Praktikum iz hidraulike Str.

1-1

I vjeba

Postupno promjenjivo teenje u otvorenom koritu

Cilj ove numerike vjebe je proraun oblika vodnog lica za stacionarno, nejednoliko,
konzervativno teenje u otvorenom koritu konstantnog (trapeznog) poprenog presjeka. Oblik
vodnog lica je definiran geometrijom poprenog presjeka, protokom, hrapavou korita, padom
dna korita i dubinom vode u kontrolnom profilu.

Teenje u otvorenim koritima se, obzirom na oblik vodnog lica, moe podijeliti na jednoliko i
nejednoliko. Jednoliko teenje se moe javiti samo pri stacionarnom teenju u koritima
konstantnog poprenog presjeka, konstantnog pada dna i konstantne hrapavosti. Slobodno vodno
lice je pri tome paralelno s dnom kanala. U prirodnim koritima se oblik i povrina poprenog
presjeka, kao i pad kanala, esto mijenjaju pa je pojava jednolikog teenja u prirodnim koritima
vrlo rijetka.

U svrhu predvianja promjene dubine i brzine du vodotoka ili udaljenosti do koje e se protezati
utjecaj uspora nakon izgradnje nekog hidrotehnikog objekta (npr. ustave, akumulacije,), u
praksi se esto rauna oblik vodnog lica pri nejednolikom teenju. Budui da se teenje s
postupnim promjenama odvija na dugakim dionicama vodotoka, utjecaj trenja na kontaktu s
koritom je znaajan.

Postupno promjenjivo teenje du toka se javlja u sluajevima kad postoji promjena pada dna ili
hrapavosti korita. Za nejednoliko teenje je vano naglasiti da se pad dna kanala (I0) ne podudara
s padom vodnog lica (I) te se javlja promjena brzine i dubine du korita.

Oblik vodnog lica pri postupno promjenjivom teenju e biti izraunat tako to e se promatrana
dionica korita podijeliti na niz manjih segmenata te e se u svakom segmentu zadovoljavati
vladajue jednadbe. Ovaj postupak se zasniva na nizu pretpostavki od kojih su najznaajnije
sljedee:

- linijski gubitci u svakom raunskom segmentu su isti kao i pri jednolikom teenju
- brzina je konstantna (jednaka) po cijelom poprenom protjecajnom profilu
- pad dna je manji od 10%
- koeficijent hrapavosti je konstantan na promatranoj dionici i neovisan je o dubini vode
- dubina vode se mijenja postupno du korita poevi od nekog poznatog rubnog uvjeta
(nema iznenadnog poveanja ili smanjenja dubine vode)
- promatrana dionica korita je dovoljno dugaka da dubina dosegne normalnu vrijednost
- postupnost promjene ukljuuje pretpostavku o okomitosti strujnih linija na ivi presjek u
svim presjecima toka (zakrivljenost strujnica je zanemarivo mala) to uvjetuje i
pretpostavku hidrostatskog rasporeda tlaka u presjeku
Praktikum iz hidraulike Str. 1-2

1. Specifina energija presjeka i reim teenja

Da bi se odredio reim toka potrebno je odrediti odnos kritine dubine i dubine u koritu, koji se
mogu prikazati na dijagramu specifine energije.

Specifina energija je energija toka u odreenom presjeku u odnosu na dno korita te je definirana
izrazom:
v2 Q2
E h h
2g 2 gA 2
Minimum specifine energije se odreuje postavljanjem uvjeta da je derivacija funkcije
specifine energije jednaka nuli:
dE d v2 d Q2 Q 2 dA
h h 1 0
dh dh 2 g dh 2 gA2 gA3 dh
Dubina kod koje specifina energija presjeka E za odreeni protok postaje minimalna, naziva se
kritina dubina (hc).

Slika 1.1 Krivulja specifine energije za zadani Slika 1.2 Popreni presjek korita
protjecajni presjek i protok

Prema slici 1.2 moe se zakljuiti da je:

dA
B
dh

Minimum specifine energije se moe definirati kao:

dE Q2 d A
=1- = 1 - Fr
dh g A3 d h
Praktikum iz hidraulike Str. 1-3

pri emu se lan

Q2 B
= Fr
g A3
naziva Froudeov broj. U dijelu strune literature se lijevi lan gornje jednadbe oznaava kao
kvadrat Froudeovog broja (Fr2).

