ANALOG ELEKTRONK - II

BLM 2 Kaplan

Temel Opamp Devreleri

Konular:
2.1 Eviren ve Evirmeyen Ykselte
2.2 Temel Fark Alc
2.3 Gerilim zleyici
2.4 Trev ve Entegral Alc

Amalar:
Bu blm bitirdiinizde aada belirtilen konular hakknda ayrntl bilgiye sahip olacaksnz.
Opampla gerekletirilen eviren ykselte devresinin zellikleri ve alma karakteristikleri
Eviren toplayc devresi ve zellikleri
Evirmeyen ykselte devresinin genel zellikleri ve karakteristikleri
Opampla gerekletirilen gerilim izleyici devresi ve zellikleri
Opampla gerekletirilen trev alc devrenin zellikleri ve alma karakteristikleri
Opampla gerekletirilen Entegral alc devrenin zellikleri ve alma karakteristikleri
 ANALOG ELEKTRONK - II Kaplan

2.1 EVREN VE EVRMEYEN YKSELTE

Opamplarn en temel uygulamalarndan biri ykselte (amplifikatr) tasarmdr.

Ykselteler; girilerine uygulanan elektriksel iaretleri ykselterek (kuvvetlendirerek)
klarna aktaran sistemlerdir. Kaliteli bir ykselte, kuvvetlendirme ilemi esnasnda
giri ve k iaretlerinde herhangi bir bozulmaya (distorsiyona) sebep olmaz.
Bu blmde opampla gerekletirilen temel ykselte modellerini inceleyeceiz. Bunlar;
Eviren Ykselte
Eviren Toplayc
Evirmeyen Ykselte
Evirmeyen Toplayc

Eviren Ykselte
Bilindii gibi opamplarn ak evrim kazanc ok yksektir. Bu durum kullancya her
zaman avantaj salamaz. nk opampn kazan kontrol altnda deildir. Ykselte
tasarmnda elemann kazanc kullanc tarafndan kontrol edilmelidir. Opamp kazancnn
kontrol edilebilecei iki temel tip ykselte devresi vardr. Bunlar; eviren (inverting) ve
evirmeyen (noninverting) ykseltelerdir.
Opampn kazancn kontol etmede en etkili yntem geri besleme kullanmaktr. Temel bir
eviren ykselte devresi ekil-2.1de verilmitir. Devrede dolaan akmlar ve gerilim
dmleri devre zerinde ayrntl olarak gsterilmitir.

RF

+ VRF -

VA If
I=0A +V
R1

+ VR1 -
I1 0V
-
VN
I=0A IL RL
-V +
+

ekil-2.1 Temel Eviren Ykselte Devresi

Eviren ykselte devresinde giri gerilimi V1, R1 direnci ile opampn negatif terminaline
uygulanmtr. Opampn pozitif terminali ise topraklanmtr. Opampn giri ve k
terminalleri arasna balanan Rf direnci, geri besleme direnci olarak anlr. VN giri iareti ile
V0 k iareti arasndaki bant R1 ve RF direnleri ile ifade edilir. Devrenin analizine
yapmadan nce, opamp zellikleri tekrar hatrlatalm.
Opampn eviren (-) ve evirmeyen (+) girileri arasnda potansiyel fark yoktur.
Ksaca gerilim fark sfrdr.

23
ANALOG ELEKTRONK - II Kaplan

Opampn eviren (-) ve evirmeyen (+) ularndan, opamp ierisine kk bir akm
akar. Bu akm ok kk olduundan ihmal edilebilir.
Girie uygulanan iaretin AC veya DC olmas durumu deitirmez, her ikisi de
kuvvetlendirilir. Opampn (-) ucu ile (+) ucu arasndaki potansiyel fark sfrdr. Bu nedenle,
devre de opamp'n (-) ucuda toprak potansiyelindedir. Devrenin analizine gelince VA
noktasnda K.A.K yazarsak;
I1 + I F = 0

devreden I1 ve IF akmlar iin gerekli bantlar yazalm;

(VN VA ) + (V0 VA ) = 0
R1 RF

Ykseltecin kapal evrim kazancna A dersek, VA geriliminin deeri VA=V0 /A olur. VA nn

toprak potansiyelinde olduunu biliyoruz. Ykseltecin ak evrim kazancnn ok byk
olduunu da biliyoruz.
Buradan VA=V0 /A dan VA=0 yazabiliriz. Bu durumda;
VN V0
+ =0
R1 RF
buradan k gerilimi;
R
V0 = V1 F
R1

bulunur. Dier bir ifadeyle opampn girileri akm ekmediinden, I1 akmnn tm Rf

direncinin zerinden akacaktr. Rf direnci zerindeki gerilim dm ise;
V
VRF = I1 RF = N RF = V0
R1
olacaktr. Devrede Rf direncinin bir ucu toprak potansiyeline bal olduu iin RL yk
direncine paralel olarak dnebilir. Dolays ile Rf ularnda ki gerilim dm k
gerilimi Vo deerine eit olur. Bylece giri iaretinin fazda terslenmi olur. Baka bir
ifadeyle giri iareti evrilmitir. Opampn kazanc ise;
V0 R
A= = F
VN R1
olarak aa kar.

