Professional Documents
Culture Documents
lme Bilgisi
Ders Notlar
Hazrlayanlar
Do. Dr. Temel Bayrak
Yrd. Do. Dr. brahim ASR
GMHANE-2011
2
NDEKLER
NDEKLER....................................................................................................................................... 2
1. GR ............................................................................................................................................. 4
1.1. lme Bilgisinin Konusu ve Tarihesi .................................................................................................. 4
1.2. Haritalarn ve lme Bilgisinin Kullanm Alanlar ................................................................................ 5
1.3. Yerin Temel ekli ................................................................................................................................ 5
1.4. Dzlem lmeler ................................................................................................................................ 7
2. LME VE L BRMLER ................................................................................................. 8
2.1. l Birimleri...................................................................................................................................... 8
2.2. Eim ls ...................................................................................................................................... 11
3. LEK ........................................................................................................................................ 12
3.1. Saysal lek ..................................................................................................................................... 12
3.2. izgi lek ........................................................................................................................................ 12
3.3. Harita zerinde Alan Hesab ............................................................................................................. 13
3.4. Harita leklerinin Seimi ve izim Hassasiyeti ................................................................................ 14
4. L HATALARI .................................................................................................................... 15
4.1. Duyarlk (Doruluk) ltleri ............................................................................................................ 16
5. BAST L ALETLER VE KULLANIMI .......................................................................... 18
5.1. Basit l aletleri .............................................................................................................................. 18
5.1.1. Bir Jalonun ekl Yardmyla Dey Duruma Getirilmesi .................................................................. 19
5.2. Yataydaki Noktalarn Alm ve Aplikasyonu ....................................................................................... 20
5.2.1. Balama yntemi.............................................................................................................................. 20
5.2.2. Dik koordinat Yntemi...................................................................................................................... 21
5.3. Yatay Uzunluklarn llmesi ........................................................................................................... 22
5.3.1. Yatay Uzunluklarn llmesinde Dikkat Edilecek Hususlar .............................................................. 23
5.4. Dorularn Aplikasyonu .................................................................................................................... 23
5.4.1. Birbirini Gren ki Noktay Birletiren Bir Dorunun Aplikasyonu ..................................................... 24
5.4.2. Birbirini Grmeyen ki Noktay Birletiren Bir Dorunun Aplikasyonu .............................................. 24
5.5. Basit l Aletleri le Harita Alm Yntemleri ................................................................................... 25
5.5.1. Balama Yntemi ile Alm ................................................................................................................. 25
5.5.2. Dik Koordinat Yntemi alm .............................................................................................................. 26
5.5.3. l Krokileri .................................................................................................................................... 26
6. ALAN HESAPLARI .................................................................................................................. 28
6.1. l Deerlerine Gre Alan Hesab ................................................................................................... 28
6.1.1. Almn Balama Yntemi le Yapld Durumlarda Alan Hesab ........................................................ 28
6.1.2. Almn Dik Koordinat Yntemi le Yapld Durumlarda Alan Hesab ................................................ 29
6.1.3. Kark Yntem ................................................................................................................................. 31
6.1.4. Koordinatlarla Alan Hesab ( GAUSS ALAN HESABI ) ......................................................................... 32
6.2. l veya Plan Deerlerine Gre Alan Hesab ................................................................................... 34
6.2.1. Geometrik ekillere blme yntemi ................................................................................................. 34
6.2.2. Paralel izgili Diyagram .................................................................................................................... 35
6.2.3. Kare izgili Diyagram ........................................................................................................................ 35
6.2.4. Planimetrik (Mekanik ) Alan Hesab .................................................................................................. 36
7. TEODOLT ................................................................................................................................ 37
7.1. Teodolitin Nokta zerine Kurulmas ................................................................................................. 38
7.2. Teodolitin Dorultu ve A Okuma Dzeni ........................................................................................ 39
7.3. A ls ......................................................................................................................................... 40
7.3.1. Silsile Yntemiyle Dorultu ls ................................................................................................... 40
7.4. Yatay A Hesab ............................................................................................................................... 41
7.5. Dey A ls ve Hesab .............................................................................................................. 41
8. KOORDNAT SSTEMLER VE TEMEL DEVLER .......................................................... 42
3
1. GR
1.1. lme Bilgisinin Konusu ve Tarihesi
Geodezi de denilen bu bilim dal Trkeye Jeodezi olarak girmitir. Ksaca yeryznn biim
ve boyutlar gibi zelliklerini tanmlamay salayan verilerin aratrlmas ve incelenmesiyle
uraan bilim kolu olarak tanmlanabilir. Genel anlamda, yeryz zerindeki ekillerin tayini
ve llmesi ile ilgili olarak uygulamal matematiin bir daldr.
Tarihin ilk alarnda yeryznn bir dzlem olduu kabul edilmitir. Daha sonralar kendi
etrafnda dnen yuvarlak bir gk cismi olduu dnlmtr. Yakn zamanda ise
yeryznn homojen bir yapya dolaysyla yzeye sahip olmad, dalgal bir yzeye sahip
olduu tespit edilmitir. Bu dalgal yzeye yerin temel ekli Jeoid ad verilmitir.
Jeoid ii dolu doal bir cisim olmas nedeniyle fiziksel anlamda uzayda daima vardr. ekl
erisi veya dorultusu bu jeoid yzeyine daima dik olur. Bu nedenle ekl erisi alet kurup
a ve uzunluk lme teknikleri asndan byk nem tar.
Jeoid, byk okyanus yzeylerinin karalarn altnda da devam ettii varsaylarak olumu
kapal bir yzeydir. Bu yzey nivo yzeyi olarak ta adlandrlr.
6
Nivo yzeylerinin her noktasndaki potansiyel deeri birbirine eit ve sabittir. zerinde duran
cisim hibir zaman bir i yapmaz. Bir dier ifade ile zerinde bulunan bir su damlac hibir
ynde hareket etmez. Bu gibi zelliklere sahip jeoid dalgal ve karmak bir yzey olmas
nedeniyle analitik fonksiyonlarla tam olarak ifade edilemez.
Jeoid tm jeodezik lmeler iin bir referans yzeyi olarak kullanlmaktadr. Jeoidin
matematiksel olarak karmak bir yzey olmas onun bir referans yzeyi olarak kullanlmasn
zorlatrr. Bu durum daha basit ve dk dereceden analitik fonksiyonlarla ifade edilebilen
baka bir yzeyin seilmesini gerektirir. Bu amala farkl geometrik yzeyler kullanlabilir.
Elipsoid bir elipsin kk ekseni etrafnda 180 derece dndrlmesiyle meydana gelen ve
ayn zamanda kapal bir yzey olan, bir dnel elipsoid yzeyidir. Elipsoid yzeyi doal bir
yzey deildir. Ancak, analitik fonksiyonlarla ifade edilebilen dnsel bir yzeydir. Referans
yzeylerinin seiminde l sahasnn bykl esas alnmaktadr. Bu durumda lme
ilemi aadaki gibi snflandrlabilir. Jeofizik Mhendisleri in genelde Toporafya
dersinin konusunu kk/lokal lmeler ksm oluturmaktadr.
7
Kk/lokal lmeler referans yzeyi olarak dzlem alnd iin bu tr lmelere Dzlem
lmeler de denmektedir. Dzlem lmeleri aadaki ekilde snflandrlabilir.
Arazi lmesi
- Arazinin parsellere ayrlmas,
- Eski veya silinmi arazi snrlarnn yeniden tesisi,
- Alanlarn hesaplanmas,
- Arazi haritalarnn karlmas.
Toporafik lme
- Yeryznn girinti ve kntlarn gsteren haritalarn elde edilmesi iin gerekli
bilgilerin toplanmas,
- Doal ve suni engellerin bulunduu yerleri gsteren haritalarn elde edilmesi iin
gerekli bilgilerin toplanmas.
