N

NUUII X
XAAN
NHHN
NAAY
YVVA
AN
N
OO ......
-o-
Nguyen Duy Chnh

Thanh sn y cu tai
Ky o tch dng hong1


Nui xanh nh cu con ay,
Chieu buong rang o a thay bao lan.
 M AU

Nhn vao cuoc Nam Tien cua dan toc Viet Nam, nhng vng quoc b xam lan khong
han a v kem van minh, ma trai lai co nhng thi ai huy hoang sm sua hn chung ta
nhieu. Nhng cong trnh gan ay nghien cu ve ngi Chiem Thanh (Cham) va ngi
Chan Lap (Khmer) a chng to ieu o.

Rieng ve ngi Cham, nhng di tch cua vng quoc nay cho thay ho a hnh thanh
c mot xa hoi qui mo kha sm sua. Vao the ky 17, 18 khi quoc s coi nh a at mot
dau cham het cho vng quoc Chiem Thanh th trong cac tai lieu cua nhng nha nghien
cu ngoai quoc, ngi ta van con ghi nhan mot khu vc c coi nh giang sn rieng
cua ngi Cham t ra cung ban oc lap vi giang sn cua chua Nguyen c goi la
ang Trong. Mot ieu chac chan, s tan bien cua quoc gia nay khong n gian ch la
xoa so mot chnh quyen nh nhieu trng hp trong qua kh, cung khong phai ch la
thay ten oi ho cua mot trieu ai.

Tuy ngay nay cai ten Chiem Thanh ch con trong sach v, anh hng cua van hoa
Champa con ton tai hau nh khap moi sinh hoat, hien hien cung co, lan khuat cung co
ni mot phan ln van hoa mien trung va mien nam. Anh hng o t ai e y v trong
cac nghien cu, chung ta at nang viec khai thac cac tai lieu cua ngi Viet (thng
goi la ngi Kinh) ma t quan tam en van minh va di san cua cac dan toc khac a mot
thi song chung tren cung mot manh at.

Vu ieu Cham

2
Co tac gia cho rang mac dau ngi Viet a ong hoa c nhieu dan toc khac bang
tieng noi nhng ngc lai, trong kha canh sinh hoat va van hoa chung ta lai thu nhap
kha rong rai tap quan cua ni que hng mi en c ngu, bien oi cho phu hp thanh
tai san cua mnh.

Gan ay, mot so hoc gia trong nc cung nh ngoai nc a bat au nhng khao sat
tng oi khoa hoc hn ve vng quoc Champa, khong ch gii han vao nhng cong
trnh my thuat con ton tai ma ao sau vao van hoa ac thu cua ngi Cham e lng
nh lai nhng ong gop trong hn 1000 nam lch s cua ho.

3
 LCH S

Nghien cu ve Chiem Thanh b nhieu gii han. Tuy e quoc Champa a ton tai trong
mot thi gian dai e lai nhieu cong trnh qui mo ang chu y nhng phan ln a b huy
hoai theo thi gian va ca nhng triet ha co y cua nhieu trieu ai ngi Viet nen ngay
nay tai lieu ve ho con rat t. Tong hp nhng ghi chep trong s nc ta, Campuchia,
Trung Hoa va mot so van bia bang tieng Sanskrit con sot lai ch cho chung ta mot khai
lc ve lch s dan toc Cham, nhieu thi ky b t quang cha co cau tra li thoa ang.
Tuy cha ay u moi chi tiet nhng nhng cong trnh nghien cu gan ay cung giup
chung ta cung hnh dung c phan nao thi oanh liet cua mot dan toc nay ch con la
thieu so tren chnh que hng ho.2

e quoc Champa trc nay van c coi la mot quoc gia trong khoi b An hoa
(Indianized states) Nam A bao gom mot khu vc rong t Mien ien sang Van Nam
doc xuong Thai Lan, Ma Lai, Indonesia, Java, Cambodia, va Champa. Khu vc o co
nhieu ac tnh chung, ve my nghe cung nh van hoc. Nhn mot cac tong quat, ngay ca
khu vc mien Bac Viet Nam thi thai s cung co chung mot mau so va co le ch bien
dang sau khi khu vc nay b sap nhap vao lanh tho Trung Hoa trong hn 1000 nam va
lien tiep b pha tron bi nhieu t di c cua ngi Han tran xuong nay sinh nhieu xung
ot gia dan ban a vi dan di c.

