Cihann - Ma 2-1 PDF

Cihannma
TARH VE CORAFYA ARATIRMALARI DERGS

JOURNAL OF HISTORY AND GEOGRAPHY STUDIES
CLT / VOLUME II SAYI / ISSUE 1
Temmuz / July 2016
ZMR KTP ELEB NVERSTES

SOSYAL VE BEER BLMLER FAKLTES
Cihannma
Danma Kurulu / Advisory Board
Prof. Dr. Alparslan CEYLAN Atatrk niversitesi
Prof. Dr. Mevlt ELEB Ege niversitesi
Prof. Dr. Mehmet ERSAN Ege niversitesi
Prof Dr. Vehbi GNAY Ege niversitesi
Prof. Dr. Tufan GNDZ Hacettepe niversitesi
Prof. Dr. Mehmet NBAI Erciyes niversitesi
Prof. Dr. Cneyt KANAT Ege niversitesi
Prof. Dr. Levent KAYAPINAR zmir Ktip elebi niversitesi
Prof. Dr. Aye KAYAPINAR zmir Ktip elebi niversitesi
Prof. Dr. lhan KAYAN Ege niversitesi (Emekli)
Prof. Dr. Ertu NER Ege niversitesi
Prof. Dr. Nadir ZKUYUMCU Celal Bayar niversitesi
Prof. Dr. Ahmet TAAIL Yeditepe niversitesi
Assist. Prof. Dr. David GUTMAN Manhattanville College, New York City
Do. Dr. Ersin GLSOY Atatrk niversitesi
Do Dr. Arife KARADA Ege niversitesi
Assoc. Prof. Dr. Barbara S. KINSEY Universty of Central Florida
Do. Dr. Erkan KONYAR stanbul niversitesi
Do. Dr. zer KPEL zmir Ktip elebi niversitesi
Do. Dr. Yahya Kemal TATAN Ege niversitesi
Do. Dr. Abdullah TEMZKAN Ege niversitesi
Do. Dr. Anl YILMAZ zmir Ktip elebi niversitesi
Yrd. Do. Dr. Yahya ARAZ Dokuz Eyll niversitesi
Yrd. Do. Dr. Nejdet BLG Celal Bayar niversitesi
Yrd. Do. Dr. Alpay BZBRLK Celal Bayar niversitesi
Yrd. Do. Dr. Cengiz AKALOLU Celal Bayar niversitesi
Yrd. Do Dr. Muhammet ERTOY zmir Ktip elebi niversitesi
Yrd. Do. Dr. rfan KOKDA zmir Ktip elebi niversitesi
Yrd. Do. Dr. Can NACAR Ko niversitesi
Dr. Maria BARAMOVA Sofya niversitesi
Dr. Elizabetta BENGN Universit degli Studi di Torino
Dr. Ergin AMAN stanbul Bykehir Belediyesi
Dr. Zaur GASMOV Orient Institut-stanbul
Dr. Leandro Rodriguez MEDNA Universidad de las Amricas Puebla
Makale, belge transkripsiyonlar, eviri ve kitap deerlendirmelerinde mevcut grlerin

sorumluluu yazarlarna aittir ve zmir Ktip elebi niversitesi'nin resmi grn
yanstmamaktadr / The views expressed in the articles, documents transcriptions, translation and
reviews are of the authors and do not necessarily reflect the official opinion of Izmir Katip Celebi
University
Yazlarn yayn hakk zmir Ktip elebi niversitesinindir / Copyright by Izmir Katip Celebi
University
Cihannma
Sahibi/Owner Deerli Okurlar;

zmir Ktip elebi niversitesi
Sosyal ve Beeri Bilimler Fakltesi adna niversitemizin Tarih ve Corafya
Prof. Dr. Turan GKE blmleri olarak yaymlamakta
Editrler / Editors olduumuz derginin bu saysnda Akdeniz
Do. Dr. Cahit TELC konulu yazlar n plana karmaya
Yrd. Do. Dr. Beycan HOCAOLU altk. Bir taraftan stanbulda faaliyet
Misafir Editr / Guest Editor gsteren Dubrovnikliler te taraftan
Yrd. Do. Dr. Mikail ACIPINAR Akdenizde spanyollar ile Osmanl
corafyasndaki Yahudi cemaatlerinin
Sorumlu Yaz leri Mdr / Responsible dikkat ekenlerinden birisi olan zmir
Editor Yahudi Cemaatine ait kltrel mirasn
Yrd. Do. Dr. Beycan HOCAOLU nemli bir unsurunu oluturan kitabeler
Yayn Kurulu / Editorial Board konusunda Siren Borann almas
Prof. Dr. Turan GKE dergimizi zenginletirmitir. te taraftan
Prof. Dr. Levent KAYAPINAR belgeler ksmnda stankye dair Nejdet
Prof. Dr. idem NAL Bilgi tarafndan neredilen belgeler zel
Prof. Dr. Aye KAYAPINAR bir arive (Turan Mukara) ait olmalar
Prof. Dr. Yusuf AYN asndan da nem tamaktadr.
Do. Dr. zer KPEL
Yrd. Do. Dr. rfan KOKDA Beycan Hocaolunun haritalar zerinden
Yrd. Do. Dr. Nilgn Nurhan KARA gerekletirdii almas Varnaya ilikin
Yrd. Do. Dr. Beycan HOCAOLU son derecede nemli bilgiler sunmaktadr.
Sayn Ergin aman ise bizlere baka bir
Yayn Tr / Publication Type konunun kaplarn amtr.
Hakemli Sreli yayn / Peer-reviewed Periodicals
Yazma Adresi / CorrespondingAddress Bu saymza gerek makaleleriyle gerekse
zmir Ktip elebi niversitesi Sosyal ve Beeri hakemlikleriyle katkda bulunan
Bilimler Fakltesi, Balatk-ili/zmir meslektalarmza teekkr ederiz.
Tel: +90(232) 329 35 35-8508
Faks: +90(232) 329 35 19
Basmevi / Publishing House
Meta Basm Matbaaclk Hizmetleri 87 sk.
No:4/A Bornova/zmir
ISSN
2149-0678
Basm Tarihi / Publication Date
Temmuz / July 2016
Cihannma
Tarih ve Corafya Aratrmalar Dergisi / Journal of History and Geography Studies
Ylda iki say yaymlanan hakemli bir dergidir / Peer-reviewed journal published twice a year
Cihannma
Cilt / Volume: II Say / Issue: 1 Temmuz / July 2016
NDEKLER / CONTENTS
NCELEMELER / ARTICLES
Hseyin Serdar Tabakolu
Commanding the Sea: The Spanish Naval High Command in the Early
Modern Mediterranean / Denize Hkmekmek: Erken Dnem
Akdeniz'inde spanyol Donanma Komutanl ... 1
Siren Bora
zmir'de Yahudi Kltrel Miras: branice Yaztlar / Jewish Cultural
Heritage in Izmir: Hebrew Inscriptions .... 15
Mikail Acpnar
Osmanl Kaynaklarnda Floransay Aramak: Duka, Duka-i Frane ve Duka
Gemileri fadeleri zerine Baz Bilgiler / Seeking Florence in Ottoman
Sources: Some Notes on Terms of Duke, Duke of Frane and the
Galleys of Duke ... 37
Ergin aman
lgenerin Protestanlar: Bayram Melmleri / Ulgeners Protestans:
Bayrami Melamis . 51
Beycan Hocaolu
Varna linde smi Deitirilen Trke Yerleme Adlar / The Changed
Turkish Toponyms of Varna Province . 73
BELGELER / DOCUMENTS
Nejdet Bilgi
stanky Kazas Hakknda 1909-1910 Yllarna Ait 12 Belge / Twelve
Documents from the period of 1910-1912 about Kos Disctrict ... 93
TERCMELER / TRANSLATIONS
Masashi Haneda (ev. /Trans. lker Klbilge)
Safevi Hassa Birliklerinin Tekml / The evolution of the Safavid
royal guard . 125
YEN YAYINLAR / BOOK REVIEWS
Mehmet Kuru
E. Natalie Rothman, Brokering Empire: Trans-Imperial Subjects between
Venice and Istanbul, Ithaca: Cornell University Press, 2012, 323 shf.
ISBN: 978-0-8014-4907-9 .. 151
Nurdan elik
Glhan Erkaya Balsoy, Kahraman Doktor htiyar Acuzeye Kar: Ge
Osmanl Doum Politikalar, Can Yaynlar, stanbul, 2015, 254 shf.
ISBN: 978-975-07-2637-8 .. 155
Cihannma
Tarih ve Corafya Aratrmalar Dergisi
Say II/1 July 2016, 1-14
COMMANDING THE SEA: THE SPANISH NAVAL HIGH

COMMAND IN THE EARLY MODERN MEDITERRANEAN
Hseyin Serdar Tabakolu*
Abstract
The Ottoman and Spanish empires confronted each other in the
Mediterranean of the 16th century as formidable sea-powers. The Spanish
Monarchy completed the political union in the Iberian Peninsula with the
end of Reconquista and moved its forces to the North Africa and thus
eventually faced the Ottomans in the region. We should evaluate the rise of
the Spanish naval organization in the context of Ottoman-Spanish rivalry. D.
Garca de Toledo who became the Captain-general of the Sea in 1564,
realized significant reforms in the Spanish naval organization and the galley
fleet, thus he played an important role in the rise of the Spanish sea-power in
the way to Lepanto.
Keywords: Ottoman, Spain, Mediterranean, sea-power, naval organization,
Garca de Toledo
Denize Hkmetmek: Erken Modern Dnem Akdenizinde

spanyol Donanma Komutanl
zet
Osmanl ve spanyol mparatorluklar birer denizgc olarak 16. Yzyl
Akdenizinde kar karya gelmilerdi. ber Yarmadasnda Reconquistann
tamamlanmas ile siyasi birliini salayan spanyol Monarisi hkimiyet
sahasn Kuzey Afrikaya tam ve kanlmaz olarak Osmanllarla kar
karya gelmiti. spanyol donanma tekilatnn bu dnemde gsterdii
gelimeyi Osmanl-spanyol rekabeti iinde deerlendirmek gerekir. 1564
ylnda spanyol kadrga filosunun komutanlna atanan D. Garca de
Toledo donanma tekilatnda ve kadrga filosunda ciddi reformlar
gerekletirmi ve nebahtya giden yolda spanyann Akdenizde nemli bir
denizgc haline gelmesinde nemli rol oynamt.
Anahtar Kelimeler: Osmanl, spanya, Akdeniz, denizgc, donanma
tekilat, Garca de Toledo
* Research Assistant, Krklareli University, Faculty of Arts and Sciencens, Department of History.
In the 16th century the Spanish Monarchy was the principal rival of the
Ottoman Empire in the Mediterranean. Especially, in the second half of the
century, when Felipe II became the King of Spain, the naval struggle between two
sea-powers intensified. In the 15th and 16th centuries the Spanish strategy for the
Mediterranean was shaped by two important factors: The first one was the spirit of
Holy War and Reconquista. Reconquista of the Iberian Peninsula was completed in
1492 and the fight with Islam was carried to the North Africa according to the will
of Queen Isabel I. The second important factor was the raids of Turkish and
Barbary corsairs to the Spanish coasts and commercial shipping. In its
Mediterranean strategy the Spanish Monarchy tried to establish control by
capturing and fortifying important ports (presidios) in the North Africa which may
be used by the corsairs for raiding. On the other hand, the Spanish grip in the
North Africa was limited to the coastline and the Spanish garrisons needed the
assistance from local powers.1 In addition, the Italian possessions of the Spanish
Monarchy was also important for the Spanish strategy. Spain, in the 16th century,
had direct or indirect control over the Italian Peninsula except for Venice and the
Papacy. In addition to the naval contribution of Genova and Andrea Doria, the
majority of the Spanish naval and professional land forces were deployed in the
Italian ports and cities in order to send them to the zones of conflict both in
Europe and the Mediterranean easily.2 The key element that completes the
Mediterranean strategy of Spain was the Spanish galley fleet (la armada de las galeras
2 de Espaa) because the Spanish galleys were crucial for carrying troops and
resources between Spain, Italy and the North Africa and for also defending the
communication lines of the Spanish Monarchy.3
From the beginning the main aim of the Mediterranean policy of the
Ottomans was to secure the Eastern Mediterranean and in order to achieve this
goal Mehmed II ordered immense naval preparations in newly established Imperial
Shipyard in stanbul (Tersne-i mire). The first challenges that the Ottoman sea-
power faced were realized by the Venetian navy and the galleys of the Order of St.
John in the Aegean Sea. During the reign of Selim I Syria and Egypt were
1 Andrew Hess, Unutulmu Snrlar: 16. Yy. Akdenizinde Osmanl-spanyol Mcadelesi, trans. zgr
Kolak, stanbul, Kre Yaynlar, 2010, p. 24-25, 42, 59-60, Beatriz Alonso Acero, Cisneros y la
conquista espaola del norte de frica: cruzada, poltica y arte de la guerra, Madrid, Ministerio de Defensa,
2006, p. 100-118, 158-194 and 225-239.
2 For example, in 1567 thousands of experienced Spanish soldiers who were stationed in Sicily,
Naples and Milan were sent to Flanders. In 1568, the same soldiers were sent to Spain to
suppress the Morisco revolt. These professional soliders were called to arms when all forces were
mobilized against the Ottoman fleet in 1571. See Geoffrey Parker, The Grand Strategy of Philip II,
New Haven and London: Yale University Press, 2000, p. 84.
3 I.A.A. Thompson, Las Galeras en la Poltica Militar Espaola en el Mediterrneo durante el
siglo XVI, Manuscrits, 24, 2006, s. 100-101, 104 and, Juan Laborda Barcel, Las campaas
africanas de la Monarqua Hispnica en la primera mitad del siglo XVI. Vlez de Gomera: Un
nuevo tipo de guerra, Guerra y Sociedad en la Monarqua Hispnica: Poltica, Estrategia y Cultura en la
Europa Moderna, (1500-1700), Vol. I, Madrid, 2006, p. 107-108.
Commanding the Sea
conquered and thus the Ottomans became new rulers of the Eastern
Mediterranean. Mehmed II tried to conquer the island of Rhodes where the
Knights of St. John established their headquarters and used it as a raiding base
against the Ottoman coasts and shipping, but he failed. Selim I ordered the naval
preparations for a campaign against Rhodes but he died in 1520. Although
Mehmed II and Selim I could not achieve this purpose, the island of Rhodes was
finally conquered by Sleyman I in 1522, this event shows us that there was a
continuity in the Ottoman strategy towards the Mediterranean.4 However, we
should remember that the Ottoman strategy was not independent from
personalities. For example, Grand Vizier Ibrahim Pasha and Kapudan Barbaros
Hayreddin Pasha were quite influential on the naval politics in the Sublime Porte in
the first half of the 16th century.
The Western Mediterranean was the principal battleground for the
Ottoman-Spanish struggle. The Ottoman policy for the Western Mediterranean
was based on the voluntary Turkish corsairs in the North Africa and the service of
the most famous corsair, Barbaros in the Ottoman service. When Barbaros became
the Kapudan Pasha, the Ottoman Empire revised its politics towards the Western
Mediterranean and started to follow a more aggressive naval strategy.5 When Spain
encountered the Ottomans in the North Africa they realized that it was a different
threat than the one of the local tribes because the Ottomans had both professional
land forces equipped with modern firearms and an effective galley fleet. For that
reason, the emperor Carlos V commanded himself the campaigns of Tunisia 3
(1535) and Algeria (1541).6
When Felipe II became the king of Spain in 1556, he realized that the
Spanish galley fleet was not strong enough to confront the Ottoman naval forces
because the Spanish navy was mostly composed of armed merchant ships and
galleys owned by the private contractors.7 During the early decades of the second
half of the 16th century, the most of the Spanish possessions in the North Africa
4 dris Bostan, Kanuni ve Akdeniz Siyaseti 1530-1550, Muhteem Sleyman, ed. zlem Kumrular,
stanbul, Kitap Yaynevi, 2007, p. 26, erafettin Turan, Rodosun Zaptndan Malta
Muhasarasna, Kanuni Armaan, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 2001, p. 47-50 and
Emrah Safa Grkan, Osmanl-Habsburg Rekbeti erevesinde Osmanllarn XVI. Yzyldaki
Akdeniz Siyaseti, Osmanl Dnemi Akdeniz Dnyas, ed. H. oruh, M. Y. Erta, M. Ziya Kse,
stanbul, Yeditepe Yaynlar, 2011, p. 11-12.
5 dris Bostan, Cezyir-i Bahr-i Sefd Eyaletinin Kuruluu, 1534, Beylikten mparatorlua Osmanl
Denizcilii, stanbul, Kitap Yaynevi, 2006.
6 Miguel A. de Bunes Ibarra, XVI. Yzylda Osmanl mparatorluu ve spanyol Monarisi:
Akdenizin teki Ucunun spanyadan Grnm, OTAM, Say: 5, 1994, dris Bostan, Preveze
Deniz Zaferi ve Sonrasnda Akdeniz Dnyas, Trk Denizcilik Tarihi, I, ed. dris Bostan, Salih
zbaran, stanbul, 2009, James D. Tracy, Emperor Charles V, Impresario of War, Cambridge
University Press, 2002, p. 146-149, zlem Kumrular, spanyol Kaynaklar Inda V. Karln
1535 Tunus Seferi, Yeni Belgeler Inda Osmanl-Habsburg Dellosu, stanbul, Kitap Yaynevi, 2011,
p. 203-209.
7 Ricardo Cerezo Martnez, Las Armadas de Felipe II, Lisbon, 1989, p. 100.
was lost and the Ottoman sea-power began to show its strength in the Western
Mediterranean. The Spanish defensive strategy was completely changed as a result
of the decisive Ottoman victory in the naval battle of Djerba in 1560. In this battle
the majority of the Spanish fleet was either destroyed or captured, the Spanish
commanders were taken prisoner and taken to Istanbul. Felipe II, as a result of
naval defeats, understood that Spain was in need of a mighty galley fleet (muy gruesa
y poderosa armada de galeras) in order to be a sea-power that could challenge the
Ottoman naval forces and thus he diverted significant resources from land forces
to navy and his galley construction program.8
The new strategy which was adopted after the defeat of Djerba in 1560 had
two important consequences. Firstly, the method of private contracts (asientos) in
the management of galleys was reduced and thus the royal control and supervision
over the galley fleets was increased considerably. Although the direct royal control
of galleys was much more expensive than the method of private contracts, the
Spanish statesmen thought that it was necessary to prevent the corruption and
abuses of the contactors and to increase the quality of navy. The second important
result of the new strategy was the start of a galley construction program in the
Mediterranean shipyards of the Spanish Monarchy. Felipe II expressed his views
openly in 1561: Spain needs a very strong fleet not only defend itself, but also strike her
enemies in their own lands.9
4 The Spanish Naval Organization in the 16th Century
The Spanish fleets were organized in two different geographical regions:
The Mediterranean and Atlantic. Although the kings of Castile and Aragon had
shipyards and fleets10, modern naval organization was created in the early 16th
century to prevent the corsair attacks to the Spanish coasts and commercial
shipping, and later to stand against the Ottoman sea-power. The Atlantic branch of
the Spanish naval organization was created in 1580 when the threats against the
Spanish colonies and trade with the New World became prominent.11 In the
Spanish Monarchy, the king played very significant role in the decision-making
process in the naval strategy towards the Mediterranean. Although Felipe II was
actively involved in the naval policies as all the other branches of politics, he
respected the views of senior advisers and naval commanders. The King evaluated
8 Thompson, Las Galeras en la Poltica Militar Espaola, p. 101-103.

9 Actas de las Cortes de Castilla, publicadas por acuerdo del congreso de los diputados, vol. I, Madrid,
1861, p. 26-27, Cesreo Fernndez Duro, Armada Espaola, II, Madrid, Museo Naval, 1972, p. 49
and From Paulo Tiepolo to the Senate and the Doge, July 21, 1561, Madrid, C.S.P. Venetian,
VII, no. 267.
10 In the 13th century, Alfonso, the King of Castile, had a navy composed of 18 galleys. The
Kingdom of Aragon was an important naval power with 80 galleys in the 13th and 14th centuries.
See Thompson, Las Galeras en la Poltica Militar Espaola, p. 96-97.
11 Martnez, Las Armadas de Felipe II, p. 156 -158.
Commanding the Sea
the financial resources and military assets of the Spanish monarchy in a global
aspect and determined the priorities. For example, after the defeat at Djerba in
1560, Felipe II gave priority to the Ottoman threat in the Mediterranean and
devoted significant resources and manpower to the Mediterranean front of the
Spanish Monarchy.12
The Councils of State, War and Treasure helped the king in the decision-
making process by advising and preparing detailed reports of the threats that the
Spanish Monarchy faced. The Council of State (Consejo de Estado) was responsible
of the general political-military strategy of Spain and the Council of War (Consejo de
Guerra) was in charge of the successful execution of this strategy. The Council of
Treasure (Consejo de Hacienda) was responsible for financing military enterprises and
the supervision of royal funds. The committee of galleys (junta de galeras) was
operating under the Council of War and it was in charge of management of galley
fleets. The committee dealt with the contracts of the private entrepreneurs, finance
and maintenance of galleys and supervision of the accounts of the galleys. The
Papacy gave important financial concessions to the Spanish Monarchy to build and
arm galleys against the Ottoman threat and that was why this committee of galleys
was headed by the papal representative: Comisario Apostlico General de la Santa
Cruzada y de las dems gracias.13
The Captain-General of the Sea

5
The Spanish galley force in the Mediterranean was composed of different
fleets. The first one, of course, was the Spanish fleet, the second was the fleet of
Doria or Genova14, the third was the fleet of Naples and the last one was the fleet
of Sicily. In addition to these fleets, galleys of the Knights of St. John of Malta and
the Knights of St. Stephen of Florence supported the Spanish operations by
corsair activities against the Ottomans.15 Although all these fleets were responsible
12 David Goodman, Spanish Naval Power, 1589-1665: Reconstruction and Defeat, Cambridge, Cambridge
University Press, 2002, p. 2.
13 Goodman, Spanish Naval Power, p. 35 and Jos Manuel Marchena Gimnez, La Vida y los Hombres
de Las Galeras de Espaa (Siglos XVI-XVII), Universidad Complutense de Madrid, Unpublished
Phd. Thesis, 2010, p. 37-39.
14 Andrea Doria was the famous Genoese admiral and naval condottiero who served as the Captain-
general of the Sea in the Spanish Monarchy for many years. Doria family provided galleys and
commanded fleets through a contractual relationship with the Spanish crown. See Thomas Kirk,
Giovanni Andrea Doria: Citizen of Genoa, Prince of Melfi, Agent of King Philip II of Spain,
Double Agents: Cultural and Political Brokerage in Early Modern Europe, ed. Marika Keblusek and
Badeloch Vera Noldus, Leiden, Boston, Brill, 2011, p. 59-70. The control of the galley fleet of
Genoa and their service for the Spanish Monarchy as admirals provided Doria family a great
influence in the Genoese political arena. See Thomas Kirk, The Apogee of the Hispano-
Genoese Bond, 1576-1627, Hispania, vol. LXV/1, no. 219, 2005, p. 48 and 53.
15 Mikail Acpnar, Anti-Ottoman Activities of the Order of the Knights of St. Stephen during the
Second Half of the Sixteenth Century, in Seapower, Technology and Trade: Studies in Turkish Maritime
History, ed. Dejanirah Couto, Feza Gunergun and Maria Pia Pedani, stanbul, 2014, p. 165.
of different regions of the Spanish Monarchy, when a naval campaign was decided,
the fleets came together and formed the Spanish galley fleet (La Armada de las
galeras de Espaa).16 There was a Captain-general of the Sea (Capitn general de la Mar)
in charge of the Spanish galley fleet since 1517. He was responsible of the conduct
of the Mediterranean strategy of the Spanish Monarchy and execution of all major
naval operations. The Captain-generals of the Sea were Hugo de Moncada (1517-
1524), Andrea Doria (1528-1560), Garca de Toledo (1564-1568), Juan de Austria
(1568-1576), Gian Andrea Doria (1583-1606) and lastly Filiberto de Saboya. The
authority of the Captain-general of the Sea could only be limited by the orders of
king and the Council of War.17
The authority of the Captain-general of the Sea over the logistical needs of
the armada, shipyards, galley construction, cannon foundries and gunpowder
production were limited to the administrative supervision because these were
under the responsibility of fleet commanders and royal officials. The Captain-
general could inspect the battle-readiness of the fleets and galleys and check the
accounts of galleys and payment of salaries with the royal inspectors.18 The
Captain-general could relieve the fleet commanders from their duty and appoint
others if he came to the conclusion of that they were unfit for the command. Only
the intervention of the king could change these decisions.19
The office of the Captain-general was sometimes defined as Capitn general
6
de la Mar Mediterraneo y Adritico in the Spanish archive documents. This
expression shows us the geographical area of responsibility of the Captain-general
of the Sea because there was a different captain-general for the Atlantic fleet of the
Spanish Monarchy. The Captain-general and fleet commanders had jurisdiction
over civil and criminal cases over the naval personnel under their command both
in sea and land. This judicial power was exercised with auditor, a judge appointed
by the commander, and other royal officials.20 Felipe II in his instructions to D.
Juan de Austria expressed that Austria would have the legal authority over his
personnel in galleys both in civil and criminal cases and power to give final rule in
16 Miguel ngel de Bunes Ibarra, La defensa de la cristiandad: las armadas en el mediterrneo en la

edad moderna, Cuadernos de Historia Moderna, V, Anejos, 2006, p. 82, Esteban Mira Caballos, El
Sistema Naval Espaol en el Siglo XVI: Las Armadas del Imperio, Revista de Historia Naval,
Nm. 74. 2001, p. 43-44, Martnez, Las Armadas de Felipe II, p. 159-160 and I. A. A. Thompson,
War and Government in Habsburg Spain, 1560-1620, London, University of London, The Athlone
Press, 1976, p. 164.
17 Francisco-Felipe Olesa Muido, La Organizacion Naval de Los Estados Mediterraneos y en Especial de
Espaa durante Los Siglos XVI y XVII, vol. I, Madrid, Editorial Naval, 1968, p. 541 and Martnez,
Las Armadas de Felipe II, p. 160.
18 The Captain-general of the Sea, Don Juan de Austria, January 15, 1568, CODOIN, III, p. 308.
19 Muido, La Organizacion Naval, I, p. 545.
20 Martnez, Las Armadas de Felipe II, p. 153-154 and Muido, La Organizacion Naval, I, p. 635-636.
Commanding the Sea
these cases. On the other hand, Felipe reminded that Austria should have used this
legal power only after consulting to professional jurists.21
The Captain-general of the Sea was representing the king of Spain and could
give orders in the name of the king. This power helped the Captain-general in his
command over the different regional fleets and multinational naval personnel of
the Spanish Monarchy. In his instructions to D. Garca de Toledo, Felipe II wrote
that all commanders would obey and respect all orders of Toledo as if the king
himself ordered.22 Felipe repeated this issue to his half-brother D. Juan de Austria
when he was appointed as the Captain-general in 1568: Austria would represent
the king himself (representando nuestra Persona) and in order to provide the necessities
for the galley fleet, he could give orders to everyone in the Spanish Monarchy.23
Apparently, the Spanish Captain-general of the Sea was a very high-ranking
office and enjoyed the authority to represent and act like the king himself in the
sea. Furthermore, he had equal powers to the governor generals of the Spanish
Monarchy. Although there were conflicts over the authority between the governor
generals of Naples and Sicily and the Captain-general of the Sea, the office of
Captain-general had more authority in reality. For example, in order to prevent the
problems with the governor generals, Felipe II, in his instructions to Austria, in
addition to all naval commanders and officials, expressed that the governor
generals (visoreyes) of Castile, Aragon, Naples and Sicily (de las Dos Sicilias) would
obey and respect all orders of D. Juan de Austria as if the king himself ordered. 24 7
In addition to the royal decrees, the order of commission of personalities who
became the Captain-general gives us a clear picture about the ranks. D. Hugo de
Moncada was the governor general of Sicily and D. Garca de Toledo was the
governor general of Catalonia, both of them were promoted to the office of the
Captain-general of the Sea. D. Juan de Austria and Filiberto de Saboya were from
the royal blood and the family of Doria which was very famous in the service of
the Spanish galley fleet when they became the Captain-generals.25
The Deputy-General of the Sea

In the Spanish naval organization, there was a Deputy-general of the Sea
(Lugarteniente general de la Mar) next to the Captain-general of the Sea. In 1564 Felipe
II ordered D. Garca de Toledo to leave a deputy in his place if there was a need in
the case of disease or absence (en caso de enfermedad o ausencia). There were different
methods to determine who would become the deputy-general. The Captain-general
22 Muido, La Organizacion Naval, I, p. 542-543.
23 The Captain-general of the Sea, Don Juan de Austria, January 15, 1568, CODOIN, III, p. 304-
309.
25 Martnez, Las Armadas de Felipe II, s. 159 and Muido, La Organizacion Naval, I, p. 543.
could make a list from favorable candidates and then submit to the king, or the
king could appoint a deputy-general for the fleet directly.26 For instance, when
Felipe II appointed D. Juan de Austria to the command of the Spanish galley fleet,
he also appointed D. Luis de Requesens as the Deputy-general of the Sea. In his
orders to Requesens, Felipe wrote that he would be the second in the command of
the Spanish galley fleet and as a man of experience, he should have helped D. Juan
de Austria in the administration of galleys and the command of the fleet. In the
absence of Austria, Requesens would have the complete authority over the fleet
and could give orders like the Captain-general himself. It is possible to think that
Felipe II tried to compensate the lack of experience of D. Juan de Austria in the
naval matters by appointing the D. Luis de Requesens.27
Captain-generals of the regional fleets

The regional fleets of Spain, Genova, Naples and Sicily were commanded by
their own captain-generals. Although all commanders served as equals in their area
of operations, the captain-general of the Spanish fleet was considered top-ranked.
These commanders could be appointed by the king by the method of direct royal
26 Muido, La Organizacion Naval, I, p. 551.

27 Archivo del Museo Naval (Madrid), 0452/Ms. 1238/006: Titulo de lugarteniente general de las
galeras a Luis de Requesens. 1568 Marzo 22, Madrid, The Deputy-general of the Sea, D. Luis
de Requesens, March 22, 1568, CODOIN, III, p. 309-311 and Muido, La Organizacion Naval, I,
p. 551.
Commanding the Sea
control (administracion) or they could be selected among the private contractors by

the method of contract (asiento).28 The most famous one of these private
contractors was of course Andrea Doria. The captain-generals of the regional fleets
had authority in their respective area of operations and they were responsible of
the battle-readiness of their galleys. The captain-generals of Naples and Sicily
followed the orders of their own governor-generals for the protection of Italian
coastline and communication routes. When a naval campaign was decided all
regional fleets and captain-generals came together and formed the Spanish galley
fleet under the command of the Captain-general of the Sea.29
In order to understand how the Spanish galley fleet operated in the context
of the Ottoman-Spanish rivalry in the Mediterranean we should have a closer look
to D. Garca de Toledo who played an important role in the rise of the Spanish sea
power as the Captain-general of the Sea between 1564 and 1568. In 1560, Andrea
Doria who commanded the Spanish fleet for long years died and nobody was
appointed to the high command officially. In this period, Felipe II declared his
new naval strategy and ordered the construction of new galleys in order to became
a significant sea-power. The only remaining problem for the Spanish galley fleet
was the lack of talented commander and that problem was solved when D. Garca
de Toledo was appointed as the Captain-general of the Sea in 1564.
D. Garca de Toledo, 1564-1568

9
When D. Garca de Toledo became the Captain-general of the Sea in
February 1564, he was a fifty years old man who was suffering from gout and
rheumatism. On the other hand, his experience in the naval affairs was
undisputable.30 D. Garca de Toledo, also marquis de Villafranca was the son of D.
Pedro de Toledo, viceroy of Naples. Toledo began his naval career in the galleys
under the command of Andrea Doria in 1539 and appointed to the command of
the fleet of Naples in the age of 21. Toledo was retired due to his health problems
and became viceroy and the captain-general of Catalonia. During his assignment in
Barcelona he had the opportunity to supervise the construction and armament of
new galleys in the shipyard of Barcelona, and also to oversee all other naval
preparations. This assignment helped him to gain invaluable experience in the
organization of shipbuilding and naval logistics.31
Felipe II declared the appointment of D. Garca de Toledo in February 10,
1564 and informed his viceroys and commanders on the authority of the new
28 Archivo General de Simancas, Estado/Armada y Galeras, Legajo 445: Relacin sobre

administracion de galeras.
29 Esteban Mira Caballos, Las Armadas Imperiales: La Guerra en el Mar en Tiempos de Carlos V y Felipe II,
Madrid, 2005 and Martnez, Las Armadas de Felipe II, p. 159.
30 Fernand Braudel, The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II, vol. II, trans.
Sian Reynolds. Fontana/Collins, 1976, p. 1012 and Martnez, Las Armadas de Felipe II, p. 202.
31 Duro, Armada Espaola, II, p. 61-63 and Braudel, The Mediterranean World, II, p. 1012-1013.
captain-general of the sea.32 The King gave very detailed instructions to D. Garca
de Toledo about the methods to organize the Spanish naval organization according
to the Mediterranean strategy of the Spanish Monarchy in October 30, 1564. For
example, after the loss of Tripoli and Bugia, the protection of La Goleta had the
outmost importance according to Felipe and that was why he ordered to take every
precaution to hold the presido of La Goleta.33 D. Garca de Toledo faced a quite
pessimistic picture when he assumed the command of the Spanish galley fleet in
1564. The battle-readiness of the Spanish galley fleet was quite insufficient because
of the scarcity of munitions and other war materials and the lack of discipline
among naval personnel. The Ottoman sea-power was commanded by Kapudan
Piyale Pasha in Istanbul, famous corsair Turgut (Dragut) Pasha in Tripoli and
Hasan Pasha in Algeria. According to Toledo all these forces threatened the coasts,
ports and seas of Christendom and that was why the Spanish naval forces should
have been ready to face these threats. In 1564, Toledo assessed the risks and
concluded that La Goleta in Tunisia, Malta or Oran were the mostly likely targets
of the Ottoman fleet in the coming spring.34
The first assignment of D. Garca de Toledo was to capture Pen de
Vlez, an important corsair base in the coast of Morocco. 90-100 galleys and
16.000 soldiers were prepared for the campaign and the whole operation was
executed with great care and caution by Toledo himself.35 According to Toledo in
order to increase efficiency in the naval matters there should be a connection
10 between the Spanish galley fleet and the economic sources that feed these forces.
Toledos suggestion was the integration of the offices of the Captain-general of the
Sea and the viceroyalty of Sicily. Toledo argued that this novelty in the naval
organization would bring great speed and efficiency in all matters related to the
Mediterranean fleet. Toledo aimed to make Sicily a naval construction and logistic
center with foundries, armories and biscuit ovens in the war against the Ottoman
sea-power. Felipe II approved this request and the viceroyalty of Sicily was given
32 Archivo General de Simancas, Varios/Galeras, Legajo 1, 33-35.

33 Archivo del Museo Naval (Madrid), 1281/009 a 013/fond. Jose Felix de Vicente Rodriguez/Doc. 4-
5: Instruccin original que el S.or. Rey D. Felipe II dio al S.or. D. Garca de Toledo, Capitan
General de la Mar 30 de Octubre 1564.
34 Archivo del Museo Naval (Madrid), Coleccin Navarrete, vol. XII, Fol, 295, Dto. 79: Parecer que
dio D. Garca de Toledo de lo que se devia proveer contra la armada del Turco el qual papel se
presento en el Consejo de Galeras en Madrid Octubre 1564, From Garca de Toledo to
Francisco de Eraso, August 17 1564. CODOIN, XXVII, p. 451-452 and From Garca de
Toledo to Francisco de Eraso, August 22, 1564. CODOIN, XXVII, p. 455-456. The assestments
of D. Garca de Toledo did not change in 1568, the Ottoman naval forces were still threatening
same targets in the Mediterranean. See Archivo del Museo Naval (Madrid), 1280/014: Discurso de
Garca de Toledo al Consejo de Galeras, sobre lo que le parece que podra hacer la armada del
turco al verano que viene y lo que al presente le ocurre decir sobre ello y lo que ha de hacer la de
S.M. Minuta de poca 1568 Noviembre 6, Madrid..
35 Braudel, The Mediterranean World, II, p. 999-1001.
Commanding the Sea
to Toledo in October 7 1564 after his victory in Pen de Vlez.36 On the other
hand, we should understand that this was an exceptional practice in the person of
D. Garca de Toledo and it did not become institutional in the Spanish naval
organization. According to John F. Guilmartin, the practice of integration of naval
high command and economic sources and naval infrastructure was surprisingly
similar to the office of the Ottoman Kapudan Pasha. As it is known the Ottoman
Kapudan Pasha was high commander of the Ottoman fleet and also governor-
general of the province of Cezayir-i Bahr-i Sefid to support the Ottoman navy in
terms of manpower, material and economic sources.37
The second successful operation of the Spanish galley fleet under the
command of D. Garca de Toledo was the evasion from the Ottoman naval forces
and the transport of relief forces to Malta during the Ottoman siege in 1565. When
the Ottoman forces landed on the island of Malta, the Spanish forces had two
options: fighting the Ottoman fleet with the existing galleys in a naval battle or
sending relief forces to the island and forcing the Ottomans retreat. Felipe II
ordered D. Garca de Toledo not to risk the Spanish galley fleet under no
circumstance since the protection of the fleet was the primary objective. Malta, if
lost, could be recovered later, but if the Spanish fleet was lost, not only Spain, all
Christendom would be in danger.38 As a result, the Spanish commanders agreed to
send a relief force to Malta. In September 7, 1565, this force composed of 9600
soldiers was landed to the island of Malta in an operation commanded by Toledo.
According to him, although the number of the galleys participating in the 11
operation was more than 50, the whole operation was executed so silently and
carefully and not even an oar was lost during the landing (sin perder un remo).39
In conclusion, in the period of 1560-1564, the Spanish galley fleet recovered
its losses in the naval defeat of Djerba and the shipwreck in La Herradura in
terms of the number of the galleys and manpower. However, the actual recovery
of the Spanish sea-power became possible only after D. Garca de Toledo was
appointed as the Captain-general of the Sea. Toledo, during his command,
managed to make the Spanish galley fleet an efficient and powerful weapon in the
Mediterranean. As soon as he assumed the command, Toledo reorganized the
Spanish naval organization and we can argue that the reforms of Toledo made the
Spanish victory of Lepanto possible in 1571. Although there was no major
36 Archivo del Museo Naval (Madrid), Coleccin Navarrete, vol. XII, Fol, 289. Dto. 78: Discurso que
hizo D. Garca de Toledo para representar a S.M. sobre las ventajas que resultaran a su Real
Servicio de juntarse el cargo del Reyno de Sicilia con el de la Mar, 1564 and Duro, Armada
Espaola, II, p. 63.
37 John F. Guilmartin, Gunpowder and Galleys: Changing Technology and Mediterranean Warfare at Sea in the
16th Century, Conway Maritime Press, 2003, p. 124 and Braudel, The Mediterranean World, II, p.
1013 and dris Bostan, Kapudan Paa, DA, vol. 24, 2001, p. 354-355.
38 Duro, Armada Espaola, II, p. 80-81.
39 From Garca de Toledo to Francisco de Eraso, September 7, 1565. CODOIN, XXIX, p. 482-
484.
confrontation with the Ottoman fleet, in the successful operations of the Spanish
galley fleet between 1564-1568, the commanders and naval personnel who would
participate the naval battle of Lepanto worked together and gained experience.
Bibliography
Archives
Archivo General de Simancas
Estado/Armada y Galeras: Legajo 445.
Varios/Galeras: Legajo 1.
Archivo del Museo Naval (Madrid)
0452/Ms. 1238/006: Titulo de lugarteniente general de las galeras a Luis de Requesens.
1568 Marzo 22, Madrid.
1280/014: Discurso de Garca de Toledo al Consejo de Galeras, sobre lo que le parece
que podra hacer la armada del turco al verano que viene y lo que al presente le
ocurre decir sobre ello y lo que ha de hacer la de S.M. Minuta de poca 1568
Noviembre 6, Madrid.
1281/009 a 013/fond. Jose Felix de Vicente Rodriguez/Doc. 4-5: Instruccin original que el
S.or. Rey D. Felipe II dio al S.or. D. Garca de Toledo, Capitan General de la Mar
30 de Octubre 1564.
12 Coleccin Navarrete. Vol. XII. Fol. 289. Dto. 78: Discurso que hizo D. Garca de Toledo
para representar a S.M. sobre las ventajas que resultaran a su Real Servicio de
juntarse el cargo del Reyno de Sicilia con el de la Mar, 1564.
Coleccin Navarrete. Vol. XII. Fol. 295. Dto. 79: Parecer que dio D. Garca de Toledo de lo
que se devia proveer contra la armada del Turco el qual papel se presento en el
Consejo de Galeras en Madrid Octubre 1564.
Printed Sources
Actas de las Cortes de Castilla. Publicadas por acuerdo del congreso de los diputados. Vol. I.
Madrid, 1861.
Calendar of State Papers Relating to English Affairs in the Archives of Venice. Vol. VII: 1558-
1580, 1890.
Coleccin de Documentos Inditos para la Historia de Espaa (CODOIN). Vol. III:
Correspondencia entre Don Garca de Toledo, cuarto Marques de Villafranca, y el
Sr. D. Juan de Austria, hijo natural de Crlos V, desde el ao 1571 hasta el de 1577
sobre sucecos de la armada de la liga, que fu la que combati en Lepanto, y otras
que sucesivamente se hicieron en los mismos aos, Madrid, 1843.
Coleccin de Documentos Inditos para la Historia de Espaa (CODOIN). Vol. XXVII:
Continuacion de los documentos relativos a Principe D. Carlos, Hijo de Felipe II,
Madrid, 1855.
Coleccin de Documentos Inditos para la Historia de Espaa (CODOIN). Vol. XXIX:
Corresspondencia de Felipe II con Don Garca de Toledo y otros de los aos 1565
y 1566, sobre los prepativos terrestres y maritimos para defender la Goleto, Malta y
otros puntos contra la armada del turco, Madrid, 1856.
Commanding the Sea
Other Sources
Acero, Beatriz Alonso, Cisneros y la conquista espaola del norte de frica: Cruzada, poltica y arte
de la Guerra, Madrid, Ministerio de Defensa, 2006.
Acpnar, Mikail, Anti-Ottoman Activities of the Order of the Knights of St. Stephen
during the Second Half of the Sixteenth Century, Seapower, Technology and Trade:
Studies in Turkish Maritime History, Ed. Dejanirah Couto, Feza Gunergun and Maria
Pia Pedani, stanbul, 2014.
Barcel, Juan Laborda, Las campaas africanas de la Monarqua Hispnica en la primera
mitad del siglo XVI. Vlez de Gomera: Un nuevo tipo de Guerra, Guerra y Sociedad
en la Monarqua Hispnica: Poltica, Estrategia y Cultura en la Europa Moderna, (1500-
1700), Vol. I, Madrid, 2006.
Bostan, dris, Cezyir-i Bahr-i Sefd Eyaletinin Kuruluu, 1534, Beylikten mparatorlua
Osmanl Denizcilii, stanbul, Kitap Yaynevi, 2006.
, Kanuni ve Akdeniz Siyaseti 1530-1550, Muhteem Sleyman, Ed. zlem
Kumrular. stanbul, Kitap Yaynevi, 2007.
, Preveze Deniz Zaferi ve Sonrasnda Akdeniz Dnyas, Trk Denizcilik Tarihi,
I. Ed. dris Bostan, Salih zbaran, stanbul, 2009.
. Kapudan Paa, DA, Vol. 24, 2001.
Braudel, Fernand, The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II, Vols.
I-II, Trans. Sian Reynolds, Fontana/Collins, 1976.
Bunes Ibarra, Miguel ngel de, La defensa de la cristiandad: las armadas en el
mediterrneo en la edad moderna, Cuadernos de Historia Moderna, Vol. V, Anejos, 13
2006.
, XVI. Yzylda Osmanl mparatorluu ve spanyol Monarisi: Akdenizin
teki Ucunun spanyadan Grnm, OTAM, Say: 5, 1994.
Caballos, Esteban Mira, El Sistema Naval Espaol en el Siglo XVI: Las Armadas del
Imperio, Revista de Historia Naval, Nm. 74. 2001.
Caballos, Esteban Mira, Las Armadas Imperiales: La Guerra en el Mar en Tiempos de Carlos V y
Felipe II, Madrid, 2005.
Duro, Cesreo Fernndez, Armada Espaola, Vols. I-IX, Madrid, Museo Naval, 1972.
Gimnez, Jos Manuel Marchena, La Vida y los Hombres de Las Galeras de Espaa (Siglos
XVI-XVII), Universidad Complutense de Madrid, Unpublished Phd. Thesis, 2010.
Goodman, David, Spanish Naval Power, 1589-1665: Reconstruction and Defeat, Cambridge,
Cambridge University Press, 2002.
Guilmartin, John F, Gunpowder and Galleys: Changing Technology and Mediterranean Warfare at
Sea in the 16th Century, Conway Maritime Press, 2003.
Grkan, Emrah Safa, Osmanl-Habsburg Rekbeti erevesinde Osmanllarn XVI.
Yzyldaki Akdeniz Siyaseti, Osmanl Dnemi Akdeniz Dnyas, ed. H. oruh, M. Y.
Erta, M. Ziya Kse, stanbul, Yeditepe Yaynlar, 2011.
Hess, Andrew, Unutulmu Snrlar: 16. Yy. Akdenizinde Osmanl-spanyol Mcadelesi, Trans.
zgr Kolak. stanbul, Kre Yaynlar, 2010.
Kirk, Thomas, Giovanni Andrea Doria: Citizen of Genoa, Prince of Melfi, Agent of
King Philip II of Spain, Double Agents: Cultural and Political Brokerage in Early Modern
Europe, Ed. Marika Keblusek and Badeloch Vera Noldus, Leiden, Boston, Brill,
2011.
Kirk, Thomas, The Apogee of the Hispano-Genoese Bond, 1576-1627 Hispania, Vol.
LXV/1, No. 219, 2005.
Kumrular, zlem, spanyol Kaynaklar Inda V. Karln 1535 Tunus Seferi, Yeni
Belgeler Inda Osmanl-Habsburg Dellosu, stanbul, Kitap Yaynevi, 2011.
Martnez, Ricardo Cerezo, Las Armadas de Felipe II, Lisbon, 1989.
Muido, Francisco-Felipe Olesa, La Organizacion Naval de Los Estados Mediterraneos y en
Especial de Espaa durante Los Siglos XVI y XVII, Vol. I, Madrid, Editorial Naval,
1968.
Parker, Geoffrey, The Grand Strategy of Philip II, New Haven and London: Yale University
Press, 2000.
Thompson, I. A. A., Las Galeras en la Poltica Militar Espaola en el Mediterrneo
durante el siglo XVI, Manuscrits, 24, (2006).
, War and Government in Habsburg Spain, 1560-1620, London, University of
London, The Athlone Press, 1976.
Tracy, James D, Emperor Charles V, Impresario of War, Cambridge University Press, 2002.
Turan, erafettin, Rodosun Zaptndan Malta Muhasarasna, Kanuni Armaan, Ankara,
Trk Tarih Kurumu Basmevi, 2001.
14
Cihannma
Say II/1 July 2016, 15-36
ZMRDE YAHUD KLTREL MRASI:

BRANCE YAZITLAR
Siren Bora*
zet
zmirde saptadmz branice mermer yaztlar, Yahudi kltrel mirasnn
nemli bir paras olarak kabul edilmelidir. zmir Yahudi Cemaatinin bir tr
ariv belgesi, tapu kayd ve soy kt niteliini tayan yaztlarn tm, ayn
zamanda zmir Yahudi tarihinin cansz tanklardr. Yaztlarn byk bir
blm zmir sinagoglarna, kk bir blm ise Yahudi eitim
kurumlarna aittir.
Anahtar Kelimeler: branice yaztlar, ariv belgeleri, zmir Yahudi kltrel
miras.
Jewish Cultural Heritage in Izmir: Hebrew Inscriptions

Abstract
The Hebrew marble inscriptions we determined in Izmir must be considered
as an important part of Jewish cultural heritage. As a whole incriptions,
accepted qualifications a kind of archive, land registration and pedigree chart
for Izmir Jewish Community also lifeless witnesses of the Izmir Jewish
History. A large part of inscriptions are belong to Izmir synagogues, whereas
a small part of them are belong to Jewish educational institutions.
Keywords: Hebrew inscriptions, archival documents, zmir Jewish cultural
heritage.
Giri
zmirde Osmanl Dneminde kurulan ilk Yahudi yerleim alan,
Kadifekale-Deirmenda etekleri ile Anafartalar Caddeleri arasnda kalan
topografyadr. zmir Yahudi Cemaati, bu blge iin Birinci Juderia1 tanmlamasn
kullanmaktadr. zmirdeki kinci Yahudi Mahallesi (kinci Juderia) ise, yaklak
olarak 1890l yllarda Karata, Halil Rfat Paa, Gztepe ve Karantina arasndaki
* Dr., Yerel Aratrmac.

1 Juderia, spanyolca kkenli bir szcktr. Yahudilik anlamna gelmekte ve Yahudi blgesini ya da
Yahudi muhitini tanmlamaktadr. Dolaysyla spanyada, Yahudi Diasporasnn yaad Yahudi
mahallelerinin bulunduu alan tanmlamak iin kullanlan ad da Juderia olmutur.
http://dictionary.reverso.net/spanish-english/juder%C3%ADa eriim tarihi: 04.07.2016.
Siren Bora
blgede olumutur. zmlemesini yaptmz yaztlarla ilikili olan Alliance

Israelite Universellein Okulu, Lazaretto ve sinagoglar(biri hari), Birinci Juderiada
ina edilmi yaplardr. Sadece Beit Levi Sinagogu kinci Juderiada, Karatatadr.
zmire farkl dnemlerde farkl corafi blgelerden gelerek yerleen
Romaniot, Karayit, Akenaz, Mizrahi ve Sefarad asll Yahudilerden oluan zmir
Yahudi Cemaati, 19. yzyla dein homojen bir yapda deildir. Gmen Yahudiler,
aralarnda mevcut adet-gelenek farkllklar, liderlik yarlar ve kar atmalar
nedeniyle, bir btnn paras gibi hareket etmemiler; kkenleri (geldikleri kentler
ya da lkeler) ekseninde birbirinden farkl ve bamsz kk cemaatler
oluturmulardr. Her cemaatin ayrc nitelii ise, sahip olduu sinagogdur.
Yahudilikte sinagogun nemli bir ilevi vardr: Sinagog, cemaatin merkezidir. Bir
cemaat, hatta bal bana bir mahalle, sinagog etrafnda ekillenmektedir.
zmir Yahudileri, zmirin ticaret merkezi liman kent olarak nem kazanmas
ile birlikte ticari aktivitede sz sahibi olmular; bu durum 18. yzyln sonlarna
dein devam etmitir. 18. yzyln sonlar, zmir Yahudilerinin byk bir ekonomik
bunalmla kar karya kald tarihtir. Ekonomik bunalm, onu izleyen sosyal ve
kltrel kle perinlenmitir.2 1860 ylnda Pariste kurulan Alliance Israelite
Universelle3, Dou Yahudilerine ynelik geni kapsaml ekonomik - kltrel
kalknma program, Alliance gnllleri ve okullar ile zmir Yahudilerinin kt
aln yazsn deitirecektir. Elimizdeki yaztlardan biriyle ilikili olan Lazaretto ise,
16
Yahudi Karantina hanesidir. Yap, Grek, Osmanl ve Avrupa Karantina hanelerinin
aksine; kent merkezinde ina edilmitir.4
1) Alliance Israelite Universellein kiemelikteki Okullar ve emtov

Pariente
Alliance Israelite Universelle, 1873 ylnda kiemelikte zmirdeki ilk
okulunu amtr. Bu okul, rtiye dzeyinde eitim verecek olan bir erkek
2 18. Yzyln sonlarnda balayan ekonomik k, kltrel ve sosyal yozlama sadece zmir
Yahudilerine zg deildir. Sz konusu k ve yozlamay, Osmanl Yahudilerinin tmnde
gzlemlemek olasdr. Bilgi iin bkz. Siren Bora, Karata Hastanesi ve evresinde Yahudi zleri, zmir
2015, 20-30.
3 1860 ylnda Pariste bir grup Yahudi genci tarafndan kurulan Alliancen amac, Yahudiler
arasnda lkelere gre deien sosyal, ekonomik ve kltrel alanlardaki blgesel farkllklar
ortadan kaldrmak ve Yahudilerin bilinlenmesini, manevi deerlerinin gelimesini salamakt.
Karanlktaki Dou Yahudiliinin, sefalet ve cehaletten teknik ilmi alma, eitim ve nfus
planlamas ile kurtulaca inancndayd. Ayrca Alliance Israelite Universellein Anadoludaki
etkinlikleri hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz. Henri Nahum, Les Juifs de Smyrne a la fin du XIX.
eme siecle et au dedut du XX.eme siecle, (doctorat thse), Paris 1990, 100-110, 131-144. Aron Rodrigue,
Trkiye Yahudilerinin Batllamas Alliance Okullar 1860-1925, Ankara 1997, 35-37. Aron
Rodrigue, French Jews, Turkish Jews the Alliance Israelite Universelle in Turkey 1860-1914, (Phd
dissertation), Harvard University, 1985. Bu tez batan sona, Alliance Israelite Universellein
Osmanl Devleti snrlar ierisindeki etkinliklerini ele almakta ve bu konuyu ayrntl olarak dile
getirmektedir.
4 Lazaretto hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Bora, a.g.e., 161-170.
zmirde Yahudi Kltrel Miras
okuludur.5 Okulun mdrln yapmak zere zmire gnderilen ilk ynetici

David Cazsdir. Cazs, bir sre zmirde grev yaptktan sonra Tunusa
gnderilmi; yerine, emtov Pariente grevlendirilmitir. Cazs ve Pariente, her
ikisi de, Alliancen Paris retmen okulunun ilk mezunlardr. Hem Fas (Tetuan)
kkenlidirler hem de doduklar kentin Alliance okullarnda yetimilerdir. Pariente,
1879 ylnda zmire gelmi; geliinden sadece birka ay sonra kiemelikte
Alliancen kz okulunun almasn salamtr. zmirde tam 16 yl grev yapan
Pariente, usta bir politikacdr. zmir Yahudi Cemaatinin her kesimiyle son derece
iyi ilikiler kurmutur. Pedagojik becerisi, saduyusu ve uzak grll,
Alliancen Merkez Komitesinin dikkatini ekmi; bylece ok tutulan ve nem
verilen bir kii konumuna gelmitir. O kadar baarl olmutur ki, bir sre sonra
adeta Alliancen bir orta gibi grlmeye balam; bylece yetki ve sorumluluklar
arttrlmtr. Artk Parientenin yetki alan, sadece zmir ve evresindeki Alliance
okullarnn ynetiminden ve denetiminden ibaret deildir. Ayn zamanda ona,
Osmanl Devletinin Bat Anadoludaki ve Avrupadaki vilayetlerinde,
Bulgaristanda, Sakz, Rodos adalarnda ve stanbulda bulunan Alliance okullarn
denetleme grevi verilmitir. Pariente, kendisini pedagojik etkinliklerle snrlamad
iin sekin Yahudi zmresinin nemli bir yesi ve topluma mal olmu okul
mdrlerinden biri olarak tarihe gemitir.6 Aada yer alan yazt, Parientenin
zmirdeki baarl almalarnn ve zmir Yahudi Cemaati ile kurduu iyi ilikilerin
somut bir gstergesi niteliindedir.
zmir Yahudi Cemaatinin Parienteye olan minnet duygularn ve sevgisini 17
ifade eden sz konusu yaztn bir zamanlar nerede asl olduunu kestirmek
olanakszdr. Muhtemelen, kiemelikteki Alliance okullarndan birinin
duvarndayken; okul ykldktan sonra, elde kalanlarla birlikte zmir Hahamhane
binasna tanmtr. Nisan 2016 tarihinde Hahamhane binasnn bahesinde
bulunmutur. Ne yazk ki mermer yazt zarar grmtr. Yars krktr. Bu yzden
okunabilen blm tercme edilmitir.
5 Alliancea gre, erken evliliklerden doan ar nfus art, cehalet ve isizlik sorunlarnn tek
zm yolu meslek eitimi veren okullard. Bylece Alliance tarafndan, 1862 ylndan itibaren
bata Badat, Edirne, stanbul, zmir olmak zere, Yahudi Cemaatlerinin yaad kentlerde ard
ardna raklk okullar, ziraat okullar, modern okullar almaya balad. M. Jacques Bigart,
LAction de LAlliance Israelite en Turquie, Conference faite a Paris 24 Mai 1913, A LUniversite
Populaire Juive, 10. Ayrca bu konuda bilgi iin bkz Bora, Karata, 102-104.
6 Rodrigue, a.g.e., 100-109.
Siren Bora
Resim 1a: zmir Yahudi Cemaati Ynetimi tarafndan emtov Parienteye teekkr
amacyla hazrlatlm olan mermer yazt
Resim 1b: emtov Parientenin fotoraf (Kaynak: Archives Historique de IAlliance
Israelite Universelle, Paris, AIU 2/0)
18
Franszca Blm:
zmir Mahalli Komitesinin 9 Ocak 1883 tarihli oturumundaki karar gerei, srail(ulusu)
tarafndan Pariente, bu okulla ilgili asil gayretleri ve buna ilaveten bu toplumsal hizmetteki
ald mesafe nedeniyle ebedi bir takdire layk grlmtr.
branice Blm:
1-Eben 1-Bu ta
2-Ahavat rina herut bet sefer amir 2-Okul sevgisi ve sevinci sakldr
3-Veal libot adateynu aney zmir 3-zmir Cemaati halknn gnlnde
4-Lei halulim ve rav pealim 4-Takdir edilen ve ok alan
5-Adon emtov Pariente ro amorim 5- Bay emtov Pariente Baretmen
6-Leadat kol Yisrael haverim 6-Yisrael (Yahudi) cemaati dostlarnda
2) Portugal (Portekiz) Sinagogu

Resim 2: Portugal Sinagogu yangn ncesi i mekn grnts (Kaynak: Selim Amado)
Portekizden 1497 ylnda srgn edilen Portekiz Yahudilerinin byk bir

ksm, nce Avrupa kentlerine yerlemilerdir. Bir sre bu kentlerde kalmlar; 19
sonra Osmanl snrlar iindeki nemli ticaret merkezlerine g etmeyi
yelemilerdir. Osmanlnn Avrupallara tand ticari ayrcalklarn
kapitlasyonlarn- varl ve Portekiz Yahudilerinin Batl ticaret irketleri ile olan
salam ilikileri, onlar zmir, stanbul, Halep gibi ticaret merkezi olan kentlere
yneltmitir.7
Portugal Sinagogunun, Portekiz gmenleri tarafndan muhtemelen
1630lu yllarda kurulduu tahmin edilmektedir. Barnaya gre sinagog cemaatine,
baka yerden gelen gmenler de katlmtr.8 Bu sinagog, Osmanl Dneminde
zmirde kurulan ikinci sinagogdur. 5404(1654) tarihinde, varlna ilikin bir bulgu
mevcuttur. Bir Responsada9 sorulan soruya Rabi Danyel Esterosa tarafndan
7 Onlar Konversolardr. Konverso, spanyolca Dnme anlamna gelmektedir. Hristiyanlktan

tekrar Yahudilie dnenleri tanmlamak iin kullanlmtr. zmire gelen nl Portekiz asll
doktorlarn bir ksmnn Sabetay Tsevi hareketine destek verdii bilinmektedir. Bunlar; Dr. Karon,
Dr. Mihal Kordoza ve Dr. Avraham Baruhtur. Yaakov Barnay, Ha Mara el Evropa, Yerualayim
2014, 73.
8 Barnay, a.g.e., 73.
9 Responsa (Tuvot), Yahudilikte eelot utuvot (Sorular ve Cevaplar) eklinde ileyen bir sisteme sahip
fetvalar dizinidir. Bir baka deyile, Geonim dneminin ortalarndan itibaren nem kazanan
Responsa literatr, Toraya dayanan eri kurallarn (Mitsva) yan sra genel balaycl olayan
hkmler (Takana) ve yerel gelenekleri (Minhag) aktaran risalelerdir. Responsada ama,
uygulamada Yahudilikle ilgili sorularna yant arayan Yahudilere klavuzluk etmektir. Bkz. Salime
Leyla Grkan, Yahudilik, stanbul 2012, 174.
Siren Bora
verilen yantta birka kez beney Kahal Kado anusi Portugal (Portugal Sinagogu
Cemaati oullar)tanmlamas yaplmtr. Yant, yle devam etmektedir: Gevrey
aney Kahal Kado anusi Portugal hay yimeram (Portugal Sinagogu Cemaat yeleri
Konversolar Tanr onlar yceltsin).10 5416(1656)tarihli bir Responsaya gre,
Ruben kendisine ait bir yeivay Portugal Cemaati mensuplarna kiralamtr.
Sinagog bahede ina edilmitir. Aradan yirmi yl gemi; Rubenin iddiasna gre,
yeiva onun izni olmakszn bytlmtr.11 Yeiva ile ne kastedilmektedir?
Kastedilen bir sinagog ya da bir eitim akademisi olabilir mi? Bilinmiyor.12
Pek ok kaynak, Portugal Sinagogunun 1666 ylnda, Sabetay Tsevi ile ilikili
olaylarn tam merkezinde yer aldn iddia etmektedir. Ancak Algazi Sinagoguna
ilikin de benzer bir iddia sz konusudur. Portugal, deprem ve yangnlar sonucu
birka kez tamamen yklm ve yeniden ina edilmitir. Bugn ayakta kalan
Portugal Sinagogunun en son 19. yzylda tekrar ina edildii tahmin edilmektedir.
Sinagog 1976 ylnda nemli bir yangn tehlikesi atlatmtr.
Resim 3: Portugal Sinagogu ana giri kaps zerindeki yazt
20
10 Barnay, a.g.e., 73-74.