Yol lmesi
- Karayolu, demiryolu, kanal veya boru hatlarnn proje gzergah boyunca yeryz
engellerinin yerlerini belirlemek,
- Proje hattn geirmek; kaz ve dolgu hacmini hesaplamakla ilgili almalar
kapsar.
Hidrografik lme
- Ulatrma, su temini veya su alt inaat amalaryla su ktlesinin llmesidir.
- Suyun seviye deiimleri ve akarsu debilerini lme ilemlerini kapsar.
Maden lmesi
- Maden yataklarnn ve yer alt almalarnn yerini belirlemek,
- Jeolojik formasyonlar belirlemek ve tanacak hacmin hesaplanmas.
Kadastral lme
- Arazi mlkiyet snrlarnn belirlenmesi amacyla yaplan lmedir.
ehir lmesi
- ehir snrlar iinde bulunan alanlarn haritalarn karlmas,
- Yeni sokak ve caddelerin geirilmesi,
- Caddelerin inas, kanalizasyon ve dier yaplarn, binalarn yerlerinin
belirlenmesi ile ilgili lmelerdir.
Fotogrametrik lme
- Uaklardan zel kameralarla ekilen fotoraflar yardmyla yeryz ekillerini
llmesidir.
- Ulalmas ve llmesi zor alanlar iin kullanlabilir
8
2. lme ve l Birimleri
lme, bir nesnenin ayn trden birim seilmi bir bykln katlar cinsinden ifade edilmi
olarak tanmlanabilir.
2.1. l Birimleri
Alarn llmesi iin l birimi bir dik adr. Uygulamalarda iin trne gre a birimi
olarak Derece ve Grad sistemleri kullanlr.
Bir daireyi 360a blersek her bir para 1 dereceye (1) karlk gelir. Bu sistemde
Bir daireyi 400e blersek her bir para 1 grada (1g) karlk gelir. Bu sistemde
Uygulamalarda kullanlan dier bir l birimi yay birimidir. Yay birimi radyandr.
Radyan, bir emberde yarap uzunluundaki yay parasn gren merkez aya 1 radyan
denir.
b (m)
Radyan = yay uzunluu / yarap radyan birimsiz
r (m)
D G R D G R
Buradan, ya da
360 400 2 180 200
G 10
Derece ile Grad arasnda ise ilikisi vardr.
D 9
60 3600
9 9
D G D (163 g .8262) 147 .4463
10 10
Bu ay derece, dakika, saniye biriminde gstermek istersek
Derece ksm 147
Dakika ksm 147.4463 147 0.4436 60 26.6148
Saniye ksm 26.6148 26 0.6148 60 36.888
A derece cinsinden: 147 26 36.888
99g.7788
R
G 200
R 0.45
200 200 28 g .6479
3.141592
200 ( ) 71g .5733 grad cinsinden
9
D G
10
9
71g .5733 64.41597 derece cinsinden
10
11
18 58
25 25 .3161
60 3600
D R
180
D 25.3161
R 3.141592 0.442 radyan
180 180
2.2. Eim ls
3. lek
Harita zerindeki Uzunluun (h), Arazi zerindeki Gerek Uzunlua (a) oranna lek denir.
1 1 1 1 1 1 1 1 1
, , , , , , , ,
500 1.000 2.000 5.000 25.000 100.000 200.000 200.000 1.000.000
Byk lek Kk lek
1
lei u manaya gelir. Arazi zerindeki 500 m uzunluk haritada 1 m ye karlk gelir.
500
Yani arazideki 500 m uzunluk haritada 1 m ile temsil edilmitir. Gerek uzunluk 500 kez
kltlmtr.
zellikle kk lekli haritalar zerinde iki nokta arasndaki grafik uzunluun gerek
karln bulmada kullanlr.
Pergelin iki ucu harita zerinde llecek noktalar aras kadar alr. Bir ucu sa tarafta tam
ksma, dier ucu soldaki kesirli ksma gelecek ekilde izgi lek zerine getirilir ve l
yaplr.
rnek: 1/2.000 lekli bir haritada 64.2 mm olarak llen uzunluun arazideki karln
metre cinsinden hesaplaynz.
1 h
M a
1 64.2 mm
2.000 a
a M h 2000 64.2 128.400 mm 128.40 m
rnek: Bir uzunluun arazideki deeri a = 292 m dir. Ayn uzunluk harita zerinden
llerek h= 58.4 mm bulunmutur. Haritann lei nedir?
1 h 58.4 mm
M = 5.000 lek = 1/5.000
M a 292000 mm
Kenarlar c ve d olan bir dikdrtgenin harita zerindeki alan dzlem geometriden yaralanarak
alan f harita c d bants ile hesaplanr. Harita zerindeki FHarita alanna karlk gelen Arazi
zerindeki FArazi alann bulmak iin c ve d kenarlarnn her birini lek paydasyla
arpmamz gerekir.
FArazi c M d M c d M 2
FArazi f Harita M 2
f Harita 1
2
FArazi M
f Harita 1
Bu ifadeden anlald gibi alan lei izgi lein karesine 2 eittir.
FArazi M
rnek: 1/2.000 lekli bir harita zerinde bir parselin alan f = 1225 mm2 bulunmutur.
Parselin arazideki alann m2, dekar ve hektar cinsinden bulunuz.
f Harita 1
2 FArazi 4900 m 2
FArazi M FArazi 4.9 dekar
FArazi f Harita M 2 1225 mm 2 2000 2 FArazi 0.49 hektar
FArazi 4900000000 mm 2
14
rnek: Harita zerinde 4.4 cm olarak llen bir parsel kenarnn arazi zerindeki deeri 88
m olduuna gre harita lei ne kadardr? (Cevap: 1/2.000)
rnek: 1/1.000 lekli plan zerinde 4.2 cm gelen bir bina cephesinin arazideki deeri ka
metredir? (Cevap: 42 m)
rnek: 1 / M1 = 1/500 lekli plan zerinde alan f1 = 41480 mm2 olan bir arsa, 1 /M2
leindeki baka bir plan zerinde llm ve f2 = 2592 mm2 bulunmutur. Gerek alan ka
dnmdr ve M2 nedir? (Cevap: F = 10.37 dnm, M2 = 2.000)
Haritalarn iziminde veya haritadan bilgi almada ne kadar itina gsterilirse gsterilsin
kanlmayacak bir hata vardr. Buna izim hassasiyeti denmektedir. Normal insan gznn
ayrma hassasiyeti 0.2 mm (milimetrenin 5 te biri) dir. Toporafyada izim hassasiyeti 0.2
mm olarak kabul edilmektedir.
izim hassasiyetinin harita karl yani harita zerindeki deeri 0.2 mm ise
1 h
M a
1 0.2 mm
1.000 a
a 0.2 1.000 200 mm 20 cm
4. l Hatalar
Yeryznde ister bir kenar, ister bir a birka kez lldnde her l deeri arasnda az
ok farklarn olduu grlr. Ayn bykle ait yaplan her geometrik veya fiziksel lnn
sonucunu ayn bulmak neredeyse imknszdr. Geometrik ya da fiziksel byklklerin
llmesi sonucunda elde edilen deerler hata ile ykldr. Sz konusu hatalar;
Hatasz l olmaz
1. Kaba hata
2. Dzenli (sistematik) hata
3. Dzensiz (rastlant, tesadf) hata
4. Gerek hata
Dzensiz (rastlant, tesadf) hata: Kk miktardaki hatalardr. lleri bazen (+) bazen
de (-) ynde etkilerler. Bu hatalar insan yeteneklerinin snrl olmas, aletlerin ayarlarnn tam
yaplamamas, scaklk, rzgr gibi d etkenlerin deiken olmas gibi nedenlerden ortaya
kar. Kaba hatalarda olduu gibi llerin tekrar ile ya da dzenli hatalarda olduu gibi l
sonucuna dzeltme getirilerek giderilemezler.
16
llerden herhangi birinin ne kadar gvenilebilir olduu konusunda bilgi verebilmek iin
tanmlanm ltlerdir. Ayn bir bykln birden ok llmesi sonucunda elde edilen
l dizilerinden yararlanlarak tanmlanr. aretlerinin pozitif olma olasl negatif olma
olaslklarna eit olmalarndan dolay iaretleri olarak alnr.