Trong mot thi gian dai, cac sac dan vung ong Nam A lien tuc noi len chong lai, ang
ke nhat la cac dan toc tay va nam Trung Hoa khien cac trieu nh i Han, ng
phai hao binh ton tng rat nhieu. Cac dan toc mien nam cung thng tan cong len
vung at mi cua Trung Quoc tc mien Bac nc ta ngay nay e gianh at va ngi
Trung Hoa ghi lai nh nhng am giac be vao cp pha Giao Chau c nhac en
trong s nc ta thi Bac thuoc.3

Thi ky o, doc theo duyen hai Viet Nam co rat nhieu dan toc khac nhau sinh song,
bao gom ca nhng nhom thieu so tren mot vung cao nguyen rong ln pha tay giap ti
song Mekong, nen khi tap hp c e hnh thanh mot quoc gia a mang ve dang cua
mot cong ong hp chung. u iem cua c che nay la khi mot chnh quyen s dung
c sc manh tong hp th rat manh nhng neu chia re anh lan nhau th lai de dang
b ngi ngoai thon tnh. Nhng sinh hoat c ban cua ho cung gan gui hn vi van hoa
hai ao ch khong b anh hng nang t phng bac.

Trong nhieu the ky noi thuoc nc Tau, Viet Nam b giam ham trong vai tro phu thuoc
ve a ly va chnh tr, mot khu vc e khai thac tai nguyen cung ng cho chnh quoc
nen tuy tren danh ngha la mot quan huyen cua Trung Hoa nhng van b coi la man di
ch khong bnh ang vi ho. Trai lai, ben kia cot ong Ma Vien4 bien gii cc nam,
nhng dan toc song ngoai vong cng toa cua ngi Tau a co c hoi phat trien kha
cao ve thng mai va kinh te. Nhieu chng tch cho thay ngay t nhng the ky au tien

4
cua Cong Nguyen thng nhan Nam A a qua lai buon ban don ng cho anh hng
An o ve chnh tr, ton giao va sinh hoat xa hoi. S thnh vng vat chat cung giup cho
ho co ieu kien phat trien tren lanh vc tinh than trong o my nghe, ieu khac, kien
truc, am nhac co nhieu net noi bat.

5
 Carte du Royaume de Siam (bo phan) (Placide de Sainte Helene, 1649-1734)
Ban o vng quoc Xiem La do Placide, mot giao s dong Augustine hoa tai Paris nam
1686 (hien tang tr tai Paris)
Mapping the Silk Road and Beyond, tr. 108

6
 Insulae Mollucae (bo phan) (Petrus Plancius, 1552-1622)
Ban o Quan ao Molucca do Plancius, mot chuyen gia ban o Amsterdam hoa tai
Hoa Lan nam 1594 (hien tang tr tai Amsterdam)
Mapping the Silk Road and Beyond, tr. 88

7
 India quae Orientalis dictitur et Insulae Adiacentes (bo phan)
(Willem Gianszoon Blaeu, 1571-1638)
Ban o An o va cac ao lan can vung Vien ong cua Blaeu, thuoc Cong Ty ong An
Ha Lan ve nam 1635, hien tang tr tai Amsterdam.
Mapping the Silk Road and Beyond, tr. 96

8
 Partie Meridonale de lInde (bo phan)
(Nicolas Sanson dAbbeville, ?-1667)
Ban o Mien Nam An o do Nicholas Sanson, mot chuyen gia ve ban o ngi Phap
ve nam 1654 (hien tang tr tai Paris)
Mapping the Silk Road and Beyond, tr. 101

9
Lap quoc

Cac s gia a nhan thay tat ca khu vc la mot quan the gia at, nui va bien vi hang
chuc ngan ao ln nho ma nhieu ni tho dan con gi c nhng sinh hoat co xa khac
tren cac trong ong khap vung ong Nam A 5. Tuy nhien, ngi ta van cha a ra
mot nhan nh ro ret ve s chuyen bien t sinh hoat bo lac sang mot xa hoi qui mo hn,
ien hnh la vng quoc Champa a hnh thanh ra sao, vao thi ky nao. Nhieu ngi
cho rang dan toc Cham la mot giong ngi thuoc nhom Austronesian va Champa la hau
than cua vng quoc Phu Nam6.

Champa cung la mot trong nhng nc anh hng van minh An o rat sm cua vung
Vien ong. Viec An hoa o co the coi nh mot cuoc canh tan v ai v vao au cong
nguyen, thi ai Gupta (Gupta Era 320-550 CE) c coi la thi ky hoang kim (Golden
Age) cua van minh, ng au the gii trong nhieu mat ke ca khoa hoc, ky thuat va to
chc chnh tr, la khuon mau cho cac dan toc vung ong Nam A va thoat khoi thi ky
bo lac.7

Ngay t thi co, ngi ta a ghi nhan rang vng quoc Champa bao gom hai hang
ngi, ngi Cham va ngi moi (savages), tuy ve nhan chung eu la mot giong
Austronesian nhng ngi moi b coi re, c goi di nhng ten nh Mlecchas hay
Kiratas.8 Viec phan chia giai cap o la mot thng tnh trong moi xa hoi nhng cung co
the do anh hng cua An o, nen van minh e cao nhng ngi lanh ao than thanh,
nhng vua chua co sc manh sieu nhien (supernatural god-kings) va th bac trong xa
hoi la y nguyen va sap at cua than linh.