11 Responsa, Rav Hayim Benvenisteye aittir. zmir Yahudi Cemaati Arivi, Rav Hayim Benveniste,
Bee Hayay, Seloniki 5548 (1788), siman 34, 26. Barnay, a.g.e., 73. Bu Responsada anlatlanlar, Baki
Sinagogunun kuruluu ncesindeki yllara ilikin Avraham Eben Ezrann Sefer Batey Knesiyot
kitabnda yer alan bilgiyi anmsatmaktadr: Ruben, bahesinde, Tanrya tahsis etmek iin bir Sinagog
ina etmi . zmir Yahudi Cemaati Arivi, Avraham Eben Ezra, Sefer Batey Knesiyot, helek alef
Seloniki 5571 (1811), siman 14, 71. zmir Yahudi Cemaati Arivi, zmir Karata Hastanesi
ierisinde izole edilmi bir odada yer almaktadr. Parohetlerin (Tora rulolarnn sakland dolabn
rtsdr), branice dnem kitaplarnn, responsalarn ve spanyolca, branice Osmanlca
belgelerin yer ald bu arivin tasnif ilemleri devam etmektedir.
12 Gerom alom, Rozanes ve Galante 17. yzyla ait zmir sinagoglarnn adlarn sralarken Baki
ve Portugal sinagoglarn zikretmektedirler. lomo Rozanes, Divrey Yimey srael BeTogarmo, Helek
Rion, Tel Aviv 1930, 163. Avram Galante, Histoire des Juifs dAnatolie-Les Juifs dIzmir(Smyrne),
stanbul 1937, 16. Barnay, a.g.e., 69. Responsada, aradan yirmi yl geti ve Ruben iddia etti ki yeiva
onun izni olmakszn bytld aklamas ile belirsiz bir zaman sreci dile getirilmektedir. 19.
yzyla ait zmir sinagoglar arasnda ad gemeyen ve bugn yerini saptayamadmz Baki
Sinagogu, acaba Portugal Sinagogu ile birletirilmi; bylece adn, kimliini kaybetmi olabilir mi?
1-e Haaar LeHaAdonay Tsadikim yavo bo Ben porat Yosef13

2-Ben porat ale ayin Kahal Kado Portugal Yibane Binyan Tsiyon anat 5669
1-Bu kap Tanrnn kapsdr erdemliler girer
2- Portugal Sinagogu Tsiyondaki ev (BeitHaMikda) mamur olsun Sene 1909
Resim 4: Portugal Sinagogu iinde yer alan mermer yazt 1
21
1-Beezrat Haem 1-Tanrnn yardmyla
2-Hamiyyetperverler (Balar) 2-Hamiyyetperverler (Balar)
3-Hevrat agudat ahim be London 3-Londra Kardelik Cemiyeti
4-Hanri Biofseyim 4-Hanri Biofseyim
5-Kondos A.VN. Di Kamondo 5-Kont A.VN. Di Kamondo
6-Sir Julyan Goldsmidt 6-Sir Julyan Goldsmidt
7-S.H. Goldsmidt 7-S. H. Goldsmidt
8-lomo Halfon deBukarist 8-Bkreli lomo Halfon
9-tshak Kohen(Kahn) MiPariz 9-Paristen tshak Kohen(Kahn)
10-tshak Leon ubanav 10-tshak Leon ve oullar
11-Nisim Abraham Leon 11-Nisim Abraham Leon
12-Ahim Rotild MiPariz 12-Paristen Rothschid kardeler
13-Natanel de Rotild ubanav 13-Natanel Rothschild ve oullar
14-manuel Vinizyani 14-manuel Vivizyani
13 branice ben porat szc, Hz. Yakubun lmeden nce evlatlarnn her birini
bereketlendirirken olu Yusuf iin yapt deerlendirme srasnda kullanlmtr: Verimli bir
ouldur Yosef. Kaynak banda bulunan ve dallar duvarn stnden aan verimli bir asmadr. TORA Bereit
49:22, 1. Kitap, stanbul 2002, 408-409. Kitab- Mukaddes 49:22, stanbul 1988, 52. branice ben
porat ya da ben porat Yosef szc, genellikle Allah arttrsn, maallah ya da nazar demesin
anlamlarnda kullanlmaktadr.
Siren Bora
Resim 5: Portugal Sinagogu iinde yer alan mermer yazt 2
1-Aleksandr . 5-Jak Sidi

2-Hayim Habif . 6-Hayim Sobis(?) Sonsol
3-Hayim Politi Argi 7-Yuda de Moe Sidi ans bereket olsun
4-Ahim Taranto Ganay
3) Mahazike Tora (Tsontsin-Sonsino) Sinagogu

Mahazike Tora14 (Tsontsin-Sonsino) Sinagogu, kiemelikte Sonsino
Mahallesinde Aya Yani Kilisesi ile Asmal Mescit arasnda kalan alanda yer
almaktadr. 1960l yllarda byk bir yangn geiren ve bugn kaderine terk edilmi
22 olan sinagog, yknt halindedir. Sadece drt duvar ile tevann15 drt stunu ayakta
kalmtr. Rozanese gre 17. yzylda ina edilmitir.16 Galante ise, zmirde 17.
yzylda kurulan sinagoglarn adlarn sayarken Mahazike Toradan sz etmez. 17
Barnayda, 17. yzylda kentte 9 sinagogun mevcut olduunu dile getirirken18;
Mahazike Torann adn anmaz. Ona gre, Mahazike Tora Sinagogu, Talmud
Tora(Hevra) ve Beit Hillel sinagoglar ile birlikte 19. yzylda kurulmutur.19
17. yzylda kurulduu saptanan Baki ve Pinto sinagoglarndan, 19. yzylda
artk sz edilmemektedir. Muhtemelen 1688 depremi srasnda her iki sinagog da
yklmtr. Sonra yeniden ina edilmilerse dahi, 1772 byk yangnnda dier
btn sinagoglarla birlikte yanp kl olmalar muhtemeldir. 18. ve 19. yzyllar,
zmirin byk Yahudi glerine maruz kald yllardr. kiemelikteki zmir
14 branice olan Mahazike Torann anlam, Toray glendirmek, kuvvetlendirmek, tahkim

etmektir.
15 Sefer Toralarn Ehalden karlarak zerine konduu ve ilgili blmn okunduu krs Tevadr.
nci Trkolu, Yahudi Geleneinde Sinagog, Toplumsal Tarih, say 112, (Nisan 2003), 13.
16 Rozanes, a.g.e., 163.
17 Galante, a.g.e., 16.
18 Barnayn 17. yzylda kurulduunu dile getirdii sinagoglar; srasyla Baki, Portugal, Neve alom,
Pinto, iki adet Selaniklilere ait sinagog (adlar saptanamamtr), Giveret Algazi ve Orehimdir.
Ayrntl bilgi iin bkz. Barnay, a.g.e., 70-87.
Yahudi Mahallesi ise, bu dnemde saa sola genileme olanana sahip deildir.20
Gelen gmenlerden dolay artan nfusun barnma gereksinmelerini karlamak iin
ina edilen yaplar nedeniyle kendi iinde adeta ierek hacmini doldurmutur.
Dolaysyla yeni bir blgede yeni bir sinagogun ina edilmesi ok dk bir
olaslktr. te yandan, sinagog inas ruhsat kouluna baldr. Yeni bir sinagog ve
yeni bir ruhsat talebi de, ok uzak bir olaslk izlenimi vermektedir. 19. yzyla
kadar, kiemelikte Yahudilerin yaad blgeden sadece Yahudi Mahallesi ya da
Birinci Juderia olarak sz edilmitir. Tanzimat Dneminden itibaren ise,
Yahudilere ait mahalle adlar telaffuz edilmeye balamtr: Sonsino, avez, Yeni,
Efrati, Bene srael, Hahamba ve Huridiye Mahalleleri.21 1772 yangnnda
tamamen kl olan Pinto Sinagogu; artan nfusun gereksinmelerini karlamak
drts ile daha byk bir ibadethane olarak ina edilmi ve bir sre sonra,
bulunduu mahallenin adyla anlmaya balam olmaldr: Sonsino (Mahazike Tora-
Tsontsin) Sinagogu.
Resim 6a: Mahazike Tora (Sonsino) Sinagogunun gnmzdeki grnts
23
Cumhuriyet dneminde Sakarya Mahallesi adn alan Sonsino Mahallesi, 803,

821, 822, 823, 824, 825, 826 sokaklar ile Erefpaa Caddesi kmaznn bulunduu
alan kapsamaktadr. Sonsino Sinagogu ise, 826 sokak ile 822 sokan kesitii
20 Bu dnemde zmirin nfusunun, hzl bir art sreci iine girdii gzlemlenmektedir. 1840larda
balayan ve 19. yzyln ikinci yarsnda byk bir ivme yapan nfus art ile birlikte, var olan kent
ii yerleim alanlar nce sklam, sonra da genilemeye balamtr. Bunun nedeni, Osmanl
ynetiminin, gvenlikle ilgili denetim kolayln salayabilmek amac ile, balangtan itibaren
dinsel cemaatlerin zellikle de gayr mslim cemaatlerin fiziksel evresine snrlama getirmesidir.
Bylece, kendilerine zel alanlarda yerleip orada kalmalar salanmtr. Uygulamann kentin
fiziki grnmndeki yansmalar ise, kent ierisindeki belirli yerlerde, bina ktlelerinin giderek
younlamas ve boyutlarnn giderek bymesi olgusu olmutur. Bu koullar altndaki kente, 19.
yzyln ikinci yarsnda gelen ounluunu Romanya, Polonya ve Rusyadan gelen gmen
Yahudiler, zmir Yahudi Mahallesinin fiziki olanaklarn iyiden iyiye zorlayacaklardr. Bora,
Karata, 57-58.
21 1829 ylnda mahalle kent iinde bir toplum birimi olarak tannm ve muhtar rgtlenmeleri
balamtr. Bora, Karata, 54. Nezahat Kklk Kaya, Osmanl Kentinde Arsa Paralanmasna
Bal Olarak st Yapnn Deime Sreci: Bir Krlma Noktas Olarak Tanzimat Dnemi, Ege
Mimarlk, Say 78, (Temmuz 2011), 15.
Siren Bora
kede yer almaktadr.22 zmirli Yahudiler o blgeden yle sz etmektedir: La

Suvida de Pinto (Pinto yokuu) veya La Eskalera de Pinto (Pinto merdivenleri).
Gerekten de, Sonsino Sinagogunun bir yannda (batsnda) merdiven dier
yannda (dousunda) ise, dik bir yoku yer almaktadr. Galanteye gre, Mahazike
Tora (Sonsino) Sinagogu ina edilirken Hisar Camisinin mimari yaps ve kubbesi
rnek alnmtr. Ayrca sinagog 1850 ve 1896 yllarnda iki kez restore edilmi
olduuna gre23, 19. yzyln ilk eyreinde ina edilmi olmaldr.
Resim 6b: Mahazike Tora(Sonsino) Sinagogunun yangn sonras i mekn
grnts.(Kaynak: Selim Bonfil Arivi).
24
Resim 6c: Mahazike Tora(Sonsino) Sinagoguna ait yazt
1-Beezrat Haem anat 5694

2-Kahal Kado Mahazike Tora Tsontsin Yibane Binyan Tsiyon
3-Donadores i Donadoras
22 Bu yapnn yerini bana gsterme inceliinde bulunan Sayn Orhan Beikiye mteekkirim.
23 Galante, a.g.e., 42. Siren Bora, zmir Yahudileri Tarihi 1908-1923, stanbul 1995, 49-50.
4-lomo Kalderon ben Sara menuhato kavod

5-Haneara Roza Franko bat Luna nilbaolamo
6-Sinyoru eet Mordehay Elvirlas bat Miryam nilbaolamo
7-lomo Abraveya ben Perla menuhato kavod
8-Heneara Huvak imeru Mazaltov demitkerya
9-Matilda bat Moe alom menuhata kavod
1-Tanrnn yardmyla sene 1934.
2-Mahazike Tora Tsontsin Sinagogu. Tsiyondaki ev (BetHaMikda) mamur olsun
3-Teberruda(Bata)bulunan erkekler ve Teberruda(Bata) bulunan kadnlar
4-Sara olu lomo Kalderon istirahatgah erefli olsun
5-Luna kz Matmazel Roza Franko ebediyete intikal etti.
6-Lunann kz Mordehay Elvirlasn dul ei Sinyoru ebediyete intikal etti.
7-Perla olu lomo Abraveya istirahatgah erefli olsun.
8- Mazaltov adyla anlan
9-Moe alom kz Matilda istirahatgah erefli olsun.
4) onsol Sinagogu
Hayim imuel onsol tarafndan balanan, Basmanede Aya Vukla
Mahallesindeki bir yap, 1909 -1911 tarihleri arasnda yaplan bavurular sonucu
verilen ruhsat (izin) ile sinagog olarak kullanlmaya balanmtr.24 onsol Sinagogu, 25
iki kattan olumaktadr. Alt katta 12 odal bir kortejo; st katta ise, ibadethane yer
almaktadr. Sinagog 1970li yllarda yanm ve bir tamir geirmitir. Bir sre oto
ykama yeri olarak kullanlmtr. Mlkiyeti zmir Yahudi Cemaatine ait olan
sinagog, u anda bo ve kapaldr.25
Resim 7a: onsol Sinagogunun gnmzdeki grnm (Kaynak: Orhan Beiki Arivi)
24 Central Archives for the History of the Jewish People (Jerusalem), TURKEY-Izmir, number 468.
Ayrca bu sinagoga ilikin bilgi iin bkz. BOA, ura-y Devlet 1435/6, 1436/7; BOA, Bab- Ali
Evrak Odas 3651/273823; BOA, rade Aznlklar 89/36.
25 Bu bilgiyi benimle paylaan Sayn Orhan Beikiye mteekkirim.
Siren Bora
Resim 7b: onsol Sinagoguna ait yazt (Kaynak: Orhan Beiki Arivi)
1-Kahal Kado onsol Yibane Binyan Tsiyon

2-Hakdi Mehaadon Hayim
3-imuel onsol Nilbaolamo Hayom
4-14 Lehode Nisan anat 5665
1-onsol Sinagogu Tsiyondaki ev (BeitHaMikda) mamur olsun
2-Tahsis edildi(Vakfedildi) Saygdeer Beyefendi Hayim
3-imuel onsol tarafndan Ebediyete ntikal Etti Gnnde
4-19 Nisan aynda sene 1905
26
5) Beit Levi Sinagogu
Beit Levi Sinagogu, Karatata Nesim Leviye26 ait olan ve konut olarak
kullanlan bir yapnn ibadethaneye dntrlmesi iin yaplan bavuruya, 24
Muharrem 1337 (30 Ekim 1918) tarihinde olumlu yant27 verilmesinden sonra
kurulmutur. Sz konusu sinagog, iki katl bir yapdr. Alt katta grevli Hahamn
ikametgh, st katta ise badethane yer almaktadr.28 Beit Levi Sinagogu, 1982
ylnda yklmtr. Aada yer alan mermer yazt, bir zamanlar sinagogun
duvarlarndan birinde yer almaktadr. Beit Leviden geriye kalan sayl kalttan
biridir.29 Bugn zmir Yahudi Cemaati Arivinde muhafaza edilmektedir.
26 Nesim Levi, Karata Hastanesini ve Karatata yeralan Asansr zmir kentine armaan eden
kiidir. Ayrca Nesim Levi hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Bora, Karata, 181-187.
27 Galante, Beit Levi Sinagogunun 1898 ylnda ina edildiini yazmaktadr. Babakanlk Osmanl
Arivinden aldmz Beit Leviye ait ruhsatn verili tarihi 24 Muharrem 1337 olduuna gre; ya
Galante, Nesim Levinin bu binay konut olarak ina ettirdii tarihi (1898 yln) kastetmektedir ya
da Babakanlk Osmanl Arivinden edindiimiz Beit Levinin ruhsat, Sinagogun yeniden inas
iin verilmi bir izindir. Galante, a.g.e., 44. BOA, Kilise Defteri 7, 598/1103, 81.
28 BOA, Kilise Defteri 7, 598/1103, 81. Beit Levi Sinagogu hakknda ayrntl bilgi iin ayrca bkz.
Bora, Karata, 100-101.
29 Beit Levi Sinagogunun ykl yksn, zmir Yahudi Cemaati mensuplarndan Rafael Algranati
yle anlatmaktadr: 1966 ylyd. Bayram sabah duadaydk. Ayakta ve kprdamadan dua etmemiz
gerektii srada (Amida), iddetli bir grlt duyduk. Duadan sonra gidip baktmzda, sa tarafta yeralan
Resim 8a: Beit Levi Sinagogu, Asansr ve Karata Hastanesinin ina edilmesini salayan
Nesim Levi Bayraklnn fotoraf; Nesim Levi, grubun tam ortasnda oturmaktadr
(Kaynak: Murat Sanus)30
Resim 8b: Beit Levi Sinagoguna ait yazt (Kaynak: zmir Yahudi Cemaati Arivi)
27
merdiven duvar gmt. Nedeni sinagog yanndaki arsada nlem alnmadan yaplan temel kazsyd. 1967 yl
Temmuz aynda askere gittim. ki yl askerlik yaptktan sonra geri dndm. Sinagog arsasnda inaat vard.
Arsaya bir apartman ina edildi. Apartman, zmir Yahudi Cemaatine ait deildir. Nesim Levi ailesine de ait
deildir. Kim yapt? Nasl yapt? Bilinmez. Ancak bundan 7 yl kadar nce rendiime gre, apartmann
dairelerinden biri Nesim Levi adna tapuda kaydedilmi. Olayn ilgin olan taraf ise u: Levi ailesinin hibir
ferdinin bundan kesinlikle haberi yokmu.
30 Bu fotoraf benimle paylama inceliini gsteren Tire Belediyesi Bakan Danman Sayn Murat
Sanusa mteekkirim.
Siren Bora
1-Kahal Kado Beit

Yibane Binyan Tsiyon Halevi
2-Eladay yivereh veyemor lehamikda
3-Nerivlev Sinyor Nesim lomo Halevi Haem yimereyu vihayehu
4-Ben Yair lehanihbad Sinyor Moe Halevi yimereyu vihayehu
5-Vele to Hakavoda Marat Coya tihyi meueret
6-Velebenav Hayakarim Rafael ve Yitshak ve Yosef
7-Ve Moe Halevi haem alem yair veyentsiram meayin ara
8-Nunsamehvavalef
9-Hanuhat Beit Haknesset BaRohaana31
10-anat 5658
1-Sinagog Beit
Tsiyondaki ev (BeitHaMikda) mamur olsun Halevi
2-Kadiri Mutlak Tanr tahsis edeni(vakfedeni) bereketlendirsin ve korusun
3-Alicenap yrekli Sinyor Nesim lomo Halevi Tanr onu korusun ve ona mr versin
4-Yair muhterem Sinyor Moe Halevinin olu Tanr onu korusun ve ona mr versin
5-Ve onun ei muhterem Bayan Coya mutlu olsun
6- Ve onun kymetli oullar Rafael ve Yitshak ve Yosef
7- Ve Moe Halevi tanr onu aydnlatsn ve kem gzden esirgesin
28 8-..
9-Sinagogun al Ylbanda(16 Eyll)
10-Sene 1898
6) Algazi Sinagogu:
zmirde kurulan sinagoglarn byk bir blm, ya sinagogu kuran kiinin
ya da sinagog yneticisinin adn tamaktadr. Baz yazarlar tarafndan, Algazi
Sinagogu iin Galante Sinagogu ad da kullanlmtr. Ancak konuyla balantl
olarak ad anlan Rabi Moe Galante, Sabetay Tsevi ile birlikte Halepten zmire
gelmitir ve zmirli bir Rabi deildir. Barnayn da vurgulad gibi, Galante
muhtemelen Kuds kentinin Rabilerinden biridir. Cuma (Cumartersi?) gn Algazi
Sinagoguna giderek Tsevinin gerek bir Mesih olduunu aklamtr.32 Aklama Algazi
Sinagogunda yapldna gre, bu sinagog bir sre Galante Sinagogu adyla anlm
ve Yahudi Cemaatinin hafzasna da bu ekilde yerlemi olmaldr. Algazi
Sinagogunun 5426 (1666) tarihinde mevcut olduu bilinmektedir. Demek ki, daha
nce ina edilmitir. zmirde 17. yzylda Venedikli tccarlara araclk yapan
Avraham Algazinin varl bilinmektedir. te yandan zmirli Rabilerden biri Rabi
31 brani Takvimine gre 5658 senesi ierisinde ylba, 29-30 Elul 5658 tarihine denk gelmektedir.
Bunun Miladi Takvimdeki karl ise, 16-17 Eyll 1898dir.
32 Gerom alomdan aktaran Barnay, a.g.e., 85.
Hayim Algazidir ve lm tarihi 5431(1671) yldr. Her iki kiinin de sz konusu

sinagogla balantl olmas muhtemeldir.33
1666 tarihinde Sabetay Tsevinin Algazi Sinagoguna gittii Rabi Hayim
Benveniste tarafndan dile getirilmektedir: Kahal Kado Algazide (Tanr yceltsin)
toplandlar. Bu konuda Barnay u yorumu yapyor: Algazi Sabetay Tsevinin sinagogu
muydu? Bilmiyoruz. Sabetay Tsevi bu sinagoga sadece 1666 ylnn bir abat(Cumartesi) gn
m gitti; yoksa bu sinagog zaten ailesi tarafndan da daha nce kullanlan onlarn devam ettii
sinagog muydu? Bilmiyoruz.34 Aada evirisini yaptmz yazt, Algazi Sinagogunun
avlusundaki duvarda yer almaktadr:
Resim 9: Algazi Sinagogunun giriinde yer alan yazt
1-anat 1-Sene
2-Uva vehitpalel 2-Gelsin ve dua etsin
3-Elhabayt haze 35 3-Bu eve 29
4-548536 4-1724
7-Talmud Tora(Hevra) Sinagogu:

17. yzylda zmirde yer alan sinagoglarn adlarn sayarken onlarn arasnda
Talmud Tora(Hevra) Sinagogunun adn zikredenler Rozanes ve Galantedir.
Muhtemelen Galante, Rozanesten bu bilgiyi edinmi ve kullanm olmaldr.
33 Barnay, a.g.e., 84-85.

34 Genel gre gre ise 1665 ylnda Sabetay Tsevinin zmire dn ile yaanan olaylarda, Algazi
Sinagogu deil; Portekiz (Portugal) Sinagogu nemli bir yer tutmaktadr. Sabetay kartlarnn kalesi
saylan Portekiz Sinagogu, Sabetayc hareketin genilemesi ile kaplarn Sabetay Tseviye
kapatmtr. Buna kar, Sabetay ve taraftarlar sinagoga kapy krarak girmiler ve kartlarnn
nderleri olan hahamlar kovmulardr. Bunlarn arasnda Algazi Sinagogunun kurucularndan
Salomon Algazi de vardr. Sabetay Tsevi bu basknda kendini Yahudilerin Mesihi ilan etmi ve
kurtulu gnn 18 Haziran 1666 olarak belirlemitir. Portekiz Sinagogu bundan sonra Sabetayc
hareketin merkezi olmutur. Barnay, a.g.e., 85-86.
35 Bir pasuktan(ayetten) alntdr: nk senin byk ismin ve kudretli elin ve uzatlm kolun hakknda
iiteceklerdir ve bu eve gelip dua edince . Kitab Mukaddes, I. Krallar, 8:42, 346.
36 Yaztn yannda yer alan ve Latin harfleri kullanlm olan mermer levhada brani tarihinin Miladi
karl 1724 senesi olarak verilmitir. Halbuki brani Takvimindeki 5485, Miladi Takvimde 1724-
1725 senesine karlk gelmektedir. nk brani Takviminde ylba, Miladi Takvimdeki
ylbana gre daha erken, 3 ay nce balamaktadr. O halde yaztta yer alan tarih Ekim, Kasm ya
da Aralk ayn iaret etmektedir.
Siren Bora
Yaakov Barnay ise, Talmud Tora Sinagogunun 19. yzylda kurulduunu dile
getirmektedir.37 Talmud Tora (Hevra) Sinagogu bugn yknt halindedir.
Aada evirisini verdiimiz mermer yazt, Nisan 2016 tarihinde
Hahamhanenin bahesinde bulunmutur. Muhtemelen Talmud Tora Sinagogunun
Beit Midrana ait olmaldr.38 Geleneksel olarak, zmir sinagoglarnn byk bir
blmnde -genellikle giri ksmndan sonra ibadethane blmnden nce- bir
Beit Midra (Ett Evi ya da Medrese) veya Yeiva yer almaktadr. Mermer yazt
ibadethaneye dhil olan okula, Talmud Toraya ait olmaldr. te yandan, zmirde
19. yzyln ikinci yarsna kadar iki eit Yahudi eitim kurumu mevcuttur: Hevrot
ve Yeivot.39 Zamanla Hevrotun bir ksm Talmud Tora adn alarak eitim
hizmetine devam etmitir.40 Her iki eitim kurumunda eitim programn uygulayan
kiiler, Yahudi din adamlardr. Kanmzca Talmud Tora (Hevra) Sinagogu, nce
byk bir eitim kurumu odandaki ibadethane olarak kurulmu bir sre zellikle
eitim hizmeti vermi ve 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren yalnzca ibadethane
ilevini stlenmeye balamtr. Bu ngr, hem Rozanes ve Galantenin Talmud
Torann kentteki varlna ilikin verdii bilgiyle hem de Barnayn Talmud
Torann kurulu tarihine ilikin verdii bilgiyle rtmektedir. Rozanes ve Galante,
sadece Talmud Torann 17. yzylda sinagog deil bir eitim kurumu olarak hizmet
verdiini fark edememilerdir. Hahamhane bahesinde bulunan mermer yazt,
sinagog yklnca geriye kalanlarla birlikte buraya tanm olmaldr.
Resim 10: Talmud Tora (Hevra) Sinagoguna ait yazt
30

38 Ayrca kiemelikte Talmud Tora adyla Yahudilere ait bir ilkokul bulunmaktayd. Ancak bu
okulun duvarlarnda branice bir mermer yazt mevcut deildi.
39 Hevrot ve Yeivot, biri ilk okul dieri yksek okul dzeyinde eitim veren Yahudi eitim
kurumlardr.
40 Galante, a.g.e., 106. Bora, zmir Yahudileri, 153.
1- BeEzrat Haem 5666 1-Tanrnn yardmyla(Bismillahirrahmanirrahim) 1906

2-Beit Talmud Tora 2-Tora renimi Evi(yeri)
3-Yofia alav nahara 3-
4-LaTora ve haskala 4-Toraya ve rasyonalizme (aklcla)
5-Yesod hamaala 5-Faaliyetin temeli
6-Lehadrih temimim 6-Drst insanlar eitmek
7-Aniim ve yetomim 7-Yoksullar ve Yetimleri
8-Hine ze nivne 8-te bu bina edildi
9-Binat 9-Senesinde
10-Ad yavo Elmikdai 10-Ta ki benim mukaddesatma gelesiniz ...
8) Neve alom(alom) Sinagogu

Neve alom ya da alom Sinagogu, 17. yzylda Portekiz asll zengin
Konversolar tarafndan kurulmutur. Kaynaklarda, sz konusu sinagogun adndan
hem Neve alom hem de alom olarak sz edilmektedir. O halde, bugn alom
(Aydnl) olarak tannan sinagog, Neve alom Sinagogu olmaldr.
Avraham Yaari tarafndan kaleme alnan Sefer dila Havera Kadua di zmir
adl kitapta, Neve alom Sinagogunun yetimler kurumunun 42 maddelik tz ve
5404 (1644) tarihine ait ye listesi verilmitir. O halde, 1644 tarihinde Neve alom
Sinagogu mevcut olmaldr.41 Demek ki, 1644 ylndan nce kurulmutur. te
31
yandan, Rabi Eliyahu Hakohen Hatamarn42 pek ok kez bu sinagoga vaaz
vermeye geldii bilinmektedir. 5435 (1675) ylnda, Neve alom Sinagogunun
Rabilerinden ve Tora eitmenlerinden biri, Rabi Yosef Hazandr. 17. yzyln
ortalarnda, zmire gelen Selanikli Rabilerden birinin anlatmna gre; o yllarda
Kahal Kado alomda byk Rav Yosef Eskapa ve byk Rav Rabi Aharon Lepapa grev
yapmaktadrlar.43
evirisini yaptmz yazt, sinagogun avlusunda ibadethanenin giri kapsnn
yannda yer almaktadr. Yaztta sz edilen yangn, 1841 zmir yangndr. Haziran
1841de balayan zmir Yangn Yahudi Mahallesi ile birlikte pek ok Sinagogu
yakp kl etmi; binlerce insan zellikle de Yahudiler evsiz kalmlardr. Olay byk
bir felaket olarak hafzalara kaznmtr. Hatta zmirli Yahudilerin bir blm,
yangn Tanrsal bir ceza olarak alglam; Austos 1841 yangnnn, kaer et yemeyen
yoksullar iin Tanrsal bir ceza olduuna inanmlardr.44 Yahudi nfusunun azalmasna

42 Rabi Eliyahu Ben Avraham lomo Kohen tamar 1650 ylnda zmirde domu; 1729 ylnda
zmirde lmtr. Yaklak olarak 40 kitap yazd bilinmektedir. http://matzav.com/today-in-
history-24-25-adar/. eriim tarihi: 02.07.2016.
44 Avner Levy, Shavat Aniim: Social Cleavage, Class War and Leadership in the Sephardi
Community The Case of Izmir 1847, Ottoman and Turkish Jewry -Community and Leadership, (ed.
Aron Rodrigue), Bloomington 1992, 186.
Siren Bora
ve morallerinin bozulmasna neden olan 1841 yangn, alom Sinagogunun kaps

nnde mucizevi bir ekilde durmutur. Sinagog ise, yangnda hasar grmeden
kurtulmutur. Mermer yazt, bu mucizeyi dile getirmektedir.
Resim 11: Neve alom Sinagogu giriinde yer alan yazt
32 1-Habayt Hakneset haze banuy minat 5560 im

2-Manihigim meatar harav bate kehuna zayntsadikvavkaflamed
3-Viserafat anat 5601 lamedtaffeytsadik lo nisraf
4-Vebe hode Nisan anat 5650 nigmar binyan gadol bakahal kado
5- Vememdaletkafyudbettsadik yibane binyan Tsiyon in 11 hanuyot ahareym al
6-Yedi hamitadelim haleva hemma Sinyor Moe
7-Uziyel Bar Yosef hayo(haem yimerehu vihayehu) ve haverav Eliya Kuryel hayo
8-Ve Sinyor Danyel Farhi hayo ve Sinyor Yomtov Mizrahi
9-Hayo ve Sinyor Yaakov Uziyel Bar Aharon hayo ve havero
10-Moe de Sigura hayo ve Moe Uziyel bar
11-Aharon hayo ken nira bet kodeynu
12-Vetifarteynu betbetyudalef betsameh vehaviyotim el har
13-Kodi vesimahtim bebet tefilati45 leparak katan 5650
1-Bu Sinagog 1800 senesinde ina edilmitir
2-Mahalli yneticiler
3-Ve 1841 tarihli yangnda yanmad
45 Ve aviotim el har kodi vesimahtem bebet tefilati (Onlar benim kutsal dama getirecek ve benim dua
evimde mutlu olacaksnz). Bu pasuk (ayet), burada kutsal da tanmlamas ile iaret edilen,
Kudsteki Tsiyon Dadr. badethane ile kastedilen ise Beit HaMikdatr (Sleyman
Tapnadr). Kitab Mukaddes, aya 56:7, 715.
4-Ve 1890 senesi Mart aynda byk Sinagog tamamland(inas)

5-Ve arkasndaki 11 dkkanla birlikte
6-Bu konuda inisiyatif alanlar onlardr ki Sinyor Moe
7-Uziyel Yosef olu Tanr onu korusun ve ona mr versin ve arkadalar Eliya Kuryel
Tanr onu korusun ve ona mr versin
8-Ve Sinyor Danyel Farhi Tanr onu korusun ve ona mr versin ve Sinyor Yomtov
Mizrahi
9- Tanr onu korusun ve ona mr versin ve Sinyor Yaakov Uziyel Aharon olu Tanr
onu korusun ve ona mr versin ve arkadalar
10-Moe de Sigura Tanr onu korusun ve ona mr versin ve Moe Uziyel
11-Aharon olu Tanr onu korusun ve ona mr versin kutsal hanemizde grnd
12-Ve iftihar kaynamz onlar getireceksiniz Kutsal Dama
13-Ve benim badethanemde mutlu olacaksnz 1890
9) Lazaretto
zmir Yahudi Cemaatine ait Lazaretto46, 19. yzyln ilk yarsnda Osbia adl
Hollanda asll bir kadnn satn ald kortejonun47 Yahudi Cemaatine
balanmasndan sonra kurulmutur. 1841 zmir yangn, Lazaretto binasn
tamamen yok etmi; sonraki yllarda (ikinci kez ina edildii tarih bilinmemektedir),
arsas zerine Baron Lionel de Rothschild, M. Montefiore ve A. Cremiouxnn
maddi katklar ile 300 odaya sahip bir yap ina edilmitir. Lazaretto olarak 33
adlandrlan bu yapnn ortasnda ak bir avlu yer almaktadr. Avluyu evreleyen iki
katl yapda pe pee kk odalar (branice dirot) mevcuttur. Ayrca avluda bir su
kayna (eme olmal) bulunmaktadr. Aada fotorafna yer verdiimiz mermer
yazt, zmir Agora kazlar srasnda Lazarettonun ina edildiini tahmin ettiimiz
arsada bulunmutur. Yaztn evirisi srasnda, 5 ve 6 olarak numaralandrdmz
blmler, bir arada Beraha ehakol oluturmaktadr. Yani, kr duas. Bu dua,
46 Lazaretto, Bat dillerinde czam veya veba gibi salgn hastalklar srasnda kurulan Karantina
binalarna verilen addr. 19. yzyln ilk yarsnda zmirde Yahudi, Grek, Avrupa ve Osmanl
Karantina haneleri bulunmaktadr. Kanmzca Lazaretto binas, 1837 tarihli veba salgnndan
hemen sonra satn alnm olmaldr. Veba salgn srasnda kentte Mslman Trklerden sonra en
fazla etkilenen ve zarar gren topluluk Yahudilerdir. Beyrudan edindiimiz bilgilere gre, Yahudi
Cemaatinde her bin kiiden 60 kii hastalanm ve hastalananlarn %67si yaamn yitirmitir.
Yine kanmzca, Hahamhane karsnda yer alan ve 1837 tarihli veba salgn srasnda vebal
hastalarn bakmn stlenen hastanenin yetersiz kalmas ve veba gibi baz nemli hastalklarn
yksek bulac nitelii gz nne alnarak bir byk karantina merkezi oluturmak dncesi
domu olsa gerek. Lazaretto hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Bora, Karata, 161-170. 1837 tarihli
Veba Salgn hakknda bilgi iin bkz. Rauf Beyru, XIX. Yzyl zmirinde Salgn Dnemleri ve
Yaam, zmirin Salk Tarihi Kongresi 1-3 Aralk 2005- Bildiriler, zmir 2009, 283.
47 Kortejolar ya da bilinen adlaryla Yahudihaneler, Yahudi g olgusunun ve Yahudi pratik
zekasnn mimariye yansyan ilevsel rnleridir. Kortejo, spanyolca kkenli bir szck olup
avlu anlamna gelmektedir. Klasik bir kortejo, avlu merkezli bir veya iki katl yap olarak
tanumlanabilir. Yzleri avluya dnk olan bu yaplar, pe pee sralanm kk odalar
barndrmaktadr. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Bora, Karata, 40-49, 112-116.
Siren Bora
su imeden nce okunan duadr. Mermer paralanm olduu iin yaztn tamamn
okumak olanakszdr. Kanmzca yazt, Bene srael Mahallesi iinde Dikiltata ina
edilmi olan Lazarettonun avlusundaki eme ile balantl olmaldr. Lazaretto,
1922 Yangn srasnda tamamen yanmtr.
Resim 12: Lazaretto Avlusunda yer alan emenin yazt
1-Yiten hatov 1-yiyi verecek

2-Hayim el alom yemeyi hayehi 2-Bar dolu hayat yaadn sre
34
3-Mimha yaru vehen makomha 3-Ondan grecekler ve senin yerine
4-Ki mimenu totsaot Hayim 4-nk hayatn olaanstlkleri ondan geliyor
5-Baruh Ata Adonay Eloheynu Meleh 5-Dnyann Kral olan Efendimiz
6-Haulam ehakol nihiyye bedvaro 6-Ve her ey onun arzu ettii gibi yaratld.
Sonu
Dnyann neresinde olursa olsun Yahudi diasporas, balangtan itibaren,
din ile etnik kimliin i ie getii bir yapya sahip olmutur. Bu nedenle Yahudilik
ve Yahudi Tarihi, birbiri ile kesintisiz ve karlkl etkileimi ieren bir seyir
izlemektedir. Her ne kadar Torann emir ve kurallar dier milletlerden ve onlarn
inan, yaay ekillerinden uzak durulmasn ngryor, Yahudi olan ve Yahudi
olmayan ayrm ile iki grup arasndaki ilikiler kstlanyor ise de; Yahudi diasporas,
soyutlanma refleksine deil adaptasyona dayal olarak bir yandan dinini ve kimliini
korurken48; te yandan evre kltrlerden ald unsurlar kendi bnyesine katarak
yaad blgeye zg bir kltrel yap oluturmutur. Bu nedenlerden dolay,
Yahudi topluluklarnn yaps konutuklar dillerden giydikleri giysilere, yaptklar
mesleklerden uyguladklar ritellere kadar, kltrel, corafi ve dnemsel farkllklar
yanstmaktadr. Yukarda evirilerine yer verdiimiz yaztlarda, Yahudiliin, Yahudi
dininin etkilerine ahit olunmaktadr: Hemen hepsinde, Toradan alntlar
48 Grkan, a.g.e., 13-14.

mevcuttur. Mahazike Tora(Sonsino) Sinagogunun 1934 tarihli yazt zerinde sa

st kede ay-yldz motifi grlmektedir. Bu motif, hem Trk Bayrandaki ay-
yldz, hem de Anadolu kltrn zmsemi Trkiye Cumhuriyeti vatanda
Yahudileri simgelemektedir. Yaztlarn bir blmnde branice ile Franszca, bir
blmnde ise branice ile spanyolca bir arada kullanlmtr. Fransz dili ve
kltrnn Osmanl Yahudileri arasnda yaygnlamas; Alliance Israelite
Universellein 19. yzyln ikinci yarsnda balayan etkinliklerinin eseridir. Alliance
tarafndan kurulan okullarn ders programlarna, Fransz dili daima dhil edilmitir.
te yandan, balangta ok cemaatli bir yapya sahip olan zmir Yahudileri,
zamanla baskn Sefarad kltrnn etkisi altnda kalarak adeta tamamen
Sefaradlamtr. Bylece Judeo spanyol dili de (Yahudi spanyolcas da),
topluluun tamam tarafndan benimsenmitir.
Toplam on bir adet yaztn biri Yahudi Lazarettosuna, biri Alliance Israelite
Universelle tarafndan kurulan Yahudi okuluna, dokuzu ise sinagoglara aittir. Bu
yaztlarn her biri, zmir Yahudi kltrne ve zmir Yahudi tarihine tutulan bir ayna
niteliindedir. Yaztlara geni bir perspektiften bakld zaman ise; ayna,
srgndeki bir toplumun Yahudi Diasporasnn tarihini ve kltrn
yanstmaktadr.
Bibliyografya 35
Ariv Kaynaklar
Archives Historique de IAlliance Israelite Universelle (Paris), AIU 2/0.
Babakanlk Osmanl Arivi(stanbul), Kilise Defteri 7, 598/1103, 81; ura-y Devlet
1435/26, 1436/7; Bab-Ali Evrak Odas 3651 /273823; rade Aznlklar 89/36.
Central Archives for the History of the Jewish People (Jerusalem), Turkey Izmir, Number
468.
zmir Yahudi Cemaati Arivi, Rav Avraham Eben Ezra, Sefer Batey Knesiyot, helek alef,
Seloniki 5571 (1811).
Rav Hayim Benveniste, Bee Hayay, Seloniki 5548 (1788).
Kutsal Kitaplar
Tora Bereit, 1. Kitap, stanbul Eyll 2002.
Kitab- Mukaddes, stanbul 1988.
Kitaplar ve Makaleler
Barnay, Yaakov, Ha Mara el Evropa, Yerualayim, 2014.
Beyru, Rauf, XIX. Yzyl zmirinde Salgn Dnemleri ve Yaam, zmirin Salk Tarihi
Kongresi 1-3 Aralk 2005- Bildiriler, zmir Eyll 2009, 280-289.
Bigart, M. Jacques, LAction de LAlliance Israelite en Turquie, Conference faite a Paris 24
Mai 1913, A LUniversite Populaire Juive.
Bora, Siren, zmir Yahudileri Tarihi 1908-1923, stanbul 1995.
, Karata Hastanesi ve evresinde Yahudi zleri, zmir 2015.
Siren Bora
Galante, Avram, Histoire de Juifs dAnatolie - Les Juifs dIzmir(Smyrne), stanbul 1937.
Grkan, Salime Leyla, Yahudilik, stanbul 2012.
Kaya, Nezahat Kklk, Osmanl Kentinde Arsa Paralanmasna Bal Olarak st
Yapnn Deime Sreci: Bir Krlma Noktas Olarak Tanzimat Dnemi, Ege
Mimarlk, Say 78, (Temmuz 2011), 15-21.
Levy, Avner, Shavat Aniim: Social Cleavage, Class War and Leadership in the Sephardi
Community The Case of Izmir 1847, Ottoman and Turkish Jewry - Community and
Leadership, (ed. Aron Rodrigue), Bloomington 1992.
Nahum, Henri, Les Juifs de Smyrne a la fin du XIX. eme siecle et au dedut du XX.eme siecle,
(doctorat thse), Paris 1990.
Rodrigue, Aron, French Jews, Turkish Jews The Alliance Israelite Universelle in Turkey 1860-
1914, (Phd dissertation), Harvard University 1985.
, Trkiye Yahudilerinin Batllamas Alliance Okullar 1860-1925, Ankara 1997.
Rozanes, lomo, Divrey Yimey srael BeTogarmo, Helek Rion, Tel Aviv 1930.
Trkolu, nci, Yahudi Geleneinde Sinagog, Toplumsal Tarih, say 112, (Nisan 2003),
10-17.
Online Kaynaklar
http://dictionary.reverso.net/spanish-english/juder%C3%ADa eriim tarihi: 04.07.2016.
http://matzav.com/today-in-history-24-25-adar/ eriim tarihi: 02.07.2016.
36
Cihannma
Say II/1 July 2016, 37-49
OSMANLI KAYNAKLARINDA FLORANSAYI ARAMAK:

DUKA, DUKA- FRANE VE DUKA GEMLER FADELER
ZERNE BAZI BLGLER
Mikail Acpnar
zet
II. Mehmed dnemiyle birlikte siyasi, asker ve ticari alanlar bata olmak
zere, birok alanda bir deiim ve geliim srecine giren Osmanl
mparatorluu, ayn zamanda Avrupa siyasetinin bir uzants olarak
talyadaki gelimeleri de yakndan takip etmekteydi. talya Yarmadasnn
nde gelen ehir devletleri durumundaki Venedik ve Cenevizin ardndan,
Floransa Cumhuriyeti de 15. yzyldan itibaren Levant ticaretindeki yerini
Fatihin himyesiyle almaya balamtr. Bu almada, Floransann Osmanl
kronikleri ve belgelerinde zaman iinde ifade edili ekillerinin aklanmas
amalanmaktadr. Bilhassa 16. yzyln son eyreinden itibaren ariv
belgeleri ve Selnik gibi Osmanl kroniklerinde karlalan ve bir ksm
aratrmaclar tarafndan tam olarak anlalamayan Flordin, Duka, Duka
Gemileri ve Ligorna ifadelerinin nelere ve hangi oluumlara iaret ettii izah
edilecektir.
Anahtar Kelimeler: Floransa, Toskana, Flordin, Duka-i Frane, Duka
Gemileri, Ligorna
Seeking Florence in Ottoman Sources: Some Notes on Terms of Duke,

Duke of Frane and the Galleys of Duke
Abstract
Ottoman Empire, which entered into a process of transformation and
development particularly in the political, military and commercial areas from
the period of Mehmed II, also closely followed the developments in Italian
peninsula as a component of its European policy. Following the Venice and
Genoa, leading city states of Italian peninsula, the Republic of Florence
began to participate in the Levant trade with the patronage of Mehmed the
Conqueror since 15th century. This study aims to explain the some
expressions about Florence in the Ottoman chronicles and documents.
Particularly, it examines the meanings of the terms like Flordin, the Duke, the
galleys of Duke and Ligorna, encountered in the Ottoman archival documents
and chronicles.
Keywords: Florence, Tuscany, Flordin, Duke of Frane, Galleys of Duke,
Ligorna
Yrd. Do. Dr., zmir Katip elebi niversitesi, Sosyal ve Beeri Bilimler Fakltesi, Tarih Blm.
Mikail Acpnar
Osmanl Devletinin, erken dnemlerden itibaren, Venedik ve Ceneviz gibi

talyan ehir devletleriyle olan ok ynl ilikileri birok aratrma ve incelemeye
konu olmutur. Hlihazrda yerli ve yabanc aratrmaclar almalarn arlkl
olarak Osmanl-Venedik ilikilerinin siyasi, ticari ve asker konular zerine
srdrmekte olup, Osmanllarn bir vesileyle iliki kurduu dier talyan
devletleriyle olan mnasebetleri ise henz yeni yeni allmaya balanmtr.
Osmanl Devletinin ok ynl ilikiler gelitirdii bu talyan devletlerinden birisi de
Floransa Devleti olmutur. zellikle stanbulun fethinden sonra Osmanllarn
siyasi ve ticari hedefleri dorultusunda Venedike alternatif olarak n plana
kmtr.
Rnesansn merkezi kabul edilen Floransa ehir devletinin, dolaysyla nl
Medici Ailesinin, Osmanl Devleti ve dou ticaretine ilgisi II. Mehmed devrinden
itibaren artm olup, bu ilgi dnemin siyasi ve asker artlarnn bir sonucu olarak
ok hzl bir gelime gstermitir1. yle ki 16. yzyln ilk yarsnda nemli bir
blm Floransann nde gelen ailelerine ait Floransa irketlerinin acenteleri
Galata, Bursa ve Edirne gibi nemli Osmanl merkezlerinde yerleerek ham ipek,
ipekli ve ynl kuma gibi balca rnlerin ticaretiyle megul olmulardr2. Ayn
sre stanbul ile Floransa ynetimleri arasnda karlkl kar ilikisine dayanan
diplomatik bir yaknlamay da beraberinde getirmitir. nalck bu ibirlii ve
yaknlamay Osmanl-Venedik Savann ortaya kard siyasi ve ekonomik
artlardan tr doal bir ittifak3 eklinde tarif etmekte olup, bilhassa Osmanl-
38 Venedik ve sonraki yzylda Osmanl-Fransa ve spanya-Floransa ilikileri veya
yaknlamalar iki devlet arasndaki mnasebetlerin seyrini tayin eden en nemli
unsurlar olarak karmza kmaktadr.
Bununla birlikte 15. yzyla ait Osmanl kronikleri Floransa Devletiyle ilgili
neredeyse hibir bilgi iermezken, onlara ilikin en zengin ve ilk bilgileri Bursa
eriyye sicilleri vermektedir. Muhtemelen Bursaya nazaran daha youn bir ekilde
yerletikleri Galatadaki ticari faaliyetleri ve dier konulara ilikin davalar ise Galata
mahkeme defterlerine yansm olmaldr. Ancak sz konusu sicillerin en erken
tarihlisinin 1551-1552 yllarndan itibaren balyor olmas, ncesine ilikin kymetli
bilgilerden mahrum olmamza neden olmu gibi grnmektedir. Bu bakmdan
Bursaya ait mahkeme kaytlar konuyla ilgili birincil ariv kaynaklar arasnda yer
alrken, Babakanlk Osmanl Arivinde muhafaza edilen defter ve belge serileri,
benzer konular bakmndan erken dnemlere k tutacak zenginlikten uzaktr. Sz
konusu dneme ilikin seyahatnameler de bu eksiklii giderecek bilgiler
iermemektedir.
1 Mikail Acpnar, Osmanl mparatorluu ve Floransa: Akdenizde Diplomasi, Ticaret ve Korsanlk 1453-
1599, Ankara 2016.
2 Acpnar, a.g.e., s. 319-398.
3 Halil nalck, Ottoman Galata 1453-1553, Essays in Ottoman History, ed. H. nalck, stanbul
1998, s. 318.
Osmanl Kaynaklarnda Floransa'y Aramak
Osmanl siyaset dilinde Floransa Devleti veya Toskana Grandukalnn

ifade edili biimleri zaman ierisinde farkllklar gstermitir. Bilhassa 16. yzyln
ikinci yarsn mteakiben, Santo Stefano valyeleri Tarikatnn kurulmas ve
devletin dukalktan Grandukala geiinden sonra Duka, Duka-i Frane ve
tarikatn kastedildii Duka Gemileri gibi baz terimler daha fazla kullanlmaya
balanmtr. Bu durum ise Osmanl kaynaklarnda devletin isminin dorudan
zikredilmesi yerine, dolayl ve zaman iinde deien bir kullanm eklinin ortaya
kmasna neden olmutur. Sz konusu ifade ekilleri ve terimler aada kronolojik
bir ekilde izah edilecektir.
Ariv Belgelerinde Floransa ve Toskana Adlar

a) Floransa Ad
Yukarda bahsedildii zere, Osmanl kaynaklarnda Floransa adna ve yazm
ekillerine ilikin en erken bilgiler Bursa mahkeme defterlerinden elde edilmektedir.
Dier yandan bu yazm ekillerinin dorudan Floransa Devletini deil de Osmanl
topraklarnda bulunan Floransa vatandalarn ele aldn sylemek yerinde olur.
Bu bakmdan 15. yzyla ait Bursa mahkeme defterlerinde Floransa
vatandalarndan genellikle Firentoni4 eklinde bahsedildii grlmektedir. Konuyla
ilgili ounlukla Arapa kaleme alnm olan bu hkmlerdeki sz konusu iml
aslnda Fiorentino ve oulu Fiorentini olan talyanca aslna yakn bir yazm eklidir.
II. Bayezid dnemine ait en erken tarihli ahkm defterinde de Floransal 39
tcirlerin izine rastlanmaktadr. Defterde Floransal tccrlardan bahsedilirken
aslnda siyasi bir teekkl olarak Floransa Devletinin Osmanl siyaset dilindeki
kullanmnn izlerine de rastlanmaktadr. Sz konusu kaytlarn ilkinde Cuvan
Karansik nm Flordin bzergn, ikincisinde ise Flordinl ile olan ahidnme
mcebince5 eklindeki iki ayr bahiste karlalan ve talyanca aslndan bozma
olduu anlalan Flordin ve Flordinl kelimeleri dorudan Floransa Cumhuriyetini
tarif etmektedir. Bu bilgileri teyit eden bir baka kayt ise I. Selim dnemine ait
Avlonya knnnmesinde gemektedir. Burada da Avlonyada tahsil edilen
gmrklerin oranlarndan bahsedilirken ve Frenk diyrndan Venedikden ve
Flordinden ve gayrdan gelen metn cmlesi ierisinde Floransa Devletini iaret
etmek iin Flordin kelimesinin kullanld daha ak ekilde grlmektedir6.
1512 ylna ait Bursa mahkeme defterinde yer alan Trke bir hkmde de
Flordinl7 ibaresi ayn manada kullanlmtr. 1517 tarihli Arapa mahkeme
4 Halil nalck, Bursa I: XV. Asr Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar, Osmanl mparatorluu:
Toplum ve Ekonomi, stanbul 1996, s. 226, 228, 236, 243.
5 lhan ahin-Feridun Emecen, Osmanllarda Divn-Brokrasi-Ahkm: II. Bayezid Dnemine Ait
906/1501 Tarihli Ahkm Defteri, stanbul 1994, s. 77/276 ve 277.
6 Ahmed Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri ve Hukuk Tahlilleri, III. Kitap Yavuz Sultan Selim Devri
Kanunnmeleri, stanbul 1991, s. 371-372.
7 rnek iin bk. BS., A 20, s. 293/2613.
Mikail Acpnar
kaytlarnda ise o tarihe kadarki rneklerden farkl olarak Flordun veya Flordun 8
yazmlarna rastlanmaktadr. 16. yzyln ikinci yarsnn balarna ait Galata
mahkeme defterlerinde Floransa vatandalarn tanmlamak iin genellikle Flordin
(), Flordinli ( )ve Flordinl ( )eklinde yazmlara yer
verilmitir9.
16. yzylda eitli vesilelerle kayda geen ariv belgelerinde Floransa Dukas
tabiri yerine daha ziyade Flordin Dukas () 10 veya lkenin isminden
yola klarak Vilyet-i Flordin Dukas () 11 eklinde yazmlar
ortaya kmtr12. 1560 ylnda stanbula gelen Floransa elilerinden bahseden bir
Mhimme kaydnda Floransadan bir kez daha Flordin olarak bahsedilmektedir13.
Bunlar arasnda en farkl imla ise ubat 1576 tarihli bir belgede geen ve ktip
hatasndan kaynakland anlalan Florin Dukas ifadesidir14.
Bunlara ilaveten talyanca asl Firenze olan ismin orijinal telaffuzuna olduka
yakn olan yazm biimlerine iki ayr belgede rastlamaktayz. Bunlardan 1576 tarihli
olan ilk belge15 Floransa Devlet Arivinde muhafaza edilmekte olup burada
Floransa Dukasn belirtmek iin Duka-i Firentse veya Duka Firentse () ,
imlas kullanlrken, belgenin bir baka yerinde Floransann ok daha eski bir
yazm olan Fiorenza isminin telaffuzunu hatrlatan Fiyorantsa ( )nm ehir
ifadesi karmza kmaktadr. 1577 ylna ait bir mhimme kaydnda yer alan ifade
de yukardakine yakn haliyle Duka-i Firense yazm tercih edilmitir16. 17. yzyln ilk
40 yarsna ait bir vesikada ise Florentin ()17 imls kullanlmtr. Buraya kadar
olan ksmda Osmanl belgelerinde Floransa ismine karlk olarak kullanlan
yazmlarn, ismin talyanca orijinallerinden ve anadilindeki telaffuzundan yola
klarak tretildii grlmektedir. Buna karlk gnmz kullanmna karlk gelen
8 lkinde ifade Tomazi bin Ayolf el-efrenciyyl-Flordun sonrakinde ise Covanke bin Luka
efrenc-i Flordun eklindedir. Srasyla bk. BS., A 21, v. 78b/545 ve 140b/1065.
9 GS, No 1, s. 71, 96.
10 Babakanlk Osmanl Arivi, Mhimme Defteri 27, s. 237/550.
11 BOA., MD 23, s. 282/603.
12 Uzunarl, Osmanl ariv belgelerinde kendilerine Flordin Beyleri denildiini belirtmektedir.
(smail H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. II, Ankara 1983, s. 465).
13 BOA., MD 4, s. 22/206.
14 Msr beylerbeyisine hkm ki ... imdi Florin Dukasnn drt pre yaraklu mkemmel kadrgas
olup birka yldr ki ol* boazlarda hayli renber gemilerin alup... Hkm iin bk. BOA., MD 27,
s. 244/567; Burada Ktip elebinin talyann siyasi corafyas hakknda verdii bilgiler esnasnda
Floransadan mstakil bir dukalk olarak bahsettiini belirtmek yerinde olacaktr. (Ktib elebi,
Tuhfetl-Kibr f Esfril-Bihr (Deniz Seferleri Hakknda Byklere Armaan), Haz. dris Bostan,
Ankara 2008, s. 68).
15 ASF., Mediceo del Principato 4279, c. 58-59; Mektupla ilgili bir yayn iin bk. Mikail Acpnar,
Floransallara Esir Den Erdomu olu Hamzaya Yazlan Trke Bir Mektup (1576), Erdem-
nsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, Say 66 (Haziran 2014), s. 5-18.
16 BOA., MD 33, s. 29/59.
17 rnek iin 1047 (1638) tarihli ariv belgesine bk. BOA., A.DVN. DVE. 26/1, s. 13/26.
Floransa yazm III. Cosimo (1670-1723) dnemine ait tarihsiz bir belgede18
bulunurken, buna en yakn yazm ekli olan Filoransa biimi ise imdilik sadece 1713
ylna ait bir vesikada karmza kmaktadr19.
b) Toskana Ad
Topraklarnn genilemesinden sonra 1569 ylndan itibaren Toskana
Grandukal ismini alan devletin Osmanl resm evraklarndaki kullanm da bu
yeni isme gre olmutur. Ancak sz konusu ariv belgelerinin, aada grlecei
zere, hemen tmnde Toskana ismi mstakilen kullanlrken, Floransa adndan
bahsederken deindiimiz Granduka III. Cosimoya hitaben stanbuldan
gnderilen tarihsiz ariv belgesinde yer alan ifadeler Osmanl ynetiminin
Grandukalk hakkndaki grn yanstr niteliktedir. Belgede u ifadeler yer
almaktadr20:
Kdvet-i meril-zmil-seviyye umdet-i kberil-fihm fil-milletil-
Mesihiyye muslih-i meslih-i cemhrit-tifetin- Nasrniyye shib-i ezylil-
hameti vel-vakr shib-i delilil-mecd vel-iftihr Floransa ve Ligorna ve
Pisa ve Bize ve Portoferaya ve Pistoya ve sir memleketin
hkmdr ve Grandukas olan muhabbetl ve meveddetl dostumuz
Kozimo terso...
Mevcut belge Grandukala bal nemli ehirlerin bir ksmn tek tek
yazmakta, buna karlk Toskana ismini zikretmemektedir. Dier yandan 16. yzyla
41
ait ariv belgeleri arasnda tespit edilebilen en erken tarihli hkmde Toskana
Grandukal iin Toskana Vilyeti ( ) ifadesi kullanlrken ayn
belgede zikredilen eli iin Toskana elisi denmektedir21. Sz konusu elinin
lkesine dn iin yazlan bir yol hkmnde ise Grandukalktan bu defa
Toskana Devleti diye bahsedilmitir22. 16. yzyln sonlar ve 17. yzylda bir
ksm stanbuldan byk ksm ise Garb Ocaklarndan yazlan eitli vesikalarda
kelimenin Tokaniye ()23 ve Tokana ()24 ekillerine brnd de
grlmektedir.
Bununla birlikte zaman zaman Grandukaya ksaca Duka-i Frane25 ve
Duka di Vane Gran-Toskana () 26 eklinde hitap edildii,
18 ASF., Mediceo del Principato 4274/A, c. 40.