Mutlak hata: Gerek deeri bilinen bir bykln birden ok kez llmesi sonucunda elde
edilen l dizisinin gerek hatalarnn mutlak deerleri toplanarak elde edilen sonucun l
saysna blnmesi ile hesaplanr.
t
i
(n )
n
(Gerek deerin bilinmedii durumlarda gerek deer yerine yaplan llerin ortalamas
alnarak bir kesin deer hesaplanr, bu kesin deer kullanlarak bulunan hataya grnen hata
denir; Grnen hata = l Kesin deer( x l ort ))
vi l i x (i=1, 2, n)
t
v
i
(n )
n
Ortalama (karesel ortalama, standart sapma) hata: Ayn bir bykln llmesi
sonucunda elde edilen bir l dizisinin gerek hatalarn kareleri toplam l saysna
blnr ve hesaplanan bu deerin karekk alnarak bulunur.
mo
(n ), mo
vv
(n ) (gerek deerin bilinmedii durumlarda)
n n 1
Olas (muhtemel) hata: Bir bykln llmesi sonucunda elde edilen l dizisinin
gerek hatalar mutlak deerlerine gre sralanrsa dizinin ortasndaki hatadr.
Bal (rlatif) hata: llen bir bykln duyarlk lt olan ortalama hatasnn,
llerin ortalama deerine blnmesi ile bulunan orandr.
m
b o
l ort
17
rnek: Bir GPS ana ait on adet gen kapanma hatalar aada verilmitir. Duyarlk
ltlerini hesaplaynz.
rnek: Bir uzunluk on kez llm ve aadaki l deerleri elde edilmitir. Duyarlk
ltlerini hesaplaynz.
No li (m) vi li x (cm) vi vi l1 l 2 ... l n
x 180.60m (kesin deer)
1 180.57 -3 9 n
2 180.62 2 4 n 10 vi =30 vi vi 106
3 180.63 3 9
4 180.65 5 25 Mutlak hata t 3 cm
5 180.56 -4 16 Ortalama hata mo 3.43 cm (n-1)
6 180.62 2 4 33
7 180.57 -3 9 1 2 2 2 3 3 3 4 5 5 Olas hata r 3 cm
2
8 180.61 1 1
3.43 1
9 180.62 2 4 Bal hata b 0.00019
10 180.55 - 5 25 18060 5265
rnek: Uzunluu 100.00 m olan bir ayar baz iki ayr lme ekibince mm birimine kadar
l yaplarak elik eritle on kez llmtr. Hangi lme ekibi daha duyarlkl sonu elde
etmitir.
1. ekip 2. ekip
li (m) i li 100.000 (mm) i i li (m) i li 100.000 (mm) i i
No
1 100.002 2 4 100.000 0 0
2 99.998 -2 4 99.999 -1 1
3 99.995 -5 25 100.005 5 25
4 100.003 3 9 100.007 7 49
5 100.000 0 0 99.994 -6 36
6 100.003 3 9 99.995 -5 25
7 100.001 1 1 99.997 -3 9
8 99.998 -2 4 100.002 2 4
9 99.998 -2 4 100.003 3 9
10 100.004 4 16 99.998 -2 4
18
n 10 =24 76
i i i n 10 =34 162
i i i
Sonu: 1 numaral lme ekibi iin duyarlk ltleri daha kk ktndan bu ekibin lme
doruluu dier ekipten daha yksektir.
Duyarlk ltleri arasnda Ortalama hata > Mutlak hata > Olas hata yani m0 t r
ilikisi vardr.
Jalon: Boyu 2 m, ap 3-4 cm, sivri ulu, metal borudan yaplmtr. 50 cm de bir deiik
rente boyanmtr (krmz-beyaz, siyah-beyaz). Ama grnebilirlii salamaktr. Nokta
yerlerinin belirlenmesinde, dorultuya girmede, alm ve aplikasyonda kullanlr.
Jalon sehpas: Jalonun dey durmasn salar. ayakl demirden yaplmtr. Ayaklar
iinden jalonun geebilecei bir demir bilezie baldr.
elik erit metre: Genellikle ksa mesafe uzunluk lsnde kullanlr. 0.2-0.3 mm
kalnlnda, 10-14 mm eninde elikten veya invar ad verilen nikel demir alamndan
yaplm 10-20-30-50 m uzunluklu l aracdr.
Jalon ekl
(akl)
Metre
Jalon
sehpas
2. durum
1. durum
Bir noktann iki veya daha fazla noktaya olan mesafelerinden yararlanlarak yaplan alm ve
aplikasyon ilemidir. Bu yntem daha ok kayp olan poligonlarn daha nce yaplan
rperlerinden faydalanlarak bulunmas iin kullanlr. Daha nceden hazrlanan krokide
mevcut olan sabit nokta bulunup krokideki llere gre yaplmaktadr. En az iki kii ile
yaplr. deali kii olmasdr. genleme yntemi kullanlmaktadr.
21
Balangc ve sonu belli olan bir doruya bal olarak bir noktann alm ve aplikasyonun
yaplmasdr. Bazit aralar, mimari gnyeler, prizmalar, a len aralar vb. bir ok ara ve
aletle bir ok yntemle yaplsa da temel mantk bir doru zerinde belirlenecek bir noktadan
alm veya aplikasyonu yaplacak noktaya dik dme ilemidir. Basit ilerde kullanlan
yntem ve amacna gre Dik inme ve Dik kma olarak ta adlandrlabilir.
Dik kmak: Bir doru zerindeki noktalardan yararlanarak bu doruya dik yeni bir doru
elde etmek demektir.
Dik inmek: Bir noktadan yararlanarak bir doru zerine izdm olarak dik yeni bir doru
oluturmak demektir.
ki nokta aras uzunluk denildiinde bu iki noktann yatay bir dzlemdeki izdmlerini
birletiren noktalar arasndaki uzunluk anlalr. Dolaysyla, harita zerine aktarlan fiziksel
yeryzndeki tm detaylar yatay dzlemdedir.
A B
Yatay Dzlem
Yntemin esas l srasnda elik erit metrenin yatay tutulmasdr. l ilemi admlar
yledir.
s1
A s2
C
s3
D
s = s1+s2+s3 B
ekil 8. elik erit metre ile uzunluk ls
1. Metrenin sfr noktasn birinci kii tutar. Bu kii metrenin dier ucunu tutan kiiyi AB
dorultusuna sokar.
2. kinci kii metrenin dier ucunu tutar. elik erit metreyi gerer, dorultuya girer. eridin
ucunun izdmn bulur ve o noktay dier kiinin bulabilmesi iin iaretler.
3. nc kii yardmc elemandr. Noktalara jalon diker. zdm noktalarn geriden
gelen elemana gsterir. Metrenin yataylanmasnda rol oynar.
1. l tam olarak llecek kenar zerinde yaplmaldr. Bu durum metrenin sfrn tutan
kiinin dierine istikamet vermesiyle salanr.
2. l srasnda elik erit metre yaklak 10 kg lk bir kuvvetle gerilmelidir.
3. l srasnda elik erit metre yatay tutulmaldr. Yatayl nc bir ahs yan
taraftan bakarak salayabilir.
4. l srasnda erit metre hibir zaman omuz hizasndan yukarda tutulmamaldr.
Eimin fazla olduu yerlerde erit metre boyu 5, 10, 15 m gibi ksa tutularak l
yaplmaldr.
5. llecek kenar yksekten aaya doru llmelidir. ller gidi-dn olarak
yaplmaldr.
6. Fazla eimli arazide gidi-dn yerine ift gidi ls yaplmaldr.
Bir doru iki noktas ile belirlidir. Toporafik uygulamalarda bir dorunun iki ucunun
biliniyor olmas dorunun llebilmesi iin yeterli deildir. Gr engeli bunu bazen
mmkn klmaz. Bunun iin bazen doruyu belirleyen iki u nokta arasnda doru zerinde
baka noktalara ihtiya olabilir. Bu noktalarn arazide belirlenmesi ilemine dorularn
aplikasyonu denir.