Minimum specifine energije i kritina dubina se javljaju kad je Fr = 1. Kritini pad Ic je onaj pad
kod kojeg je pri jednolikom teenju normalna dubina jednaka kritinoj.

Pri jednolikom teenju su sva tri pada, tj. pad linije energije, vodnog lica i dna korita jednaka, a
dubina vode koja se javlja pri jednolikom teenju se naziva normalna dubina (h0).

Za odreivanje protoka pri jednolikom teenju dano je vie matematikih modela od kojih su tri
najee u upotrebi:

Chezy: Q C A R I
2
1
Manning: Q R 3 A I
n

2
Strickler: Q K s R 3 A I

gdje je:
A povrina protjecajnog presjeka (m2)
C Chezyjev koeficijent (m1/2 / s)
n Manningov koeficijent hrapavosti (s / m1/3)
Ks Stricklerov koeficijent glatkosti
R hidrauliki radijus

Za raunanje protoka se preporua koritenje Manningove jednadbe i Manningovog koeficijenta

hrapavosti jer se pokazalo da Chezyjev koeficijent hrapavosti nije konstantan za jedno korito ve
da ovisi o hidraulikom radijusu. Orijentacijske vrijednosti koeficijenta n i K su priloene u
tablici 1.1, a neto detaljniji prikaz (na engleskom jeziku) je dan kao prilog opisu ove vjebe.

2. Oblici vodnog lica kod postupno promjenjivog teenja

Za zadani oblik kanala i odabrani protok postoji samo jedna dubina pri kojoj se moe javiti
jednoliko teenje. Ta dubina se naziva normalna dubina. Kritina dubina je dubina kod koje
specifina energija presjeka (E) za dani protok postaje minimalna. Osim spomenute dvije dubine,
u stacionarnom toku se moe formirati niz drugih dubina koje formiraju razne oblike vodnog lica.

Prvi korak u raunanju postupno promjenjivog teenja je odreivanje tipa krivulje vodnog lica
koja e se formirati u koritu. Tip krivulje ovisi o nagibu dna korita, normalnoj dubini, kritinoj
dubini i dubini u kontrolnom profilu.
Praktikum iz hidraulike Str. 1-4

Kateg. VRSTA STIJENKI n Ks=1/n

I Osobito glatke povrine emajlirane ili glazirane 0.009 111
II Vrlo dobro blanjane daske, dobro sastavljene; najbolja zaglaena 0.010 100
cementna buka
III Najbolja cementna buka (1/3 pijeska); cijevi od lijevanog 0.011 90.9
eljeza; dobro sastavljene eljezne cijevi
IV Vodovodne cijevi u normalnim okolnostima, bez vee 0.012 83.3
inkrustacije; vrlo iste cijevi za otpadnu vodu i vrlo dobar beton
V Drvena obloga dobro obraena; dobra obloga od opeke; cijevi za 0.013 76.9
otpadnu vodu; poneto neiste vodovodne cijevi
VI Zaprljane cijevi (vodovodne i za otpadnu vodu); betonirani 0.014 71.4
kanali u osrednjem stanju
VII Srednje dobra obloga od opeke; tarac od klesanog kamena u 0.015 66.7
srednjem stanju; dosta zaprljane cijevi za otpadnu vodu
VIII Dobar tarac od lomljenog kamena; stara (oteena) obloga od 0.017 58.8
kamena; relativno grub beton
IX Kanali pokriveni debelim stabilnim slojem mulja; kanali u 0.018 55.6
zbijenom sitnom ljunku s neprekidnim tankim slojem mulja
X Srednje dobar tarac od lomljena kamena; tarac od oblutka; kanali 0.020 50.0
usjeeni u kamenu, pokriveni tankim muljem
XI Kanali u zbijenoj glini, lesu, ljunku i zemlji, pokriveni 0.022 44.4
isprekidano tankim slojem mulja; veliki zemljani kanali u
dobrom stanju
XII Veliki zemljani kanali srednje odravanosti; rijeke (isto 0.025 40.0
pravolinijsko korito bez uruavanja obala)
XIII Zemljani veliki kanali u neto slabijem stanju i mali kanali u 0.027 36.4
srednjem stanju
XIV Zemljani kanali u slabom stanju (a, oblutice ili ljunak na dnu) 0.030 33.3
ili prilino zarasli travom i s odronjavanjem obala
XV Kanali s nepravilnim profilom, prilino zatrpani kamenom ili 0.035 28.6
obrasli; rijeke u relativno dobrom stanju, s neto kamena i ai
XVI Kanali u veoma loem stanju; rijeke s veom koliinom kamena i 0.04 25
ai, vijugavim koritima i pojavom pliaka

