. .

lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 3, Say 2, Temmuz-Aralk 2003

TARHSEL SRE ERSNDE

ORTODOKS HIRSTYANLIKTAK PATRKLKLER

Dr. Mnir YILDIRIM

Gnmzde Hristiyanl temsil eden byk kiliselerden biri de Ortodoks

Kilisesidir. Bu kilise, Hristiyan dnyasnda nemli kilise merkezinden birini
tekil etmektedir. Ortodoks Kilisesi, Dou Avrupa, Ortadou, Afrika ve Rusya
topraklarnda nfus bulan, Dou Hristiyanlarnn mensup olduu bir kilise
grnmndedir. Ortodoks Kilisesi, ilk dnem Hristiyan Grek gelenei ve Bizans
kltr mirasyla Hristiyan Kiliseleri ierisinde nemli bir yer tutmaktadr.
Ortodoks Hristiyanlk, Hristiyan dini literatrnde ilk yedi ekmenik konsil
kararlarn kabul eden, bunun yannda 1054te Romadan ayrlan, Katolik,
Protestan ve Eski Dou Kiliseleri dndaki Hristiyanlar ifade etmektedir.1
Ortodoks kavram, szlk anlam itibaryla Doru nan, Doru Tapnma
demektir.2 Bu balamda Ortodoks tabiri, sann kutsal bedenini tekil eden
kiliseye doru iman, doru ibadeti ve gerek retiyi karlamaktadr.3 Ortho,

1
mer Faruk Harman, Gnmzde Ortodoks Hristiyanlk, Dinler Tarihi Aratrmalar III,
Ankara 2002, 188-191; Joseph Hromadka, Dou Ortodoksluu, ev. Gnay Tmer, AFD,
Ankara 1969, C: XVII, 241-242; ayrca bkz, Leonidas Contos, The Term of Orthodox,
http://www.goarch.org/en/ourfaith/articles/article7051.asp
2
Timothy Ware, The Orthodox Church, London 1964, 8.
3
Sergius Bulgakov, The Orthodox Church, London 1935, 9.
 Tarihsel Sre erisinde Ortodoks Hristiyanlktaki Patriklikler

doru, hakiki, gerek anlamna gelirken, Doxa, inanmak, savunmak manasna

gelmektedir. 4 Ortodoks Kilisesi tarafndan kabul edilen teoloji; I. znik (M.S. 325)
ve I. stanbul (M.S. 381) Konsillerinin kararlarndan oluan, ilk yedi genel konsilde
belirlenen iman esaslardr. Bu konsillerin deimez dogmalar ve bu dnemden
sonra gelien dini formlar, ana hatlaryla Ortodoks Kilisesinin teolojik temellerini
oluturmutur.5
Gnmzde Ortodoks Hristiyanln belli bal kiliselerini u ekilde tasnif
etmek mmkndr:
1. stanbul Genel Patriklii: Bu gruba Girit, Finlandiya ve Yunan Kiliseleri
dahil olmaktadr.
2. skenderiye Patriklii: Kenya, Uganda, Tanzanya Kiliseleri.
3. Antakya ve Kuds Patriklii.
4. Moskova Patriklii.
5. Srbistan, Romanya ve Bulgaristan Ortodoks Patriklikleri.
6. Bapiskoposlukla ynetilen Rum Ortodoks Kilisesi.
7. Katolikoslukla ynetilen Grc Kilisesi.
8. Bapiskoposlukla ynetilen Kbrs, Arnavutluk, Polonya ve ekoslovakya
Kiliseleri. 6
Gnmz Ortodoks Kiliseleri yapsal zellikleri asndan da u ekilde tasnif
edilebilmektedir:
1. Kadim drt Patriklii temsil eden ve gnmzde de bu zelliklerini koruyan
stanbul, skenderiye, Antakya ve Kuds Kiliseleri. Bu kiliselerin tamam
Apostolik olduklarn iddia etmektedir.

4
Constantine Cavarnos, Orthodox Christian Terminology, Massachusetts 1994, 10; Nafpaktos
Hierotheos, The Mind of The Orthodox Church, (Translated by Esther Williams), Hellas 1998,
69.
5
Bulgakov, 119.
6
Mehmet Aydn, Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, Ankara 1995, 120-121.

234
 Dr. Mnir Yldrm

2. Kendi bamsz yaplaryla ynetilen eski kilise olan Kbrs, Grcistan ve

Sina Kiliseleri.
3. Rusya, Romanya, Yunanistan, Bulgaristan ve Yugoslavya Kiliselerinden
oluan be byk milli kilise.
4. Ortodoks nfusun aznlkta kald blgelerdeki kiliseler. Bunlar; Polonya,
Arnavutluk, ekoslovakya, Litvanya, Estonya ve Finlandiya Kiliseleri.
5. Misyonerler veya diasporadaki Ortodoks nfus tarafndan kurulan kiliseler.
Japonya, in, Kuzey ve Gney Amerika, Avustralya ve Bat Avrupadaki
Ortodoks Kiliseler.7
Bunlardan bei, stanbul Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi, Moskova
Patriklii, skenderiye Patriklii, Antakya Patriklii ve Kuds Ortodoks
Patrikhanesi tarihi misyonu ve hitap ettii kitleler asndan nem arz etmektedir.
Bunlarn ierisinde Moskova dndakiler kadim Patriklikler olarak
isimlendirilmekte ve Ortodoks dnyasnda byk lde manevi stnlklerini
korumaktadr. Her ne kadar Moskova Kilisesi dierleri gibi kadim patriklik olmasa
da, kendilerini nc Roma olarak grmeleri ve gnmzde en kalabalk
Ortodoks nfusa sahip olmalarndan dolay kadim patriklikler kategorisinde ele
alnmas uygun grlmtr. Bu adan biz de bu almamzda sz konusu
patriklikler hakknda bilgi vermeyi hedeflemekteyiz.