A B
ekil 9. Arazide doru belirleme
24
A ve B noktalarna birer jalon dikilir. lmecilerden biri jalondan 2-3 m geride durarak elinde
jalonla AB arasnda bulunan dier lmeciye dorultu vererek onu AB dorultusunda grene
kadar ilergeri talimatlar verir. jalon akk grnnce C noktas AB dorultusu zerinde
olmu olur.
2-3 m
A
C
B
ekil 10. Birbirini gren iki noktay birletiren bir dorunun aplikasyonu
Baz durumlarda aplikasyonu yaplacak dorultunun bir ucundan dierini grmek mmkn
olmayabilir.
C
D
A
B
ekil 11. Birbirini grmeyen iki noktay birletiren bir dorunun aplikasyonu
Bu durumda A ve B noktalarna birer jalon dikilir. Ellerinde birer jalon bulunan iki jaloncu
AB dorusu zerinde olduklarn sandklar ve dorunun iki ucunu grebildiklerini sandklar
tepe zerindeki C ve D noktalarna gelirler.
Dorultuya girme ilemi iin birinci admda jalonculardan biri (mesela Cdeki) Ddeki
jaloncuya CB dorultusuna sokar. Ddeki jaloncu D1 e gelir. kinci admda D1 deki jaloncu
Cdeki jaloncuyu D1A dorultusuna sokar. Cdeki jaloncu C1 e gelir. nc admda C1 deki
jaloncu D1 deki jaloncuyu C1B dorultusuna sokar. D1 deki jaloncu D2 ye gelir. Bu ile her iki
25
jaloncu bir birini AB dorultusunda grnceye kadar devam eder. Bylece AB dorultusu
arazide aplike edilmi olur yani AB dorultusu arasna iki nokta atlm olur.
C D
1
2
D1
C1 3
D2
A B
ekil 12. Birbirini grmeyen iki noktay birletiren bir dorunun aplikasyonu ilem admlar
Herhangi bir arazi parasnn kda veya bilgisayar ortamnda izilebilmesi iin gerekli olan
unsurlarn llmesine alm denir. Alm yaparken sadece ilgili detay belirleyecek sayda l
ile yetinilmez. llerin ve izimin kontrolnn yaplabilmesini salayacak kadar fazla l
yaplmaldr. Alm srasnda kullanlacak aletler ve lme yntemi, llecek arazinin
byklne ve istenilen hassasiyete bal olarak seilir.
Bu yntemle alm ilerinde sadece uzunluklar llr. l srasnda jalon, ekl, elik erit
metrenin kullanlmas yeterlidir. Bir parselin ya da bir tarlann alannn hesaplanmas iin bu
yntemle llmesinde ilgili alan genlere ayrlr ve genlerin btn kenarlar llr.
Parselin ya da tarlann alannn hesab kenar belli olan genlerin alan hesabndan
yararlanarak hesaplanr.
B
A C
E D
ekil 13. Balama yntemi
26
Bu ekilde BE ve BD kenar lleri alan hesab iin yeterlidir. AC, AD ve CE lleri ise
fazla ldr. Bu ller alan ve izim kontrol iin fazladan llmtr.
Bu yntemin uygulamasnda her l dorusu dik koordinat sisteminin bir ekseni olarak
kabul edilir. llmesi istenen noktalardan bu doruya dikler inilir. Oluan dik boylar ve dik
ayak mesafeleri llr. Dik inme ilemi iin deneyimli teknik eleman ihtiyac vardr. Bir
noktada yaplan hata dier noktalar etkilemez. l kontrolleri mmkn ve kolaydr. Parsel
kelerinden inilen dikin boylar 30 m yi gememelidir. Bu yntemde prizma, akl, elik
erit metre ve jalon kullanlr. Bu yntemde parselin iinden geen bir l dorusu seilir.
Kelerden bu l dorusuna inen dik ayaklar ve dik boylar elik erit metre ile llr.
Dik boy B
3.21
29.12
25.02
0.00
5.25
l dorusu
15.32
A C
8.99
9.22
Dik ayak
E D
5.5.3. l Krokileri
1. l yaplan her nokta krokide bir nokta olarak gsterilir ve bunlar hibir izgi ile
birletirilmez.
2. l dorularnn balangcna 0.00 yazlr. Son lnn alt paralel ift izgi ile
izilerek belirlenir. Srekli ller l dorusuna dik ve l dorusunun serbest
tarafna yazlr. Cephe lleri ait olduklar kenarlara paralel olarak yazlr.
3. Zeminde ivi, boru, kazk veya benzeri tesislerle belirlenmi l noktalar krokide
zel iaretleri ile gsterilir.
4. Binalar ve parsel snrlar srekli izgi ile, dikler ve l dorular kesik izgi ile
gsterilir. Eer l dorusu ayn zamanda poligon kenar ise noktal izgi ile
gsterilir.
5. Binalarn tm cepheleri llr. Kat adedi, cinsi ve kullanm amac yazlr.
6. Nehir, dere, kanal, gl ve benzerlerinin sahil snrlar ve evleri llp belirlenerek,
cinsleri ve ak ynleri gsterilir.
7. Krokide yol ve mevki isimleri yazlr. ller cm ye kadar yaplr.
8. Krokinin sol st kesine ait olduu yerin ad, kroki numaras, sa st keye kuzey
iareti, alt ksma dzenlendii tarih ve dzenleyenin ad soyad yazlr.
28
6. Alan Hesaplar
Alan hesabnn doruluu alm ekline ve istenile hassasiyet derecesine gre deiir. Alan
hesaplar ksma ayrlmtr.
Bu yntemde alm yaplm parsellerin alan hesabnda kenar belli olan genin alan
bantsndan yararlanlr. kenar belli bir genin alan
A
abc c b
s
2
B a C
F s (s a) (s b) (s c)
ekil 16. kenar belli gen alan
rnek: Aadaki ABCD parselinin alm balama yntemiyle yaplmtr. Parselin kenarlar
a = 25.40 m, b = 36.55 m, c = 16.80 m, d = 27.82 m, e = 21.25 m olarak lldne gre
parselin alann hesaplaynz.
B
c a
F1
A b C
F2 e
d
D
29
F F1 F2 481.63 m2
h1 F2 h2
F3
F1
D
A
a E b F c l Dorusu
a h1 b (h 1 h 2 ) c h2
F1 F2 F3 F F1 F2 F3
2 2 2
2F a h1 b (h1 h 2 ) c h 2
rnek: Aadaki ABCD parselinin alm dik koordinat yntemiyle yaplmtr. Parsele ait
ller (metre biriminde) krokide gsterilmitir. Buna gre parselin alann hesaplaynz.
28.91
h2
22.03
h1
D
A
c
59.87
a b
0.00
11.20
48.32
a h 1 (11.20 0.00) 22.03
F1
2 2
rnek: Aadaki ABCD parselinin alm dik koordinat yntemiyle yaplmtr. Parsele ait
ller (metre biriminde) krokide gsterilmitir. Buna gre parselin alann hesaplaynz.
B
14.40
110.08
3
11.28
0.00
2 4
79.20
40.00
5
3.24
2.10
1
6
A D
14.40
11.28
x y
2.10
40.00-x
3.24
(110.08-79.20)-y
30.88-y
2.10 x 3.24 y
x 6.28 y 5.67
11.28 40.00 x 14.40 30.88 y
31
2.10 6.28
1in alan 6.59 m 2
2
33.72 11.28
2nin alan 190.18 m 2
2
14.40 11.28
3n alan 39.20 503.33 m
2
2
14.40 25.21
4n alan 181.51 m2
2
5.67 3.24
5n alan 9.19 m2
2
2.10 3.24
6nn alan 110.08 293.91 m
2
F = 2 + 3+ 4 + 6 (1 + 5) = 1153.15 m2
rnek: Aadaki ABCDEF parselinin alm dik koordinat yntemiyle yaplmtr. Parsele ait
ller (metre biriminde) krokide gsterilmitir. Buna gre parselin alann hesaplaynz
(Cevap: 979 m2).