Tablica 1.1 Vrijednosti Manningovog koeficijenta hrapavosti n

Podjela oblika vodnih lica se zasniva na nagibu dna kanala i na odnosu razine vode prema
normalnoj i kritinoj dubini. Nagib dna kanala moe biti strm (S) (I0>Ic), kritian (K) (I0=Ic),
blag (B) (I0<Ic), horizontalan (H) (I0=0) ili suprotan (A) (adversni) (I0<0). Profili se dalje
klasificiraju ovisno o dubini vode koja moe biti vea ili manja od normalne i vea ili manja od
kritine. Ako je dubina vode vea od normalne (h0) i kritine dubine (hc), tip vodnog lica se
moe oznaiti indeksom 1, ako je dubina u profilu izmeu h0 i hc tip vodnog lica se moe oznaiti
indeksom 2, a ako je dubina manja i od kritine i od normalne tada oblik vodnog lica dobiva
indeks 3.
Praktikum iz hidraulike Str. 1-5

Slika 1.3 Oblici vodnog lica

Praktikum iz hidraulike Str. 1-6

Normalno teenje nije mogue u kanalu s horizontalnim i adversnim padom dna pa krivulje H1 i
A1 ne postoje. Kod kritinog pada su dubine h0 i hc identine pa krivulja K2 ne postoji.
Kombiniranjem padova dna kanala i moguim dubinama vode je definirano 12 profila vodnog
lica koji se mogu javiti u otvorenom koritu i koji su shematski prikazani na slici 1.3. Shematski
prikazi su jako distorzirani. U praksi je esto teko vizualno odrediti oblik vodnog lica.

3. Proraun oblika vodnog lica

Uobiajeni pristup modeliranju nejednolikog teenja se zasniva na podjeli promatrane dionice

korita (u naem sluaju od profila s normalnom dubinom do kontrolnog profila) na niz
proraunskih segmenata na kojima trebaju biti zadovoljene dinamika i jednadba kontinuiteta.

U prikazanom primjeru e se usvojiti da je teenje konzervativno to ukljuuje pretpostavku o

konstantnosti protoka du toka ( Q / l = 0). Ova pretpostavka u prirodi nije uvijek zadovoljena
jer postoje pritoci i infiltracija vode u podzemlje, koje u tom sluaju pri proraunu treba uzeti u
obzir.

Slika 1.4 Oznake za dva poprena presjeka jednog raunskog segmenta

Izmeu dva raunska presjeka treba biti zadovoljen zakon odranja energije koji se u visinskom
obliku (Bernoullijeva jednadba) moe napisati:
d Q 2
(z h ) IE 0
dl 2g A2
IE oznaava pad linije energije toka koji nastaje prijelazom dijela mehanike energije u toplinsku
energiju djelovanjem sile trenja.
Praktikum iz hidraulike Str. 1-7

Coriolisov koeficijent predstavlja korekciju kinetike energije presjeka izraunate preko srednje
brzine koji se uvodi zbog nejednolikog rasporeda brzine u poprenom presjeku toka. Koeficijent
ima vrijednost 1, a u hidrotehnikoj praksi se za otvorena korita najee usvaja = 1.1.

Jednadba kontinuiteta kae da je protok u svim raunskim profilima pri stacionarnom i

konzervativnom teenju jednak.

Na osnovi izraunate vrijednosti normalne i kritine dubine moe se odrediti pad dna kanala. U
sluaju da je h0 > hc u programu e se raunati vodno lice za korito sa blagim nagibom (tip
krivulje B na slici 1.3) a u sluaju da je hc > h0 u programu e se odreivati oblik vodnog lica u
koritu strmog nagiba ( tip krivulje S).