24
 ANALOG ELEKTRONK - II Kaplan

rnek: ekil-2.2de grlen eviren ykselte devresinde LM741 tipi opamp kullanlmtr. Devre,
2.1 12Vluk simetrik kaynakla beslenmitir.
a. Devredeki I0 akmn, k gerilimini V0, Kapal evrim gerilim kazancn A
bulunuz?
b. Opamp kna 2.2Kluk bir RL yk direnci balandnda yk zerinden geen IL
yk akmn ve opampn toplam k akmn hesaplaynz?

R f= 10K

- VRf +

+12V I
R1 = 1K f

+ VR1 - I=0A
I1
- + +
V1
RL V0
0.5V I
I=0A -12V L 2.2K -

ekil-2.2 Eviren Ykselte Devresi

zm nce I1 akmn bulalm. Devreden;

V1 0.5V
I1 = = = 0.5mA
R1 1K

Opampn k gerilimi V0 ise;

Rf 10 K
V0 = V1 = (0.5V ) = 5V
R1 1K

olarak bulunur. Opampn kapal evrim kazanc ACL;

V0 Rf
ACL = = = 10
V1 R1

RL yk direnci zerinden geen IL yk akm;

V0 5V
IL = = = 2.27mA
RL 2.2 K

Opamp kndan ekilen toplam akm I0 ise;

I 0 = I L + I 1 = 2.27mA + 0.5mA = 2.32mA

olarak bulunur.

Eviren girie DC iaret yerine AC iaret de uygulanabilir. Bu durumda opamp ykseltme

ilevini yine yerine getirecektir. Byle bir eviren ykselte devresi ekil-2.3de gsterilmitir.

25
 ANALOG ELEKTRONK - II Kaplan

R
f

150K
V0
+V
R1
3V
V1
10K I=0A
+
0.2
0
0 t V1 V0
I=0A -V RL
-0.2
+ -3V

ekil-2.3 Eviren ykselte devresinde ac alma

Devrede akm ve gerilimlerin analizini yapalm. ekil-2.3 zerindeki deerler dikkate

alndn da opampn kapal evrim gerilim kazanc ACL;
Rf 150 K
ACL = = = 15
R1 10 K

Opamp kndan alnan k iaretinin tepeden tepeye deeri ise;

Rf 150K
V0 = V1 = (0.2V )
R1 10K

V0 = 3V

olacaktr. Eviren amplifikatr zelliinden dolay giri geriliminin faz 1800 derece faz
terslenmi olarak ka yansyacaktr. Bu durum ekil-2.3 zerinde ayrntl olarak
gsterilmitir.

Eviren Toplayc
Temel eviren ykselte devresindeki negatif terminale tek giri yerine, ekil-2.4'deki gibi bir
ok giri iareti balanrsa opamp eviren toplayc olarak alr. Eviren toplayc devre,
giriine uygulanan iaretleri toplayarak kna aktarr.
Eer giri gerilimleri sras ile; V1, V2 .. Vn ise; ortak u (negatif terminal) toprak
potansiyelinde olduu iin opampn + ile - terminalleri arasnda potansiyel fark yoktur.
Dolays ile her bir koldan akan akmlar sras ile;
V1 V2 Vn
I1 = , I2 = , In =
R1 R2 Rn

olur. RF geri besleme direncinden bu akmlarn toplam kadar bir akm akacandan
(opampn iine akm akmaz, giri direnci sonsuzdur). Bu durumda opampn k gerilimi;
V 0 = (I 1 + I 2 + I n ) R F

V 1 V2 Vn
V 0 = R F + RF + RF
R1 R2 Rn

26
 ANALOG ELEKTRONK - II Kaplan

V V V
V0 = R F 1 + 2 + n
R1 R 2 R n

R1 RF=R

V1 I1 If =I1+I2++In
I T=If +12V If
R2

V2
I2 ~0V 741
+ +
Rn
V0
IL
-12V RL -
Vn
In

ekil-2.4 Eviren toplayc devresi

rnek: ekil-2.4'deki devrede Rf=100K, R1=R2=Rn=10K ve V1=V2=Vn=0.2 volt ise, opampn k

2.2 gerilimi;
0.2V 0.2V 0.2V
V 0 = 100 K + + = 6V
10 K 10 K 10 K

elde edilir. Toplayc devrede Rf=R1=R2=Rn seilirse kta giriler ykseltilmeden sadece
toplanm olarak alnr. Yine ayn mantkla giri iaretlerinin ortalamas ktan alnabilir.
Bunun iin;
R1=R2=Rn=R , Rf=R/3
olarak seilmelidir.rnek olarak ekil-12.11'deki devrede; R1=R2=Rn=100K, Rf=100K/3 ve
V1=5v, V2=5v, Vn=-1v ise V0 k gerilimi;
V0=(5+5+(-1))/3 V0=-3 volt
bulunur. Unutulmamaldr ki opampn k geriliminin maksimum deeri besleme
gerilimi ile snrldr. Ksaca k geriliminin deeri hi bir zaman besleme gerilimi
deerini aamaz.