1) stanbul Fener Rum Patriklii

stanbul Fener Rum Ortodoks Patrikliinin tarihi kkleri, stanbul Kilisesine
dayanmaktadr. Patrikhane, Bizans mparatoru Konstantinin mparatorluun
bakentini Romadan stanbula tamasyla birlikte tarihi misyonunu stlenmitir.
lk Ekmenik konsil olan 325 I. znik Konsilinde Apostolik Kiliseler arasnda yer
almayan stanbul Kilisesi, 451 Kadky Konsilinden itibaren mparatorluun

7
Nicolas Zernov, The Church of Eastern Christians, London 1942, 16-17.

235
 Tarihsel Sre erisinde Ortodoks Hristiyanlktaki Patriklikler

bakenti olmas gerekesiyle, Apostoliklik ve Patriklik statsne karlm,

Romadan sonra Hristiyan Kiliseleri ierisinde ikinci konuma getirilmitir.8
Fener Rum Patrikhanesi eitli isimlerle anlmaktadr. Bunlar; Rum
Patrikhanesi, stanbul Rum Ortodoks Patrikhanesi, Fener Patrikhanesi,
stanbul Rum Patrikhanesi, Fener Rum Patrikhanesi, Fener Rum Ortodoks
Patrikhanesidir.9 Ancak burada literatrde yaygn olarak kullanlan Fener
Patrikhanesi eklindeki adlandrma tercih edilmitir.
Trk hakimiyetine gemesiyle birlikte Fener Patrikhanesi Ortodoks dnyas
zerindeki eitler arasnda birinci konumunu devam ettirmise de Bizans
dnemindeki seviyesini srdrememitir. Osmanl Devleti ile Rusya arasndaki
1774 Kk Kaynarca Antlamas, Ortodoks dnya zerinde yeni bir gc,
Ortodoks nfusun yeni bir hamisini ortaya karmtr. Bu gelimelerle Fener
Patrikhanesi, karsnda Ortodoksluun yeni bir adresini, nc Roma olarak
nitelendirilen, merkezi Moskova Patriklii olan Rus Kilisesini bulmutur. 10
Fener Patrikhanesinin modern dnemini, Avrupadaki Fransz htilalinin
ateledii bamszlk hareketlerinin ortaya kt dnem ile balatabiliriz. Bu
dnemle birlikte Fener Patrikhanesine bal olan Ortodoks Kiliseler, milli bir kilise
olduklarn ilan ederek bamsz ya da yar bamsz kiliseler haline gelmitir. Bu
kiliselerin ana kilise konumundaki Fener Patrikliinden ayrlmasnn nedeni, dini

8
Bkz. Mehmet elik, Fener Patrikhanesinin kmeniklik ddiasnn Tarihi Seyri (325-1453), zmir
2000, 32-39; Yorgo Benlisoy-Elin Macar, Fener Patrikhanesi, Ankara 1996, 19; stanbul
Kilisesi ve Bizans Devleti hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Mnir Yldrm, Gnmz Yunan
Ortodoks Kilisesi zerine Bir Aratrma, (Baslmam Doktora Tezi), Ankara 2003, 27-34.
9
Blent Atalay, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesinin Siyasi Faaliyetleri (1908-1923), stanbul
2001, XI.
10
Fener Patrikhanesinin bu dnemlerdeki yaps ve faaliyetleri hakknda daha geni bilgi iin bkz.
Steven Runciman, The Great Church in Captivity A Study of The Patriarchate of Constantinople
from the Eve of the Turkish Conquest to the Greek War of Independence, Cambridge 1992;
Theodore H. Papadopoullos, Studies and Documents Relating to the History of the Greek Church
and People Under Turkish Domination, Bruselles 1990; Charles A. Frazee, Catholics and
Sultans: The Church and The Ottoman Empire, 1453-1923, Cambridge 1983; Timothy Ware,
Eustratios Argenti: A Study of the Greek Church Under Turkish Rule, Oxford 1964.