B
C
15.75
7.14
62.25
39.63
27.35
A
51.16
0.00
32.48
9.43
8.32
13.64
E D
F
Y1 1
1
Y2 2
2
X1
X2
Y3
3
3
X3
Y
ekil 19. Gauss alan hesab
Falan = 1221 yamuk alan + 2233 yamuk alan 1133 yamuk alan
2F (Xi Xi 1 )(Yi Yi 1 )
2F X1 Y1 X1 Y2 X 2 Y1 X 2 Y2 X 2 Y3 X 2 Y2 X3 Y3 X1 Y1 X1 Y3
X3 Y1 X3 Y3
2F Xi (Yi 1 Yi -1 )
2F Yi (Xi 1 Xi 1 )
2F Yi (Xi 1 Xi 1 )
33
rnek: Aada koordinatlar ve ekli verilen parselin alann Gauss Alan bants ile
kontroll olarak hesaplaynz.
2
No Y (m) X (m)
1 8032.66 6060.47
2 8073.98 6111.09 1 3
3 8110.96 6064.70
4 8042.87 6013.39
4
No Y (m) X (m) Y Yi 1 Yi -1 X Xi 1 Xi -1 X Y Y X
1 8032.66 6060.47
2 8073.98 6111.09 (Y3-Y1) 78.30 (X3-X1) -4.23 478498.35 34152.9354
3 8110.96 6064.70 (Y4-Y2) -31.11 (X4-X2) 97.70 -188672.82 -792440.79
4 8042.87 6013.39 (Y1-Y3) -78.30 (X1-X3) 4.23 -470848.44 -34021.34
1 8032.66 6060.47 (Y2-Y4) 31.11 (X2-X4) -97.70 188541.22 784790.882
2 8073.98 6111.09 2F = 7518.31 2F = 7518.31
Toplam = 0.00 Toplam = 0.00 F = 3759.16 m2
rnek: Aada ekli verilen parselin alann Gauss Alan bants ile kontroll olarak
hesaplaynz.
4 51.63
zm: Bu parselin alann hesaplayabilmek
iin parseli dik koordinat sisteminde temsil
39.42
21.04
5 edebilecek eksenleri tanmlamak gerekir.
Eksenler tanmlandktan sonra noktalara ait
3 38.17 dik koordinatlar, dik boy ve dik ayaklardan
22.16
yararlanarak belirlenir.
X
16.37
15.95 4 51.63
6
16.40 16.18
2 21.04
39.42 5
3 38.17
22.16
0.00
1
rnek: Aada ke noktalarnn koordinatlar verilen parselin alann Gauss alan formlleriyle ara
ilemleri gstererek kontroll olarak bulunuz. Cevap: 740.92 m2
C
No Y (m) X (m)
B
A 301,36 116,71
D 348,19 125,22
D
C 335,62 139,43 A
B 328,43 134,56
E 312,66 103,54
E
rnek: Aada koordinatlar verilen parselin eklini iziniz ve alann Gauss alan formlleriyle
2
hesaplaynz. Cevap: 3060.68 m
No Y (m) X (m)
1 0.00 0.00
2 20.10 20.55
3 55.20 25.50
4 88.25 12.20
5 105.17 -17.78
6 73.18 -14.40
7 41.25 -19.83
rnek: Aada koordinatlar verilen parselin eklini iziniz ve alann Gauss alan formlleriyle
2
hesaplaynz. Cevap: 16500 m
No Y (m) X (m)
1 100 200
2 200 300
3 300 250
4 250 180
5 150 150
7. Teodolit
Asal Eksen
(Dey Eksen)
Drbn
(Yneltme Ekseni)
Yatay Eksen
(Muylu Ekseni)
Silindirik Dze
Dze Ekseni
Arazideki bir noktaya aletin kurulmas demek, deylenmi asal eksenin zemin iaretinin
merkezinden gemesini salamak demektir.
1. Bunun iin alet, sehpas ile beraber kabaca nokta zerine yerletirilir.
2. Sehpann iki aya elle tutularak ve gz optik eklde olmak zere, sehpa ileri-
geri ve saa-sola hareket ettirilerek, optik ekl kllarnn kesime noktas ile
zemin iaretinin merkezi aktrlr.
3. Bu arada sehpa st tablasnn olabildiince yatay olmasna dikkat edilir.
4. Daha sonra sehpa ayaklar zerine baslarak topraa sabitlenir.
5. Optik eklde kayma olup olmadna baklr.
6. Kayma varsa, sehpay alete balayan vida gevetilerek alet sehpa zerinde bir
miktar hareket ettirilerek sapmalar giderilir.
7. Kresel dzecin kabarc hangi tarafa kaymsa, o taraftaki sehpa aya
ksaltlarak kabarck ortalanr.
8. Silindirik dzele alet dzelenir. Bunun iin silindirik dze iki dzeleme
ayana paralel duruma getirilir. ki dzeleme vidas da ie ve ya da
evirtilerek, silindirik dze kabarc ortalanr.
9. Alet asal eksen etrafnda 100g evirtilerek, nc aya ile kabarck bir kez
daha ortalanr.
10. Alet asal eksen etrafnda tekrar evirtilir. Silindirik dzete kaymalar varsa
dzeleme ilemi tekrar edilir.
11. Optik ekln durumu kontrol edilir.
12. Kk kaymalar varsa sehpa balama vidas gevetilerek, alet tabla zerinde
hafife uygun ynde hareket ettirilerek akma salanr.
39
Teodolit yardmyla dorultular ve dey alar direk llr. Yatay dorultular ve dey
alar a okuma drbn yardmyla ayn yerden okunur. Hangisini okuyacamza
yatay/dey a deitirme vidas yardm ile karar veririz.
7.3. A ls
A Dey
B A
dey a
C z
: eim as
A Yatay
z 100g
B : yatay a
C Yatay Dzlem
Dey a: BA dorultusundan geen dey dzlem ierisinde bulunan ve B den geen dey
dorultu ile BA arasnda kalan aya dey a denir. Dey a 0g ile 200g arasnda deerler
alr.
Yatay a: AB ve BC dorularnn yatay bir dzlem zerinde izdmleri olan AB ve BC
dorular arasnda kalan asna yatay a denir. Yatay a yatay dzlemde nokta
koordinatlarnn hesaplanmasnda kullanlr.
Bir noktada n silsile lm yaplacaksa, yatay a blm dairesi, her silsile balangcnda
200/n kadar kaydrlr. rnein, n=4 ise, silsile balanglar 0, 50, 100 ve 150 olacaktr.
Silsile yntemiyle a lmnde sonular, gzlem ekseni ve yatay eksen hatalar ile
srklenme hatasnn etkilerinden arnm olur.
41
Bir O noktasndan kan P, P1, P2, P3, P4 nlar arasndaki yatay alar herhangi bir balang
(P noktas) dorultusuna gre saat ibresi ynnde llen ve kendilerini snrlayan
dorultularn farklar olarak hesap edilir.
P
1 r2 r1 r1
2 r3 r1
3 r4 r1 O 1 r2
P4
4 r5 r1 r5 2
P1
4
r4 r3
3
P P2
r1 P3
Noktalarn bir dzlem iinde birbirlerine gre konumlarn belirlemek iin, birbirini dik a
altnda kesen iki doru kullanlr. Buna dik koordinat sistemi denir.
+ X (absis)
4. Blge 1. Blge
A bytme
Yn
(Saat ibresi) -Y + Y (ordinat)
Orjin
3. Blge 2. Blge
-X
Koordinat eksenleri olarak kuzeye giden yn X ekseni, dou-bat ynndeki eksen ise Y
eksenidir. Eksenler birbirine diktir. Eksenlerin kesime noktasna orjin (balang) noktas ad
verilir. Bu sistemde a byltme yn saat ibresi yndr. Bir noktann X eksenine olan
uzaklna Y koordinat, Y eksenine olan uzaklna da X koordinat denir.