Ses Kartrc (mixer)

Bilindii gibi toplayc devre, giriine uygulanan dc iaretleri toplayarak kna aktarmakta
idi. Eviren toplayc devresinde, opampn eviren giriine ekil-2.5de grld gibi
mikrofonlar balayarak ses kartrc veya mixer olarak adlandrlan devreyi elde edebiliriz.
Bu devrede; opampn eviren giriine mikrofonlar zerinden uygulanan ses iaretleri
toplanarak ka aktarlmaktadr. Mikrofonlarla opamp giriine uygulanan giri iaretleri;
istenirse ayarl direnler kullanlarak zayflatlabilir. Bylece giriten uygulanan iaretlerden
iitilmesi arzu edilen enstrmann veya arkcnn sesi ayarlanabilir.

27
 ANALOG ELEKTRONK - II Kaplan

R Rf
1

mic1
+12V If
R2

mic2 741
~0V
+ +
Rn
IL V0
-12V R -
L
mic3

ekil-2.5 Ses kartrc (mixser) devre

Evirmeyen Ykselte
Opamplarn temel uygulamalarndan bir dieri ise evirmeyen ykselte devresidir. Bu
devrede ykseltilecek iaret opampn evirmeyen giriine uygulanmaktadr. Evirmeyen
ykselte devresinde giri iareti ile k iareti ayn fazdadr. Yani giri ile k iareti
arasnda faz fark yoktur. Temel bir evirmeyen ykselte devresi ekil-2.6da verilmitir.
Evirmeyen ykselte devresinin en nemli zelliklerinden birisi ok yksek bir giri
direncine sahip olmasdr. Eviren bir ykselte devresinde giri direnci, devrede kullanlan
R1 direncine baldr ve deeri birka K civarndadr. Evirmeyen ykselte devresinde ise
giri direnci opampn giri direncine eittir. Bu deer ise yzlerce mega ohm civarndadr.

Rf Rf

R1 +12V If R1 +12V If
I=0A I=0A

~0V I1 ~0V
I1 + -
V0 V0
I=0A IL I=0A IL
-12V RL - -12V RL +
V1 V1

ekil-2.6 Evirmeyen ykselte devresi

ekil-2.6da verilen evirmeyen ykselte devresinin analiziniz yapalm. Opampn eviren ve

evirmeyen girileri arasndaki potansiyel fark 0Vdur. Bunu biliyoruz. Dolaysyla R1 direnci
ularnda veya zerinde V1 gerilimini aynen grrz. Devrede kirof yasalarndan
yararlanarak k geriliminin alaca deeri yazalm.
V0 = I 1 R1 + I F R F

elde edilir. Devrede;

I1 = I F

olduu grlmektedir. Bu durumda yukarda verilen eitlii k gerilimini bulmada

yeniden yazarsak V0 ;

28
 ANALOG ELEKTRONK - II Kaplan

V0 = I 1 R1 + I 1 R F

denklemini elde ederiz. Bu denklemde; I1 Akm,

V1
I1 =
R1

deerine eittir. Bu deeri V0 eitliine yerletirirsek,

V1 V
V0 = R1 + 1 R F
R1 R1

denklemi dzenlersek;
V1
V0 = V1 + RF
R1

R
V0 = V1 1 + F
R1

denklemi elde edilir. Yukarda elde edilen denklemin nda evirmeyen ykselte
devresinde kapal evrim kazanc ACL ise;
R
ACL = 1 + F
R1

deerine eittir.
Evirmeyen ykselte devresinde gerilim kazanc grld gibi evirmeyen ykselte
devresinden 1 fazladr.

rnek: ekil-2.7de grlen evirmeyen ykselte devresinde LM741 tipi opamp kullanlmtr.
2.3 Devre, 12Vluk simetrik kaynakla beslenmitir.
a. Devrede k gerilimi V0, ve Kapal evrim gerilim kazancn ACL bulunuz?
b. Opamp kna 3.3Kluk bir RL yk direnci balandnda yk zerinden geen IL
yk akmn hesaplaynz?
c. Ayn devrede opamp kndan ekilen toplam akm hesaplaynz?

R F=10K

If
R1=2K +12V IF
I=0A

I1 ~0V
+
I=0A
RL V0
IL
V1 -12V 3.3K -
2V

ekil-2.7 Evirmeyen Ykselte Devresi

29
 ANALOG ELEKTRONK - II Kaplan

zm
nce V0 k gerilimini bulalm. Devreden;
V1 10 K
V0 = V1 + R f V0 = 2V 1 + V0 = 12V
R1 2 K

Kapal evrim kazanc ACL;

R 10 K
ACL = 1 + F ACL = 1 + =6
R1 2 K

RL yk direnci zerinden geen IL yk akm deeri;

V0 12V
IL = IL = = 3.63mA
RL 3 .3 K

Opamptan ekilen toplam Akm;

