ADAM AKADEM, 2011/1: 79-100

Gemiten Gnmze Trkiyenin Ortadou

Politikas ve Bat Etkisi
BAYRAM SNKAYA
Orta Dou Teknik niversitesi
ZET
Trkiyenin Bat balants uzun bir sre boyunca Ortadou ile ilikilerinin ekillenmesinde de-
iik alardan olumlu ya da olumsuz bir biimde etkili olmutur. Ancak bu sre son birka
ylda tersine dnmeye balamtr. Bu yeni dnemde Trkiyenin Ortadou ile ilikileri yle bir
deiim gstermitir ki baz durumlarda Bat ile ilikilerini olumsuz etkilemeye balamtr. Bu
durum dikkate alnarak bu makalede Trkiyenin Ortadou politikas ve bu politikada Batnn
etkisi ele alnmtr. Bat, Trkiye ve Ortadou arasndaki bu karlkl etkileimin anlalabilmesi
iin Trkiyenin Ortadou politikas tarihi, bu l ilikilerdeki hkim olan tarza gre belirli d-
nemlere ayrlmtr. Makalede Trkiyenin Batl ve laik kimlii ile Bat ittifakna sk skya bal
olmas nedeniyle blgede hakim olan dinamiklerle atma iine girdii, dolaysyla Trkiyenin
uzunca bir sre blgeden uzaklat sonucuna varlmtr. Ancak, 1990l yllardan sonra hem
Trkiye hem de blge kkl dnm geirmitir. Bu dnm Trkiyenin Ortadou lkeleri
ile daha iyi ilikiler kurmasn mmkn klmtr. Zamanla blgenin jeopolitik yapsndaki dei-
iklikler nedeniyle de Trkiyenin Ortadou politikasnda Batnn etkisi giderek azalmtr.
Anahtar Kelimeler: Trkiye, Ortadou, Bat, d politika, gvenlik.

Turkish Foreign Policy towards the Middle East from

the past to the present and dhe Impact of the West
ABST R AC T
Turkeys alliance relationship with the West has dominated its Middle East policy for a long time
and adversely or affirmatively affected it. However, this interaction seems to be reversed in the
last couple of years. In this new era Turkish engagement with the Middle East so intensified that
it started to adversely affect Turkeys relations with the West in some cases. Considering that po-
int, this article has dealt with Turkeys relations with Middle East and searched for the Western
impact on that relationship. In order to comprehend that interaction between the West, Turkey,
and the Middle East, it divided history of Turkey-Middle East relations into several period in
accordance with the dominant form of interactions. It concluded that Turkeys political identity
as Western oriented and secular country and its strict alliance relationship with the West conf-
ronted with the regional dynamics in the Middle East, which culminated in Turkeys distance
relations with the region for a long time. However, after the 1990s, both Turkey and the regions
has transformed profoundly that paved the way for better relations between Turkey and the
Middle Eastern countries. In the course of time, because of the geopolitical shift in the region,
the Western impact on this relationship gradually decreased.

Key Words: Turkey, Middle East, West, foreign policy, security.

79
80 BAY R AM SNKAYA

Trkiyenin Ortadou politikasnda etkili olan birok unsur vardr. Tarih, corafya ve
sosyal faktrlerin yan sra siyasal elitlerin d politika tercihleri ve blgenin jeopolitik
yaps Trkiyenin blge politikasnn zerinde etkili olan balca faktrlerdir. Btn
bu faktrlere ilave edilecek ve bir lde bu faktrlerle yakndan ilikili bir baka fak-
tr de Trkiyenin Bat balantsdr. Trkiyenin Bat balants, uzun bir sre boyunca
Ortadou ile ilikilerinin ekillenmesinde deiik alardan olumlu ya da olumsuz bir
biimde etkili olmutur. Ancak bu sre son birka ylda tersine dnmeye balam-
tr. Bu yeni dnemde Trkiyenin Ortadou lkeleri ile ilikilerindeki deiiklikler ve
gelimeler baz durumlarda Bat balantsn olumsuz etkilemeye balamtr. Bu du-
rumda cevap aranmas gereken iki soru karmza kmaktadr. Birincisi, Trkiyenin
Bat balants Ortadou ile ilikilerini neden ve nasl etkilemitir? Cevap aranmas
gereken ikinci soru ise Trkiyenin Ortadou politikasndaki deiim Bat balantsn
neden baz durumlarda olumsuz etkilemeye balamtr? Bu sorulara cevap bulabil-
mek amacyla bu makalede Trkiyenin Ortadou politikas dnemlere ayrlm ve her
bir dnem ana hatlaryla tartlmtr. Ayrca belirtilen dnemlerde Trkiyenin Bat
ile ilikilerinin Ortadou politikasna etkileri ele alnmtr. Makalenin son ksmnda
Trkiyenin mevcut Ortadou politikas ve Batnn etkisi daha detayl bir ekilde in-
celenmitir.

TRKYENN ORTAD O UDAN UZ AKLAMASI (1923-1950)

Osmanl Devletinin yklmasnn ardndan Trkiyenin Ortadoudan byk l-

de uzaklat tezi ilgili evrelerde yaygn kabul grmektedir (Bozdalolu, 2003:
115-43; Tapnar, 2008; Albayrak, 2005) . Literatrde yaygn olan bir yaklama gre
Trkiyenin Arap dnyasnn genelinden farkl ulusal kimlii ve Cumhuriyetle birlik-
te ortaya kan yeni siyasal kimlii, Ortadoudan uzaklamasna yol aan en nemli
etkendir.1 Bununla birlikte, Trkiyenin blgeden uzaklamas tek bir nedene, sadece
ulusal ve siyasal kimliin yeniden tanmlanmasna indirgenemez.
Trkiyenin blgeden uzaklamasna yol aan birinci faktr Cumhuriyetle birlikte
Trkiyenin yeni bir ulusal kimlik ina etme srecine girmesidir. 1923 ylnda Cumhu-
riyetin kurulmas ile birlikte Trkiye ieride yeniden yaplanmaya ncelik vermi, M.
Kemal Atatrkn nderliinde modern ve laik bir ulus devlet ina edilmitir. Bu kap-
samda Trkiyenin laiklemesinin ve Batllamasnn onu Ortadoudan uzaklatran
nemli etkenler olduu ileri srlmektedir. Gerekten de 1920li ve 1930lu yllarda

1 Mesela bu konuda Oral Sander yle yazmtr: ... Trkiye birletirici unsurlar olarak hizmet edebile-
cek baskn balardan [Arap kimlii ve siyasal bir kimlik olarak slam] hi birini paylamamaktadr. e-
itli niteliklerinden ve temel birletirici unsurlarn yokluundan kaynaklanan belirsizlik, Trkiyenin
dnem dnem Ortadoudan soumasnn temel nedenidir (Sander, 1998: 213).
 G e mi t e n G n m z e T rkiy e nin Orta d o u P ol i t ikas v e Bat E t kisi 81

Cumhuriyetin kurucu elitleri Trkiyede hkim siyasal ve toplumsal kltrn Batlla-

ma istikametinde dntrlmesi iin byk bir seferberlik iine girmitir. Zira Cum-
huriyet dnemi boyunca siyasal elitlerin Kemalist ideoloji etrafnda izledikleri resmi
d politikada daha ok Bat balants dorultusunda bir eilim grlmtr (Sander,
1998: 214-16; Gzen, 2002:233-68). Bu durum, bir taraftan Trk elitlerinin kltrel
olarak blgeden uzaklamalarna, dier taraftan Ortadou lkelerindeki muhafazakr
kesimlerin Trkiyeye kar daha mesafeli durmalarna neden olmutur. Bununla bir-
likte Trkiye o dnemde Ortadou lkelerindeki reformcu ve milliyeti entelekteller
iin baarl bir kurtulu ve modernleme modeli olmutur. zellikle Afganistan ve
ran, Trkiye rneini izleyerek modernleme hamlelerinde bulunmutur.
Cumhuriyetle birlikte balayan yeni dnemde Trkiyenin ieride Batllama y-
nnde admlar atmasna ramen Trk d politikasnda Batllamadan sz edilemez.
Trkiyenin Milletler Cemiyetine ye olarak Avrupa devletler sisteminde yer alma
ynnde tercihini ortaya koymasna ramen Bat etkisinin Trk d politikasnda n-
celikli bir yeri olmamtr. Bu dnemde Batl lkelerin kendi aralarndaki rekabet ve
farkl ittifak ilikilerine girmeleri Trkiyeye greceli zerklik salam, Trkiye bu
sayede bamsz, statkocu ve gereki bir d politika izlemitir (Oran, 2001:239-385).
Bununla birlikte Trkiye bu dnemde devrin byk ve Batl gleriyle komu haline
gelmitir. Trkiyenin bu glerle ilikileri, ikili dzeyde ve ilgili devletlerin Trkiyeye
kar izledikleri politikalara gre ekillenmitir (Gnlbol ve Sar, 1996; 59-126).
Yeni Trkiye d politikada ncelikle kendi bekasn garanti altna almaya al-
mtr. Dolaysyla Trkiye, Osmanl corafyasndaki btn hak iddialarndan feragat
etmi ve statkocu bir d politika yaklam benimsemitir. Yani Trkiye ulusal kar
tanmn kendi topraklar ile snrl tutmu ve Arap dnyasnn sorunlarna kar ka-
ytsz kalmtr. Bu dnemde Trk d politikasnn en nemli unsuru snr sorunlar-
nn (snrlarn belirlenmesi ve snr gvenlii) zmne ynelik faaliyetler olmutur.
Trkiyenin yeni Ortadoulu komularyla snr sorunlarnn varl bu lkelerle yakn
iliki iine girmesine engel olmutur. Irak ile snr sorunu ancak 1926 ylnda imzala-
nan Ankara Anlamas ile zlmtr. Suriye snr zerindeki anlamazlk ise hala
tam olarak zmlenememitir. Hatay Sanca 1939 ylnda Trkiyeye katlm, ancak
Suriye hkmeti bu durumu tanmamtr.
Trkiyenin Ortadouya kaytsz kalmasnn bir baka nedeni ise I. Dnya
Savann ardndan Ortadouda kurulan yeni devletlerin uzun bir sre bamszln
kazanamam olmasdr. Bugnk Suriye ve Lbnan Fransz mandas altna girerken,
Irak ve rdnde ngiliz mandas kurulmutur. Keza Krfez lkeleri ve Kuzey Afrika
lkeleri de bu dnemde henz bamszlklarn kazanamamt. Dolaysyla Trki-
ye blge ile ilikilerini Batl lkeler zerinden yrtmek zorunda kalmtr (ahin,
82 BAY R AM SNKAYA