+ Y (absis)
2. Blge 1. Blge
A bytme
Yn
(Saat ibresi) -X + X (ordinat)
Orjin
3. Blge 4. Blge
-Y
Kutupsal koordinatlarda kutup denilen ve lde genelde istasyon noktas olan (P) bir nokta
ve bu noktadan geen bir balang yn vardr. Bu sistemde bir Pi noktasnn yeri; bu noktay
kutup noktasna birletiren dorunun balang yn, yapt as ve noktann kutba olan
uzakl (ri) cinsinden belli olur. as genellikle kuzeyi gsteren balang ynnden
itibaren saat ibresi ynnde okunur.
Pi
ri
P
ekil 30. Kutupsal koordinat sistemi
8.3. Semt As
Kuzey
ik
Pk
Xk ki
ik
Xi
Pi
Yi Yk
Bilinenler stenenler Yb B
Ya, Xa koordinatlar Yb, Xb
AB = s uzunluu K Y
s
(AB) semti X
(AB)
Xb
X X b X a X b X a X
Ya
Y Yb Ya Yb Ya Y A
Xa
ABK dik geninden Y
ekil 32. 1. Temel dev
Y
sin(AB) Y s sin(AB)
s
X
cos(AB) X s cos(AB)
s
Yb Ya s sin(AB) Xb Xa s cos(AB)
rnek:
Bilinenler stenenler
Ya = 5325.87 m Yb 5325.87 197.16 sin(77.1690) 5510.49
Xa = 3410.43 m Xb 3410.43 197.16 cos(77.1690) 3479.63
AB = s = 197.16 m
(AB) = 77g.1690
45
Bilinenler stenenler
Ya, Xa AB = s = uzunluu
koordinatlar
Yb, Xb (AB) semti
Y Yb Ya Y Y Ya
sin(AB) s b sins teoremi
s s sin(AB) sin(AB)
X X b Xa X X Xa
cos(AB) s b kosins teoremi
s s cos(AB) cos(AB)
Y X
s s Y2 X2 (Yb Ya )2 (Xb Xa )2
sin(AB) cos(AB)
X X
Y (+)
B
(+) X (+)
(AB) = 200g +
(AB) = A
Y
A Y
(-) X
(-)
B
Y (+)
X X
Y (-)
B (-) X (+)
(AB) = 200g +
A
Y Y
A
(+)
(AB) = 400g +
X (-)
B
Y (-)
46
rnek:
Bilinenler stenenler
(AB) semti
(BC) semti
krlma as
(AB)
(BC)
A C
200g-
B
(AB)
zel durumlar
A 0g (AB) 200g + 200g
B 200g (AB) 400g - 200g
C 400g (AB) 600g - 200g
D 600g (AB) 800g - 600g
47
C (BC)
(AB) (AB) C
(AB) B A 200g-
g
200
A B (AB)
(BC)
(AB)-200g+ -200g-200 g
C
-200g
(AB) B
(AB)
(BC) (AB)-200g
B
(BC)
C A
A
(AB)
(BC) (AB) 200 g
(BC) (AB) 600g
rnek:
(AB) (AB)
Bilinenler stenenler (BC)
(AB) = 129g.1680
(BC) ? A
= 257g.1417
B
-200g
(BC) (AB) 200 186 .3097
g g
C
48
(BC) (BA) X
A
Y Yb Xa
(BC) arctan c
Xc X b
Y Yb
(BA) arctan a (BA)
Xa Xb
(BC)
Xb
B
Xc C
Y
Yb Ya Yc
ekil 34. 4. Temel dev
rnek:
X
400 [(BA) (BC)]
g
Y Yb Xb
(BA) arctan a B
Xa Xb (BC)
Y Yb Xa (BA)
(BC) arctan c A
Xc X b Xc C
Ya Y
Yb Yc
rnek: Tabloda verilen koordinatlara gre Adan Cye giden krlma asn hesaplaynz.
NN Y X
A 3808.18 4068.48
B 3821.40 3827.50
C 3500.00 4000.00
Yc Ya Yb
NN Y X
A 1000.00 1000.00
B 1350.00 997.45
C 1442.00 1319.01
Bir alann zerindeki detaylarla birlikte harita veya plannn yaplabilmesi iin yeryznde
konumu sabit ve koordinat deeri belli olan noktalara ihtiya vardr. Bu noktalara yatay
kontrol noktalar denir. Bu ders kapsamnda sadece kk/lokal lmelerde kullanlan
poligon noktalar anlatlacaktr.
Arazide balama ve dik koordinat yntemiyle alma imkn salayacak ekilde birbirini gren
ve koordinatlar lke koordinat sisteminde bulunan noktalara poligon noktalar denir. Poligon
noktalarndan oluturulan gzergha poligon gzergh (gekisi), poligon gzerghlarnn
oluturduu ebekeye poligon ebekesi (poligon a) denir. Poligon noktalar arasnda kalan
doru parasna poligon kenar, bitiik kenarlar arasnda kalan aya da poligon as ya da
krlma as denir.
50
Ak poligon gzergh koordinatlar belli bir poligon noktasndan balar, fakat son noktas
bir poligon noktasna bal olmayan bir poligon gekisidir.
(AB)
A 2
1
Xa, Ya s1
s2 3 s3
P1
B P3
Xb, Yb P2
stikaf: Alm yaplacak alan ve detaylar iin yeterli sayda poligonlarn arazide
belirlenmesidir. Broda yaplacak bir n alma ile mevcut harita bir yardmyla poligon
noktalar belirlenir. Arazide en uygun gr salayan noktalar aratrlr. Alm yaplacak
detay iin en uygun gzergh belirlenir.
Tesis: Poligon noktalar yumuak (toprak, akl) ve sert zeminlere (asfalt, kaya) beton, ivi ve
ya boru eklinde tesis edilirler.
Poligon lmeleri: Kenarlar elik erit metre ile llecekse 200 metreyi gememelidir.
Kenar lleri gidi-dn olarak yaplr. Engebeli arazilerde iki gidi yaplr. ki lnn
ortalamas kenar ls olarak alnr. Poligon krlma alar silsile yntemiyle okunur.
(AB)
A (BP1) 2 (P1P2)
1 (P2P3)
Xa, Ya s1
s2 3 s3
P1
B P3
Xb, Yb P2
kinci admda, P1, P2 ve P3 noktalarnn koordinatlar kendilerinden bir nceki noktaya bal
olarak hesaplanr.
YP1 Yb s1 sin(BP1 ) X P1 X b s1 cos(BP1 )
YP2 YP1 s 2 sin(P1P2 ) X P2 X P1 s 2 cos(P1P2 )
YP3 YP2 s3 sin(P2 P3 ) X P3 X P2 s3 cos(P2 P3 )
A 2
1
s1
s2 3 s3
1
B 3
Xb, Yb 2
A 142.1625
B 180.4054 5320.57 8508.40
122.5679 152.45 142.97 -52.92
1 196.1076 5463.54 8455.48
118.6755 112.54 107.73 -32.54
2 248.4650 5571.27 8422.94
167.1405 98.46 48.59 -85.63
3 5619.86 8337.31
A 2
1
s1
s2
1
B
Xb, Yb 2
NN Krlma Semtler Kenar Y X
Alar (g) (g) s (m) s sin s cos Y (m) X (m)
A 43.1620
B 220.3650 123.88 256.25
63.5270 104.56 87.86 56.68
1 238.4060 211.74 312.93
101.9330 114.66 114.61 -3.48
2 326.35 309.45
54
No Y (m) X (m) Y Yi 1 Yi -1 X Xi 1 Xi -1 X Y Y X
B 123.88 256.25
1 211.74 312.93 (Y2-Yb) 202.47 (X2-Xb) 53.20 63358.94 11264.57
2 326.35 309.45 (Yb-Y1) -87.86 (Xb-X1) -56.68 -27188.28 -18497.52
B 123.88 256.25 (Y1-Y2) -114.61 (X1-X2) 3.48 -29368.81 431.10
1 211.74 312.93 2F = 6801.85 2F = -6801.85
Toplam = 0.00 Toplam = 0.00 F = 3400.93 m2
Bir noktann ykseklii (kotu) o noktann ortalama deniz yzeyine veya kabul edilen itibari
bir yatay yzeye olan dey uzakldr. Belirli noktalar arasndaki ykseklik farklarnn veya
bu noktalarn yksekliklerinin bulunmas iin yaplan lme ve hesap ilemine ykseklik
ls denilmektedir. Bu dersimizin konusu Geometrik Ykseklik (Nivelman) lsdr.
