UNIWERSYTET (ac.

universitas magistrorum et scholarium) zesp

nauczajcych i ich suchaczy biorcych udzia w okrelonym studium na
okrelonym terenie; wszechstronne metodyczne uprawianie wiedzy naukowej i
jej przekazywanie na poziomie moliwie najwyszym w danej epoce
kulturowej, std charakter i poziom naukowy u. wiadczy o poziomie kultury
spoecznoci, w ktrej u. dziaa.
POWSTANIE UNIWERSYTETU I STRUKTURA . Powstanie u. to efekt
chrzecijaskiej kultury europejskiej, zogniskowanej na dociekaniach
poznawczych nad czowiekiem i jego dziaaniem w spoecznoci. Pierwszym
u. by Uniwersytet Boloski jako wydzia prawa (bez teologii, ktra zostaa
tam powoana dopiero w 1352 przez papiea Innocentego VI). Najsawniejszy
by Uniwersytet Paryski, formujcy si od XII w. jako studium filozoficzne i
teologiczne oraz (nie dorwnujcy Paryskiemu saw i znaczeniem) u. w
Oksfordzie. Na Uniwersytecie Paryskim wzoroway si uniwersytety
powstajce w rnych krajach.
Na czele u. jako reprezentant wadz kocielnych sta kanclerz, ktry
nadawa stopnie naukowe; w pniejszych wiekach funkcj t przejmowa
rektor, stojcy pierwotnie na czele wydziau filozoficznego.
Od wczesnych u. naley odrni inne formy studium: studium
generale, universale lub commune, ktre nie posiaday praw uniwersyteckich,
chocia nieraz stay na wysokim poziomie naukowym i mieway
midzynarodowy charakter, zw. w wczesnych studiach zakonnych. Na
poziomie uniwersyteckim ksztacono take w studiach poszczeglnych
prowincji zakonnych, tzw. studium particulare. Powstawanie rnego typu
studiw w redniowieczu byo moliwe dziki szeroko rozbudowanemu
przykocielnemu szkolnictwu niszemu: byy to szkoy biskupie, kapitulne,
klasztorne i parafialne. Istniay rwnie szkoy paacowe dostpne dla
wieckich, ale prowadzone przez duchownych. Aby rozpocz studia, naleao
przyczy si do jakiego nauczyciela (pj do niego na nauk). Statuty
legata papieskiego Roberta de Couron z 1214 stanowi: Nullus sit scolaris,
qui certum magistrum non habet (nikt nie moe sta si studentem, kto nie ma
mistrza). Tok nauczania dokonywa si dwustopniowo. Stopie niszy
stanowiy nauki wieckie artes, uprawiane ju w staroytnoci
chrzecijaskiej w szkolnictwie zorganizowanym przez Kasjodora. O tym typie

Uniwersytet PEF Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu 1

szkolnictwa pisze W. Tatarkiewicz: [...] w szkoach uczono siedmiu tzw.
sztuk wyzwolonych (artes liberales lub saeculares), ktrych wykaz i
program wieki rednie odziedziczyy po chrzecijaskich pisarzach z ostatniej
epoki rzymskiej, Boecjuszu i innych. Sztuki wyzwolone dzieliy si na 2
grupy: grupa trzech (trivium) sztuk humanistycznych (artes triviales,
sermonicales lub rationales) skadaa si z gramatyki, retoryki i dialektyki, a
grupa czterech (quadrivium) sztuk matematyczno-przyrodniczych, realnych
(artes quadriviales lub reales) skadaa si z arytmetyki, geometrii, astronomii
i muzyki. Na tym koczy si zasb nauk wieckich (ktre tylko w niewielu
szkoach miay zakres bardziej rozlegy) i nastpowaa teologia. Studia
wieckie byy pojmowane jako propedeutyka do teologii. Wrd nauk
wyzwolonych przewag miao trivium, w trivium za dialektyka (Tatarkiewicz
HF I 215).
Nauczanie teologii podlegao jurysdykcji Kocioa, a powaga
Uniwersytetu Paryskiego, skupiajcego studiujcych ze wszystkich krajw
chrzecijaskiej Europy, bya dominujca. Std papiee Innocenty III oraz
Grzegorz IX uznali Uniwersytet Paryski za duchowo-intelektualne centrum
chrzecijastwa i za najskuteczniejsze forum goszenia prawdy na cay
wczesny wiat; nadawali mu przywileje wasnego sdownictwa, co czynio go
suwerenem. U. mia broni prawdy, zw. teologicznej prawdy o czowieku.
Uniwersytet Paryski nie by wic zakadem naukowym miasta Parya czy
nawet Francji, a raczej caego chrzecijastwa.
Pocztkowo u. obejmowa 4 wydziay: teologiczny, prawny,
filozoficzny i medyczny. Pniej, gdy studium o czowieku wzbogacono o
rozwaania i analizy specyficznie ludzkich wytworw, bdcych nowym
rdem poznawania ludzkiej natury, z filozofii wyoni si wydzia
humanistyczny.
U. musia dopenia wiadomoci zdobyte w trivium i quadrivium oraz
nauki prawne (dekrety). Ju na pocztku XII w. Hugon ze witego Wiktora
prbowa uzasadni struktur wyszego wyksztacenia przez odwoanie si do
ludzkiej natury, a wic natury dziaajcej rozumnie: Istnieje trjca: mdro,
cnota i konieczno. Mdro polega na pojmowaniu rzeczy, jakimi one s;
cnota na zachowaniu si duszy w sposb naturze waciwy, ktry godzi si z
rozumem; konieczno na tym, bez czego nie moemy y. Te trzy s