2010: 11). Ulusal bamszlk hareketlerine genel olarak sempati duymakla birlikte
Trkiyenin kurucu elitleri arasnda aktif Bat kartl olmamas ve Batl lkeler ile
atmadan kanmas nedeniyle Trkiye, Ortadou meselelerine mdahil olmaktan
uzak durmu, kendi ina srecini tamamlamaya ve gvenliini garanti altna almaya
ncelik vermitir.
Bununla birlikte Trkiyenin Ortadoudan tamamen uzak durduunu sylemek
mmkn deildir. Nitekim bu dnemde tek bamsz Ortadou lkesi olan ran ile
yakn ilikiler gelitirilmitir. Keza, Irak ile snr sorunlarnn zlmesinin ve bu lke
zerinde ngiliz mandasnn sona ermesinin ardndan iki lke, ran ve Afganistan ile
birlikte blgenin gvenliinin salanmas amacyla 1937 ylnda Sadabad Paktn im-
zalamtr. Ancak anlamann mahiyetinde grld gibi bu pakt aktif bir d politika
hamlesi olmaktan ziyade Trkiyenin bu dnemdeki gvenlik merkezli ve savunmac
baknn bir sonucu olmutur.

BATIC I POLTKAL AR VE ATI M A ( 1 9 5 0 - 1 9 6 0 )

II. Dnya Savann ardndan hem uluslararas sistem hem de Ortadou blgesinin
jeopolitik yaps yeniden ekillenmitir. Bu dnemde blge lkeleri bamszlklarn
kazanmtr ancak Souk Sava ksa bir sre ierisinde blgeyi de tamamen etkisi al-
tna almaya balamtr. Sovyetler Birliinin Trkiyenin gvenliini tehdit eden bir
g olarak ortaya kmas nedeniyle Trkiye, Bat ile siyasal ittifak ilikisi iine gir-
mitir. Nihayet 1952 ylnda Trkiyenin NATOya katlmas ile Trkiye-Bat ilikileri
askeri ittifaka dnmtr. Ayrca ekonomik olarak toparlanabilmesi iin Batnn
teknik ve mali yardmlarna olan ihtiyac Trkiyeyi Bat ile ekonomik ittifak ilikisi
kurmaya yneltmitir. Bylece Trkiye, Bat ile ittifakn glendirmek ve Batnn g
ve imknlarndan yararlanabilmek amacyla, kendi gvenlii ve blgesel karlar ile
Batnn blgedeki karlarn zdeletirmeye almtr. Trkiyenin Bat ile rten
gvenlik karlar, ekonomik ilikiler ve ideolojik tercihlerle de desteklenmitir. Byle-
ce Trkiye, bu dnemde Ortadouda Batya paralel politikalar izlemitir (Krkolu,
2010; Bac, 2001).
Batnn Ortadou politikasnda temel olarak faktr etkiliydi. Bunlardan birin-
cisi blgede Sovyet nfuzunun yaylmasnn nlenmesi ve snrlanmasyd. kincisi
Batllarn Ortadoudaki petrol rezervlerine ulamnn garanti altna alnmas idi.
ncs ise 1948 ylnda kurulan srailin gvenliinin salanmas idi. Buna bal
olarak Bat blgede statkonun ve Bat ile iyi ilikileri olan rejimlerin korunmas siya-
seti izledi (Halliday, 2005; 97-129). Hatta Batnn karlarnn tehlikeye girdii randa
milliyeti Musaddk hkmetinin 1953 ylnda darbe yoluyla devrilmesinde ABD ve
 G e mi t e n G n m z e T rkiy e nin Orta d o u P ol i t ikas v e Bat E t kisi 83

ngiltere etkin bir rol oynad (Kinzer, 2004). Buna paralel olarak Trkiye blgedeki
Bat yanls rejimlerle iyi ilikiler ierisine girmitir. zellikle Trkiye ile Kral II. Fay-
sal idaresindeki Irakn ilikileri bunun en iyi rneini oluturmaktadr. ubat 1955te
Trkiye ile Irak arasnda imzalanan ibirlii anlamas Badat Paktnn temelini olu-
turmutur. Keza Trkiye, Musaddk hkmetinin devrilmesinin ardndan Sovyetler
Birliine kar Amerikan gvenlik garantileri araynda olan ve Batllama siyaseti
izleyen ran ile de yakn iliki gelitirmitir. Bu sayede ran da Badat Paktna dhil
olmutur (Soysal, 2000; 501).
Bat ile ittifaknn bir uzants olarak Trkiye, blgede Bat yanls blgesel bir it-
tifakn kurulmas abalarnda aktif bir rol oynamtr. Trkiye nceleri NATOya ka-
tlmak yerine Ortadouda kurulacak blgesel bir savunma rgtnn yesi olmas
nerisini reddetmitir. Ancak NATO yeliine kabul edildikten sonra blgesel bir sa-
vunma paktnda rol almay kabul eden Trk liderler blge lkelerini ziyaret ederek on-
lar Sovyetlere ve komnizm tehdidine kar Bat yanls ittifaka dhil olmaya ar-
mtr. Netice itibariyle Trkiye, 1955 ylnda Badat Paktnn kurulmasnda etkin bir
rol oynamtr. Bu rol, ABD ve ngiltere tarafndan, yani Trkiyenin Batl mttefikleri
tarafndan istenilmi ve desteklenmitir.
Trkiyenin Bat yanls siyaseti blgede yeni kurulan srail ile iyi ilikilerin geliti-
rilmesini de kapsamtr. Trkiye sraili blgede tanyan ilk lke olmutur. Bu tanma,
sraili Arap dnyasnn barna saplanm bir haner gibi gren Arap milliyeti-
lerinin ciddi tepkisiyle karlamtr (Albayrak, 2005: 1-63). Dolaysyla Trkiyenin
Bat balantsna paralel olarak srail ile gelitirdii ilikileri de Ortadou lkeleri ile
ilikilerinin seyrini uzun bir sre boyunca olumsuz ekilde etkilemitir.
Trkiyenin Batc tutumu 1955 ylnda Bandungda toplanan Balantsz lkeler
Zirvesinde net bir ekilde bir kez daha ortaya kmtr. Zirveye katlan Dileri Ba-
kan Fatin Rt Zorlu tarafszlk siyasetinin yanl olduunu, komnizm tehlikesi-
ne kar Bat ile ibirliine gidilmesi gerektiini savunmutur. Trkiye bu dnemde
blgede meydana gelen atmalarn ve krizlerin neredeyse tamamnda Bat ile bir-
likte hareket etmi ve Batl devletleri desteklemitir. Msrda Nasr ynetiminin S-
vey Kanaln 1956 ylnda milliletirmesi zerine Trkiye, kanaln tarafsz ve ulus-
lararas bir duruma getirilmesini ngren Amerikan tezini desteklemitir. Bununla
birlikte Trkiye, ngilterenin Fransa ve srail ile birlikte Msra saldrsn knam ve
sraildeki bykelisini geri ekerek ikili ilikilerinin seviyesini drmtr. Ancak
Trkiyenin Bat eksenli politikalar deimemitir. Trkiye, 1957 ylnda ortaya at-
lan ve blgede komnizmin yaylmasnn engellemek amacyla Amerikadan yardm
istenildii takdirde gerekirse askeri g kullanmn ngren Eisenhower doktrinini
memnuniyetle karlamtr. Doktrinin kabul edilmesinden ksa bir sre sonra Suriye
84 BAY R AM SNKAYA

ile rdn arasnda ortaya kan gerginlik ABD-Sovyet gerginliine dnmt. Bu

kriz srasnda Trkiye, Suriye snrna askeri ynak yaparak Amerikan yanls tutu-
munu gstermitir. Ayn ekilde Trkiye, Cezayir ve Lbnan krizlerinde Batl mtte-
fikleri ile hareket ermitir. Hatta Temmuz 1958de Iraktaki Bat yanls rejimin Arap
milliyetileri tarafndan askeri darbe ile yklmas zerine Trkiye, ngiltere ve ABDyi
Iraka askeri mdahalede bulunmas iin tevik etmi, bizatihi kendisi de askeri mda-
hale iin hazrlklara balamtr. Ancak ABD ve ngilterenin Iraktaki yeni ynetimi
tanmalarnn ardndan Trkiye de yeni ynetimi resmen tandn ilan etmitir (Al-
bayrak, 2005).
Bu dnemde Arap dnyasnda ykselen Arap milliyetilii, Osmanl miras ve
Batc politikalar nedeniyle Trkiyenin Ortadoudan dlanmasna neden olmutur.
Zira Arap milliyetileri arasnda Araplara vaat ettii bamszlk szlerini uzunca bir
sre yerine getirmeyen Batl lkelere kar byk bir fke vard. Ayrca Batllarn hi-
mayesinde Filistin topraklar zerinde srail devletinin kurulmas Arap dnyasndaki
Bat kart duygular krklemiti. Suriyenin Hatay zerindeki iddialarn srdrme-
si ve Trkiyenin hem srail hem de Batl lkelerle iyi ilikiler gelitirmesi milliyeti
Arap dnyasnda Trkiye kart tepkinin ykselmesine yol amtr. Nitekim Badat
Paktna Irak dnda hibir Arap lkesi dhil olmamtr. zellikle Arap milliyetile-
rinin nce Msrda, daha sonra Suriyede ynetimi ele geirmeleri ve Sovyetlerle yakn
ilikiler gelitirmeleri, Bat yanls Trkiyenin bu lkelerle ilikilerinin gerginleme-
sine yol amtr. Nihayet Irakta Bat yanls rejimin Arap milliyetileri tarafndan
1958 ylnda devrilmesinden sonra Trkiye Ortadouda etkin bir d politika izleme
imknndan yoksun kalmtr. Ayrca, bu dnemdeki aktif ancak Bat eksenli d po-
litika nedeniyle karlalan sorunlar yznden Trk d politikasnda Ortadou so-
runlarna taraf olmaktan kanma eilimi ortaya kmtr. Bylece Trkiye yeniden
Ortadoudan uzaklamaya balamtr.