I T = I F + I L I T = 1mA + 3.63mA = 4.63mA

rnek: ekil-2.8de grlen evirmeyen ykselte devresinde; k gerilimi V0, gerilim kazancn
2.4 ACL ve opamptan ekilen toplam akm bulunuz?
RF=100K

If
R1=10K +12V IF
I=0A

I1 ~0V
I=0A +
RL V0
R2=1K IL
R3 -12V 1K -
V1
1V 1K VA

ekil-2.8 Evirmeyen Ykselte Devresi

zm Devreyi analiz edebilmek iin yaplmas gereken ilk ilem, opampn evirmeyen giriine
uygulanan gerilim deerinin bulunmasdr. Opampn evirmeyen giriine uygulanan
gerilime VA dersek; Devreden VA gerilimini bulalm.
V1 1V
VA = R3 V A = V A = 0.5V
R 2 + R3 1K + 1K

Dolaysyla evirmeyen ykseltecin k gerilimi V0;

30
 ANALOG ELEKTRONK - II Kaplan

Dolaysyla evirmeyen ykseltecin k gerilimi V0;

R 100 K
V0 = V A 1 + F V0 = 0.5 1 + = 5.5V
R1 10 K

RL yk direnci zerinden geen IL yk akm ve I1 akmnn deeri;

V0 5.5V V A 0.5V
IL = = = 5.5mA I1 = = = 00.5mA
RL 1K R1 10 K

Opamptan ekilen toplam akm ise;

I T = I F + I L I T = 0.05mA + 5.5mA = 6mA

Evirmeyen Toplayc
Evirmeyen ykselte kullanlarak toplama ilemi yaplabilir. Evirmeyen toplayc ykselte
uygulamasnda toplanacak iaretler, opampn evirmeyen giriine uygulanr. Opamp
knda ise bu iaretlerin toplam alnr. Tipik bir evirmeyen toplayc devresi ekil-2.9.ada
grlmektedir. Devrede toplanacak giri says istee bal olarak artrlabilir. ekildeki
devrede rnekleme amac ile iki girili bir devre gelitirilmitir. Devrede toplanmas istenen
V1 ve V2 gerilimleri R1 ve R2 direnleri vastasyla opampn evirmeyen giriine
uygulanmtr. Opampn evirmeyen giriinde oluan gerilim ekilde VA olarak
tanmlanmtr.

RF R

+12V +12V
R3 R

V0 V0
RL IL RL IL
R1 R2 R/2 -12V
-12V
VA
V1 V2 V1 + V2
VA =
R

ekil-2.9.a ve b Evirmeyen toplayc ve edeer devresi

VA geriliminin deerini bulmak iin opamp zelliklerinden yararlanarak devreyi ekil-

2.9.bde grld gibi yeniden dzenleyebiliriz. Bu durumda VA gerilimi K.G.K dan;
V1 V2
VA = R2 + V2
R1 + R2

olacaktr. Devrede R1=R2=R3=R4=R Kabul edersek,

V1 V2
VA = R + V2
2R

31
 ANALOG ELEKTRONK - II Kaplan

Bulunan bu eitlikte gerekli sadeletirme yaplrsa;

V1 + V2
VA =
R
bulunur. Devredeki giri devresinin thevenin edeer direnci ise;
R
R E = RTH =
2
deerindedir. Bu durumda k gerilimi; V0,
V0 = 2 V A

V0 = V1 + V2

olarak bulunur.
Evirmeyen ykseltele tpk eviren ykselteteki gibi giri gerilimlerinin ortalamasn alan
veya toplayp kuvvetlendiren devrelerde gerekletirilebilir. rnein devrede n adet giri
varsa RF deeri;
RF=(n-1)R
yaplr. Bu durumda ykselte kazanc giri says kadar olup, kta giri gerilimlerinin
toplam olan bir gerilim deeri elde edilir.

2.2 TEMEL FARK ALICI

Bu blmde opamplarn en temel uygulamalarndan olan fark alc (diferansiyel) ykselte
devresi incelenecektir. Fark alc devre, genelde lme ve kontrol sistemlerinin
tasarmnda kullanlan temel ykselte devresidir. Olduka hassas ve kararl bir
alma karakteristiine sahiptir.
Bu blmde opampla gerekletirilen temel bir fark alc devreyi inceleyerek birka
temel uygulama rneini inceleyeceksiniz.

Temel fark alc devre, karc amplifikatr (differance amplifier) veya farksal ykselte
olarakda isimlendirilir. Temel bir fark alc devresi ekil-2.9'da gsterilmitir. Devre
dikkatlice incelendiinde opampn her iki giriinin de kullanld grlmektedir. Devrenin
temel alma prensibi eviren ve evirmeyen girilerine uygulanan iaretlerin farkn
almasdr. Bu tip ykselteler pek ok endstriyel uygulamada sklkla kullanlrlar.
Opamp devresinin fark alma (karma) ilemini nasl yaptn ekil-2.10dan yararlanarak
aklayalm. Bu devrede; giriten uygulanan iki ayr iaretin fark alnp ka
aktarlmaktadr.