19 10 aban 1125 (1 Eyll 1713) tarihli belge iin bk. ASF., Mediceo del Principato 1078, c. 432.
20 ASF., Mediceo del Principato 4274/A, c. 40.
21 27 Receb 986 (29 Eyll 1578) tarihli belge iin bk. BOA., MD 35, s. 302/764.
22 BOA., MD 35, s. 331/845.
23 ASF., Mediceo del Principato 4274/A, Ins. VI, c. 21.
24 ASF., Mediceo del Principato 4275, c. 74.
25 Duka-i Frane Beyine nme-i hmyun ki... bk. BOA., MD 71, s. 172/341; Ayrca rnek iin
bk. BOA., MD 35, s. 189/475; BOA., MD 55, s. 192/348.
26 BOA., MD 30, s. 334/784.
Mikail Acpnar
1598 ylnda yazlan iki farkl nmede de bunun Duka[-i] Frane Beyi di Tokana
() 27 biiminde kaleme alnd tespit edilmitir. Baz
almalarda tam olarak neyi kastettii bilinmedii iin okunamayan28 bu ifadede
geen Frane veya Frana kelimelerinin Fransay iaret etmedii muhakkaktr. Bu
bakmdan kelimenin bir kez daha, aksi tespit edilene kadar, talyanca telaffuza en
msait olan Firentse yazmnn zaman iinde ekil deitirmesinden kaynaklandn
syleyebiliriz. Osmanl kroniklerinde geen bu yazm ekliyle ilgili ayrntlar
ilerleyen ksmlarda ayrca ele alnacaktr.
Osmanl Kroniklerinde Floransa ve Toskana Adlar

Osmanl kronikleri veya kaynaklar arasnda ismin bugnk yazmna ilikin
en erken tarihli rneine Vkt- Sultn Cem balkl eserde rastlamaktayz. Eserde,
Papalk nezdinde bulunan elilerle ilgili bir bahiste Floransa ehri Filrtn ()
imlsyla yazlmtr29. Sonraki tarihlerde ise Pr Reis Kitb- Bahriyesinde,
Toskana blgesi ehirlerini anlatrken Floransadan Firentin veya Frentin ()
adyla bahsetmektedir30. Bu vesikann yan sra Bostan elebiye ait eserde, Alman
ve Floransa elilerinden bahsederken, Alaman ve Firentese keferesi beyleri ifadesine yer
verilmitir31. Ktip elebi ise ismi Florensiya ( )olarak kaleme almtr32.
Evliya elebi bunlardan farkl olarak Avrupa dilleriyle ilgili bir bahiste
Floransadan sadece Alakorna veya Alagorona-i Grandka isimleriyle sz etmitir33.
42 Sz konusu yazm ekli 17. yzyl balarna ait ariv belgelerinde de grlmeye
balanmaktadr. Toskana Grandukalna bal Livornonun, Osmanl belgelerinde
bir deiime urayarak byle bir imla ile kaydedildii dnlebilir. Nitekim 1615
ylna ait bir hkmde Toskana Grandukalndan, Alagorna nm harb kfir
vilyeti eklinde sz edilmektedir34. Ktip elebi, Evliya elebiden farkl bir
27 ASF., Mediceo del Principato 4275, c. 8-9.

28 rnein, 3 numaral mhimme zeyli defterinin transkripsiyonuna ynelik bir Yksek Lisans
tezinde Duka-i Frane ifadesi okunamamtr. Bk. Osman Karata, 3 Numaral Mhimme Zeyli
Rebilevvel-Cemziyelevvel 984/Haziran-Austos 1576 (s. 176-351), (Yaymlanmam YL Tezi),
stanbul 2010, s. 88.
29 Nicolas Vatin, Sultan Djem, Un prince Ottoman dans lEurope du XVe sicle daprs deux sources
contemporaines: Vkt- Sultn Cem, uvres de Guillaume Caoursin, Ankara 1997, s. 201.
30 Pr Reis, Kitab- Bahriye, Ed. Erturul Zeki kte, trans. Vahit abuk, Tly Duran, Robert
Bragner, C. III, stanbul 1988, s. 1180-1181.
31 Bostan elebi Mustafa b. Mehmed Ali, Sleymannme, Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya
Kitapl No. 3317, v. 135a.
32 Ktip elebi, Tuhfetl-Kibr, s. 68, 113.
33 Prof. Dr. Mustafa Soykut, yazmn talyanca alla corona di granducadan bozma olabileceini ileri
srmektedir. Alakorna yazm iin bk. Evliya elebi, Evliya elebi Seyahatnamesi: Topkap Saray
Badat 305 Yazmasnn Transkripsiyonu, Haz. Y. Dal-S. Ali Kahraman, C. III, stanbul 1999, s.
156-57; Evliya elebi, Evliya elebi Seyahatnamesi: Topkap Saray Badat 307 Yazmasnn
Transkripsiyonu, Haz. Y. Dal-S. Ali Kahraman-brahim Sezgin, C. V, stanbul 2001, s. 262.
34 BOA., MD 80, s. 425/1025.
yazm kulland ve Ligorna Kalesi ( )olarak bahsettii ehrin Floransaya bal

olduunu vurgulamaktadr35. Daha sonraki dnemlerde kelimenin Aligorna ve
Alagorna yazmlaryla karlamak da mmkn olmaktadr36.
Birbirinden farkl kullanm ekillerinin yan sra, yukarda ele alnan resm
vesikalarn dnda, konuya ilikin bilgi veren ve yukarda bahsedilen az saydaki
Osmanl kroniinde de karlatmz Duka-i Frane veya Duka Frane ()
ifadelerinin Fransadan ziyade Floransay iaret ettiini ifade etmek gerekir. Zira
kroniklerdeki bilgilerin bu bak asyla ele alnmas baz muhtemel bilgi ve yorum
hatalarnn giderilmesine yardmc olacaktr. Bununla ilgili olarak Osmanl kronikleri
arasnda Floransa veya Toskana Devleti ile ilgili en ayrntl bilgileri veren Selniki
ayr bir neme sahiptir.
zellikle 16. yzyln sonlarnda balayan uzun Osmanl-Avusturya savalar
srasnda Toskana hkmetinin Osmanllara kar mcadelesinde Hristiyan
birliklerine nakdi ve asker destek verdii bilinmektedir37. Mcadelelere dair bilgi
veren Selnik, savaa katlan Toskana birliklerinden bazen Duka Franca bazen de
Duka Frana38 eklinde bahsederken, kendisiyle benzer bilgiler nakleden Nim,
Toskanallar iin tartmaya mahal brakmayacak biimde Duka kffr39 ifadesini
kullanmtr. Fransann bu savalara katlmad ve I. Sleyman dneminden
itibaren Divn- Hmyndan kan resm vesikalarda Duka veya Granduka
unvanlaryla Floransa veya Toskana hkimlerinin kastedildii dnlrse keyfiyet
daha ak olarak anlalacaktr. 43
Selnik ve Floransa ile lgili Verdii Bilgilerin Deerlendirilmesi

Osmanl kronikleri ierisinde Floransa veya Toskana Devletine ilikin en
erken ve mufassal bilgileri vermesi bakmndan Selniknin ayr bir nemi vardr.
Verdii bilgilerin nemli ksmnn ariv belgeleri ve yabanc kaynaklarla uyumlu
olduu anlalan yazarn, konumuza ilikin naklettii malumata dair en nemli
rnek ise Santo Stefano Tarikat filosunun 1599 ylnda Sakz Adasna dzenledii
35 Ktip elebi, Tuhfetl-Kibr, s. 68, 113, 441.

36 rnekler iin bk. ASF., Mediceo del Principato 1075, c. 200, 240; ASF., Mediceo del Principato 1078, c.
108, 427, 432.
37 G. Marri, La partecipazione di don Giovanni de Medici alla guerra dUngheria (1594-95 e
1601), Archivio Storico Italiano, XCIX (1941), s. 50-59.
38 Selnik Mustafa Efendi, Tarih-i Selnik (1003-1008/1595-1600), C. I, Haz. Mehmet pirli,
stanbul 1999, s. 396, 398; C. II, s. 645.
39 Nim Mustafa Efendi, Trih-i Nam (Ravzatl-Hseyn f Hulsti Ahbril-Hfikayn), Haz.
Mehmet pirli, C. I, Ankara 2007, s. 109; Mustafa Sfi, Manolu Fahreddin isyann anlatrken
Grandukalktan ol esnda be pre kalyon ile Duka kffrndan bir mikdar harb kfir eklinde
bahsetmektedir. (Mustafa Sfinin Zbdett-Tevrhi, Haz. brahim Hakk uhadar, C. II, Ankara
2003, s. 313). Ayn kullanm ekli iin bk. BOA., MD 12, s. 123/266.
Mikail Acpnar
basknla ilgili olanlardr. Argenti tarafndan ayrntl olarak allan40 bu seferle ilgili
yegne tafsilatl bilgiler veren Selnik, baskn anlatrken unlar demektedir41:
Ve evst- ehr-i evvalde cezre-i Sakz reysnun hiynetleri zhir olup,
ilerinde Frana melni vstasiyle birka nefer-i meln dell olmakla, bir gice
ngehn halk gafletde iken Duka-i Frana lani gemileri be pre mkemmel
donanma ile gelp, limana dhil olup, kapuy hl hdis olan top dard ile ykup
ier girp, kala nevbetcilerin helk idp Frana bayraklarn dikp...
Grld zere, yabanc ariv belgeleri ve kaynaklarnca da Toskana tarikat
filosu tarafndan dzenlendii aikr olan bu sefere ilikin verilen bilgilerde geen
Frana ve Duka-i Frana ifadeleri aslnda Fransay deil, Toskana Dukalarn
kastetmektedir.
Selniknin Toskanallarla ilgili naklettii dier bilgilerde de buna benzer
rnekler mevcuttur. Mesela, 1587 ylnda Floransa, Malta ve Ceneviz mttefik
filosu tarafndan Urla civarnda bir iskeleye yaplan baskn ve yama harektn
anlatrken meln-i hksr Duka, Frano ve Maltanun ekdrr kadrga ve
kaleyteleri42 ifadesini kullanmtr. Burada Maltann herhangi bir tartmaya yol
amad ve Dukann da Toskana gemilerine karlk geldii aikrdr. Dier
yandan ilk bakta Duka-i Frano gibi bir yazm ekli olabilecei izlenimi verse de,
Duka ifadesinde olduu gibi bir ksaltma olarak kullanlan Franonun aslnda
Cenevizli kaptan Francesco Grimaldiyi iaret ettii anlalmaktadr. Nitekim ayn
44 tarihte Toskana ve Ceneviz kadrgalarnn mtereken Osmanl topraklarna ve
gemilerine kar bir dizi aknlar dzenledikleri bilinmektedir43. Yine Selnik ayn
tarihlerde bir baka olaydan bahsederken Malta gemileriyle ittifak eden tarikat
filosundan Duka-i Frana gemileri eklinde sz etmektedir44.
Toskana tarikat filosunun Akdenizdeki mcadelelerinin dnda Toskana
kara birliklerinin 1593 ylnda ilan edilen Osmanl-Avusturya savalarnda
Avusturya saflarnda yer ald da malumdur. Savan ilerleyen safhalarnda
Granduka I. Ferdinando, maddi destek dnda, Trklere kar savamak zere vey
kardei Don Giovanni de Medici komutasnda 2.400 kiiden mteekkil bir birlik
ile yeeni Bracciano Dukas Virginio Orsini idaresinde ayr bir birlii Avusturyaya
gnderme karar almt. Avusturya ordusunda sadece Toskana Grandukalna
bal yaklak 3.200 asker bulunmaktayd. 1594 ylnn 3 Hazirannda Regensburgta
40 Philip P. Argenti, The Expeditions of the Florentines to Chios (1599): Described in Contemporary Diplomatic
Reports and Military Dispatches, Jonh Lane/London 1934.
41 Selnik, II, s. 805.
42 Selnik, I, s. 190.
43 Bunun iin bk. Thomas A. Kirk, Genoa and the Sea: Policy and Power in an Early Modern Maritime
Republic 1559-1684, Baltimore-Maryland 2005, s. 74.
44 Malta gemileriyle Duka, Frana gemilerine rast gelp ve ihml mshale idp stine varmayup... (Selnik,
I, s. 194). Burada bir kez daha Santo Stefano Tarikat gemilerinden bahsedilirken, Duka ve Frana
nir tarafndan iki ayr grupmu gibi ele alnsa da kelimeleri Duka-i Frana olarak okumak daha
mnasiptir.
yaplan toplant sonrasnda Avusturya mparatoru II. Rudolf, Don Giovanniyi

imparatorluk topu birlikleri komutanlnn bana getirmiti45.
Yukarda ele alnan bu gelimelerin ardndan yaananlarla ilgili Selnik,
Nima ve Ktip elebi de Toskana birliklerine komuta eden Don Giovanni ve
sava hakknda ksa bilgiler vermektedir. 1594 Temmuzunda harekete geen
Osmanl ordusu, Tatay igal ettikten sonra Yankkaleye ynelmiti. Selnik bu
gelimeyle ilgili olarak u ifadelere yer vermektedir46:
Kefere askeri kalanun bu vechile muhsara olundun istim eyledklerinde
yz bin gzde asker ki, serdrlar olan kralun karnda Manya Hersek nm
lan ile ve dahi nie nam-dr Neme ve Macar beleri ile ve spanya ve Venedik
ve Leh ve Moskov ve Erdel ve Duka Frana ve Rim Papadan muvenete
gelen meln ile Komaran adas iinde Tunanun te yakasndan gelp kalanun
yanna kondlar...
Savan ilerleyen blmlerinde aralarnda Don Giovanni ve Virginio Orsini
komutasndaki Toskana birliklerinin de yer ald talyan askerleri tarafndan
savunulan Yankkale ok fazla dayanamam ve Koca Sinan Paaya teslim olmutu.
Selnik bu bilgiyi teyit etmi ancak Don Giovanninin atmalar srasnda
ldn ileri srmtr47:
Kralun karnda olan Manya Hersek dahi mecrh olup ve Duka
Frananun karnda olup Frenk askerine serdr olan lani dahi top gtrp ve
nm-dar belerinden ve be-zdelerinden yzden ziyde mrd olup ve 45
cengcilerinden ve cenge getrdkleri re ydan esr olup katl olan otuz krk bin
mikdr vardur...
Osmanl kroniklerinin, Toskana birliklerinin Osmanl-Avusturya
savalarndaki rolne ilikin verdii ksa bilgiler, 1596 ylnda Eri zerine yaplan
seferle sona ermektedir48.
45 Marri, La partecipazione, s. 51.

46 Selnik, I, s. 396; Ktip elebi ise ayrntya girmeden asar karnda Hersek Matya Neme ve
Macar ve sair yz bin kadar dman askerine serdar olup demektedir. (Ktip elebi, Fezleke,
Tahlil ve Metin, Haz. Zeynep Aycibin, Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul 2007, s. 250).
47 Don Giovanni, Yankkaledeki mcadelesinden dolay imparatorun vglerine mazhar olmutu.
Bk. Marri, La partecipazione, s. 51-52; Selnik, I, s. 398; Ktip elebi ve Nim ise ksaca yle
demektedir: ve Hersek Matya mecrh ve Frana askerine ba olan duka karnda top ile
maktl olduundan gayri on bin kadar melin maktl ve kimi esr mahzl oldu. (Bk., Ktip
elebi, Fezleke, s. 253; Nima, I, s. 73).
48 ksd- emr-i celll-kadrim ve kaid-i fermn- l-nm serhadd-i nefza peyveste olduuna
kffr- hksr vkf olduklarnda Pe ve spanya krallarnn ve Rim Papanun ve Duka(-i)
Frananun ve Erdeln ve bil-cmle alt ve yedi kralun nefr-i m slb- zre yz bin
mikdr asker-i hezmet-eserleri Eri cniblerinde cem olup Bk. Selnik, II, s. 645; Nim,
Selnik tarafndan verilen bilgiyi teyit ederken ondan farkl olarak Floransadan sadece Duka
eklinde bahsetmitir: mevkib-i l serhadde peyveste olduu kffrn malmu oldukta Be ve
spanya krallar ve Papa ve Duka ve Erdelin ve Yedi Kraln nefr-i m uslbu zre yz bin
kadar asker-i hezmet-eseri Eri cniblerinde cem olup Kr. Nim, I, s. 109.
Mikail Acpnar
Kaynaklarda Geen Duka Gemileri fadesi Hakknda

Floransa, Toskana ve Duka-i Frana gibi tabirlerin yan sra, 1566 ylndan
sonra Osmanllara kar eitli Hal birliklerinde yer alan ve bazen mstakilen
bazense, biraz nce rnekler zerinden bahsedildii zere, Malta ve spanyol
filolaryla mtereken korsan mcadelelerine katlan Grandukaya bal Santo
Stefano Tarikat valyelerine ait gemilerin tanmlanmas meselesine deinmek de
yerinde olacaktr. nk sz konusu gemilerin Osmanl kaynaklarnda ifade edili
biiminde, Malta veya spanyol gemilerinde olduu gibi, ak bir yazm eklinden
ziyade Toskana Grandukasna atf yaplarak ksaca Duka gemileri ibaresi
kullanlmtr.
Osmanl ariv belgelerinde bununla ilgili olarak ounlukla Duka gemileri
tabirinin kullanldn tespit ettik. 1607 ylnda Toskana donanmas tarafndan
Magosaya ynelik baarsz saldr harektna ilikin bilgi veren ariv vesikalarndan
yalnzca birkanda bu ifadeye rastlanrken, saldrganlar iin genellikle kffr gemileri
veya harb korsan gemileri tabirlerinin kullanld grlmektedir49. Yine 1609 ylnda
Halil Paa komutasnda dzenlenecek Akdeniz seferiyle50 ilgili olarak Tunus
beylerbeyi Ali Paaya yazlan ilk hkmde Duka gemilerin ele getrmenz
hussunda51 eklinde ve ikinci bir emirde ise hl dery yznde Duka gemileri
hareket zere olup52 ifadeleri ile Santo Stefano Tarikat valyeleri kastedilmekte
olup, bu ifade ayn zamanda Osmanl ynetiminin tarikat, Byk stad
46 durumundaki Grandukaya bal bir siyasi teekkl olarak kabul ettiini
gstermektedir. Benzer ekilde birka yl sonrasna ait mhimme kaytlarnda, 1599
ylndaki Sakz basknna atf yaplarak, Toskana gemilerinden bir kez daha Duka
Gemileri eklinde bahsedilmektedir53. Bunlara ilaveten Selnik, zaman zaman Duka
Frana gemileri54 ifadesini kullanrken, dier kronik sahipleri genellikle yukarda
bahsettiimiz kullanm eklini tercih etmilerdir55.
Bununla birlikte Toskana Grandukaln ifade etmek zere Osmanl
kaynaklarnda kullanlan bir dier tabir ise, Santo Stefano Tarikat valyelerinin
Akdenizdeki yama seferleri veya korsanlk faaliyetleri neticesinde esir aldklar
49 Bunun iin bk. Mikail Acpnar, I. Ferdinandonun Dou Akdeniz Politikas ve Toskana
Donanmasnn 1607 Magosa Saldrs, Tarih ncelemleri Dergisi, XXX/2 (2015), s. 365.
50 Mikail Acpnar, Osmanl Kronikleri Inda Kaptan- Derya Halil Paann Akdeniz Seferleri
(1609-1623), Tarih ncelemeleri Dergisi, XXVIII/1 (2013), s. 5-35.
51 BOA., KK 71, s. 60.
52 BOA., KK 71, s. 114.
53 BOA., MD 78, s. 423/1087 ve 764/1993; Ayrca bk. BOA., MD 79, s. 236/561.
54 Nir, Duka ve Frana isimlerinin arasna virgl koyarak bunlar birbirinden bamsz iki grup
olarak ele almtr. (Selnik, I, s. 190, 194, 406.)
55 Mustafa Sfi, Kara elebi-zde, Ktip elebi ve Nim eitli vesilelerle deindikleri gemilerin
Toskanaya ait olduunu Duka gemilerinden be pre yaraklu azm kalyonlar diyerek akla
kavuturmaktadrlar. ( Mustafa Sf, II, s. 133; Kara elebi-zde Abdlaziz, Ravzatl- Ebrr, (t.y.),
s. 521; Ktip elebi, Fezleke, s. 576; Nim, II, s. 384.)
Mslmanlar gtrdkleri ana sleri Livorno ile ilgilidir. 16. yzyln sonlarndan
itibaren Akdenizin en byk esir pazar haline gelen Livorno56, muhtemelen bu
zelliinden dolay Osmanllar tarafndan Toskana lkesini tanmlamak iin de
kullanlmaktayd. Buna ilikin tespit edebildiimiz ilk ariv belgesi 1615 ylna
aittir57. Midilli Adasnda yaayan bir zmmnin tarikat gemilerine klavuzluk
yapmas mnasebetiyle kaleme alnan belgede bahsi geen kiinin Venedik
gemilerine girp Alagorna nm harb kffr vilyetine gittii ifade edilirken,
aslnda hem Livorno ehri hem de Toskana lkesi kastedilmektedir. Yine Duka
Gemileri ifadesi yerine baz Osmanl kroniklerinde Livorno ehrinden mlhem
Ligorna korsan58 tabirine yer verildiini de grebilmekteyiz.
Sonu
Grld zere Floransa ve Toskana adlarnn yan sra Medici
hkmdarlarna ynelik kullanlan unvan ve elkaplar da olduka farkllk
gstermektedir. Osmanl kronikleri asndan durum biraz daha farkldr. Bunlar
ierisinde Toskana Devleti ve Santo Stefano valyelerinin Akdenizdeki
faaliyetlerine ilikin yegne ve nispeten en tafsilatl bilgileri ieren ilk kronik sahibi
olan Selnik, 17. yzylda kaleme alnan kroniklere de kaynaklk etmi gibi
grnmektedir. Bu bakmdan, sonraki yllara ait Osmanl kaynaklarnda yer alan
konuyla ilgili malumat, Selnikde geen bilgilerin ok ksa bir zeti durumunda
olup, stlahlar da aynen alnmtr. Nitekim sz konusu kaynaklarda Toskana
47
Grandukal daha ziyade Duka kelimesi ile ifade edilmi olup, bu kelime zaman
zaman hem devleti hem de hkimlerini ifade etmek zere kullanlmtr.
Dier yandan, Duka kelimesi etrafnda gelien Duka-i Frane ve Dukalk
Gemileri terimleri de tamamen Toskana Grandukaln iaret etmektedir. Osmanl
ariv belgelerinde de ayn kullanm ekli gze arpmaktadr. Ariv kaynaklaryla ilgili
almalarn bir ksmnda sz konusu ifadelerin okunamad grlmektedir. Bu
bakmdan, yukarda deinilen aklamalarn dikkate alnmas, olas okuma ve
yorumlama hatalarn en aza indirecei gibi konuyla ilgili yaplacak almalara da
ciddi bir katk salayacaktr.
Bibliyografya
Ariv Kaynaklar
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA)
A.DVN. DVE: No. 26/1.
MD (Mhimme Defterleri): No. 4, 12, 22, 23, 27, 30, 33, 35, 55, 71, 78, 79, 80.
KK (Kamil Kepeci): No. 71.
56 Acpnar, a.g.e., s. 241-245.

57 BOA., MD 80, s. 425/1025.
58 Nim, III, s. 1524.
Mikail Acpnar
BS (Bursa eriyye Sicili): No. A 20, A 21,

GS (Galata eriyye Sicili): No. 1
Archivio di Stato di Firenze (ASF)
Mediceo del Principato: No. 1075, 1078, 4274/A, 4275, 4279
Kaynaklar
Bostan elebi Mustafa b. Mehmed Ali, Sleymannme, Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya
Kitapl No. 3317.
Evliya elebi, Evliya elebi Seyahatnamesi: Topkap Saray Badat 305 Yazmasnn
Transkripsiyonu, Haz. Y. Dal-S. Ali Kahraman, C. III, stanbul 1999.
, Evliya elebi Seyahatnamesi: Topkap Saray Badat 307 Yazmasnn Transkripsiyonu,
Haz. Y. Dal-S. Ali Kahraman-brahim Sezgin, C. V, stanbul 2001.
Kara elebi-zde Abdlaziz, Ravzatl- Ebrr, (t.y.)
Ktip elebi, Fezleke, Tahlil ve Metin, haz: Zeynep Aycibin, (Yaymlanmam Doktora
Tezi), stanbul 2007.
, Tuhfetl-Kibr f Esfril-Bihr (Deniz Seferleri Hakknda Byklere Armaan), Haz.
dris Bostan, Ankara 2008.
Mustafa Sfi, Mustafa Sfinin Zbdett-Tevrhi, Haz. brahim Hakk uhadar, C. II,
Ankara 2003.
Nim Mustafa Efendi, Trih-i Nam (Ravzatl-Hseyn f Hulsti Ahbril-Hfikayn),
Haz. Mehmet pirli, C. I-II, Ankara 2007.
48 Pr Reis, Kitab- Bahriye, Ed. Erturul Zeki kte, trans. Vahit abuk, Tly Duran,
Robert Bragner, C. III, stanbul 1988.
Selnik Mustafa Efendi, Tarih-i Selnik (1003-1008/1595-1600), C. I-II, Haz. Mehmet
pirli, stanbul 1999.
Aratrma-ncelemeler
Acpnar, Mikail, Osmanl mparatorluu ve Floransa: Akdenizde Diplomasi, Ticaret ve Korsanlk
1453-1599, Ankara 2016.
Acpnar, Mikail, Osmanl Kronikleri Inda Kaptan- Derya Halil Paann Akdeniz
Seferleri (1609-1623), Tarih ncelemeleri Dergisi, XXVIII/1 (2013), s. 5-35.
, Floransallara Esir Den Erdomu olu Hamzaya Yazlan Trke Bir
Mektup (1576), Erdem-nsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, Say 66 (Haziran 2014), s.
5-18.
, I. Ferdinandonun Dou Akdeniz Politikas ve Toskana Donanmasnn 1607
Magosa Saldrs, Tarih ncelemeleri Dergisi, XXX/2 (2015), s. 357-384.
Akgndz, Ahmed, Osmanl Kanunnmeleri ve Hukuk Tahlilleri, III. Kitap Yavuz Sultan Selim
Devri Kanunnmeleri, stanbul 1991.
A. Kirk, Thomas, Genoa and the Sea: Policy and Power in an Early Modern Maritime Republic
1559-1684, Baltimore-Maryland 2005.
Argenti, Philip P., The Expeditions of the Florentines to Chios (1599): Described in Contemporary
Diplomatic Reports and Military Dispatches, Jonh Lane/London 1934.
nalck, Halil, Ottoman Galata 1453-1553, Essays in Ottoman History, ed. H. nalck,
stanbul 1998, s. 275-376.
, Bursa I: XV. Asr Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar, Osmanl

mparatorluu: Toplum ve Ekonomi, stanbul 1996, s. 203-258.
Karata, Osman, 3 Numaral Mhimme Zeyli Rebilevvel-Cemziyelevvel 984/Haziran-Austos
1576 (s. 176-351), (Yaymlanmam YL Tezi), stanbul 2010.
Marri, G., La partecipazione di don Giovanni de Medici alla guerra dUngheria (1594-95
e 1601), Archivio Storico Italiano, XCIX (1941), s. 50-59.
ahin, .-Emecen, F., Osmanllarda Divn-Brokrasi-Ahkm: II. Bayezid Dnemine Ait
906/1501 Tarihli Ahkm Defteri, stanbul 1994.
Uzunarl, . H., Osmanl Tarihi, C. II, Ankara 1983.
Vatin, Nicolas, Sultan Djem, Un prince Ottoman dans lEurope du XVe sicle daprs deux sources
contemporaines: Vkt- Sultn Cem, uvres de Guillaume Caoursin, Ankara 1997.
49
Cihannma
Say II/1 July 2016, 51-72
LGENERN PROTESTANLARI: BAYRAM MELMLER
Ergin aman*
zet
Sabri F. lgener, Osmanl devlet ve toplum hayatnda kapitalist dnce ve
faaliyetin ortaya kmaynn sebeplerini aratrm ve bu konuda iktisat,
sosyoloji, tarih ve din gibi birok ilim ve faktr bir araya getirerek inter-
disipliner almalar ortaya koymutur. Trk Weberi olarak da anlan
lgener, Weberin Avrupada Modern Kapitalizmin douunda temel etken
olarak grd protestan ahlkna benzer bir ahlkn Osmanl toplumunda
izlerini srmtr. Bu sebeple lgener, temelde zihniyet almalarna
younlam, Avrupa ve Osmanl toplumunun zihniyetlerini karlatrmtr.
lgenere gre Osmanl toplumunun zihniyetini belirleyen en nemli faktr
olan tasavvuf, toplumun, esnaflk ve ticaret hayatnn, Ortaa zihniyetinin
ve deerler dnyasnn yzyllarca taycs olmutur. Fakat lgener, yapt
aratrmalar sonucunda tasavvuf akmlarndan Melmliin, Avrupadaki
Protestanlarn ahlakna ok yakn olduuna inanmtr. Ona gre, Batn bir
din anlaynn dnda, ibadet ve alma hayatn ayrt edebilen, ciddi ve
disiplinli hayat tarzlaryla Melmler Osmanl toplumunda kapitalistik
dnce ve birikimi ortaya karabilecek bir potansiyele sahiptir. Fakat bu
grup lgenere gre saylarnn azl ve etkinliklerinin fazla olmamas
sebebiyle devlet ve toplumda karlk bulamamlardr.
Son yaplan almalar Melmliin bir tarikat veya merep olmann yan sra
dnyev otoritenin de peinde, Osmanl otoritesiyle srekli ztlaan, bundan
dolay da srekli gizlilik iinde ve ayrca Batnlikle i ie mistik bir yap
olduunu gstermektedir. Melmliin bu zellikleri sebebiyle haklarnda
bilhassa iktisad faaliyetleri hususundaki bilgiler azdr. Bu durum onlarn
gerekten de Osmanl devlet ve toplumunda kapitalizmi douracak
zelliklere sahip olduklar konusunda ikna edici deildir.
almann amac, Melmlikle ilgili son zamanlarda yaplan aratrmalara
dayanarak lgenerin iddia ettii gibi Melmlerin Osmanl toplumunda
kapitalist dnce ve birikimi ortaya karabilecek zelliklere sahip olup
olmadn irdelemektir. Osmanl devlet ve toplum dzeninde tasavvuf-
iktisat konusu hala aratrmaya ok ak bir alan olarak nmzde
durmaktadr. Bu konuda yaplacak almalar, Osmanl zihniyet ve sosyo-
ekonomik tarihini anlamada nemli admlar atlmasna vesile olacaktr.
Anahtar Kelimeler: Kapitalizm, Protestan ahlk, Melmlik, zihniyet,
tasavvuf
* Dr., stanbul Bykehir Belediyesi.

Engin aman
Ulgener's Protestans: Bayrami Melamis

Abstract
Investigating into the reasons why capitalist mentality and activity failed to
develop in the Ottoman state and society, Sabri F. lgener conducted
interdisciplinary studies by combining various disciplines and factors such as
economics, sociology, history and religion. Also referred to as Turkish
Weber, lgener attempted to trace in the Ottoman society the roots of an
ethical system similar to the Protestant ethics which was considered by
Weber as the underlying factor explaining the birth of capitalism in Europe.
Thus, he rather focused on mentality studies, with a comparative approach
on European and Ottoman mentalities.
lgener maintains that Sufism, as the principal factor embodying the
mentality of the Ottoman society, served for centuries as the home of esnaf,
commercial life, Mediaeval mentality and the world of Mediaeval values,
transmitting them to later generations. However, with his research he also
concludes that Melamiya, a Sufi movement of the time, was somehow quite
similar to the Protestant ethics of Europe. He believes that, besides an
esoteric (batn) understanding of religion, the Melamis had the potential to
bring about capitalistic mentality and accumulation in the Ottoman society
with their capacity to distinguish between worshipping and working life as
well as their solemn and disciplined way of life. Nevertheless, as he claims,
52 this brotherhood failed to win a foothold in the state and society due their
scarcity in number and activity.
Recent studies revealed that the Melamiya was not only a brotherhood or
disposition (mereb), but also a mystical movement intertwined with Batiniyya
(esoterism), which was in pursuit of mundane political power, which
antagonized Ottoman authorities, and thus, had to operate clandestinely all
the time. Due to such nature of Melamiya we unfortunately have limited
information as to their economic activities in particular. Consequently, it is
far from convincing to argue that they really had the potential to bring about
capitalism in the Ottoman state and society.
Drawing upon recent studies, the present study is intended to discuss
whether the Melamiya had the capability to generate capitalistic mentality
and accumulation in the Ottoman society, as claimed by lgener. The
relationship between Sufism and economy in the Ottoman state and society
still remains an area with room to explore. Further studies on the issue will
certainly broaden our understanding about the Ottoman mentality and
socioeconomic history.
Keywords: Capitalism, Protestant ethics, Melamiya, mentality, Sufism
lgener'in Protestanlar: Bayram Melmleri
Giri
Sabri F. lgener, 17. Yzylda Avrupada ortaya kan kapitalizmin Osmanl
dnyasnda niin zuhur etmedii sorusuna cevap aramtr. Bu amala Weberin,
Avrupada kapitalizmi oluturan temel unsur olarak deerlendirdii Protestanlk
benzeri bir ahlkn Osmanl tarihinde izlerini srmtr1. Osmanl ncesiyle,
Osmanl dnemi dnce dnyasn ele ald Zihniyet ve Din adl eserinde,
Anadolu ve evresindeki slam dnyasnda meydana gelen zihniyet deiimini,
tasavvufun bu deiimdeki rolyle birlikte toplumu ve kurumlar nasl etkilediini
anlatr. lgener, 12 ve 13. yzyllarda kapanma dnemi adn verdii devreyle
balayan zihinsel dnmle birlikte szn ettiimiz Anadolu ve evresindeki
slam corafyasnda slamn ilk ve orijinal halinden uzaklaan bir iktisat zihniyeti
meydana geldiini iddia eder. Bu zihniyetin Osmanl dnyasna da egemen
olduunu ve 16. yzyldan itibaren evresel artlarn da rolyle farkl bir safhaya
(zlme) geilerek uzun yllar etkisini devam ettirdiini savunur.
lgener, Osmanl devlet ve toplumundaki egemen zihniyetin ve buna gre
ekillenen kurumlarn kapitalizmin ortaya k nndeki en byk engel olduunu
dnr. Ona gre bu zihniyeti oluturan ve devam ettiren ana unsur ise
mensuplarn dnyayla iliki kurmaktan uzaklatran ve btn ynleri ar basan
tasavvuf akmlardr. te yandan lgener, tasavvuf akmlar iinde btn
tasavvufun karsnda yer almalar, meslek sahibi olmalar, alkanlklar ve din ve
dnya arasnda denge kurabilmeleri gibi baz zellikler atfederek istisna bir 53
konuma yerletirdii Bayram Melmlerini Weberin Protestanlarna benzetir2. Bu
sebeple de Bayram Melmlerini potansiyel adan kapitalizmi ortaya karabilecek
bir ekol olarak grr3.
1 Mustafa Acar-Hsn Bilir, Gerek Bir Alim, Mmtaz Bir ahsiyet: Sabri Fehmi lgener, KM
Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi 16 (26): 2014, s.118; Mehmet Bulut, Osmanl Ekonomi
Politiine Yeniden Bir Bak, Bilig, Say: 62, Yaz 2012, s.66-67.
2 Sabri F. lgener, Zihniyet ve Din, Derin Yaynlar, stanbul, 2006, s.102-107. Fakat lgenerin
almalarna konu edindii Melmlerin, tasavvuf tarihinde 9. Yzylda Hamdun Kassar ile
balayan klasik veya birinci devre Melmlii olmadn vurgulamalyz. zerinde durduu
Melmler, Hac Bayram- Velnin 1429 ylnda vefatndan hemen sonra mer Dede Sikkin ile
balatlan ve Bayram Melmlii veya daha sonraki adyla Hamzavler olarak da tarihe geen ikinci
devre Melmliidir. kinci devreyi birinciden ayran en nemli zellikler ise lgenerin Zihniyet ve
Din adl kitabnda idealize ettiinin aksine vahdet-i vcudu olmalar, btn akmlarla i ie
gemeleri ve mevcut otoriteye (Osmanl ynetimine) muhalif tarzlarnn, dier bir deyile siyas
hedeflerinin olmasdr. Ahmet Yaar Ocak, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, Tarih Vakf
Yurt Yaynlar, Altnc Bask, stanbul, 2014, s.296-298; Bu sebeple iki devre Melmlii arasnda
ok nemli farklar vardr. Fakat lgener iki devre Melmlii arasndaki bu farklar gzetmemi,
teorik ve tarihsel olarak sreklilik arz ettiklerini dnmtr. Algar, klasik Melmlerle Bayram
Melmleri arasndaki benzerliin ok az ve yzeysel olduunu belirtmekte, hatta Bayram
Melmlerini, klasik Melmlerin kt bir taklidi olarak nitelendirmektedir. Hamit Algar, The
Hamzaviye: A Deviant Movement in Bosnian Sufism, Islamic Studies, 36: 2, 3 (1997), s.244.
3 lgener, a.g.e., s.103-106. lgener, dou toplumlarnda kapitalizmin geliebilmesi meselesine
ynelmi ve Osmanl iktisat dncesini Melmlik ve ahlik dncesi zerinden anlamaya ve ina
Engin aman
Osmanl iktisad hayat iindeki fonksiyonlar gnmze kadar yeterince

incelenmediinden lgenerin Bayrami Melmleriyle ilgili iddialarnn gerei ne
derecede aksettirdiini belirlemek zordur Dier taraftan lgener, Bayram
Melmlerini hem sadece din-iktisad ynden ele almakta4 hem de iddialarn snrl
sayda kaynaklara dayandrarak temellendirmektedir5. Bunda Weberyan teoriye olan
ballnn yan sra Melmliin yaygn bir ekol haline gelmesi halinde Osmanl
dnyasnda geri kalmln yaanmayabileceine dair inancnn da etkili olduu
sylenebilir.
lgenerin almalarna ve son zamanlarda younlaan aratrmalara ramen
Osmanl tarihinde iktisat-tasavvuf ilikisi hala zlememi, aratrmaya ak geni
bir alan olarak varln devam ettirmektedir. Osmanl dnyasnda Bayram
Melmleri, kapitalist dnce ve birikimi ortaya karabilecek bir potansiyele sahip
midir? Melmlik haricindeki tarikatlar retim ve alma hayatnn dnda ve
iktisad birikimin karsnda mdr? Sz konusu tarikatlar iktisad hayatta byk
oranda tketici olarak m mevcuttur ve cari olan zihniyetin zellikle de iktisad
zihniyetin merulatrclar ve tayclar mdr? Bu sorulara verilebilecek cevaplar
Osmanl zihniyet ve sosyo-ekonomik tarihini anlamada nemli admlar atlmasna
vesile olacaktr.
Bu almada lgenerin tasavvuf anlay ve onun esnaf-tasavvuf ilikisine
bak, yakn dnemde yaplan almalara dayanlarak Bayram Melmliinin din
54
ve siyas grleri ve lgenerin iddia ettii anlamda kapitalist dncenin zuhuru
iin bir istisna tekil edip-etmedii incelenecektir.
etmeye almtr. Bu amala Batdaki Protestanlk dncesinin Osmanl dnyasndaki karl

olarak grd Melmliin bir meslek ekol olarak sermaye birikiminin salanmasnda araclk
edebilecei fikrini ilemitir. Fakat lgenerin teorisi Osmanly izah eden bir ereve sunmada
yetersizdir. Ltfi Bergen, Dervi ve Kapitalizm, http://www.habername.com/yazi-lutfi-bergen-
dervis-ve-kapitalizm-7205.htm ; Dursun Ayan, Sabri F. lgenerin Trk Dnce Kltrndeki
Yeri, Dou Bat, Say: 12, Ekim 2000, s. 177-178
4 lgenerin, Bayram Melmlerinin din-iktisad ynleriyle ilgili iddialarnn doruluu bir yana,
onlar siyas ynleriyle, devletle ve dnemin dier tarikatlaryla ilikileri balamnda ele almamas
ve konuya sadece tasavvuf-iktisat zihniyeti asndan yaklamas, Melmlii btncl olarak
deerlendirememesine sebep olmutur.
5 lgenerin, Bayram Melmleriyle ilgili olarak faydaland temel kaynaklar Sar Abdullah
Efendinin Semeratl-Fuad, Sadk Vicdaninin Tomar- Turuku- Aliye, Abdlbaki Glpnarlnn
Melmlik ve Melmler, Osman Nuri Erginin Mecelle-i Umur- Belediyye adl eserleridir. Bunlarla
birlikte faydaland dier kaynaklar da ya dorudan ya da dolayl olarak Melmlere ait olup
ierden bir bak asna sahiptir. Son yllarda Ahmet Yaar Ocak, Ali Bolat, Abdurrezzak Tek ve
Hamit Algar gibi aratrmaclar sayesinde Melmlik ve Bayram Melmleriyle ilgili literatr
olduka zenginlemitir. Fakat bu literatrn de daha ziyade Melmilerin din-tasavvuf ve siyas
grleri hakknda olduunu ve iktisad hayattaki etkinlikleri konusunda ok az bilgiye yer
verdiini ifade etmeliyiz.
1. lgenerin Tasavvufa Yaklam

Tasavvufun tarih iindeki seyri ve etki alan lgenerin Osmanl zihniyet
dnyas ile ilgili tezlerinde ok nemli bir yer tutar. Bununla birlikte lgener, ilk
dnem tasavvuf dncesiyle ilgilenmedii gibi yaad dnemdeki tasavvuf
anlayyla iktisat zihniyeti arasndaki ilikiler hakknda da fazla yorumda bulunmaz6.
Kapanma olarak adlandrd Osmanl ncesi 12. ve 13. yzyllar kapsayan
dnemle birlikte tasavvufun Osmanl dnyasndaki yeri ve zellikleri, toplumu ve
kurumlar nasl etkilediine dair dncelerini aktarr.
lgenere gre popler kltr vastasyla Anadolu insannn zihniyet
oluumunda belirleyici etken olan tasavvuf, slamn ilk ve z halinden farkllaan
ie ve derine kapann uzun ve zahmetli yolunun addr. Bu yolun hem ncs
olan ve hem de bunu uzun yllar devam ettiren tasavvuf, slamn yayld blge
inanlar ile slm elerin kart genel akm ifade etmektedir. Bylece tasavvuf,
Osmanl ncesi dnemden balayarak tm Osmanl tarihi boyunca kitlelerin hem
din anlayn hem de gndelik yaantlarn etkilemitir7.
lgener, kapanma dnemiyle birlikte Osmanl dnyasndaki tasavvufu genel
olarak iki zt kola ayrmaktadr. Bunlardan ilkini tekil eden tarikatlar, ky ve
kasabalara kadar yaylm olup slam ncesi dnce ve inanlarla karm haldedir.
Dierleri ise snn merkezlerde slam gelenei az-ok devam ettiren tarikatlardr8.
Birinci gruba dhil olanlar, slam kurallar btn ve ie dnk olarak yorumlayan,
din ve eriat kurallarna uymada kaytszla ve ibahata kadar varan yaklamlara 55
sahiptir. Ayrca politik tahrik ve kyamlara da kalkm ve bu sebeplerle snn
ulemann, merkezin ve baz ileri gelen sufilerin tepkisini ekmilerdir9. lgenere
6 Orhan Trkdoan, Max Weber-Gnmzde ve Trkiyede Weberci Grler, Trk Dnyas

Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul, 1985, s.39; Ahmet Gner Sayar, Bir ktisatnn Entelektel
Portresi, Sabri F. lgener, Eren Yaynclk, stanbul, 1998, s.378; lgener, tasavvuf konusunda
modernist/reformist slamclardan da etkilenmitir. Bata Muhammed Abduh olmak zere dier
ttihad- slam refomcularnn abalarnn slam dnyasnda kalc etkiler brakmadndan yaknr.
Abduhun, slam dnyasnn kar karya kald byk problemlerin mutasavvflardan
kaynakland grn nakleder. Fakat Mslman modernistler bu geri kalmlktan
mutasavvflar sorumlu tutarken lgener, yksek tasavvufu deil, kendi tabiriyle sulandrlm
ve tabana indirilmi haliyle tasavvufu geni ktleler iine yaymaya alan yar dervi, yar tahriki
ynlar sulamaktadr. Mustafa Arslan, lgenerin Dikotomik Ynteminde Meslek Ahlk ve
Ahlik, .. lahiyat Fakltesi Dergisi, 1 (1), Bahar (2010), s.74; lgener, a.g.e., s.163.
7 Arslan, a.g.m., s.56-57.
8 lgener, a.g.e., s.99.
9 lgener, politik tahrik ve kyamlarla ilgili tarikatlar iinde Bayram Melmlerinden bahsetmez.
lgener, a.g.e., s.102. Fakat Melmlerin gerek dier snn tarikatlarla ve gerek snn tarikatlar
destekleyen Osmanl ynetimiyle hem siyas hem de din alardan sk sk problemler yaad
gerektir. Ocak, a.g.e., s.314; Abdrrezzak Tek, Melamet Risaleleri, Emin Yaynlar, Bursa, 2007,
s.54-55; lgenerin Btnlik ve karsnda Melmlikle birlikte yer alan dierleri olarak yorumlad
Osmanl dnyasndaki tasavvuf ekolleri Sayar, Enel-Hak ve Ene maal-Hak tasavvuflar olarak iki
fakl kutba yerletirerek formlze eder. Sayar, a.g.e., s. 317-318, 328; lgener, Btni tasavvufu
Engin aman
gre bunun izlerini Alevlik, Rfzlik ve Bektalie kadar gtrmek mmkndr.

Bata ahler olmak zere esnaf topluluklar da bu tr btn unsurlarla i iedir. Bu
akmn kar tarafnda ise Melmler bulunmaktadr. Dier snn sufilerle birlikte
mtalaa ettii Melmler, lgenere gre, btn olmayp srekli alma ve
uramann srarl takipileri ve savunuculardr10.
Tasavvuf, esnaflama11 ve Ortaalama, lgenerin kavramsal dnyasnda
birbirini tamamlayan unsurlardr. Ortaadaki12 birok siyas hareketi tasavvuf ve
zellikle btn hareketlerin dnda anlamak imknszdr13. Tasavvuf, Osmanl
toplum ve kurumlarn etkileyerek Batda zlen Ortaa zihniyetinin aksine
Osmanl Ortaann devamn salamtr. lgenerde, kronolojik olarak da
karl olmakla birlikte Ortaa, genel olarak bir zihniyetin addr. Kronolojik
Ortaa, zihniyet dnmn gerekletirdikleri iin Batda 13. ve 14. yzyllardan
itibaren ortadan kalkmaya balar. Fakat Osmanl mparatorluu, bu zihniyet
dnmn gerekletiremedii iin ksa sren parlak bir dnemden sonra tekrar
Ortaaa dnmtr14. lgener, Batl bir kavram olan Ortaalama tabiriyle Bat
dnyasnn gerilemesine sebep olan zihniyete atfta bulunmaktadr15.
Ortaalamay ortaya karan, srdren ve ftvvet ve esnaf tekilatlaryla
birlikte tm topluma sirayet ettiren en etkin unsurun tasavvuf olduunu iddia eden
lgenere gre bu dnemde parlak ticaret dnemi sonra ermi, ticaretin yerini
esnaflama almtr. Deer anlaynda da kapanma ve katlama meydana gelmitir.
56
Herhangi bir yenilie msaade edilmeyen bir meslek ve sanat taassubu
(gelenekilik) vardr. Feodal hayatn asrdan asra aktard aalk ve efendilik uuru
hkimdir. Bol tketime ve bir yandan grn ve gsterie deer verilirken dier
yandan retim ve deer yaratmay bakalarnn srtna yklemeyi hedefleyen bir
simgeleyen Enel-Hak tasavvufuna itibar etmemitir. nk bu yaklam ekonomik rasyonalizm

ynnde bir riyazi tipolojiyi ortaya karacak zeliklere sahip deildir. Sayar, a.g.e., s.319.
10 lgener, a.g.e., s.102-103.
11 Esnaflama kavram lgenerde olumsuz anlamda kullanlmakta olup ticaretten ve hareketlilikten
uzaklamay, verimsizlii ifade etmektedir. Arslan, a.g.m., s.59.
12 Ortaa ok uzun bir zaman dilimini ifade etmekle birlikte eserlerinden anlald kadaryla
lgener, kronolojik olarak 12. yzyl sonras Anadolu ve evresi Ortaan ele almaktadr.
14 Sabri F. lgener, ktisad zlmenin Ahlk ve Zihniyet Dnyas, Derin Yaynlar, stanbul, 2006,
s.20-21; Abdlkadir Zorlu, Sabri F. lgeneri Okumak: Sosyal Tarih, Osmanl ktisat
Faaliyetlerinin ve Zihniyetinin Ortaalamas, Tasavvuf, slam ve Kapitalizm, Kreselleme ve
Zihniyet Dnyamz, Editr Murat Ylmaz, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, 2011,
s.247-248; lgenere gre, Ortaalaan iktisat ahlk ve daha sonraki zlme devri zihniyetiyle
ortaya kan ekonomik zlmenin Osmanl tarihileri tarafndan klasik olarak ifade edilen
duraklama ve gerileme dnemleriyle herhangi bir ilikisi yoktur. H. Bayram Kamazolu, ktisad
Dnce Tarihimize lgenerin Katklar, Trkiye Gnl, Say: 34, Mays-Haziran 1995, s.37.
15 Ayan, a.g.m., s.178; Ltfi Sunar, A Weberian Critique of Weber: Re-Evaluation of Sabri F.
lgeners Studies on Socio-Economic Structure of Turkey, Journal of Economics and Political
Economy, Volume 2, May 2015, s.192; Orhan akmak, Sabri lgener, Alternatif Yaynlar, Ankara,
2003, s.71.
zihniyet sz konusudur. Ona gre bunlar 15 ve 16. yzyldan itibaren Avrupada

tarihe karrken Osmanl dnyasnda devam etmi Ortaa deerleridir16.
Tasavvufun, dnyaya bak asn dntrdn ve orijinal slamn
dnda ve ona aykr bir tutum ve tavr ortaya kardn iddia eden lgener,
dnya kavramn iktisat ahlk asndan l bir mesafe bilinci zerine kurar.
Bunlar eya, evre ve zaman birimiyle dnyadr. lgener, slamn orijinal
metinlerine gre madde ve eyann mutlak anlamda kanlmas gereken nesneler
olmadn, ancak gurur ve kibri artrd ve bylece kiiyi Allahtan uzaklatrd
lde reddedilmesi gerektiini dnr. slamn evreye bak, basit cemaat ve
airet balarnn stnde ve ilerisindedir. badetten hemen sonra rzk iin
yeryzne dalmay emreden bir dinin aslnda insan ve evre ilikisine daraltc bir
snr koymu olmas zaten beklenemez bir durumdur. Zaman asndan ise en
azndan bir senelik ihtiyacn karlamaya yeterli bir kayna el altnda bulunduracak
ekilde gelecek hesab ve dncesi slamda daima destek bulmutur17. lgenere
gre dnya, slamn z ve ilk kaynaklarnda her yanyla da (eya-evre-zaman)
sade ve aktr. Tasavvufla birlikte l deimitir. Zikir ve ileye arlk verilmi,
dnya uzanda kalnmas gereken lml bir varlk haline gelmitir. Da kar
mesafe artm, aksine huzur ve gven ite ayn kaderi paylaanlarla btnlemede
yani tarikatlarda aranmtr. Zaman da en yakn mesafeye gre ayarlanm, gemi
ve gelecek kavramlar sufi iin ayn derecede anlamsz hale gelmi ve yerini tek
anlaml olan bugn almtr18.
57
lgener, Melmliin dndaki snn tarikatlarn iktisad hayat iindeki
etkinliklerine dair yorum yapmamakta ve tezinin dnda brakmaktadr. Bylece
zmnen iktisat zihniyeti asndan bir tarafta btn tarikatlar dier tarafta da
Bayram Melmleri bulunmaktadr. lgener, kapanmaya sebep olan ve kapitalist
dnce ve birikimin ortaya kmasn engelleyen temel unsuru temelde btn
tarikatlar olarak grmektedir. Ona gre, btn tasavvuf dine ve dnyaya bak
deitirerek slamn ilk ve saf halinden uzaklalmasna sebep olmutur.19
Ortaan iktisat hayatn ve zihniyetini karakteristik izgileriyle en geni
oranda aksettirenler lgenere gre kk tacirler ve zellikle sanat erbabdr. Bu
anlamda esnaf topluluklar, ehir iktisadnn en nemli unsuru, hatta o iktisadn ta

17 lgener, Zihniyet ve Din, s.96. Bu konu din adan slamdaki tevekkl anlayyla yakndan
alakaldr. Bu balamda lgenerin Bayram Melmlerine atfettii dnya iin alma dncesi ile
ilk dnem Melmleri olarak kabul edilen birok mutasavvfn anlaylar farkldr. lk dnem
Melmlerinin bir ksm rzk iin bile almay eletirecek kadar pasif bir tevekkl anlaya
sahiptir. almay ve kendi emeiyle kazanmay tleyenler de mal ve servet biriktirmenin
karsndadr. Ali Bolat, Melmetlik, nsan Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 2011, s.82, 88, 119, 138,
164.
18 lgener, a.g.e., s.96-98. lgenere gre slam, temel kaynaklarnda ve kurulu anda dnya
ilikilerinde sert snrlamalar koymamtr. Ancak daha sonraki dnemlerde deiik inan ve kltr
evreleriyle etkileimi neticesinde ve bu anlay deimitir. lgener, a.g.e., s.68.
19 lgener, a.g.e., s.95-98.
Engin aman
kendisidir20. Bu sebeple lgener, dnmn en ak ekilde esnaflkta

grlebileceini iddia ettii iin Osmanl iktisat dnyasnda Bayram Melmilernin
rolne gemeden nce tasavvufi akmlarla esnaf arasndaki ilikilere deinmek
gerekir.
3. lgenerde Esnaf-Tasavvuf ilikisi

lgenerde tasavvuf ve ftvvet kavramlar onun zihniyet analizleri iin
kulland temel kavramlardan ikisidir. Bu iki kavram yan yana ele almas da bu
kavramlarn, zihniyetin oluumunda ve tezahrlerinde hem birliktelikleri hem de
yap ve ileyi olarak benzerlik arz etmelerinden kaynaklanmaktadr.21
lgenere gre Ortaan esnaf topluluklarn tasavvuf ve tarikatlardan
soyutlayarak tek bana anlayabilmek imknszdr. nk her ikisinin de kurulu
prensibi ve temel izgileri ortaktr. Tarikatlarn hitap ettii kitle alt kademedeki
tccar ve ar esnafdr22. Yakn-dounun ve zellikle Anadolunun 12. ve 13.
yzyllarda geirdii siyasi alkantlar, sosyal hayatta olduu gibi sanat ve meslek
dnyasnda da yeni bir r amtr. Bu r, dank hayat ekillerinden toplu ve
kapal meslek ve tarikat kadrolarna gei olarak zetlenebilir. D evrenin her
trl sarsnt ve alkantlarna karn sanat erbab sk bir ekilde birleip kendi
aralarnda kapal bir cemaat haline gelerek korunabileceklerini dnmlerdir.
Esnafn yan sra ftvvetler ve tarikatlar da ayn ekilde kapanma ve cemaatleme
58 ihtiyacndan domulardr23.
Ftvvetlerin ve esnaf tekilatnn sanat srr ve terbiyesiyle birlikte baz
sosyal deerleri de nesilden nesle aktarmada nemli fonksiyonlar olmutur.
Tarikatlar, dini meyyidelerden de ald kuvvetle ftvvet ve esnaf tekilatlarna
nfuz ederek onlar derinden etkilemitir. lgener bunun sonucunda da pasif,
uysal, otoriteye kaytsz ve artsz itaat eden, ahs irade ve teebbs zihniyetinden
uzak, reaksiyon kabiliyetini kaybetmi ve siyas kyamlar ve ihtiraslar uruna
kendisini feda etmeye hazr bir insan tipinin ortaya ktn iddia eder 24. lgenerin
bak asna gre esnaf, aslnda genel olarak Osmanl zihniyet dnyasnn hlasas
gibidir. Buna gre lonca ahlk ve siyaseti, gaye ve hedefleriyle dar bir zmre ahlk
olarak kalmam, geni ve genel bir fikir kltrnn-Ortaa ahlknn-kalplar
iine ustalkla yerletirilmi ve sindirilmitir25.
20 lgener, ktisad zlmenin Ahlk ve Zihniyet Dnyas, s.33.