OK B OYUTLU DI POLTKA VE L K LE R N
NORMA LLE M E S (1965-1980)

1960l yllarda Trkiyenin d politika karlar zaman zaman Batnn politikalar ile
farkllamaya balamtr. zellikle Kbrs meselesinde Batl mttefikleri Trkiyenin
tezlerine destek vermemitir. Bilakis ABD Bakan Johnson, 5 Haziran 1964te Cum-
hurbakan smet nnye gnderdii mektupta ABDnin Trkiyenin Kbrsa mda-
halesine kar olduunu belirtmi ve bu yzden Sovyetler Birlii ile Trkiye arasnda
bir atma karsa Trkiyenin yardmna gelmeyeceini ifade etmitir. Bu nedenle
Trkiye, d politikasn eitlendirip daha nce ihmal ettii devletlerle ilikilerini ge-
 G e mi t e n G n m z e T rkiy e nin Orta d o u P ol i t ikas v e Bat E t kisi 85

litirerek kendisine d politikada yeni ortaklar, dolaysyla destek arayna girmitir.

Bu aray Trkiyenin Ortadou politikalarnn da zaman zaman Bat ile farkllama-
sna yol amtr. Bylece Trk d politikasnda nc Dnya ve Arap devletleri
ile ilikilerin gelitirilmesini nceleyen ok boyutluluk politikas balamtr. Ayn d-
nemde Bat ve Dou bloklar arasndaki Souk Savan iddetinin azalmas, Trkiyeyi
de rahatlatm ve Trkiyenin d politikada ok boyutluluk araylarn kolaylatr-
mtr. Ayrca, Trkiyede ok-partili parlamenter sisteme geilmesinden sonra dini
duygular, dolaysyla slami balant daha etkili olmaya balamtr (Sander, 1998:
225-26; Krkolu, 2010; Koer, 2006). Bylece Ortadou ve slam dnyas Trk d
politikasnn yneldii nemli bir blge haline gelmitir. Bununla birlikte Trk d po-
litikasnn Batc ve statkocu nitelii deimemitir. Yani bu dnemde Trkiye d ve
gvenlik politikasnda Bat ittifakna dayanrken Bat ile olan ilikilerini Ortadouda
farkllaan politikalaryla uyumlulatrmaya almtr.
Trkiyenin ok boyutlu d politikasnn Ortadouya ilk yansmas, Trkiyenin
Arap Ortadousu ile ilikilerini olumsuz etkileyen Trkiye-srail ilikilerinde g-
rlmtr. Araplarla srail arasnda 1967 Sava patlak verdiinde Trkiye, ABDnin
sraile yardmn engellemek iin lkesindeki slerin Araplara kar kullanlamayaca-
n ilan etti. Ayrca, Arap lkelerine yiyecek ve giyecek yardmnda bulundu. Ulusla-
raras platformlarda Arap tezlerini desteklemeye ve BM bnyesinde Araplarn lehine
oy kullanmaya balad. BM Gvenlik Konseyinin 242 sayl karar Trkiyenin srail-
Filistin politikasnn temelini oluturdu. Bu erevede Trkiye srailin varln meru
kabul etmekle birlikte 1967 sava ncesi snrlarna geri dnmesini istemitir. Bunun-
la birlikte Filistinlilerin meru haklarn ve bamsz bir devlet kurma hakkn kabul
etmitir (Blkba, 2001; 250-53).
1973 Petrol Krizinin ardndan Trkiye Ortadou lkelerine biraz daha yaklam-
tr. Zira dviz ktl eken Trkiye artan petrol fiyatlarn karlayamaz duruma gel-
mi; petrol ihtiyacn karlamak iin petrol reticisi Arap lkelerinden kredili petrol
almaya almtr (Sander, 1998:227-29). Ayrca, petrol oku nedeniyle Avrupa eko-
nomilerinde ortaya kan durgunluk, Trkiyeyi petrol faturasn finanse etmek zere
yeni ihracat pazarlar bulmaya zorlamtr. Mevcut artlar atnda Ortadou lkeleri
Trkiye tarafndan yeni bir pazar olarak grlmtr. Dolaysyla bu dnemde ortaya
kan siyasal ve ekonomik ihtiyalar Trkiyeyi blge lkelerine kar biraz daha ya-
knlatrmtr.
Batl mttefikleri ile ilikilerindeki 1970li yllarda ortaya kan yeni krizler
Trkiyenin d politikasndaki ok boyutluluk araylarnn, dolaysyla Ortadou
almnn glenerek srmesine neden olmutur. zellikle, Trkiyenin 1974 yln-
da Kbrsa yapt askeri mdahale Batnn byk tepkisini ekmitir. Bu neden-
86 BAY R AM SNKAYA

le Trkiye-ABD ilikileri o denli gerilmitir ki ABD, Kbrs mdahalesi nedeniyle

Trkiyeye 1975-1978 tarihleri arasnda silah ambargosu uygulamtr. Ayrca iki lke
arasndaki Savunma birlii Anlamas askya alnmtr (Uslu, 2000).
Bu gelimelerden yine en ok Trkiye-srail ilikileri etkilenmitir. Trkiye, Filistin
meselesinde Araplar lehine bir tavr almaya balam, srail ile ilikilerinin dzeyini
ikinci ktip dzeyine kadar drm ve birok lke tarafndan Filistinin temsilcisi
olarak kabul edilen Filistin Kurtulu rgtnn (FK) 1979 ylnda Ankarada tem-
silcilik amasna izin vermitir. Trkiye, ayn ekilde, 1980 ylnda srailin Kuds
ebedi ve deimez bakent yapma kararn kabul etmemitir.
Trkiyenin ok boyutlu d politikas sadece Arap lkeleri ile deil, genel olarak
slam dnyas ile de iyi ilikilerin tesis edilmesini ngrmtr. Bu balamda 1969
ylnda Mescid-i Aksann yaklmas giriimi zerine Rabatta toplanan ilk slam Zir-
ve Konferansna Trkiye dileri bakan dzeyinde katlmtr. Ancak Trkiyenin
Batl ve laik kimlii zerinde i kamuoyundaki tartmalar nedeniyle Trkiye slam
Konferanslarna uzun bir sre yksek dzeyde katlmam, sadece Dileri Bakan
dzeyinde katlmtr. lk defa 1981 zirvesine Babakan dzeyinde katlm olmutur
(Koer, 2006).
Bu dnemdeki ok boyutlu d politika araylarna ramen Bat balants Trk
d politikasndaki merkezi yerini korumutur. Trkiyenin Bat ile ittifaknn d ve
gvenlik politikalarndaki merkezi yerini korumas ve Arap dnyasnda da milliyet-
iliin etkisini srdrmesi nedeniyle Trkiyenin bu dnemdeki Ortadou alm
olduka snrl kalmtr. Trkiyenin NATO yeliini ve srail ile diplomatik ilikile-
rini dk dzeyli de olsa devam ettirmesi, Sovyetlerle yakn iliki iinde olan Arap
lkelerinin tepkisini ekmeye devam etmitir. Ayrca bu dnemde Trkiyenin gney
komularyla ilikilerindeki sorunlara bir yenisi eklenmitir. Trkiye topraklarndan
doup Irak ve Suriye zerinden Basra Krfezine dklen Frat ve Dicle nehirleri ze-
rinde su paylam yeni bir sorun olarak ortaya kmtr. Trkiyenin bu nehirler ze-
rinde yeni barajlar ina etme projeleri, Suriye ve Iraka giden su miktarnda azalmaya
neden olaca endiesiyle bu lkelerin tepkisini ekmitir (Erdoan, 1997).