236
 Dr. Mnir Yldrm

ihtilaflar ya da kendi aralarnda toplanan yerel konsiller deil, tamamen siyasi

tercihlerdir.
XIX. yzylda Avrupada yaanan siyasal gelimeler, Fener Patrikhanesinin
bal bulunduu Osmanl mparatorluu ile ciddi skntlar yaamasna yol
amtr. Osmanl mparatorluu ile Patrikhane arasndaki gerilimin doruk
noktasn, Yunan syannn yaand yllarda ulat zikredilmitir. Yunan
bamszlk savann yapld dnemlerde, Fener Patrikhanesinin bizzat bu
olaylar kkrtt ve aka destek verdii ifade edilmitir.11 Yunan isyan
nedeniyle Osmanl mparatorluu ile sorunlar yaayan Patrikhane, XX. yzyln
balarnda da hem Osmanl mparatorluu hem de yeni kurulan Trkiye
Cumhuriyeti ile ayn problemleri yaamaya devam etmitir.12
I. Dnya Sava sonras ve Kurtulu Savann yapld dnemlerde Fener
Patrikhanesi, yeni kurulan Trkiye Cumhuriyetinin ciddi problemlerinden biri
haline gelmitir. Trk kamuoyunda oluan byk tepki Lozan grmelerine de
yansm, bu da Trkiye ile Yunanistan arasnda bir takm anlamalarn
yaplmasna yol amtr.13 Yunan bamszlk savann yapld dnemlerde
Fener Patriklii, bamsz bir Yunan Devletinin kurulmas iin byk aba sarf
etmi, bu kez de roller tersine dnm, Yunan Devleti Kurtulu sava dneminde
Trkiye Cumhuriyetine kar Fener Patrikhanesini koruma grevini stlenmitir.
Cumhuriyet dneminde Fener Patrikhanesi ve Trkiye ilikileri, Yunanistan-
Trkiye arasndaki d politikaya gre ekillenmitir. ki lke arasnda Kbrs
meselesinin patlak vermesiyle birlikte Patrikhane ile olan problemler artmaya

11
Bkz. Sreyya ahin, Fener Patrikhanesi ve Trkiye, stanbul 1996, 166-184, 211-218.
12
Fener Patrikhanesinin XX. Yzyln balarnda ve Cumhuriyet dnemindeki faaliyetleri hakknda
daha fazla bilgi iin bkz. Sreyya ahin, Fener Patrikhanesi ve Trkiye, stanbul 1996; Ali
Karakurt, Fener Patrikhanesinin yz, stanbul 1955; Adnan Sofuolu, Fener Patrikhanesinin
Siyasi Faaliyetleri, stanbul 1996; Yorgo Benlisoy-Elin Macar, Fener Patrikhanesi, Ankara
1996; Blent Atalay, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesinin Siyasi Faaliyetleri(1908-1923),
stanbul 2000.
13
Bu Anlamalarn ierikleri ve detaylar iin bkz. Blent Atalay, Fener Rum Patrikhanesinin
Siyasi Faaliyetleri, 197-231.

237
 Tarihsel Sre erisinde Ortodoks Hristiyanlktaki Patriklikler

balam, Patrikhanenin uluslararas platformlarda Ekmeniklik abalarnn da

buna eklenmesi gerginlii gnmze kadar tamtr.14
Gnmzde stanbul Balatta bulunan Fener Patrikhanesi Patriklii, Sen Sinod
tarafndan ynetilmekte ve Trkiye Cumhuriyeti snrlar dahilinde bulunan on iki
metropolitlikten olumaktadr. Fener Rum Ortodoks Patrikliinin ve Rum
Ortodokslarna gre Fener Patriinin resmi nvan stanbul ve yeni Roma
Bapiskoposu ve Ekmenik Patriktir.15 Bugnk Patriklik mevkiinde 1991de
seilen Bartholomeosun bulunduu Fener Patrikhanesinin Sen Sinodu, Trkiye
snrlarnda bulunan bu on iki metropolitliklerden meydana gelmektedir. 16
Patrik, Trkiye Cumhuriyetinin Rum Patriklii Nizamat ve 6 Aralk 1923
tarihli stanbul Valilii tezkeresine dayanan bir prosedr ierisinde Sen Sinod
tarafndan seilmektedir. Sen Sinod, patrik aday listesini stanbul Valiliine
sunmakta ve bu adaylardan da Trkiye Cumhuriyeti vatanda ve Trkiye
Cumhuriyeti snrlar ierisinde metropolit olma art aranmaktadr. Valilikten
gelen adaylar Sen Sinoda sunulmakta ve Sen Sinod bunlar arasndan birini Patrik
olarak semektedir. Fener Patrikhanesinde iler komisyonlarca yrtlmekte, her
komisyonun banda bir metropolit bulunmaktadr. Bununla birlikte, ilgilendikleri
konulara gre kilise tekilatndan olmayan laik kesimden de ye
bulunabilmektedir. 17
Fener Patrikhanesinin yetki alannda yukarda saylan metropolitliklerle
birlikte Yunanistan snrlarnda bulunan Yunan Kilisesinden bamsz Aynaroz
Adas, Girit Kilisesi, On ki Ada Kilisesi de yer almaktadr. Patriklik, Trkiye ve

14
Bkz. ahin, 285-294.
15
Ronald Roberson, The Eastern Christian Churches, Roma 1990, 22-23; Benlisoy-Macar, 59;
16
Bu metropolitlikler unlardan olumaktadr: Hrisostomos; Efes Metropoliti, oakim; Kadky
Metropoliti, eronimos; Maka Metropoliti, Fotios; Gkeada ve Bozcaada Metropoliti,
Simeon; Adalar Metropoliti, Gavriil; ebinkarahisar Metropoliti, Evangelos; Perge Metropoliti,
Kallinikos; Listra Metropoliti, Konstantinos; Terkos Metropoliti, Athanasios; Aydn
Metropoliti, Yermanos; Tranupoli Metropoliti, Meliton; Alaehir Metropoliti. (Benlisoy-Macar,
59).
17
Benlisoy-Macar, 60.