32
 ANALOG ELEKTRONK - II Kaplan

RF

R1 +12V

I=0A
R2

V0
V1 I=0A -12V RL
V2 R3
VA

ekil-2.10 Temel Fark Alc (differansiyel Amplifikatr) Devresi

Devrenin analizi iin en uygun zm sper perpozisyon teoremi uygulamaktr. Bu ilem

iin nce V2 giriini ksa devre yaparak, V1'den dolay oluan k gerilimi V01'i bulalm. Bu
ilem sonucunda devremiz ekil-2.11.ada grlen biimi alr.

RF RF

R1 +12V +12V
R1

R2 R2

V1 V01 V02
-12V RL -12V R L
R3 V2 R3
VA

a) V2 kayna ksa devre iken opamp k; Vo1 b) V 1 kayna ksa devre iken opamp k; Vo2

ekil-2.11.a ve b Fark alc devreye Super pozisyon teoreminin uygulanmas

Devrede kullanlan R2 ve R3 direnlerinin etkisi kalmaz. nk opampn giri direnci

yaklak sonsuz olduu iin zerlerinden bir akm akmaz. Dolaysyla zerlerinde bir
gerilim dm olmaz. Bu durumda devremiz bir evirmeyen ykselte halini almtr.
Dolaysyla V1'den dolay k gerilimi V01;
RF
V 01 = V1
R1

olarak bulunur. Devre eviren ykselte zelliindedir. V2 giri geriliminin ka etkisini

bulabilmek iin V1 giriini ksa devre etmemiz gerekir. Bu ilem sonunda devremiz ekil-
2.11.bde gsterilen ekli alr. Bu devre evirmeyen ykselte zelliindedir. Devrenin k
gerilimini (V02) hesaplayalm.
R
V02 = V A 1 + F
R1

bulunur. VA, opampn evirmeyen giriine uygulanan gerilimdir. Deerini devreden

aadaki gibi yazabiliriz;

33
ANALOG ELEKTRONK - II Kaplan

R3
VA = V2
R3 + R 2

Bulunan VA deerini V02 eitliinde yerine yerletirirsek ;

R3 R
V02 = V2 1 + F
R 2 + R3 R1

R F R3
V 02 = 1 + V2
R1 R3 + R2

Toplam k gerilimi V0 ise her iki k geriliminin toplam olacaktr.

V0 = V01 + V02

deerler yerletirilirse , Toplam k gerilimi ;

R R R3
V0 = F V1 + (1 + F ) ( V2 )
R1 R1 R2 + R3
olarak bulunur. rnein ekil-2.12deki temel fark alc devrede R1=R2=R3=RF olarak seilirse
k gerilimi;
V0 = V2 - V1
olarak bulunur. Grld gibi devre giriine uygulanan gerilimlerin farkn almaktadr. Bu
devrede;
R3=RF ve R1=R2
semek art ile devreyi fark ykselteci haline getirmek mmkndr.

RF

R1 +12V

I=0A
R2

V0
V1 I=0A -12V RL
V2 R3
VA

ekil-2.12 Temel Fark Alc (differansiyel Amplifikatr) Devresi

34
 ANALOG ELEKTRONK - II Kaplan

rnek: ekil-2.13de verilen fark alc devrede k gerilimini (Vo) ve opamptan ekilen yk
2.5 akmn (IL) bulunuz? R1=R2=R3=10K, Rf=10K, RL=1K
Rf

+12V
R1

R2

V1 4V V 02
RL IL
V2 4V R3 -12V
VA

ekil-2.13 Temel Fark Alc devre

zm: Verilen devre V1 ve V2 iaretlerinin farkn alp kuvvetlendirecektir. nce k iaretinin
alaca deeri bulalm. Bunun iin;
RF R
V 0 = V1 + (1 + F ) VA
R1 R1

R R R3
V0 = F V1 + (1 + F ) ( V2 )
R1 R1 R2 + R3

10 K 10 K 10 K
V0 = 4V + (1 + )( 4V )
10 K 10 K 10 K + 10 K

V 0 = [ 4V ]+ [(1 + 1) (0.5 4V )]

V 0 = [ 4V ]+ [(4V )]

V 0 = 0V

Grld gibi fark alc devre opamp giriine uygulanan iaretlerin farkn almtr. k
gerilimi Vo=V2-V1 olmutur. Opamp kna balanan RL yk direnci zerinden geen IL
akmn hesaplayalm.
V0 0
IL = IL = =0
RL 1K

35
 ANALOG ELEKTRONK - II Kaplan

rnek: ekil-2.14de verilen fark alc devrede k gerilimini (Vo) ve opamptan ekilen yk
2.6 akmn (IL) bulunuz? R1=R2=R3=10K, Rf=10K, RL=1K
Rf

+12V
R1

R2

V1 2V V 02
RL IL
V2 2V R3 -12V
VA

ekil-2.14 Temel Fark alc devre

zm Verilen devre V1 ve V2 iaretlerinin farkn alp kuvvetlendirecektir. nce k iaretinin

alaca deeri bulalm. Bunun iin;
R R R3
V0 = F V1 + (1 + F ) ( V2 )
R1 R1 R2 + R3

10 K 10 K 10 K
V 0 = (2V ) + (1 + )( 2V )
10 K 10 K 10 K + 10 K

V 0 = [2V ]+ [(1 + 1) (0.5 2V )]