EKONOM TEMELL DI POLTKA V E

G VENLK KAYGIL AR I AR ASINDA
T RKYE VE ORTAD O U (1980-1 9 9 9 )

1980li yllarda ortaya kan iki nemli gelime Trkiyenin Ortadou politikasn
iki farkl ynde etkilemitir. Bu dnemde Trkiyenin gneydousunda ortaya kan
ayrlk PKK terr ile mcadele Trk siyasetinin en nemli meselelerinden biri-
 G e mi t e n G n m z e T rkiy e nin Orta d o u P ol i t ikas v e Bat E t kisi 87

si olmutur. Buna karlk Suriye ve Irakn PKKya destek vermeleri Trkiyenin bu

lkelerle ilikilerindeki sorunlara bir yenisini eklemitir. Dier taraftan Trkiyenin
ekonomik olarak da almaya balamas ve ihracat arlkl ekonomik byme stra-
tejisi benimsemesi Trkiyeyi blge lkeleri ile iyi ilikiler kurmaya itmitir. Dnemin
Babakan Turgut zal, blge iinde ekonomik ilikilerin gelitirilmesinin blge ii
sorunlarn zlmesinde ve barn salanmasnda etkili olacana inanm ve bu
dnemle ekonomi temelli d politika izlemitir (Gzen, 2002). Bu erevede blge
lkeleri ile iyi ilikiler kurmak ve bu lkelerin PKKya verdikleri destei engellemek
amacyla Trkiye, ncelikle gney komular Suriye ve Irak ile ilikilerini gelitirmeye
almtr. Bu balamda Trkiye ile Irak arasnda snrn tesine geen terristlerin
etkisizletirilmesi iin scak takip anlamas, Suriye ile de su paylam anlamas ya-
plmtr. Buna ramen taraflar arasndaki sorunlarn tam olarak zmlenememesi
ve PKKnn faaliyetlerinin srmesi nedeniyle Trkiyenin blge politikasnda gvenlik
merkezli bir bak hkim olmutur. Ayrca Trkiyenin gneyinde ran ile Irak arasn-
da uzun bir mddet devam eden sava ve bu sava srasnda Irak Krtlerinin merkezi
ynetime kar hareketleri de Trkiyenin gvenlik merkezli baknn ekillenmesinde
etkili olmutur.
Trkiyenin d politikasnda genel olarak 1980li yllarn bandan itibaren etkili
olmaya balayan ekonomik temelli d politika Ortadou politikasnda da etkili ol-
mutur. Nitekim bu dnemde Irak ve ran Trkiyenin nemli ticaret ortaklar haline
gelmitir. Blge iinde ticaretin ve ekonomik ilikilerin gelitirilmesi amacyla Trkiye,
ran ve Pakistan arasnda Ekonomik birlii Tekilat (ECO) canlandrlmtr. Tr-
kiye ayrca K yeleri arasnda ekonomik ilikilerin gelitirilmesini ngren bir dizi
ibirlii anlamasnn imzalanmasna nclk etmitir. Ayrca da almaya balayan
Trk zel teebbs Kuzey Afrika ve Krfez lkelerinde nemli yatrmlar yapmaya
balamtr (Blkba, 1992).
Trkiyenin ekonomik bir d politika izleyerek blge lkeleri ile ilikilerini ge-
litirme giriimleri Trk d politikasnda Batcln yerini deitirmemitir. Bu
balamda Trkiye Avrupa Topluluu (AT) ile ilikilerini gelitirmi ve 1987 ylnda
AETye tam yelik bavurusunda bulunmutur. Yine bu dnemde Trk-Amerikan
ilikilerinde nceki onylda yaanan sorunlar alm ve Trkiye Bat ittifak iindeki
yerini korumutur. Bununla birlikte 1990 ylnda Souk Savan sona ermesi ve hemen
ardndan Sovyetler Birliinin dalmas Trk karar vericilerinde Bat iin Trkiyenin
stratejik deerinin azalaca, dolaysyla Bat ile stratejik ilikinin sarslaca endie-
lerine yol amtr. Dnemin hkmeti hem bu endieleri gidererek Bat ile zellikle
ABD ile stratejik ibirliini srdrmek hem de Trkiye iin yeni etki alanlar yaratmak
amacyla Orta Asya, Ortadou ve Balkanlarda Bat yanls aktif bir d politika izle-
88 BAY R AM SNKAYA

mitir (Makovsky, 1999; Kut, 2000;45-64). Trk d politikasnn ite bu Batc yn

nedeniyle Trkiye, 1990-91 Krfez Krizi srasnda ABD ve mttefikleri ile birlikte
hareket etmitir. Keza I.Krfez Sava srasnda da ABDye aktif destek vermitir. u
husus belirtilmelidir ki bu sava srasnda Arap ve slam lkelerinin ounun ABDye
destek vermi olmas da Trkiyenin Bat eksenli politika izlemesini kolaylatrmtr
(Gzen, 1998;179-216).
Ancak Trkiye Krfez Savana destek vererek izledii aktif politikadan bekledii
sonular alamamtr. Savan ve ambargolarn Trkiyeye yksek maliyetinin yan sra
yeni gvenlik sorunlar ortaya kmtr. I.Krfez Savandan sonra Irakn kuzeyinde
Krtlerin zerk bir siyasal yap kurmalar ve PKKnn terr faaliyetlerinin trmanma-
s nedeniyle gvenlik merkezli bak Trkiyenin Ortadou politikasn ynlendirmeye
devam etmitir. Trkiye bir taraftan bamsz bir Krt devletinin kurulmasn engelle-
meye alm, dier taraftan PKKya kar askeri mcadele yrtmtr. Bu balamda
bir sre ran ve Suriye ile gvenlik ibirlii aray olmusa da Suriye, Irak ve rann
PKKya verdii destein devam ettiine dair iddialar nedeniyle Trkiye bu lkelerle
kar karya gelmitir. Ayrca Trkiyenin bu dnemde maruz kald bir dier nemli
tehdidin, radikal slamc terrn de randan beslendiine inanlyordu. Artk Sovyet-
lerin olmad bir ortamda Trk karar vericiler iin Trkiyenin gvenliine en byk
tehdit gneyinden, yani Ortadoudan geliyordu. Bu alglama uzun bir sre Trkiyenin
Ortadou politikasn etkisi altna almtr. Ortadounun bir tehdit kayna ve gven-
lik meselesi olarak grlmeye balamasyla birlikte Trk ordusu Ortadou siyasetinin
belirlenmesinde aktif bir rol oynamaya balamtr (Altunk, 2000: 329-51).
Trkiye bu dnemde Ortadoudan kaynaklanan tehdidi yine Ortadouda aktif bir
politika izleyerek dengelemek zere bir strateji kurmutur. Bu strateji bir taraftan teh-
dit kayna olduu dnlen lkelere kar politikann sertletirilmesini ngrm-
tr. Bu balamda Suriye ve ran ile ilikiler gerilirken PKKya kar yrtlen askeri
mcadele kapsamnda Irakn kuzeyine sk sk askeri mdahalede bulunulmutur. Bu
stratejinin dier yan ise srail ile ilikilerin gelitirilmesini ngryordu. Bylece, 1991
ylnda balayan Ortadou Bar Srecine paralel olarak onarlan Trkiye-srail iliki-
leri ksa zaman ierisinde ok hzl bir ekilde ilerlemi ve nihayet iki lke arasnda
stratejik ibirliine dnmtr (Altunk, 1999: 181-215; Blkba, 2001; 262-66).
ki lke arasndaki ilikilerin bu denli gelimesi, Trkiyenin Araplar ve srail ile iliki-
lerinde gzettii denge politikasnn sona erdiini gstermitir. 1990larn ortalarnda
bar grmelerinin kesilmesine ramen Trkiyenin srail ile ilikilerini gelitirmesi,
Arap dnyasnn ve rann tepkisini ekmitir. Bylece Trkiye-srail ilikileri bir kez
daha Trkiyenin Ortadou politikasnda etkili bir unsur, ancak Trkiyenin blge l-
keleri ile ilikilerini gelitirmesinin nnde keskin bir engel olmutur. Nitekim Aralk
 G e mi t e n G n m z e T rkiy e nin Orta d o u P ol i t ikas v e Bat E t kisi 89

1997de Tahranda yaplan K Zirvesinde Trkiye, srail ile ilikileri nedeniyle sert bir
ekilde eletirilmitir (Milliyet, 9 Aralk 1997).
Burada dikkat eken bir husus Trkiyenin Bat ile ittifaknn yeni tehditlere kar g-
venliinin salanmasnda pek etkili olmam olmasdr. Bilakis Bat, Ortadouda yap-
t hamlelerle, zellikle Batnn Irak politikas (Irakn kuzeyinde uua yasak blge
uygulamas ve ticaret ambargosu) sonular itibariyle Trkiyenin gvenlii iin yeni
tehditlerin ortaya kmasna neden olmutur. stelik Avrupa lkeleri ve ABDnin bir
nevi rtl silah ambargosu uygulayarak PKK ile mcadeleye ket vurmas, Trkiyenin
Bat ile ilikilerinin baz evrelerde yeniden sorgulanmasna yol amtr. Sovyet tehdi-
dinin kalkt ve Bat ittifaknn Trkiyenin gvenliine artk nemli derecede katkda
bulunmad bir ortamda bu sorgulama meru bir hale gelmitir. Ayrca Trkiyenin
AB yelik srecinin ar aksak ilerlemesi ve zaman zaman kesintiye uramas da Bat
balantsnn yeniden deerlendirilmesini gerektirmitir. 1990l yllarda ortaya kan
slam ile Bat arasnda atma tezleri ve slami fundamentalizmin Batda ykselen
tehdit olarak grlmesi, Trkiye iindeki dnmn bir yansmas olarak kimlik
tartmalarnn balamas Trk d politikasndaki Batl kimliin ve Batc politika-
larn sorgulanmasna yol amtr. Souk Savan sona ermesiyle birlikte Trkiyenin
etrafnda ortaya kan g boluu, yeni krizler ve frsatlar, Trkiyenin d politikada
dier kimliklerini (Balkan, Kafkas, Asya, Akdeniz, Ortadou, slam vs.) yeniden ke-
fetmesine ve onlar ne karmasna neden olmutur. Trkiyenin tehdit alglamasnda
ve kimlik tanmlamalarndaki bu deiiklikler ile Batya kar pheciliin 1990larda
yava yava ykselmesi Trk d politikasnda 1990l yllarn sonlarnda yeniden ok
boyutluluk araylarna yol amtr (Bac, 1998:1-14; Yavuz, 2001: 35-64).