238
 Dr. Mnir Yldrm

Yunanistan dnda birok diaspora metropolitliine de sahiptir. Amerika Birleik

Devletleri, Byk Britanya, Kanada, Avustralya, Yeni Zellanda ve Gney Amerika
metropolitlikleri ynetim ve organizasyon olarak Fener Patrikhanesine bal
kiliselerdir.18 Bu metropolitliklerin yannda bir ok papaz okullar ve din eitimi
veren kurulular da bulunmaktadr. Bunlar; Trkiye snrlarnda u an kapal olan
Heybeli Ada Ruhban Okulu, Yunanistanda Patmos Papaz Okulu, Selanik Patristik
Enstits, Girit Ortodoks Akademisi ve svire Chambesy Ortodoks Merkezi
Patrikhanenin idaresi altndaki eitim kurululardr.19 Patrikhane, papaz
ihtiyalarn bu eitim kurulularndan karlamaktadr.

2) Moskova Patriklii
Moskova Patrikliinin gnmzdeki haline gelii Aziz Andreasn M.S.
988de Kiev Prensi Vladimiri vaftiz etmesi ile balamtr. 1448 ylna kadar
stanbuldan atanan piskoposlar tarafndan ynetilen kilisenin, bu tarihten itibaren
otosefal bir yapya kavutuu ifade edilmektedir.20 Prens Vladimirin kendisine en
uygun dini bulmas iin eitli blgelere eliler gnderdii, bu elilerin geri
dnmesiyle birlikte en uygun olarak Greklerin inanc olan Ortodoks mezhebinde
karar kld eklinde rivayetler de bulunmaktadr.21 Balangta Kievde kurulan
Patriklik, Mool istilasyla birlikte yeni Hristiyan olan topluluklarn kuzeye doru
hareketlenmesi sonucunda Moskova etrafnda yerleim kurmutur. Bu yerleim
neticesinde bugnk Moskova Patriklii meydana gelmitir.22
stanbulun Trkler tarafndan fethedilmesi ile birlikte Ruslar da Mool
hakimiyetinden kurtulmu ve bamszlklarn kazanmlardr. Hristiyanln
birinci nemli merkezi Romann siyasi ve dini sebeplerle dier Hristiyan
toplumlarca tannmamas, kinci Roma olarak isimlendirilen stanbulun da Trkler

18
Roberson, 23.
19
Roberson, 23.
20
Bkz. Nicolas Zernov, The Russians and Their Church, New York 1978, 5; John Meyendorff,
The Orthodox, New York 1966, 17; Roberson, 29.
21
Bkz. Roberson, 29.
22
Meyendorff, 17; Roberson, 29.

239
 Tarihsel Sre erisinde Ortodoks Hristiyanlktaki Patriklikler

tarafndan fethedilmesi, Moskova Patrikliine nc Roma denilmesi frsatn

dourmutur. Moskovann nc Roma olarak kendisini ilan etmesi, dinsel
alanda Ortodoksluun yeni hamisi biimindeki kanaatlerin olumasna yol am,
bu tavr Rus Kilisesinin ayrlmaz bir paras haline gelmitir.23 Ortodoks
Kilisesinin ierisine dm olduu ruh halini ve Moskovann nc ve son
Roma olduunu anlatan bir mektup Ortodoks Rus piskoposlar tarafndan Rus ar
III. Basile gnderilmi, bu mektupta Apostolik gelenei temsil eden, Hristiyan
birliinin sembol olan ilk iki Romann artk olmad, nc ve son Roma olan
Moskovaya sahip klmas gerektii vurgulanmtr.24
Moskova Patriklii, XVII. yzylda Patrik Nikon vastasyla baz reformlar
yaplm, bu reformlarda Ortodoks Kilisesinin orijinal modeli takip edilmeye
allmtr. Bu reformlarla birlikte Rus geleneklerine bal kalmakta srar eden
gruplar ortaya km ve bunlar gelenekiler eklinde adlandrlmtr. 25 Patrik
Nikonun reform abalar ve orijinal Ortodokslua bal kalma teebbs fazla
uzun mrl olmam, Nikon Rus ar tarafndan grevinden alnarak srgne
gnderilmitir. 26
Moskova Patriklii etrafnda gelime gsteren Rus Ortodoksluu, Bizans
Ortodoksluunun bir versiyonu olarak karmza kmaktadr. nk bu durum, ne
Roma Katolikliine, ne de reforme edilmi Batl kiliselerin Hristiyan anlayna
benzemitir. 27 Bundan dolay Rus Kilisesinin ortaya k, yapsal zellikler ve
organizasyon ynnden Bizans Kilisesinin bir uzants saylmaktadr.28
stanbul Patrikliinin katklaryla 1589da Patriklie ykseltilen Moskova
Kilisesi, Byk Petro tarafndan etkisiz hale getirilmi ve devlet denetiminde yeni

23
Zernov, The Russians..., 48-49; Ware, 103.
24
Bkz. Ware, 103.
25
Bkz. Roberson, 30.
26
Ware, 113-114.
27
Zernov, The Russians..., 4.
28
Bkz. Zernov, The Russians..., 13; Hromadka, 240.