21 Ahmet zkiraz, Sabri F. lgenerde Zihniyet Analizi, (Doktora tezi), Hacettepe Sosyal Bilimler
Enstits, Ankara, 1999, s.131.
22 lgener, Zihniyet ve Din, s.112-113.
23 lgener, ktisad zlmenin Ahlk ve Zihniyet Dnyas, s.64-65.
24 lgener, a.g.e., s.115-116. lgener tasavvufun insan dnyadan soyutlamas ve mesafeli durmas
yolundaki btn grn ticari hayattan esnafla doru nemli bir kaymay meydana getirdiini
ileri srmektedir. Nitekim ona gre esnaflama da belirli bir disiplin iinde ilah gayeye ulamas
mekanizmas olarak ftvvet yapsyla ilikilidir. akmak, a.g.e., s.73.
25 lgener, a.g.e., s.116-117.
lgener, esnaf-tasavvuf ilikisi balamndan yola karak eletirilerini

Osmanldaki gelenee (tradisyonalizm) de yneltmektedir. nk ona gre gelenek,
deiimin karsndadr ve sadece esnafn kendi iindeki deiimini deil sosyal
tabakalar arasndaki geileri de engellemeye alr. Tasavvufun rol ise mevcut
sosyal yapnn devam asndan din-mistik meruiyet salamaktadr. Ksmetine raz
olmak, halinden ve mevkiinden ikyeti grnmemek, rutin dna kmamak vb.
deerler btn sosyal tabakalarda mterektir ve bunlar lgenerin Ortaa ahlk
olarak nitelendirdii zihniyeti olutururlar26.
lgener, profan/dnyevi kurulularn dokunulmazlk ve imtiyaz salamak
amacyla belli dnemlerde din-mistik kalplara brndn, esnaf tekilatnn da
benzer ekilde kurallarn etkinletirmek ve daha balayc hale getirmek iin zerine
din-tasavvuf bir klf geirdiini iddia eder. Bu amala bu kurulularn nceden
beri gelen hamaset ve yiitlik menkbelerini pir ve aziz kssalarna dntrerek
dardan gelebilecek her trl hcuma kar an mistik-tasavvuf iklimi iinde boy
hedefi olmaktan kurtulduklarn ileri srer. Prekapitalist toplumun ve retim tarznn
vazgeilmez olan dier bir zellii gelenek ve otorite-dah i ve alma hayatna en etkin ve
inandrc biimde yine ayn yoldan pir ve aziz kssalar ile tanm olacakt. Din-mistik ifade
eklinin salad rtnme ve korunmadan bir zaman yeterince yararlandktan sonra tekrar din
rtsnden soyunup gerein kat ve plak ehresi ile yz yze gelmek kanlmaz olacakt.
zellikle merkez otorite yerleip kuvvetlendike ahler siyas fonksiyonlarn yitirerek daha ok
sanat ve meslek faaliyetine ynelik birer iktisad tekilat halinde varlklarn
koruyabilmilerdir27. 59
Osmanl devlet ve toplumu iin klasik dnemde meruiyet kayna genel
olarak din ve gelenektir. Bu sebeple lgenerin iddia ettii profan28 ve buna yakn
laisizm ve seklerizm gibi kavramlarn ancak Tanzimattan sonra sz konusu olduu
belirtilmelidir29. te yandan lgenerin ifadelerinden ahlerin bir sreliine
ekonomik karlar iin din ve tasavvufu kulland daha sonra da bu dnceyi terk
ettikleri gibi bir anlam kmaktadr. Byle bir aklamadan ziyade meseleyi dnemin
i ve d artlarnn etkisiyle izah etmek daha gerekidir. 13. ve 14. yzyllarda,
Anadoluda istilalar ve i karklklar gibi etkenlerden dolay siyas olarak blnm
bir yap karsnda ie kapanmann meydana gelmesi tabii olarak karlanmaldr. Bu
26 lgener, a.g.e., s.119-120.

28 Kutsal dierlerinden hem ayr hem de belli bir snr iine alnm (Latince sancire); profanise
zel alann nnde, dnda bulunan (pro-fanum) demektir. Profan, kurallar veya yaps ihll
edildiinde bir meyyideyi gerektirmeyen, sradan ve allm fenomenlerdir., Krad Demirci,
Kutsiyet, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c.26, stanbul, 2002, s.495.
29 Seyfettin Aslan-Mehmet Alk, Osmanldan Cumhuriyete Geite Trkiyenin Modernleme
Sreci: Laikleme ve Ulusal Kimlik nas, Akademik Yaklamlar Dergisi, C.6, Say: 1, lkbahar
2015, s. 21; Talip Kkcan, Modernleme ve Seklerleme Kuramlar Balamnda Din,
Toplumsal Deime ve slam Dnyas, slam Aratrmalar Dergisi, Say: 13, 2005, s.118.
Engin aman
ortamda, yani devlet otoritesinin zayflad zamanlarda ahler otoriteyi tesis

etmiler ve merkez devlet glendike asker fonksiyonlarn yitirmilerdir30.
lgener, Osmanl esnaf ve tasavvuf dnyasnda vazgeilmez bir unsur olan
pirlie de eletirel tarzda yaklamaktadr. Hatta mesleklerin retilmesinde pirlie
ironik bir ekilde atfta bulunmaktadr. Ona gre, Osmanl dneminde, sanat ve
marifet hibir zaman akl ve zeky ileterek (yani rasyonel yollarla) renilmemi, ancak onlar
darya doru kaln bir perde arkasnda saklayan pir ve stadn nnde hizmet kemeri yani
eddi kuatmak ve uzun yllar emrinde almakla elde edilmitir31. Fakat Pre-modern
Hristiyanlkta mesleklerin koruyucu bir azize sahip olmasna32 benzer ekilde gerek
Osmanl dneminde gerek daha nceki dnemlerde pirlik messesinin sosyal ve
din adan meruiyet salad ifade edilmelidir33. Meslekte ilerleme ise lgenerin
30 Ahmet Tabakolu, Trk ktisat Tarihi, Dergh Yaynlar, 12. Bask, stanbul, 2014, s.201. Fatih
Sultan Mehmet zamanna kadar siyas bir g olma zelliini koruyan ahlik, medresenin ve
Snnliin kuvvetlenmesi ve eyhlislamln kurulmas ile eski gcn yitirmitir. Bolat, a.g.e.,
s.271.
31 lgener, ktisad zlmenin Ahlk ve Zihniyet Dnyas, s.113-114; edd, ynden veya pamuktan
rlen ba, kemer, kuak, petamal anlamlarna gelir. Ftvvetnamelere gre Hz. Ademe kadar
gtrlen ed kuanmak veya kemer balamann esnaf tekilatnda ve tarikatlarda sembolik
anlamlar vardr. Ftvvet ve seyr slk yoluna girenlerin ed kuanmas onlarn bu yola
girdiini ve hizmete ahdettiini ifade eder. Osmanllarda her esnaf tekiltnn kendine zg ed
balama ekli ve merasimi vard. Esnaf tekilatlarnda ve ah loncalarndaki ed kuanma veya bel
60 balama trenlerinde ilgili meslek grubunun piri kabul edilen sahabenin de ad zikredilirdi. Yahudi
ve Hristiyanlarda da benzer gelenekler vardr. Bu gruplar da kendi loncalarn kurmular ve
Mslmanlarn esnaf tekilatlarna kabul edilmilerdir. XIX. yzylda Suriyede gayrimslimler ed
balama merasiminde Tevrattaki on emri okurlar ya da Allaha dua ederlerdi. Mevlevlik ve
Bektalikte de ed kuanma uygulamas bulunmaktadr. Bu durum ftvvet ve ah geleneinin bir
yansmas eklinde deerlendirilebilir. Hamid Algar, ed, Trkiye Diyanet Vakf slam
Ansiklopedisi, c.38, stanbul, 2010, s.405-406.
32 Ortaalarda Hristiyan dnyada her meslein koruyucu bir azizi olduu (rnein Saint Cloud ivi
imalatlarnn; Saint Peter, balklarn; Saint Dunstan kuyumcularn vb.) bilinmektedir. Antik
Yunan tanrlarnn da benzeri bir ilevi vardr. rnein Hermes, hem ticaret hem de snr
talarnn tanrsdr. Bk. Philip D. Curtin, Kltrler Aras Ticaret, (ev. aban Bykl), Kre
Yaynlar, stanbul, 2008, s.7. Burada, baz dnrlerin Hermesi, slam dnyasnda terzilerin piri
olan dris Peygamberle zdeletirdiklerini de ayn balamda hatrlamak gerekir.
33 Osmanlda esnaf loncalar, pirlerini Hz. Muhammedin ashab arasndan semeye alrlar hatta
bazlar bir Peygamberi veya Mslmanlar nezdinde saygya sahip bir kimseyi pir ittihaz ederlerdi.
Hatta Mslmanlar slam ncesi mhim simalardan bile meslek pirleri kabul etmilerdir. Bu,
Mslmanlarn iman esaslar erevesinde gelenee ne kadar bal olduklarn gsterir. nk
akde esaslar Hz. Ademden beri ayndr. Selahattin Bayram, Osmanl Devletinde Ekonomik
Hayatn Yerel Unsurlar: Ahlik Tekilat ve Esnaf Loncalar, stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi, Say: 21, 2012, s.101-102; Osmanlda pirlik kurumunun meslekler asndan sosyal
meruiyet ilevi grmesi Evliya elebinin Seyahatnamesinde de ak bir ekilde grlmektedir.
Eserinde geni yer ayrd stanbul esnafyla ilgili blmde esnaf gruplarnn Sahabeden pirler
setiine ilikin bol miktarda rneklere rastlanmaktadr. Bkz. Evliya elebi Seyahatnamesi, Haz. Seyit
Ali Kahraman-Ycel Dal, C.1, 2. Kitap, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2003 s.478-480, 482-
483; Evliya elebi, ayrca baz gayr ahlaki meslek gruplarnn kendilerine eitli pirler isnat
etmeye altklarn syleyerek onlar gayr meru ilan eder. pirimiz Amr- Ayyardr derler
ancak haa smme haa., dinleyenler affetsin, pirleri ola., a.g.e., s. 477.
ironik biimde iddia etii gibi hizmet kemeri kuanarak deil; o meslek iinde artk
geleneksellemi eitim ve tecrbeye (rak, kalfa ve usta aamalarndan geerek)
gre mmkn olabilmektedir34.
4. Osmanl Dnyasnda Bayram Melamileri Veya Hamzavler

Trk tasavvuf tarihinde ok nemli bir rol olan Melmilk veya dier bir
deyile Melmetlik, mstakil bir tarikat olmaktan ziyade tarikatlar st bir yol ve
merep /saylmaktadr.35. Bununla birlikte yine de Melmlik, tarihsel geliimi
asndan dneme ayrlmtr. 9. yzylda Niaburda ortaya kan ve Melmet-i
Kassariye ad verilen mutasavvflar birinci devreyi oluturmaktadr. 15. yzylda
Hac Bayram- Velnin vefatndan (1429) sonra kuruluu mer Sikkinye nisbet
edilen ve Orta Devre Melmleri de denilen Melmet-i Bayramiyye ikinci devreyi ve
19. yzyln ortalarnda Seyyid Muhammed Nurullah Arabyle balayan Melmet-i
Nuriyye de son devre Melmlerini veya nc devreyi tekil etmektedir36.
19. yzylda Harrizde tarafndan yaplan bu l tasnif kendisinden sonra
da olduu gibi kabul edilerek gnmze kadar gelmitir37. Fakat Melmliin
yeknesak bir zellie sahip olmadn ifade etmek gerekir. Klasik tasnife gre her
ne kadar Melmlik 9.-15. yzyllar arasnda sreklilik arz ediyormu gibi grnse de
14. yzyldan itibaren Hurfiliin de etkisiyle ileri derecede vahdet-i vcdu bir
eilim kazanmtr38. Bylece sz konusu akmlarn etkisiyle deiim geirmi ve
ikinci devre Melmlii, birinci devre Melmliinden teorik olarak ayrlmtr. Bu 61
sebeple Melmliin gnmze kadar gelen tasnif eklinin gzden geirilerek
yeniden deerlendirilmesi gereklidir39.
34 Ahmet Tabakolu, Trk alma Hayatnda Ftvvet Ve Ahlik Gelenei, ktisat Tarihi-Toplu
Makaleler-I, Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2005, s.344.
35 Mustafa Kara, Melmetiye, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, Prof. Dr. S. F.
lgener'e Armaan, C. 43, stanbul, 1987, s.579; mit Kl, Melmlik (Melmetiyye) ve
Melmler, https://www.academia.edu/9140782/Mel%C3%A2m%C3%AElik_ve_Mel%C3%
A2m%C3%AEler, s.7-9; Sadk Vicdani, Tarikatler Ve Silsileleri (Tomar- Turuk- Aliyye), Yayna
Hazrlayan rfan Gndz, Enderun Kitabevi, stanbul, 1995, s.3. Melmiliin tarikatlar st bir
mereb olduu iddia edilmekle birlikte Bayram Melmlii klasik tarikatlar gibi bir silsileye ve
dier tarikatlardan daha sade olsa da belirli adab ve erkna sahiptir. Hac Bayram- Velnin tekke
kurmasna ve burada faaliyette bulunmasna ramen sonrakilerin klasik tarikatlardan daha farkl
bir hviyete brnerek grntye nem vermemelerinde, tekke ve zaviye kurmaktan
kanmalarnda, farkl din ve dnya grleri, tasavvuf anlaylarnn dardan tesbit edilme
endiesi ve daha rahat hareket edebilme dncesinin rol gz nnde bulundurulmaldr. Ocak,
a.g.e., s.298.
36 Sadk Vicdani, a.g.e., s.19; Kara, a.g.m., s.579.
37 Harrzdenin tasnifinden hareket eden Sdk Vicdn, Tomar- Turuk- Aliyye adl eserinde ve
Abdlbaki Glpnarl da Melmlik ve Melmler adl eserinde bu l tasnifi devam ettirmilerdir.
Nihat Azamat, Melmiyye, Trkiye Diyanet Vakf Ansiklopedisi, C. 9, stanbul, 1994, s.25.
38 Ocak, a.g.e., s.296-297.
39 Ekrem Demirli de zel bir sohbette Melmliin gnmze kadar gelen dnemli klasik
tasnifinin mevcut haliyle problemli olduunu ifade etmitir.
Engin aman
lk dnem Melmleri, temelde dnemin ekil ve grne nem veren

kurumlam tasavvuf anlayna kar kmlar; riyaya sebep olur endiesiyle,
yaptklar hayrlar ve ibadet hayatn gizlemek ve gsterie kamamak dsturlarn
benimsemilerdir40. Fakat Melmlikteki bu temel felsefe zamanla ibahata kadar
varan dnce ve yaaya sahip insanlar iin bir istismar vesilesi haline gelmitir.
Melmlik; zamanla iilik, Btnlik ve Hurflik gibi unsurlarla kararak vahdet-i
vcd anlaynn etkisi altna girmi ve yeni bir sentezle varln devam
ettirmitir41. Melmlik, Anadolunun fethinden sonra, heterodoks nitelikler tayan
Kalenderliin etkisiyle krsal kesimde, Kbrevliin tesiriyle de ehirli bir tarikat
olan Mevlevlikte ve ftvvet tekilat ile de esnaf tabakasnda etkili olmutur42.
15. yzyln balarnda Hac Bayram- Velye atfedilen Bayram Melmlii
veya dier bir deyile kinci devre Melmlii onun vefatndan (1429) sonra
halifelerinden Akemseddn ve Dede mer Sikkin43 arasnda ortaya kan merep
farkll sebebiyle ikiye ayrlmtr. Akemseddine bal olan kolu vahdet-i
mevcdu olmayan sk bir ehl-i snnet izgisi takip ederek merkez otoriteyle iyi
ilikiler kurmutur. mer Sikkin kolu ise farkl bir yol takip ederek tarih boyunca
merkez iktidardan uzak durmu, hatta frsat bulduka ona kar kmtr44.
Bayram Melmliinin ilk kutbu saylan mer Sikkin ile birlikte Melmlik
hiyerarik bir kimlie brnerek tarikatlama srecine girmitir. Daha nce kibir ve
gsteri endiesiyle zel kyafetler giymekten kanan, tasavvufun ekl tarafna
62
40 Kara, a.g.m., s.561-562.

41 Abdlbaki Glpnarl, Melmlik ve Melmler, Devlet Matbaas, stanbul, 1931, s.98, 128, 170;
Bolat, a.g.e., s.19; Algar, The Hamzaviye: A Deviant Movement in Bosnian Sufism, s.252-253.
42 Bolat, a.g.e., s.19.
43 Hac Bayram- Velden sonra Akemseddinin dnda dier aday olan mer Sikkin postniin
olmutur. mer Sikkinnin ad ve nereli olduuna dair farkl rivayetler vardr. Vahdet-i vcd
anlayn benimsemi olan mer Sikkin ile eriata sk skya bal klasik zhd tasavvuf anlayna
mensup Akemseddin iki farkl ekol temsil etmektedir. Haim ahin, mer Dede Sikkin,
Trkiye Diyanet Vakf Ansiklopedisi, stanbul, 2007, c.34, s.55; mer Sikkinnin posta geii ile ilgili
de farkl rivayetler sz konusudur. Onun, Hac Bayram- Velden sonra halefi olmas konusunda
anlatlan iki menkbeninde kayna 16. yzyl melliflerinden Kefevnin Ketib Almil-Ahyr
adl eseridir. Mellif de sz konusu bilgileri mer Sikkinnin vefatndan yz yl sonra Gynke
giderek oradaki halktan duyduunu bildirir. Kefevnin eserinden daha nce yazlan Abdurahman
el-Askernin Miratl-Iknda ise tac ve hrkann yanmasyla ilgili olay daha farkl anlatlmtr.
Akt: Tek, a.g.e., s.18; Ocaka gre Hac Bayram- Velnin tac ve hrkasnn kime ait olduunu
tesbit eden menkbe aslnda daha nce var olmasna ramen belirginlememi olan ileri vahdet-i
vcdu tasavvuf anlayyla zhd anlay arasndaki fark grnrdeki bir sebeple aklamaya
alma anlam tar. Ocak, a.g.e., s.297-298; Tac ve hrkann yanmas menkbesini Melm Sar
Abdullah Efendi de deiiklikler ve yorumlar yaparak anlatr. Lalizade Abdlbaki de bir baka
menkbe olan Hac Bayram- Velnin vefatna yakn su istemesi olayn, hilafet srrnn mer
Sikkinye verildiini ispatlamak iin kaynak gstermeden ve kendisine gre ilaveler yaparak
kaydeder. Akt: Fuat Bayramolu-Nihat Azamat, Bayramiyye, Trkiye Diyanet Vakf Ansiklopedisi,
stanbul, 1992, c.5, s.271.
44 Ocak, a.g.e., s.146; Bolat, a.g.e., s.249.
itibar etmeyen ve bylece grnte halkla aralarnda bir farkllk bulunmayan

Melmler idar adan kurumsallamaya balamtr45.
Birinci Devre Melmlii adyla da bilinen 9. ve 10. yzyldaki Horasan
Melmlii, vahdet-i vcd anlayna yabanc olduu halde Hac Bayram- Velnin
vefatndan hemen sonra balayan ikinci devre Melmliinin en byk zellii bu
anlayla adeta zde hale gelmesidir46. Bu sebeple Melmler Osmanl dneminde
zndklk ve ilhad sulamalarna maruz kalmtr. Dier taraftan Osmanl dzenine
ve resm ideolojisine kar muhalif tavr gz nne alndnda bu dnem
Melmliini klasik anlamda bir tarikattan daha ok belki yar siyas bir toplumsal
mistik hareket olarak nitelemek mmkndr. 15. yzyln ilk yarsnda Fetret
dnemi, eyh Bedreddin isyan ve daha sonra Fatihin toprak reformu, ehzade
Cem ile Bayezid arasndaki iktidar kavgasnn yol at huzursuzluklar ve Safav
propagandasnn ortaya kard tedirginlikler Osmanl devlet ve toplum dzenini
derinden sarsmtr. Bayramiyye Melmlii o dnem Osmanl corafyasnda
yaanan siyasal ve toplumsal deiimin sonucu ortaya kan bunalmlarn etkisiyle
Anadolu halknn dertlerine ve beklentilerine zm bulamayan siyas otoriteye
mistik bir tepki olarak domutur. Bayram Melmliindeki hem siyas hem din
yetkiyi kendinde toplayan kutup-Mehdi merkezli doktrin byle bir ortamda bu sufi
evrelerdeki tepkinin rn olarak ortaya km ve sz konusu tarikat, siyasal
iktidara kar muhalif bir tavr taknarak gizlice faaliyetlerini srdrmeye
almtr47.
63
1561den sonra Hamza Blye48 nisbet edilerek Hamzavler olarak da
isimlendirilen Bayramiyye Melmleri hem inan hem de kurumsal yaps bakmdan
45 Bolat, a.g.e., s.248-250.

46 Ocak, a.g.e., s.296-297; mer Sikkinden sonraki Bayram Melmlerinin belirleyici zellikleri;
geleneksel zikir trlerini reddetmeleri, On ki mama kar sembolik bir ballk klt ve belki de
hepsinden nemlisi basit, abartl ve vecde dayal bir vahdet-i vcd yorumudur. Algar, a.g.e.,
s.244; Bayram Melmlerinde vahdet-i vcd nazariyesi Snn slama eklemlenen yumuak
biimiyle deil, smail Maukde olduu gibi Allahn insanda zuhur ettiine inanan hem hullc
hem de Allahn insann veya alemin kendisi olduu inancna dnerek panteist zellikleriyle
grlmektedir. Buna ilave olarak Allahn zuhur ettii beden olarak kabul edilen kutub, sadece
manev deil, zellikle dnyev yetkiyi de ele alarak adaleti hkim klacak Mehdi kavramyla
birletirilmitir. Bu sebeple Osmanl sultanlarnn din ve dnyev otoritesinin gayr meru
olduuna ve dnyay ynetmesi gereken otoritenin kendi kutuplar olduuna inanmaktadrlar.
Rya Kl, Bir Tarikatn Gizli Direnii: Bayram Melmleri veya Hamzavler, Tasavvuf, Say: 10,
Ocak-Haziran 2003, s.254-255.
47 Ocak, a.g.e., s.297-299.
48 Bayrami Melm eyhlerinden Hsameddin Ankaravnin mridi olan Hamza Bl, eyhinin
vefatnn ardndan bir sre stanbulda kaldktan sonra takibata urayacan anlayarak memleketi
olan Bosnaya dnmtr. Buradaki irad faaliyetleri esnasnda Bosna meayhnn ve baz
ulemann, irada mezun olmad ve istidrac gsterdii gerekesiyle ikyet etmeleri zerine
1561de stanbulda idam edilmitir. Tek, a.g.e., s.31-32; Nihat Azamat, Hamza Bl, Trkiye
Diyanet Vakf Ansiklopedisi, c.15, stanbul, 1997, s.504; Melmiyye geleneinde Sultan Hamza
olarak da adlandrlan Hamza Bl hakknda Melm kaynaklarndaki bilgiler hem ak deildir hem
de Osmanl kaynaklaryla elikilidir. Kuvvetli cezbesi sayesinde ksa srede Melmlii Bosnada
Engin aman
dier sufi evrelerden farkl olmalar sebebiyle siyas otoriteyi, dier sufi evreleri ve
halk tedirgin etmemek iin ok tedbirli davranmlardr. Mridlerden kanmalar
istenen hususlar onlarn bu ihtiyatl tutumunu aksettirmektedir49. Benzer ekilde
Btnlik tekilatnda da aa derecedeki mridlere eri emirlerden kesinlikle
ayrlmamalar konusunda kesin talimat verildii bilinmektedir. Ayrca cemaat
mensuplarnn, aralarndaki ihtilaflar kad nne kmadan ve sicillere gemeden
kendi ilerinde zme kural Kzlba topluluklarnda da sz konusudur. Bu gruplar
da her trl anlamazlklar ve hukuk meseleleri darya aksettirmeden dedeler
marifetiyle zmlemilerdir50. te yandan Bayram-Melm eyhleri ve dervileri
genellikle Halvetiyye, Nakibendiyye, Mevleviyye, Bektaiyye ve Rufaiyye gibi
tarikatlarn arasna girerek faaliyet gstermiler ve yzyllar boyunca varlklarn
devam ettirmilerdir51.
lgener, eserlerinde Bayram Melmlerini batnliin karsnda, meslek
sahibi, alkan ve din-dnya ilikisini salkl bir ekilde kurabilen, slamn
orijinaline de uygun ideal tipler olarak resmetmitir. Fakat son yaplan almalar
bu ekoln klasik snn tasavvuf anlayna uymayan, resmi otoriteyle bazen ak
bazen gizli ama srekli atma ve hesaplama iinde olan yar mistik, btn ve
siyas bir yap olduunu ortaya koymaktadr. Devlette grev almamalar, cezalar
kendi aralarnda vermeleri ve meslek mensubu olarak esnaf tekilatlar iinde yer
almalar da gizlenmeleri iin imkn salamtr52. Her ne kadar kendilerini ilk
dnem Melmlerine nisbet etseler de gerek din, gerek tasavvuf anlaylar ve siyas
64 tavrlar nedeniyle onlardan ok farkl bir yapya sahip olduklar grlmektedir.
yaymtr. Byk ihtimalle kutup-Mehd doktrini erevesinde Osmanl iktidarna ynelik, Melm
geleneine uygun Mehdci hareketin hazrl ve propagandas iinde olduundan mritleriyle
birlikte stanbula getirilmitir. Neticede eyhlislam Ebussud Efendinin fetvasyla idam
edilmitir. Ocak, a.g.e., s.341-349.
49 16 yzyln ilk yarsnda Edirnedeki Bayramiyye Melmlerinin nderlerinden Pir Ahmed-i
Edirnevnin mridlerinden birine yollad mektupta Melmlere Ehl-i Snnet vel-Cemaate
riayetkr olmaya zen gstermeleri, bunun iin fkh ve hadis renmelerinin gereklilii,
evlenmemeleri, asla imam ve mezzin olmamalar, tekke yapmamalar ve bu gibi yerlerde
bulunmamalar, eri hccet ve sicillere isimlerini geirecek bir duruma asla frsat vermemeleri yani
kesinlikle mahkemeye dmemeleri tlenmektedir. Baka sufi topluluklarnda rneklerine
rastlanmayan bu hususlar Melmlerin gerek kimliklerinin ortaya kmasndan endie eden gizli
bir cemaat olduklarn gstermektedir. Ocak, a.g.e., s. 300-301.
50 Ocak, a.g.e., s.301.
51 Bolat, a.g.e., s. 250-253; Tek, a.g.e., s.53-54; Ocak, a.g.e., s.302.
52 Tek, a.g.e., s.51-52; Petamalclar Hannn zemin katndaki bir odas uzun sre Bayram-
Hamzavler tarafndan hapishane olarak kullanlmtr. Aralarnda verilen cezalarn bazlar
unlardr: Kara kollua koymak, hapsetmek anlamna gelmektedir. Terceman akas her hangi bir
su karlnda denen paradr. Kazan kaynatmak ise kurban kesmektir. Glpnarl, a.g.e., s.202-
203.
5. Bayram Melmlerinin Osmanl ktisat Dnyasndaki Yeri

lgenerin, Osmanl dnyasnda Ortaa zihniyetinin temel unsurlarndan
biri olarak nitelendirdii esnaf tekilatlaryla batn tarikatlar i ie gemi
kurumlardr53. Fakat lgener, Bayram Melmliini bu etkileimin dnda ve btn
tarikatlarn tam karsnda konumlandrr. Muhtemelen snrl sayda kaynaa
dayanarak aceleci hkm vermesi sebebiyle Bayram Melmleriyle esnaf
tekilatlarnn yakn ilikisini gzden karmtr. Hatta bu iliki ylesine derindir ki
Glpnarlnn ifadesiyle Melmetlikle ftvveti ayrmaya imkn yoktur54.
Bir meslek sahibi olarak kendi geimini salama dncesi Bayram
Melmlerine bir nevi ekonomik zgrlk ve korunma alan salamtr. Bu sayede
devlete kar daha bamsz olabilmiler ve kimliklerini saklayarak daha serbest
ekilde faaliyetlerini yrtebilmilerdir. Mesleklerini o dnemde ah tekilat iinde
srdrme zorunluluu onlara hem kendi ilerinde meslek dayanma yoluyla ok
gl bir destek salam hem de devletin kontrol ve takibinden kurtulmalarnda
faydal olmutur. Hatta Bayramlerde kutup denilen ve eyhin yardmcs olan kalbe
bakclarn veya rehberlerin genellikle ah reislerinden meydana geldii zellikle
ifade edilmelidir55.
Sayar, Bayram Melmlerinin i ve g kaygsnda olan, maietleri iin
iktisad faaliyetlere katlan kimseler olduunu iddia eder. Bununla birlikte yine
Sayara gre bu faaliyet ve kazanlarn younluu ve snrlar tam manasyla
bilinememektedir. Bu ekoln iktisad faaliyetlerinin birikim srecini 65
balatamamasnn en nemli sebebi, iktisad gdlerle hareket eden bir zihniyetin
domam ve ortak iktisad davranlarnn temel gndelik ihtiyalar zerine
kurulmu olmasdr. Bayramler, dnyay dnya ile bilmenin, eyay eya ile kuatp
bu yolla pozitif bilgi verilerine ulamann ok uzanda kalmlardr56. lgener de
53 Esnaf tekilatlarnda, Heterodoks/Btn, Alev gruplarn youn olduu, ftvvetnamelerdeki

inan motiflerinin de Snnlikten ziyade ii-Btn nitelikler arz etii hususunda gerek yerli gerek
yabanc akademisyenler arasnda mutabakat vardr. Arslan, a.g.e., s.74.
54 Abdlbaki Glpnarl, Tasavvuf, Elif Kitabevi, 2. Bask, stanbul, 2009, s.185; Bolat, a.e., s.288.
Melmler, ftvvet ve mrvveti iar edindikleri iin ftvvet tekilatna balanmalar ok kolay
olmutur. Melmlikte herkesin bir meslek sahibi olmas ilkesi de bu kaynamay etkileyen nemli
bir faktrdr. Hamzavler zellikle dris-i Muhtef devrinde ftvvet erbabnn tekilatna uygun
bir tarzda tekilatlanmaya balamlardr. Ahmet Tabakolu, Tasavvufun tima, ktisad Ve
Siyas Ynleri, ktisat Tarihi-Toplu Makaleler-II, Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2005, s.96; Bayram
Melmliinin dayand sosyal taban, balangta ifti, kyl ve ksmen de sipahilerden oluurken
zamanla ehir ve kasabalarn esnaf tabakasna da yaylmtr. mer Sikkin ile balayan bu deiim
smail Mauki zamannda doruk noktasna km ve Bayram Melmlii tam anlamyla bir esnaf
ve tccar dolaysyla ftvvet sufilii haline gelmitir. Ocak, a.g.e., s.302.
55 Ocak, a.g.e., s.304-305, Bolat, a.g.e., s.339.
56 Sayar, a.g.e., s.21.
Engin aman
benzeri dnceleri Ortaa zihniyetine mensup grd tm Osmanl dnyasna

temil etmektedir57.
lgener, Bayrami Melamilerinin, kapitalist zihniyet balamnda en nemli
kavramlardan biri olan rasyonalite karsndaki tutum ve davranlar konusunda
tatmin edici bir aklama yapmamtr. Webere gre herhangi bir medeniyette ve
toplumsal alanlarda ok farkl rasyonalite trleri grlebilir. Fakat kapitalizmin
douunda etken olan rasyonalite sadece Batya zgdr58. lgener de rasyonaliteyi,
tezlerinde bu anlamda kullanmasna59 ve eserlerinde Osmanl toplumundaki
irrasyonaliteye sk sk atfta bulunmasna ramen yine de Bayram Melmlerinin
(Weberyan anlamda) gerekten rasyonel dnce ve davrana yakn olup-
olmadklarna dair dncelerini somut olarak ifade etmez. Batl anlamda
rasyonalite Osmanl dnyasnda, sadece Bayram Melmlerinde deil dier
tarikatlarda ve toplumsal tabakalarda da ortaya kmamtr. Bayramlerin bu
konuda bir istisna olduunu ortaya koyabilecek herhangi bir veriye sahip deiliz.
Nitekim Sayar da, Bayram Melmliinin bireysel sermaye birikimini balatamamas
sebebiyle rasyonel sermaye hesab yapacak insan tipinin retilemediini, tasavvuf
ahlk ve terbiyenin iktisad ferdiyetilie gei kanallarn tkadn iddia eder60.
57 Ortaan prekapitalist dnemlerde dnya gr henz maddelememitir. Yani gndelik hayatta

ekonomik dnce tek bana dier etkenlerden syrlarak belirleyici olmamtr. Toplum anlay
66 iktisad dnceye ve onun gerekliliklerine srt evirme noktasnda birlemitir. Sosyal hayatn
btn tabakalar hayatn renkli (hamas, din, bedii, vs.) tarafn iktisad mlahazalarn stnde
tutmaktadr. lgener, a.g.e., s. 60. Ortaada toplumsal tabakalar meta-ekonomik yani maddenin
ve maddi hayatn gereklilikleri dnda kalma dncesinde ve dnyaya kar ilgisiz ve pasiftir.
lgener, a.g.e., s.69. Ortaa ahlknn deer lleri madd-iktisad hayatn dna evrilmitir.
Dogmatiktir ve birok noktada dnya inkrna dnmektedir. lgener, a.g.e., 77; zkiraz, a.g.e.,
s.176-178.
58 Max Weber, Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, ev. Zeynep Aruoba, Hil Yayn, kinci Bask,
stanbul, 1999, s.23-25; shak Torun, Max Weberde ktisad Gelime Dncesi, Okumu Adam
Yaynlar, stanbul, 2003, s.140.
59 Sayar, a.g.e., s.257; lgener, rasyonel ekonomik zihniyetine sahip insan, ihtiyalarn tatminine
ynelik vastalarn hariten, stn bir makamn izdii ve emrettii hareket dsturlarna gre deil,
kendi serbest akl ve mantnn (ratiosunun) tayin ettii esaslara gre seen ve kullanan insan
olarak tanmlar. te bu suretle ananecilie ve grenee kar rasyonalizmden bahsedilmektedir.
Garpta renaissance ve reformation cereyanlar beer akln stndeki btn manev, ruhan
otoriteleri ykarak ferdi din ve sanat sahasnda vahiy ve ilhamn Allahtan vastasz olarak telakki
edilebilecek bir olgunluk seviyesine kavuturmutur. Sabri lgener, ktisad Hayatta Zihniyetin
Rol ve Tezahrleri, Makaleler, Derin Yaynlar, stanbul 2006, s.34-36.
60 Ahmet Gner Sayar, Melmilik ve Osmanl Ekonomisi zerindeki Etkileri, Tarih ve Toplum,
Say: 51, Mart 1988, s.20-21; nalck da Yakn Doudaki byk nfus merkezlerindeki halk
nezdinde, uzak blgeler arasnda ticaretle uraan bazergan ve tccar snfna, bankerlere,
sarraflara, lkse ve kapitalist zihniyete-yani para biriktirip bunu yatrm yoluyla artrma temaylne
kar gl bir dmanlk olduunu iddia eder. Bu dmanlk halkn karlarn ve duygularn
yanstan din tarikatlarda (erken dnemlerde Karmatilerde, Osmanl ynetiminde ise zellikle
Melmetiyye, Bayramiyye ve eyh Bedreddinin tarikatnda) ifadesini bulmutur. nalcka gre
benzer ekilde Ortodoks slamn, zellikle Gazalinin temsil ettii bir dnce akm da kapitalist
zihniyete dmandr. Buna gre bir kimse krn yalnzca din amalar ve ailesinin iaesi iin
lgener, Bayram Melmlerinin saylarnn ve hitap ettikleri kitlenin snrl

olduunu iddia etmekte, bu sebeple i ve alma merkezlerinde ve zellikle esnaf
arasnda yaygnlaamadn belirtmektedir61. Fakat bu iddialarn aksine Bayram
Melmleri esnaf tekilatlarnn yan sra zamanla devlet kademelerine ve toplumun
dier kesimlerine de yaylm ve hatta birok tarikatta gerek eyh gerek mrid
olarak faaliyetlerde bulunmulardr. Gizlilik esasna gre tekilatlandklar ve dier
tarikatlar gibi tekkeleri olmad iin saylar ve iktisadi hayattaki fonksiyonlar
hakknda kesin bilgilere ulamak en azndan imdilik mmkn grnmemektedir.
Bu sebeple kapitalist zihniyetin ortaya kmamasnn sebeplerini Bayram
Melmlerinin sayca azlna balamamak gerekir62.
Sonu Yerine
Weber, Avrupada modern kapitalizmi ortaya karan en nemli unsur olarak
Protestan ahlkna vurgu yapm, lgener de buradan hareketle Osmanl
dnyasnda Protestan ahlknn karsna Bayram Melmlerinin ahlkn ortaya
koymaya almtr. lgener, Weberin modeline bal kalarak onun tezlerini,
kapitalizmi retememi olan Osmanl devlet ve toplumuna uygulamaya
almtr63. Fakat Weberin kapitalizmin douuna dair temel tezleri daha
salnda iken oka tartlm olup gnmzde de tartlmaya devam
etmektedir64.
67
harcamal ve kr bizatihi bir hedef olmamaldr. Halil nalck, Capital Formation in the Ottoman
Empire, The Journal of Economic History, Vol. 29, (1969), s.103-104.
62 Bayram Melmliinin sanlann aksine pek ok kaynak tarafndan bata esnaf gruplar olmak
zere Osmanl Devleti nezdinde ve halk nazarnda kabul grd ve etkin olduu ifade
edilmektedir. Bu sebeple byle bir tarikat ve zihniyetin toplumsal ve ekonomik dnm
gerekletirememesinin arkasnda baka sebepler aranmaldr. Saim ar Kocakaplan, Sabri
lgenerde Protestanlk-Kapitalizm likisini Osmanl Dnyasnda Aramak: Melmlik, kinci
ktisat Tarihi Kongresi, Bildiriler-2, Editrler: Mustafa ztrk-Ahmet Aksn, Frat niversitesi
Matbaas, 2010, s.835.
63 lgener, Weberin ok tartlan ve salam bir zemine oturmad ileri srlen tezlerini ok fazla
sorgulamadan ve konu hakkndaki eletirileri gz nne almadan kendi tezleri iin veri olarak
kabul ederek temellendirmitir. H. Emrah Beri, Zihniyet, Aydnlar ve zmler, Sabri F. lgener,
Kreselleme ve Zihniyet Dnyamz, Editr Murat Ylmaz, TC Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar,
Ankara 2011, s.326; lgener, Weberin iinde yaad Bat toplumu ve din normlar asndan
yapt analizi, slam ahlk ve Trk iktisat tarihi asndan yapmtr. akmak, a.g.e., s.59;
Trkdoan da lgenerin, Weber tipi bir iktisat modelini Osmanl toplumuna uygulama
konusunda ok istekli olduuna iaret eder. Trkdoan, a.g.e., s. 28.
64 Weberin tezlerinin eletirisini ele alan literatr ok geni olmakla birlikte bazlar iin bkz.
Mehmet Ali Klbay, Kapitalizm, Kalvinizm ve slam Kalvinistler, TSK Akademi, C.1, Say: 1,
2006, s. 97; Ayrca bkz. M. kr Haniolu, Max Weber-slami Calvinistler", Trkiye Gnl, 84,
Bahar 2006, s.41-43; Krad Haldun Akaln, Rasyonel Ekonomik Etkinliin Geliimi Srecinde
Protestan Ahlk, KM Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi, 12 (19): 1-3, 2010, s.1-3;
Kocakaplan, a.g.e., s.820-823; Cenk Reyhan, Osmanlda Kapitalizmin Kkenleri, Tarih Vakf Yurt
Yaynlar, stanbul, 2008, s.31-40.
Engin aman
lgener, kapitalizmin Osmanlda ortaya kmamas konusunda evresel ve

tarihsel faktrlerin etkisine ok az yer vermekte, Osmanl Devletinin hukuk
sistemine, siyasasna ve ekonomisinin temel esaslarna ise ya hi deinmemekte ya
da ok az yer vermektedir. Temel unsur olarak zihniyete, zellikle de tasavvuf
zihniyetine ok fazla nem atfederek toplumun ok byk bir ksmyla
ilikilendirdii tasavvufun Osmanl devlet ve toplumundaki roln abartmaktadr.
Onun Bayram Melmleri dndaki tarikat mensuplarnn ve dier ekonomik
unsurlarn alma ve retim karsnda pasif bir tutum iinde olduu iddias da
tartmaya aktr. Dier taraftan Osmanl toplumunda ok byk bir nfusa sahip
olan gayrimslim unsurlar da bylece bu deerlendirmenin dnda
brakmaktadr65. Ayrca tm Osmanl zihniyet dnyasn yeknesak, toplumun btn
katmanlarn da deimeden uzun yllar sreklilik arz eden bir yapym gibi
tasavvur etmektedir.
lgener, Osmanl dnyasnda kapitalist birikim iin potansiyel sayd
Bayram Melmlerini din ve ekonomik ynden ele alr. Siyasal grlerine, tarihsel
sre iindeki seyrine ve dier kurumlarla ilikilerine deinmedii iin onlarn
btncl ve salkl bir deerlendirmesini yapamamaktadr. Konuyla ilgili
iddialarnda kulland gerek Bayram Melmlerinin kendi kaynaklar, gerek dier
kaynaklar say bakmndan snrl ve yargya varma konusunda yetersizdir. Oysa
lgenerin yaad dnemden bugne Melmlik ve Bayram Melamliiyle ilgili ok
geni bir literatr olumutur. O, Bayrami Melmliini btn olmayan bir merep
68 ve tarikat eklinde nitelendirse de son yaplan aratrmalar bu ekoln iilik,
Hurflik ve Btnlikle kimi zaman ilikili kimi zaman i ie gemi bir tarikat ve
zihniyet olduunu gstermektedir. te yandan lgenerin btnlemi tasavvufun
etkisi altnda kalmakla eletirdii Osmanl esnaf tekilatnda Bayram Melmlerinin
youn olarak bulunduunu, hatta esnaf tekilatyla neredeyse zde hale geldiini
zellikle belirtmeliyiz. Bayram Melmleri, heterodoks anlaylar sebebiyle dier
tarikatlar tarafndan da eletirilmi ve ift ynl (din-siyas) kutup inanlar
sebebiyle de siyasi otoriteyle sk sk atma halinde olmutur. Bundan dolay srekli
devletin takibatna maruz kalm ve taraftarlar bazen srgnle bazen de lmle
cezalandrlmtr.
lgener gibi Sayarn da Bayram Melmlerinin Osmanl dnyasndaki
iktisad fonksiyonlarna ilikin iddialarnn tarihsel verilerle desteklenmedii ve daha
ziyade speklatif olduu sylenebilir. Bu deerlendirmeler de genel olarak
Melmlerin mutlaka bir meslek mensubu olmalar, alkanlklar ve din-dnya
dengesini kurabildiklerine dairdir. Bunlarn tamamnn doru olduu kabul edilse
bile Bayram Melmlerine atfedilen iktisad zihniyeti dntrebilme potansiyeli bu
veriler dorultusunda olduka zorlama bir yorumdur. Fakat yine de Sayarn
lgenere gre daha ihtiyatl ve gereki bir tutum sergiledii sylenebilir. lgener,
Melmliin iktisadi dnm gerekletirememesini genel olarak btn
65 Bulut, a.g.m., s.67.

tasavvufun hakimiyetine, Bayramlerin tabana yaylamamasna ve dar ve snrl bir

evrede kalmasna balarken Sayar, bizatihi Bayram Melmlerinin bireyselcilii ve
Bat tipi rasyonaliteyi ortaya karamamasna hamletmektedir. Yine Sayara gre,
Melmler disiplinli ve kentli bir orta-snf oluturamamlardr66.
Sabri lgener, tasavvuf konusunda btn tarikatlarn karsna Melmlii
koymakta, dier yandan isim vermemekle birlikte baz tarikatlar da btn olmayan
tarikatlar olarak Melamiliin yanna ilave etmektedir. Bu tarikatlarn da Melamiler
gibi saylarnn ok az olduunu ifade etmekte fakat hem isimlerini vermemekte
hem de analizlerine dhil etmemektedir. Bu tarikatlarn da gerek saylar ve
etkinliklerinin bilinmesi, Osmanl dnyas iktisat-tasavvuf ilikisinin anlalmasna
ok ciddi katklar salayacaktr.
Son olarak Weberyan tezlerle Mslman modernist/reformist akmlarn
dnce biimi arasnda paralellikler olduu vurgulanmaldr. Bununla, alma
balamnda, reformcularn slam dnyasn anlama ve Mslmanlarn
problemlerine zm arama abalarnn Weberyan olduunu ifade etmek gerekir.
Mslman modernistler slamn saf ve orijinal halinden uzaklaldn ve aslna
dnlmesi gerektiini iddia ederek sufi pasiflik ve hakiki slam arasndaki
kartlk zerinde oka durmular; aktif, dnyev slamn bozulmas, kadercilik ve
gelenein kr krne taklidi gibi eletirilerde bulunmulardr. Batdaki
Protestanlar ile Mslman modernistler, ayinselcilik ve mistisizme kar karak
dorudan kutsal metinlere dnmeyi savunmular ve priten ahlk, sorumluluk 69
bilinci, aktivizm gibi gdleri n plana almlardr. lgenerin yaklamlarnn da bu
dncelerle paralelde olduunu ve slamn Protestanlatrlmasn ve Mslman bireyin
priten bir etie sahip olmasn savunduunu syleyebiliriz. Bu konuda lgenerle
Weber arasndaki temel fark lgenerin, Weberin slam hakkndaki olumsuz
yorumlarna katlmamas, onun yapt negatif deerlendirmeleri Mslman
modernistlerde olduu gibi tasavvufa ve zellikle btn tasavvufa hamletmesidir67.
Bibliyografya
Acar, Mustafa - Hsn Bilir, Gerek Bir Alim, Mmtaz Bir ahsiyet: Sabri Fehmi
lgener, KM Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi, 16 (26): 2014, s.114-122.
66 Sayar, Bir ktisatnn Entelektel Portresi, s. 310-311.

67 Arslan, a.g.m., s.75; Haniolu bir yandan lgenerin, yazlarnda slam toplumlarnn iktisad
gelimelerinin nnde zihniyet engelleri bulunduu ve bunlarn da ancak din reformasyonla
alabilecei eklinde bir mesaj vermediini iddia etse de dier taraftan toplumumuzda din reform
olmakszn her trl ilerleme gibi iktisad gelimenin de olamayaca tarznda yorumlandn ifade
etmektedir. Haniolu, a.g.m., s.43; Kabaa gre de Orhan Trkdoan ile birlikte lgener, Trk
iktisat sistemine manevi deer kazandrma felsefesinin (Pritan slam ahlk) gndeme gelmesi
gerektiini dnmektedirler. Tolga Kaba, ktisat Sosyolojisinin Douu ve Ykselii, ..
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 22, Say:1, 2013, s.23.
Engin aman
Akaln, Krad Haldun, Rasyonel Ekonomik Etkinliin Geliimi Srecinde Protestan

Ahlk, KM Sosyal ve Ekonomik Aratrmalar Dergisi, 12 (19): 1-3, 2010, s.1-13.
Algar, Hamid, ed Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c.38, stanbul, 2010, s.405-
406.
, The Hamzaviye: A Deviant Movement in Bosnian Sufism, slamic Studies, 36:
2, 3 (1997), s.243-261.
Arslan, Mustafa, lgenerin Dikotomik Ynteminde Meslek Ahlk ve Ahlik, ..
lahiyat Fakltesi Dergisi, 1 (1), Bahar (2010), s.55-77.
Aslan, Seyfettin - Mehmet Alk, Osmanldan Cumhuriyete Geite Trkiyenin
Modernleme Sreci: Laikleme ve Ulusal Kimlik nas, Akademik Yaklamlar
Dergisi, C.6, Say: 1, lkbahar 2015, s.18-33.
Ayan, Dursun, Sabri F. lgenerin Trk Dnce Kltrndeki Yeri, Dou Bat, Say:
12, Ekim 2000, s.157-192.
Azamat, Nihat, Hamza Bl, Trkiye Diyanet Vakf Ansiklopedisi, c.15, stanbul, 1997,
s.503-505.
, Melmiyye, Trkiye Diyanet Vakf Ansiklopedisi, C. 9, stanbul, 1994, s.25-35.
Bayram, Selahattin, Osmanl Devletinde Ekonomik Hayatn Yerel Unsurlar: Ahlik
Tekilat ve Esnaf Loncalar, stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 21,
2012, s.81-114.
Bayramolu, Fuat - Nihat Azamat, Bayramiyye Trkiye Diyanet Vakf Ansiklopedisi, c.5,
stanbul, 1992, s.269-273.
70 Bergen, Ltfi, Dervi ve Kapitalizm, http://www.habername.com/yazi-lutfi-bergen-
dervis-ve-kapitalizm-7205.htm eriim tarihi: 01.07.2016
Beri, H. Emrah, Zihniyet, Aydnlar ve zmler, Sabri F. lgener, Kreselleme ve Zihniyet
Dnyamz, Editr Murat Ylmaz, TC Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara
2011, s.324-331.
Bolat, Ali, Melmetlik, nsan Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 2011.
Bulut, Mehmet, Osmanl Ekonomi Politiine Yeniden Bir Bak, Bilig, Say: 62, Yaz
2012, s.63-94.
Curtin, Philip D., Kltrler Aras Ticaret, (ev. aban Bykl), Kre Yaynlar, stanbul,
2008.
akmak, Orhan, Sabri lgener, Alternatif Yaynlar, Ankara, 2003.
Demirci, Krad, Kutsiyet, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, c.26, stanbul,
2002, s.495-496.
Evliya elebi Seyahatnamesi, Haz. Seyit Ali Kahraman-Ycel Dal, C.1, 2. Kitap, Yap Kredi
Yaynlar, stanbul, 2003.
Glpnarl, Abdlbaki, Melmlik ve Melmler, Devlet Matbaas, stanbul, 1931.
, Tasavvuf, Elif Kitabevi, 2. Bask, stanbul, 2009.
Haniolu, M. kr, Max Weber-slami Calvinistler", Trkiye Gnl, 84, Bahar 2006,
s.40-44.
nalck, Halil, Capital Formation in the Ottoman Empire, The Journal of Economic History,
Vol. 29, (1969), s.96-140.
Kaba, Tolga, ktisat Sosyolojisinin Douu ve Ykselii, .. Sosyal Bilimler Enstits

Dergisi, Cilt 22, Say:1, 2013, s.13-24.
Kamazolu, H. Bayram, ktisad Dnce Tarihimize lgenerin Katklar, Trkiye
Gnl, Say: 34, Mays-Haziran 1995, s.34-46.
Kara, Mustafa, Melmetiye, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, Prof. Dr. S. F.
lgener'e Armaan, C. 43, stanbul, 1987, 561-598.
Kl, Rya, Bir Tarikatn Gizli Direnii: Bayram Melmleri veya Hamzavler, Tasavvuf,
Say: 10, Ocak-Haziran 2003, s.251-272.
Kl, mit, Melmlik (Melmetiyye) ve Melmler, https://www.academia.edu/
9140782/Mel%C3%A2m%C3%AElik_ve_Mel%C3%A2m%C3% AEler eriim
tarihi: 01.07.2016.
Klbay, Mehmet Ali, Kapitalizm, Kalvinizm ve slam Kalvinistler, TSK Akademi,
C.1, Say: 1, 2006, s.91-98.
Kocakaplan, Saim ar, Sabri lgenerde Protestanlk-Kapitalizm likisini Osmanl
Dnyasnda Aramak: Melmlik, kinci ktisat Tarihi Kongresi, Bildiriler-2, Editrler:
Mustafa ztrk-Ahmet Aksn, Frat niversitesi Matbaas, 2010, s.819-836.
Kkcan, Talip, Modernleme ve Seklerleme Kuramlar Balamnda Din, Toplumsal
Deime ve slam Dnyas, slam Aratrmalar Dergisi, Say: 13, 2005, s.109-128.
Ocak, Ahmet Yaar, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
Altnc Bask, stanbul, 2014.
zkiraz, Ahmet, Sabri F. lgenerde Zihniyet Analizi, (Doktora tezi), Hacettepe Sosyal
Bilimler Enstits, Ankara, 1999.
71
Reyhan, Cenk, Osmanlda Kapitalizmin Kkenleri, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2008.
Sayar, Ahmet Gner, Melmilik ve Osmanl Ekonomisi zerindeki Etkileri, Tarih ve
Toplum, Say: 51, Mart 1988, s.19-21.
, Bir ktisatnn Entelektel Portresi, Sabri F. lgener, Eren Yaynclk, stanbul,
1998.
Sunar, Ltfi, A Weberian Critique of Weber: Re-Evaluation of Sabri F. lgeners Studies
on Socio-Economic Structure of Turkey, Journal of Economics and Political Economy,
Volume 2, May 2015, s.186-196.
ahin, Haim, mer Dede Sikkin, Trkiye Diyanet Vakf Ansiklopedisi, c.34, stanbul,
2007, s.55-56.
Tabakolu, Ahmet, Tasavvufun tima, ktisad Ve Siyas Ynleri, ktisat Tarihi-Toplu
Makaleler-II, Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2005, s.50-102.
, Trk alma Hayatnda Ftvvet Ve Ahlik Gelenei, ktisat Tarihi-Toplu
Makaleler-I, Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2005, s.341-347.
, Trk ktisat Tarihi, Dergh Yaynlar, 12. Bask, stanbul, 2014.
Tek, Abdrrezzak, Melamet Risaleleri, Emin Yaynlar, Bursa, 2007.
Torun, shak, Max Weberde ktisad Gelime Dncesi, Okumu Adam Yaynlar, stanbul,
2003.
Trkdoan, Orhan, Max Weber-Gnmzde ve Trkiyede Weberci Grler, Trk Dnyas
Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul, 1985.
lgener, Sabri F., ktisad zlmenin Ahlk ve Zihniyet Dnyas, Derin Yaynlar, stanbul,
2006.
Engin aman
, Zihniyet ve Din, Derin Yaynlar, stanbul, 2006.