Uniwersytet PEF Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu 2

rodkami zasadniczymi przeciw potrjnemu zu, na jakie naraone jest ycie
ludzkie; mdro przeciw niewiedzy, cnota przeciw wystpkowi, konieczno
przeciw saboci. Aby to potrjne zo usun, wynalezione zostay te trzy
rodki zaradcze, eby jednak je znale, musiaa by wynaleziona caa sztuka i
caa nauka. Ze wzgldu na mdro wynalezione zostay nauki teoretyczne, ze
wzgldu na cnoty nauki praktyczne, ze wzgldu na koniecznoci
mechaniczne (cyt. za: Ph. Bhner, . Gilson, Historia filozofii
chrzecijaskiej, 373).
CELE UNIWERSYTETU . Teoretyczne dziedziny studiw obejmuj: teologi,
matematyk z astronomi, geometri, arytmetyk, muzyk, fizyk. Dziedziny
praktyczne obejmuj: etyk, ekonomik, polityk. Dzia mechaniki obejmuje:
tkactwo, zbrojenie, eglug, rolnictwo, owiectwo, medycyn, umiejtnoci
teatru. Wstpem do wszystkich dyscyplin jest logika, obejmujca gramatyk,
retoryk i dialektyk. W takiej organizacji szkolnictwa wyszego ju jest
zalkowa koncepcja i u., i politechniki. Studia uniwersyteckie prowadziy
dociekania nad czowiekiem jako bytem suwerennym i nad rodkami
umoliwiajcymi racjonalne ludzkie dziaanie. Czowiek jako osoba jest w
realnym wiecie kim, kto jest dla siebie celem jako stworzony przez Boga, na
obraz i podobiestwo Boga, i jako taki spenienie swego ycia osiga jedynie
w Bogu. Dlatego trzeba pozna struktur bytow czowieka, jego rozumne
dziaanie, jego wolno i jej granice. Takie poznanie domaga si
zorganizowanych studiw.
Ze wzgldu na bytow przygodno czowieka, koczc si
jednostkow mierci biologiczn, konieczne stao si zorganizowanie studium
teologii, w ktrej ukazuje si ostateczny sens ycia ludzkiego w wietle
waciwie rozumianego objawienia Boego. Studium teologii suponuje
naturalne, dostarczone przez filozofi rozumienie wiata i czowieka.
Zrozumienie czowieka nastpuje dziki analizie jego dziaa poznawczych,
wolitywnych, twrczych i religijnych. Dziaania te tworz obszar kultury, w
ktrej czowiek dojrzewa.
Szersze rozumienie czowieka dokonuje si w obrbie humanistyki,
jako wydziau powstaego w kontekcie filozofii. Humanistyka pogbia
rozumienie czowieka przez poznawanie ludzkich wytworw, ktre
odzwierciedlaj ludzkiego ducha. Czowiek jako byt spoeczny, realizujcy si