240
 Dr. Mnir Yldrm

bir Sen Sinod kurulmutur.29 Rusyadaki 1917 Komnist Devriminden ksa bir sre
nce Patriklik yeniden kurulmu, fakat ihtilalin basksyla fazla gelime
gsterememitir. 30 Komnist bask, Rus Kilisesine tabi olan Ortodokslar zerinde
uzun yllar etkisini srdrm, Ortodoks Ruslarn kendi aralarndaki ilikilerle
birlikte, onlarn d dnya ile olan balantlarnn arlamasna da yol amtr. Bu
basknn sonucunda pek ok Ortodoks Rus ve kilise tekilatna mensup piskopos
komnistler tarafndan katledilmitir.31
Ortodoks Ruslar zerindeki basklar, onlar snmac olarak Avrupa ve
Amerikada inanlarn devam ettirme yollarn aramaya sevk etmi ancak bunlar
diasporada da Batnn sekler meydan okumasyla kar karya kalmlardr.32 Bu
dnemle birlikte diasporada, zellikle Amerikadaki Rus Kilisesi byk bir atlm
yaparak kar kiliseyi kurmu, geici zerklik ilan etmitir. Bu zerklik Moskova
tarafndan ancak 1970de tannm, komnist ynetim kilise zerindeki basklarn
hafifletmeye balamtr. 33
II. Dnya savann devam ettii yllar, Rus Kilisesinin komnist ynetimin
basklarndan kurtulduu bir dnem olarak kabul edilmitir. Bu srete Rus
Kilisesi tekrar organize olmaya balam, Ortodoks halk kiliselerde topluca
evharistiya ayini ve dier kutsal gnlerdeki ibadetlerini yapmtr. htilal ile birlikte
yklan, yamalanan kiliseler ve dini kurumlar yeniden yaplmaya, onarlmaya,
almaya allmtr. Komnist ynetim ile Rus Kilisesi arasnda resmi
grmeler balam ve Moskova Patrikliinin dinsel neminin tekrar
salanmasna gidilmitir.34
Rus Ortodoks Kilisesi, inan, ibadet ve kutsal gelenek konusunda dier
Ortodoks Kiliselerle ayn dnceyi paylamaktadr. Hristiyan dininin iman

29
Bkz. Meyendorff, 18.
30
Bkz. Roberson, 30; Benlisoy-Macar, 11.
31
Ware, 148.
32
Zernov, The Russians..., 168.
33
Bkz. Roberson, 30; Benlisoy-Macar, 12.
34
Bkz. Zernov, The Russians..., 161-162.

241
 Tarihsel Sre erisinde Ortodoks Hristiyanlktaki Patriklikler

esaslarn oluturan Tanr, sa, Kutsal Ruh gibi temel esaslarda ilk ekmenik
konsillerin kararlarn balayc kabul etmektedir. Gnlk, haftalk ve yllk
ibadetlerde yine dier Ortodoks dnyasnn sahip olduu uygulamalar
gerekletirmektedir. Pazar ayinlerinde ve dier nemli gnlerde Evharistiya ayini
iin bir araya gelinmekte, kutsal kitaptan paralar, ilahi eklinde sylenen
mezmurlar okunmakta, sann ekmi olduu skntlar anmsanmakta ve onlar
tekrar yaatlmaya allmaktadr. 35
Bizans mparatorluunun ortadan kalkmasyla stanbul Patrikliinin nemi
azalm ve Moskova Patriklii her trl kilise organizasyonunda bamsz hale
gelmitir. Moskovann Patrik seiminden en alt derecedeki papaz atamasna kadar
olan tekilat ierisindeki organizasyonlar kendi Sen Sinodu tarafndan
gerekletirilmeye balanmtr. Bununla birlikte yeni yaplan btn bu
deiikliklerde yine temel kilise olarak Bizans Kilisesinin, yani stanbul
Patrikliinin yaps rnek alnmtr.36 Moskova Patriklii, sivil mahkemelerin
dnda kendi i tekilatndaki hukuki konularda, papazlarn atanmas ile ilgili
problemler, aforoz etme ve af gibi meselelerde kendi kilise kurumlarnn ald
kararlarla zme gitmitir. Moskova Kilisesinin kullanm olduu bu metot,
gemi dnemlerde rnek olarak alnan Bizans Kilisesi tarafndan da
kullanlmtr. 37
Moskova Patrikliinin merkezini oluturduu Rus Kilisesi, kilise-devlet
ilikisi bakmndan kuruluundan itibaren farkl boyutlarda bir seyir takip etmitir.
lk kurulu dnemlerinde Bizans modeli ile srdrlen bu ilikiler zamanla
srtmelere yol am olsa da komnist dnemdeki gibi tamamen yok olma
tehlikesi ile karlamamtr. 1917deki Komnist Devrimi ile birlikte Rus

35
Bkz. Zernov, The Russians.., 15.
36
Bkz. John Fennell, A History of The Russian Church to 1448, New York 1995, 45-47.
37
Bkz. Fennell, 58.