TRKYE NN ORTAD O U YA D N VE BATI

ETKS ( 1999-2007)

Yukarda deinildii gibi 1990l yllar boyunca Trkiyenin Ortadou politikas, top-
rak btnln tehdit eden terr nedeniyle gvenlik kayglar tarafndan ekillendi-
rilmitir. Ortadoulu komularn PKKya destek vermesi, hatta PKK lideri Abdullah
calann uzun yllar boyunca Suriyede barnmas dolaysyla bu lkeyle ilikiler ol-
duka gergin olmutu. Ancak Trkiyenin Suriye zerindeki artan basks 1998 ylnda
sonu vermi; Suriye, calan topraklarndan kovmutur. Bunun ardndan Trkiye ile
Suriye arasnda Ekim 1998de imzalanan Adana Mutabakat sonrasnda Trkiyenin
hem Suriye ile ilikileri hem de Ortadou politikas gvenlik eksenli ve gerilimli ol-
maktan kp ibirliine dnk bir hal almtr (Tr, 2006: 141-66). calann ubat
1999da yakalanmasnn ardndan PKKnn faaliyetleri byk lde ortadan kalkm-
90 BAY R AM SNKAYA

tr. Bylece Trkiyenin blge ile ilikilerinde belirleyici olan gvenlik kayglar bir l-
de azalmtr. Gvenlik kayglarnn azalmas ile birlikte Trkiye blge merkezli d
politika izlemeye ve blge lkeleri ile siyasi ve ekonomik ilikilerini normalletirmeye
ve gelitirmeye balamtr. Dnemin Dileri Bakan smail Cemin nderlik ettii bu
politikaya gre Trkiye Osmanl gemiiyle barmal ve tarihsel, kltrel ve ekonomik
tm imkanlar kullanarak komular ve yakn corafyas ile iyi ilikiler kurmaldr.
Trkiye, blge d glerin desteiyle deil, ancak blge lkeleri ile iyi ilikiler kura-
rak kendi blgesel karlarn koruyabilecek, bylece nemli bir kresel aktr haline
gelecektir (Altunk, 2000: 346; Cem, 2001: Cem, 2002; 1-6).
Blge merkezli d politika kapsamnda Trkiye nce komu lkelerle, Irak, ran
ve Suriye ile siyasi ilikilerini dzeltmitir. Bu dzelmeyi sz konusu lkeler ile Tr-
kiye arasnda giderek artan ticaret ve ekonomik ilikiler izlemitir. Dnemin Cum-
hurbakan Ahmet Necdet Sezerin Haziran 2000de Suriye lideri Hafz Esadn cena-
zesi vesilesiyle ama yapt ziyaret ile Haziran 2002de rana yapt alma ziyareti
Trkiyenin Ortadou politikasnda deiimi ak bir ekilde ortaya koymutur. slam-
c Milli Gr hareketinden ayrlan bir grup siyasetinin nderlik ettii AK Partinin
Kasm 2002de iktidara gelmesiyle birlikte Trkiyenin Ortadou lkeleri ile ilikileri
daha fazla younlamtr. (ahin, 2010: 15-19; Larrabee, 2007;103-14).
Artk Sovyet tehdidinin kalmad bu dnemde Bat bloku yeknesak niteliini b-
yk lde kaybetmitir. Giderek kurumsallaan Avrupa Birlii (AB) ile ABDnin poli-
tikalar, dolaysyla Ortadou politikalar iyice ayrmtr. zellikle 11 Eyll 2001den
sonra Trans-Atlantik ayrma daha net bir ekilde ortaya kmtr. ABnin yapc di-
yalog ve tedrici olarak Ortadounun dntrlmesi yaklamna karlk ABD daha
mdahaleci ve aktif bir tutum almtr. Trkiyenin AB ile ilikileri bu dnemde ol-
duka iyi seyretmitir. 1999 tarihindeki Helsinki Zirvesi ile ABye yelik perspektifi
kazanan Trkiye, 2005 ylndan itibaren tam yelik mzakerelerine balamtr. ABye
yelik perspektifinin glenmesi ile birlikte hem komularn Trkiyeye bak olumlu
ynde deimeye balam hem de Trkiyenin d politika pratii deimeye bala-
mtr. D politikada gvenlik ve gerilim ekseninden ayrlarak deerleri ve ekonomik
ilikileri temel alan, ibirliine dnk bir yaklam Trk siyasetini belirlemeye bala-
mtr. Trkiyenin bu politikas birok evrede ABnin komuluk politikas ve Ortado-
u yaklamna uyumlu olarak grlmtr (zcan, 2008).
Ancak Trkiyenin, ABnin aksine Ortadouda daha aktif siyaset izleyen ABD ile
ilikileri inili-kl bir seyir izlemitir. ABDnin Ortadou politikasna kuku ile ba-
kan Blent Ecevit liderliindeki koalisyon hkmetinden sonra iktidara gelen AK Par-
ti hkmeti ABD ile stratejik ibirliini srdrmek niyetindeydi. Buna mukabil ABD
de etkili bir blgesel g olarak grd Trkiyeyi Ortadou politikasnda nemli
 G e mi t e n G n m z e T rkiy e nin Orta d o u P ol i t ikas v e Bat E t kisi 91

bir unsur olarak gryordu. Bu balamda ABDnin Irakta rejimi devirmek iin askeri
mdahalesine Trk hkmeti tarafndan destek verilmitir. Ancak, ABD askerlerinin
Trkiye zerinden Iraka girmelerine izin veren hkmet tezkeresinin 1 Mart 2003te
TBMMde reddedilmesi byk bir aknla ve Amerikan ynetiminin tepkisine yol
amtr. Ksa bir sre sonra Iraktaki Trk zel Kuvvetleri ile Amerikan askerlerinin
kar karya gelmesi, Trk-Amerikan ilikilerindeki krizi derinletirmitir. Ayrca,
Irakn igal edilmesinden sonra dalm Irak ordusunun cephanelerinin bir ksmn
ele geiren ve Kuzey Irak topraklarn serbeste kullanan PKKnn terr faaliyetleri
yeniden artmtr. Amerikan ynetimi uzunca bir sre Trkiyenin blgeye mdahale-
sine izin vermedii gibi kendisi de PKKya kar harekete gememitir. Son olarak, baz
Amerikal yetkililer, Trk-Amerikan ilikilerinin onarlmas iin Trkiyenin Suriye
ve rana kar ABD ile ibirlii yapmasnn art olduunu ileri srmtr. Btn bu
gelimelerin ardndan Trk kamuoyunda Amerikan kartl tarihte hi grlmedii
kadar ykselmitir (Karda, 2006: 306-29; ahin, 2006: 191-218).
Irakn paralanmasnn nlenmesi ve istikrarn salanmas amacyla Amerikan
ynetimi ile Irakta ibirliini srdren AK Parti hkmeti, ABDnin Suriye ve ran
ile ilgili isteklerine boyun emeyerek bu iki lke ile ilikilerini gelitirmitir. Bununla
birlikte, hem ABD ile ilikilerini onarmak hem de blgede daha aktif bir d politika
izlemek adna ABDnin nclk ettii Byk Ortadou Projesine (BOP) aktif bir e-
kilde destek vermitir (Bac ve Sinkaya, 2006: 21-37). Ne var ki BOP pek uzun mrl
olmamtr. Blgede yaplan demokratik seimlerin sonucunda Filistin ve Lbnanda
ABDnin terrist olarak niteledii Hamas ve Hizbullahn byk bir baar elde etme-
si, Amerikan ynetiminin BOPu rafa kaldrmasna neden olmutur. Nihayet srailin
2006 ylnda Lbnana yapt askeri saldr ve bu saldr karsnda ABDnin sessizlii-
ni korumas, BOPun sonunu getirmitir.
Trkiyenin BOPtaki aktif tutumu bir yana, gerek 1 Mart tezkeresi olay, gerek
ABDnin basksna ramen Trkiyenin hem ran hem de Suriye ile ilikilerini geli-
tirmesi nedeniyle blge lkelerinin Trkiyeye bak deimeye balamtr. O za-
mana kadar Trkiyeyi blgede Batnn ileri karakolu olarak gren bu lkeler artk
Trkiyenin ABDden bamsz ve blge yanls bir politika izledii kanaatine varmtr.
Bylece, yllardr Trkiyenin Ortadou ile ilikilerini olumsuz etkileyen Bat balan-
tsnn sz konusu olumsuz etkisi giderek ortadan kalkmtr. Ayrca, AK Partinin
slamc kimliinin yan sra iktidarda reformcu bir profil sergilemesi ve AB yelik
perspektifi Ortadou lkeleri arasnda Trkiyeye duyulan ilgiyi artrmtr. Dier bir
tabirle AB ile ilikilerin bu dnemdeki iyi seyri Trkiyenin Ortadou ile ilikilerinde
de olumlu bir pay sahibi olmutur (Da, 2006: 167-88).
92 BAY R AM SNKAYA