, ktisad Hayatta Zihniyetin Rol ve Tezahrleri, Makaleler, Derin Yaynlar,
stanbul 2006, s.19-53.
Vicdani, Sadk, Tarikatler Ve Silsileleri (Tomar- Turuk- Aliyye), Yayna Hazrlayan rfan
Gndz, Enderun Kitabevi, stanbul, 1995.
Weber, Max, Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, ev. Zeynep Aruoba, Hil Yayn, kinci
Bask, stanbul, 1999.
Zorlu, Abdlkadir, Sabri F. lgeneri Okumak: Sosyal Tarih, Osmanl ktisat
Faaliyetlerinin ve Zihniyetinin Ortaalamas, Tasavvuf, slam ve Kapitalizm,
Kreselleme ve Zihniyet Dnyamz, Editr Murat Ylmaz, T.C. Kltr ve Turizm
Bakanl Yaynlar, Ankara, 2011, s.242-261.
72
Cihannma
Say II/1 July 2016, 73-92
VARNA LNDE SM DETRLEN

TRKE YERLEME ADLARI
Beycan Hocaolu*
zet
Toponimiler bir ulusun belirli bir alan zerindeki hak iddialarn
merulatrmak iin kullanlan nemli bir aratr. Balkanlarda yeni bamsz
olan pek ok ulus gibi Bulgaristan da bamszlnn ardndan alansal
varln merulatrmak iin Osmanl mirasnn bakiyesi olan yer isimlerini
deitirmeye dnk youn bir aba iine girmitir. Bulgaristanda gnmzde
ismi deitirilmemi Trke yerleim ad neredeyse yok denecek kadar azdr.
Bulgaristan corafyasna ait tarihi kaynaklarda bulunan ve Trk toplumunun
hafzasnda yer eden Trke yer isimlerini gnmze ait resmi kaytlar ve
haritalar zerinde takip etmek bu nedenle neredeyse imknszdr. Bu alma
ile Bulgaristann tamamnda olmasa da 1880 ylnda Varna vilayeti snrlar
iinde kalan ky leindeki yerleim yerleri haritalanarak eski isimleri ile
gsterilmeye allmtr. Bu amala 1877-78 Osmanl-Rus Harbi esnasnda
Ruslar tarafndan hazrlanm 1/126.000 lekli topografya haritalar ile
Bulgaristann 1888 nfus saym verileri kullanlmtr.
Anahtar Kelimeler: Varna, Trke Yerleme Adlar, Osmanl, Bulgaristan
The Changed Turkish Toponyms of Varna Province

Abstract
Toponymy is a useful and important tool for the national states in order to
legitimize their territorial existence and occupation. Bulgaria, such like other
newly founded national states in Balkan Peninsula throughout the 19th
century, has begun to change the toponyms which indeed signify to the
evidence of the long lasting Turkish Ottoman existence in the region.
Today, it is almost impossible to trace back settlements according to their
Turkish original names through contemporary maps and official records, yet
various Turkish place names are still in Turkish social memory and historical
records. The main aim of this study is to create a map of the settlements in
the nineteenth-century Bulgarian province of Varna and to identify and
indicate their original names.
Keywords: Varna, Turkish Toponyms, Ottoman, Bulgaria
* Yrd.Do.Dr., zmir Ktip elebi niversitesi Sosyal ve Beeri Bilimler Fakltesi Corafya
Blm.
Beycan Hocaolu
Giri
Yer isimleri kltr ve medeniyet unsurlarnn pek oundan ok daha uzun
sre varlklarn srdrmektedir. Kltrel meknn maddi unsurlar onlar reten
medeniyetle birlikte zaman ierisinde ortadan kalkabilir veya bilinli olarak yok
edilebilir; fakat yer isimleri ait olduklar corafyann meknsal hafzasnda bir
ekilde yer ederek varlklarn ok daha uzun sre koruyabilme becerisine sahiptir.
Bu becerileri sayesinde yer isimleri ulusal ve meknsal kimliin nemli bir unsuru
haline gelmitir. D.W. Meinige (1979) gre olgunlua erimi her ulusun kendine
has sembolik bir corafi grnm peyzaj vardr. Kendi ulusal kimliklerini
koruyan etnik gruplar bu ulusal peyzaj koruma ve devam ettirme konusuna
zellikle hassasiyet gstermektedir. Herhangi bir toprak parasnn bir etnik gruba
olan aidiyeti ounlukla sadece ulusal toponimi zerinden takip edilebilir. Herhangi
bir etnik toplulukla ilgili yaplan tanmlamalarn birou ayn zamanda onlarn ortak
olarak yaadklar toprak parasna da atf yapmaktadr ve bu toprak paras
zerinde ulusal toponimi ekillenmektedir. Bu isimlerin varl burada yaayan
etnik grubun yaad toprak parasn ak bir ekilde belirtmekte ve ulusal kimliin
en nemli ifadesi haline gelmektedir. Ulusal toponiminin kullanm ulusun tarihsel
devamll ve kltrel geleneklerinin korunmasna yardmc olmaktadr.[] Tek
bana ulusun yaad toprak parasnn snrlarn belirlemeleri nedeniyle yerel
toponimi, kk devletsiz uluslar ve etnik gruplar iin zel bir anlam tamaktadr.
74
(, 1991). Bu nedenden dolay yer isimleri ve ideoloji birbirleriyle sk bir
iliki iindedir. Yer isimlerinin herhangi bir devlet tarafndan bilinli olarak
kullanm ayn zamanda bu devletin temsil ettii ulusun birlik ve benzersizliini
korumasnn da bir aracdr. Ulusal toponimi ulusun belirli bir toprak paras
zerindeki varlnn meruluu konusunda ulusal bilinci kuvvetlendirmek,
komularndan doabilecek toprak iddialarnn nne gemek veya dorudan
toprak iddialarn merulatrmak amacna ynelik bir ara haline gelmektedir.
Yeniden kullanma sokulmu veya yapay olarak oluturulmu yer isimleri zerinden
ulusal bir peyzaj oluturma abas ulusal kimliin sembolik ve/fakat nemli bir
parasdr. Bu nedenle toponimi devletlerin veya uluslarn ideolojik sistemlerinin
nemli bir bileenidir.
Ama ve Yntem
19. yzylda bamszln kazanan yeni Balkan uluslarnn neredeyse
tamamnda grlen yzyllara dayanan Osmanl hkimiyetinin ve orada yaayan
Mslman ve Trk nfusun miras olan Trke yer isimlerini deitirme ynndeki
youn abas hi phesiz ulusal ideolojinin toponimi zerindeki bu etkisinin bir
rndr. Osmanl imparatorluundan bamszlklarn kazanan yeni Balkan ulus-
devletlerin gncel haritalarna bakldnda asrlarla ifade edilebilecek Osmanl
hkimiyetinin izlerini yerel toponimi zerinden izlemek neredeyse imknszdr.
Bamszlk sonras resmi devlet politikalar ile yer isimlerinin deitirilmesinin yan
Varna linde smi Deitirilen Trke Yerleme Adlar
sra bu blgelerden yaanan youn Trk-Mslman g de byk oranda Trke

yer isimlerinin yerel hafzadan silinmesine yol amtr.
Osmanl hkimiyeti dneminde Balkanlarda Mslman ve Trk nfusun en
youn olduu blge olan Bulgaristan hi phesiz bamszlk sonras yer ismi
deitirme faaliyetlerine en fazla maruz kalan lkelerden birisi olmutur.
Bulgaristann bamszlnn ardndan gnmze kadar geen sre zarfnda
Bulgaristanda ismi deimemi Trk ky neredeyse hi kalmamtr. Bulgar
egemenliinin alansal meruluunu tesis etmek adna Osmanl dneminden kalan
Trke yer isimlerini deitirme abas gnmz haritalarndan tarihsel kaytlardaki
yer isimlerinin takibini zorlatrd gibi buralarda halen yaam abas veren Trk
varlnn inkrna da hizmet etmektedir. Bu almann temel amac da
Bulgaristanda ismi deitirilmi ve bazlar kaybolmu kylerin eski Trke
isimlerine gre lokasyonlarnn belirlenmesi ve haritalanmasdr.
Bulgaristanda Trke yer isimlerinin haritalanmas ile ilgili bir alma
bulunmamakla birlikte bamszlk sonras ismi deien yerleim yerleri ile ilgili
yeterli sayda alma vardr. Bulgaristanda konu ile ilgili yaplan en nemli alma
Nikolay Miev ve Petr Koledarovun 1878-1972 yllar aras Bulgaristanda ismi ve
stats deitirilmi kyler ile ilgili almasdr1. Bu alma daha sonraki yllarda
yenilenerek gncellii korunmutur. Bunlarn dnda Varna li Yerleme simleri
Rehberi alma alanmz asndan Bulgaristanda hazrlanm en gncel
almadr2. Bulgaristanda ismi deien yerleim yerleri ile ilgili Trkiyede 75
hazrlanm en nemli alma ise Acarolunun almasdr3. Sz konusu bu
almalar Bulgaristanda ismi deitirilen yerleim yerleri hakknda son derece
deerli katklar sunmakla birlikte bunlarn arazi zerinden takibi her zaman
mmkn olmamakta ve sz konusu yerlemelerin yer tespitlerinin yaplmas ve
haritalanmasn zorunlu klmaktadr. Mevcut almann esas amac da alan ile ilgili
alma yapacak aratrmaclara kolaylk salayacak ekilde ismi deitirilen bu yer
isimlerinin haritalarnn kartlmasdr. Her ne kadar nihai ama Bulgaristan
genelinde haritalama faaliyetini gerekletirmek olsa da alma ky leinde
gerekletirildiinden mevcut almada sadece 1888 ylna ait Varna ilinin snrlar
dhilinde kalan kyler zerinde durulmutur.
smi deitirilen yerlemelerin lokasyonlarnn belirlenmesinde tarihi haritalar
esiz bir kaynak sunmaktadr. Gnmzde Bulgaristan snrlarn kapsayan alana ait
bilinen ilk harita IV. yzyldan kalma bir yol haritas olan ve Peuitenger Haritas -
Tabula Peutengerianadr. Daha sonraki dnemlerde de Bulgaristan ksmen veya
tamamen kapsayan haritalar retilmitir. Bunlarn en nl olanlar Giacobo
1 , ve , ,
: 1878-1972 , : , 1973
2 , , .
: , 2012.
3 M. Trker Acarolu, Bulgaristan'da Trke Yer Adlar Klavuzu, Ankara: Trk Tarih Kurumu
Yaynlar, 2006
Beycan Hocaolu
Kostello tarafndan 1584 ylnda baslm olan 1/2.500.000 lekli Romanya,

Bulgaristan ve Eflk gsteren harita ile Giacomo Cantelli tarafndan 1689 ylnda
baslm olan Bulgaristan, Romanya ve Makedonya haritalardr.
Her ne kadar sz edilen haritalar deerli pek ok bilgiyi ierse de ok kk
leklerde hazrlanm olmalar, kapsadklar alanlara ait bilgilerin modern teknikler
ile dorudan llerek yaplmam olmas ve dnemin harita retim tekniklerine
gre daha ok dolayl kaynaklardan faydalanm olmalar nedeniyle pek ok hatay
da barndrmaktadr. Gnmz ile karlatrma yapma imknn salayacak modern
lm teknikleri ile ilgili Bulgaristana ait hazrlanan ilk harita ise 1807-1812 yllar
arasnda Napolyon tarafndan Osmanl mparatorluuna istatistik ve topografik
bilgileri toplamak amacyla gnderdii uzmanlarn elde ettikleri veriler ile
hazrlanm olan Osmanl mparatorluunun Avrupadaki topraklarn gsteren
haritadr. Haritay hazrlayan Fransz subay Lapieye ithafen Lapie haritas olarak
bilinen bu harita 1822 ylnda 1/816.000 leinde hazrlanmtr.
Bulgaristann gnmzdeki topraklarna ait haritalar sz konusu olduunda
hi phesiz Rus haritaclnn ayr bir nemi vardr. Gnmz haritalar ile
kyaslanabilecek nitelikte doruluk pay yksek olan haritalar retmi olan Ruslarn
dorudan Bulgaristan ile ilgili ilk haritalama faaliyetleri 1828-1829 Osmanl Rus
sava ile balamtr. Sava esnasnda Edirneye kadar ilerleyen Rus birlikleri ayn
zamanda topografik lmler de yaparak alann haritalanmasn
76
gerekletirmilerdir. Bu sava esnasnda elde edilen verilerden 1831 ylnda
1/420.000 lekli bir harita ve 1855 ylnda da 1/84.000 lekli haritalar
retmilerdir. Sz konusu haritalar 1877-78 Osmanl-Rus harbinde Rus ordusunun
harektn planlayan komisyon yelerinden olan Albay Artamonov tarafndan tekrar
gzden geirilerek haritalardaki baz noktalarn gerek yerlerinden 20-30 km hata ile
gsterildii tespit edilmitir. Mevcut bu hatalar giderildikten sonra haritalar 1873
ylnda yeniden baslmtr4.
Gnmz haritalarnn da temelini oluturan ve Bulgaristann en doru
topografik gsteriminin sunulduu ilk harita paftalar ise 1877-78 Osmanl-Rus
harbi esnasnda Rus askeri topografya birlii tarafndan hazrlanan ve daha sonraki
yllarda arazi almalar ile gncellenen haritalardr. Finlandiya kkenli Albay
August Alexander Jarnefelt tarafndan gerekletirilen bu almalar ile Eyll 1877-
Aralk 1879 tarihleri arasnda Bulgaristann 1/42.000 leinde 350 paftalk
haritalar hazrlanmtr. Bu haritalar Ayastefanos antlamasnda ngrlen Byk
Bulgaristan snrlarn ve Osmanl mparatorluunun Rumelide kalan baz
topraklarn kapsamaktayd. Sz konusu bu temel haritalar esas alnarak triverstova
olarak bilinen 1/126.000 lekli ve petverstova olarak bilinen 1/210.000 lekli
haritalar hazrlanmtr.
4 , , : yazar
bilinmiyor, 2013.
1877-78 Osmanl Rus harbi esnasnda hazrlanm ve doruluklar ile

nlenmi olan bu haritalardan 1894 ylnda baslm olan 1/126.000 lekli
triverstova haritalar almamzn temel kaynan tekil etmitir. Sz konusu
haritalarn hazrlanmasnda sava esnasnda ve hemen akabinde henz yerleme
isimleri deitirilmeden toplanan verilerden hazrlanm olmas sz konusu
haritalarn eski yerleme isimleri hakknda esiz bir kaynak tekil etmesine neden
olmutur. Mevcut haritalarn 1880 tarihli Bulgaristann mlki idari snrlarnn
belirlendii 317 sayl Knyaz Aleksandrn emrine gre belirlenmi olan Varna ilini
kapsayan paftalar Corafi Bilgi Sistemleri ile rektifiye edilerek zerindeki kyler
saysallatrlm ve eski kylerin yerlemelerini gsteren harita retilmitir. Sz
konusu haritann gnmzdeki yerlemelere gre durumunu karlatrmak
amacyla da gnmzdeki kyler iin baka bir harita hazrlanarak kylerin eski
durumlar ile mevcut durumlar arasnda bir karlatrma yapmaya olanak
salayacak gncel yerleme haritas da hazrlanm ve indeksleri oluturulmutur.
Sonu ve Bulgular
1888 yl nfus saym ve Rus triverstova haritalarnda gsterilen yerleme
birimlerinin sadece 328 tanesi gnmze ulamtr. Bunlardan bir ksm
yaknlarndaki kyler ile birletirilerek, bir ksm Varna ve Dobri gibi
bykehirlerin mahallelerine dnerek bazlar ise farkl sebeplerden tamamen
ortadan kalkmtr.
77
1888 Bulgaristan nfus saym ve triverstova haritalarnda gsterilen 390
adet yerleme adndan Trke olanlarn says 339 iken Bulgarca ismi olan
yerlemelerin says sadece 22 adettir. Her iki dilde de ismi olan yerlemelerin says
sadece 7 iken 16 tane yerlemenin ismi Dolna (Aa), Gorna (Yukar), Stara (Eski),
Nova (Yeni), Golyam (Byk) ve Malk (Kk) gibi Bulgarca bir n ek ile verilen
Trke yer isimleridir. Sz konu bu yerlemeler de Trke kabul edildiinde
Trke bir isme sahip yerlemelerin says 362ye kadar kmaktadr. Varna ve
Kavarna gibi kkeni bilinmeyen yer isimlerinin says ise 1888 yl iin sadece 6dr.
Gnmze gelindiinde eski Varna vilayet snrlar ierisinde kalan kaytl
yerlemelerin says 328e dmtr. Sz konusu yerlemelerin isimleri arasnda
hemen hemen hi Trke yer ismine rastlanmamaktadr. Trke ismini muhafaza
eden kyler sadece Sindel ve Avren kyleridir.
Etimolojik kkeni belirsiz olan yerleme isimleri bir kenara braklrsa 19.
yyn sonlar ile gnmzdeki yerleme adlar karlatrldnda Varna vilayetinin
1888 ylndaki snrlar dhilinde kalan Trke bir isme sahip yerlemelerin orannn
%92,8den % 0,6ya dt grlmektedir. Sz konusu bu dnmn doal
toplumsal deiim srecinin bir sonucundan ziyade Bulgaristan hkmetlerinin
bamszlk sonras Bulgaristandaki Trk varln inkr etmeyen dnk
deimeyen politikalarnn bir sonucu olduu aikrdr. Deitirilen yer isimleri
zerinden ulusal bir peyzaj oluturma abasnn Bulgaristann Varna vilayeti sz
konusu olduunda byk bir baarya ulat grlmektedir.
Beycan Hocaolu
Bibliyografya
Acarolu, M. Trker, Bulgaristan'da Trke Yer Adlar Klavuzu, Ankara: Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, 2006.
Meinig, D. W., Symbolic Landscapes. The Interpretation of Ordinary Landscapes, New York:
Oxford University Press, 1979.
, , ,
. : , 2012.
, , , :
yazar bilinmiyor, 2013.
, ve , ,
: 1878-1972 , : , 1973.
, , ,
[kitap yaz.] ve ,
, : , 1991.
78
EK: Varna linde smi Deitirilen Yerleim Birimleri
Eski Ky smi Gnmz Ky smi ndeks

Abdiky (Samotino) D5
Abullaapt - Abda
(Abrit) C1
(Apta At)
Acemler (Aksakovo) C4
Ahrky (Gabrnitsa) B4
Aknclar (Zdravets) C4
Akncii (Aknclar) (Graniar) F2
Akkoyun (skr) B3
Alakilise (Tsrkva) D3
Aptarazzak (Drumevo) A4
(Kozloduytsi) kynn dousunda yer alan
Arabac C2
Arabac ky gnmzde bulunmamaktadr.
(Sirakovo - Yetim Eli) ky yaknlarndaki bu
Araklar E2
ky gnmzde bulunmamaktadr.
Araplar (General Kolevo) B3
Armutlu (Bulgar) (Kruari) C1 79
(Trk Armutlu ve Parack olarak da biliniyor)
Armutlu (Trk) C1
(Bistrets)
Arnavut Kuyusu (Dolina) C2
Arnavutlar (Rudnik) C5
( Gurkovo - Gavur Kuyusu) ve
Arnavutlar (Mogilite - Yz Gbenlik) kyleri arasnda kalan bu ky E3
gnmzde yoktur
Asl Beyli (Beylii) (Mlada Gvardiya) B3
Asl Beyli (Beylii) (Mlada Gvardiya) B4
Asl Beyli (Hasan
(Blskovo) B4
Beyli)
Avren (Avren) C4
Ay Orman (Stefanovo) D3
Ayazma ve Murad Sofu kyleri birleerek
Ayazma B4
(Ovaga) kyn oluturmutur.
Ayce Dere (Sladka Voda) B4
Aydn Bey (Kpinovo) D2
(Polkonvnik Svetarovo -
Aydn uhan D3
Babunar) ky ile birlemitir
Beycan Hocaolu

Ayorman (Mogilite - Yz Gbenlik) kyleri arasnda kalan bu ky E3
gnmzde yoktur
Ayvack (Dyulino) C5
Azaplar (Polkovnik Dyakovo) C1
BALIK (Balk) E3
Balca (Stojer) C3
Baraklar (Efreytor Bakalovo) C1
Ba Bunar (Polkovnik Svetarovo) D2
Bahasrlk (Kalfa, Panta, Yeni erkez ve Kalfa olmak zere mahalleden
Yeni erkez ve Panta oluan ky gnmzde (Preseletsi) ky D2
Mah.) yaknlarnda bulunmaktayd.
Byk, Orta ve Kk olmak zere mahalleden
Bazaurt (Orta Byk
oluan Bazaurt ky gnmzde (Jitnitsa) ve C2
ve Kk)
(Tyanevo) olmak zere iki kyden olumaktadr
Beki (Polyatsite) A5
Belibe (Byalaya) (Bulair) B5
Beyci(k)olu (Bolyartsi) C4
Bdrky (Tutrakantsi) B4
80 Bogdanovo (Bogdan) C3
Boazkesen (Preseen) C3
Byala (Byala) D5
Cafer (Solnik) C5
Cafer Fak (Zahari Stoyanovo) F2
Caferli (Kievo) D4
Caferli Orman (Trigortsi) E3
Cevizli (Oreak) D3
Cizdar (Pripek) C4
Cizdar Ky (Dobrina) B4
akrca (Vraantsi) C2
al Mahle (Dbravino) C4
alklar (Trnitsa) B3
amurlu (Jiten) D1
amurna (Boryana) B4
anlar (Zvnets) C3
atallar (Batovo) D3
atma (Levski) C3
avu Ky (General Kantardjievo) D3

ayr Harman (General Kolevo) D2
ayrl Gl (Senokos) D3
aylak (ayrlk) (ayka) B4
elebiky (Gospodinovo) C5
enge (Asparuhovo) B5
erkovna (erkovna) B4
ift Kuyusu (Yovkovo) E2
'nun (General Toevo) kuzey
oban Kuyusu D2
batsndaki mahallesi konumundadr
ukurova (Prilep) D3
kek (ekek) (Kitka) C4
Damnal Ehaltlar, Damnal Humal ve Damnal Orta
Damla Ehatlar kyleri birleerek (Slaveykovo) kyn B4
oluturmutur.
Damla Orta (Orta
kyleri birleerek (Slaveykovo) kyn B4
Mahle)
oluturmutur.
Damlal Humal 81
kyleri birleerek (Slaveykovo) kyn B4
(Yumeli Mahle)
oluturmutur.
Danagz C5
Dedeky (Dobri dol) C4
(Debelets - Kara Ahmed Mahalle) kynn
Deli Hseyin Mahle B5
karsnda yer almas gereken ky gnmzde yoktur.
Deli Osmanlar
(Vladimirovo) B2
(Vladimirovo)
Deli Osmanlar
(Vladimirovo) C2
(Vladimirovo)
Deli Yusuf Kuyusu (Loznitsa) D1
Deliky B5
Delne Bey Ky (Septemvriytsi) E2
Denizky (Yunets) C5
(Karamanite - Karamanl) kynn bir
Deray Ky B3
mahellesi olarak kalmtr
Dereky (Petrov dol) B4
Dereky (Konstantinovo) C4
Dervent (zvorsko) C3
Beycan Hocaolu
Dervi van (Staro

(Staro Oryahovo) C5
Oryahovo)
Dervi Mslman (Detelina) C5
Deveci Ky (Dobrina) C1
Deveci Ky (Dorin) D1
Devnya (Devnya) C4
Di Budak (Osenovo) D3
Diynekler (Miladinovtsi) C2
Douca (Zornitsa) C3
(Krumovo - Gorna Kumluca) kynn bir
Dolna Kumluca C3
mahallesi olarak kalm
Dolni iftlik (Dolni iflik) C5
Dorbali (Torbal) (Gradini) D2
Duran Kulak (Durankulak) F2
Duranlar (Belgun) Duranlar ve Kalfa Ky ile birlikte E2
(Rosen) kynn kuzeyinde yer alan ky
Duras D1
gnmzde bulunmamaktadr.
Duvan Yuvas (Sokolovo) D3
82 Dlger (Krua) C5
Ekizce (Benkovski) B2
Ekrene (Kranevo) D3
Ele (Dobrogled) C4
Eles Fak (Doroplodna) B3
Eli Bey (Pelarovo) D2
Elibey (elopeene) E2
Elibey (elopeene) E3
Emir Gazi (Yeniky) (Krakra) B3
Emirky (General Kiselovo) C3
Emirler (Povelyanovo) C4
Emirler (Kalina) E2
Ence ky (Zlatina) B4
Erci (Zementsi) C2
(Botevo - Henli), (Radevo - Koak),
(Krumovo - Kumluca) ve (Stojer -
Ermenli C3
Balca) kyleri arasnda kalan bu ky gnmzde
bulunmamaktadr.
Esetli (Momilovo) B3
Esetli (Snop) D2
Eski Arnavutlar (Staroselets) B4
Etim Eli (Sirakovo) E2
Evlekler (Lyahovo) D3
Ezi Bey (Paskalevo) D2
Fete Ky (Hrabrovo) B4
Fndkl (Lyaskovo) C2
Fndkl (korpilovtsi) D5
Fndkl Yenice (erna) C2
Galata (Galata) D4
Gargalk (Vranino) E3
Gavur kuyusu -
(Gurkovo) E3
Gurkovo
Gavur Stk (Blgarevo) E3
Gebece (Belevsko) (Beloslav) C4
Gebe (Krivini) C5
Gelincik (Pobeda) D2
Gerzalar (Gerizova) (Petlekovo) D2
Gevrekler (Kalimantsi) C4 83
Geyikiler (Rogaevo) D3
Giy Orman (Prolez) F2
Golyam Aladn (Straimirovo) C4
Golyam Al (Plaidol - Yanaklar) ky ile birlemitir D3
Kk (Malko), Byk (Golyam) ve Sredno (Orta)
olmak zere kyden oluan amurlu'nun Byk ve
Golyam amurlu C2
Orta kyleri (Smolnitsa) ad altnda
birlemitir
Golyam ve Malk oral kyleri birleerek
Golyam oral D2
(Malina) kyn oluturmulardr.
Golyam Franga
Varna'nn bir mahallesi olarak kalmtr D4
(Byk Franga)
Golyam Kaamak (Bejanovo) E2
Gorna Kumluca
(Krumovo) C3
(Krumovo)
Gorni iflik (Goren iflik) C5
Gke Dlk (Bdintsi) B3
Gre (Vidne) E2
Gulitsa (Golitsa) C5
Beycan Hocaolu
Glky (Glekky) (Zasmyano) C3

Gn Als (Slnevo) C4
Gndodu
(zgrev) C3
(Dndodu)
Grgenli (Gaber) C1
Hac Bayram (Hadji Dimitr) E3
Hac Sinanlar (Hac
(Benkovski) C4
Hasanlar)
Hacolu Pazarck (Dobri) C2
Halal (Drndar) C3
Hambarlk (Metliina) B3
Hamzalar (Hrabrovo) D3
Hardal (Koriten) C1
Harman Kuyusu (Kardam) D2
Harmanlk
(Dbovnik) D2
(Kuruorman)
Deli Yusuf Kuyusu ve Sarca Kyleri arasnda Romanya
Hasan Ky D1
snrnda bulunan ky gnmzde bulunmamaktadr.
Hasarlk (Ograjden) D2
84
Hasr Kuyusu (Rogozina) E2
Hasrck (tipsko) B3
Halca Ky (Prisad) D2
(Benkovski - Hac Sinanlar) ve
Hayryan (Ayranky) (Priseltsi - Memi Sofular) arasnda kalan bu ky C4
gnmzde yoktur.
Hdrca (Nikolaevska) (Nikolaevka) C3
Gnmzde ky bulunmamaktadr muhtemelen yer ve
Hsm Dere (Hsm
isim deitirerek daha batya tanm (Medovo) C2
Dede)
ismini almtr.
Hocaky (Popovits) C5
Deveci Ky'n gneydousunda yer alan ky Deveci
Hocaky (Hacky) D1
Ky ile birlemitir.
Hokadem (Kotlentsi) D2
Hrgler (Sliventsi) D2
Hseyin Ky (Viovo) E2
Henli (Botevo) (Botevo) C3
diris Kuyus (Tsariino) E3
nceky (Kazako) C4
rince (Krupen) E2
rince (Krupen) E3
smail Ky (ernomortsi) E2
Kadky (Bozveliysko) B4
Kadky (Kapitan Dimitrovo) C1
Kadky D4
Kadky (Kadievo) (Vedrina) C3
Surtyu ky ve Kalal Kla kyleri birleerek muhtemelen
Kalal Kla kydan daha ieriye tanarak (Sveti F3
Nikola) kyn oluturmulardr.
Kalayc Dere (Tvrditsa) F2
Kalfa (Belgun) Duranlar ve Kalfa Ky ile birlikte E2
Kalfa (Ali Alife) (Dobrevo) D2
Kalfa Ky (Durgut
(Ovarevo) D2
Kalfa)
Kal Ky (Tyulenovo) F3
Kalk (Staevtsi) F2
Kapakl (Aleksandriya) (Aleksandriya) C1
Kapakl (Klimentovo (Klimentovo) D3 85
Kapc (Kupuhi) (Padina) C4
Kapc Mahalle (Vratarite) C3
Kara Aa (Brestak) C3
Kara Aa (Trstikovo) C4
Kara Aa (Snyagovo) D2
Kara Ahmed
(Bojanovo) F2
(Keramet)
Kara Ahmet Mahle (Debelets) B5
Omulky (Omurlu Ky) ile birleerek
Kara Balar C2
(Lozenets) kyn oluturmutur
Kara Bak (Lyulyakovo) D2
(elopeene - Eli Bey) ky yoknlarndaki
Kara Bezirgan E2
Kara Bunar C3
bulunmamaktadr.
Kara Bunar (Kara
(Jeld) A4
Burun)
Beycan Hocaolu
'nun (General Toevo) kuzey

Kara Durmu dousunda yer alan bu kyn yaknlarnda gnmzde D2
bir ky bulunmamaktadr
Kara Hseyin (ernevo) C3
Kara Kse (ernook) A4
Kara Kurt (Primortsi) D2
Kara Murat (Zlatiya) C2
(Septemvriytsi - Karalar) kynn bir
Kara Nasuf E2
mahallesi
Kara Sakal (Polkovnik Minkovo) D2
Kara Sinan (Rosenovo) C2
Kara Sular (Lovantsi) C2
Kara Yam (Mogilite - Yz Gbenlik) kyleri arasnda kalan bu ky E3
gnmzde yoktur
Karabal ve Semiz Ali kyleri birleerek
Karabal C3
(Dragonovo) kyn oluturmutur
Karacalar (Srnino) E2
Karacaot (Stefan Karadja) B3
86 (gnatievo - Ruslar) kynn bir mahallesi
Karagr - Karagel C4
olarak kalmtr
Karagz Kuyusu (ernookovo) E2
Karakla (Zimnitsa) C1
Karalar (Neykovo) E2
Karales (Tsarevets) D2
Karal (Krasen) D1
Karamanl (Karamanite) B3
Karamanl (Vaklino) F2
Karapa (Krapets) F2
Kara Yaplar Yeni ve Orta Mahalle olmak zere iki
Karayanlar - Yeni kyden olumaktadr gnmzde Orta Mahalle'nin
D2
Mahalle bulunduu alanda Kremena () ky olarak
birletirilmitir.
Karayaplar - Mae
(Dbrava) D3
Mahalle
Kara Yaplar Yeni ve Orta Mahalle olmak zere iki
Karayaplar - Orta kyden olumaktadr gnmzde Orta Mahalle'nin
D2
Mahalle bulunduu alanda Kremena () ky olarak
birletirilmitir.
Karayazc (Pisarovo) D2
Karlbey (Prespa) D2
Kasapl (Zograf) D2
Kaslky (General Toevo) D2
Kasmlar (Esenitsa) B3
Kavarna (Kavarna) E3
Kaya Ard (Kamen dyal) B5
Kaya Bey Ky (Kamen bryag) F3
Kayredie (Karyad) (Snejina) B4
Kazak Dere (Kazaka reka) C4
Kazalk (Krasimir) B4
Kei Deresi (Poruik Krdjievo) C1
Kesteri (Kastri) Varna'nn bir mahallesi olarak kalmtr D4
Kzlclar (erventsi) B3
Kirinci (Polkovnik vanovo) C2
Kokarca (Zamgortsi) C2
Kokarca (Boyana) C3
Korkut (Strahil) C3
87
Kote (Velikovo) B4
Kovanlk (Pelnik) C2
Kozluca (Suvorovo) C3
Kklce (Zvezditsa) D4
Kmrlk (Vglen) D3
Kpekli (Gradinarovo) B4
Kpr Ky (Grozdyovo) C5
Kseler (Telerig) C1
Kseler (Pelino) D3
Kstekiler (Metodievo) D2
Kvlk (reek) E3
Krivnya (Krivnya) B4
Kumarevo (Komarevo) B4
Kurdomam (Kurt
(Vasilevo) E2
Duman)
Kurt Dere (Vli dol) C3
Kuruca Ky (Branite) D3
Kuruky (Goritsa) D5
Beycan Hocaolu
Ku Tepe (Novo Selo) (Royak) B4

Kutlu Bey (Neofit Rilski) B4
Kuvanlk (Pelnik) C5
Kuyu Ky (Karvuna) D3
Kuyucuk (Debrene) D3
Kk (Koak) (Radevo) C3
Kk Ahmed (Ognyanovo) C1
(Metodievo - Kstekiler) kynn
Kpeler D2
mahallesi durumundadr.
Lopuna (Lopuna) A5
'nun (General Toevo) gneyinde yer
Malclar alan bu kyn yaknlarnda gnmzde bir ky D2
bulunmamaktadr
Malk Aladn (Ezerovo) C4
Malk Al (Golyam
(Pelino - Kseler) ky ile birlemitir D3
Al ile birlikte)
Malk amurlu (Malka Smolnitsa) C2
Malk Franga (Kk
(Yarebina) D3
Franga)
88 Golyam ve Malk oral kyleri birleerek
Malki oral D2
(Malina) kyn oluturmulardr.
Malko (Seltse) E3
'nun (General Toevo) dousunda yer
Mamu Ky (Mumcu
alan bu kyn yaknlarnda gnmzde bir ky D2
Ky)
bulunmamaktadr
Manastrky (Manastir) B4
Mansrevo (Svoboda) C2
Matlmky (Lomnitsa) D2
(Kpinovo - Aydn Bey) kynn
Melekler kuzeybatsnda yer alan Melekler ky gnmzde D2
Aydn Bey kynn bir mahallesi durumundadr.
Memi Sofular (Priseltsi) C4
Mihal Bey (Bojurets) E3
Mihali (Mihali) B3
Momil Balk ile birlemitir D3
Muhal (Kiten) B4
Ayazma ve Murad Sofu kyleri birleerek
Murad Sofu B4
(Ovaga) kyn oluturmutur.
Murafa - Nuraga
(Murafa) kynn kuzeyinde yer alan ky
(Hseyin Ky'de E2
gnmzde yoktur
kaytl)
Mursal Ky (Severtsi) C2
Musa Bey (Aa ve
(zvorovo) D2
Yukar Mah.)
(Debrene - Kuyucuk) ve
Mustafa Beyler
(General Kantardjievo - avu Ky) D3
(atallar'a kaytl)
kyleri arasnda kalan bu ky gnmzde yoktur.
Nasraddin (Koru ve
(Bojurovo) C2
Cami)
(elopeene - Eli Bey) ky yoknlarndaki
Nasuf Paa E2
(Kardam - Harman Kuyusu) kynn bir
Nebi Kuyusu D2
mahallesi durumundadr.
Nenovo (Nenovo) B4
Neva (Neva) (Neva) B4
Novo Oryahovo (Novo Oryahovo) D5
Novo Selo (Dlgopol) B4
Omurlu Ky Karabalar ky ile birleerek (Lozenets)
C2 89
(Omulky) kyn oluturmutur
Opana (Opanets) C3
Ormanck (Goritsa) E2
Orta Kuyusu (Sredina) E2
Ortaky (Sredno Selo) B3
Oru Gazi (Urukaze) (Yunak) C4
Osman Fak (Kozloduytsi) C2
Parack (Armutlu
(Bistrets) C1
Trk)
Varna'ya bal bir mahalle olarak
Paa Ky D4
(Vladislavovo) ismiyle kalmtr
Paait (Voyvodino) C3
Peri Fak (Ravnets) D2
Petrovo (Petre) (Bliznatsi - Yayla) ky ile birlemi olmaldr D4
Potrean (Tsonevo) B5
Praa (Preja) (Partizani) B5
Provadiya (Provadiya) B4
Punarl (zvornik) B3
Ravna (Ravna) B4
Beycan Hocaolu
Receb Mahle (Arkovna) A4

(Balkantsi - Yunusular) ve
Resimler (Krementa - Karaplar) kyleri arasnda kalan ky D2
gnmzde bulunmamaktadr.
Ruslar (gnatievo) C4
Sahtiyanlk (Aleksandr Stamboliyski) E2
Salman (ayr Harman
(Plenimir) D2
ile birlikte)
Sandk (Tsonevo) B4
Sardr (Venelin) C4
Sar Kuvanlk (Medovets) A5
Sar Mahmud (Samuilovo) C2
Sar Mee (Gorun) F3
Sar Musa (Smin) F2
Sar Yol (Sar Gl) (Lyuben Karavelovo) C3
Sarca C3
bulunmamaktadr.
90 Sarca (Rositsa) D1
Satlm (Ezerets) F2
Savva (Sava) B4
Seid Ahmed (Rakovski) E3
Selim Kuyusu (Konare) E2
Semet (Oborite) C3
Karabal ve Semiz Ali kyleri birleerek
Semizali C3
(Dragonovo) kyn oluturmutur
Semizler (Velikovo) E2
Serdimen (Orlova mogila) C2
Seydali (Kamen) C2
Sindel (Byk) (Sindel) C4
(Hacolu Pazarck) kentinin bir mahallesi
Stk C2
( - Riltsi) konumundadr
Kk (Malko), Byk (Golyam) ve Sredno (Orta)
olmak zere kyden oluan amurlu'nun Byk ve
Sredno amurlu C2
Orta kyleri (Smolnitsa) ad altnda
birlemitir
Sucas Ky (Voditsa) C3
Sultanlar (Tsarevtsi) C4
Suluca Al (Sadovo) C4
Surtyu ky ve Kalal Kla kyleri birleerek muhtemelen
Surtyu Ky kydan daha ieriye tanarak (Sveti F3
Nikola) kyn oluturmulardr.
Susuz Ky (Bezvoditsa) D3
Suyurt Ky (Bilo) E2
Sleyman Fak (Strajitsa) D3
Sleymanlk (Spasovo) E2
Snbey (Banovo) C4
abla (abla) F3
adi Ky (Dobroti) B3
ahinci (Kragulevo) C2
aynar (ahinler) (Sokolnik) D3
eremet (Brzitsa) B4
eremet (Brzitsa) C4
Taptk (Kipra) C4
(Lyuben Karavelovo - Sar Yol)
Tatar Mahalle C3
ky ile birlemi
Teke (Obroite) D3 91
Ters Kondu (Severnyak) C1
Testeci (Jitnitsa) B4
Tokular (Slaveevo) D3
Tortatum (Bryastovo) E3
Toykuyusu (Dropla) D2
(Stojer - Balca) ve (Prilep - ukurova)
Tllce D3
kyleri arasnda kalan bu ky gnmzde yoktur.
Trk Arnavutlar (Belogradets) B3
Trk Stk (Topola) E3
Uzlar (Uzovo) D2
(Bogdanovo) kynn mahallesi olarak
Valali (Velyle) C3
kalmtr.
Varna (Varna) D4
Veli Fak (Popgrigorovo) D3
Veysiky (Bobovets) D3
Vnan (Venan) B4
Vlahlar (Dolite) D3
Yal Orman (Goriane) F3
Beycan Hocaolu
Yanaklar (Plaidol) D3
Yass Tepe (Vetrino) B3
Yastklar (Odrtsi) D3
Yayla (Bliznatsi) D4
Yaylca (Travnik) E2
Yazba (Ravna gora) C4
Yazclar (Poruik unevo) F3
Yeni Ky (Kumanovo) D4
Yeni Mahalle (Novo Yankovo) A4
Yeni Mahalle (Novakovo) C3
Yeni Mahalle (Odrintsi) C3
Yenice Haydar (Kraite) D1
Ylanlk (Zmeevo) D2
Yunus Bunar (Kladenets) A4
Yunus Bunar (Kaloyan) B3
Yunusular (Balkantsi) E2
Yzl Beyli Ky (Yz
(Mogolite) E3
Gbenlik)
92
Cihannma
Say II/1 July 2016, 93-124
STANKY KAZASI HAKKINDA

1909-1910 YILLARINA AT 12 BELGE
Nejdet Bilgi*
Giri
1) Belgeler: Burada yaynlanan 12 belge, 1909 ylnn sonlar ile 1910 ylnn
balarna aittir. lerinde en eskisi 1 Kasm 1909, en yeni tarihlisi 2 ubat 1910
tarihlerine aittir. Belgeler 9 Ekim 1909 (26 Eyll 1325) - 20 ubat 1910 (7 ubat
1325) tarihlerinde Cezayir-i Bahr- Sefid vilayetinin Rodos sanca kazalarndan
stanky kaymakaml grevinde bulunan, Mehmed Reid ahingirayn zel evrak
arasnda yer almaktadr.1
Belgelerin 30 Aralk 1909 tarihlisi Dhiliye Nezaretine, dierleri Cezayir-i
Bahr- Sefid valiliine gnderilen yazlarn suretleridir. Belge suretlerinin altnda
imza bulunmamakla beraber, Kaymakam Mehmed Reid ahingiraya ait olduu
anlalmaktadr. Suretlerin karld ktlardan sadece bir tanesi stanky
Kaimmakaml Tahrirat Kalemi antetini tamaktadr. Ktlar 33x21 cm
boyutlarndadr. Suretler muhtemelen bir ktip tarafndan, tarih sras
gzetilmeksizin orijinallerinden aktarlmtr. nk ayn kda, arkal nl ve
kronoloji esas alnmakszn farkl tarihli belgelerin suretleri karlmtr. Yaz
karakteri itibariyle suretlerin ayn kii muhtemelen bir ktip- tarafndan karld
dnlmektedir.
2) Kaymakam: Belgeleri oluturan Kaymakam Mehmed Reid ahingiray,
1873 Kafkasya doumlu olup, Askeri Tbbiyede renciler tarafndan 1889 ylnda
kurulan Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyetinin ilk kurucularndandr. Haydarpaa
Hastahanesinde hekimlik yaparken, 1897 ylnda Jn Trklere mensup olduu
anlalarak Trablusgarpa srld. 1908de II. Merutiyetin ilannn ardndan
stanbula dnd. Bir sre sonra, askeri hekimlii brakarak idarecilie geti. eitli
yerlerde kaymakamlk, mutasarrflk ve valilik grevlerinde bulundu. Mondros
Mtarekesinden sonra Diyarbekir valilii srasndaki Ermeni tehciri
uygulamalarndan dolay tutukland. Divan- Harb-i rfide yarglanmas
balamadan, hapishaneden firar etti. Firarda yakalanmak zere iken, 6 ubat 1919
tarihinde intihar etti.2
* Yrd. Do. Dr., Manisa Celal Bayar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.
1 Belgelerin orijinalleri 1992 ylnda Mehmed Reid ahingirayn torunu Turan Mukara (1922-6
Haziran 2003) zel arivinde bulunmaktayd. Belgelerin kopyalarn almama izin verdii iin
kendisini rahmetle anyorum.
2 Nejdet Bilgi, Dr. Mehmed Reid ahingirayn Hayat ve Hatralar, Akademi, zmir 1997, ss. 7-40.
Nejdet Bilgi
Mehmed Reid ahingirayn askeri hekimlikten ayrldktan sonra,

idarecilikteki ilk grevi stanky kaymakamldr. Bu greve 9 Ekim 1909
tarihinde, 2.500 kuru maala tayin edilmitir. Mehmed Reid, 13 ubat 1910'da
5.000 kuru maala, terfi ettirilerek Trablusgarb Vilyetinin Hums Sanca
mutasarrflna tayin edildi. 14-20 ubat 1910 tarihlerinde, stanky
kaymakamln yarm maala vekleten yrtt.3 Burada yaynlanan belgelerin
asllar olan yazmalar, yaklak 5 ay sren stanky kaymakaml srasnda
oluturulmutur.
3) stanky: stanky adas Kanuninin Rodos seferi srasnda 5 Ocak 1523
tarihinde fethedilmitir.4 XVI. Yzylda stanky Rodos sancana bal kazalar
arasndayd.5 Tanzimatn ilannn ardndan yaplan idari dzenlemelerde stanky
Cezayir-i Bahr- Sefid Eyaletinin kaymakamlklar arasnda yer almtr.6 1849
ylnda Cezayir-i Bahr- Sefid Eyaleti yeniden dzenlendi ve eyalet Rodos, Sakz,
Midilli, stanky ve Kbrs sancaklarndan oluturuldu.7 Yani stanky de sancak
merkezi yapld. 1859 ylnda eyaletin merkezi Rodostan Midilliye tanm ve
stanky kaza olarak Sakza bal kalmtr.8 1864 Nizamnamesi ile yaplan
deiiklikler erevesinde, Cezayir-i Bahr- Sefid 1867 ylnda vilayete dntrld.
Bu erevede stanky de sancak merkezi yapld. Bir sre sonra sancan merkezi
stankyden Limniye tand.9
1877 dzenlemesiyle stanky, Cezayir-i Bahr- Sefid Vilayetine bal be
94
sancaktan biri durumundayd.10 stanky 1878de yeniden kaza olarak Sakz
sancana baland.11 1879da yaplan deiiklikle stanky kazas Sakzdan alnarak
Rodos sancana baland.12 1880 ylnda vilayet merkezi Rodostan Sakz adasna
tand.13 1887de Rodos tekrar vilayet merkezi oldu. stanky kazas ise Sakz
sanca kazalar arasnda yer aldysa da, ertesi yl Sakz mutasarrf Namk Kemalin
olumsuz grne ramen, tekrar Rodos sancana baland.14 stanky bu idari
konumunu 1912 ylnda talyan igaline girene kadar srdrd. stanky, adalar
iinde talyanlar tarafndan son igal edilen adadr ve igal tarihi 20 Mays
3 Bilgi, Dr. Mehmed Reid ahingiray, s. 20.

4 Ali Fuat ren, Yakndnem Tarihimizde Rodos ve Oniki Ada, Dou Ktphanesi, stanbul 2006, s.
49.
5 Ege Adalarnn Egemenlik Devri Tarihesi, Ed. Cevdet Kk, SAEMK, Ankara 2001, s. 19.
6 ren, Yakndnem Tarihimizde Rodos ve Oniki Ada, s. 67.
7 Ege Adalarnn Egemenlik, s. 23.
8 ren, Yakndnem Tarihimizde Rodos ve Oniki Ada, s. 69-70.
9 Ege Adalarnn Egemenlik, s. 23.
12 ren, Yakndnem Tarihimizde Rodos ve Oniki Ada, s. 121, 207.
14 ren, Yakndnem Tarihimizde Rodos ve Oniki Ada, s. 123-124.
stanky Kazas Hakknda 1909-1910 Yllarna Ait 12 Belge
1912dir.15
1910 ylnda Cezayir-i Bahr- Sefid valilii grevinde Mehmed Reid Paa
bulunuyordu.16 Muhtemelen Mehmed Reid ahingirayn kaymakamlk dneminde
de ayn vali grev yapyordu. Rodos ve on iki adann igal edildii tarihte vilayetin
valisi ise Ali Subhi Beydir. Ali Subhi Bey talyan igalini protesto etmekle beraber,
direnecek durumda olmadn belirttikten ksa bir sonra talyanlara esir
dmtr.17
Yzlm 287,2 km olarak belirlenmi olan stanky adas18, adalar
arasnda Mslman nfusun oran itibariyle en fazla olduu yerlerden birisidir.19
stankye daha nce Anadolu ve Arabistandan nfus nakledilmi, 1849da ayn
uygulamann Rodos iin de yaplmas dnlmtr.20
mparatorluun ilk genel nfus saym kabul edilen 1830/1 saym
sonularna gre, stankyn toplam erkek nfusu 3.194tr. Bu nfusun 1.356s
Mslman, 1.838i Gayrimslimdir.21 1879da stankyn ncirli nahiyesi ile
birlikte toplam 17.000 nfusu bulunuyordu.22 1881/2-1893 Osmanl nfus saym
sonularna gre Sakz sancana bal bulunan stanky kazasnn toplam nfusu
13.015dir. Bunun 2.439u Mslman, 10.459u Rum, 117si Yahudi nfustur.23
Yaynladmz belgelerden 25 Ocak 1910 tarihlisinde (Belge 6) kaymakam
stankyn yaklak toplam nfusunu 15.000, Mslman nfusu 4.000 ve Rum
nfusu 11.000 olarak veriyor.
stankyde bu tarihlerdeki son nfus hareketine, 1897 ylnda Giritte kan 95
isyan dolaysyla ahit oluyoruz. syandan kaan Mslman nfusun bir ksm
Rodos ve stanky adalarna getirilmitir.24 1904 ylna gelindii halde bu
gmenlerin evlerinin inaasna balanmadna dair ikyetler ortaya km ve
ancak 1907 ylnda, hem Rodos ve hem de stankyde yeni evler yaptrlm, yeni
ky ve mahalleler kurulabilmitir.25
15 Necdet Hayta, Rodos ile 12 Adann talyanlar Tarafndan gali ve galden Sonra Adalarn
Durumu (1912-1918), Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S.
5, Ankara 1994, s. 136; Ege Adalarnn Egemenlik, s. 9.
17 Hayta, Rodos ile 12 Adann, s. 137; ren, Yakndnem Tarihimizde Rodos ve Oniki Ada, s. 163.
18 https://en.wikipedia.org/wiki/Kos (eriim 21.06.2016)
21 Kemal H.Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal zellikleri, ev. Bahar Trnak,
Tarih Vakf Yurt, stanbul 2003, s. 154.
23 Karpat, Osmanl Nfusu, s. 170-171. Kitapta hesaplama hatas yaplarak toplam nfus 12.965
olarak gsterilmitir.
Nejdet Bilgi
Adalar asndan en nemli sorunlarn banda ulam ve haberleme

gelmektedir. 1867 ylnda adalar arasnda ulam salamak iin, 15 gn arayla
ileyecek olan bir vapur tahsisi talep edilmise de bu gereklememitir.26 Yzyln
sonlarna doru baz vapur irketleri, 15 gnde bir ky ve ada limanlarna urayarak
yolcu ve haberleme ihtiyacn karlamaya almaktayd.27
talyann Trablusgarb harektndan ksa bir sre nce, adalar arasnda telgraf
hatt ekilmesi projesi kararlatrlm ve tahsisat da ayrlmt. Bunlarn arasnda
Smbeki-Bodrum-stanky ve stanky-Kalimnoz hatlar da yer alyordu. Ancak
igalle birlikte bunlar gerekleemedi.28
1903 ylna ait Cezayir-i Bahr- Sefid Salnamesine gre, adann merkezi olan
stanky kasabasnn kuzey-dousunda bir liman ve arkasnda bir mendirek
bulunmaktadr. Mendirekte de bu tarihlerde temizlik yaplmaktadr.29
Ayn salnameye gre stanky kazasnda buday, arpa, susam, dar, sarmsak,
soan, nohut, pamuk, zm, kavun, karpuz, zeytin, incir, kays, armut, elma,
badem, zerdali, erik, mandalina, portakal, limon ve turun yetitirilmektedir. Adada
beslenen hayvanlar ise karasr, ksrak, beygir, ester, merkep, koyun, kei ve kovan
ars olarak belirtilmektedir.30
A. Belge zetleri
Belge 1 zeti:
96
1 Kasm 1909 tarihli belge, kaymakam tarafndan vilayete yazlm. Ba
ksmdaki zete gre, stankyn liman ve mendirei bataklk haline geldiinden
temizlenmesi iin bir tarak dubas istei hakkndadr.
Belgeye gre; limanla ilgili olarak 40 imzal bir dileke ile vilayete
bavurulmu ve vilayet de bunu kaymakamla havale etmitir. Kaymakamlk da
gerekli incelemeyi yaptrdn belirtmektedir. Daha balangta 21 Mart 1909da
kaza idare meclisi tarafndan dzenlenerek Rsumat daresine verilen mazbata ve
son olarak Karantina Memurluunun karar ve buna dayanarak alnan kararn
liman meselesine yeterince aklk getirdii belirtilmektedir. Fakat kaymakam kendi
izlenim ve incelemelerinden doan deerlendirmesini sunmak istediini belirterek
zetle unlar sylyor: ncelikle liman denilen yerin liman deil mendirek
olduunu, hibir zaman byk gemilere uygun olmadn 15 yldr temizlenmedii
iin bataklk haline geldiini, dolaysyla hem gemilerin mendiree yanaabilmesi,
hem de kasabann pis kokulu havasnn dzeltilmesi iin bir tarak dubas ile
temizlenmesinin gerekli olduunu belirtiyor. Ardndan limann giriinden kale
26 ren, Yakndnem Tarihimizde Rodos ve Oniki Ada, 343.

27 ren, Yakndnem Tarihimizde Rodos ve Oniki Ada, 344.
29 Cezayir-i Bahr- Sefid Salnamesi 1321, Yirminci Defa, Matbaa-i Vilayet, Rodos, s. 229.
30 Cezayir-i Bahr- Sefid Salnamesi 1321, s. 230.
bedenine bitiik olan ksmn da akntya engel olduu iin temizlenmesi gerektiini
ilave ediyor. Sonra da halk tarafndan valilie verilen toplu dilekeye deiniyor.
Bunu dzenleyenin Giridli Fuad isminde birisi ve imza sahiplerinin de yaknlar
olduunu belirtiyor. Derdinin de mendirek karsndaki byk binasn Karantina
veya Rsumata iyi bir fiyatla kiralamak olduu, bunun iin kaba kuvvete ve
hakarete bavurduu ve bundan dolay yarglanmakta olduunu belirtiyor. Son
olarak Vilayet Umumi Meclisinin ald halktan para toplanarak tarak dubas
alnmas ve limann temizlii yapldktan sonra da satlmas kararnn yanllna
deiniyor. Gereke olarak da genel sal koruma grevinin hkmete ait
olduunu, zaten yoksul olan halktan para toplanarak temizlik yaplmasn istemenin,
zor olan temenni etmek olduunu belirtiyor ve konunun Bahriye Nezaretine
bavurularak zmlenmesini istiyor.
Belge 2 zeti:
Belge, kaymakam tarafndan 30 Aralk 1909 tarihinde Dhiliye Nezaretine
yazlm. Yaznn ekinde Aydn Vilayetine sunulan yazmann bir suretinin yer
ald belirtiliyor. Bu surette de yer ald belirtilerek stankyde telgraf hatt
bulunmad gibi btn haberleme ve ulamn Hac Davud ve Yunan irketleri
vapurlaryla saland vurgulanyor. Bu vapurlar da kk, yava ve eski
olmalarnn yannda dzensiz iledikleri iin idari ve ticari bakmdan byk skntlar
karmaktadrlar. Bu durumun sebep olduu zarara rnek olarak zm mahsul
gsterilmektedir. stankyde en ok zm yetitirildii, rnn ounun taze 97
olarak kayklarla skenderiyeye gnderildii, fakat telgraf hatt bulunmad iin ya
dk fiyatla satld ya da rd vurgulanmaktadr. Bu durumun dier rnler
iin de geerli olduu belirtilmektedir.
Telgraf hatt bulunmamasnn siyasi ve idari mahzurlarna da deinilerek, acil
bir haberlemenin bile ancak iki- gnde ve Bodrum zerinden gerekleebildii,
bu yzden krfezlerdeki kaakln engellenemedii, bu yolla lkeye kaak silah ve
mhimmat sokulduu ve ormanlar tehdit eden am kabuu ihracatnn yapld
belirtiliyor. Ayrca vapurlarn dzenli gelmedikleri, stankye urayacan ilan
ettikleri halde uramadklar, dolaysyla yolcu ve ticari eya ulam ile
haberlemenin dzensizliinin verdii zararn da byk olduu belirtiliyor.
Devamnda, halkn bavurusu zerine daha nce valilie durumun anlatld ve
valilikten konunun 1326 (1910-1911) btesine dhil edildii cevabnn verildii
belirtiliyor. Kaymakam yaznn sonunda, konunun nemi dolaysyla masraf
sonraki yla mahsup edilerek inaata balanmasn gerekli gryor. Telgraf, posta ve
vapur irketleri hakkkndaki isteklerinin dikkate alnarak ilgililere iddetli tebligat
yaplmasn stanky halk adna rica ediyor.
Belge 3 zeti:
15 Ocak 1910da vilayete gnderilen yaznn zetinde, am kabuu
kaaklnn nlenmesi iin, etkili tedbirler alnmas hakknda olduu belirtiliyor.
Nejdet Bilgi
Belgede Anadolu sahilleriyle stanky, Smbeki, Kastaboz ve ira

limanlarna bal kayklarn orman memurlarnn yardmyla am kabuu
kardklar, karakol gemisi bulunmas halinde bunlarn yirmiden fazlasnn
yakalanabileceinin ayn gn stanky Liman Riyasetinden bildirildii ve durumun
ifreli telgrafla vilayete iletildii belirtiliyor. Devamnda, lkenin snrl miktardaki
ormanlarnn byle memurlar yznden tahrip olduu, sadece karlan kabuklara el
konmasndan ibaret cezann etkisiz kald, ormanlarn korunmas iin iyi memurlar
tayini ve etkili nlemler alnmas gerektii, dolaysyla u Merutiyet dneminde bu
olumsuzluklarn dzeltilmesi iin gereinin yaplmas valilikten isteniyor.
Belge 4 zeti:
Vilayete yazlan 30 Ocak 1910 tarihli belge, yine am kabuu ve kaaklkla
ilgili. Belge zetinde, Geyve krfezinde Reji vapuru tarafndan 4 kayn
yakalanmasna ilikin olduu belirtiliyor.
Belgede, stankye bakan Anadolu sahillerinde yerli ve yabanc kayklarla
am kabuu kaakl yapldnn 15 Ocak 1910da bildirildii, iki gn sonra
verilen cevapta zmirdeki Fuad vapurunun stankye gnderildiinin belirtildii,
vapurun henz gelmemekle beraber, 26 Ocak 1910 tarihinde Midilliye bal Reji
vapurunun iki seferde drt kayk yakalad, ok sayda bo kaya tesadf ettii,
bunlarn kaak mallarn kylara gizlediklerinin tahmin edildii belirtiliyor.
Devamnda kyllerin cehalet ve menfaate dknlkleri, korucularn msamaha
98 veya katlmlar yznden ormanlarn gnden gne tahrip edildii, etkili nlemlerin
alnmad ilave ediliyor. zm olarak, stanbulda onarlm olan Sana vapurunun
az masrafla byk fayda salayaca iin ve ayrca ynetimin istikrar bakmndan
stankye gnderilmesi talep ediliyor.
Belge 5 zeti:
1 Aralk 1909 tarihli olup vilayete gnderilen belgenin zetinde, stankyn
gelimesi hakknda yorum ve istekleri kapsad belirtilmektedir.
Anadoluya mil kadar yakn olan stankyn ziraate elverili olduu, eski
ynetimin kaytszl yznden ilerleyemedii, arazisinin kymetli olmasna ramen
halkn ziraat tekniklerini bilmedii, sularnn lezzetli ve youn olduu fakat
kullanlamadan denize akt belirtiliyor. Adann eskiden 35-40 bin nfusu besledii
gibi kylnn cebine para da girebildii halde, bugn 14 bin kiiyi geindiremedii
ve 15-20 bin liralk un getirtmek zorunda kald vurgulanyor. Ardndan halkn
Merutiyetten yararlanarak ziraati gelitirmeyi arzulamasna ramen ift srmek,
harman dvmek ve tarlalarn evresine duvar ekmekten baka giriim fikrine sahip
olmad belirtiliyor. Dolaysyla, iftilerin aydnlatlmas iin Rumeli
muhacirlerinden hi olmazsa 500 ailenin adaya gnderilmesi isteniyor. Bunun,
lkenin selameti ve milletin saadeti iin gerekli ve hayati bir mesele olduu, adann
1/3 orannda ve dk seviyede olan Mslman nfusu bakmndan ve siyaseten
vatana hizmet edilmi olaca vurgulanarak, gerei talep edilmektedir.
Belge 6 zeti:
Belge 25 Ocak 1910 tarihli olup vilayete yazlmtr. Belgede, kaymakamln
daha nce gnderdii yazmalardaki 500 Rumeli muhaciri talebine ilikin izahat
yaplmaya allmaktadr. Bu erevede ncelikle adann neresinde, ne kadar bo
arazi bulunduunun ve aile bana den arazinin geimlerini temine yeterli olup
olamayacann tespiti iin tapu kalemine yazld belirtilmektedir. Alnan cevapta
bo arazilerin yerlerinin muhtelif olduu, Hazineye ait olanlarnn toplam 271
dnm tuttuu, fakat adann baka yerlerinde tespiti yaplmas gereken bo
arazilerin de bulunduu belirtilmi. Ancak bu arazilerin tespiti iin yerinde inceleme
gerektii vurgulanyor.
Yaznn devamnda mevcut duruma gre davranld ve gemiten ders
alnd belirtilerek, Avrupada bir devletin egemenliinin, nfusunun dinen
ballyla ilikilendirildii, Giritin son zamanlardaki elim durumunun gz nnde
bulundurulmakda olduu ve adalarn durumuna bundan ders alnarak baklmas
gerektiine vurgu yaplmaktadr. stibdad dneminde slam unsurunun eitim ve
gelimesinin engellendii, atalarndan miras kalan topraklarda cehalet iinde ve
gelimenin en alt derecesinde bulunulduu belirtiliyor. Merutiyetin ise btn
unsurlar gelime yolunda serbest brakarak rekabete ynelttii vurgulanyor.
stankyde yaklak on bir bin Hristiyan nfus iinde slamlarn ancak drt
bin civarnda ve cehalet iinde ve yok hkmnde olduklarn belirtiyor ve bunun
siyasi gce etki edeceine vurgu yaplyor. Dolaysyla gelecek iin imdiden 99
dnlecek iki nokta bulunduunu, birisinin eitim, ikincisinin ise nfusun
oaltlmas olduu belirtiliyor. Kaymakam bu meseleyi adaya geldiinden beri
erafla grtn ve kabul grdn belirtiyor. Hatta bazlannn gelen
muhacirlere arazilerini terk etmeyi dahi vaadettiklerini sylyor. Sonu olarak 500
kadar Rumeli muhacirinin isknna hazr olduklarn ve gelenlerin her trl
ihtiyacnn karlanacan belirtiyor.
Belge 7 zeti:
Belge 6 Aralk 1909 tarihinde vilayete hitaben oluturulmutur.
Balangcnda Dhiliye Nezaretinin 4 Aralk 1909 tarihinde gnderdii yazya
cevap olarak yazld belirtilmektedir. Yazda stanky kazasnn haberleme iinin
eski dnemde 750 kuru maal bir tahrirat ktibi ile ve ok sayda yetkisiz
yardmclar tarafndan yrtld belirtildikten sonra, resmi evrakn yetkili
olmayanlarn ellerinde bulunmasnn ynetim asndan sakncal olduu
vurgulanmaktadr. Bu nedenle ncirli nahiyesi ktibinin geici olarak kaza
merkezinde grevlendirildii belirtilmektedir. Devamnda, dzeni salamak iin
bavurulan tensikat, yani grevli saysn azaltma ilemi sonucunda dier
memurlarn maalar artrld halde, tahrirat ktipleri maann 400 kuru olarak
belirlenmesi yanl bulunuyor. stankyn dier kazalardan daha nemli ve adeta
liva seviyesinde younlua sahip olmas nedeniyle, buradaki tahrirat ktibinin
younluk ve birden fazla grevi dolaysyla maa yetersiz ve adaletsiz bulunuyor.
Nejdet Bilgi
Sonu olarak, tahrirat ktibi maann hi olmazsa eski seviyesine karlmas ve