V 0 = [2V ]+ [(2V )]
V 0 = +4V

Grld gibi fark alc devre opamp giriine uygulanan iaretlerin farkn almtr.
k gerilimi Vo=V2-V1 olmutur.
Opamp kna balanan RL yk direnci zerinden geen IL akmn hesaplayalm.
V0 4V
IL= IL= = 4mA
RL 1K

36
 ANALOG ELEKTRONK - II Kaplan

rnek: ekil-2.15de verilen fark alc devrede k gerilimini (Vo) ve opamptan ekilen yk
2.7 akmn (IL) bulunuz? R1=R2=R3=10K, Rf=10K, RL=10K
RF

+12V
R1

V1 2V V02
RL IL
V2 2V R2 -12V
VA

ekil-2.13 Temel Fark Alc devre

zm:
Verilen devre V1 ve V2 iaretlerinin farkn alp kuvvetlendirecektir. nce k iaretinin
alaca deeri bulalm. Bunun iin;
R R
V0 = F V1 + (1 + F ) V A
R1 R1

R R
V0 = F V1 + (1 + F ) (+2V )
R1 R1

10 K 10 K
V 0 = 2V + (1 + ) (2V )
10 K 10 K
V 0 = [ 2V ] + [4V ]

V 0 = +2V

2.3 GERLM ZLEYC

Opamp kullanlarak gerekletirilen dier bir uygulama ise gerilim izleyicisi (Voltage
Follover) olarak bilinir. Gerilim izleyici devreler; yksek giri, alak k empedansa
sahip olmalar nedeniyle pek ok uygulama ve tasarmda sklkla kullanlrlar.
Bu blmde opampla gerekletirilen gerilim izleyici devreyi inceleyerek birka temel
uygulama rneini inceleyeceksiniz.

Gerilim izleyici devre, evirmeyen ykselte devresinin zel bir halidir. Temel bir gerilim
izleyici devre ekil-2.14de verilmitir. Dikkat edilirse bu devrede Rf geri besleme direnci
kullanlmam, geri besleme direkt yaplmtr. Opamp girileri arasnda gerilim fark
olmadndan k gerilimi Vo, giri gerilimi ile ayndr (Vo=Vin). Devrede gerilim kazanc
yoktur. Bu nedenle bu tip devrelere gerilim izleyicisi denir.

37
ANALOG ELEKTRONK - II Kaplan

+V

0V
V0 =Vin
Vin -V

ekil-2.14 Gerilim izleyici devre

Genel amal opamplarla (LM 741 gibi) ekil-2.14deki balant yaplarak gerilim izleyicisi
elde edilebilecei gibi yalnzca bu amala gerekletirilmi operasyonel ykseltelerde
vardr. rnein LM 110 tmdevresi bu ama iin retilmitir. LM 110 tmdevresinde kla
eviren giri arasndaki balant tm devre ierisinde yaplmtr. LM 110 tmdevresinin baz
karekteristikleri aada verilmitir.
Giri direnci Ri: 106 M (ok byk)
Giri akm Iin: 1 nA (ok kk)
k direnci Ro: 0.7 (ok kk)
Band genilii BG: 10 Mhz
Gerilim Kazanc ACL: 0.9997
D balant ile gerekletirlen gerilim izleyicileri de yaklak ayn deere sahiptirler.
Gerilim izleyicilerinde giri direnci ok byk olduu iin bir nceki devreyi yklemezler.
Bu yzden bunlara buffer veya izolasyon amplifikatr denir. Dolays ile k
geriliminin genlik ve faz girile ayndr. ekil-2.15de dc ve ac alma iin gerilim izleyici
devreleri ve evre akmlar verilmitir. Yk akm IL, opamptan ekilen akma eittir.

I=0A
+V +V
I0

0V 0V

IL V0=V in V0=Vin
RL IL RL
-V -V
Vin Vin

ekil-2.15 Gerilim izleyici devrenin dc ve ac alma artlar

38
 ANALOG ELEKTRONK - II Kaplan

2.4 TREV VE ENTEGRAL ALICI

Bu blme kadar anlatlan opamp uygulamalarnda geri besleme elemanlarnn tamamen
omik olduu varsayld veya omik bir eleman olan diren kullanld. Genel olarak
elamanlar kapasitif ve endktif zellik gsterdiklerinden giri ve geri besleme direnci yerine
empedans ieren (L ve C) elamanlarda kullanlr. Bylece tamamen omik elaman yerine,
empedans kullanmakla devrenin ilevide byk oranda deitirilmi olur.
Bu blmde opampla gerekletirilen temel trev ve entegral alc devreyi inceleyecek ve
birka temel uygulama rnei greceksiniz.

