribliznije istine o tom pitanju. Razli¢ita su shvatanja | pristupi tome: pi- tanju. Mi smo ih u radu naveli, a ovdje donosimo najznatajnije tinioce koji su uticali na girenje islama u Bosni i Hercegovini: - Joga crkvena organizacija, odnosno nepostojanje jedinstvene crkvene or- ganizacije - vjekovno postojanje tri razlitite konfesije, sto je religijsku svijest razvod- njavalo, gotovo do. ateizacije - izmijenjeni uslovi u drugtvenom i ekonoinskom pogledu u odnosu na srednjeyjekoynu bosansku drZavu, odnosno povoljniji usiovi ukupnog 2i- vola pod novim osvajacem - udvrSéenje viasti novoga gospodara i gubljenje svake nade da Ce se viast promijeniti190 — Ahmed 8. Alitié ~ prisila koja je vrsena na bogumile od strane bosanskih viadara da prihvate katoli¢ku vjeru, njihovi progoni od strane istih, kao i progoni od strane viadara srpske driave koncentracija bogumila ili kriptobogumila na velikom dijelu hercegovac- kog sand%aka koji su Jako primali islam - organizacija vlasti, vrbovanje domaceg feudalnog sloja u feudalnu klasu i njegovo postepeno prelazenje u islam, koji za sobom povlaci prelaz na islam i Sirokih masa djelomigno sirenje uticaja mase. ‘Qvaj izvor jasno pokazuje da je osnovu mustimanskog stanovnistva &- ilo autohtono domace ratarsko stanovni8tvo, a ne neke druge strukture. gradova i privlatnost gradova za seoske ECONOMIC AND CONFESSION: UCTURE OF THE POPULATION IN HERZEGOVINA AT THE END OF 16" CENTURY Summary ‘The question of economic and confessional structure of the popula- tion in Bosnia and Hercegovina, i, ¢. population structure on the whole un- der the Ottoman rule is one of the most important questions of the history of Bosnia and Herzegovina. This question has not been studicd in the sati tying way for the following reasons: the shortage of the authentic Archiv sources and the fact that these questions have been treated in stereotypic and very often one-sided way, and concerning the cconomic structure there were mainly emphasized two components - moslem and christian, ie. all the Moslems were privileged and ail the Christians were subdued. We have ana- lyzed these two components in the area of the former sanjak of Herzegovina, on the basis of one authentic archiv source that is detailed register of the farmers of Herzegovina dated 1585. This register offers clearly defined class structure of the Ottoman society in which productive structure, both Moslems and Non-moslems were exploited, This register also shows that po- pulation in Herzegovina at the end of 16" century was mainly Moslem (85%). In the same time, it is obvious that all social and economic processes which are characteristic of classical Ottoman system were already finished in our countries in mentioned time. Although the division of Ottoman society on military class as ruling class and reaya as subdued class is generally ac~ cepted we have relied upon those classifications based on production charac- ter and the activity of all the population in Ottoman Empire. The main eco- nomic activity in this system consists of agrarian and cattle-breading produc- tion, and also handicraft and commercial activity in towns, According to eco- nomic activity we have the following population stuctures: farmers, caitle- Privredna i konfesionalna struktura stanovnistva.... 191 breeders, craftsmen, and merchants. All the unproductive population is cha- racterized as military. 7 ‘The spreading of Islam in Bosnia and Herzegovina represents one of the most important questions of the history of the people of Bosnia and Herzegovina. This question is not definitively solved as yet. So we are trying to reach the true as close as possible. There ate great differences in under- standing of this question and also in approuches to it, We cited it im this paper, and for this summary we shall present the most important factors that influenced the spreading of Islam in Bosnia and Hercegovina. bad Church organization, i.e. nonzexisting of a united Church organiza- a centuries-old existing of three confesions, which diluted religious consci- ence almost to the atheism changed social and economic conditions in comparison with the medieval Bosnian State, and better life conditions under the new conqueror consolidation of the new authorities, and loosing any hope for the change of the authorities ~ the pressure on Bogomils exerted by Bosnian rulers to except Catho- licism, their persecutions by Bosnian as well as Serbian rulers - the concentration of the Bogomils or Criptobogomils in the great part of sanjak of Herzegovina who easily accepted Islam - the organization of the power, the recruiting of the domestic feudal class. into the Ottoman feudal class and their gradual prosclytism which indu- ced proselytism among the masses - partly spreading of influences from the towns, and the attractiveness of the