TRKYE NN YEN ORTAD O U POLTKASI,

VZYONER DI POLTKA VE BAT I

Dileri Bakan Cem ile balayan Trk d politikasnda revizyon 2000li yllarda
hz kazanarak devam etmitir (Gzen, 2005: 41-58). Nitekim yeni iktidar elitleri ve
Babakan Recep T. Erdoan, bir mddettir Trk d politikasnn belirli bir vizyona
dayandn ileri srmektedir. Bu vizyon, Trkiyenin tarihsel, jeopolitik, demografik
ve ekonomik yaps itibariyle uluslararas sistemde merkezi bir role sahip olmas ge-
rektii iddiasna dayanmaktadr (Davutolu, 2004; Davutolu, 2008). Bu kresel g
projeksiyonunun dnya gerekleri gz nne alnarak rasyonel bir ekilde gelitirildii
ileri srlmektedir. Bu balamda Erdoan ubat 2005te yle demitir:
Trkiye bu corafyann periferisinde yer alamaz, merkez bir lkedir. Trkiye artk sade-
ce blgesel g olarak tanmlanamaz, bu tarihi dnemete kresel bir g olma yolunda
ilerlemelidir. Mevcut rotamz kresel bir vizyonla, yeni dnya gereklerini gz nne
alarak bilinli bir ekilde gelitirmek mecburiyetindeyiz (Radikal, 26 ubat 2005ten
aktaran Tr, 2006: 157).
Bu yeni vizyoner politika, 2000li yllarn ortalarndan itibaren Trkiyenin
Ortadouya bakn da ekillendirmeye balamtr. Blgesel gvenlik ve ekonomik
entegrasyonun salanmas Trk d politikasnn Ortadou vizyonunun en nemli un-
suru olmutur. Bu konuda Dileri Bakan Ahmet Davutolu yle demitir;
Biz [Trk ve Arap dnyasnn, Karstan Fas ve Moritanyaya kadar, Sinoptan Sudann en
gneyine Ekvatora kadar, stanbul Boazndan Aden Krfezine kadar olan] bu kuan tam
bir gvenlik kua, ekonomik entegrasyon kua ve dnyann rnek olarak gsterecei bir
byk refah alan haline dntrmek istiyoruz Bahsettiimiz corafyada en geni an-
lamda tam bir liberalleme olmasn ngryoruz. Karstan kalkan bir tatn tad malla
birlikte ta Fasa, Moritanyaya kadar engelsiz seyahat etmesini istiyoruz(Hrriyet, 10
Haziran 2010).
Trkiyenin vizyoner Ortadou politikas baz kesimler tarafndan Trkiyenin
yeni-Osmanlc siyaseti olarak grlmektedir (Tapnar, 2008). Trk elitler bu iddiay
reddederek yeni bir dnya vizyonuna dayal gereki (reelpolitik) bir siyaset izledikle-
rini ileri srmektedir (Erdoan, 2011). Bu realist ve vizyoner politika ortak mede-
niyet perspektifi ile desteklenmektedir. Bu balamda sk sk ortak tarih, ortak kltr
ve ortak deerler dile getirilmektedir. Hatta bu szde ortaklklar o kadar ileri dzey-
dedir ki Trk liderler Ortadoulu muhataplar ile grmelerinde dostluk sylemini
aarak kardelikten bahsetmeye balamtr. Trk karar vericiler ayn medeniyetin
mensubu olmaktan dolay Trkiyenin Ortadou lkelerine kar manevi sorumluluu
olduunu ileri srerek Trkiyeye liderlik rol bimitir. Bu balamda kah medeni-
yetler aras diyalog, kah slamofobi ile mcadele ad altnda slam medeniyetinin
savunusu stlenilmi, ayn medeniyete mensup lkeler arasndaki anlamazlklarda
arabuluculua giriilmitir (Karda, 2011; 28-33).
 G e mi t e n G n m z e T rkiy e nin Orta d o u P ol i t ikas v e Bat E t kisi 93

te bu noktada Trk d politikasnn yeni Ortadou vizyonunun revizyo-

nist zellii n plana kmaktadr. Buna gre, geen son asrda ayn medeniyetin
mensubu kardeler arasnda suni siyasi ve zihinsel snrlar oluturulmutur. Hem
Davutolunun hem de Babakan Erdoann sk sk dile getirdii hususlardan birisi bu
yapay snrlarn bir an nce ortadan kaldrlmasdr (Hrriyet, 10 Haziran 2010).
Trkiye, Balkanlar ve Kafkaslarla birlikte Ortadouyu corafi ve tarihsel konu-
mundan dolay kltrel, ekonomik ve siyasi etkileim sahalarndan birisi olarak gr-
mektedir. Dolaysyla, bu blgelerdeki gelimelerin Trkiyeyi de dorudan ya da do-
layl olarak etkilemesinin kanlmaz olduu dnlmektedir. Bu yzden Trkiyenin
bu blgeye kaytsz kalamayacan dnen Trk iktidar elitleri blgede Trkiyeye
daha aktif bir rol bierek blgeyi dntrmeyi arzulamaktadr. Arzu edilen bu d-
nmn mahiyeti ile ilgili olarak Trk yetkililerin srekli dile getirdikleri iki husus
vardr. Bunlardan birincisi blgede bar ve istikrarn salanmasdr. kinci husus ise
blgede refah artnn, yani ekonomik kalknmann salanmasdr. Bu iki husus ger-
ekten de bugnk Trkiyenin Ortadou politikasn zetlemektedir. Trk liderlerin
d politikay zetlemek iin yaygn olarak kullandklar komularla sfr problem,
snrsz ticaret deyimi de Trkiyenin blge politikas hakknda yeterince ipucu ver-
mektedir (Erdoan, 2011).
Trkiyenin Ortadou politikasnn en nemli unsuru blgede barn ve istikrarn
salanmasdr. Trkiye, bu hususta sfr problem ad altnda komular ile ilikile-
rindeki sorunlar ortadan kaldrmay ve blgedeki dier devletler ve aktrler arasn-
daki sorunlar da arabuluculuk yaparak zmeyi hedeflemitir. Zira blgesel barn
salanmasnn Trkiyenin siyasi durumunu da olumlu ekilde etkilemesi ve blgenin
ekonomik kalknmas iin uygun bir zemin yaratmas beklenmektedir.
Trkiye bu erevede ncelikle gvenliksizletirme stratejisi olarak da adlandr-
lan komularla sfr-problem sylemi ile Irak, ran ve Suriye ile ilikilerini dzeltme ve
ikili ilikilerdeki gvenlik eksenli meseleleri bir an nce zerek ibirliini artrmaya
almtr (Aras ve Polat, 2008). Gerekte blgesel konjonktrn de etkisiyle bu l-
kelerden Trkiyeye ynelik tehditlerin 2000li yllarn balarnda azalmas ile birlikte
Trkiye ile blge lkeleri arasnda ibirlii imknlar domutur. Son on ylda blge
lkeleri ile ikili diplomatik ilikilerini artran Trkiye, nihayet 2009 ylnda blgede
Suriye ve Irak ile Yksek Dzeyli Stratejik birlii Konseyleri kurmutur. Bu er-
evede, aradan geen iki yl zarfnda ad geen lkelerle Trkiye arasnda ok sayda
ibirlii anlamas imzalanmtr.
Trkiyenin Ortadou alm sadece snr komular ile snrl kalmam, Krfez
lkeleri dhil Ortadounun geneline yaylmtr. Trkiye diyalog kanallarnn ak
olmasnn ve diplomatik ilikilerin gelitirilmesinin blgede bar ve istikrar salaya-
94 BAY R AM SNKAYA

cak nemli bir unsur olduunu dnmektedir. Bu nedenle komular dndaki dier
Ortadou lkeleri ile de diplomatik temaslarn st dzeye karmtr. Bu erevede
blgesel rgtlere de Trkiyenin Ortadou politikasnda zel bir nem verilmitir.
Zira blgesel rgtler hem blgesel atmalarn nnn alnmas hem de blgesel
ibirlii imknlarnn gelitirilmesi iin uygun bir platform salamaktadr. Trkiye bu
balamda K ile ilikilerine zel bir nem vermi, Krfez birlii Konseyi ve Arap
Birlii rgt ile de zel bir iliki gelitirmitir. Trkiye Arap Birliinde gzlemci
sfat alm ve bu rgtle birlikte 2007 ylndan itibaren Trk-Arap birlii Forumu
dzenlenmeye balamtr.
Blgede bar ve istikrarn salanmas adna Trkiye, Ortadoudaki ihtilaflarn o-
unda arabuluculuk veya kolaylatrclk giriimlerinde bulunmutur. Bu giriimlerin
kimisinden olumlu sonular alnmtr kimisi de sonusuz kalmtr. Trkiye, Iraktaki
Snnilerin 2005 ylnda siyasal sisteme katlmalar hususunda etkili olmu ve Suriye ile
Irak arasndaki gerginliklerde arabuluculuk yaparak tansiyonun artmasn engellemi-
tir. Bunlar arasnda srail ile Suriye arasndaki dolayl bar grmelerinde gerekten
nemli bir yol alnmken srailin 2009 ylnda Gazzeye saldrmasnn ardndan bu
sre kesintiye uramtr. Keza Trkiyenin HAMAS ve El-Fetih arasndaki sorunlar
zme teebbs baarsz olmutur. Trkiyenin blgede barn salanmas konu-
sundaki giriimleri kendi komular ile ilikileri gelitirme ve arabuluculuk/kolayla-
trclk misyonu ile snrl kalmamtr. 2008 ylnda srailin Lbnana saldrmasnn
ardndan Lbnan-srail snrnda konulandrlan BM misyonuna aktif askeri destek
vermitir.
Bu dnemdeki blgesel gelimelerden ve Trkiyenin vizyoner politikasndan
Tkiye-srail ilikileri olumsuz etkilenmeye balamtr (Balc, 2011; Uzer, 2011). Trk
iktidar elitlerine gre blgede barn ve istikrarn nndeki en byk engel Filistin
sorununun zmsz kalm olmasdr. Trk liderler deiik platformlarda bu so-
run zlmeden blgede barn salanamayacan dile getirmitir. srail ile Filistin
arasndaki bar grmelerinden zm alnamamas ve srailin Filistinde iddete
dayal politikalarnn srmesi zerine Trkiye son yllarda srail kart bir tutum
almaya balamtr. zellikle Araplarla temaslar srasnda Trk yetkililer Filistinin
zgrletirilmesinden bahsetmeye balam ve Filistin davasnn aktif bir taraf ha-
line gelmitir.
Trk iktidar elitlerine gre blgede bar ve istikrarn salanmasnn en nemli
arac blge ii ticaretin tevik edilmesi ve karlkl ekonomik bamlln tesis edil-
mesidir. Byle bir politika, blgede barn tevik edilmesini ve blgesel ekonomik
kalknmay salamann yan sra Trkiyenin blgeye ihracatnn nndeki engellerin
kaldrlmasn salayacaktr. Trkiye bu politikay hayata geirmek iin iki aamal bir
strateji izlemitir. lk aamada dorudan bir blgesel rgt kurmak yerine blge l-
 G e mi t e n G n m z e T rkiy e nin Orta d o u P ol i t ikas v e Bat E t kisi 95