Uniwersytet PEF Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu 3

w spoeczestwie rozumnie zorganizowanym przez prawo, domaga si
pozytywnych sformuowa prawa i podstaw jego obowizywalnoci. Wydzia
prawa siga najstarszych studiw dotyczcych podstaw rnych form ycia
spoecznego. Studiami specjalistycznymi, zwizanymi wszake z filozofi,
bya te medycyna.
Naukowe metody poznawania rzeczywistoci polegaj na ukazaniu
rozumnym takiego czynnika czy zespou czynnikw, ktrych poznanie
racjonalne i sprawdzalne pozwala zrozumie rzecz w jej zoonej strukturze.
Filozofowie gr. racj i powd racjonalnego poznania sprowadzali do pytania:
Dlaczego realny przedmiot poznania jest taki, jaki postrzegamy w
pierwotnym ogldzie? To pierwsze naukotwrcze pytanie dlaczego? (
[di ti]) byo pytaniem o racj bytu i jego realne czynniki.
Wtrnym pytaniem naukotwrczym byo pytanie quia jakie co
jest?. To pytanie rozwijane w redniowieczu (R. Bacon, R. Grosseteste)
przeksztacio si w pozytywizmie po odrzuceniu docieka propter quid
(dlaczego? jako pytania teologicznego i metafizycznego) w naukotwrcze
pytanie jak? (to know how?). Pytanie to, po uznaniu go za jedyne pytanie
naukotwrcze, przyczynio si do zinstrumentalizowania poznania naukowego
i przedmiotw tego poznania, w tym take czowieka.
Wspczenie u. swoj struktur i cele ksztacenia dostosowuj do
potrzeb pastwowo-spoecznych, kierujc si swoistym zapotrzebowaniem
spoecznym, wypywajcym take z koniecznoci zatrudnienia absolwentw w
dziedzinach spoecznie uytecznych. Z tego wzgldu konieczne stao si
kreowanie katolickich u. humanistycznych. Racje uzasadniajce istnienie
katolickich u. s oczywiste. Koci jest powoany do pomagania w
zrozumieniu, kim jest czowiek, jaka jest jego struktura bytowa, jakie jest jego
przeznaczenie, std program nauczania katolickich u. dotyczy czowieka w
najwaniejszych aspektach jego ycia osobowego: w aspekcie zbawienia
(teologia), w aspekcie struktury bytowej i dziaania osobowego (filozofia), w
aspekcie ycia spoecznego (prawo); w aspekcie wytwarzania dzie, czyli w
twrczoci (wydzia humanistyczny artium). Struktura i cele Kocioa nie
ulegy zmianie, rwnie ludzka natura i osobowe dziaanie czowieka nie
ulegy zmianie. Std nadal istnieje konieczno ksztacenia czowieka i kultury
humanistycznej.

Uniwersytet PEF Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu 4

 Istotne cele ksztacenia uniwersyteckiego s nadal takie same, gdy
wynikaj z ludzkiej osoby jako bytu suwerennego. Suwerenno bytu
ludzkiego wyraa si w aktualizowaniu osobowych celw czowieka: a)
zdobywaniu prawdy (w poznaniu naturalnym i nadnaturalnym); b)
realizowaniu dobra przez wolne akty decyzyjne; c) wytwarzaniu pikna w
procesach poznania pojetycznego; d) nawizywaniu osobowego kontaktu z
Osob Bosk, wytwarzajc relacje witoci. Ksztacenie uniwersyteckie
obejmuje caoksztat ludzkiej kultury. Ukazanie i obrona czowieczestwa
czowieka bya celem tworzenia i rozwoju u. na przestrzeni ycia Kocioa i
nadal pozostaje aktualna.
Tradycyjnie ukonstytuowany u. buduje kultur humanistyczn jako
podstawowe rodowisko, w ktrym osoba ludzka moe speni podstawowy
postulat staroytnej paidei poznanie siebie ( [gnothi seautn]).

Ph. Bhner, . Gilson, Die Geschichte der christlichen Philosophie, Pa

1937, 19542 (Historia filozofii chrzecijaskiej, Wwa 1962); Gilson HFS; S.
Kamiski, Pojcie nauki i klasyfikacja nauk, Lb 1961, 19813 (pt. Nauka i
metoda. Pojcie nauki i klasyfikacja nauk, Lb 19924); Krpiec Dz IV; Idea u. w
nauczaniu Jana Pawa II, Rz 2006.

Mieczysaw A. Krpiec

Uniwersytet PEF Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu 5