Trev Alc Devre

Trev alc devresi, genel olarak bir eviren ykselte zelliindedir. Fark olarak girite R1
direnci yerine C kondansatr bulunmaktadr. Genel bir trev alc devresi ekil-2.16da
verilmitir. Trev alc, giriinden uygulanan iaretin trevini alarak ka aktaran bir
devredir.
RF

iF
C +V

i n
Vin V0
-V RL

ekil-2.16 Trev Alc Devre

Devrenin almasn ksaca inceleyelim. Girite kullanlan kondansatr, ac iaretleri geiren

fakat dc iaretleri geirmeden zerinde bloke eden bir devre elemandr. Dolays ile dc
iaretler iin trev alma sz konusu deildir. Gerekte dc iaretler iin trev alc k
Vo=0dr. Trev alc giriine mutlaka sinsoydal iaret uygulanmas sz konusu deildir.
Frekans barndran veya genlii zamana bal olarak deien bir iaretin uygulanmas
yeterlidir. ekil-2.16da verilen trev alc devrenin k gerilimi;
V0 = R F i

deerine eittir. C kondansatr zerinden akan i akmnn deeri ise;

dVin
i= C
dt

olduu bilinmektedir. Dolaysyla bu deer k gerilimi iin yeniden dzenlenirse;

dVin
V0 R F i V0 = R F C
dt

olarak ifade edilir. Bu denklemden de grld gibi k gerilimi (V0), giri geriliminin
trevi ile orantldr.

39
 ANALOG ELEKTRONK - II Kaplan

Trev alc devrenin k denkleminde kullanlan; dVin/dt ifadesi herhangi bir anda giri
iaretinin eimini veya deiim hzn belirtmektedir. Bu ifade matematiksel olarak trev
fonksiyonu olarak bilinir. Dolays ile ierisinde eim veya deiim barndran tm
iaretlerin trevini almak sz konusudur. Konunun daha iyi anlalmas amac ile
aada rnek bir devre zm verilmitir.

rnek: ekil-2.17de verilen trev alc devre giriine genlii tepeden tepeye Vpp=0.5V olan
2.8 2KHzlik bir gen dalga iareti uygulanmtr. k geriliminin (Vo) analizini yaparak
dalga biimini iziniz.
RF =10K

Vin +V
C=10nF
f=2KHz
V in
0.5
i
0 t
V0
0.5 -V
T=0.5ms

t1=0.25ms t 2=0.25ms

ekil-2.17 Trev alc devrenin analizi

zm: Verilen devrede nce pozitif eimi hesaplayalm. V1 ve V2 iaretlerinin farkn alp
kuvvetlendirecektir. nce k iaretinin alaca deeri bulalm. Bunun iin;
dVin Vin 0.5V V
Pozitif egim : t 1 = dt = t = 3
= 2000
0.25 10 s s

Pozitif eim iin k gerilimini hesaplayalm,

dVin
V0 ( t 1 ) = R F C = 50 10 3 10 10 9 2000 = 1V
dt

Negatif eim iin gerekli analizleri yapalm.

dVin Vin 0.5V V
Negatif egim : t 2 = dt = t = 3
= 2000
0.25 10 s s
dVin V
V0 (t 2 ) = R F C = 50 10 3 10 10 9 2000 = 1V
dt s

Yukarda yaplan analizler nda giri ve k iaretlerini dalga biimlerini birlikte

gsterelim.

40
ANALOG ELEKTRONK - II Kaplan

V in
0.5V f=2KHz

0 t

0.5V
T=0.5ms

t1 =0.25ms t2=0.25ms
V0
1V

0 t1 t2 t3
t

-1V

Pratik uygulamalarda ekil-2.16daki devre yaln hali ile yeterli deildir. rnein yksek
frekanslarda C kondansatr ksa devre gibi davranacandan ykseltecin kazancn
artrarak doyuma gtrebilir. Ayrca Vin iaretinin ierisinde eitli grltler olabilir.
Grlt iaretleri ise ok geni frekans tayfna sahiptir. Bu durumda grltde olduu gibi
ykseltilebilir. Bu istenmeyen durumu nlemek iin opamp devresinin kazancn yksek
frekanslar iin snrlamak gerekir. Bu amala ekil-2.18de grlen devre gelitirilmitir.

RF

iF
R1 C1 +V

Vin i

V0
R2 -V

ekil-2.18 Trev alc devrenin analizi

Bu devrede girie kazanc snrlayan R1 direnci eklenmitir. Bylece devrenin gerilim kazanc
Rf/R1 ile snrlanmtr. R2 direnci ise opamp girilerindeki dc akm kampanzasyonunun
salanmas iin kullanlmtr. Ayrca bu devrenin trev alc olarak alabilmesi iin
aadaki iki artn yerine getirilmesi gerekir.
1- Devrede giri iaretinin frekans FGR; FC deerine eit yada ondan kk olmaldr.
1
FGR = FC
2 R 1 C 1

2- Devrede RfC1 arpm "zaman sabiti" olarak isimlendirilir. Giri iaretinin periyodu
yaklak bu deerde olmaldr.