keleri ile ilikilerini ikili dzeyde ilerletmitir. Yukarda bahsi geen Yksek Dzeyli
Stratejik birlii anlamalar kapsamnda Suriye ve Irak ile ve dier blge lkeleri ile
ayr ayr ok sayda ekonomik ibirlii anlamas imzalanmtr. Bu anlamalar genel-
likle ticaretin nndeki engellerin kaldrlmas, dorudan yatrmlarn tevik edilmesi,
enerji ibirlii ve karlkl vize muafiyetinin salanmasn hedeflemitir. Sonu olarak
hem blge ii ticaret hem de Trkiyenin blgeye ihracat byk lde artmtr (Kut-
lay, 2011: 67-85).
Vizyoner Ortadou politikasnn ikinci adm Trkiye ile blge lkeleri arasnda
ayr ayr kulvarlarda ilerletilen ikili ilikilerin ok-tarafl ibirlii anlamalarna dn-
trlmesidir. Nitekim 10 Haziran 2010da stanbulda bir araya gelen Trkiye, Suriye,
Lbnan ve rdn Dileri Bakanlar lkeleri arasnda Yksek Dzeyli Drtl bir-
lii Konseyi Tesis Edilmesi Hakknda Ortak Siyasi Bildirge imzalamtr. Bu bildir-
ge kapsamnda ad geen lkeler arasnda ortaklk ve dayanmann gelitirilmesi ve
ekonomik entegrasyona doru ilerlenmesi amacyla Drtl birlii Konseyinin tesis
edilmesi ve bu lkeler arasnda serbest ticaret ve dolam alan oluturulmas kararla-
trlmtr. (Dileri Bakanl websitesi, 10 Haziran 2010). Taraflar yaptklar akla-
malarda bu oluumun sz konusu drt lke ile snrl olmayacan ve yeni katlmlara
ak olacan ilan etmitir. Bylece blgede ekonomik entegrasyonun salanmas he-
deflenmektedir.
Bununla birlikte Trk liderler Ortadouda siyasal bir dnmn de gerekli oldu-
una inanmaktadr. Ancak bu deiimin dardan empoze edilmesi yerine her lke-
nin kendi i dinamikleri ile tamamlanmas gerektiini ileri srmektedir. Bu nedenle,
blgenin demokratiklemesini ngren BOPa aktif bir destek verilmise de projenin
ald tepkiler ve sessiz sedasz gndemden kaldrlmas nedeniyle blgede siyasal
liberallemenin tevik edilmesi, Trkiyenin Ortadou politikasnda nemli bir yer
tutmamtr. Onun yerine ekonomik reformlar, blge ii ticaretin teviki ve karlkl
ekonomik bamlln tesisi Trkiyenin ncelii olmutur. Zira blge ekonomisinin
liberallemesinin zamanla siyasal liberallemeyi ve demokratiklemeyi de beraberinde
getireceine inanlmaktadr.
Trkiyenin vizyoner d politikas ve bu politikann Ortadouda daha aktif
grnmesi Trk d politikasnn Ortadoululamas tartmalarna yol amtr.
(Ouzlu, 2008; Duran, 2009; Ayhan 2010). Bu tartma bir yana son yllarda d poli-
tikada Trkiyenin Ortadoulu ve slami kimlii ne kmtr. Bununla beraber,
Trkiyenin kendi ekonomik, gvenlik ve siyasi karlarn blgesel istikrar, gvenlik
ve ekonomik entegrasyon ile zdeletirmeye balamas nedeniyle Trk iktidar elitleri
yabanc glerin blgeye mdahale etmesinden rahatsz olmaya balam ve bl-
genin sorunlarna blge iinden zm bulunmasn savunmaya balamtr. zellikle
Irak mdahalesinin olumsuz sonular Trkiyede her trl blge d mdahaleye kar-
96 BAY R AM SNKAYA

bir tepki olumasna katkda bulunmutur. Bu nedenle Trkiye, Suriye ve ran po-
litikalarnda ABD ile kar karya gelmitir. zellikle Haziran 2010da BM Gvenlik
Konseyinde Trkiyenin rana ynelik yeni yaptrm kararlarna kar oy kullanmas,
Trkiye ile ABDnin Ortadou politikalarnn ne kadar farkllatn net bir ekilde
ortaya koymutur. Trkiye, ayrca, NATO dhil her trl uluslararas platformda blge
lkelerinin ve slam lkelerinin savunucusu bir rol oynamaya balamtr. Son olarak
Nisan 2011de NATOnun Libya mdahalesine Trkiye nce kar km, daha son-
ra kerhen destek vermitir. Son olarak, Babakan Erdoann NATO mdahalesinde
nc rol oynayan ngiltere, Fransa, talya ve ABD gibi Batl lkeleri emperyalist ve
smrgeci emellerle hareket etmekle sulamas, Trkiyenin Ortadou politikasnda
Bat etkisinin nasl deitiini net bir ekilde ortaya koymutur. Yakn zamana kadar
Trkiyenin Bat ile ilikileri Ortadou lkeleri ile ilikilerinin gelimesine ket vurur-
ken, imdi artk Trkiyenin Ortadou politikas ve blge lkeleri ile ilikileri onu Bat
ile, zellikle ABD ile kar karya getirmeye balamtr (Karda, 2011).
Trkiye, yeni Ortadou politikas nedeniyle yukarda ifade edildii gibi zaman
zaman Bat ile kar karya gelse de bu dorudan Bat kartl olarak deerlendiril-
memelidir. Bir kere Trkiyenin AB sreci olduka yava ilerlese de Baty temsil eden
devlet ve rgtlerle siyasi, askeri, ekonomik ve gvenlik ilikileri youn bir ekilde
devam etmektedir. Ayrca Trkiyenin AB yelik perspektifi ve Trkiyeyi dnt-
rc etkisi, Trkiyenin Ortadouda yumuak gcn, dolaysyla etkinliini art-
ran en nemli faktrlerden birisidir. Dolaysyla, Trkiyenin AB balants Ortadou
lkeleri ile iyi ilikiler gelitirmesini kolaylatrmaktadr. Hatta Ortadouda birok
meselede Trkiyenin pozisyonu Bat ile rtmektedir. Bat ile dorudan kar kar-
ya geldii durumlarda dahi Trkiyenin k dorudan Bat kartl yapmak deil,
Batnn belirli politikalarnn blgedeki muhtemel olumsuz etkileri nedeniyle o poli-
tikalara kar ktr. Ancak Batnn belirli politikalarna muhalefet etmesi dahi hem
Trkiyenin Bat ile karlarnn farkllamaya baladn, hem de Bat balantsnn
Trk d politikas zerindeki ynlendirici etkisini yitirmeye baladn net bir bi-
imde gstermektedir.

S ONU

Trkiye son yllarda Ortadouda izledii aktif d politika sayesinde Ortadou l-

keleri ile iyi ilikiler gelitirmektedir. Buna mukabil Trkiyenin d politikasnda
Ortadounun yeri ve nemi giderek artmaktadr. Trkiye daha nceki baz dnemler-
de de blgede aktif d politika izleyerek blge lkeleri ile iyi ilikiler tesis etmeye al-
msa da o dnemlerde fazla baarl olamamtr. Buna karlk Trkiyenin Ortadou
politikasnn imdi daha etkili olmasnn eitli sebepleri vardr. Bunlardan birincisi
 G e mi t e n G n m z e T rkiy e nin Orta d o u P ol i t ikas v e Bat E t kisi 97

Trk d politikasnn dnmdr. Cumhuriyetin ilk yllarndan beri Bat kimlii

ve Bat balants Trk d siyasetinin en nemli unsuru iken son yllarda Trk d po-
litikasnda yeni kimlikler etkili olmaya balamtr. zellikle slamn ve Mslman
kimliin Trk d politikasnda nemli bir unsur olarak ortaya kmasyla Trkiye hem
Ortadou ve slam lkeleri ile daha fazla ilgilenmeye balam, hem de bu lkelerde
grd kabul artmtr. Trk d politikasndaki ikinci dnm ise gvenlik merkez-
li d siyasetten ekonomi temelli d siyaset yaklamna geilmesidir. Bylece Trkiye
snrlarnn tesi ile de ilgilenmeye balamtr. Blgesel istikrar ve refah dzeyinin
ykselmesi ile Trkiyenin milli karlar arasnda dorudan bir balant kurulmutur.
Bu balant Trkiyeyi farkl blgelerde daha aktif d politika izlemeye zorlamtr.