242
 Dr. Mnir Yldrm

Kilisesinin devlet ile olan ilikileri var olma savayla kendini gstermitir. Bu
dnemle balayan kilise-devlet ilikileri be tarihsel dilimde toplanmtr. 38
1. 1917-1925 tarihleri arasnda Moskova Patrii Tikhonun, kilisenin sahip
olduu bir takm zgrlkleri koruma gayretini srdrd dnemdir. Patrik
Tikhon, yeni kurulan komnist sisteme ve ateist bir yaplanmaya kar mcadele
vermi, sistemi kuranlar sann dmanlar olarak isimlendirmitir.39
2. 1925-1943 dneminde Patrik Sergiusun komnist ynetim ile yapt
mcadelelerin belirlemi olduu ilikilerdir.40
3. 1943-1959 yllar arasnda Stalinin II. Dnya Savann da etkisiyle kilise-
devlet ilikilerinde, kilisenin lehine olarak gsterdii gelimeler. Bu dnemde
Stalin, Rus Kilisesinin yeniden canlanmasna ve bir takm ibadetlerin topluca
yaplmasna izin vermitir. Kilise, bu dnemde biraz da olsa rahat bir nefes alma
imkanna kavumutur.41
4. 1959-1964 dneminde Kuruev ile balayan eskiye dn almalar
grlmtr. htilalin ilk zamanlarndaki gibi komnist ynetim yeniden kiliseye
bask yapmaya balam ve yeni bir zulm devri ortaya kmtr. 42
5. 1964-1988 yllar arasnda grlmeye balayan Rus Kilisesi ierisindeki
anlamazlklar, kilise-devlet gerginliine yeni bir problem daha getirmitir. Kilise
ierisindeki bu anlamazlklar, kilisenin sisteme kar daha gl bir tavr
taknmasndan dinsel tartmalara kadar uzanmaktadr.43
Rus Kilisesinin 1917 Bolevik devrimi ile birlikte kilise-devlet ilikileri
gnmze kadar bu ekilde devam etmitir.

3) skenderiye Patriklii

38
Ware, 149.
39
Ware, 149.
40
Bkz. Ware, 151-155.
41
Bkz. Ware, 155-156.
42
Ware, 156-157.
43
Ware, 157-160.

243
 Tarihsel Sre erisinde Ortodoks Hristiyanlktaki Patriklikler

skenderiye Kilisesi, Aziz Markos tarafndan M.S. 62 ylnda kurulmu,

Patriklik mertebesine ise I. znik Konsilinde getirilmitir. 451 Kadky Konsiline
kadar Msrdaki Hristiyan topluluun kilisesi olarak kabul edilen Patriklik, bu
konsil kararna itiraz eden kitlelerin ayr kiliselerini kurmasyla blnme sreci
geirmitir.44
Ortodoks Kiliseler arasndaki hiyerarik yapda ikinci sray skenderiye
Patriklii almaktadr. Bu hiyerarik sralama, I. stanbul ve Kadky Konsilleri
ncesi Romadan sonra btn Hristiyan Kiliseleri arasnda ikinci konumda
bulunan bir sralama eklinde olmutur. Bu durum, Kadky Konsili ile birlikte
Bizans mparatoru tarafndan bozulmu, stanbulun bakent olmasndan dolay
nc sraya konulmutur. mparatorun konsil kararyla yapm olduu bu
deiiklik, konsil esnasnda skenderiye Kilisesini temsil eden piskoposlar
tarafndan kerhen kabul edilmise de, bu duruma izin veren Patrik hibir zaman
affedilmemitir. stanbul Patrikliinin ikinci sraya getirilmesiyle amalanan
eylerden biri, stanbul Kilisesine Apostoliklik nvannn kazandrlmasdr.45
slam fetihleriyle birlikte skenderiye Patrikliinin bulunduu Msr
blgesindeki Hristiyan nfusun azalmas, onu kk topluluklarn kilisesi haline
getirmi, fakat bu olumsuz durum karsnda Patriklik tarihi ve dini misyonundan
hibir ey kaybetmemitir. Yakn dnemle birlikte Ortodoks nfusun ve glerin
artmasyla, dier Afrika lkelerindeki metropolitliklerin faaliyete gemesi,
skenderiye Patrikliine eski canlln kazandrmaya balamtr. skenderiyeye
bal kiliseler, Kenya, Tanzanya, Gney Afrika, Libya ve Zaire Kiliseleridir. Buna
gre skenderiye, tm Afrikann Ortodoks Patrikliini temsil etmektedir. 46 Bunun
yannda Afrikada skenderiye Patrikliine bal olmayan milli Ortodoks Kiliseleri
de bulunmaktadr.

44
Roberson, 23; Ware, 133.
45
Bkz. elik, Sryani Kilisesi Tarihi I, stanbul 1987, 33-39.
46
Roberson, 24; Ware, 133.

244
 Dr. Mnir Yldrm

skenderiye Patriklii, tekilatlanma ve hiyerarik yapsnda Grek unsurlarn

barndrmaktadr. Bu tr bir yaplanmann ortaya kmasnn sebepleri arasnda,
uzun yllar skenderiyenin ve Msrn Grek kltrnn etkisinde kalmas,
kilisenin kk bir toplulua hitap edecek kadar az nfusa sahip olmas
grlmektedir. 47 Ortodoks Kilisesi otoritelerine gre, skenderiye Patrikliinin
slam corafyas ierisinde yer almas, onun dier Ortadoudaki Ortodoks
Kiliseler gibi fazla geliim gsterememesinin temel nedeni saylmtr. 48
Gnmzde skenderiye Patrikliinin banda bulunan piskopos Papa
nvann tamaktadr. Bu nvan Ortodoks Patriklikler ve Kiliseler ierisinde
yalnzca skenderiye Patriine verilmitir. Patriin dier nvanlar arasnda On
nc Havari, obanlarn oban, Kainatn Hakimi gibi sfatlar
bulunmaktadr. Bu papa, patrik bugn, skenderiye ve tm Afrika Patrii ve Papas
olma zellii tamaktadr. 49