towns for the rural masses. This source clearly shows that the basic part of the Moslem popula- tion consisted of domestic agrarian population, but not of the other struc- tures. LITERATURA - Slavoljub BoSnjak, Zemljopis i pavjesnica Bosne, Zagreb, 1951. - Vasa Cubrilovié, Poreklo muslimanskog plemstva u Bosni i Hercegovini, SIC, I, 1935, : - Vladimir Corovi¢, Historija Bosne, 1, Beograd, 1940. - Nedim Filipovié, Islamizacija vlaha u Bosni i Hercegovini u XV i XVI vijeku. Radovi ANUBIH, 1983. ~ Nedim Filipovié, Napomene o islamizaciji u Bosni i Hercegovini u XV vijekat. Godisnjak ANU BiH, XII, 1974.192, Abmed S. Alitié - Nedim Filipovi¢, O jednom aspekin korelacije izmedu islamizacije i Gfluce- nja. Prilozi IS, XVII, 1981. - Nedim Filipovié, Pogled na osmanski feudalizam. Godi8njak TD, IV, 1952. = Nedim Filipovié, Uticaj istama na bosanskohercegovacko tla, Radio Sarajevo treci program, 1975. - Petar Gakovié, Prilog za istoriju i geografiju Bosne (Nestanak bogumila, Is- lamizacije Bosne, Porijeklo Srba na sjeverozapadu Bosne). Sarajevo 1933. ~ Vasa Glusac, Istina @ bogamilima. Beograd, 1965. - Hammer v. Purgstal (preveo Nerkez Smailagi¢) Istorija Osmanskog Carstva, Zagreb, 1979. - Adem HandZi¢, O islamizaciji u sjeveraistocnoj Bosni u XV i XVI vijeku, POF XVLXVII, 1966-67, Sarajevo, 1970. - Mehmed Handii¢, Islamizacija Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1940. - Muhamed Hadiijahi¢, Porijeklo muslimana u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, Bosna, 1990, + Halil Inalcik, Istorija osmanskog carstva. "Osmansko Carstvo" klasi¢no doba 1300-1600, (Prevela Milica Mihajlovi¢), Beograd, SKZ, kolo LXVII, 452, 1974, - Hasan Kafi Prustak (preveo: Safvetbeg Basagi¢), Nizam ul alem (Uredba svijeta, Historijsko-pol, Rasprava), Sarajevo, GZM u BiH 1919. - Kanuni i kKanunname, Monumenta Turcica, knj. I, Orijentalni institut, Sara- jevo, 1957. + Hamdija KreSevijakovi¢, Odakle su i Sta su bili bosansko-hercegovatki mus- limani. "Danica" kalendar za 1916. godinu, Zagreb, 1915. ~ Vasa Pelagic, Istorija bosansko-hercegovatke bune. BudimpeSta, 1880. - Vasa Petranovit, Bogomili. Crkva bosanska i krstjani. Zadar 1867. - Franjo Ratki, Bogomili i Patareni. Beograd, 1931. ~ Vladislav Skari¢, Kudugeri. Prilozi za knjiZevnost, TV, 1926. - Vladislav Skari¢, Sirenje islama u Bosni i Hercegovini, Kalendar Gajret za 1940. godinu. - Aleksandar Solovjev, Nestanak bogomilsiva i islamizacija Bosne. Godisnjak ID BiH, godina I, Sarajevo, 1949, - Aleksandar Solovjev, Vjersko utenje bosanske crkve. Rad Jugoslovenske Akademije, 270, 1948. godine. - Jaroslav Sidak, Criva bosanska, Zagreb, 1941. - LH.Uzuntarsili, Osmanti tarihi. C. 11, TTK, Ankara, 1972. HATIDZA CAR-DRNDA (Sarajevo) VISOKO U SASTAVU OSMANSKOG CARSTVA - XV i XVI STOLIECE Grad Visoko, smjeSten u dolini rijeke Bosne, na raskrs¢u vaZnih pu- tova koji spajaju jadransko podrugje sa Podunavijem i dalje sa zapadnom Ev- ropom, nckada je predstavljao znaCajno ckonomsko, uprayno { kulturno upo- tiste civilizacija koje su se smjenjivale u njegovom mnogoyjekovnom traja- nju. Kao grad u srednjovjekovnoj Bosni, u izvorima se javija od 1355. godi- ne, da bi vremenom postao glavni trg za razmjenu plemenitih metala iz rud- nika u njegovoj blizini: Fojnice, Ostruznice, Kreteva, Dusine, Varesa { dru- gih, U podgradu ispod utvrdenog grada Visokeg - u Podvisokom Dubrovani su razvili trgovaéku.djelatnost i osnovali svoju koloniju radije nego w susjed- nim rudarskim naseljima, koja zbog skromnog urbanitcta nisu bila priviatna za horavak, Visoko je sa Svojom okolinom imalo znacaj upravnog centra, Na podrugju Visokog, u danainjem sclu Arnautovicima, Stjepan IT je podigao erkvu sy, Nikole u kojoj su bile smjeStene grobnice bosanskih viadara’. U selu Biskupi¢ima nadena je plo¢a sa natpisom Koja je pripadala Kulinovoj crkvi’. ‘Tokom prve tri decenije 15, stoljeéa Visoko je izraslo u znatajan priv- redni centar, zbog tega je bilo promovirano u polititko srediste i bilo stalna ili povremena rezidencija bosanskih viadara. URBANTRAZVOI Uspostavom turske viasti prekinut je natin. njegovog dotadaknjeg raz vitka, jer Turei su sa sobom donijeli novi tip grada, razli¢it i po postanku, i po karakteru i po svojoj ulozi. Za ravliku od evropskog grada, grad u turskom drustvu ne nastaje sas mo spontanim razvojem proizvodnih i klasnih suprotnosti, vee i syjesmo, ak- tivnosdu nosilaca viasti i cijele viadajuée klase. Ta aktivnost ostvarivana }& putem vakufa koji su predstavijali bazu urbanog razvitka islamsko-orijental- nog grada. U turskom dréavnom aparatu nisu postojali namjenski budZeti za qjeSavanje komunainih, kulturno-prosyjetnih, socijalnih i drugih potreba od- redenog drustvenog medija. Glavninu svojih finansijskih snaga dréava je us- 1 D.Kovatevié-Kojid, Gradska navelja srednjoujekomme bosanske detave, Sarajevo, 1978, s. 35. 2 Isto