Nivelmann temel ilkesi l konusunun zerinde oluturulan bir yatay dzlemden olan dey
uzunluklarn llmesidir. Dey uzaklklarn fark, noktalar arasndaki ykseklik farkna
eittir.
(Ha+a) yatay dzlemin kotu olmak zere, A noktasnn kotuna dayal olarak B, C ve D
noktalarnn kotlar aadaki gibi hesaplanrlar.
B noktasnn kotu Hb = Ha + a - b
C noktasnn kotu Hc = Ha + a - c
D noktasnn kotu Hd = Ha + a - d
10.2. Nivo
1. Nivo sehpas alr. Sehpa yaklak yatay durumda olmaldr. Sehpa ayaklar
ly yapan kiinin boyuna gre ayarlanr. Nivo sehpa zerine konur ve
balama vidasyla hafif sktrlarak sehpaya balanr.
2. Kresel dze kabarc tam ortaya gelene kadar alet krev biimli sehpa
zerinde hareket ettirilir ve dze ortaya gelince alet sehpaya sktrlr.
3. Drbn hedefe (miraya) tatbik edilir. Grnt netletirilir.
4. Fenklaj ayar yaplr ve okuma gerekletirilir.
56
Ykseklik lmeleri
1. ki noktann ykseklik farkn bulmak (Nokta Nivelman)
2. Seilmi bir hat zerindeki noktalarn yksekliklerini bulmak (Profil Nivelman)
3. Bir alan zerindeki noktalarn yksekliklerini bulmak ve bir lee gre plan izmek
(Yzey nivelman) iin yaplr.
57
2516 1315
2687 1954 B, Hb
2715 2140 D, Hd
C, Hc
A, Ha = 966.754
rnek: Bir nivelman lsnde llen geri okumalar srasyla ga= 1323, g1=2675, g2=1060,
g3=1420 ve ileri okumalar i1=1140, i2=1620, i3= 2330, ib= 0280 olduuna gre srasyla A, 2, 3 ve B
noktasnn yksekliklerini ekli izerek ve ara ilemleri gstererek hesaplaynz (H1=720.650 m).
Hesaplarn doru olmas, bro almalarnn doru olduunu gsterir. Arazi almalarnn
doru olduunu gstermez. Genellikle nokta nivelman 2 kez yaplr. Arada farkllk varsa bu
fark noktalar arasndaki mesafeye orantl olarak noktalara datlr. rnein 5 noktann
ykseklii bulunduysa ve noktalar yaklak eit uzunluktaysa yaplan hata 2 cm ise bu 2/5=0.4
cm olarak noktalara datlr. Yalnz yaplan hatann hata snr iinde olmas gerekir.
h= 9n veya h= 40s
h=zin verilen hata snr (mm)
n= Gzleme mesafesi (A-B aras yatay mesafe) (hm)
s= Gzleme mesafesi (A-B aras yatay mesafe) (km)
61
Bir doru zerinde bulunan noktalarn ykseklik farklarnn bulunmasna profil nivelman
denir Nokta nivelmanndan fark; yatay mesafelerin de llmesidir.
Profillerin izilmesi
Arazide tutulan nivelman cetvelleri ve krokilerden yararlanlr, izimde milmetrik, aydinger
veya saydam milimetrik kat kullanlr. Arazide elde edilen saysal bilgilerden yararlanarak
uygun bir lekle profiller izilir.
67
68
Profil nivelman uzun ve dar bir arazi eridi zerinde yapldndan sadece yol ve su inaat ile
ilgili projelerin hazrlanmasna yarar. rnein arazinin sulamaya hazrlanmas iin (arazi
tesviyesi) bir alan zerindeki noktalarn ykseklikleri bilinmelidir.
Bir alan zerinde bulunan noktalarn yksekliklerinin bulunmasna yzey nivelman denir.
Ama; yatay lmeleri yaplm bir arazi zerindeki pek ok noktann yksekliklerinin
bulunarak, bunlara gre plan elde etmektir.
Ama; arazinin hakim bir yerine konulan alet durandan, tipik noktalarn bulunduu
ynlerde olmak zere eitli noktalara gzlem yapmaktr. Bu nedenle bu ynteme nsal
yntem denir.
69
1 2
V a [hE .hR .h
4
hE= D ke ykseklik Taban Kotu
(1,3,5,7)
rnek: Bir parselin taban kotu 20 m. oluncaya kadar kazlmas istenmektedir. Harfiyat
yaplacak toprak hacmini kare prizmalar yardm ile hesaplaynz? a=30 m
N.No h hE=(21,50-20)+(22,50-20)+(23,75-20)+(24,50-20)=12,25m
1 21.50
hR=(22,75-20)+(23,25-20)+(24,15-20)+(25,25-20)=15,40m
2 22.75
3 22.50 h=(26,50-20)=6,50m
4 23.25
5 23.75 1 2
V a [hE .hR .h
6 24.15 4
7 24.50
8 25.25 V=1/4.30*30.(12,25+2.15,40+4.6,50)
9 26.50 V=15536.25 m3
rnek: Bir parselin taban kotu 20 m. oluncaya kadar kazlmas istenmektedir. Harfiyat
yaplacak toprak hacmini Ortalama arazi kodu yntemi yardm ile hesaplaynz? a=30 m
N.No h HE==21,50+22,50+23,75+24,50=92,25m
1 21.50
HR=22,75+23,25+24,15+25,25=95,40m
2 22.75
3 22.50 H=26,50=26,50m
4 23.25
5 23.75 H E 2H R 4H
OAK
6 24.15 E 2R 4
7 24.50
8 25.25 OAK=(92,25+2.95,40+4.26,50)/(4+2.4+4.1)=24,315625
9 26.50 V F (OAK Taban..kotu) =4*900(24,315625-20)= 15536.25 m3
Sistem, temel olarak jeodezideki en eski tekniklerden biri olan "geriden kestirme" esasna
dayanr. Geriden kestirme, konumu bilinmeyen bir noktadan konumu bilinen noktalara
yaplan gzlem ve hesaplar kapsar.
Konumu bilinen noktalar GPS uydulardr. Bilinmeyenler, bulunulan noktann yer merkezli
(earth-fixed) kartezyen koordinatlardr (X,Y,Z). Matematik kural olarak bu 3 bilinmeyenin
zm iin 3 l deeri yetiyor gibi gzkse de, saat hatalarn ortadan kaldrmak iin en az
4 tane konumu bilinen uyduya ihtiya vardr. GPS, 4 boyutlu bir sistemdir (3D+zaman).
Uydularla konum belirlemede uydu sinyallerinin bir alc tarafndan kaydedilerek, sinyalin
uydudan yaynland an ile alcda kaydedildii an arasnda geen sre ok hassas olarak
llr. Bu sre, sinyalin yaylma hz ile arplarak uydu ile alc arasndaki mesafe
belirlenir, uydunun koordinatlar zamana bal olarak bilindiinden, alcnn konumu
hesaplanabilir. Uydular, yksek doruluklu atomik saatler ierirler.
73
El Tipi GPS alclar genelde doa koullarnda zor artlarda kiisel hareket tayini amal
kullanlan, bir ekran ve kullanm fonksiyonlarn yerine getirebilmek iin bir tu takmndan
oluan, ekilsel olarak cep telefonlarna benzer yapda elektronik cihazlardr.