yanna da uygun bir maa ile yardmc tayini istenmektedir.
Belge 8 zeti:
Belge 8 Kasm 1909 tarihlidir ve 2 Ekim 1909 tarihli vilayetten gnderilen
telgrafa cevap olarak yazlmtr. Hkmet konann eskilii, yetersizlii ve
kullanl olmay ile ilgilidir. Belgeye gre hayli zaman nce ina edildii belirtilen
stanky hkmet kona khne durumdadr ve yetersizdir. Bu yzden devlet
dairelerinin ou farkl yerlerdedir. Konan baz odalar hi k almamaktadr.
Tutukevi de yeni dnemden beklenen adalet ve intizamdan yoksun ve salk artlar
asndan mikrop yuvas gibidir. Dolaysyla mahkemeyi ve dier devlet dairelerini
kapsayan, modern ve salkl bir hkmet kona plan hazrlanmas iin, vilayet
bnyesinde grevli mhendislerden birisinin gnderilmesi istenmektedir.
Belge 9 zeti:
Belge 25 Ocak 1910 tarihli olup vilayete hitaben yazlmtr. Belgede
kaymakam, daha nce 8 Kasm 1909 tarihinde gnderdii yazda, stanky
hkmet konann yklan istibdada bir rnek gsterilebileceini sylediini
belirttikten sonra, konan giriinden itibaren oraya buraya kaytszca yaylm
tutuklularn arasndan geildiini, merdivenin yklmaya yz tutan duvarlar
dolaysyla st kata yal havalarda emsiye ile kldn, burada hkmet
dairelerini oluturan kk bir bycek oda bulunduunu, bunlarn eski han
100 koularna benzediini sylyor. Hkmet konana gelenler jandarmalar ile
tutuklularn ayn katta olduklarna hayret ettiklerini, st kattaki iler srasnda alt
kattan irkin szlere ahit olunduunu, dolaysyla idarenin nizam ve intizamnn
bulunmadn, ziyarete glenlerin hkmetin anna yakmayan manzara ve szlere
ahit olduklarn ve bir an nce binay terk etmek istediklerini, bunun da milliyet
ynnden i yaralayc olduunu belirtiyor. Eer hkmet kona yenilenmeyecekse
imdilik eskiden kalma idare-i maslahat kuralna uyularak, baz zorunlu tamiratn
yaplarak mefruatn biraz dzeltilmesinin gerekli olduu belirtiliyor. Memurlarn da
geim derdinde olduklar iin, halk nazarnda dkn durumdan kurtarlmalar
gerektii vurgulanyor. Ayrca maliyeye mefruat iin 500 kuru tahsis edilirken
dhiliyeye sadece 100 kuru tahsis edildiini, bununla bir i grlemeyeceinden,
Meclis-i dare, tahrirat kalemi, nfus gibi gze arpan ve resmi ilemlerin
younlat odalarn uygun ekle getirilmesi iin, mefruat tahsisatnn ykseltilmesi
istenmektedir.
Belge 10 zeti:
12 Ocak 1910 tarihli belge vilayete yazlm olup, eitim btesi yararna
dzenlenen piyangoyla ilgilidir. Belgede, stankyde ilkokul seviyesindeki okullarn
retmen maalar ve masraflaryla ilgili an kapatlmas iin kaymakam
bakanlnda piyango dzenlenmesi maksadyla bir talimatname hazrlanm ve bir
pusula ile vilayete sunulmu olduu belirtilmekte ve bunun vilayetin 25 Ekim 1909
ve Dhiliye Nezaretinin 25 Eyll 1909 tarihli yazlarna uygun olarak yapld ilave
edilmektedir.
Belge 11 zeti:
2 ubat 1910 tarihli belge vilayete yazlmtr ve piyango dzenlenmesine izin
verilmesi hakkndadr. Belgede 12 Ocak 1910 tarihinde, kazann eitimine sarf
edilmek zere piyango dzenlenmesi iin bavuru yapld, piyango iin hazrlanan
talimatnamenin drdnc maddesinin Maarif Mdriyetinin istei dorultusunda
eitim komisyonunda tekrar deerlendirildii, bunun iin belediyeden ruhsat
alnmas gerekmediine ve maksada uygun olduuna karar verildii, biletlerin
sadece stankyde satlmasnn sonu getirmeyecei, piyangonun eitime nemli
katk salayaca ve bunun iin iddetle ihtiya hissedilen piyangoya, bir an nce
izin verilmesi istenmektedir.
Belge 12 zeti:
Vilayete yazlan belge 17 Kasm 1909 tarihlidir. zetinde haksz kazan
yoluyla ortaya kan zulmlere etkili nlemler alnmas hakknda olduu
belirtilmektedir. Belgede 9 Kasm 1909 tarihinde vilayete tebli edilen 24 Ekim
1909 tarihli Dhiliye Nezaretinin yazsnn kaza idare meclisinde detayl bir
incelemesinin yapld belirtildikten sonra, Ziraat Bankasndan yoksul kyllerin
hakkyla yararlanabilmeleri iin banka ilemlerinin kolaylatrlmas gereine vurgu
yaplmaktadr. Kredi ilemlerinde mteselsil kefalet ve ky ihtiyar heyetinin onay ve
kefaleti ynteminin srdrlmesi halinde selem (pein para ile veresiye satmak) ve
rhun (rehin vererek satmak) uygulamalarnn nnn alnamayaca 101
belirtilmektedir. Kylerdeki ihtiyar heyetlerinin zaten yoksul kylleri bask altnda
tutan kiiler olduklarndan, kylye kefil olmak istemedikleri vurgulanmaktadr. Bu
nedenle bu heyetlerin Merutiyet hkmetinin kurmak istedii adalete uygun olarak
kyllerin gvenini kazanm, kylnn mutluluu ve refah iin alacak, drst
ve ziraat ehli olanlardan seilmesi gerekli grlmektedir. Bu kiilerin kyllerin
bankadan aldklar para ve tohumluktan kefalet ad altnda bireyler koparmak
istedikleri belirtiliyor. Hkmetin aar vergisini toplarken Ziraat Bankas hissesini
de toplayabilecei ve kyllerin onar veya yirmier kiilik mteselsil kefaletle
birbirlerine kefil olmalar ve ihtiyar heyetinin de bunlarn yalnzca tarmla
uratklarn onaylamalar eklinde, kredi ilemlerinin basitletirimesiyle, kylnn
bankadan her zaman yararlanabilecei belirtiliyor. Bylece kylnn srtndan
geinenlerin zulmlerinin krlaca, selem veya rhun cinayetinin zamanla ortadan
kalkaca, hem kyleri tefti ve inceleme hem de idare meclisindeki grmelerde
bu noktalarda birleildii belirtilmektedir.
B. Belgelerin eviriyazlar
Belge 1:
B
Vilayet-i Celileye yazlan 194 numrolu fi 19 Terin-i evvel 325 [1 Kasm
1909] tarihli tahrirat suretidir.
Nejdet Bilgi
Hlasa
Bataklk halini alm olan mendirek veya limann tathiri in bir tarak
dubasnn celbi hakkndadr.
Makam- celil-i vilayetden havale buyurulan krk imzal arzuhal zerine
tedkikat ve tahkikat icra edildi. Liman meselesi haknda 8 Mart sene 325 [21 Mart
1909] tarihinde Meclis-i dare-i Kaza tarafndan tanzim ve Rsumat daresine
verilen bir numrolu mazbata ile bu kere Karantina Memurluunun takriri zerine
verilen ayn mealdeki karar arz- mahzara cevab- kfi ise de bendeniz de mehudat
ve tedkikatma istinaden arz- mtalaat etmek istiyorum:
Liman denilen mahal esasen liman deil bir mendirekdir. Binaenaleyh hi bir
zaman byk sefineler ile vapurlar iin bir mersa olamaz. Limann medhali yirmi
be otuz metro darlnda olub gemilerin muhalif havalarda manevralar yaparak
girebilmeleri mkildir. Bu mendirek veya liman onbe senedenberi taranmam ve
temizlenmemi olduundan bataklk halini alm ve hususiyle garb sahili yirmi otuz
metro ierye doru tamamiyle s ve yosun cinsinden nebatt- miyahiye ile
mesturdur. Kasabann en ziyade havasn ihlal eden esbabdan birisi bu mendirein
tekil eyledii taaffnat ve tasaudat olub gerek shhat-i umumiye nokta-i
nazarndan ve gerekse kk gemilerin sahile serbest yanaabilmeleri iin
behemehl bir tarak dubas gnderilerek tathiri ve batakln izalesi ehem ve
elzemdir.
102 Medhaldeki rhtmlardan kala bedenine muttasl bulunan ksm da limanda
cereyan- miyaha mani ve batakln suhulet-i tahassulne hadim olduundan oras
da alb tevsi olunmaldr. Bervech-i maruz bu mendirek taraklanub alak izale
edilse bile tonilato itibariyle byk demir(?) kesimleri ziyade olan byk gemilerle
vapurlar in emin bir mersa olamaz. Bahusus limanda birka sefine bulunacak
olur ise dnmek ve girb kmak in epey bir mesafeye muhtac olan sefinelerin ve
hele vapurlarn manevra yapabilmeleri imknsz gibidir. Maamafih meselenin bu
cihetini tenvir etmek bahriye erbab- ihtisasna aid olduundan fikr-i acizanemin
katiyyen musb olduunu iddia edemem.
Arz- mahzara gelelim: Bunu tertib eden Giridli Fuad isminde bir zat olub
melfufen mtekaddem pusulada gsterildii vechile imza eshabnn bir ksm kendi
akraba ve taallukatndan ve dier ksm da bakkal kayk makulesi ehasdan
ibaretdir.
Mendirek karsnda geen sene itira etmi olduu bycek bir haneyi
Karantina veya Rsumat direlerinden birisine iyi bir mebla mukabilinde
kiralamak ve bu vechile mezkr haneyi ereflendirmek gibi bir maksadla bu
meseleyi icad eyledii burada maruz ve mtevatrdr. Yine bu sebebden Karantina
memurunu darb ve Kaimmakam- Sbk Salih Efendiyi al-melinnas tahkir
eyledii ve taht- muhakemeye alnm olduu anlalmdr.
Maruzatma nihayet vermezden evvel yine bu liman hakknda Vilayet-i Celile
Meclis-i Umumisinde verilen karar hakknda nazar- dikkat-i devletlerini celb
etmek isterim. Kasabann havasn ve binaenaleyh shhhat- umumiyesini ihlal ve bir

menba- taaffn ve emraz tekil eden stanky liman veya mendireinin tathiri
hakknda evvelce komisyon- mahsus tarafndan verilen mazbata Meclis-i
Umumide taht- tezekkre alnarak ahali tarafndan iki bin lira kadar iane
toplanarak bir tarak dubas celbi ve ameliyat- tathiriye hitam bulundukdan sonra
mezkr dubann fruhtu mealinde rey ve karar verilmi. Halbuki shhat-
umumiyeyi mtekeffil ve zmin olan hkumet olub bu gibi bir emr-i azimde
ahaliden iki bin lira talebde bulunmak muhli temenni etmek demekdir. Ahalinin
fakr u zarureti nazar- itibara alnmayarak verilen bu kararn tatbiki gayr-i kabil
olduundan memleketin shhat ve selametine taalluk eden bu meselede Bahriye
Nezaret-i Celilesinin muavenet ve himmetine mracaatdan baka are yokdur.
Binaenaleyh bir tarak dubas irsali hususunun Bahriye Nezaret-i Celilesine
tahrir ve iar menut rey-i ali-i hazret-i vilayetpenhleridir olbabda.
Belge 2:
B
stanky Kaimmakaml
Tahrirat Kalemi
Aded 475
Dhiliye Nezaret-i Celilesi huzur- smisine
Devletlu efendim hazretleri 103
Sureti leffen takdim klnan istidadan ve bunun leffiyle Aydn Vilayet-i
Celilesine takdim kalnan tahriratdan malum buyurulaca vechile stanky gibi
mhim bir kazada imdiye kadar telgraf hatt temdid edilemedii gibi bilcmle
muhaberat ve mnakalat Hac Davud ve Yunan kumpanyalar vapurlaryla icra
edilmekdedir. Vapurun kk, batil-seyr ve khne olmalarndan sarf- nazar seyr
seferleri muntazam olmadndan idareten ve ticareten pek byk mklata
tesadf olunmakdadr. Adann telgrafdan ve muntazam postadan mahrum olmas
yznden dar olduu zarar- maddiyi birka misal ile arz edeyim:
Burann en mebzul mahsul zmdr. Her sene yedi sekiz milyona bali
olan mahsuln ksm- azam taze olarak ve kayklarla senderiyeye sevk olunur.
Fakat telgraf bulunmad in gnderilen mikdarn satlub satlmad haber
alnmadan sevkiyata devam edilliyor. Bu vechile orada sevkiyat terakm ederek ya
kymetden dyor ve dn fiatla satlyor; yahud terfi-i fiat beklenilerek zmler
ryor. Bu vechile stanky ahalisi zmden drt bin lira mutazarrr
olmulardr. Bu mahzur yalnz zm in deil btn mamult- ticariye in de
mevcuddur.
Siyasi ve idari mahzurlara gelince: Bugn en mhim ve mstacel bir mesele
in vilayet-i celile ile muhaberat- telgrafiyede bulunmak iyi ve muvafk havaya
kaykla Bodruma sevk olunuyor ve o da laakal iki gne muhtacdr.
Binaenaleyh ekseriyetle vaki olduu vechile kaak kayk ve vapurlarn civar
Nejdet Bilgi
krfezlerde doladklar haber alnd halde vaktiyle makama arz- keyfiyet kabil
olamadndan barut, esliha ve sair eya-y memnua Memlik-i Osmaniyeye idhal
veyahud ormanlarmzn hayatn tehdid eden am kabuu ihracat byk bir
mikyasda icra ediliyor.
Vapurlarn muntazaman gelmemeleri ve buraya urayacaklarn ilan ederek
yolcu ve posta ve eya-y ticariye aldklar halde uramayub gemeleri sebebiyledir
ki, ahsi ve ticari muharrerat vaktinde alnamyor; yolcular gnlerce deniz zerinde
seyahat ederek enva meak ve mezahime uruyorlar. Eya-y ticariye ise vakt-i
zamanyla yetimedii in sat tehir ediyor ve uzun yolculukdan dar- hasar
oluyor. Hi vridt temin edemeyen mevaki-i mnferidenin bile telgraf ve
postasn temin etmek siyaset ve hikmet-i hkmet nokta-i nazarndan elzem iken
Anadoluya iki buuk mil yakn ve kaak menba olan krfezlere hkim stanky
gibi mhim bir kazada muhaberat- adiye ve ticariyesiyle temin-i vridt
edebilecei postann ihdasndan beri vridtnn mtemadiyen tezayd etmi
olmasyla sabit olduuna nazaran- henz telgrafa ve muntazam bir postaya malik
olmamas pek byk ve na-kabil-i tefsir bir kusurdur.
Ahalinin vaki olan mracaat ve istirhamlar zerine evvelce makam- vilayete
arz- keyfiyet edilmi ve yz yirmi alt senesi bdcesine idhal edilecei cevab
alnm ise de meselenin ehemmiyet-i fevkaladesine mebni mesarifat gelecek
seneye mahsub edilmek zere hemen imdiden inaata balatdrlmas muvafk- hal
104
ve maslahatdr. Binaenaleyh telgraf ve posta ve vapur kumpanyalar hakkndaki
maruzat- acizanem nazar- dikkate alnarak alakadar olanlara tebligat- edide ifas
stankyn umum ahalisi namna rica ve istirham olunur. Fi 17 Knun- evvel sene
325 [30 Aralk 1909]
Belge 3:
Vilayet-i Celileye yazlan 306 numrolu fi 2 Knun- sni 325 [15 Ocak 1910]
tarihli tahrirat suretidir.
-Hlasa-
am kabuu kaaklnn meni hakknda tedbire-i msmire ittihaz
edilmesine dir
Anadolu sevahilinden Geyve krfezinin Alavire cihetlerinden stanky
Smbeki ve Kastaboz ve ira limanlarna mensub kayklarn orman memurlar
vesatetiyle am kabuu karmakda olduu haberine binaen karagol sefinesinin
mevcudiyeti halinde yirmiden ziyadesinin tutulabilecei stanky Liman Riyaseti
tarafndan fi 2 Knun- sni 325 [15 Ocak 1910] tarihli ve 33 numrolu tahriratla
bildirildiinden keyfiyet bugn ifreli telgrafla makam- smi-i vilayetpenhlerine
arz ve iar klnmdr.
Kymetdar memlikimizin en yn- aina menabi-i servetinden madud ve
feyyaz ftratn ihsanndan dolay na-mahdud olan ormanlarmzn byle memurin-i
mahsusann inksam- muavenetleriyle tahrib edilmekde olmasna ve yalnz karlan
am kabuklarn msadereden ibaret cezann gayr- messir ve belki ihtirasa medar
bulunmasna mebni ilk-y (?) Osmaniyenin birok mahallerinin gzel ormanlardan

mahrumiyeti iyi memurlar tayin ve kaaklkla tahribata karu tedbir-i msmire
ittihaz edilmemesinden neet etdiine gre idare-i sbkann ahval-i messifesini
tadil ve tashih ile itigal edilecei u zaman- Merutiyetde icab- halin icra
buyurulmas arz olunur olbabda.
Belge 4:
B
Vilayet-i Celileye yazlan fi 17 Knun- sni sene 325 [30 Ocak 1910] tarihl
ve 328 numrolu tahrirat suretidir
-Hlasa-
Geyve krfezinde reji vapuru tarafndan iki seferde drt kayk derdest
edildiine dir
stankyle mtenazr Anadolu sevahilinden Geyve krfezinde bir takm
yerli ve yabanc kayklarn keyfemayea [...] am kabuu kaakl etmek suretiyle
mevcudiyeti mtekaddem f 2 Knun- sni sene 325 [15 Ocak 1910] tarihli ve 306
numrolu ariza ve ayn tarihli ifre telgrafname ile arz ve iar klnm olmala fi 4
Knun- sni sene 325 [17 Ocak 1910] tarihl telgrafname-i lilerinde merkezde
maiyyet vapuru olmadndan zmirdeki Fuad vapurunun icra-y takib zmnnda
hemen stankye sevki lzumunun yazld emir ve irade buyurulmu ve geri
maruz vapur gelmemi ise de fi 13 Knun- sni sene 325 [26 Ocak 1910] tarihinde 105
vrud eden Midilliye merbut reji vapurunun iki defalk seferinde ikisi byk ve ikisi
kk olmak ve minhaysilmecmu 13.047 kilo am kabuu ve iki bin kilo hatab
mecmu bulunmak zere drt kayk getirmi ve muamele-i mukteziyeleri ifa
klnmdr. Krfezlerde daha bir ok kayklara tesadf edilmi ise de derunlarnda
bir ey bulunmadna nazaran vapurun gelmesinden haberdar olarak hamulelerini
sahilde gizledikleri ve frsat bulunca tekrar tahmil edecekleri tahmin edilmi ve
krfezlerin birinde 24 saat kadar ihtifadan sonra anszn basdrmak suretiyle hayli
am kabuu ve hususiyle eya-y memnua-i saireyi hmil birok kayk yakalamak
mmkn iken kmrnn adem-i kifayesine mebni avdete mecburiyet
grlmdr. Kyllerin cehaleti ve menafi-i hasiseye inhimak ve bir gay ile
beraber korucularn msamaha ve belki de itirakleri yznden ormanlarn
peyderpey ve bilhusus esbab- mania ve tecrimiyenin mefkudiyeti mlabesesiyle
yevmen feyevmen ve mtezayiden tahrib edilmekde bulunduu iktiza edenlerden
ledet-tahkik anlalm olmala buna kar bir tedbir-i msmir ittihaz memurin ve
mkellefiyet-i cemiyet icabatndan olduu in, liman reisiyle cereyan eden
mzakere esnasnda burada bir kk vapur bulundurulacak olur ise am kabuu,
ttn ve inzibat muhal olan barut ve esliha kaaklnn n alnabilecei ve bir
vakit vilayet maiyetine memur edilmi ve imdi Dersaadetde istimal edilmekde
bulunmu olan Sana vapurunun stanky mendireine kolaylkla girecek kadar
serid-devr olduu ve hiren tersanede mkemmelen tamir edilmi bulunduu
cihetle sevahile yanaabilecek ve her drl kaakl takibe elverecek mezkr
Nejdet Bilgi
vapurun az masrafla byk bir menfaat temin edecei dermeyan olunmu ve filvaki
bu vasta ile inzibat istikrar- hkmete ve siyasete pek musib grlm olmala
icra-y icab istirhamna ictisar klnd olbabda.
Belge 5:
Vilayete yazlan fi 18 Terin-i sni sene 325 [1 Aralk 1909] tarihl ve 254
numrolu tahrirat suretidir.
-Hlasa-
stankyn fyuzt hakknda mtalaa ve istirham hvi
Anadolu ktasnn mil kadar kurbnde vaki ve Cezair-i Bahr- Sefid iinde
kuvve-i enbatiye cihetiyle hreti yi olan stanky adas tekilat- tabiyyesi
itibariyle ziraat ve filahatin bir numune-i giran-bahas olmak istidadn haiz ve bir
levha-i bedayi-i ahlak caiz iken bu da emsali gibi idare-i sbkann kaydszl
yznden her drl esbab- terakki ve tefeyyzden mahrum kalmdr. Kudret-i
Balia-i Sbhaniyenin ihsan buyurduu o kymetdar arazi ahalinin fen-i ziraate
adem-i vukufu mlabesesiyle cevher-i kabiliyeti izhar edememekde, leziz ve bu
nisbetde de kesir sular ve zaif mevdua-i katbelerini ifaya hizmet edecek cedavel-i
ziraiyeye tesadf edemeyerek sahil-i deryaya doru akub gitmekdedir.
Vaktiyle 35-40 bin raddesinde bir nfusu tayiden md zrrn ceblerini
menafi-i mtekabile ile imla etmi iken bugn 14 bin kii bile infak edemeyen bu
106 ada nihayet 15-20 bin liralk dakik celbine mecburiyet kadar hl-i ataletde
braklmdr.
Geri ahalinin Merutiyetden bilistifade imar- memleket ve tevs-i ziraat
hevesleri mehud ise de husul-i amal usul-i amal ile mtevazin bulunduu halde
biare zrr yalnz ift srb harman dmek ve tarlalarn etrafndan cereyan eden
derelerin bereketini bil-iltizam divarlarla kreltmekden baka bir fikr-i teebbse
malik deildir. Binaenaleyh efkr- renberann vasta-i tenviri olmak zere Rumeli
muhacirlerinden hi olmaz ise beyz kadar ailenin buraya izamiyle adann mahall-i
muhtelifesine taksim ve iskn selamet-i memleket ve saadet-i millet in ehem ve
elzem bir mesele-i hayatiye olduu gibi nfus- slm 1/3 nisbetinde dn
bulunduuna nazaran u suretle de siyaseten vatana hizmet edilmi olaca nezd-i
smi-i asafnelerince dahi yn- tasvib ve tedkik grld takdirde icra-y icabna
bezl-i inayet buyurulmas hasseten msterhamdr olbabda.
Belge 6:
ve 317 numrolu tahrirat suretidir
Sebk eden arz ve iar- kerneme cevaben 216 numrolu fi 24 Terin-i sni
sene 325 [7 Aralk 1909] tarihiyle [...] bera-y tazim olan tahrirat- aliyye-i
vilayetpenhlerinde beyz kadar Rumeli muhacirinin ibdsna(?) teebbsden
maksadm cezirenin ne cihetlerinde, ne mikdar arazi-i hliye bulunabileceinin ve
beher aileye verilecek arazi maietlerini temin edecek derecede olmak lazm-
geleceinden bu arazinin bir mahalde mi yahud mahall-i muhtelifede mi tedariki

mmkn olacann ve teferruatnn bila-taraf iar emr izbar buyurulmu
olmasna mebni keyfiyet-i taalluku hasebiyle tapu kalemine havale klnm ve
yazlan derkenarda muhacirni ziraat tarikiyle tayi edecek kadar arazinin muhtelif
mahallerde ve bilhassa Hazine-i Celileye aidiyeti cihetiyle mevki-i mzayedede
bulunan Kardamene karyesinin Palivmandire mevkiindeki 150 ve yine arazi-i
mahluleden olarak Merutiyet mahallesinin garb- imalinde Kumburunu dimekle
maruf deirmenler civarnda ve sahile karib bir noktada 121 ki ceman 271
dnmlk yerlerin mevcudiyeti ve mamafih eytanderesi denilen semtde de bir
mikdar arazi kayden grnyor ise de evvelce hicret eden Rumeli muhacirini
tarafndan kabul olunmayarak elyevm tekinin berkinin eydi-i [...]
bulunduundan bittahkik umumunun tezahr edecei Vapsine ile Pili
karyelerindeki ahali canibinden bila ruhsat alm ve henz senedat istihsal
edilmemi hayli arazi olduundan meydana karmann mahallerine azimet ve
tahkikat- mkemmele icrasna mtevakkf id ve buna mmasil olarak
Andomahiye karyesinin ark- cenubisinde kin kalann etraf- erbasndaki kabil-i
ziraat pek ok yerlerin ekserisi tapuya merbutiyet hususunda muarz- fehim ise de
Arazi Kanunnamesinin 68inci maddesi ahkmna mugayir olarak terk-i ziraatle
muattal kaldndan bunlarn dahi sahib-i evvellerine tapu misliyle teklif ve
istinkflar takdirinde taraf- mrden hatta ve binaenaleyh mikdarlar gayr-i
mtebeyyin olan arazi-i maruza zerine ka aile isknnn kabiliyeti imdiden tayin
edilemeyeceinden bir heyet-i mahsusa ile mahallerince kefiyat ve tahkikat- 107
amkann lzum- icras dermiyan edilmidir.
Malum ve faik-i melzum- hasfetpenhleri olduu zre hl-i daimi bir
cereyandan ibaret olub muhtasaran mahiyetinin safahat- rengrengini tevsii
etmekde ve istikbalde mesai-i hzraya gre davranmakdadr. Bu takdirde her vakit
mazinin mtenevvi sahnelerinden ibret alub iimizi o mikyas ile mesaha etmemiz
iktiza eder. Avrupann son zamanlarda hayat- ictimaiye zerinde takib etmekde
bulunduu meslek-i siyasi bir devletin hukuk- hkmrniyesine nfusunun dinen
merbutiyet-i maneviyesini tedkikden ibaret olmala ihtilalci bir hkmetin tevikat-i
hodgmnesi yznden Girid ceziresinin hiren iktisab etdii hl-i elim nazar-
dikkate alnacak olur ise her biri milel-i muhtelifenin ihtirasat- fevkaldesi
karusunda tahavvlt- uzmaya uram birer tarih sahifelerinden ibaret olan
Cezyir-i Bahr-i Sefidin bugn ve bhusus hkimiyet-i milliyeyi bah eden idare-i
merutada pek byk himmetlere mftekr olduu vehle-i lda tezahr eder.
Devr-i makhur- istibdadn baluca slm unsurunun maarif ve intibahna sedler
ekdii ve bu sebeble ecdadlarnn mesai-i kahramannelerinden mteverris
topraklarda slmlarn sika-i cehletle sllem-i terakkinin en aa derecesinde
kald cmlenin teslim-kerdesidir. Hlbuki Merutiyet Osmanl bayrana tbi
ansr- muhtelifeyi ihraz- rchan hususunda serbest brakm ve daha dorusu
milletin istidad ve gayreti meydan- terakkide mbarezeye balam olmasyla
Kanun- Esasinin bah etdii tevsi-i mezuniyet ve usul-i idare-i nevhinin zaman-
tatbikinde stanky ceziresinde mevcud takriben on bir bin Hristiyan iinde ancak
Nejdet Bilgi
drt bin nfusdan ibaret olan ve [...] perde-i cehalet altnda aklan slmlarn
keenlemyekn hkmnde kalaca ve bunun kuvve-i siyasiyeye dokunaca klfet-i
izahdan zdedir. Binaenaleyh istikbal in imdiden dnlecek nukat-
mhimme-i siyasiyenin iki rkn-i zamndan biri maarif dieri de teksir-i nfus
cihetleridir. Bu mesele yevm-i vrdumdan beri eraf- cezire ile ok defalar
mevzu-i zemin-i mzakere olarak serd etdiim mtalaat yn- tedkik grlm
hatta muhacirinin hn-i vrdunda baz mtehavvil erbb- hamiyetin ksmen terk-i
arazi edecei taht- vade alnm ve bununla da tezahr edecei vechile muhacir
celbi efkr- umumiye-i slmiyeyi olanca fevidiyle ihata etmidir. u kadar var ki
mezhib-i mevcude ortasnda yek cihetliiyle kendi mevcudiyetini yine yalnz
kendisinin teemml ve muhafaza etmesi iktiza eden kuvve-i slmiyeye mtedir
bu kabil mesailin ansr- Osmaniyeden mteekkil Meclis-i dareye ve elyevm
merkez-i celil-i vilayetde mnakid Meclis-i Umumiye vaz min kllil-vcuh
uyamayacandan bu babdaki mtalaa-i acizanemi bervech-i maruz erbab-
hamiyetin efkryle mttehiden arz eder ve be yz kadar Rumeli muhacirinin
isknna ciddiyetle tasaddi edilince her drl ihtiyacatn eydi-i hamiyet ve
himmetle ifa ve ikmal edileceini ilaveten tezkr eylerim olbabda.
Belge 7:
B
Fi 23 Terin-i sni sene 325 [6 Aralk 1909] tarih ve 268 numro ile Vilayet-i
108 Celileye yazlan tahrirat suretidir
Dhiliye Nezaret-i Celilesinin iar- lisine zeylen fi 21 Terin-i sni sene 325
[4 Aralk 1909] tarihiyle eref-keide buyurulan telgrafname-i smilerine cevab-
ciznemdir. Kazann umr- muhaberesi zaman- sbkda 750 guru maal bir
tahrirat ktibiyle mteaddid mlazmlar tarafndan f etdirilmekde imi ise de
evrak- resmiyenin byle vazifedar olmayan kimselerin p-i enzr- tecessslerine
vaz esrar- hkmetin n- vhidde intiarna bdi ve binaenaleyh hikmet-i idare
nokta-i nazarndan mehzir-i adideyi di olduundan tebyiz-i meveddet ve tanzim-i
kuyud zmnnda ncirli nahiyesi ktibinin muvakkaten merkez-i kazada ibkasndan
baka bir are bulunamamdr. Temin-i intizam maksadyle icra edilmi tensikat-
cedide mucebince memurin-i sairenin maatna hatta birer misli zammiyat
vukuubulduu halde tahrirat kitabetine mahsus olan bilakis drt yz gurua ve
maamafih gazetelerde grld vechile Meclis-i Mebusana arz edilen maliye
layihas mucebince tevkfat yzde ona ibla edilir ise 360 gurua tenzil edilmidir.
Halbuki buradaki tahrirat kitbeti vilayet-i celileleri dahilinde mevcud kazalarn hi
birine nisbet edilemeyecek derece muamelat adeta liva derecesinde bulunan kaza
muhaberatn suret-i mastarda ve muntazamada idare etmek ve kll-i yevm tevli
eden msevvedt tahrir ve tebyizden mda Meclis-i darenin de ktibi ve uzv-
tabiisi olmak mlabesesiyle bir takm umr- mhimmede beyan- rey etmek ve
badehu kanun diresinde karar yazmak gibi vezif-i la-yuhsa ile muvazzaf olduuna
nazaran bir polis neferinin elbise muhassasatnn [...] ald maana muadil ayla
layk grlmesi muvafk- adalet deildir. Binaenaleyh tahrirat ktibi maann hi
olmaz ise hadd- sbkna irca ile beraber refakatine de muvafk bir maa ile bir
muavenin tayini derece-i vcubda ise de yine takdir icab rey ve irade-i isabetade-
i(?) safanelerine menutdur.
Belge 8:
Vilayet-i Celileye yazlan fi 26 Terin-i evvel sene 325 [8 Kasm 1909] ve 207
numrolu tahrirat suretidir.
Hayli sene mukaddem ina edilmi ve mrur- zamanla khnelemi olan
hkmet kona esasen pek dar olduundan devairin ksm- ekserisi haricde
mteferrik mahallerde bulunmakda ve odalarn bazs da yalnz koridora nazr bir
pencereden girecek hafif ziyadan baka grmemekde olduundan ezcmle mevsim-
i itann bulutlu gnlerinde yaz yazmak in ema ialine mecburiyet yz
gstermek yle dursun zabtaya tahsis edilen zemin katda ve ancak be alt metre
murabbandaki oda yn- istikrar bir levha tekil etmekdedir. Bir mcrimin
kanunen mahbusiyeti hengmnda shhatinin dahi nazar- insafa alnmas millet-i
necibe-i Osmaniyenin devr-i hazrdan bekledii adalet ve intizam cmlesinden
bulunduu halde tevkifhane adeta her drl hastala mstead olmak zere mikrob
sergisi tlakna seza bir vaziyet-i mahufeden ibaretdir. Binaenaleyh gerek muhabbet-
i hkmet ve gerekse nifl-arz esbb- mctemiadan dolay mahkeme-i eriye ve
devir-i sireyi ihtiva etmesi in fen ve shhate muvafk ve matlub [...] [...]
liyelerine mutabk bir tarzda muntazam bir plnn tanzimi zmnnda vilayet-i
celilelerinde mstahdem mhendislerden birinin izam hususuna msaade-i celile-i 109
vilayetpenhlerinin bdiri buyurulmas fi 19 Eyll sene 325 [2 Ekim 1909] tarihl
telgrafname-i liyelerine cevaben maruz ve msterhamdr.
Belge 9:
B
ve 319 numrolu tahrirat suretidir.
Fi 26 Terin-i evvel sene 325 [8 Kasm 1909] tarihl ariza-i kernemle arz
edildii zere stanky hkmet kona denilen bina enkaz- istibdad
nianelerinden bir numune tlakna sezadr. Cmle kapusundan ieri girildii zaman
isizlikden dolay muvazene-i fikriye ve edebiyelerini gaib etmi oraya buraya
lkaydane oturmu mevkuflarn ortalar[ndan] geilerek ve merdiven zerindeki
duvarlarn bsbtn irazeden kmas mlabesesiyle yamurdan muhafaza
mecburiyetiyle tekrar emsiye alarak yukarya klan dire-i hkmetin aksam-
muhtelifesini ihtiva eden kk ve birisi bycek olmak zere drt odaya
tesadf olunur ki eski han koularndan hi farklar yokdur: Li-maslahatin
hkmete gelenler jandarmalarla mevkuflarn birlikde ve kat-gzar olduklarn
grnce hsl etdii hayret esna-y mzakerede aadan gelen tecrib ve mstehcen
seslerin tesiriyle teessf ve tekerrre mncer olmakdadr. Vaka erefiyet itibariyle
bu hl-i klfet tavsifden azade ise de icra-y terekkbesinden bulunduumuz
hkmetin baluca silah- nfuzu nizam ve intizam olduu ve aksi kaziye icraat
Nejdet Bilgi
noktasndan akim ve noksaniyet mebdei(?) bulunduu in, mesela isticvab

zmnnda zabta ve polisce celb edilen olduka medeniyet grm bir ahsn ire
edilen muzlim kede oturmakdan ihtiraz etmesi ve n- hkmete izafetle
acizlerini ziyaret zmnnda gelenlerin mefruatdan irenerek ve czi rzgrdan
mteessiren ihtizar eden pencerelerin sadasndan rkerek bir an evvel avdet aresini
dnmesi milliyet cihetiyle her vakit dag-derun olmakdadr. Salifl-arz
vukuubulan arz ve izahat- kemteranem vechile hkmet konann tecdiden tarz-
matluba ifra ciheti bir mddet daha tehir edecek olur ise imdilik idare-i maslahat
kaide-i kadime-i menfuresine uymak suretiyle baz tamirat- mbremenin icras ve
mefruatn olsun bir dereceye kadar intizama vaz mertebe-i elzemiyetdedir.
Hlbuki dhiliye ksm zimam- hkmeti idare etmekle mkellef iken 268 numro fi
23 Terin-i sni sene 325 [6 Aralk 1909] tarihl ariza-i kernemle de tezkr
edildii gibi makamlarn haysiyetleri asla nazar- itibara alnmakszn mstahdemini
derd-i maiet iinde gavail-i fikriyeden ve ahali karusunda biz-zarure sfliyetden
kurtarmaa kfi olmayan maalarla tensikat icra edilmi ve bu kabilden olarak cihet-
i maliyeye bu sene 500 guru mefruat bedeli muhassas iken dhiliye ksmna ancak
yz guru tensib buyurulmu. Bu para ile hibir ey grlemeyeceinden Meclis-i
dare ile tahrirat kalemi ve nfus ve sair gze arpan ve daima muamelat-
mhimme-i hkmete cevelangah olan odalarn dire-i mnasibine irca in
mefruat muhassasatnn hadd- nisaba tesri-i ifra hususuna msaade-i celile-i
vilayetpenhleri yn buyurulmak bbnda.
110
Belge 10:
Vilayet-i Celileye yazlan 303 numrolu fi 30 Knun- evvel sene 325 [12
Ocak 1910] tarihl tahrirat suretidir
-Hlasa-
Ak kalan maarif bdcesi menfaatine ekilecek piyangoya mteallk evrakn
leffiyle istizanna dir
stankyde mevcud mektib-i ibtidaiyede mstahdem muallimin maaatyla
maarife mteallk mesarifatdan karlksz kalan meblii telafi etmek zere riyaset-i
aciz[ane] tahtnda piyango keidesi maarif komisyonunca ledet-tezekkr muvafk
ve elzem grlm ve suret-i tertibini mutazammn talimatname ve mteferrii
pusula merbutan [mertuban yazlm] takdim-i huzur- asafaneleri klnm olmala
351 mkerrer numro fi 12 Terin-i evvel sene 325 [25 Ekim 1909] tarihl zeyl-i li-i
vilayetpenhleriyle eref-tebli buyurulan Dhiliye Nezaret-i Celilesinin 290
numro fi 12 Eyll sene 325 [25 Eyll 1909] tarihli tahrirat- aliyesine tevfikan arz ve
istizan olunur olbabda.
Belge 11:
333 numrolu fi 20 Knun- sni sene 325 [2 ubat 1910] tarihl tahrirat
suretidir.
-Hlasa-
Piyangonun keidesi in mezuniyet istihsalinin teyidine dir

Hayat- mstakbele-i medeniye ve siyasiyenin birer icra-y mhimme ve
mtemmimesi demek olan evlad- vatann maarif ve tefeyyze hizmet maksad-
hayriyesiyle maarif komisyonunca tertib edilen talim[at]name ve teferruat
merbutan takdim klnan 303 numro fi 30 Knun- evvel sene 325 [12 Ocak 1910]
tarihl ariza-i acizaneme Maarif Mdriyet-i behiyyesi tarafndan yazlan 157
numro fi 3 Knun- sni sene 325 [16 Ocak 1910] tarihl derkenar mezkr
komisyona havale ve bunda sebeb-i mani olarak zikr edilen cem-i ianat lyihasnn
drdnc maddesi tekrar mtalaa edildi. Madde-i maaruzann gsterdii mahzur
geri derkr ise de maksad itibariyle bu muameleye katiyyen mul olmad da
ikrdr. nk matuf- aleyhi olduu madde[nin] ikincisinde sarahaten mezkr
bulunduu zere devir-i belediyeye istida etmek ve ruhsat istemek mecburiyeti srf
ahsi piyango ve oyunlara rcidir. Maamfih [...] ayniyt ahvaline tatbik edilecek
olur ise biletlerin yalnz stankyde satlarak harice gnderilemeyecei ve
binaenaleyh semeresiz kalaca in sarf- nazara mecburiyet his edilecei tabiidir.
Hlbuki bu komisyon mnhasran maarif bdcesini nazar- tedkikden geirmek
velhasl mevcudiyet-i milliyemizi ilya yegne medar grlen maarifimiz her an
tedbir-i mfide ittihaz etmek gibi bir vazife-i resmiyeyi mtekeffil olduu cihetle
bervech-i maruz yanl telkinden dolay sekteye urayan ve tesri-i icrasna eedd-i
ihtiyac his edilen bu resmi piyangonun bir an evvel keidesine msaade-i aliyye-i
vilayetpenhlerinin eref-yn buyurulmas mezkr komisyon derkenarna
munzam istirham- mahsusuna msteniden msterhamdr olbabda. 111
Belge 12:
B
Vilayet-i Celileye yazlan 226 numrolu 4 Terin-i sni sene 325 [17 Kasm
1909] tarihl tahrirat suretidir
Hlasa
Muhtekir ve selemcilerin netice-i mezalimi hakknda tedbir-i mercuze(?)
ittihazna dir
402 umum numro ve fi 27 Terin-i evvel sene 325 [9 Kasm 1909] tarihl
zeyl-i li-i vilayetpenhleriyle eref-tebli buyurulan Dhiliye Nezaret-i Celilesinin
356 umum numro fi 11 Terin-i evvel sene 325 [24 Ekim 1909] tarihl tahrirat-
aliyeleri mazarr fevkalade yn- ehemmiyet olduundan Meclis-i dare-i Kazaya
havale edilerek arz ve amk mzakere olundu. Ziraat Bankasndan fukara-y
zrrn hakkyle mstefid olabilmesi in banka muamelesinin teshil ve tehvini
ehem ve elzem olub ikrazt imdi yapld vechile kefalet-i mteselsileden baka
kur heyet-i ihtiyariyesinin tasdik ve kefaletiyle icrada devam edilecek olur ise
esasen her yerde olduu gibi burada da cri olan selem ve rhn muamelatnn
nn almak mmkn olamayacakdr. nk ekseriyetle bu heyet-i ihtiyariye
hkmete yz gurudan aa olmamak zere virg viren ashb- servet ve
smndan intihab ve tayin olunmakda olub kylerde fukara-y ahaliyi taht-
Nejdet Bilgi
tahakkmlerine alm olan muhtekirler esasen bu gibiler olduundan Ziraat Bankas

ikraztnda kylye kefil olmalar menfi-i ahsiyelerine muvafk gelmemekdedir.
Zaten muhtarlarla heyet-i ihtiyariyelerin ashb- emlk ve servetden intihab
edilmeleri Hkmet-i Merutamzn tesis-i muadelet hususundaki makasd-
liyesiyle kabil-i telif olmadndan kyllerin emniyetini kazanm ve kyllerin
saadet ve refah- ahvli in alacak namuslu ve hakikaten ehl-i ziraatden ehasn
intihab suretinde ahvl-i hzra intihabn tebdil etmek zaruridir. Kyllerin Ziraat
Bankasndan kefalet-i mteselsile ile para veya tohumluk istikraz edecekleri mebla
ve tohumlukdan hakk- kefalet olarak bir ey koparmak istiyorlar veyahud kendileri
fahi bir faiz ile bu ikraz yapmak istedikleri in ilerde tediyat vukuubulmaz da
kefaletimiz hasebiyle emlakimiz zabt ve msadere olunur gibi- vhi bir mazeret
arkasnda saklanyorlar. Halbuki hkmet aarn ald gibi vakt-i tairde Ziraat
Bankasnn hissesini de tahsil edebileceinden kyllerin mesela onar veya yirmier
kiinin kefalet-i mteselsile ile birbirlerine kefil olmalar ve heyet-i ihtiyariye
tarafndan yalnz bunlarn hakikaten zrra ve ziraate hazrlanm olduklarnn
tasdik edilmesi suretinde ikraz muamelesinin basitledirilmesi bankann ziya
hukukuna bis olamayaca gibi zrrn da her vechile bankadan mstefid
olmalarn temin edecek ve bu sayede de kylnn teri emeiyle geinen
mtegallibenin nfuz ve zulm krlarak kyly esret-i dime iinde bulunduran
selem ve rhn muamele-i ciniyesi tedricen zil olacakdr. Gerek kurda icr
eylediim devr-i tefti esnasndaki tedkikatm netayici ve gerekse Meclis-i daredeki
112 mzakert hlsas bu merkezde mttehid olduundan icr-y icab bbnda
Bibliyografya
Bilgi, Nejdet, Dr. Mehmed Reid ahingirayn Hayat ve Hatralar, Akademi, zmir 1997.
Cezayir-i Bahr- Sefid Salnamesi 1321, Yirminci Defa, Matbaa-i Vilayet, Rodos.
Ege Adalarnn Egemenlik Devri Tarihesi, Ed. Cevdet Kk, SAEMK, Ankara 2001.
Hayta, Necdet, Rodos ile 12 Adann talyanlar Tarafndan gali ve galden Sonra
Adalarn Durumu (1912-1918), Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve
Uygulama Merkezi Dergisi, S. 5, Ankara 1994, ss. 131-144.
https://en.wikipedia.org/wiki/Kos (eriim 21.06.2016)
ren, Ali Fuat, Yakndnem Tarihimizde Rodos ve Oniki Ada, Dou Ktphanesi, stanbul
2006.
Karpat, Kemal H., Osmanl Nfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal zellikleri, ev. Bahar
Trnak, Tarih Vakf Yurt, stanbul 2003.
Turan Mukara zel Arivi.
Belge Kopyalar
113
Belge 1a
Nejdet Bilgi
114
Belge 1b
115
Belge 2a
Nejdet Bilgi
116
Belge 2b
117
Belge 3; Belge 4a
Nejdet Bilgi
118
Belge 4b
119
Belge 5; Belge 6a
Nejdet Bilgi
120
Belge 6b
121
Belge 7; Belge 8
Nejdet Bilgi
122
Belge 9
123
Belge 10; Belge 11

Nejdet Bilgi
124
Belge 12
Cihannma
Say II/1 July 2016, 125-150
SAFEV HASSA BRLKLERNN TEKML*
Masashi Haneda**
(ev. lker Klbilge)***
Minorsky, Safevi ynetim klavuz kitab olan Tezkiretl-Mlk hakknda

kaleme ald ve tarih sahasnda bir klasik olan giri yazsn ve yorumunu
yaynladndan beri aratrmaclar, ah smail tarafndan kurulan devletin airet
karakteri zerinde mutabakata varmlardr. Gerekten de, ah smailin tahta
kabilmi olmas ve bu suretle ran iin iki yzyldan daha fazla sre devam edecek
greceli olarak istikrarl bir dnemin balamas Trkmen boylarnn, yani
Kzlbalarn askeri gc sayesinde gereklemitir. ran; Osmanl
mparatorluunun ve zbeklerin tekrarlanan ve birbirini takip eden saldrlarna
direnme kabiliyetini de Kzlbalarn bu askeri kuvvetine borluydu.
Kzlbalarn ahlara kar duyduklar sadakatlarnn azalmas ile birlikte
onlarn balangta dini fanatizm tarafndan mobilize edilen bu askeri gleri Safevi
yneticileri iin iki taraf keskin bir kl halini ald. Kzlba emirler Safevi
mparatorluunun snrlarnn savunulmasnda vazgeilmez bir konuma sahip
olmalarna ramen, kontrol edilemeyen zorbalklar ve yol atklar kargaalklar
yznden yneticiler iin temel endie kayna olmaktan hi kmadlar. Kzlba
askeri gcnn nasl kontrol altna alnaca meselesi 16. yzyl boyunca Safevi
ahlarnn ncelikli gvenlik problemi oldu. Safevi hanedanna yaam iin ikinci bir
ans sunan byk hkmdar ah Abbas (1587-1629) buna bir zm buldu.
ah Abbasn askeri reformlar konusu nemli miktarda bilimsel dikkati
celbetmi ve E.G. Brownedan1 R. M. Savoryye2 kadarki aratrmaclar tarafndan
genel almalar kapsamnda incelenmitir. Fakat ah Abbas dneminde Gulamlar,
tfekiler ve topular tarzndaki yeni askeri birliklerin oluturulmasna veya belli bal
Trkmen boylarnn blnerek glerinin zayflatlmasna ilikin daha gncel
tartmalarn Minorskynin Tezkiretl-Mlkn giriindeki gzlemlerinden
etkilendii de unutulmamaldr. ah Abbasn zellikle askeri reformlar zerine
eilen yegne makale, Minorskynin almasnn ve Felsefinin3 monografisinin iyi
* Makalenin orijinal knye bilgileri iin bkz. The evolution of the Safavid royal guard, Iranian
Studies, (Translated by Rudi Matthee), vol.22, issue:2, pp.57-85.
** Professor, The University of Tokyo, Institute for Advanced Studies on Asia.
*** Dr., Manisa Celal Bayar niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Blm.
1 E. G. Browne, A Literary History of Persia, 4 vols, (Cambridge: Cambridge University Press, 1964),
4: 103-107.
2 R. M. Savory, Iran under the Safavids, (Cambridge: Cambridge University Press, 1980), 76-103.
3 N. Felsefi, Zindegn-yi h Abbs- evvel, 5 cilt, (Tahran, 1353/1974-75).
Masashi Haneda
bir sentezi olan fakat yeni bir bilgi iermeyen Babaevin makalesidir.4 Minorskyin
almas bu nedenle bu konudaki hkim pozisyonunu muhafaza etmeye devam
etmektedir.
Safevi askeri sisteminin kendisine hasredilen iki alma ise birbirleriyle
belirgin ekilde tezat tekil etmektedir. M. Rhrbornun daha ok ran kaynaklarna
dayanan detayl almas meselenin az bilinen birok ynn aydnlatrken,
Lockhartn almas ise geleneksel oryantalizm seviyesinde kalmaktadr.5
Bu konuda son olarak unu da ekleyelim ki, Minorskynin meseleye genel
bakn yanstan eseri dnda6, Safevi politikasnn tekmln Kzlba hareketi
asndan analiz eden kayda deer herhangi bir alma da bulunmamaktadr.
Bu makale sz konusu tekmln izini, Safevi askeri gcnn unsurlarndan
biri olan ve ah Abbasn askeri reformlar tartmasnda srekli glgede kalm
kuri snfndan yola karak takip etmeyi deniyor. Bu makalenin zel bir temasn
oluturmamasna ramen yazda Gulam birliklerine deinecek ancak tfeki
birliklerini burada tartmayacam. Tfekilerin buraya neden dhil edilmediini
ksa bir ekilde aklamakta fayda var.
Bildiim kadaryla bugne kadar hi kimse ah Abbasn askeri tedbirlerinin
ift karakterli doasna henz dikkat ekmedi. Bu tedbirler her eyden nce dhilde
Kzlba unsurunu zayflatmay amalyor, harite ise heybetli Osmanl ordularna
kar koyabilecek modern silahlarla donatlm birlikler vcuda getirmeyi
126 hedefliyordu. Tfeki birliklerinin organizasyonu ikinci hedefin bir paras olup
politik bir amaca sahip deildi. Bu bakmdan tfekiba denen komutanlar da
dhil olmak zere tfeki birliklerinin ve mensuplarnn nemi, gulamlarnki ile
karlatrlamaz. Nitekim ah Abbas dnemi tfekibalarnn hibirinin ad,
Isfahan tfekibas hari, kaynaklarda yer almaz.7 Tavernier durumu doru ekilde
mahede etmitir: Acem Saraynn en nemli ksm bu kurumlardan [kuri ve
gulam] meydana gelmektedir Hanlara ve eyalet valilerine gelince, bunlar
genellikle Kuri ve Gulamlarn dndan seilmektedir.8
I. Kuriler kimdir?
Minorskyye gre kuriler, tecrbeli svarileri temsil eder ve isimleri
Kzlbalarla e anlamldr.9 Bu gr R. Savory tarafndan hibir ihtiraz kayd
olmadan tekrar edilmitir: Safevi geleneinde kuri, Safevi askeri gcnn temelini
4 K. Babaev, Voennaya reforma shakha Abbasa I (1587-1629), Vestnik Moskovskogo Universiteta

Vostokvedenie 1 (1973):21-29.
5 K. M. Rohrborn, Provinzen und Zentralgewalt Persiens in 16. Und 17. Jahrhundert, (Berlin: Walter de
Gruyter, 1966). L. Lockhart, The Persian army in the Safavid period, Der Islam 34, (1959):89-98.
6 Minorsky, TM, 14-19.
7 MY, vr. 188b; basl nsha, 405. leride yapacam bir almada tfeki problemine deineceim.
8 J.B. Tavernier, Les six voyages en Turquie, en Perse et aux Indes, (Paris, 1676), 592; ngilizce
tercme, Collection of Travels through Turkey into Persia and the East Indies, (London, 1688), 224-225.
9 Minorsky, TM, 32.
Safevi Hassa Birliklerinin Tekml
oluturan Trkmen airet svarilerinin bir yesine delalet ederdi ve dolaysyla bu

balamda kzlba ile e anlamlyd. Kuriler; leker-i mera veya sipahiyan gibi isimler
alm kzlba olmayan unsurlardan ak ekilde farklyd.10 Rhrborna gre ise kuri
terimi, tam tersine, hassa birliklerine delalet ediyordu ve btnyle Trkmen
svarilerine dayanan Kzlbalarla e anlaml deildi.11
Bu gr ayrlnn aklamas sz geen yazarlar tarafndan kullanlan
farkl kaynaklarda byk lde bulunmaktadr. Minorsky; Safevi ordusunu, nemli
ksm 17. yzylda kaleme alnm Avrupa kaynaklarnn yardmyla yeniden ina
etmiti. Bu kaynaklar arasnda Minorskynin byk lde gvendii Chardin,
Safevi ordusunun vaziyetini yalnzca 17. yzyln ikinci yars asndan tasvir eder.
Buradaki mesele, Chardinin betimlemlerinin ve Minorskynin kulland dier
kaynaklardaki aklamalarn Safevi ordusunun sz edilen durumu iin btn bir
17. yzyl boyunca ayn lde geerli olup olmaddr. Rhrbornun en nemli
kayna ise Kuminin Hlsatl-tevrhinde kaytl olan ve Bistmda 1530da
gerekleen askeri bir geit treninin tasviridir. Bu metin Safevi ordusunun 16.
yzyln ilk yarsndaki yapsna ilikin kesinlikle gvenilirdir ama 17. yzyln askeri
yaps iin de ayn gvenilirlie sahip olduundan pheliyim.
Hibir bilim adam Safevi dnemi boyunca kuri teriminin niteliinde
meydana gelen deiimi problem edinmemi gibi gzkyor. Oysa Bistamdaki
mezkr geit treni ile Chardinin tasviri arasndaki 150 yllk zaman dilimi, Safevi
ordusunun yapsnda muhakkak ekilde bir farkllk dourmu olmaldr. ah 127
Abbasn 16. yzyln sonunda gerekletirdii reformlar kurilerin pozisyonlarnda
ve bu reformlarn sonucu olarak kuri teriminin ieriinde herhangi bir deiiklik
yaratmad m?12 Yukarda belirtilen kanaatlarn farkl dnemlerde kaleme alnm ve
aralarnda byk zaman faslas bulunan kaynaklara dayand gerei aslnda bu
kanaatlar zayf klmyor mu? Bu nedenle bize den grev, ran ve Avrupa
kaynaklarnda geen kuri teriminin gerek anlamn daha sistematik bir ekilde
yeniden deerlendirmek olmaldr. Arlkl olarak Trkmen airetlerinden oluan
ve bu zellii ile bir benzeri bulunmayan Safevi ordusundaki kurilerin sadece
askeri bir birlik olduunu ok net ekilde gsteren kaynak, mezkr Hlsatl-
tevrhte kaydedilmi olan ve 1530da Bistamdaki bir resmigeitte yer alan
10 Savory, Encyclopedia of Islam, 2, Kurchi maddesi altnda. u makale ile kyaslayn, Savory, The
Principal offices of the Safavid state during the reign of Ismail I (907-30/1501-24), Bulletin of the
School of Oriental and African Studies 23 (1960): 91-105 (101).
11 K.M. Rohrborn, Regierung und Verwaltung Irans unter den Safawiden, Handbuch der
Orientalistik, Erste Abteilung 6:5, 17-50.
12 Burada fonksiyonel ierik kastedilmektedir (Moolca qor, carquois kuri, kemanke, u eserle
kyaslayn, Doerfer, Trkische und mongolische Elemente im Neupersischen, Wiesbaden, 1963, 1: 429-
432). Terimin etimolojisi Rhrborn tarafndan kuri-yi emir vb. ifadelerin bulunuyor olmas
sebebiyle sorgulanmtr, Regierung, 35. Qor kelimesi bu yzden Safevi dneminde anladmz
kadaryla genellikle silaha atf yapyordu. Kuri-yi emir ifadesi aslnda kl kullanan bir askeri
birimi gstermiyordu fakat Cengiz Han dneminden Safevi kurilerine kadarki hassa muhafz
okular arasnda nesilden nesile geen mkemmel bir devamllk szkonusudur.
Masashi Haneda
birliklerin dkmdr. Bu geit treninde kuriba Durak Beyin komutas altnda

yryen birliklerin erat says 5 bin kuriye yaknd.13 Elbette, kuri birlikleri
Kzlbalarn bir parasyd fakat bu iki terim asla tpatp ayn eyi ifade etmiyordu.
Bu gzlemi aklayan baka rnekler de mevcuttur. rnein ah I. Tahmasbn
Vana ynelik seferini iptal ettiini aklayan u ifadeler gibi: 4.500 adamdan 1.500
tanesi kuriydi, geri kalanlar emirlerin komutas altndayd.14 Bu aklamadaki
emirler ifadesi net ekilde Kzlba Emirler anlamna gelmekteydi.
skender Bey Mninin vakayinamesindeki farkl bir pasaj ise, kuri ile
kzlba terimlerinin kullanmndaki farkll, ah Sultan Muhammedin saltanatnn
(1576-1587) balarnda meydana gelen bir hadise balamnda ve ikna edici bir
ekilde anlatyor. syan eden bir ehzadeye kar Mzenderana gnderilen ok
sayda Kzlba beyi isyanc ehzadeyi tutsak etmi geri dnerlerken o esnada Safevi
Devletinde iktidar elinde tutan Mehd-i Ulya*, otuz tane kuriyi mezkr ehzadeyi
yakalamalar ve Kzlba emirlerin bilgisi olmadan geceleyin gizlice ldrmeleri iin
sevk etmiti. Kzlba emirler, bu durumdan phelendiler ve yle cevap verdiler:
Onu yarn saraya getireceiz ve Kzlbalarn meclisinde aha takdim edeceiz.
Bylece skender Bey Mninin kuriler ile Kzlbalarn kendi pozisyonlar
arasnda net bir ayrm yaptn gryoruz.15
Bu dneme ilikin Avrupa kaynaklar Safevi ordusunun yaps ve kuriler
hakknda ok az bilgi verir. 1571de ah Abbasa gnderilen Venedik elilik
128
heyetindeki Alessandri, kuriban hassa birliklerinin komutan, kurileri ise
onun yaklak 5 bin kiiden oluan hususi muhafzlar olarak tanmlar. Eliye
gre, bu birlik imparatorluun en kaliteli ve yetenekli kiilerinden olumaktayd.16
Bu bir iki rnek Rhrbornun kanaatini desteklemeye yetiyor. Hibir
kaynakta 16. yzylda kuri ile kzlba eit olarak telakki eden bir kayt
bulunmamaktadr. Bu iki terimin Safevi saltanatnn herhangi bir dneminde
eanlaml olarak kullanldn kabul etmek doru deildir. ah smail dneminde
airet birliklerinden oluan askerlerin komutan emrl-mer olarak
isimlendirilmiti. Minorsky bunu kuriba ile kartrmtr.17 Emrl-mernn
gc, Cengiz Hann ynetimi18 ile Timurlular zamannda19 da olduu gibi, hassa
13 AQ, 203; Rhrborn, Provinzen, 46-48.