Trkiyenin Ortadouda daha aktif d siyaset izlemesini mmkn klan dier bir
husus ise blgenin dnmdr. Arap dnyasnda da Trkiyenin blgeyle iliki ku-
rabilmesini salayan iki nemli deiiklik olmutur. Bunlar siyasal slamn ve Arap
Milliyetiliinin iflas etmi olmasdr. Blgede yllardr hkim olan bu iki dinamik,
hem emperyalist gemii ve Bat balants nedeniyle hala emperyalistlerle ibirlii
yapyor grnts, hem de kat laik grn nedeniyle Arap dnyasnn ounda
Trkiye kart tepkinin ortaya kmasna neden olmutur. Yani Arap milliyetiliinin
ve siyasal slamn blge genelinde etkili olduu dnemde Trkiyenin Bat ile balan-
ts blge lkeleri ile iyi ilikiler kurmasnn nnde nemli bir engel olmutur. Bu
iki faktrn zayflamas, Trkiyenin dnmyle de balantl bir ekilde blgedeki
Trkiye imajnn deimesine katk salamtr. zellikle Arap dnyasnda reform ei-
limlerinin artt bir dnemde Trkiyede reformcu-slamc bir partinin demokratik
yoldan iktidara gelmesi ve iktidarda baarl bir performans sergilemesi Trkiyenin
blge lkeleri nezdindeki kabuln artrmtr.
Son olarak blgenin jeopolitik yapsndaki ve uluslararas sistemdeki deiiklikler
Trkiyenin Ortadouda daha aktif bir politika izlemesini mmkn klmtr. Bir kere
Souk Savan bitmesiyle birlikte Trkiye d politikasnda ok ynl hareket etme
imknna kavumutur. Dolaysyla Bat balantsnn Trk d politikas zerindeki
belirleyici etkisi azalmaya balamtr. Ancak bu Bat ile ilikilerin kopmas anlamna
gelmemi, Ortadou ok ynl Trk d politikasnn yneldii unsurlardan birisi ola-
rak ortaya kmtr. kincisi, son yllarda, zellikle ABDnin Irak igalinin olumsuz
sonular nedeniyle blgede bir g boluu domutur. Trkiye yeni d politika kim-
likleri ve aralar ile bu boluktan istifade etmeye balamtr. Trkiye, Ortadouya
ilgisinin artmasna paralel olarak kendi karlar ile blgesel istikrar ve refah dzeyinin
ykselmesi arasnda bir zdelik kurmutur. Dolaysyla Trkiye, Batnn hamlelerinin
blgesel istikrara zarar vereceini dnd hususlarda bu hamlelere kar kmaya
balamtr.
98 BAY R AM SNKAYA

KAY NA K L AR
Albayrak, Mustafa (2005), Trkiyenin Ortadou Politikalar (1920-1960), Frat niversitesi
Ortadou Aratrmalar Merkezi Dergisi, cilt 3, say 2.
Altunk, Meliha B. (1999), Souk Sava Sonras Dnemde Trkiye-srail likileri, Meliha B.
Altunk (der.), Trkiye ve Ortadou: Tarih, Kimlik, Gvenlik, stanbul: Boyut Yaynlar.
Altunk, Meliha B. (2000), Gvenlik Kskacnda Trkiye-Ortadou likileri, G. zcan
ve . Kut (der.), En Uzun Onyl: Trkiyenin Ulusal Gvenlik ve D Politika Gndeminde
Doksanl Yllar, stanbul: Boyut Yaynlar.
Aras, Blent ve Rabia K. Polat (2008), From Conflict to Cooperation: Desecuritization of
Turkeys Relations with Syria and Iran, Security Dialogue, cilt 39, say 5 (Ekim).
Ayhan, Veysel (2010), Trkiye Ortadoululayor Mu? ORSAM D Politika Analizi, 15
Aralk 2010.
Bac, Hseyin (1998), Trk D Politikas: Genel Bir Bak, . Da (der.), Trk D
Politikasnda Gelenek ve Deiim, Ankara, Siyasal Kitabevi.
Bac, Hseyin (2001), Trk D Politikasnda 1950li Yllar, (2.bsm.), Ankara, METU Press.
Bac Hseyin ve Bayram Sinkaya (2006), Byk Ortadou Projesi ve Trkiye: AK Partinin
Perspektifi, Akademik Orta Dou, cilt 1, say 1.
Balc, Ali (2011), Trkiyenin D Politikas ve srail: 1990lar ve 2000lere likin bir
Karlatrma, Ortadou Ettleri, cilt 2, say 2.
Bozdalolu, Ycel (2003) Turkish Foreign Policiy and Turkish Identity: A Constructivist
Approach, New York, Routledge.
Blkba, Sha (1992), Trkiye ve Yaknndaki Ortadou, Ankara, D Politika Enstits.
Blkba, Sha (2001), Trkiye ve srail: Mesafeli Yaknlktan Stratejik Ortakla, . al,
. Da ve R. Gzen (der.), Trkiyenin D Politika Gndemi: Kimlik, Demokrasi, Gvenlik,
Ankara, Liberte.
Cem, smail (2001), Turkey in the New Century, Lefkoe, Rustem Publishing.
Cem, smail (2002), Turkish Foreign Policy: Opening New Horizons for Turkey at the
Beginning of a Millenium, Turkish Policy Quarterly, cilt 1, no 1 (Bahar).
Da, Zeynep (2006), Ortadou Perspektifinden Trkiyenin Avrupa Entegrasyonu:
tekiletirme Alyor Mu? Zeynep Da (der.), Doudan Batya D Politika: AK Partili
Yllar, Ankara, Orion.
Davutolu, Ahmet (2004), Trkiye Merkez lke Olmal, Radikal, 26 ubat 2004.
Davutolu, Ahmet (2008), Turkeys Foreign Policy Vision: An Assessment of 2007, Insight
Turkey, cilt 10, no.1
Duran, Burhanettin (2009), Trk D Politikas Ortadoululayor Mu? Ortadou Yll,
2008.
Erdoan, R. Tayyip (2011), The Robust Man of Europe, Newsweek, 17 Ocak 2011.
Erdoan, brahim (1997), Su Sorunu, Ortadou ve Trkiye: Blgesel Bir Analiz, . Da
(der.), Trk D Politikasnda Gelenek ve Deiim, Ankara, Siyasal Kitabevi.
 G e mi t e n G n m z e T rkiy e nin Orta d o u P ol i t ikas v e Bat E t kisi 99

Gnlbol, Mehmet ve Cem Sar (1996), Olaylarla Trk D Politikas, Ankara, Siyasal Kitabevi.
Gzen, Ramazan (1998), Trkiyenin II. Krfez Sava Politikas: Aktif Politika ve Sonular,
. Da (der.), Trk D Politikasnda Gelenek ve Deiim, Ankara, Siyasal Kitabevi.
Gzen, Ramazan (2002), Trkiyenin Ortadou Politikas: Geliimi ve Etkenleri, Trkler
Ansiklopedisi, 17.C., Ankara, Yeni Trkiye Yaynlar.
Gzen, Ramazan (2005), Trk D Politikasnda Vizyon ve Revizyon, Demokrasi Platformu,
cilt 1, say 4.
Halliday, Fred (2005), The Middle East in International Relations, Cambridge, Cambridge
University Press.
Karda, aban (2006), Turkey and the Iraqi Crisis; JDP Between Identity and Interest, H.
Yavuz (der.), The Emergence of a New Turkey; Democracy and AK Party, Salt Lake City:
The University of Utah Press, s.306-329.
Karda, aban (2011), Trk D Politikasnda Eksen Kaymas M? Akademik Orta Dou, cilt
5, say 2.
Kinzer, Stephen (2004) ahn Btn Adamlar, stanbul, letiim Yaynlar.
Kutlay, Mustafa (2011), Economy as the Practical Hand of a New Turkish Foreign Policy,
Insight Turkey, cilt 13, say 1 (K).
Koer, Gkhan (2006), Trk D Politikasnda Din Unsuru, Akademik Orta Dou, cilt 1, say
1.
Kut, ule (2000), Trkiyenin Souk Sava Sonras D Politikasnn Anahatlar, G. zcan
ve . Kut (der.), En Uzun Onyl: Trkiyenin Ulusal Gvenlik ve D Politika Gndeminde
Doksanl Yllar, stanbul: Boyut Yaynlar.
Krkolu, mer (2010), Trkiyenin Arap Ortadousuna Kar Politikas, 1945-1970,
(2.bsm.), Ankara, Bar Kitap.
Larrabee, Stephen (2007), Turkey Rediscovers the Middle East, Foreign Affairs, cilt 86, no.4
(Austos).
Makovsky, Alan (1999), The New Activism in Turkish Foreign Policy, SAIS Review, cilt 19,
say 1 (K-Bahar).
Ouzlu, Tark (2008), Middle Easternization of Turkish Foreign Policy, Turkish Studies, cilt 9,
no. 1.
Oran, Baskn (2001), Trk D Politikas; Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Olaylar,
Yorumlar, Belgeler, cilt I, stanbul, letiim Yaynlar.
zcan, Mesut (2008), Harmonizing Foreign Policy: Turkey, The European Union and the Middle
East, Avebury, Ashgate.
Sander, Oral (1998), Trkiye ve Ortadou, Oral Sander, Trkiyenin D Politikas, Ankara,
mge Kitabevi.
Soysal, smail (2000), Trkiyenin Uluslararas Siyasal Batlar, cilt II (1945-1990), Ankara,
Trk Tarih Kurumu.
100 BAY R AM SNKAYA

ahin, Mehmet (2006) Irak Balamnda Trk-Amerikan likileri, M. Aydn & . Erhan
(der.), Be Deniz Havzasnda Trkiye, Ankara: Siyasal Kitabevi.
ahin, Mehmet (2010), Trkiyenin Ortadou Politikas: Sreklilik ve Deiim, Akademik
Orta Dou, cilt 4, say 2.
Tapnar, mer (2008), Turkeys Middle East Policies between Neo-Ottomanism and
Kemalism, Carnegie Papers, no.10.
Tr, zlem (2006), Trkiye ve Ortadou: Gerilimden birliine, Zeynep Da (der.),
Doudan Batya D Politika: AK Partili Yllar, Ankara, Orion, 2006.
Uslu, Nasuh (2000), Trk-Amerikan likilerinde Kbrs, Ankara, 21.Yzyl Yaynlar.
Uzer, Umut (2011), Trkiye-srail likilerinde Bunalm, Ortadou Ettleri, cilt 2, say 2.
Yavuz, Hakan (2001), Deien Trk Kimlii ve D Politika: Neo-Osmanlcln Ykselii,
. al, . Da ve R. Gzen (der.), Trkiyenin D Politika Gndemi: Kimlik, Demokrasi,
Gvenlik, Ankara, Liberte.