Uzay blm, en az 24 uydudan (21 aktif 3 yedek) oluur ve sistemin merkezidir. Uydular,
"Yksek Yrnge" ad verilen ve dnya yzeyinin 20.200 km zerindeki yrngede
bulunurlar. Bu kadar fazla ykseklikte bulunan uydular olduka geni bir gr alanna
sahiptirler ve dnya zerindeki bir GPS alcsnn her zaman en az 4 adet uyduyu grebilecei
ekilde yerletirilmilerdir.
75
Uydular saatte 7.000 mil hzla hareket ederler ve 12 saatte, dnya evresinde bir tur atarlar.
Gne enerjisi ile alrlar ve en az 10 yl kullanlmak zere tasarlanmlardr. Ayrca gne
enerjisi kesintilerine kar (gne tutulmas vs.) yedek bataryalar ve yrnge dzeltmeleri
iin de kk ateleyici roketleri vardr.
Sistemde Block I ve Block II uydular yer almaktadr. Block I uydular deneysel amal olup,
1978 ve 1985 yllar arasnda sistemi test etmek iin kullanld. 11 uydu frlatld ve u an
bunlarn hibiri varln srdrmemektedir. Block II uydular iletimsel serinin ilk 9
uydusundan olumaktadr. Block IIA serisi 19 uydudan olumakta, Block IIR serisi ise
mevcut uydularn yenileri ile yer deitirmesi iin gelitirilmitir. u anda gncel olarak 27
adet Block II, IIA ve IIR uydular yrngelerinde bulunmaktadr.
Adndan anlalaca gibi, Kontrol Blm, GPS uydularn srekli izleyerek, doru yrnge
ve zaman bilgilerini salar. Dnya zerinde 5 adet kontrol istasyonu bulunmaktadr;
Colorado Spring (Ana merkez),
Hawai,
Kwajalein,
Ascension adalar,
Diego Garcia.
Bunlardan drd insansz, biri insanl ana kontrol merkezidir. nsansz kontrol merkezleri,
topladklar bilgileri ana merkeze yollarlar. Ana merkezde bu bilgiler deerlendirilerek gerekli
dzeltmeler uydulara bildirilir.
76
Kullanc blm yerdeki alclardr. eitli amalarla GPS kullanarak yerini belirlemek
isteyen herhangi bir kii, sistemin kullanc blmne dahil olur. Bu blm kullanclara
sunulan uygulamaya ait donanm ve hesaplama tekniklerinin geni bir araln tanmlar.
Gerek askeri gerekse sivil kullanclar iin teknolojinin gelimesi ile beraber byk bir
ilerleme gstermitir. Genel olarak her trl ama iin farkl duyarlklar olan uygun
donanml GPS alclar (receiver) bu blm oluturur.
Bir GPS alcs; alglayc (sensor), kontrol nitesi, alc anteni ve g kaynandan oluur.
l srasnda; anlk faz fark lleri(data, ham lleri), yayn efemerisi bilgileri (uydu
yrnge bilgileri), atmosferik bilgiler (iyonosfer ve troposfer bilgileri), mesaj bilgileri(anten
ykseklii ve nokta bilgileri) elde edilir.
GPS ile konum belirleme; uydu-alc uzaklklarnn hesabna dayanan bir uzayda geriden
kestirme probleminin zmdr. GPS alcsnda yaplan temel ilem tm ynlerden gelen
sinyallerinin kaydedilmesi ve bunlardan yararlanarak uydu-alc uzaklklarnn
hesaplanmasdr.
Uydu-alc uzakl sinyalin uydudan alcya ulaana kadar arada geen zamann k hz ile
arplmas sonucu bulunmaktadr. Daha sonra en az 4 uyduya e zamanl olarak yaplan
gzlemlerle konum vektr hesaplanmaktadr.
77
Greli konum belirlemede koordinatlar bilinen bir noktaya gre dier nokta yada noktalarn
koordinatlarnn belirlenmesi sz konusudur. Baka bir deyile, greli konum belirleme ile iki
nokta arasndaki baz vektr belirlenmektedir.
Greli konum belirleme iin iki ayr noktada SV kurulmu
olan iki alc ile ayn uydulara e zamanl kod yada faz
gzlemleri sz konusudur. Greli konum belirleme ile elde
edilen doruluk mutlak konum belirlemeden ok daha iyi
olup, alc tipi ( P kodlu, P kodsuz), l sresi gzlenen uydu
geometrisi, uydu says ve kullanlan efemeris bilgisine (yayn
yada duyarl) bal olarak elde edilen doruluk 0.001 ile 100
ppm arasnda deimektedir.
78
Kod gzlemleri ile annda konum belirleme amac iin yeterli doruluk salanmakta ve pratik
olarak byk nem tamaktadr. Ancak, mhendislik hizmetleri iin ok daha duyarl
sonulara gereksinim vardr. Bu ama iin faz gzlemleri kullanlmaktadr.
11.5.3. Yntemler
Faz gzlemleri kullanlarak yaplan greli konum belirlemede genel olarak be farkl yntem
mevcut olup bunlar u ekilde sralanabilir;
Statik l Yntemi
Hzl (rapid/fast) Statik l Yntemi
Tekrarl (reoccupation/pseudostatic) l Yntemi
Dur-Git (stop and go) l Yntemi
Kinematik l Yntemi
GPS'de hatalar uydu kaynakl, sinyal yaylmas kaynakl ya da alc kaynakl olabilir.
Duyarlk kayb meydana getirecek faktrler unlardr;
Uydu Yrnge Hatalar,
Atmosferik Gecikme,
lyonosferik Gecikme,
Troposferik Gecikme,
Uydu Eim As,
Sinyal Yaylma (Multipath) Etkisi,
Balang Faz Belirsizlikleri,
Anten Faz Kayklklar,
Alc Hatalar,
Kullanc Hatalar,
Kontrol Birimi Hatalar
79
13. KAYNAKLAR
1. Topografya (lme Bilgisi), Cevat NAL, Ali ERD, Ferruh YILDIZ ubat
1996 Atlas Kitapevi, KONYA
2. lme Bilgisi, Erdoan ZBENL, Trkay TDE, Karadeniz Teknik
niversitesi Basmevi, Trabzon 1986.
3. Topografya (lme Bilgisi) Prof. M. Gndodu ZGEN T naat Fakltesi,
Jeodezi ve Fotogrametri Mhendislii Blm, stanbul 1990.
4. Kadastro Bilgisi, Trkay TDE, Cemal BIYIK, Karadeniz Teknik
niversitesi Basmevi, Trabzon 1994.
5. lme Bilgisi I Do. Dr. brahim KO, ubat 1998 Gkhan Matbaas,
STANBUL
6. lme Bilgisi I, 2 Celal SONGU, Aralk 1981 Birsen Yaynevi, STANBUL
7. Byk lekli Haritalarn Yapm Ynetmelii, TMMOB Harita ve Kadastro
Mhendisleri Odas, stanbul ubesi 1989
8. Byk lekli Harita ve Harita Bilgileri retim Ynetmelii,15 Temmuz 2005
tarih 25876 sayl resmi gazete.
9. Ykseklik lmeleri, Ders Notlar, Do. Dr. Halil ERKAYA, stanbul 2006.
10. Dengeleme Hesab, Ergn ZTRK, Karadeniz Teknik niversitesi
Basmevi, Trabzon 1987.
11. Ufuk ZERMAN, Toporafya Ders Notlar, 2007
12. Hakan BYKCANGAZ ve Erkan YASLIOLU, lme Bilgisi Ders
Notlar, 2009
13. www.gpsturk.net
14. Boazii niversitesi Kandilli Rasathanesi ve Deprem Aratrma Enstits
Jeodezi Anabilim Dal GPS Ders Notu
15. Seluk niversitesi Kadnhan Meslek Yksek Okulu GPS Ders Notu