14 TT, 604.
* Safevi ah Muhammed Hdabendenin ei Hayrnnisa Begm (ev. notu).
15 EM, 242.
16 Alessandri, Chronicle, 49 ve 53. Alessandri devamla 4.000 kuriden sz eder (hikaye B, a.g.e., 53,
dipnot). Kuribann pozisyonundan bahsederken onun bir asilzade, divann bir yesi ve
dzinelerce idareciden biri olduunu ekler, bkz. a.g.e., 49.
17 Minorsky, TM, 117. Bu iki pozisyonun bir arada varolduu Savory tarafndan meydana
karlmtr, Principal Offices, 101.
18 Histoire secrete, 269, 278 ve eitli yerlerde.
19 kr. E. Mano, Timur-cho no shakai (Timurid society), Iwanami-koza Sekai-Rekishi 8 (Tokyo,
1919): 308.
birlii grevini yerine getiren kuri birliklerinin komutanndan kesinlikle daha

fazlayd (Cengiz Hann hassa alayna keik deniyordu ve bu alay, dier askerlerin
yansra 1.000 kuri ieriyordu.) Tuhaf olan u ki bu terim, ynetim sistemleri hi
phesiz Safevi idari yapsna emsal tekil eden Akkoyunlular hakkndaki
kaynaklarda grlmez. Akkoyunlularda da hassa birlikleri kesinlikle mevcuttu fakat
bunlara inak veya boy-nker deniyordu.20 Bu nedenle kuri teriminin Safevi idari
kurumlar zerindeki etkisinin Dounun siyasi geleneklerinden kaynakland
sylenebilir.21
17. yzyldaki kuriler ve zellikle de kuriba hakknda Avrupal seyyahlarn
eserlerinde ran kaynaklarnda olduundan ok daha fazla bilgi bulunur. Aada
kronolojik dzen iinde verilen bilgiler belli bal Bat kaynaklardan derlenmitir.
Gouveiaya gre Ordusu, reisler tarafndan salandndan beri ahlar
yalnzca hassa birliklerini temin etmek durumundadr. ahlar, saylar yaklak 5-6
bin kadar olan kurilere demelerini zel bir kaynaktan yapmaktadr.22
Pietro delle Vallenin tankl ise herzamanki gibi ferasetli. Onun gzleminin
tamamn alntlyorum: Drdnc ran milisi, tm dierlerinden daha soylu olan
ve kuri denen snft. Kuri kelimesi Trke bakmak/gzetmek anlamna gelen
kormaktan gelir; bu yzden kuri gzeten veya gzkulak olandr nk grevleri
ah ve ahn sarayn korumaktr. Kurilerin hepsine Kzlba denir. Kzlbalar
ahn kendisi dnda hanlara veya sultanlara ya da baka birilerine hizmet etmezler
ve demelerini ahtan zel bir atiyye eklinde alrlar. Velhasl- kelam, kuriler tam 129
olarak bizim eski imparatorlarmzn* Muhafz Ktas gibidirler. Muhtemelen 12
bin kadar kuri vardr. Kuriler dier Kzlbalarla ayn silahlar kullanrlar ve ayrca
bazen at stnde de savarlar. Dier askeri snflardan daha fazla ahn gr alan
iinde bulunduklar iin genellikle ta giyerler. zel bir subay onlardan sorumludur.
Bu subay u sralar, ahn damad olan ve birka kez szn ettiim sa Han
Beydir. Kendisi Erdebilli olup eyh Avend soyundan gelmektedir. Bu yksek
rtbeli grevlinin nvan kurilerin reisi anlamna gelen Kuribadr.23
Ayn tarihlerde randa bulunan D. Garcia de Silva y Figueroann gzlemleri
ise pek mkemmel deildir. Ona gre, Bu kuri milisleri; Ermeni mhtediler,
Grcler ve erkez Tatarlarndan olumaktadr. Bunlar at srtnda bazen misket
tfeiyle savarlar. Fakat ounlukla pala dnda ok ve yay kullanarak savarlar
Bu muhafz alay askerlerinin, Trkiyedeki Yenieriler gibi, kuriba denen ve
20 John E. Woods, The Aqqoyunlu: Clan, Confederation, Empire (Minneapolis and Chicago, 1976), 8;
Minorsky, A civil and military review in Fars in 881/1476), Bulletin of the School of Oriental Studies
10 (1939): 141-178 (159-160).
21 Smer, Kurulu, 3-4.
22 Gouveia, Franszca tercme, Relations des grandes guerres et victories obtenues par le roi de Perse Chah
Abbas, (Roucn, 1646), 113.
* Yazar burada Roma mparatorluunu kastediyor (ev. notu).
23 Pietro della Valle, I Viaggi. Lettere della Persia, eds. F. Gaeta ve L. Lockhart, (Rome, 1972), 355;
ngilizce tercme R.M.
Masashi Haneda
imparatorluktaki en yksek makamlardan birine sahip olan bir reisi ya da Aas

vardr. u anda mezkr makamn sahibi ahn damaddr vemuhafz alaynn
komutan olarak her zaman ahn yan banda yer alr.24
randa yaayan misyonerler ve 17. yzyln ikinci yarsndaki seyyahlar
kuriban ksmen farkl ekilde anlatrlar. P. Gabriel de Chinona gre kuriler
Yaklak 12 bin kii olup ok, mzrak ve kl ile savaan askerlerdir. Onlarn
hepsi Oymak denen belirli topluluklardan alnmlardr. Dalarda ve llerde
yaarlar ve btn servetleri srlar ile srler halindedir. Bu dini ahsiyet dier
Avrupal yazarlar tarafndan tekrarlanacak u ek bilgiyi de verir: Kuriler gemite
ok nfuz sahibiydiler. Btn ynetim birimleri onlarn elinde olduu iin bu
durum onlar ok gl klyordu ve hatta ahlar bile bir dereceye kadar onlara
baml grnyordu. Onlarn ileri gelenleriyle uzlam olan ah Abbas bununla
birlikte onlarn balarn kestirip ahn kleleri anlamna gelen Gulam isminde
farkl bir ordu kurdu Sonu olarak eskiden ran ahlarnn korkuya kapldklar
kuriler artk bu ekilde deerlendirilmez oldular ve arzu etseler bile ynetimde
huzursuzlua sebep olamadlar..25
Tavernier, kuriban esas itibariyle ayn ekilde anlatr: Kuriler yiitlikleri
hala byk bir hrete sahip olan yabanc bir kavmin soyundan gelmektedir. Bu
halk Trkmenler gibi adrlarda yaar ve genlerini zaman zaman aha
gnderirler.26 Gnderdikleri bu genlerin ayrca btn ihtiyalarn karlayp ahn
130
dikkatini ekinceye kadar da onlar kollamaya devam ederler. Hepsi atldrlar, iyi
maa alrlar, grnmleri iyidir ve ou zaman imparatorluun en yksek
makamlarna terfi ettirilirler. Eskiden krmz balklar giydikleri iin genellikle
kendilerine Kzlba denir. ahn deme yapt yaklak 22 bin Kurisi olduu
syleniyor. ah Abbas bu birlii lav edebilmek ve yerine Gulamlar yerletirmek
iin yapabilecei ilk eyi yapt. ah Abbasn onlara kar duyduu nefretin sebebi,
ahn yaknlarna sylemeyi adet haline getirdii zere, onlarn ok gl olduunu
dnmesi dnda Kurilerin gcnn hanedann iktidarna bakaldrabilecek tek
g olmasyd. Bunun sonucu olarak Doulamlarn (kelime metinde aynen byle
geiyor) bir ksmn grevden ald fakat tasarlarn daha ileriye gtremedi.
Kurilerin komutan Kuriba olarak isimlendirilir ve Kuriba kurilerin iinden
24 D. Garcia de Silva y Figueroa, Comentarios dela pate del Rey de Espana Don Felipe III nizo al Rey Xa
Abas de Persia, (Madrid, 1903); ngilizce tercme. R.M. Adam Olearius, The Voyages and Travels of
the Ambassadors from the Duke of Holstein, to the Great Duke of Muscovy, and the King of Persia,
(London, 1667), 273, kuriba ile ilgili unlar yazar on bin atlnn komutan olan bu grevli
ah Abbas zamannda Saraydaki bir beye hizmet etmi nemsiz bir memur ve amlu boyuna
mensup bir kylnn oluydu. Bu oku birlikleri ah smail tarafndan srekli maa verilecek
daimi bir ordu olarak kurulmutu. Askerler bar zamanlarnda kendi yurtlarnda oturacaklard.
25 P. Gabriel de Chinon, Relation nouvelles du Levant, (Lyon, 1671), 43-44; ngilizce tercme, R. M.
26 Tavernierin bilgi kaynaklarndan biri olan P. Raphael du Mans kurileri Trkmenler gibi
adrlarda oturan, aha hizmet etmesi iin ocuklarn saraya gnderen, gnderilen bu ocuklarn
ailelerini destekleyen ve belli bir soydan gelen eski bir halk olarak tanmlar, Estat de la Perse en
1660, (Paris, 1890), 154.
biri olmaldr. ah, kuri olmayan bir bakasn kurilere komutanlar olarak
dayatamaz.27
Thevenot da kuriler hakknda hemen hemen ayn eyleri syler,
Trkmenler gibi adrlarda yaarlar, saylar yaklak 25 bin kadardr, ahn
hizmetindedirler ve savaa elli bin adam gnderebilirler. Ki bu yzden ah Abbas
kurilerin saysn drp Gulamlarn saysn arttrm ve btn yksek
mevkilerde Gulamlar tercih etmitir. Onlarn komutan bir Kuridir ve ah
onlarn bana ilerinden olmayan birini getiremez. ah nemli birini lme
mahkm ettiinde ise infaz iini genellikle bir Kuriye verir.28
Chardinin tasviri de Tavernierin ki ile paraleldir: Dzenli birlikler kuri
denen kuvvetlerden oluur. Saylar ah Abbas tarafndan drldkten sonra bile
hala 30 binden az deildir ve hemen hemen tamam svaridir; bununla birlikte
nceki dnemlerde mevcutlar nerdeyse bunun iki katyd ve saylar bazen o kadar
artyordu ki en kapsaml seferleri esnasnda ahn emrinde 80 bine yakn kurinin
bulunduu iddia edilmektedir Bu birliklerin askerleri Trkmenler veya kaliteli
askerleri barndran eski bir rka dayanan gerek Tatarlardr Onlar Kzlba adn
tamaktadr. Bu isim onlara, hanedann ilk prensi olan eyh Safinin fetihleri
srasndaki katklarndan dolay verilmitir mamet inancna ateli ekilde bal
olmalarnn yansra eyh Safiye verdikleri destek onlara byk nfuz salam;
hem savalarn idaresini stlenmiler hem de saraydaki en yksek makamlar ele
geirmilerdir Kuriler, tm ranl askerler ve mteakiben saray ve ran halk 131
tarafndan kmseyici ekilde kzlba olarak adlandrlmtr Bu Kzlbalar ah
Abbas dneminin sonlarna kadar imparatorluktaki sekin bir pozisyonu ellerinde
tutmay srdrdler. ah Abbas, ynetim tarzna muhalefet ettikleri iin onlar imha
etti ah Abbas Kurilere kar direnmek ve onlar kontrol altnda tutmak iin iki
yeni birlik kurduktan sonra tedrici olarak ve artlarn elverdii lde onlar imha
etti, bylece bu cesur Trkmenleri liderlerinden mahrum brakt. Sonunda onlar,
komutanlarnn ban vurdurarak ve askerlerini lkenin farkl yerlerine datarak
boyunduruu altna ald Onlarn komutanna kuriba denir. Kuriler
bakalarndan emir almadklar iin Kuriba daima onlarn arasndan seilir.29
Mkemmel bir bilimsel gzlemci olan Kaempfer de kurileri ayn ekilde ve
glerini 15 ile 20 bin arasnda tahmin ettii atl bir muhafz alay olarak
tanmlamtr.30 17. yzyln sonunda ise rahip P. Sanson unu belirtmitir: u anda
imparatorluk iindeki ikincil bir rtbeden daha fazla bir ey olmayan Kuri ba,
bundan nceki hiyeraride birincil nemdeydi Btn ordularn doutan
27 Tavernier, 591-592; ngilizce eviri, 224.

28 J. De Thevenot, Suite du voyage de Levant, (Paris, 1674), 191; ngilizce eviri, The Travels of
Monsieur de Thevenot into the Levant, 3 vols., (London, 1687), 1: 100-101.
29 Voyage de chevalier Chardin en Perse, ed. Langles, (Paris, 1811), 5: 298-302.
30 Engelbert Kaempfer, Amoenitatum Exoticarum, (Lemgoviae, 1712), fasikl 5: 71; Almanca
tercme, Am Hofe des persischen Grossknigs 1684-84, (Leipzig 1940, yeniden basm, Tbingen 1977,
93.
Masashi Haneda
komutanyd fakat ahlarn hizmetindeyken ahlar onlara duyduklar byk gveni

kaybettiler. Buna ramen Kuriba, daima snrlar korumalar emredilen kuri
isimli svarilerin hala komutandr. Bunlar hi reforma tabi tutulmam veya
feshedilmemi birliklerdir. Her kuri hazineden yllk 100 kronluk bir deme alr.
Kurilerin ocuklar, eer Kuriba onaylarsa, babalarnn yerine geer.31
Bu genel gzlemleri Gemelli Carerinin Kuriler hakkndaki u tankl ile
noktalayalm: Kuriler veya Kzlbalar 22.000 kaliteli askerden oluan bir birlik
olutururlar; onlarn komutanna Kuriba denir ve yaklak 15.000 tuman maa
alr.32
Btn bu metinleri tetkik ettiimizde yalnzca Pietro della Vallenin kuri ile
Kzlba birbirinden ayrt ettii grlmektedir. Tavernierden sonra btn yazarlar
kuri ve Kzlban ayn anlama geldiini tereddt etmeksizin ne srmlerdir.
Kronolojik olarak Della Valle ile Tavernier arasnda yer alan Olearius ve Gabriel de
Chinon bu konu hakknda emin deiller fakat yle grnyor ki onlara gre de
kuri birlikleri eski Kzlba svarileri temsil etmektedir.
Kuriler hakknda Avrupal gzlemciler arasnda olumu bu sz birliini,
yabanc gzlemciler tarafndan yaplm hatal deerlendirmeler eklinde mi
yorumlamalyz? Veya ah Abbasn siyasetindeki baka bir eyin yansmas olarak
m okumalyz? Bu soruya cevap vermeden nce, konu ile ilgili Farsa metinlerdeki
kantlara bir gz atalm.
132 ah Abbastan sonraki dnemlerde kaleme alnan Avrupa kaynaklar kuri ile
Kzlba eit telakki etmekte hemen hemen ayn fikirdeyken, ran kaynaklar ise bu
dnem boyunca bile, kuri birliklerinin emirlerin oluturduu birliklerden farkl
olduunu kantlayan rnekler ynnden zengindir. imdi ah Abbasn mneccimi
Molla Celilin Ruznamesinden bir pasaja bakalm. Bu pasajda yazar 1012/1604de
Erivann zapt srasnda kesilen dman kafalarnn bir listesini verir.33
Kuri birlikleri 450 kelle
Gulam birlikleri 600
Mukaddem birlikleri 16
ahseven birlikleri 202
Ali Kuli-Hann mlazmlar 56
Kara Hasan Han Ustaclunun mlazmlar 80
Emir Gne Hann mlazmlar 52
31 Nicolas Sanson, Voyage ou relation de letat present du royaume de Perse (Paris, 1695), 30; ngilizce
tercme, The Present State of Persia, (London, 1695), 20-21. [Haneda ya da Matthee, sehven olsa
gerek, yazarn ismini M. Sanson eklinde yazm. Oysa yazarn ismi Nicolas Sansondur, ev. notu]
32 Gemelli Careri, Giro del Mondo, (Napoli, 1699), 2: 224; ngilizce tercme, A Voyage round the World,
2 vols. (bask yeri yok, bask tarihi yok), 1: 166.
33 MY, vr. 120a-b; basl nsha, 258-259.
Bu veya 1016/1607deki emah kuatmasna ilikin ayn trden baka bir

liste34, kuri birliklerinin hem dier birliklerden hem de emirlerin komutas altnda
grev yapan birliklerden phesiz farkl olduunu gstermektedir.
Ayn durum ah II. Abbas dnemi iin de geerlidir. 1648deki Kandahar
kuatmas esnasnda kalenin kuzey tarafndan bir hcuma girien Safevi ordusunun
22 birliinden ondrt tanesi kuriba ve kurilerin liderliindeyken alt tanesi
kullaraas ve gulamlar ve dier ikisi ise bir emir tarafndan komuta edilmiti.
Gney tarafndan saldrya geen alt birlik ise eitli emirlerin komutas altndayd.35
Bu arada ranl kronik yazarlarnn kuri birliklerini emirlerin komuta ettii
Trkmen airet askerlerinden ayrt ettikleri kayda deer bir durumdur ve bu
Trkmen airet askerleri Avrupa kaynaklarnn dikkatini oka eken birliklere ek
olarak Safevi ordusunun ekirdeinin daima bir paras olarak betimlenmilerdir.
imdi kuri terimi hakkndaki bu muvakkat sonularn nemli noktalarn
tekrar yineleyelim:
1) Kuriler Safevi ordusunda zel bir birimi tekil ederler, en azndan ah
Abbastan nce hassa muhafz alay olarak hizmet vermilerdir ve kuri terimi kesin
ekilde Kzlba teriminden farkl olup Kzlba terimi ran kaynaklarnda Trkmen
airetlerinin tamamn belirtmek iin kullanlr.
2) 17. yzyla ait Farsa metinler kurileri srekli olarak, Kzlba emirlerin
birliklerinden tamamen farkl ve bamsz birer unsur olarak anlatm olmalarna
ramen eserlerini ayn dnemde kaleme alan hemen hemen btn Avrupal yazarlar 133
kuri ile Kzlba zde kabul etmektedir.
Avrupa kaynaklar ile ah Abbas sonras kurilere mteallik bilgi veren ran
kronikleri arasndaki bu elikiyi nasl izah edebiliriz? Abbasn reformlar ncesi ve
sonras kurilerin fonksiyonlar arasnda yaplacak bir karlatrma bize aradmz
cevab verecektir.
II. ah Abbas ncesi Kuri Birlikleri

Safevi kurilerinin zikri ilk kez, Trkmen birliklerinin Erzincan yaknlarnda
toplanmasndan hemen sonra 1500 ylnda gerekletirilen Bak kuatmas
esnasnda geer.36 Kuri birlikleri bylece Safevi ordusu tam da airet birlikleri
eklinde kurulduu esnada meydana getirilmitir. ok az istisna hari kuriler airet
34 MY, vr. 150a-b; basl nsha, 32; Gulamlar 500 kiinin kellesini almlardr, kuriler 801, Zlfikar
Hann mlazmlar 905, Ali Kuli-Hannkiler 50, Pir Budak Hannkiler ve Tebriz halk 52,
vesaire.
35 Tahir Vahid Kazvini, Abbsnme, yay. I. Dihkan (Arak, 1329/1950-51), 114-115. ah Abbas
sonras dneme ait kaynaklarda Kzlba Emirler benzeri ifadelerin artk grlmemesi kayda
deer bir durumdur. Trkmen airetlerinden gelen emirlerin varlklarn srdrdkleri bir
dnemde terminolojide meydana gelen bu deiiklik, Trkmen aristokrasisinin toplumsal
konumundaki bir dnme iaret etmektedir.
36 Anonymous MS., Biritish Library, Or. 3248, vr. 62a; AQ, 66.
Masashi Haneda
halk arasndan silahaltna alndlar.37 Safevi dneminin balangcndan itibaren

kroniklerde filan airetten kuri38 benzeri ifadelerle karlayoruz. Buradaki airet
ismi, filan airetin yzbas ifadesinde de olduu zere, kurinin apak ekilde
airet kkenine atfta bulunmaktadr. Ayn airete mensup kiilerden mteekkil her
bir kuri bl, teorik olarak, bir yzbann idaresindeki 100 kiilik bir birlikten
oluuyordu.39
Bu erken dnem kurilerinin saysal gc hakknda rakama sahibiz. Safevi
glerinin durumu hakkndaki 1516 ylna ait bir Osmanl raporunda kurilere dair
ok mtevaz saylar verilmektedir: Melun ahn kurileri 1.000 adamdr. Bunlar
aldran Savanda 3.000 kiiydiler. O tarihten sonra yalnzca 1.700 kii kaldlar. u
anda saylar 1.000dir. ah onlarn 700 tanesinin defterini drd.40
1530 ylnda Bistamdaki geit treninin tasviri ise 1500 kuriyi kuribann
komutas altnda gsterir.41 Bu ayn zamanda Alessandri tarafndan verilen say ile
ayndr.42 Ve son olarak skender Bey Mniye gre ah Tahmasbn ld srada
sarayda yaklak 4.500 kuri vard ve ayrca kuriyan- da denilen ve fonsiyonlar
tam olarak belirlenememi 1.500 kiiden oluan baka bir kuri birlii daha
mevcuttu.43
Bu bilgiler bizi, kuri birliklerinin gcnn ah Tahmasbn dneminde
kayda deer ekilde artt ve saylarnn yaklak olarak 5.000e ulat sonucuna
gtryor.
134 Baka bir makalemizde ah smail dneminde kurilerin hassa muhafz
ordusu olarak farkl rollerini tahlil etmitik ki, bu rollerin en nemlileri unlard:
1) ahlarn yannda savamak,
2) ahn emriyle fakat onun katlmad askeri seferler dzenlemek,
3) Hanedann ikamet ettii saray korumak,
4) Devletin emirlerini imparatorluun eyaletlerine ulatrmak ve bu emirlerin
yerine getirilmesini salamak.44
37 Bkz. Aubin, Soufis, 6.

38 HR, 196, kuri-yi Varsak, a.g.e., 309: kuriyan- Dulkadir.
39 Khu, II, vr. 140b: yzba-y Dulkadir; a.g.e., 140b, 143b, 176b: yzba-y Ustaclu; a.g.e., 143b:
yzba-y afar; a.g.e., 145b: yzba-y kuriyan- kaar; a.g.e., 235a: yzbageri-yi kuriyan-
yirmidrt.
40 J.L. Bacque-Grammont, Ottomans et Safavides au temps de Sah Ismail et Tahmasp,
(baslmam doktora tezi, Sorbonne, 1980), 206-207.
41 Bkz. 13 nolu dipnot.
42 Bkz. 16 nolu dipnot. Chronicle, Alessandriden alnt yapyorum, dipnot 53, 4.000 kuri saysn
veriyor ve ayrca 2.000 kurinin yllk maalarnn 100 ile 160 duka olduunu aktaryor.
43 EM, 141. Ayrca bkz. Minorsky, TM, 15; Rhrborn, Provinzen, 49.
44 Masashi Haneda, Safavi-cho no seiritsu, (The Formation of the Safavid State, Toyoshi Kenkyu
iinde, 37: 2, (1978): 24-56 (33.37).
ah Tahmasb dneminde icra edilen bu farkl rollere ilikin kroniklerden ok

sayda rnek verilebilir.
Kuribalarn yerel garnizon kumandan veya bir ehzadenin hanehalkn
koruyan askeri komutanlarn ba olarak grev yapt birka istisna dnda kuriler
genellikle hem eyaletlerde geici grevlerde bulundular hem de ahn yannda ve
sarayda yer aldlar.45 En azndan 1530 ylndan itibaren sarayda bulunan kurilerden
bazlar kuri-yi tir keman, kuri-yi tirke, kuri-yi etr ve kuri-yi emir gibi zel
nvanlara sahiptiler.46 Bu nvanlarn saray muhafzlarna ilikin olduu47 veya
mezkr yetkilerle donatlm farkl kuri gruplarnn var olduu baz aratrmaclar
tarafndan ne srlmtr.48 Benim inancma gre bu kurilerin kendileri
isimlerinden kaynaklanan yetkilerle donatlm deillerdi fakat ahn yannda
silahlarn veya gne emsiyelerini tar halde hazr bulunuyorlard. Bu fikir, bu
referanslarn daima zel bir kuri ismine elik ettii ve bildiim kadaryla asla bir
grubu kapsamad gerei tarafndan da desteklenmektedir (ki bu durumda kuri-yi
etrin ne anlama geldiini hayal edebilmek ok zor olurdu). yle bile olsa kurilere
verilen bu sfatlar, kaynaklarda sradan kurilere verilen referanslardan ok daha
az gzkmektedir. Ayrca ahn dorudan maiyetinde olan kurilerin onun ltfuna
daha fazla nail olduklar da dnlebilir.
Kurilere maa denme usulne ilikin bilgi veren vazh belgelerden ise
yoksunuz. Bununla birlikte kurilerin maalarn Kzlba emirlerden deil ahtan
aldklar aikrdr. Merkezi ynetimin idari organizasyonu vezir-i kuri ile veznedar- 135
kuri olan mstevfinin fonksiyonlarn da ieriyordu.49 1578de tahta kan yeni
ah Hdabende Kazvine yerletiinde kuriler denmesi gecikmi 10 yllk
alacaklarn hemen tahsil ettiler.50 Kendi aileleri51 dnda bendelere de sahip olup
onlar beslediklerinden bu on yl boyunca maa alamamalar onlar yerel halktan
45 ah Tahmasbn olu ehzade mam-Kuli Mirzann kuribas Karamanl bir emirdi (BQ, vr.
331b). ah Muhammed Hdabendenin kuribasnn olu olan Yusuf Bey Afar, ahn olunun
kuribayd (AQ, 724). Mehed harimini koruyan bir grup kuri vard (EM, 203) ve bu grup
kuribann komutas altndayd (BQ, vr. 339a). Dier bir grup kuri, Rhrbornun gsterdii
zere, ah I.Tahmasbn idaresi altndaki eyaletlerde grevlendirilmiti (bkz. AQ, 356 ve 383,
Tahran kurisi ve Nahivan kurisi ifadeleri kullanlmaktadr.)
46 EM, 1219-1220. Kuri-yi tir keman ifadesi ilk kez 941/1534-35 ylnda grlr, bkz. BQ, vr.
308b.
47 Savory, EI 2, Kurchi kelimesi altnda.
48 Rhrborn, Regierung, 35. dipnot 126.
49 Bir mstevfi-yi kurinin varl 949/1542-1543de teyit edilmektedir (Khu, II, vr. 114b). Bir vezir-i
kuriyan ise ilk kez 1511-1512de zikredilmitir. (Aubin, Soufis, 14). ah smail zamannda
grev yapan byle bir vezir 1530larn balarnda alkolik olduu iin lme mahkm edilmiti,
bkz. BQ, vr.305b; AQ, 225.
50 EM, 228. bkz. HR, 636. Hasan Rumlu, Ahsent-tevrh, ed. A. H. NevaI, (Tahran, 1347/1968-
1969), 636.
51 EM, 142.
Masashi Haneda
tehditle para koparmaya sevk etmiti.52 Kurilerin maalar ile birlikte aldklar
toprak tevcihatlar hakknda ise maalesef hi bilgi sahibi deiliz.53
Timurlular, Karakoyunlular ve Akkoyunlular airet konfederasyonlarna
liderlik ettiklerinden kendilerini ayn zamanda kabile mensubiyetiyle ilikilendiren
bir kabilenin de lideriydiler. Safevi ahlar muayyen bir airete mensup olmadklar
iin byle zel rabtalar ile bal olduklar zgn bir airete sahip deillerdi. te bu
durum, Safevi ynetimini kendisinden nce ran topraklarnda hkm srm
mezkr imparatorluklardan ayran farkll oluturur. Safevi Devleti ile birlikte
kabile bann yerini mistik bir dini mukavelenin aldn; ancak bu durumun iktidar
hrsyla dolu Kzlba emirleri mrd-i kmili etki altna alma ve kilit pozisyonlar ele
geirme konusunda rekabete girimekten yine de alkoymadn biliyoruz. Bu
balamda, kuriba makamnda bulunmu olanlarn listesi bize ilgin gzlem
malzemesi sunmaktadr:
ah I. Abbastan nce grev yapan Kuribalarn Listesi:
Teyit Edildii Yl smi
911/1505-1506 Abdal Bey Dede54
915/1509-1510 Yan Bey Tekel55
918/1512 Saru Pire Ustaclu56
920/1514 Yara Bey Ustaclu57
136 ? BekrBey Ustaclu58
935/1528-1529 Tatar olu Tekel59
936/1529-1530 Durak Bey Tekel60
937/1531 Dura Bey/Dede Bey61
52 Bkz. Alessandri, Chronicle, 46. Kurilerin toprak vergileri hakknda bkz. Alessandri, Chronicle, 53 ve
dipnot.
53 Khu, I, vr. 60a, Aubinden alntdr, Soufis, 6. Topran, mstefitleri olarak kurilere yeniden
tahsis edilmesi ah Abbasn saltanatnn ilk yllarnda Kazvin ve Savuk-Bulakta kayda gemitir.
54 Aubin, Soufis.
55 a.g.e., 12.
56 a.g.y.
57 a.g.y.
58 Bu isim Tahmasbn saltanatnn balarnda grevde olan kuriba olarak yalnzca bir Osmanl
belgesinde geer, J.L. Bacque-Grammont, Une liste demirs Ostaglu revoltes en 1526, Studia
Iranica 5, (1976):96, 97, 100. Bacque-Grammont, onun kimliini 1515 yl civarlarnda bey
rtbesine ykselen kuri Bekr olarak tanmlar, Ottoman et Safavides, 449, dipnot 646. Smer
ise Bedr Bey Ustacluyu, herhangi bir kayna referans gstermeksizin, Tahmasbn kuribas ve
ayan Sultann kardelerinden biri olarak kaydeder, Kurulu, 58.
59 Hurad bin Kubad, Tarh-i Eli-yi Nizmah, MS. Bristish Library, Or, 153, vr.39b.
60 AQ, 203.
61 Bu ahs ayn sene iinde ldrld, BQ, vr. 303b; Cfer, Tarh-i Cihn-r (basm yeri ve tarihi
yok), 286; HR. 310 (1931deki Seddon basks, 236). Dura Bey ismi ak bir biimde Durak ile
ayndr.
937/1531 Pervane Bey Tekel62

940/1533-1534 Halife Muhammed amlu63
940/1533-1534 Olan Halife amlu64
940/1533-1534 ir Hasan65
940-969/1534-1562 Sevindik Bey Afar66
982/1574 Ahmed Bey Afar67
984/1576-1577 Yusuf-Kuli Sultan Afar68
984/1576-1577 Allah-Kuli Bey Afar69
984/1576-1577 Kuli -Bey/Sultan Afar70
Kzlbalar 1502de randa iktidar ele geirdiklerinde Lahicanl bir sufi
kuribalk hizmetini stlendi. ahn brokratik reformlarndan sonra kuribalk
makam Ustaclularn eline geti. Ustaclulu emirin 1514 ile 1525 yllar arasnda
emirl-mera makamnda pepee bulunduklarn da unutmamak gerekir. Bunlar
ayan Sultan, ayan Sultann olu Bayezid Sultan ve kardei Kpek Sultandr.
Zaten 1514ten evvel en yksek askeri memuriyeti stlenmi olan ayan Sultann
kardeleri en azndan 1512 ylndan itibaren kuribalk makamnda bulundular.
ah Tahmasbn saltanatnn ilk dneminde kuribalk makam daima, zamann
vekil veya emirl-mera gibi makamlarnda bulunan en sekin Kzlba memurun
airetine mensup olan kiilere veriliyordu; bu sebeple uha Sultan Tekelnn
137
62 TT, 586.
63 Tarh-i Eli-yi Nizmah, vr. 46a; TT, 595.
64 BQ, vr. 308a. Olan Halife, Halife Muhammed ile ayn kiidir, bkz. Cfer, 288, Muhammed
Halife kuriba amlu, Olan Halife olarak da bilinir.
65 TT, 608. Bu ahs hi phesiz kuriba Saru-Hseyindir, BQ, vr. 319a. Eymr oymandan
(Cfer, 290, h. 941 yl bal altnda) yani Dulkadir airetinden (bkz. Smer, Kurulu, 95)
olduuna dair ki tespitler ispatlanamamtr.
66 AQ, indekste; Cfer, 296, 307; Aubin, Soufis, 2.
67 AQ, 587 (Ahmed Bey Afar ayn sene iinde tenzil-i rtbeye urad; ah Tahmasbn lm
esnasnda grevde olan yksek rtbeli memurlar listesinde ise kuribayd, Khu, II, vr.275b).
68 II. smailin saltanatnda kuribayd (EM, 140a gre Kuli Bey ile ayn kiiydi).
69 II. smail tarafndan kuribala tayin edildi, bu ahs ak ekilde Kuli Beydir (Kuli Beyin, Ali-
Kuli eklindeki farkl bir ismi iin bkz. AQ, 665, dipnot 14 ve 744, dipnot 5).
70 Kirman valisi olan Kuli-Bey ah II. smailin tahta gemesi ile birlikte 1576 ylnn Haziran aynda
kuriba olarak atand (AQ, 622). Onun atanmasna hikimse kurilerin ilerine mdahale
etmemeli, bir talebi olan kuriler bunu Kuli Beye sylemeli ve bir kuri bir crm ilediinde
Kuli Bey bunu yetkililere bildirmelidir eklindeki emirler de elik etmiti (BQ, vr.339a). Kuli Bey
Afar, hizmete balad tarih bilinmeyen tek kuribadr. ah II. smailin lm esnasnda hala
grevdeydi (AQ, 656; EM, 223) ve grevine ah Muhammed Hdabendenin saltanatnda da
devam etti (AQ, 665:Kuli Sultan Afar). Mehd-i Ulyann niyabeti esnasnda muvakkaten
grevden alnd ve yerine skender Sultan Afar getirildi (AQ, 695; MY, vr. 16a; basl metinde
48). Kuli-Bey makamn geri kazandktan sonra, Vezir Mirza Selmann drlmesine katkda
bulunanlardan biri oldu; Azerbeycan igal eden Osmanllara kar savat (EM, 311) ve akabinde
Osmanllarn tarafna geti (AQ, 799; EM, 319-320).
Masashi Haneda
dneminde iki Tekel kuriba, Hseyin Han amlunun dneminde ise bir amlu
kuriba greve getirilmitir. ah Tahmasb iktidar yeniden ele geirdiinde
Lahican sufilerinden olup hala hayatta olan ama nde gelen airetlerden birine
mensup olmayan Sevindik Bey Afar kuriba olarak tayin etti. Sevindik Bey
Afarn lmnden sonra belgelerimizde, tuhaf ama Erdebilli Safevi ailesinin
Masum Beyin ahsnda ynetimi bizzat ele geirdii zamana denk gelen bir fasla
bulunmaktadr.
ah Abbasn, kendi hocas ve vekili olan Mrid-Kuli Han Ustacluyu
1588de ldrterek iktidar ahsen ele almasndan hemen sonra Kazvin valisi
Muhammed erif Han avulu baz problemlerle karlat. erif Han hem ah
Tahmasbn saltanatnda grev yapm bir kuri-yi tir kemann olu hem de
Masum Beyin kznn olu olduundan hanedann tevecch ona babasnn
mansbn tevars etme garantisi vermiti. Mrid-Kuli Han 1558 ylnda Horasana
bir sefere ktnda Muhammed erife valilik makamn teklif etti (kendisine
valilik, han nvan ve dirlik olarak da Kazvin teklif edilmiti). Bu cezbedici teklife
kar koyamayan Muhammed erif kurilik makamn bir yeenine devrederek
hanedann hizmetinden ayrld ve bir eyalet han olmay tercih etti. 1589un
balarnda ah Abbas Horasandan dndnde bu rezalet henz yaylmamt
fakat yine de Muhammed erif, ahn hizmetinden hanedann rzasn almadan
ayrlm olmaktan duyduu endie nedeniyle kk bir akraba grubu ile yine de
Gilana kat.71
138
Bu kk olay kuriler hakknda had safhada bilgilendiricidir. Bu rnek
balamnda grlmektedir ki, kurilerin durumu genel sonulara ulamaya imkn
vermeyecek kadar izole edilmitir. Kuriler hakknda kroniklerde sralanan bireysel
bilgiler Kzlba emirler hakknda verilenlerden daha azdr ve bu durum phesiz
kurinin ikinci derece bir rtbe olmasnn kesin bir gstergesidir. Kuri mevkiinin
aile karakteristii hereye ramen yine de dikkate ayandr. Bir o kadar aydnlatc
olan dier bir durum ise, kurilerle ahlar arasndaki gl sadakat badr. Bunun
sonucu olarak han nvanna terfi etme beklentisiyle ayartlan ve Kazvin valisi olan
Muhammed erifin bu gelimeden sonra, hrslarnn hanedana olan sadakatn ihlal
etmesine ses karlmayan bir adamn ezici sululuk duygusu ile hareket ettiini
gryoruz. Muhammed erifin yukardaki hikyesinden ise u sonu kyor: ah
Abbas'tan nce, hibir kuriba ve phesiz hibir kuri han nvan ile
onurlandrlmamt. Bir st memuriyet olan sultana ykseltilen bir istisna
dnda, kuriler kendilerine bahedilen bey nvan ile kariyer hiyerarisinin en alt
basamanda kalmlardr.
Dahas, tartmasn yaptmz bu dnem boyunca, emirl-mera makamna
yaplan atamalarn aksine, kuriba makamna yaplan atamalarn kroniklerde
kaydedilmediini mahede ediyoruz. Kuribalar hakkndaki bilgiler deimez bir
ekilde onlarn fiilleriyle snrldr ve sonuncusu hari, bu bilgiler hizmete
71 EM, 418.
baladklar tarihe uygun bir ekilde verilmez. Safevi tarihinde kuribalk grevini
stlenmi olanlarn kronolojisini tespit etmek bu nedenle ok zordur.
Btn bu tespitler, kuribalk makamnn bu dnem boyunca yksek
derecede politik bir neme sahip olmadn ortaya koyuyor. Askeri rolleri ve idari
grevleri dnda, zel muhafz hizmetleri kapsamnda kuri blklerinin ahlarla
olan balantlar skyd. Fakat ynetici snf hiyerarisinde kuriler ve hatta onlarn
komutan olan kuribalar ikinci derece bir yer igal ediyorlard. O nedenle
kuribalarn ynetimdeki rolleri airet bakanl yapan Trkmen emirlerinki ile
karlatrldnda kesinlikle snrlyd.
Tesadf eseri, ah Abbastan nceki dnemin son kuribas olan Kuli
Sultan Afar seleflerinden ok daha iyi bilinmekte, bu cihetle kendisi ah
Tahmasbn lmn takip eden kargaa yllarnda n plana kan lider kiilii ile
tannmaktadr.72 Kuli Sultan Afar'n bu herkese tannmasn kronik yazar Ahmed
Kuminin ada olma raslantsna m, kendi kiisel faziletlerine mi, dnemin
artlarna m yoksa ah Abbas sonras dnemde kuribalarn gelecekteki
konumunun habercisi olan evrime mi borlu olup olmadn bu dnemin az
bilinirlii yznden belirleyemiyoruz.
III. ah Abbas Sonras Kuri Birlikleri

ah Abbasn askeri, ekonomik ve idari reformlarnn, Kzlba emirlerin
gcn azaltmak iin tasarland genel olarak kabul edilmektedir. nk Kzlba 139
emirler, Abbasn bir ocuk olarak saltanat srd zamanlarda yaptklar gibi onun
seleflerinin ynetim altnda da otoritelerini ktye kullanmlard. Bu reformlarn
en arpc yn ise; Kzlbalar, balca etki kaynaklarn oluturan silahl kuvvetler
zerindeki tekellerinden mahrum etmesi ve ah onlarn basksndan kurtaran
gulamlar ve tfekiler ismindeki iki yeni birliin tesis edilmesiydi.
Peki, bu deiiklikler esnasnda kuri birlikleri genel zelliklerini muhafaza
ettiler mi? imdi de reformlar sonrasnda kurilere ne olduuna bir bakalm.
Avrupa kaynaklarnn az ok iaret ettii zere kuriler daima Trkmen
airetlerine mensup kiiler arasndan seilmitir.73 ran kaynaklarnda bir kurinin
ismini genellikle onun mensup olduu airetin ismi takip etmektedir.
Kuri mansb babadan oula geme eilimindeydi74 ve bu eilimin erken
dnemlerde de var olduunu zaten tespit etmitik.
Kuri birliklerinin bu dikey yaps deimeden kald. Bu nedenle, 1000/1591-
1592 ylnda kuribala tayin olunan Allah-Kuli Bey kariyerine bir kuri olarak
balayp daha sonra yzba olmutu.75 Bu durum bir kurinin, kendi askeri
72 AQ, 799, 1018.

73 Bkz. Gabriel de Chinon, 43.
74 Bkz. Sanson, 46; EM, 885: [Tahmasb-Kuli Bey amlnn ki kendisi kuri-yi emirdi] yerini
alabilecek bir olu yoktu. Onun mansb, ayn oymaktan Kara Han Beye devredildi.
75 Bkz. dipnot 95.
Masashi Haneda
hiyerarilerindeki terfi meratibinin karakteristik bir rneidir. Burada ayrca zel bir
askeri birim olan kuri birliklerinin zerkliini de gryoruz.
Kurilerin fonskiyonlar da deiime uramad. Mirza Bey Cnbed, kuri
teriminin ahn kiiliiyle balantl hizmetlerde bulunanlar kapsadn teyit eder.76
Bu, Della Vallenin ifadesi ile de ok belirgin bir ekilde uyumludur. Kuri-yi
emir vb. zel nvanlar bu makalenin nceki ksmlarnda zaten tartlmt.
Bedike gre ise, kurilere zg fakat nceki dnemlerdekilere oranla daha etkisiz
ve kendine has birka mansb daha mevcuttu.77 Bu sebepten tr mesela bir kuri-
yi tfengin ortaya ktn gryoruz.78 Kurilerin fonksiyonlarndaki belirgin
devamllk burada da kolayca grlyor.
Kaynaklar, ahlar ile kuriler arasndaki ilikinin ok yakn ekilde devam
ettii sonucuna ulamamza imkn veriyor. Baz kurilerin sadakat, tahta kmasn
evreleyen zorlu artlar esnasnda, daha sonra Abbas nvann alacak olan gen
Abbas Mirzann houna gitmiti. Bu srada ise hemen hemen btn Kzlba
emirler yalnzca kendi kazanmlarn ve karlarn korumann peinden kouyordu.
Kronikler, kendilerini Abbasa adayan kurilerden yalnzca birka tanesinin ismini
verir. rnein, Herat valisi Ali-Kuli Han amlu ile Mehed valisi Mrid-Kuli Han
Ustaclu arasnda Horasanda hkimiyet kurmak iin verilen mcadelenin
sonucunda Mrid-Kuli Han Ustaclu, Abbas Mirzay yanna alp ok sayda amlu
taraftar ile birlikte Mehede gtrmt. skender Bey Mni, Ali-Kuli Han
140
amlunun Mrid-Kuli Han Ustaclu ile arasnn bozuk olduunu ve bu ikisinin
birbiri pei sra Herata katklarn nakleder. Neticede Mehedte Abbas Mirzann
hizmetinde kalan tek amlulular, ehzadenin cilevdar olan Hseyin Bey
Abdullah ve ah Ali Bey Kerametlunun olu Ali (-Kuli) Bey olmutur.79
Aslen bir kuri-yi emir olan Hseyin Bey de Herat valisi olacakt.80 Kuri-
yi sadak olan Ali-Kuli Beye gelince, kendisi ah Abbasn saraynda eikaasba
grevine getirildi.81 de aslen kuri olan gelecein Hemedan valisi Hasan Han
avulu, gelecein Kirman valisi Gen Ali Han ve yine gelecein ukur Sad valisi
Emir Gune Han, Horasanda kalmaya balad andan itibaren Abbas Mirzann
maiyetinde bulundular.82
76 Ravzats-safeviyye, MS. British Library, Or. 3388, vr. 292b: Kuri ki mlazm- hasse-yi padiah-
kzlba be an nam minamend.
77 P. Bedik, Chehil Sutun, (Vienna, 1678), 245-246.
78 Abbsnme, 68.
79 EM, 305. Basl metinde Ali-Kuli Bey yerine Ali Bey ismi geiyor, fakat Ali-Kuli Bey belirgin
ekilde kastediliyor (bkz. R.M. Savory tarafndan yaplan eviri, History of Shah Abbas the Great by
Eskandar Beg Monshi, 2 vols, (Boulder, Co., 1978), 1: 438; MY, vr. 26a; basl nsha, 61).
80 EM, 441, 942.
81 EM, 420, 1040.
82 Hasan Han bir kuri-yi tir keman idi, EM, 400-401, 442. Dier iki ahsa gelince, onlarn kuri
olduuna dair dorudan bir ifade yok fakat bu yine de Gen Ali Han (bkz. EM, 1041) ve babas
bir kuri olan Gune Han iin (EM, 1041) balamdan karlabiliyor.
Kurilerin ekonomik durumuna ilikin ise ok az bilgiye sahibiz. Maalarn

1617de benimsenen daimi vergi tahsisi (heme-sale) sistemine gre alp almadklar
belirgin olmamakla birlikte83, yine de aktr ki kuriler geimlerini ahlar tarafndan
kendilerine sunulan toprak tevcihleri, tuyul veya mevaciblerle salamay
srdrdler.84 leri ise her zaman vezir-i kuri ve mstevfi-yi kuri tarafndan idare
edildi.85
Ksacas, kuri birlikleri ah smail ve ah Tahmasb dneminden itibaren
kendilerine has karakteristik zelliklerini birok adan muhafaza etmilerdir.
Bununla birlikte bu tespit, Safevi dnemi boyunca kurilerin durumunda hibir
deiiklik olmad anlamna gelmemektedir; tam aksine, kuri birliklerinin ve
kurilerin sosyal statlerinin yapsnda kkl deiiklikler meydana gelmiti.
Ne yazk ki, ah Abbasn reformlar sonrasnda kuri birliklerinin toplam
says hakknda rakamlar veren Farsa kaynaklardan yoksunuz. Bu bilgi iin
tamamen Avrupa kaynaklarna balyz ve btn bu Avrupa kaynaklarnn da
kurilerle kzlbalar hemen hemen birbirine kartrdn da unutmamalyz.
Hlbuki gerekte Trkmen emirlerin kuvvetleriyle kuri birliklerini birbirinden
ayrmak icap eder. Fakat nce birliklerin mevcuduna ilikin Avrupal kaynaklar
tarafndan verilen rakamlara bakalm:
Gouvea: 5 ile 6.000
Della Valle: 2.000
Olearius: 10.000 141
Chinon: 12.000
Tavernier: 22.000
Thevenot: 25.000
Chardin: 30.000
Kaempfer: 15 ile 20.000
Gemelli Careri: 22.00086
Gouve tarafndan verilen rakam hi phesiz, eski kuri birliklerinin insan
gcn gsterir ve onun, gulam birliklerinin mevcudiyetine dair bir farkndalk bile
gstermeyen Safevi ordusuna ilikin tasviri ah Abbasn reformlarndan nceki
dneme aittir. Gouveann aksine, Della Valle'nin rakamlar daha gvenilirdir, zira
yazar kurilerle kzlbalar arasnda ak bir ayrm yapmtr. Onun verdii rakamlar,
Gabriel de Chinonun tahmini tarafndan da teyit edilmektedir. Bununla birlikte,
kurilerle Kzlbalar birbirine kartrm gibi grnd gereini dikkate
83 EM, 924-925. TM, vr. 128b, eviride sayfa 108de topularn maalarn hanedann sonuna kadar
heme-sale (=her yllk, btn yllk, ev. notu) eklinde ald kaydedilir fakat kuriler tarafnda
alnan maan tr belirtilmemitir.
84 MY, vr. 240a.
85 TM, vr.59a-60b, eviride 72, 73, erh, 141.
86 Gemeli Carreri bu rakam Tavernierden alm olabilir.
Masashi Haneda
aldmzda bu Fransisken rahibin tahminleri hakknda ister istemez baz pheler

beliriyor. Yine de, kurilerle rekabet girmi olmalar gereken gulamlar iin verilmi
12.000 ya da 15.00087 saysn gz nne aldmzda Oleariusun yansra Della
Vella ve Gabriel de Chinonun ne srd rakamlar da yeterince makul
grnyor. Ama kurilerin saysn yazarlarnn kafa karkl sebebiyle 17. yzyln
ikinci yarsna ait dier be rakamdan yola karak saptamak yine de riskli olurdu.
ah Abbasdan sonra gerekletirilen nemli askeri reformlarn kantlarndan
yoksun olduumuz gznne alnacak olursa bir aratrmacnn elinden, kurilerin
mevcuduna ilikin 17. yzyln birinci ve ikinci yars arasndaki saysal elikinin
ok kk olmas gerektiini iddia etmekten baka bir ey gelmez. Bu durumda
kuri birliklerinin mevcudunun btn bir 17. yzyl boyunca 10.000den fazla
olduu sonucuna varyoruz. Bu rakam kuri birliklerinin Safevi ordusunun reform
edilmesinden nceki insan gc ile kyaslandnda ki bu say azami 5.000di, ah
Abbasn reformlar sonrasnda kurilerinin saysnn en azndan ikiye katland
sonucunu beraberinde getirmektedir.
ran kaynaklar kurilerin saysndaki bu art zmni olarak teyit etmektedir.
1610-1611 yllar arasnda, idam edilen irvan valisi Zlfikar Han Karamanlunun
Karamanlu airetine mensup birka mlazm kuri birliklerine kaydedilmi,
askerlerinin geri kalan ksm da temayle uygun ekilde, irvann yeni valisi Yusuf
Hann emrine verilmiti.88 Genel olarak, bir emir ne zaman saygnln yitirse
adamlar, onun yerini alan emirin hizmetine verilirdi. Zlfikar Hann adamlarnn
142 bir ksmnn kurilere dhil edilmesinin ise herhalde ah Abbasn kuri birliklerinin
mevcudunu arttrmak istemesinden kaynakland sylenebilir.
Bu benzer durumun birka rnei daha var. Osmanllarn 1627de Badat
yeniden fethetme teebbsnden sonra ah, savata kendini gsteren ok sayda
askeri kuri olarak kaydetti.89 stelik bu srada kuri birliklerinin mevcudu nedamet
getirmi isyanclarn dhil edilmesi90 veya artk bir gelir kayna olmayanlarn da
kabul edilmesi sebebiyle91 imiti. Bu tip farkl faktrler kuri birliklerinin saysnn
hi phesiz artmasnayol amtr.
Kayda deer bir baka deiim ise, kuribann ve dolaysyla komuta ettii
birliklerin sosyal statsnde meydana geldi. imdi, 1587-1666 yllar arasnda yani
ah I. Abbasn tahta gemesinden ah II. Abbasn lmne kadarki dnemde
kuribalk yapanlarn listesine geelim (konumuza ilikin bir ran kroniinin
bulunmamas 1666 ylndan teye gitmemizi engelliyor).
1587den 1666 ylna kadarki Kuribalar:
87 Babaev, Voennaya reforma, 26.

88 EM, 806-807.
89 EM, 1057.
90 EM, 820.
91 MY, vr. 88a.
Teyit Edildii Yl smi

996/1578-1588 Yusuf Han b. Kuli Bey Afar92
996/1587-1588 Bedr Bey Afar93
997/1588-1589 Vali Han Afar94
1000/1591-1592 Allah-Kuli Bey Kapamaolu Kaar95
1021/1612-1613 sa Han Safevi96
1040/1631 era Han Pirzade97
1041/1632 Emir Han Sklen Dulkadir98
1046/1637 Canhan amlu99
92 AQ, 872; EM, 381. Yusuf Han, kuriba Kuli Bey Afarn oluydu (bkz. dipnot 70). ah
Abbasn ok gl vekili Mrid-Kuli Hana kar komplo kurulmasna kart iin yakalanp
tutukland ve tenzili rtbeye urad.
93 EM, 384. Bedr Bey, ah Muhammed Hdabendenin zamannda Kohgiluye valisi olan skender
Bey Afarn kardelerinden biriydi (EM, 140). Yalnzca birka aylna kuribalk yapm,
Mrid-Kuli Hann katlini mteakip grevlerin yeniden datlmas mnasebetiyle Esterabad
valiliine tayin edilmitir.
94 EM, 402. Vali Han, sabk Herat valisi olan kuriba Yusuf Hann kuzenlerinden biriydi (EM,
384). Vali Han Afar, isyann nleyemedii Bekta Han'n babasyd ve makamn Allah-Kuli
Beye verdi.
95 EM, 439. Allah-Kuli, yzba olan bir kuridir. Kaybedilmi eyaletlerin yeniden fethedilmesinde
kuriba olarak nemli bir rol oynamtr. Fakat aniden tutuklanm ve 1021/1612 ylnn
143
balarnda idam edilmitir. Onun gzden dmesi hakknda bkz. EM; 858-859.
96 Masum Bey Safevi, ah Tahmasbn nl vekiliydi. ah Abbasn da damadyd (History of
Rostam Khan, MS. British Library, ekler, 7655, vr. 30a). sa Han nce yzbayd, kuriba
olmadan nce de valilik yapt. ah Safi'nin tahta karlmasndaki rolne ramen sa Han (EM,
1072 ve takip eden sayfalar; Muhammed Masum Isfahani, Hlastl-ahbr, Almanca ev. G.
Rettelbach, Munich, 1978, 22, 28, bundan sonra Siyer olarak geecek), oullarnn ah Safinin en
byk kardeini tahta geirmek iin evirdii entrikalar yznden (skender Bey Mni, Zeyl-i
lem-r-y Abbs, ed. Sheyli Hansari, Tahran, 1317/1938-1939, 86,90, 257-258 ve Siyer, 337-
338.) Receb 1040/ubat 1632 tarihinde yani ah Safinin saltanatnn hemen balarnda tenzil-i
rtbeye urad.
97 Siyer, 109-110. era Hann da Safevi hanedan ile kan ba vard. eyh Avend slalesi tarafndan
muteber bulunmayan Erdebilli bir mtevellinin oluydu (History of Rostam Khan, vr. 30b-31a)
ve sa Hann oullar ile ibirlii yapt, fakat sonuta onlara ihanet etti ve bylece kuribalk
mansbn elde etti. Bununla birlikte kuriba olduktan be ay sonra (Temmuz 1632de) sa
Hann oullarnn ldrld srada o da ortadan kaldrld. (Ayrca bkz. skender Mni, Zeyl,
98-99, 258).
98 Siyer, 125. Emir Han srasyla kuri, Sklen kurilerinin yzbas (Dulkadir Sklen oyma
hakknda bkz. Smer, Kurulu, 178-179) ve mhrdar- mhr- hmayunoldu. Daha sonra Har ve
Simnan ile Kirman valilii yapt. era Hann lm zerine kuribalk grevine atand tarihe
kadar Kirman valiliini elinde tuttu, ayrca bkz. skender Mni, 99 ve mteakip sayfalar, 259;
History of Rostam Khan, vr. 32a. 1637 ylnn ilkbaharnda doal sebeplerden hayata veda etti.
99 Siyer, 233. Canhan, yasavul- sohbet idi, ilerleyen tarihlerde de Emir Hann yerine eikaasba
oldu. timadd-devle Mirza Takinin iktidarn kskandndan, Taki Hana konutunda saldrp onu
ldren emirlerin tarafnda yer ald. Canhantutukland ve btn ailesi ile birlikte katledildi
(Abbasname, 64-69). Oleariusun eserinde kendisinden ilgin bir ekilde sz edilir, 273.
Masashi Haneda
1055/1645-1646 Murtaza-Kuli Han Kaar100

Bu liste ve kaytlar baz sonulara ulamamza imkn veriyor. Hereyden
evvel, Safevi Devletinin erken dnemlerine ait tayinlerin kronolojisi karkken ve
bunlara ilikin kesin bir tespit yapmak zorken ah Abbasn saltanatn takip eden
dnemdeki kuriba tayinlerine ilikin tarihler nettir. ah Abbastan sonraki
dnemde kuribalarn ne tayinleri ne de grevden alnmalar kroniklerin
dikkatinden kamtr. Kaynaklarn bu trden konulara olan ilgisizlikleri erken
dnemlerde gzlemleniyor. Bu durum kurilerin nemlerinin arttn teyit
etmektedir.
kinci olarak, Allah-Kuli Bey hari, btn kuribalar, en yksek devlet
memurlarna verilen han nvanna sahiptir. Bu yeni fenomen, kuribalarn
statsnn ykseldiini phe gtrmez bir ekilde dorulamaktadr.
Hibirey, kuribalarn devlet politikalar zerindeki etkisini sa eyh
Avendin kariyerinden daha iyi gsteremez.101 Eer bu kuriba rakipsiz gcnn
keyfini sryor olmasayd, hi phesiz destekleyicileri hanedan soyundan gelen
birinin yerine eyh Avend soyundan birinin gemesi iin abalamazlard.
Kuribalarn, Farsa metinlerde vazifelerinden sonra sralanan ve Yce
Divann en sekin makam102 ve benzeri gsterili nvanlarla ifade edilen yksek
pozisyonlar ah Abbasn saltanatndan ah Sultan Hseyininkine kadarki dnem
boyunca ok sayda grg ahidi tarafndan beyan edilmitir. Mesela 1608de
144 Isfahanda bulunmu olan Karmelit* Paul Simon, ahn drt tane maviri
olduunu syler. Bunlar Komutan Allah-Verdi Han, Veziri Atabek, Kuriba ve
hem valisi hem de hocas olan biri daha. Birincisi hari dierleri srekli ah ile
birliktedir ve ah huzuruna birini kabul ettiinde onun yannda ayakta dururlar.103
ran sarayn 1696 ylnda ziyaret eden Portekiz sefiri nemli drt grevlinin ahn
sanda oturduklarn syler. Bunlar Byk vezir itimadd-devle, kuriba,
kullaraas ve vakanvistir.104 Safevilerin son dneminde devleti ve idareyi tasvir
eden Tezkiretl-mluka gre kuribalar Muhteem devletin stunlar olan
emirlerin en nemlisidir.105 Nadir ahn tahta gemeden evvel kuriba olarak
kendini tayin ettii gerei106 bu makamn ehemmiyeti hakknda hi phe
brakmamaktadr.
100 Abbsnme, 68. Sabk eikaasba idi. ah II. Abbasn lmne kadar makamn korudu.
101 Bkz. dipnot 96. Onun askeri kariyeri iin bkz. EM, 962, 999, 1000, 1027.
102 EM, 402.
* Filistindeki Karmel Danda 1156 ylnda kurulmu olan Hristiyan tarikatna mensup kei ya da
rahibe (ev. notu)
103 Chronicle, 159.
104 J. Aubin, Lambassade de Gregorio Pereira Fidalgo a la cour de Chah Soltan-Hosseyn, (Lisbon, 1971), 59.
105 TM, vr. 11b, eviri, 46.
106 a.g.e., 117.
Kuriba makamnn neminin artmasna paralel olarak baka bir gelime

daha meydana gelmitir. Bu da kurilerin dier nemli idari kademelerde grev
yapmaya balamasdr. imdi eyalet valiliklerini gzden geirelim.
nde gelen on drt eyaletin valilerinin I. Abbas, Safi ve II. Abbas
dnemlerini kapsayan listesi Rhrborn tarafndan tanzim edilmitir.107 Listeye
bakldnda hemen farkedilecektir ki sz edilen dnemde biri airet
mensuplarndan dieri ise gulamlardan oluaniki tr vali mevcuttu. Gulam
birliklerinden seilen valilerin varl, yeni bir gelimedir ve bu yeni gelimenin
neminin alt birden fazla aratrmac tarafndan izilmitir.108 Bununla birlikte,
airet mensubu valilerden oluan ve kuri birliklerinin yelerinin eyalet idaresinin
reisleri olarak atanmasyla ortaya kan dier grubun iinde meydana gelen sessiz ve
e zamanl deiim ise hi kimsenin dikkatini ekmemitir. Makalemi, hakknda
mebzul miktarda bilgi bulunan ah I. Abbasn saltanat ile snrlandrdm iin bu
konu ile ilgili birden ok vaka ile karlatm.109 Bu vakalarda yer alan ahslar,
kronikler tarafndan bildirildii zere, deimez bir ekilde Safevi ordusunun en
nemli kademelerinde grev alan ve ahn mutlak gvenine sahip grevlilerden
olumaktadr.
Ali-Kuli Han amlu tarafndan takip edilen kariyer izgisi bu adan ayn
derecede nemlidir. ah Abbasn saltanatnn balarnda kuri-yi sadak olan Ali-
Kuli Han sonradan dvnbeyi olarak tayin edildi ve bu sayede de kk bir ynetici
elit grubun yesi oldu. Ve daha sonra da en nemli saray pozisyonlarndan biri olan 145
eikaasba grevine getirildi.110
Ynetici elitlerin yeleri hakkndaki ayrntlar nceki dnemlere oranla ah
Abbas dnemi iin mebzul miktardadr. Erken dnemler iin benzer kariyer
profillerininin olmadn kesin olarak tespit etmek pek mmkn
grnmemektedir.
Buna ramen ahsi kanaatim, kurilerin sistematik bir ekilde devletin en st
kademelerine yerletirilmesinin yalnzca ah I. Abbasn dneminde gerekletiidir.
Baz iddialarn aksine111 kurilerin bu makale boyunca izini srdmz
evrimleri kuri birliklerinin byyen nemini gstermektedir. Ynetici snfn iinde
bulunan kuribalarn itibarlar gzalc bir ekilde byrken kuri birliklerinin
mevcudu da artmtr. Bize den grev bu deiikliklerin ardnda yatan amalar
belirlemek olacaktr.
107 Rhrborn, Provinzen, 33-37.