4) Antakya Patriklii
Antakya Kilisesi, Aziz Petrus tarafndan M.S. 37 ylnda kurulmutur. Patriklik
nvann skenderiye Kilisesi gibi I. znik Konsilinde almtr. Antakya, Kudsten
sonra kurulan ikinci kilise olmasnn yannda Hristiyan adnn da ilk kullanld
yer olarak kabul edilmektedir. lk dnem Hristiyanlnn her trl aamasnda
nemli bir konuma sahip olan Antakya Kilisesi, kurulu olarak Apostolik bir
kilisedir.50
Gnmz Hristiyan inancnn douunda ve gelimesindeki tarihsel olaylarda
Antakyann zel bir yeri bulunmaktadr. Pavlusun, Yahudi asll Hristiyanl
evrensel bir din haline getiren dnceleri burada kendini gstermi ve ilk
taraftarlarn burada kazanmtr. Hristiyanln ilk kilisesi Kuds, sadece Yahudi

47
Herbert Waddams, Meeting the Orthodox Churches, London 1964, 78.
48
Bkz. Meyendorff, The Orthodox, 17.
49
Ware, 133.
50
El-Hassan Bin Talal, Christianity in the Arab World, London 1998, 32.

245
 Tarihsel Sre erisinde Ortodoks Hristiyanlktaki Patriklikler

asll olan inananlar barndrrken, Antakya her rk ve cinsten insan toplamtr.51

Hristiyanln Kuds dna kmasndan sonra Antakya, Hristiyan misyonunun
merkezi haline gelerek, havari Barnabas ve Pavlus tarafndan tekilatlandrlmaya
ynelmitir. Antakya Kilisesi, ilk dnem Hristiyanlnda uzun bir sre
Hristiyanln yaylmas iin bir merkez olarak kullanlmtr.52
Kadky Konsili ile birlikte Dou Hristiyan dnyasndaki ayrlklar Antakya
Kilisesini de etkilemi ve bu konsil kararlarn tanmayan gruplar ortaya kmtr.
Hristiyan Kiliselerinin hiyerarik sralamasnda Antakya Kilisesi, skenderiyeden
sonra gelmektedir. Apostolik bir kilise olan Antakya Kilisesinin ortaada slam
fetihleri sonucu mslmanlarn eline gemesi, Patrikliin Suriyeye tanmasna
yol amtr.53 Antakya Kilisesini mslman fetihlerinden daha ok etkileyen bir
baka olay, Antakya Patrikliinin Hal seferleri srasnda Latinlerin eline gemesi
ve burada bir Latin Antakya Kilisesinin kurulmu olmasdr. Bu dnemde, Antakya
Ortodoks Patriklii srgnde bulunmu ve yaanan olumsuz artlar karsnda
varln devam ettirmeye almtr. 54
Patrikliin Antakyadan tanmasndan sonra 1724den 1899a kadar, stanbul
Patrikhanesinin sahip olduu ncelikler sayesinde, Antakya Patrikliinin Patrik ve
metropolitlik makamlar Rumlar tarafndan doldurulmutur. Rusyann Ortodoks
dnyasnda hakim olmasyla birlikte, Araplar arasndan da Patrik seilmesi kabul
edilmi, din adamlar yetitirilmek amacyla eitli tekilatlar kurulmaya
balamtr. 55 Gnmzde Ortodoks Patriklikler ierisinde Arap kkenli Patrie
sahip tek kilise Antakya Patrikliidir. 56

51
Mehmet elik, Sryani Kilisesi Tarihi, 33.
52
Bkz. elik, Sryani Kilisesi, 34-42.
53
Steven Runciman, The Greek Church and the Peoples of Eastern Europe, TCW, Edt.
Geoffrey Barraclough, New York 1981, 117.
54
Roberson, 25.
55
Benlisoy-Macar, 10.
56
Waddams, 79.

246
 Dr. Mnir Yldrm

Antakya patriklii bugn Patrik IV. gnatios bakanlnda on drt yeden

oluan Sen Sinod tarafndan ynetilmektedir. Resmi nvan Byk ehr-i Tanr
Antakya, Suriye, Arabistan, Kilikya, virya, Mezopotamya ve tm Anadolu
Patrikliidir. 57 Gnmzde Antakya Patrikliine bal olan metropolitlikler
unlardr:
Suriye Metropolitlii: am, Halep, Sveyde, Humus, Hama ve Lazkiye
Lbnan Metropolitlii: Beyrut, Brumana, Sayda, Tripoli, Merjayun ve Halba
Trkiyede; Diyarbakr, Erzurum, Tarsus ve Adana
Irak Metropolitlii: Kuveyt ve randan sorumlu Badat ve Kuveyt
Amerika Metropolitlii: Sao Paulo, Kuzey Amerika ve Buenos Aires 58