Proraun poinje od kontrolnog profila u kojem je za svaku dubinu vode h jednoznano odreen
protok Q.

Kao kontrolni profil se u praksi najee koristi ustava s preljevom ili ispustom, naglo suenje,
iroki prag ili drugi hidrotehniki objekt u koritu rijeke kod kojeg dolazi do promjene reima
teenja (iz mirnog u burni), odnosno u kojima je poznata konsumpcijska krivulja. U praksi se
esto za poetak prorauna uzima i profil s poznatom konsumpcijskom (Q h) krivuljom koja
predstavlja srednju vrijednost ovisnosti protoka i dubine.

U sluaju da je u koritu miran reim teenja proraun se moe provesti od nizvodnog prema
uzvodnom profilu ili obrnuto.

U burnom toku se poremeaj (utjecaj) ne moe iriti uzvodno jer je brzina vode vea od brzine
poremeaja (malih valova):
v w gh
Zbog toga se u burnom toku kontrolni profil odabire uzvodno od promatrane dionice vodotoka, a
u mirnom toku veinom nizvodno.

3.1 Numerika shema

Jednadba nejednolikog stacionarnog toka se moe rijeiti priblino (ali do po volji tono)
rjeavanjem vladajuih jednadbi, numerikim metodama. Proraun se vri za odreenu dionicu,
ili do profila na kojem se uspostavlja priblino normalna dubina. Kao to je napomenuto,
promatrana dionica korita se dijeli na niz raunskih segmenata omeenih protjecajnim profilima
(oznaenih indeksima 1, 2 ili k, k+1) na meusobnom razmaku L. Sam proraun se moe
zasnivati na usvajanju razmaka L izmeu dva raunska profila te raunanjem razine u iduem
profilu ili usvajanjem razlike u razinama izmeu dva protjecajna presjeka h te raunanjem
njihovog meusobnog razmaka.

Jedan od naina za iterativno rjeavanje vladajue jednadbe je da se uz poznati odsjeak L i na

osnovu poznatih dubina i brzina vode (hk , vk) u jednom presjeku (presjeku k), trai dubina (hk+1)
i brzina (vk+1) vode u iduem presjeku (presjeku k+1). Kao poetni presjek se usvaja kontrolni
profil u kojem su dubina i brzina unaprijed zadani (poznati). Kako su veliine vk+1 i IE u funkciji
hk+1, dolazi do implicitnog oblika diferencijalne jednadbe.
Praktikum iz hidraulike Str. 1-8

Ukoliko se kao poznata veliina odabere h, trai se odsjeak L to se moe izraziti u

eksplicitnom obliku. Meutim, prednost eksplicitnosti ove metode dolazi do izraaja samo kod
pravilnih kanala sa stalnim padom. U ovom primjeru e biti prikazana eksplicitna shema.

Prema skici 1.4 moe se pisati :

I 0 L E1 E2 I E L
Iz toga slijedi za eksplicitnu metodu:
E2 E1 Q2
L ( E h )
I0 I E 2 gA2
Uvedemo li pretpostavku da se na dionicama malih promjena h zadravaju uvjeti jednolikog
teenja pad linije energije se moe proraunati nekom od jednadbi za jednoliko teenje uz
osrednjavanje povrine i hidraulikog radijusa za protjecajne presjeke k i k+1. Sam postupak e
biti prikazan u nastavku.

4. Primjer

Za navedene podatke i za korito prema skici treba izraunati i grafiki prikazati liniju slobodne
vodne povrine u otvorenom vodotoku pri nejednolikom stacionarnom strujanju.

Popreni presjek korita:

Q = 10.0 (m3/s)
I0 = 0.00034 (1)
b = 3.0 (m)
hk = 3.5 (m) dubina vode u kontrolnom presjeku
m = 1.5 (1)
n = 0.025 (s/m1/3) Manningov koeficijent hrapavosti

4.1 Odreivanje reima i tipa teenja

Prvi korak u proraunu postupno promjenjivog teenja je odreivanje oblika krivulje vodnog lica
koja e se formirati u koritu a koja ovisi o padu dna kanala te o dubini vode u kontrolnom profilu
i njegovom odnosu prema normalnoj i kritinoj dubini.
Praktikum iz hidraulike Str. 1-9

4.1.1 Kritina dubina

Kritina dubina se odreuje rjeavanjem jednadbe:

Q2 B
Fr = =1
g A3
Za trapezno korito vrijedi:

irina vodnog lica B = b + 2 mh

Povrina protjecajnog presjeka A = h (b + mh)

U primjeru e se usvojiti = 1.0.