41
ANALOG ELEKTRONK - II Kaplan

Entegral Alc
Entegral alc devre, girie uygulanan iaretin entegralini alarak ka aktarr. Bu ilemi
gerekletiren bir entegral alc devre ekil-2.19da gsterilmitir. Grld gibi bu devrede
geri besleme bir kondansatr yardm ile yaplmaktadr.

iF
R1 +V

i n
Vin V0
-V RL

ekil-2.19 Entegral Alc Devre

Entegral alc devrenin n noktasndaki gerilim, opamp giri zelliinden dolay 0 volt
civarndadr. Bu durumda i akm ise i=Vin/R1 veya i=-IF dir. Bilindii gibi kondansatr
ularndaki gerilim;
1
C
VC = IF

Kondansatr zerinden geen akm ise;

dv
IC = C
dt
deerine eittir.
Bu aklamalardan sonra devredeki n noktas iin K.A.Ky yazalm;
I IF = 0 I = IF

Vin dV0 Vin dV0

C =0 +C
R1 dt R1 dt

V0 deerini bulmak iin her iki terimin zamana gre trevini alrsak;
1
R1 C
V0 = Vin dt

deerini buluruz. Formlden de grld gibi opamp giri geriliminin entegralini alan bir
devre olarak almaktadr. Bilindii gibi entegral anlam olarak bir erinin altnda kalan
alana karlk gelmektedir. ekil-2.19da verilen temel entegral alc devre bu haliyle yeterli
deildir. Gelitirilmi bir entegral alc devresi ekil-2.20de verilmitir.

42
 ANALOG ELEKTRONK - II Kaplan

RP
R1 +V

i n
Vin V0
-V RL
R2

ekil-2.20 Gelitirilmi Entegral Alc Devre

Bu devrede; giri ofset geriliminin giderek opamp kn doyuma gtrmesini engellemek

amacyla C kondansatrne paralel bir RP direnci balanmtr. Bu diren, opampn gerilim
kazancn da snrlamaktadr. Ayrca giri polarma akmlarnn eit olmayndan doacak
ofset geriliminin etkilerini gidermek amac ile R2 direnci kullanlmtr. Bu direncin deeri
R2=Rf//R1 olmaldr. Opampn entegral alc olarak grev yapabilmesi iin giriine
uygulanacak iaretin frekans (fGR), fC deerine eit yada ondan byk olmaldr.
(fGR fC)
1
F GR F C =
2 R P C F

Ayrca devrenin zaman sabitesi (1/R1Cf) ile, girie uygulanan iaretin frekans fGR<fC
olduunda devre sadece eviren ykselte olarak alr.
Bilindii gibi devre entegral alc olarak alt zaman, giri iaretinin entegralini alarak
ka aktarr. rnein giri iareti kare dalga biiminde ise, devre knda gen dalga bir
iaret alnr. Konunun daha iyi anlalmas amac ile aada rnek bir devre analizi
verilmitir.

rnek: ekil-2.21de verilen trev alc devre giriine genlii tepeden tepeyede Vpp=2V olan
2.9 2KHzlik bir kare dalga iareti uygulanmtr. k geriliminin (Vo) analizini yaparak
dalga biimini iziniz.

C=0.1F

2V RP=47K
R1=4.7K +V
t1 t2 t3
0 t
Vin i n

-2V R2 RL V0
-V
0.25ms 0.5ms 0.75ms 4.7K 10K

ekil-2.21 Entegral alc devrenin analizi

43
 ANALOG ELEKTRONK - II Kaplan

Verilen devrede pozitif yarm saykl (alternans) iin k gerilimini hesaplayalm.

T /2
Vm
( )
t1
1 2V
V0 (t 1 ) =
R 1 C Vm dt =
0
t =
R 1 C 0 4.7 10 0.1 10 6
3
0.25 10 3

V0 (t 1 ) 1V

Negatif yarm saykl;

T
Vm
( )
t2
1 2V
V0 ( t 2 ) =
R 1 C T / 2
Vm dt = + t =
R 1 C t 1 4.7 10 0.1 10 6
3
0.25 10 3

V0 (t 1 ) +1V

Yukarda yaplan analizler nda giri ve k iaretlerini dalga biimlerini birlikte

zm: gsterelim.

V in f=2KHz
2V

0 t1 t2 t3
t

-2V
t 1=0.25ms t 2=0.25ms

V0
1V

0 t

-1V
T=0.5ms

Trev ve entegral alc devreler, elektronik endstrisinde pek ok alanda kullanlrlar. Bu

durum dikkate alnarak eitli iaretler iin trev ve entegral alc devrenin klarnda
oluturabilecekleri dalga biimleri ekil-2.22de verilmitir.

44
ANALOG ELEKTRONK - II Kaplan

Giri areti Dalga ekli Opampla Trevi (dV1 /dt) Opampla Entegrali

t 0 t t

V
t
R C

mt

t t

rampa -mRC
mt 2

2 R C

t t t

Vm
V m Sin w t -Vm w RC Cos w t cos t
R C

-m1 RC
m1 t

t t t

m2 t
-m2 RC Parabolik

t t t

ekil-2.22 Opampla gerekletirilen trev ve entegral alc devrelerinin baz giri

iaretlerinde k dalga biimleri

45