108 Minorsky, TM, 17; Babaev, Voennaya reforma, 26; Savary, Safavids, 79, 81; Rhrborn, Provinzen,
33.
109 Rhrborn, Provinzen, 51.
110 EM, 1040.
111 Bkz. Savory, EI 2, Kurchi maddesi altnda: I.Abbasn tahta kmas ile birlikte, kuribalarn
bizzat kendilerinin nemi artarken kuribaln nemi ise ayn hzda zeval bulmaya balad.
Masashi Haneda
IV. Kzlbalara kar ah Abbasn Siyaseti

Kurilerin, Kzlbalarn arasndan seilmeleri gerei kurileri, 16. yzylda
Safevi toplumunun iskeletini oluturan airet konfederasyonundaki unsurlardan biri
yapt. Peki, ah Abbasn reformlar Kzlba emirler ve airet askeri kuvvetleri
dndaki dier unsurlarn kaderini nasl etkiledi? Bu sorunun cevabnda u hkme
varyoruz: bahsedilen reformlar bu gruplarn etkisini byk lde zayflatm
olmaldr. Aadaki satrlar ise Kzlba emirler snfnn politik adan mevzi
kaybetmesinin zet bir dkmdr.
ncelikle, ok sayda gulamn eyalet valisi olarak atanmas airetlerin g
kaybetmesinin dorudan nedenidir. Fars eyaleti bunun iyi bir rneini oluturur. Bu
eyaleti 1503 ylndan 1594-1595 ylna kadar Dulkadir airetine mensup emirler
ynetmiti. Ferhad Han Karamanlunun ksa bir fasla oluturan ynetiminden
sonra eyalet 1004/1595-1596 ylnda Kullaraas Allah-Verdi Hana tevcih edildi.
Safevi hanedan kurulduundan beri ilk kez bir gulam byle bir makam igal
ediyordu. Bu durum, Allah-Verdi Hann lmnden sonra da devam etti ki Allah-
Verdi Hann yerine olu mam-Kuli Han geti ve eyalet ah Safi tarafndan hassa
topraklarna zam edilinceye kadar da byle srd. ahn askeri seferler dzenledii
bu otuz ksr yl boyunca Allah-Verdi Han ve bilahare olu mam-Kuli Han her
defasnda Fars eyaletinin askerleri ile birlikte ahn bu seferlerinde yer aldlar.
Kaynaklar bu Fars kuvvetlerinin terkibi konusunda ayrntl bilgi vermiyor olsa da,
146
bu birliklerin zellikle Dulkadir airetine mensup askerlerden olutuuna hi phe
yoktur. Gerekten de, Dulkadir airetinin Fars eyaletinden baka bir blgeye zorla
g ettirildiine dair herhangi bir emare olmamas bu airetin Fars eyaletinde
oturmaya devam ettii halde eyalet valilii pozisyonunu sonradan kaybetmi olduu
eklinde anlalabilir.
Eer hipotezimiz yanlsz bir ekilde kantlanrsa, bir gulamn eyalet valisi
olarak tayin edildii bu an, Safevi tarihinde btnyle yeni bir fenomenin vukuuna
yani bir gulamn komutasnda olduu halde airet mensubu askerlerden oluan
eyalet birliklerinin ortaya kna iaret ediyor demektir. Aka grlyor ki, bu
tedbirin ah Abbas tarafndan uygulamaya konmasndan nce, eyaletlerde
konulandrlm btn airet kuvvetleri airet reislerinin komutas altndayd. Bu
airet reisleri ayn zamanda eyalet valisi olmutu. Hemen hemen btn Safevi
askerleri bu nedenle ya kuri birliklerine ya da Kzlba emirlerin kumandas altnda
bulunan her bir eyaletteki airet kuvvetlerine balyd.
ah Abbas tarafndan tesis edilen yeni sistem uygulanmaya balar balamaz
artlar ciddi olarak deiti. Gulam kkenli emirlerin ynetimi ele ald blgelerde
eyalet birlikleri artk btnyle airet mensuplarndan tekil edilmez oldu. Gulam
unsuru eyalet kuvvetlerinin karakterini ekillendirir hale geldi. Kaynak eksiklii bu
mesele zerine daha fazla younlamamz engelliyor. Her halkarda bu yeni
fenomenin, ilk dnemlerde eyalet valiliklerini tekelleri altna alm olan Kzlba
reislerin gcnn anmasna katkda bulunduuna phe yok. Bunlara ek olarak,
Trkmen airetlerinin bir ksmnn gulamlarn komutas altna girmesi ile birlikte
Kzlbalarn bir ksmnn kimliklerini kaybetmeye baladklarn ve yalnzca kuri

birliklerinin airet zelliklerini yanstmaya devam ettiklerini belirtmek gerekiyor.
Gelenee bal Kzlba emirlerin dne katk yapan dier bir faktr ise
hi kukusuz kken olarak kuri birliklerine mensup olan valilerin varldr. Bu
kuri kkenli valiler mensup olduklar airetlerin isimlerini tasalar da, valilik
makamna ykselmelerinin sebebi, mensup olduklar airetlerin gcnden ziyade
aha olan sadakatleriydi ve ahlarla balar da eski Kzlba emirlerinkine nispetle
daha yaknd. Bunlarn airet yeleriyle herhangi bir ekilde yakn balar kurup
kurmad ise tartmaya aktr.112 Herhalkarda uras kesindir ki bir kurinin
aha sadk bir airetin reisliini yapmas ahlarn, airet toplumu zerinde nceki
dnemlere nispetle daha iyi kontrol kurmalarn salamtr.
Airetlerin daha nce ara sra yaptklar ekilde, nemli devlet ilerini
tartmak iin toplanan airet temsilcilerini ah Abbasn ynetimi esnasnda artk
grmyoruz.113 Bu andan itibaren, yalnzca kuri birliklerini deil ayn zamanda
btn Kzlba airetlerini yalnzca kuribalar temsil ederlerken114 airet reisleri de
politika sahsesinden ekilmilerdir. Yani kuri birlikleri ve onlarn komutan olan
kuribalar glerini artrrken Trkmen airetleri ve onlarn Kzlba emirleri ah
Abbasn reformlarnn ardndan itibarlarn kaybetmilerdir.
Kzlba emirlerin nemlerindeki kayda deer dn grafiini bu ekilde
kardktan sonra kuri teriminin deerlendirilmesi hakknda 17. yzyla ait ran ve
Avrupa kaynaklar arasndaki mevcut zorluklara ilikin daha evvel ortaya 147
koyduumuz sorular imdi kolayca cevaplayabiliriz.
Safevi ordusunun yaps hakknda Avrupallarn verdikleri bilgilere ilikin bir
sorgulama konuya dair kabaca iki tr tasvirin ortaya ktn gstermektedir.
Bunlardan birincisi, Safevi ordusunun drt gruptan olutuunu yazan Della Valle
ve Chardinin tasvirleridir. Della Valleye gre bu drt grup kuriler, Kzlbalar,
gulamlar ve tfekilerdir; oysa Chardine gre bu birlikler eyalet valilerinin temin
ettii birimler olan kuriler, gulamlar ve tfekilerden olumaktadr. 115 kinci tasvir
ise btn dier Avrupallar tarafndan yaplan tasvirdir. Bu tasvire gre ise Safevi
ordusu kuriler, gulamlar ve tfekilerden olumaktadr.116 Bu farkllk ise aada
gsterilecei ekilde aklanabilir.
112 Savoryde bu iddiayherhangi bir belgeye dayanmayan genel bir gr takip eder, Safavids, 81. Bir
airete reis yaplan bir emir ile ilgili rnek bir vaka mevcut fakat Cnebadide, bu ahsn bana
geirildii airetle bir balants olduuna dair herhangi bir kant bulunmuyor, Ravza, vrs.292b.
Bununla birlikte, konu ile ilgili kurileri ieren rnekler bulamadm.
113 Bu toplantlarn en nls ah Muhammed Hdabendenin saltanatnn balarnda btn nemli
emirlerin ktlar yeniden kardklar toplantdr, bkz. EM, 223.
114 Bu, zellikle Safevi hanedannn sona erdii tarihe kadar geerli olan bir gerektir, bkz. TM, vr.
11b.
115 Della Valle, 348-355; Chardin, 5: 298-309.
116 Gabriel de Chinon, 42-45; Tavernier, 591-594; Thevenot, 191; Kaempfer, Amoenitatum, 70-71; Am
Hofe, 92-93; Sanson, 30-32.
Masashi Haneda
rana 1617 ylnda varan Della Valle kuri ile Kzlba arasndaki farkll
ayrt edebildi nk ah Abbasn eitli tedbirleri henz alnmt ve Kzlba
emirler kayda deer nfuzlarn srdryorlard. Hanedann balangcndan itibaren
anlam ak ve net olan Kuri ve Kzlba terimleri arasndaki farkllk gzden o
kadar kolayca ve hemen kaybolmamt. Evet, Della Valle inkar edilemez bir ekilde
yetenekli bir gzlemciydi ama ayn zamanda mevcut artlar bu iki terim arasndaki
fark grmesine yardmc olmutu.
Zaman getike ve reformlar etkisini gsterdike iki terim arasndaki berrak
fark azalmaya balad. Kuri birlikleri nemlerini korumaya devam ederken
Kzlbalarn dleri o kadar hzland ki Avrupal gzlemcilerin onlarn yani
Kzlbalarn varln alglayamadklar bir noktaya ulat. Dahas, esasen airet
askerlerinden oluan eyalet birliklerinin bandaki gulamlarn mevcudiyeti gerekleri
bulanklatryordu. Bir yandan kurilerin glerinin nl Kzlba ismini hak
etmeleri iin yeterli olmas dier yandan ise bu dnemde eski Kzlba unsurunun
bakiyesini yalnzca kuri birliklerinin temsil etmeleri yznden rana ah Abbasn
saltanatndan sonra gelen ziyaretiler kurileri Kzlbalarla eanlaml olarak
alglamlardr.
Dier mehur bir gzlemci olan Chardin, Della Valleden 50 yl sonra eyalet
birliklerinin nemine dikkat ekmitir. Fakat kendisi bu birliklerin nasl
tanmlayacan bilemedii iin bunlarn eyalet valilerinin komutas altndaki
148
birlikler olduundan bahsetmekle iktifa edip szn ettii mezkr drt grubun hi
phesiz en by olan eyalet kuvvetlerinin saysal gcne iaret etmitir.
Aslnda, ah Abbastan nceki dnemde Kzlba kuvvetleri arasnda
merkezi bir pozisyona sahip olan ve Della Vallenin Kzlba olarak tanmlad
birlikler ite bu eyalet birlikleriydi. ah Abbas tarafndan alnan; kuri birliklerinin
glendirilmesi, gulamlarn tayin edilmesi ve kuri emirlerin eyalet idarelerinin
bana geirilmesi gibi tedbirlerin sonucunda eyaletlerde konulandrlm birlikler
nemlerini, kimliklerini ve hatta kendilerine has isimlerini bile yitirdiler. Sonunda,
dier Avrupallarn yansra Chardin de Kzlba terimini kurilerle bir tuttu.
Chardin hatalyd nk kuriler balangta Kzlba olarak isimlendirilen Trkmen
airetlerinin hibir zaman tamamn temsil etmemilerdi. Geri hikimse Chardini
bu hatas yznden sulayamaz nk Kzlba terimi o dnemdeki eyalet
birliklerine tesmiye edilemeyecei ve de airet unsurunun o zamandaki temsilini
yalnzca kuri birlikleri karlad iin Avrupallarn zihinlerinde mahut kzlba
teriminin yerini kuri alm idi.
Buna karn ranl kronik yazarlar kurilerle Kzlbalar arasndaki ayrmn
tamamen farkndayd. Bildiim kadaryla ranl yazarlarn eserlerinde kuri teriminin
hatal tek bir kullanm bile yok. ran kaynaklarnda kuri, hi istisnasz bir ekilde,
kuri birliklerine mensup birini temsil eder. Kaynaklarda ou kez gittike daha az
kullanlan Kzlba terimi ise hibir zaman sadece bir kuri birliine delalet etmemi
gibi gzkyor. Eyalet birliklerine gelince, bunlara genellikle filan hann birlikleri,
filan eyaletin filan valisinin birlikleri eklinde atfta bulunuluyordu. Bu nedenle
ran knonikleri kendi zamanlarndaki Safevi ordusunun gereini yine kendi

tarzlarnda yanstmaktayd.
ah Abbasn Trkmen airetlerine ynelik politikasnn bir paras olarak
ald birtakm tedbirler, reformlarn bu zamana kadar zerinde durulmam baz
ynlerini belirlememize izin vermektedir.
Hanedann ilk yllarnda ahn iktidarnn nemli ksm airet gcne
dayanyordu. Bundan da u sonu kar ki, ah Abbasn Kzlbalarn gcn ve
etkisini azaltmak istemesi durumunda hanedann iktidarn destekleyecek alternatif
bir unsura ihtiyac olacakt. Peki, bu unsur neydi? Bu sorunun cevab makalemizin
bundan nceki sayfalarnda zaten ksmen verildi. Cevap, en ufak bir pheye mahal
brakmayacak ekilde, gulam birlikleridir. Fakat bana yle geliyor ki mesele bu kadar
basit deil. Eer ahn gc tamamen gulam unsuruna dayansayd, ah Abbasn
dnemini takip eden yllarda Gulam kkenli emirlere kar ahlar tarafndan
giriilen eitli eylemleri aklamak imknsz olurdu. 117
Bunun da tesinde, farzedelim ki ah Abbas Kzlba airetlerinin ve onlarn
reislerinin hkim durumunu sarsmak amacyla yeni birlikler yaratt, peki onun
bylesine etkili bir devrim yapmak iin gvendii kuvvet neydi? Bu devrimin tehdit
ettii Kzlbalara kar baarl olmak iin ahn zaten varolan kuvvetlerin
desteine ihtiyac vard. ah, eer Kzlbalarn etkisini yok etmek ve gulam
sistemini uygulamaya koymak istediyse bandan beri bu konuda kendisine destek
olmalar iin yeni birliklere bel balamam olmaldr. ah asndan kullanlabilir tek 149
kuvvet kuri birlikleriydi. ah Abbas tahta kt esnada kendini, kurilerinki hari,
herhangi bir iktidar dayanandan mahrum bir ekilde buldu. Bu yzden doal
olarak kurilerden yardm istedi. ah iin Mrid-Kuli Han Ustacluya kar
harekete geen suikastlar arasnda gulam Allah-Verdi Beyin yansra kuri-yi tir
keman Kara Hasan avulu ve kuri-yi sadak Ali-Kuli Bey amluyu gryoruz.118
Dolaysyla kuri birliklerinin ykselii airet unsurunun gcnn azalmas ile
baa ba gitmiti. Bu noktada, etkisini btnyle azaltmaya niyet ettii airet
toplumunun unsurlarndan birini kendi politikas lehine yanna ekmeyi baaran
ah Abbasn politik dehasn gryoruz. ah bu yeni askeri sistemde ordusunun
yegne komutan oldu ve en bandan beri hanedann tarihini yaadklar
dnmlerle belirlemi olan kzlbalar ile merkezi iktidar arasndaki ilikiyi kendi
lehine dzenleyebildi.
117 rnek olarak, Allah-Verdi Hann olu mam-Kuli Hann ve btn oullarnn ah Safi
tarafndan bertaraf edilmesi; ah II.Abbasn saltanatnn balarnda sipahsalar Rstem Beyin ah
tarafndan idama mahkm edilmesi, vb.
118 MY, vr. 31b; EM, 400-401.
Masashi Haneda
Bibliyografya
Alessandri: Referanslar, Vincenzo Alessandrinin Chroniclendaki anlatmlarnn A ve B
versiyonlardr.
AQ: Ahmed Kumi, Hlsatl-tevrh, ed. E. raki, 2 cilt, (Tahran, 1980-184).
Aubin, Soufis: Jean Aubin, Revolution chiite et conservatisme. Les soufis de Lahejan,
1500-1514, Moyen Orient et Ocean Indien, XVIe-XIXe siecles I, (1984): 1-40.
BQ: Budak Kazvini, Cevhirl-ahbr, MS, Leningrad.
Chronicle: [anonim], A Chronicle of the Carmelites in Persia and the Papal missions of the XVIIth
and XVIIIth centuries, 2 vols. (London, 1939).
EM: skender Bey Mni, Tarh-i lem-r-y Abbs, ed. raj Afar, 2 cilt, (Tahran,
1350/1971-1972).
HR: Hasan Rumlu, Ahsent-tevrh, ed. H. R. Nevai, (Tahran, 1347/1968-1969).
Khu: Fazli Huzani Isfahani, Efzelt-tevrh, I, MS, Eton College Persian 172; II, MS,
British Library, Or., 4678.
MY: Celaleddin Mneccim Yezdi, Rznme, MS., British Library, Or.6263; basl metin:
Tarh-i Abbs ya Rznme-yi Moll Cell, ed. S. A. Vahid Niya, (Tahran, 1366/1987-
1988).
Rhrborn, Provinzen: Klaus Michael Rhrborn, Provinzen und Zentralgewalt Persiens im 16.
Und 17. Jahrhundert, (Berlin: Walter de Gruyter and Co., 1966).
Smer, Kurulu: Faruk Smer, Safevi devletinin kuruluu ve gelimesinde Anadolu Trklerini rol
(Ankara, 1976).
150
TM: Tezkiretl-Mlk, A Manual of Safavid Administration, trans. And ed. V. Minorsky,
(London, 1943).
TT: Tezkire-yi ah Tahmasb, ed. P. Horn, in Zeitschrift des Deutschen Morgenlandischen
Gesellschaft 44 (1890): 563-649.
Cihannma
Say II/1 July 2016, 151-154
E. Natalie Rothman, Brokering Empire: Trans-Imperial Subjects

between Venice and Istanbul, Ithaca: Cornell University Press, 2012, 323 shf.
ISBN: 978-0-8014-4907-9.
Siyasi, dinsel ve dilsel adan aidiyet ve yabanclk kategorilerinin oluma

sreleri ve izilen bu kltrel snrlarn hukuki olarak tahkim edilme aamalar
kltrel antropoloji ve tarih alanlarnda alanlar uzun sredir megul eden
meseleler olmutur. Natalie Rothman, bu almasnda erken modern dnem
Venedik dnyasnda yabanc ve yerel, Trk ve Venedikli, Levanten ve Avrupal,
Dou ve Bat gibi kategorilerin farkl toplumsal aktrler ve muhtelif kurumlar
arasndaki ilikiler neticesinde nasl ekillendii inceliyor. Bununla ilikili olarak,
kltrel snrlar zamandan ve mekndan mnezzeh bir ekilde tanmlanm sabit
bir veri olarak kabul etmek yerine; bu snrlarn farkl kltrler arasnda araclk
edenlerin abalaryla oluan, srekli deien ve yenilenen dinamik yaplar olduu
eklindeki kavray almasnn analitik erevesini oluturuyor.
Bu balamda, Venedikin deniz ar kolonilerinden yahut Osmanl snr
boylarndan Venedik ehrine gelen gmenler, din deitirip Hristiyanla geenler,
kle olarak Osmanl topraklarna gtrlen ve daha sonra ehre geri dnenler,
tccar, simsar, dragoman, diplomat gibi ekonomik ve siyasi araclar almann
znelerini oluturuyor. mparatorluklar arasnda gidip gelen bu toplumsal aktrlerin
tamamn imparatorluk ar tebaa olarak snflayan Rothman, bylece sosyal
bilimlere tm bu kltr araclarn kapsayan kategorik bir kavram kazandryor.
nebaht Deniz Sava (1571) ile Girit Savann sona erdii (1669) tarihler
arasndaki yaklak bir asrlk dnemi kapsayan alma temel olarak Venedik
arivlerinde mevcut eitli belge trlerine dayanyor. Lonca tekilatlarna ait kaytlar,
engizisyon mahkemelerine verilmi ifadeler, Venedik ticaret kuruluna sunulan
dilekeler ve bunlara cevaben kaleme alnan Venedik brokrasisinin rettii
dokmanlar, Katekmenler evine ait kayt defterleri gibi eitli belge trleri
sistematik olarak taranarak aratrmaya dhil ediliyor. Bu farkl belge trlerine ait
dokmanlarn incelenmesiyle, imparatorluk ar tebaa olarak snflanan aktrlerin,
Venedikin hukuki-toplumsal dzeni iinde birtakm imknlardan faydalanabilmek
iin dhil olduklar alar, brokratik sistem iinde retilen resmi belgelerde
kurduklar anlatlar ve bu anlatlardaki dnmler ortaya konuyor.
Giri ve sonsz hari drt ksm altnda toplam yedi blmden oluan
almann, ilk ksm Araclk balna sahip. Bu ilk ksma ait iki alt blmde
ticari simsarlar inceleniyor. Dileke sahipleri ve simsarlar olarak imparatorluk ar
tebaa balkl ilk blm, ticari simsarlarn simsar loncasna kabul edilmek iin
sunduklar dilekelerin analizine ayrlm. Balangta sadece Venedik vatandalar
iin kurulan bu tekilata sre iinde imparatorluk ar tebaa mensubu
simsarlarn nasl eklemlendii sorusu bu blmn ana eksenini oluturuyor.
Rothman bu srete, lonca yesi lisansl simsar olarak alabilmek ve bylece
lisansl simsarlarn sahip olduu baz imknlardan faydalanabilmek iin bavuran
imparatorluk ar tebaann dilekelerinde kullandklar sylem ve retorik zerinde
duruyor. Dileke sahiplerinin, kendilerinin Venedik toplumuna mensup bireyler
olduklarn iddia ederken bavurduklar sylem zerinden, yurttalk aidiyetinin
taraflar arasnda mzakere edilerek tanmlanan ve zaman iinde dnen bir
kavram olduunu ne sren Rothman, kavramn hukuki altyapsnn da bu srecin
bir paras olarak deikenliine vurgu yapyor. Ticarete simsarlk etmek mi yoksa
dostluk kurmak m? balkl ikinci blm ise lonca tzklerinin ihlalleriyle alakal
davalarn grld lonca mahkemesi kaytlarnn incelenmesine ayrlm. Blme
konu olan davalarda, lonca yesi olmadan yasad simsarlk yapanlarn yahut
lisansl simsar olmasna ramen lonca tzn ihlal etmi olan araclarn
mahkemeye verdikleri ifadeler mercek altna alnmakta. Bu vakalarda, meselenin
ticari boyutundan daha ok sulamaya urayanlarn savunmalarna odaklanan
Rothman, araclar ve mterileri arasndaki balar gzden geiyor. Bu incelenen
vakalar zerinden, erken modern dnem ticaret dnyasnda araclar ile tccarlar
arasndaki gven balarnn temel olarak ortak etnik/dinsel kimlie dayand
eklindeki anlaya kar kyor ve dilsel becerilere sahip araclarn bu kategorileri
aarak ok farkl zmreler ve kurumlarla iliki kurabildiini ne sryor.
Din deitirme isimli ikinci ksm altnda ise Geii anlatmak ve Din
deitirmenin uygulanmas balkl iki blm bulunuyor. Bu blmlerde erken
152 modern Akdeniz dnyasnda insanlarn neden? din deitirdiinden ziyade
nasl? din deitirdii sorusuna cevap aranyor. Bu temelde, din deitirenlerin
katekmenler evi gibi kurumlarla yahut vaftiz ebeveynleri gibi dinsel adan
sembolik nemi olan aktrlerle kurduklar balar zerinden bu kiilerin tabiiyetinin
nasl dnt ve bu dnmn toplumsal ilikilere yansmalar aratrlyor.
Rothman, Geii anlatmak balkl blmde din deitirenlerin engizisyon
mahkemesine verdikleri ifadeleri ve katekmenler evinde Katoliklie yeni gemi
bu kiiler hakknda tutulan kaytlar tetkik ederek iki farkl belge trnde ortaya
kan keskin bir farklln altn iziyor. Rothmana gre engizisyon kaytlarndaki
ifadelerde din deitirme anlatlar genellikle corafi hareketlilikler ve bu seyahatler
esnasnda bavurulan dini riteller ile ilikilendirirken, katekmenler evinin
kurumsal kaytlarnda din deitirme kesin bir kopua iaret ediyor. Bir sonraki
blmde ise bu tartmay derinletiren Rothman, din deitirenlerin, din
deitirmeden nceki hayatlarnda gelitirdikleri toplumsal alardan nadiren
koptuklarn, ancak bu balarn Venedikte Katoliklie getikten sonra
katekmenler evi ve vaftiz ebeveynleriyle kurduklar balar neticesinde yeniden
ekillendiini ne sryor. Nihayetinde, din deitirenler teorik olarak Venedik
tebaasna dnm Katolikler olarak tanmlansa da, pratikte bu kiilerin pek ok
farkl corafyadan ve toplumun eitli tabakalarndan kimselerle kurulmu ilikiler
ana gml kimliklere sahip olduunu iddia ediyor.
eviri isimli nc ksm altnda bulunan Venedikli dragomanlarn
ortaya k balkl blmde ise nceki blmlerde eitli belge trlerini analiz
etmek iin takip edilen yntem, burada kamu dragoman olabilmek iin yaplan
resmi bavurulara uygulanyor. Kamu dragoman olmak iin bavuru yapan
imparatorluk ar tebaaya mensup kiilerin anlatlarnda, ie kabul edilebilmek
amacyla ne karmay tercih ettikleri becerileri ve gemilerine ait hikyelerde
vurgulamaya zen gsterdikleri noktalarn alt iziliyor. Sonrasnda dragomanlk
messesesinin on altnc yzyldan on yedinci yzyl ortalarna dein nasl
kurumsallat ve kamu dragomanlarnn, Venedik brokratik sistemi iinde en st
mevkilerdekilerle dahi kurabildikleri ilikiler sayesinde imparatorluk ar tebaa
ierisinde elde ettikleri ayrcalkl konum eitli anekdot ve vakalar zerinden ortaya
konuyor.
Dile Getirme balkl son ksm altndaki blmler ise daha nce incelenen
simsarlar, din deitirenler ve dragomanlar arasndaki etkileime ve bunun
neticesinde ekillenen etno-dilsel snflandrma srelerine ayrlm. Bu ksmda
bulunan Farkllklar dile getirme isimli blmde sreleri takip edebilmek iin iki
temel etkileim alan zerinde durulmu. Bunlardan ilki, on altnc yzylda kamu
dragomanlarnn faaliyetlerini finanse etmek amacyla simsar komisyonlarna konan
te bir oranndaki verginin uygulama alanlar iin verilen mcadele. Terzo adyla
anlan ve balangta Trk tacirlerle yaplan araclk ilemleri zerinden alnmas
ngrlen bu vergi, sonrasnda hangi etno-dilsel gruplarn bu vergiyi demekle
mkellef olduklar tartmasna zemin hazrlyor. Bu vergiden kamak isteyen farkl
gruplarn kendi dragomanlarn talep ettikleri dilekelerde farkllklarn nasl
dillendirdiklerinin izini sren Rothman, bu srecin farkl kurumlar ve aktrler 153
arasnda nasl ilerlediini takip ediyor. Bu blmde, dier bir mcadele alan olarak
da, 1621 ylnda Trk tacirlerin konaklamalar iin alan Trk ticaret evinde
(fondeco dei turchi) kimlerin ikamet etmesinin zorunlu tutulaca ile ilgili tartmalar
zerinde duruluyor. Trk tccarlarn, Venedik toplumuyla dorudan iletiim
kurmalarn engellemek ve onlar gzetim altnda tutmak amacyla kurulan bu
ticaret evinde kalmak istemeyen eitli etno-dilsel gruplar tarafndan sunulan
dilekelerde, bu gruplarn vergi tartmasndakine benzer ekilde kendi farkllklarn
ne srerek farkl bir snflandrma talep ettikleri grlyor. Son blmde ise, bu
tartmalara paralel olarak Levanten kelimesinin anlamnn kategorik adan on
altnc yzyldan on sekizinci yzyla dein nasl dnt, o dnemde kaleme
alnm szlkler, edebi metinler ve seyahatname/gnlk gibi kiisel anlatlar
zerinden rneklemlerle ortaya konuyor.
Titiz bir aratrmann rn olan bu alma Akdeniz aratrmalarna yeni bir
perspektif kazandrmakla birlikte meseleyle dorudan ilikili baz mevzulara
deinmekten imtina ediyor. Kitaba konu olan, Venedikte artan ve kurumsallaan
ticari simsarlk, on yedinci yzyln ilk yarsnda alan Trk ticaret evi gibi
gelimeler Akdenizde o dnem yaanan ekonomik dnmn yansmas olmasna
ramen bu gelimelerin ekonomik altyaps hususunda Rothman sessiz kalyor. Her
ne kadar almann kapsamnn dnda kalan alanlar olsa da, baz noktalarda
verilebilecek referanslar sayesinde etno-dilsel snflandrma zerinde etkili olan
kurum ve aktrlerin spesifik olarak neden bu dnemde ortaya kt ve glendii
sorusunu cevaplamak mmkn olabilirdi. Bir dier sorunlu nokta ise din
deitirenlerin, kltrel snrlar oluturma srelerinde oynadklar roln mulak
kalmas. Kitabn son ksmnda daha nceki blmlerde incelenen gruplarn yeni
kategoriler oluturma srecine nasl katldklar incelenirken, dragomanlara ve
simsarlara atfedilen etki tatmin edici ekilde ortaya konuyor; ne var ki, din
deitirenlerin bu srete nasl bir etkileime girdikleri, ne derece etkin olduklar
ok net olarak tanmlanamyor. Bu tali sorunlar dnda, sunduu analitik ereve ve
takip ettii metodoloji ile Akdeniz kltr tarihine yeni bir bak as sunan alma,
ald dllerle de zgnln tescil ettirmi durumda. Uzun cmleler ve etrefilli
terminolojisi sebebiyle, tarihe merakl ancak konunun uzman olmayan okur iin
zorlayc bir metin olsa da erken modern Akdeniz dnyas zerine alan tarihiler
ve kltrel antropolojiye ilgi duyan sosyal bilimciler iin incelenmesi gereken bir
alma.
Mehmet Kuru
154
Ph.d. candidate, University of Toronto, Department of History.

Cihannma
Say II/1 July 2016, 155-160
Glhan Erkaya Balsoy, Kahraman Doktor htiyar Acuzeye Kar: Ge

Osmanl Doum Politikalar, Can Yaynlar, stanbul, 2015, 254 shf. ISBN:
978-975-07-2637-8.
Bu kitap, Glhan Erkaya Balsoyun 2009da doktora tezi olarak hazrlayp

sunduu almasnn, 2013te gzden geirilerek ngilizce basmndan sonra
Trkeletirilmi halidir. Balsoy bu almasnda, 19. yzylda Osmanl nfus
politikalarnn ekillenmesini kadn bedeni, cinsellii ve dourganlnn kontrol
altna alnp disipline edilmesi sreci zerinden incelemitir. mparatorluun en
uzun yzylnda yaanan byk demografik dnmler, Osmanl devlet adamlarn
nfusun gelecei konusunda politikalar retmeye zorlamtr. Bu politikalar ise
genelde kadn bedeni zerinde ekillenmitir. Bu balamda Balsoyun almasnda
kadn bedeni, politik bir hviyet kazanmas asndan ayr bir nem arz eder.
Balsoyun iaret ettiine gre; kadn bedenini ve dourganln, nfus politikalar
erevesinde denetim altna alma sreci ile genellikle mahrem olduu ve zel alana
girildii dnlen cinsellik ve doum, artk mahrem olmaktan karak siyasi bir
hviyet kazanmtr. te Balsoy bu almasnda kadn bedenini ve dourganl
denetim altna almaya ynelik; bu politikalarn kurucu unsurlar olarak iddia ettii
be meseleyi; yani ebelik, doum, krtaj, hamilelik ve ksrl incelemitir. Bu
almann iinde anlamlanaca balam ise mparatorluun en uzun yzyldr. 19.
yzyl, mparatorluun dnmnn belirgin bir hal ald dnemdir. Byle bir
dnemde hepsi de erkek olan Osmanl brokratlarnn kadn bedenini devlet
politikalarnda kefetmesi ise kadn dnyasyla ilgili zel olann politik olmaya doru
evrildiinin de iaretlerini vermektedir.
almasnda Osmanl ariv belgelerinden, matbu edebi metinlerden, gazete
nshalarndan, Trke ve ngilizce ikincil kaynaklardan yararlanm olan Balsoy,
almasn be blmde incelemitir. alma akc bir anlatma sahiptir. Bununla
birlikte kadnlarn hamilelik ve doum srecindeki maceralarn konu alan dnem
hikyelerine yer verilmesi almay renklendirmitir. Kitaba genel bir ereve iinde
bakacak olursak, blmler aras geiler ve blm uzunluklar makul dzeyde olup,
blmler akc bir dzene sahiptir. Kadn doasna ait olan unsurlarn bir devlet
politikas zerinden ele alnmas almay deerli klan en nemli etkendir.
Kitaba, almasn zetleyen kk bir Giri blmyle balayan Balsoy,
bundan sonra birinci blm niteliinde olan Besim mer, Ebelik ve Doum Tarihi
Yazm ile devam eder. Bu blmde Balsoy Osmanl kadn doum, jinekoloji ve
ebelik eitiminin nc hekimlerinden biri olan Besim merin, doum ve ebelik
tarihinin yazm zerindeki etkisi irdelenerek, mparatorluun en uzun yzylnda
doan bir aydnn elikileri, kavgalar ve saplantlar hakknda nemli ipular
verilmitir. Bu blm bize, devletin kadn bedeni zerinden ekillendirdii
politikalar, Besim mer zerinden okumamz salamtr. 1862de stanbulda
doan Besim mer, Mekteb-i Tbbiyede ald eitimin ve bu okuldaki doum
uzman Doktor Vahite yapt asistanln ardndan 1887de kadn doum ve
ocuun gebelik srasnda, doum sonrasnda ve ocukluk evresinde geliimini
takip etmek ve bakmn amalayan alanlarda uzmanlamak iin Parise gider. Besim
mer, 1891de stanbula dndkten sonra Mekteb-i Tbbiyede, ileriki yllarda
kadn ebelere de verecei ebelik ve doum derslerini vermeye balar. Besim mer
ebelik eitiminin yan sra hemirelik eitiminde de nemli rol oynar. Ayrca Kzlay,
Verem Sava Dernei ve Himaye-i Etfl Cemiyetinin kuruluunda aktif rol oynar.
Besim merin mesleki faaliyetlerinin bir ksmn da yapt aratrmalar ve zellikle
kendi uzmanlk alannda hijyen ve kamu sal adna yazm olduu kitaplar
oluturur. Balsoy, Doum Tarihi ve Fenn-i Vilade Klliyat bata olmak zere Besim
merin eitli salk dergilerinde km makaleleri zerinden mparatorluun
nfus politikasn ele almaya almtr. Osmanl doum tarihi hakkndaki
almalarn belli bir bak asn, duruu ve zihniyeti temsil ettiini Balsoyun
anlatmyla fark ederiz. Ancak Balsoyun iaret ettii gibi Osmanl doum tarihi
sorunlu bir kavramdr. nk bu dnemde yazlan izilen birok alma yoksul
kesimden ziyade st snf kesime hitap ettii iin Osmanl doum tarihi kavram
da o derece sorunlu bir kavramdr. Balsoy bununla birlikte Osmanl kadn
kavramnn da sorunlu olduuna iaret etmitir. nk Osmanl kadn derken
Mslman, Trk, ehirli kadnlardan bahsederek belli bir zihniyeti temsil etmek,
ayn zamanda geni bir corafyaya yaylan farkl kltrleri bnyesinde barndran bir
156 toplumsal yapdaki doum deneyimlerini teke indirmek demektir.
Besim merin hem Son Dnem Osmanl aydn kuan hem de Erken
Cumhuriyet Dnemi aydn kesimini temsil etmesi asndan yazd eserler,
dnemin konjonktrn anlamlandrmamzda nemli bir yer tutar. Nitekim Besim
mer, 1933 ylnda Shhat Almananda yaymlanan bir yazsnda viladethnelerin
(doumevleri) ebelik eitimindeki rolne dikkat ekerken, bu kurumlarn
almasnn nndeki en byk engelin, dnemin padiah II. Abdlhamid
olduuna iaret etmitir. Besim mer eletirisini daha da ileri gtrerek II.
Abdlhamidin bu faydal kurumu pihne olarak grdn belirtmitir. te
Balsoyun yer verdii bu bilgilerin ardndan okuyucu, Son Dnem Osmanl aydn
ve Erken Cumhuriyet Dnemi aydnnn zihniyet dnyas zerinden dnemin
konjonktrn de yakalayabilir. Tam bu noktada Besim merin iddiasnn aksine
viladethnenin bizzat II. Abdlhamid dneminde kurulduunu anmsarsak, Besim
merin yazdklarnn eksik ya da yanl bilgi olmaktan ziyade o dnem aydnnn
belli bir politik duruunun rn olduu kansna varabiliriz.
Balsoya gre, Besim merin doum ve ebelik tarihinin yazm zerindeki
etkisi o kadar byktr ki kendinden sonra gelen kuak doum ve ebelik tarihini
yazarken Besim merin savlarn tekrarlamtr. Bu noktada Avrupadaki
gelimelere gpta edilirken, Osmanl gemii hor grlr. Ebeler de bu anlatda yok
saylr. Osmanl gemii tp tarihi asndan karanlk bir cahiliye devri olarak
grlmekte, ebeliin dnm sreci Cumhuriyetin ilan ile balatlmaktadr. Gerek
Son Dnem Osmanl ve gerekse Erken Cumhuriyet Dnemde yazlan tp kitaplar
anlatlarn, cahil ebe-eitimli erkek doktor kartl zerinden ekillendirmitir. Bu
kartlkta ebe yal, cahil, eitimsiz ve batl inanca sahiptir. Bu ebeler bir sorunla
karlatklarnda hemen sihre, byye ve batl inanlara bavururlar. Dahas bu
eitimsiz ebeler birok gnahsz sabinin canna kastetmilerdir. te yandan eitimli
erkek doktorlar bu anlatlarda kendilerine, eitimli, bilimli, bilimsel ve mfik olarak
yer bulurlar. Bunlar aldklar eitim ile kadn anatomisine ve doum
mekanizmalarna hkimdir; en zor doumlarda dahi sabilerin lmlerine neden
olmazlar, onlar hayat kurtarrlar!
Yerel ebeleri yani eitimsiz ebeleri, ebelik biliminin gelimesinin nndeki en
byk engel olarak gren Besim mer, bu noktada ebelerin profesyonellemesini
savunmutur. Bu balamda Besim merin tasarlad kartlk, ayn zamanda
Balsoyun bu almasna isim vermitir. Her ne kadar Balsoy bunu dile getirmese
bile okuyucu, Besim mer, Ebelik ve Doum Tarihi Yazm blmn okuyunca bunu
anlayacaktr. Nitekim Besim merin tasarlad bu kartlkta, yerel ebeler yani
eitimsiz ebeler ihtiyar acuzeler kavram ile tanmlanrken, eitimli erkek
doktorlar ve ehadetnmeli ebeler kahraman doktor ve koruyucu melek
kavramlar ile ifade edilmitir.
Balsoyun kitabnn ikinci blm niteliinde olan Ebeliin Dnm ksm,
dneme ait ok renkli bir hikye ile balar. Hikye yledir: 1860 ylnda Edremitin
Kemer kynde yaayan ve Deziriler Airetine mensup olan Emine ok da sk
grlmeyen bir ekilde z bebeklere hamile kalr. Maalesef bebeini de doum 157
srasnda kaybeder. O dnem doum srasnda kaybedilen bebeklerin ok olduunu
gz nne alrsak, birok annenin bu elim vakay kader diyerek kabullenmesi de
ok yaygndr. Lakin Emine bu kayb kader olarak kabullenmez ve kusuru doumu
yapan ebede arar. Eminenin iddiasna gre Tulumbac Kz nam ile bilinen ebe,
doum srasnda bebein gbek ban kesmeyip onlarn lmne yol amtr.
Emine, yazd arzuhalle ebenin mahkemeye karlmasn ve len bebeklerinin
diyet-i eriyyelerini demesini talep eder. Eminenin talepleri yerel olarak
zlmeyip, Meclis-i Vlya havale edilir. Meclis-i Vl, ebenin yaptnn ok
byk kabahat olduuna ve Eminenin iddiasnn aratrlmasna karar verir. Ancak
Meclis-i Vlnn buyruu yerine getirilmez ve ebe mahkemeye karlmaz nk
Emine yaklak bir sene sonra yeni bir arzuhal kaleme alr. Emine bu arzuhalde,
nceki arzuhaldeki ikyetlerini yazar ve buna ek olarak daha nceki arzuhaline
hibir cevap alamadn belirtir. Bu arzuhalden de bir sonu kmaz; ne Eminenin
arzuhaline cevap yazlmtr ne de ebe yarglanmtr.
Balsoyun almasnn ikinci blmnde yer verdii bu hikye Eminenin
kaderini kabullenmeyip, kaybnn hesabn sormas asndan 19. yzyl Osmanls
iin sra d bir olaydr. Ancak Balsoya gre; bu olay her ne kadar sra d bir olay
olarak grlse bile, 1860lara gelindiinde artk doum ve lme ilikin alglar
deimitir. Ve bu balamda ebeliin, ehadetnmeli ebelie dnm srecini
oka yer verdii renkli hikyeler zerinden resmetmeye alr. almasnda yer
verdii hikyeler ve anlatlar salk ve yerel tp pratiklerine ilikin kimi
uygulamalarn artk deimekte olduunun iaretini tar. Bu balamda 19. yzyln
ortalarndan itibaren doum pratiklerine ilikin daha ok ikyete rastladn
syleyen Balsoy, doum srasnda gerekleen lmlerin ya da sakatlklarn
sorumlusunun sadece eitimsiz ebeler yani ihtiyar acuzeler olarak gsterilmesi
tutumunu eletirir. Bu tutumun zellikle 19. yzyl Osmanl tp adamlarnn yazd
yazlar ve hamilelik iin karlan el kitaplarnda savunulduunu syleyen Balsoy, bu
almalar ayn zamanda, eitimsiz ebelere kar olumsuz bir alg yaratma abasnn
rnleri olarak ele alr. Bu balamda Balsoyun almasnda kulland ariv
belgelerinin birou yerel ve ehadetnmesiz ebelerin deil, ehadetnmeli ebe ve
gen erkek doktorlarn kart lm ve sakatlanma vakalardr.
Bunlar gz nne alnarak Osmanl mparatorluunun dourganl
artrmaya ynelik politikalar erevesinde dzenlemeye yeltendii ilk alan da ebelik
olmutur. Hepsi de erkek olan Osmanl brokratlarnn, dourganlk orannn
ykselmesi iin ncelikle doum srasndaki salk koullarnn gelitirilmesini
savunduklarna iaret eden Balsoy, yerel ve eitimsiz ebelerin yerini ehadetnmeli
ebelerin almas iin politikalar retildiine dikkat ekmitir. Bu balamda Balsoy,
Osmanl toplumunda nfus politikalarnn yaratt asl atmann kadn ebeler ve
erkek doum uzmanlar arasnda deil, ehadetnmesiz mahalli ebelerle
ehadetnmeli ebeler arasnda olduu kansna varmtr. Dolaysyla gerek Mekteb-i
Tbbiyenin gerekse Ebelik Mektebi ve bunun gibi daha birok salk messesesinin
almasn, Osmanl brokratlarnn nfus politikalar erevesinde okumak daha
158 yararl olacaktr.
Balsoyun kitabnn nc blm niteliinde olan Iskat- Cenin: Siyasi ktidar
ve Kadn Bedeni ksm, gnmzde de tartma konusu olan krtajn mparatorluun
en uzun yzylndaki hal ve vaziyetini incelemektedir. Osmanl mparatorluu
eitim, ehadetnmelendirme ve kayt altna almak suretiyle ebelerin faaliyetlerini
denetim altna alrken, doum srasnda meydana gelen anne ve ocuk lmlerini
azaltmay planlamtr. Osmanl brokratlar tarafndan nfusun azalmasndaki en
byk etken eitimsiz ebelerin yan sra, hamile kadnlarn krtaj olmasdr. Bu
sorun zerinde kafa yoran Osmanl siyasi eliti, 1838 ylnda krtaj yasaklayarak,
krtajn yaygn olmasnn nedenlerini irdelemeye balamtr. Balsoya gre
dnemin Osmanl brokratlarnn ve aydnlarn gazetelerde yazd yazlara baklrsa
krtajn nedenleri; iffetsiz annelerde, sofradan bir boaz kesmeye alan babalarda,
yoksulluk batana saplanm ailelerde aranmtr. Burada ilgin bir ekilde Osmanl
aydnlar krtaj, gnmz algsyla gayrimeru ilikiler zerinden deil, evli kadnlar
zerinden deerlendirmilerdir. Osmanl brokratlarnn ncelii evli kadnlarn
krtaj yapmasn engellemektir, nk retilen nfus politikas bunu
gerektirmektedir. Tabi bunun yannda gayrimeru ilikiler sonucu yaplan krtajn
da Osmanl aydnlar tarafndan eletirildiini, bunun edebi metinlere konu
olduunu unutmamz gerekir.
Balsoy, gnmzdeki anlam ile iki farkl anlam ieren krtaj ve dk
kelimelerinin, ariv belgelerinde tek bir kelime ile ifade edildiinin altn izer:
skat- cenin. Dneme ait belgeleri inceleyen Balsoy, bu kelimenin hem dk
hem de krtaj anlamnda kullanldn, hangisinin kastedildiinin ise ancak kalbn
kullanld balam iinde akla kavutuunu vurgular. Bu balamda Balsoy,
ocuunu dren kadnlarn, aslnda krtaj yapmasa bile ceza almamak iin
mahkemeye bavurduklarna vurgu yapar.
phesiz skat- ceninin zerine ilk kapsaml belgenin retildii 1838 ylna
kadar ocuk drme, devletin ya da dnyevi otoritenin deil dini otorite ve
alglarn etki alanndayd. Osmanl mparatorluu gibi ok uluslu ve ok dinli bir
yapda krtaj algs da btncl olamazd. Krtaj, farkl dini ve inan sistemleri ile
ekillenen bir nitelie sahipti. Ancak Balsoy, krtaj yasaklarnn ve cezalarnn daha
ok mparatorluun Mslman nfusu zerinde ekillendiini vurgular. Bu aslnda
o dnem Osmanls iin tutarsz bir politika olarak da nitelendirilemez. nk
zaten Osmanl brokrat rettii politikalar bu memleketi nasl kurtarrz sorusu
zerine ina ettii iin, Osmanl nfus politikalar erevesinde krtaj yasaklarnn
ve cezalarnn sadece Mslman nfus zerinde etkili olmas garip deildir.
Balsoy, krtaj yapan Mslman kadnlarn krtaj yapt anlaldnda
onlarn cezalandrlmadn, suun Osmanl mahkemeleri tarafndan, dk
yaptran eczac ve eitimsiz ebelere verildiini vurgular. Su eylemini yapan kadnn
cezalandrlmayp, o eylemin yaplmasna yardmc olan kiilerin yarglanmasn
Osmanl nfus politikalar erevesinde dnmek isabetli olacaktr. Nitekim nfus
artn salayacak unsur dourgan bir annedir. 159
Krtajn tm Osmanl corafyasnda yaygn olmas nedeniyle alnacak
nlemler, mparatorluun resmi gazetesi Takvim-i Vekyide bile yaymlanmtr.
Ancak bunun engellenmesi iin cezalarn yeterli olmayaca fark edilerek, sorunun
sosyolojik ve ekonomik boyutlar da tartlmtr. Bu balamda Balsoy, ariv
belgelerinde, ok evlad olanlara belediye sandklar tarafndan maa balandna
dair kaytlara da yer vermitir. Bununla birlikte yoksul ve kimsesiz ocuklar
yetitirecek messeselerin almas, krtajn nlenmesi iin baka bir uygulamadr.
Balsoyun kitabnn drdnc blm niteliinde olan Hamilelik, Rahim ve Tp
ksm, hamileliin tbbiletirilmesi ile alakaldr. Ki bu da Osmanl nfus
politikalarnn bir baka ayadr. Balsoy, Osmanl aydnlar iin kadn bedeninin
dourgan olduu srece dikkate alndna iaret eder. Kadn bedeninin asl vazifesi
ocuk dourmak ve bu ocuun topluma hizmet edebilecei zamana kadar
bakmn stlenmektir. Dolaysyla bu beden dourganl artacak, en iyi evlatlar
dnyaya getirecek ekilde disipline edilmelidir. Bu disipline en ok ihtiya duyulan
dnem ise hamileliktir. Her ne kadar bu dnem doktor kontrol denetiminin gerekli
olduu bir dnem olsa bile bedeni terbiye ve disipline etme sreci sadece
doktorlarla salanmaz. Balsoy da bu balamda 19. Yzyl sonunda ortaya kan,
devletin doum politikalarnn izlerinin barnd hamilelik elkitaplarn ele alr. Bu
kitaplar, gnmzdeki hamilelik kitaplar gibi annelere hamilelikleri srasnda ve
doumun hemen sonrasnda neler yapmalar gerektiini tleyen nasihat
kitaplardr. Ancak Balsoy, bu kitaplarn satr aralarnn Osmanl nfus
politikalarnn izlerini tadn vurgular. Balsoyun almasnda yer verdii
hamilelik el kitaplarnn temel konusu hep kadn bedeninin disipline edilmesi
olmutur. Bu balamda deerlendirilen hamilelik el kitaplar, hamileliin
tbbiletirilmesini savunurken, bunu hamile kadnlarn sal iin deil aslnda
toplumun sal iin ister. Hamilelik el kitaplarnda, hamilelik srecinin yan sra,
iyi bir anne olabilmek hatta iyi bir gen kz olabilmek zerine de tavsiyeler
verildiine dikkat eken Balsoy, bu yaklam, devletin gen kzl terbiye ederek
onlar annelie hazrlamas olarak yorumlamtr.
Balsoyun kitabnn beinci blm niteliinde olan Ksrlk, devlet ve toplum
tarafndan erkek bedeninin kadn bedeniyle kyasla ok daha rtk bir ekilde
sorunlatrld dnldnde nemli bir blmdr. Toplumun retken
kapasitesinin en nemli unsuru olan kadn iin douramama nasl nemli bir
sorun ise erkekler iin de ksrlk o derece sorun ifade eder. Lakin ksrlk ancak
19. Yzyln sonuna doru tbbi bilginin gelimesi ile bir grnrlk kazanmaya
balamtr. Bu blmde Osmanl tp ve nasihat kitaplar zerinden ksrl ele alan
Balsoy, mahrem alann politik alana nasl dnt hakknda bize ciddi ipular
verir.
Ksrlk tartmasnn nemli ve ilgi ekici yanlarndan biri de kadn
bedeninin yan sra erkek bedeninin de sorunsallatrlmasdr. Bu balamda ksrla
ilikin sorunlar ve cinsel ilev bozukluklar kadn bedenini konu edindii gibi erkek
160
bedenini de konu edinir. Dourganlk ve ksrlk Osmanl matbuatnda ok popler
bir konudur. Bu dnemde evli kadn ve erkeklere, evlie hazrlanmalar iin baslan
nasihat kitaplar mevcuttur. Bu nasihat kitaplarnn birounda ksrlk, evli iftlerin
disiplinsizliine verilen bir ceza olarak resmedilmitir. Nasihat kitaplar, ksrl
tbbi olmaktan ok ahlaki bir problem olarak ele alrken, tplarn yazd akademik
kitaplarda ksrla zm nerileri retilmitir. Balsoy bu noktada Avanzade
Sleymann Mesail-i Mhimmeden Ksr Kadnlar isimli almasnda suni dllenme
ynteminin anlatldna dikkat eker. Yine de mparatorluun nfus mhendislii
balamnda rettii politikalardan biri olan ksrln tartlmas ve zellikle bunun
rtk bir ekilde erkek bedeni zerinde yaplmas bile kayda deerdir.
Sonu olarak bu almada Balsoy, 19. Yzylda Osmanl nfus
mhendisliini kadn bedeni, cinsellii ve dourganlnn kontrol altna alnp
disipline edilmesi ilikisi zerinden incelemitir. Bu dorultuda genellikle zel ve
mahrem olarak dnlen kadn bedeni, cinsellik, doum, krtaj ve ksrlk, 19.
Yzyl Osmanl brokratlarnn rettii politikalar erevesinde anlamlandrlmaya
balanm, dolaysyla mahrem olan alan politik bir hviyet kazanmtr.
Nurdan elik
Yksek Lisans rencisi, Dokuz Eyll niversitesi Eitim Bilimleri Enstits Tarih retmenlii
Anabilim Dal.

Cihann - Ma 2-1 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cihann - Ma 2-1 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Cihannma

TARH VE CORAFYA ARATIRMALARI DERGS

CLT / VOLUME II SAYI / ISSUE 1

Temmuz / July 2016

ZMR KTP ELEB NVERSTES

Makale, belge transkripsiyonlar, eviri ve kitap deerlendirmelerinde mevcut grlerin

Sahibi/Owner Deerli Okurlar;

Cilt / Volume: II Say / Issue: 1 Temmuz / July 2016

COMMANDING THE SEA: THE SPANISH NAVAL HIGH

Hseyin Serdar Tabakolu*

Denize Hkmetmek: Erken Modern Dnem Akdenizinde

8 Thompson, Las Galeras en la Poltica Militar Espaola, p. 101-103.

The Captain-General of the Sea

16 Miguel ngel de Bunes Ibarra, La defensa de la cristiandad: las armadas en el mediterrneo en la

The Deputy-General of the Sea

Captain-generals of the regional fleets

26 Muido, La Organizacion Naval, I, p. 551.

control (administracion) or they could be selected among the private contractors by

D. Garca de Toledo, 1564-1568

28 Archivo General de Simancas, Estado/Armada y Galeras, Legajo 445: Relacin sobre

32 Archivo General de Simancas, Varios/Galeras, Legajo 1, 33-35.

ZMRDE YAHUD KLTREL MRASI:

Jewish Cultural Heritage in Izmir: Hebrew Inscriptions

* Dr., Yerel Aratrmac.

blgede olumutur. zmlemesini yaptmz yaztlarla ilikili olan Alliance

1) Alliance Israelite Universellein kiemelikteki Okullar ve emtov

okuludur.5 Okulun mdrln yapmak zere zmire gnderilen ilk ynetici

2) Portugal (Portekiz) Sinagogu

Portekizden 1497 ylnda srgn edilen Portekiz Yahudilerinin byk bir

7 Onlar Konversolardr. Konverso, spanyolca Dnme anlamna gelmektedir. Hristiyanlktan

10 Barnay, a.g.e., 73-74.

1-e Haaar LeHaAdonay Tsadikim yavo bo Ben porat Yosef13

Resim 5: Portugal Sinagogu iinde yer alan mermer yazt 2

1-Aleksandr . 5-Jak Sidi

3) Mahazike Tora (Tsontsin-Sonsino) Sinagogu

14 branice olan Mahazike Torann anlam, Toray glendirmek, kuvvetlendirmek, tahkim

Cumhuriyet dneminde Sakarya Mahallesi adn alan Sonsino Mahallesi, 803,

kede yer almaktadr.22 zmirli Yahudiler o blgeden yle sz etmektedir: La

Resim 6c: Mahazike Tora(Sonsino) Sinagoguna ait yazt

1-Beezrat Haem anat 5694

4-lomo Kalderon ben Sara menuhato kavod

1-Kahal Kado onsol Yibane Binyan Tsiyon

1-Kahal Kado Beit

Hayim Algazidir ve lm tarihi 5431(1671) yldr. Her iki kiinin de sz konusu

7-Talmud Tora(Hevra) Sinagogu:

33 Barnay, a.g.e., 84-85.

37 Barnay, a.g.e., 87.

1- BeEzrat Haem 5666 1-Tanrnn yardmyla(Bismillahirrahmanirrahim) 1906

8) Neve alom(alom) Sinagogu

41 Barnay, a.g.e., 75.

ve morallerinin bozulmasna neden olan 1841 yangn, alom Sinagogunun kaps

32 1-Habayt Hakneset haze banuy minat 5560 im

4-Ve 1890 senesi Mart aynda byk Sinagog tamamland(inas)

1-Yiten hatov 1-yiyi verecek

48 Grkan, a.g.e., 13-14.

mevcuttur. Mahazike Tora(Sonsino) Sinagogunun 1934 tarihli yazt zerinde sa

OSMANLI KAYNAKLARINDA FLORANSAYI ARAMAK:

Seeking Florence in Ottoman Sources: Some Notes on Terms of Duke,

Osmanl Devletinin, erken dnemlerden itibaren, Venedik ve Ceneviz gibi

Osmanl siyaset dilinde Floransa Devleti veya Toskana Grandukalnn

Ariv Belgelerinde Floransa ve Toskana Adlar

18 ASF., Mediceo del Principato 4274/A, c. 40.

Osmanl Kroniklerinde Floransa ve Toskana Adlar