Obino se koristi iterativni postupak u kojem se pretpostavlja kritina dubina, izrauna Froudeov
broj te se na osnovu dobivenog rezultata po potrebi korigira prvobitno pretpostavljena vrijednost
kritine dubine. Iterativni postupak za proraun kritine dubine hc prikazan je na dijagramu toka:

Slika 1.5 Dijagram toka za iterativno odreivanje kritine dubine (koritena oznaka hKR umjesto hc)

Proraun je prikazan u sljedeoj tablici:

hpretp B =b+ 2mh A=h(b + mh) Fr hnovi

(m) (m) (m2) (1)
(m)
0.6 4.8 2.34 3.819 0.897
0.897 5.691 3.898 0.98 0.891
0.891 5.673 3.864 1.003 0.892
0.892 5.676 3.869 0.999 0.892

Tablica 1.2 Iterativni postupak odreivanja kritine dubine

Praktikum iz hidraulike Str. 1-10

Kao rezultat prorauna dobivena je kritina dubina hc = 0.892 m.

4.2.1 Normalna dubina

Normalna dubina se odreuje rjeavanjem jednadbe za jednoliko teenje. U primjeru se koristi

Manningova formula:

Q = A 1/n R2/3 I1/2

Za trapezno korito vrijedi:

Povrina ivog (protjecajnog) presjeka A = h (b + mh)

Omoeni obod O b 2h 1 m
2

Hidrauliki radijus R = A/O

Normalna dubina se moe izraunati iterativno koristei isti tok prorauna kao i za proraun
kritine dubine, s tim da se nova vrijednost normalne dubine vode h0 odredi iz:

h0novi = h0pretp (Q/Q)0,5

gdje je:
Q - zadani protok
Q - protok dobiven za dubinu vode h01pretp

Proraun normalne dubine dan je u slijedeoj tablica:

h0pretp A O R Q h0novi
2
(m) (m ) (m) (m) (m3/s) (m)
4.0 36.0 17.4 2.07 43.7 1.927
1.927 11.35 9.95 1.141 9.14 2.015
2.015 12.139 10.267 1.182 10.01 2.014

Tablica 1.3 Iterativni postupak odreivanja normalne dubine

Kao rezultat prorauna dobivena je normalna dubina h0 = 2.014 m.

Dubina vode u kontrolnom profilu je zadana sa hk = 3.5 m pa vrijedi hk > h0 > hc te se radi o
usporu u mirnom toku (linija B1 na slici 1.3).

4.2 Proraun linije slobodnog vodnog lica

U ovom primjeru e biti prikazana shema prikladna za tablini zapis odnosno za izradu programa
u Microsoft Excelu. Koristiti e se pristup zasnovan na odreivanju razlika izmeu dubine u
kontrolnom profilu (hk) i normalne dubine (h0) te definiranju dubine u raunskim presjecima.
Numerikim postupkom e se odreivati razmak izmeu presjeka.
Praktikum iz hidraulike Str. 1-11

Tablica se sastoji od 14 stupaca (tablica 1.4). Sama tablica moe biti i znatno kraa, ali ovdje se
prikazuje u 14 stupaca zbog postupnosti i preglednosti. U svakom redu su podatci za jedan
raunski profil.

1. Stupac: (dubina vode u raunskom profilu h - odabrani korak h). Za potrebe vjebi se moe
usvojiti da izmeu dubine vode u kontrolnom profilu i normalne dubine bude 5 do 6
odsjeaka h (ne moraju biti isti). Prva dubina vode (dubina unesena u prvom redu)
je dubina vode u kontrolnom profilu. U sljedeim koracima dubina vode se poveava
ili smanjuje za h zavisno da li je normalna dubina vea od kontrolne dubine ili
manja. U prikazanom primjeru e se usvojiti da je h = 0.3 m
2. Stupac: povrina protjecajnog presjeka A se moe izraunati na osnovu jednadbe
A = h (b + mh)
3. Stupac: omoeni obod O je za trapezno korito definiran jednadbom