5) Kuds Patriklii
lk Hristiyan toplumunun olutuu yer olan Kuds Kilisesi, Aziz Iakovos
tarafndan M.S. 55 ylnda kurulmutur. Kadky Konsilinde mparator, ekmenik
Patrikliklerin statsn sarsmak amacyla Kuds Kilisesini patriklik statsne
karmtr. Bylece Hristiyan Kiliseleri ierisinde patriklik says bee kmtr.
Kuds Kilisesi bu hiyerarik sralamada en son sra olan beinci sray almtr.
Apostolik bir kilise olan Kuds Kilisesi, stanbul Patriklii gibi Bizans
mparatorunun siyasi basksyla patriklik stats kazanm ve ekmenik kilise
haline getirilmitir.59
lk dnem Hristiyan literatrnde merkezi rol oynayan Kuds Kilisesi,
Hristiyanln Kuds dna kmasyla birinci konumdaki yerini nce Antakyaya
daha sonralar ise Roma ve stanbula kaptrmtr. slam ftuhatnn yaylmas ile
birlikte Mslman idarelerinin eline geen Kuds, Hal seferleri srasnda
Hristiyan latinlerin eline gemi ve burada Kuds Katolik Kilisesi kurulmutur.
Latin Kilisesinin kurulmasyla Kuds Ortodoks Kilisesi faaliyetlerini ehrin

57
Benlisoy-Macar, 10.
58
Benlisoy-Macar, 10.
59
Bkz. elik, Fener Patrikhanesinin..., 32.

247
 Tarihsel Sre erisinde Ortodoks Hristiyanlktaki Patriklikler

dnda kk bir birimde devam ettirmitir. Kudsn tekrar slam devletlerinin

ynetimine gemesinden itibaren uzun bir sre Osmanl Trk idaresi tarafndan
ynetilmitir. 60
Kuds Kilisesi ierisinde Arap Ortodoks unsurlarnn arlk kazanmasyla
birlikte Grek din adamlarnn yannda Araplara da yer verilmi ve karma bir meclis
oluturulmutur. Bununla birlikte, bu dneme kadar etkin bir gce sahip olan Grek
kkenli yksek rtbeli din adamlar ile Arap kkenli din adamlar arasnda
piskoposluk seimleri srasnda gerginlik yaanmaya balanmtr. Kilise
bnyesindeki bu kavgann nlenmesi amacyla Arap Ortodoks din adamlarndan da
piskoposluk payesi verilenler olmutur.61
Gnmz Kuds Patrikliinin resmi nvan Kutsal ehir Kuds ve Tm
Filistin, Suriye, Arabistan, rdn Nehrinin br yan, Kanaa ve Kutsal Sion
Patrikliidir. Gnmzde Patrik Diodorosun bulunduu Kuds Patriklii,
Diodorosun bakanlnda drt bapiskopos ve sekiz metropolitlikten
olumaktadr. Patrikliin yetki alannda Filistin, srail, rdn ve Sina
Yarmadasyla stanbuldaki bir metropolitlik bulunmaktadr. 62

KAYNAKA
Atalay, Blent, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesinin Siyasi Faaliyetleri (1908-
1923), stanbul 2001.
Aydn, Mehmet, Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, Ankara 1995.
Benlisoy, Yorgo-Macar, Elin, Fener Patrikhanesi, Ankara 1996.
Bulgakov, Sergius, The Orthodox Church, London 1935.
Cavarnos, Constantine, Orthodox Christian Terminology, Massachusetts 1994.
elik, Mehmet, Sryani Kilisesi Tarihi, stanbul 1987.

60
Bkz. Roberson, 27-28.
61
Bkz. Roberson, 28.
62
Roberson, 28; Benlisoy-Macar, 11.

248
 Dr. Mnir Yldrm

elik, Mehmet, Fener Patrikhanesinin kmeniklik ddiasnn Tarihi Seyri (325-

1453), zmir 2000.
Fennell, John, A History of the Russian Church to 1448, New York 1995.
Harman, mer Faruk, Gnmzde Ortodoks Hristiyanlk, Dinler Tarihi
Aratrmalar III, Ankara 2002.
Hierothes, Nefpaktos, The Mind of the Orthodox Church, (Translated by Esther
Williams), Hellas 1998.
Hromadka, Joseph, Dou Ortodoksluu, ev. Gnay Tmer, AFD, Ankara
1969, C: XVII.
Meyendorff, John, The Orthodox, New York 1966.
Papadopoullos, Theodore, Studies and Documents Relating to the History of the
Greek Church and People Under Turkish Domination, Bruselles 1990.
Roberson, Ronald, The Eastern Christian Churches, Roma 1990.
Runciman, Steven, The Great Church in Captivity A Study of the Patriarchate of
Constantinople from the Eve of the Turkish Conquest to the Greek War of
Independence, Cambridge 1992.
Runcimann, Steven, The Greek Church and the Peoples of Eastern Europe, The
Christian World, Edt. by. Geoffrey Barraclough, New York 1981.
Sofuolu, Adnan, Fener Patrikhanesinin Siyasi Faaliyetleri, stanbul 1996.
ahin, Sreyya, Fener Patrikhanesi ve Trkiye, stanbul 1996.
Talal, El-Hassan, Christianity in the Arab World, London 1998.
Waddams, Herbert, Meeting the Orthodox Churches, London 1964.
Ware, Timothy, The Orthodox Church, London 1964.
Ware, Timothy, Eustrations Argenti: A Study of the Greek Church Under Turkish
Rule, Oxford 1964.
Yldrm, Mnir, Gnmz Yunan Ortodoks Kilisesi zerine Bir Aratrma,
(Baslmam Doktora Tezi), Ankara 2003.

249
 Tarihsel Sre erisinde Ortodoks Hristiyanlktaki Patriklikler

Zernov, Nicolas, The Church of Eastern Christians, London 1942.

Zernov, Nicolas, The Russians and Their Church, New York 1978.

250