O b 2h 1 m 2
4. Stupac: hidrauliki radijus R predstavlja odnos povrine protjecajnog presjeka i omoenog
oboda R = A/O
5. Stupac: srednja brzina toka v se rauna kao kvocijent protoka i povrine protjecajnog presjeka
v = Q/A
6. Stupac: kinetika energija izraena u visinskom obliku v2/2g
7. Stupac: vrijednost specifine energije u presjeku E = h + v2/2g
8. Stupac: razlika specifine energije izmeu dva raunska presjeka E = E2 E1
9. Stupac: srednja vrijednost povrine protjecajnog presjeka Asr = (A2 + A1)/2
10. Stupac: sadri srednju vrijednost hidraulikog radijusa Rsr = (R2 + R1)/2
11. Stupac: moe se iskoristiti za raunanje lana Asr2 Rsr4/3
12. Stupac: moe sadravati vrijednost pada linije energije
Q 2 n 2
IE 2 4/3
Asr Rsr
13. Stupac: razlika izmeu pada dna i pada linije energije I0 - IE
14. Stupac: proraun razmaka izmeu dva raunska profila L = E / (I0 IE)

Nakon to je izraunat razmak izmeu kontrolnog profila sa dubinom vode hk = 3.5 m i prvog
profila sa dubinom vode h = 3.2 m moe se prijei na idui korak, tj. na raunanje razmaka
izmeu profila s dubinom h = 3.2 m i profila s dubinom h = 2.9 m (idui red u tablici 1.4).

Na kraju se sumiraju svi L, ime se dobiva ukupna duljina utjecaja, tj. ukupna duljina uspora.
Negativni L oznaava da se radi o uzvodnom utjecaju.
 Praktikum iz hidraulike Str. 1-12

v2
h A O R v E E Asr Rsr Asr2 Rsr4 / 3 IE I0-IE
L
2g
m m2 m m m/s m m m m2 m m16/3 1 1 m

3,5 28,88 15,62 1,849 0,346 0,006 3,506

-0,298 26,92 1,783 1566,27 0.00003990 0.0003001 -992.79
3,2 24,96 14,54 1,717 0,401 0,008 3,208
-0,297 23,14 1,651 1044,19 0.00005986 0.0002801 -1060.03
2,9 21,32 13,46 1,584 0,469 0,011 2,911
-0,295 19,63 1,517 671,44 0.00009308 0.0002469 -1196.28
2,6 17,94 12,37 1,450 0,557 0,016 2,616
-0,293 16,39 1,382 413,29 0.00015123 0.0001888 -1550.42
2,3 14,84 11,29 1,314 0,674 0,023 2,323
-0,288 13,42 1,244 240,97 0.00025936 0.0000806 -3568.66
2,0 12,00 10,21 1,175 0,833 0,035 2,035 L = -8368.18

Tablica 1.4 Tablini proraun vodnog lica

5. Grafiki prikaz rezultata

Grafika linija vodnog lica obino se radi u distorziranom mjerilu, gdje je mjerilo za visine vee
od mjerila za duine.

Slika 1.6 Skica oblika vodnog lica

Praktikum iz hidraulike Str. 1-13

GRAEVINSKI FAKULTET Ak.god.

SVEUILITE U ZAGREBU
Diplomski studij

Predmet: HIDRAULIKA

Student :

Mat. broj :

Zadatak 1 : Postupno promjenjivo teenje u otvorenom koritu

Za navedene karakteristike otvorenog korita prikazanog na slici, izraunaj i grafiki

prikai liniju slobodne vodne povrine na uspornoj dionici uzvodno od kontrolnog
profila.

Q = (m3/s)
I0 = (1)
b = (m)
hk = (m) Dubina vode u kontrolnom profilu
m = (1)
n = (s/m1/3) Manningov koeficijent hrapavosti

A h k
1:m 1:m

Zadano: Pregledao:

Rok predaje:
Praktikum iz hidraulike Str. 1-14

Prilog: Manningovi koeficijenti hrapavosti

Praktikum iz hidraulike Str. 1-15
Praktikum iz hidraulike Str. 1-16