10
 V tr cac khu vc Champa co
Tam Quach-Langlet: The Geographical Setting of Ancient Champa
(Proceedings of the Seminar on Champa, 1994) tr. 25

11
Theo nghien cu cua Tam QuachLanglet, Champa co bao gom 5 phan, moi phan co
mot trung tam van hoa.

- pha bac co Indrapura, nay thuoc Bnh Tr Thien tc la cac chau a Ly, Ma
Linh va Bo Chnh ma Che Cu a nhng cho vua Ly Thanh Tong e xin chuoc
mang. Ngoai ra con phai ke them hai chau O, R la phan at Che Man dung lam
snh le e xin ci cong chua Huyen Tran i Tran.

- Ke o la Amaravati, nay la Quang Nam va Quang Ngai, co trung tam van hoa
la Tra Kieu (Simhapura hay Indrapura).

- Khu vc th ba la Vijaya, tc Bnh nh ngay nay, thu o la Cha Ban9, co ca

be Cri-Bonei (Th Nai), pha nam cham dt eo Cu Mong.

- Khu vc th t la Kauthara, nay thuoc Khanh Hoa, co hai con song chnh la
song Cai va song a Rang. Ni ay co en Po Ngar tng trng cho vng
quyen Chiem quoc.

- Vung at cuoi cung la Panduranga, nay la Bnh Thuan, Ninh Thuan.10

Ngi lnh ang Trong (the ky 18)

Y phuc cua mien Nam khi o anh hng cua ngi Cham rat nhieu
Tranh cua W. Alexander (1792)
A Voyage to Cochinchina, 1806 gia tr. 284-285

12
Ngoai khu vc doc theo duyen hai, vung anh hng cua vng quoc Champa con bao
gom ca vung cao nguyen trong o nhieu giong dan khac sinh song nh Chru, Roglai,
Stieng, Rhade, Jarai ... trc ay rat gan gui vi ngi miet di (lowland people).
Nhieu tac gia a e cap en nhng di tch con sot lai bac Cambodge va Nam Lao va
cho rang vung at nay trc ay cung thuoc vng quoc Champa11.

Mot iem quan trong la ngay xa ranh gii quoc gia khong ro ret, ngoai nhng khu vc
co moc thien nhien nh song, bien, phan ln ngi ta mieu ta lanh tho theo nh ngha
mot vung anh hng (sphere of influence), co dan, linh ong tuy tng thi ky va khi
Champa manh, cac bo lac hay tieu quoc ong bo song Mekong cung than phuc va
bien gii pha tay cua Champa keo dai ti Xiem La. Noi chung ra ho la mot vng
quoc a chung tren phng dien nhan van va la mot tap hp nhieu vng quoc nho tren
phng dien hanh chanh. Tuy cac tieu quoc o eu nam di quyen mot trieu nh
nhng moi khu vc co to chc xa hoi, kinh te, tn ngng va van hoa t nhieu khac biet.
Po Dharma khang nh rang Champa khong phai la mot quoc gia duy nhat ma la mot
lien hp cua nam a khu Indrapura, Ameravati, Vijaya, Kauthara va Panduranga, moi
khu vc co mot thu o rieng.12

Ngi Cham song doc theo b be thng trao oi buon ban, mot mat cac san pham nui
rng vi ngi thng du, mot mat vi cac thng nhan i thuyen ngang qua o. a co
nhng thi ky vung bien mien Trung nc ta la mot khu vc sam uat ma nhieu thng
nhan Au Chau a co y nh dung lam mot au cau thay the cho cac san pham ho van le
thuoc vao Trung Hoa nh gia v, o gom, t lua ... Chien tranh va loan lac a khien cho
ho phai t bo y nh o.

V at ai nho hep khong san xuat u gao lua cho nhu cau nen muon sinh ton, ca ba
mat, nong nghiep, thng mai va ng nghiep phai phat trien ong bo. Nhng nam mat
mua, ngi Cham thng to chc nhng oan thuyen sang mua, oi hay co khi an cp
thc pham cua lan bang. Chnh v the, i song va sinh hoat cua ho a dang hn, co
mau phieu lu hn va ho a giao thiep vi nhieu quoc gia Nam A ngay t thi thng
co. Ngi Cham cung nam trong nhng thng nhan au tien mao hiem i thuyen en
nhng vung at xa xoi nh Uc Chau va ong Phi. Tho dan song tren ao Madagascar
c xac nh co goc t ong Nam A. Theo tai lieu cua Trung Hoa, nhng thng nhan
nay c goi di cai ten kun lun, da en, toc quan a dung thuyen buon ban khap
vung bien ong. ieu ang chu y nhat la theo mieu ta, ngi kun lun ch thoai mai khi
tren nui hay di bien ma thng au om khi vung ong bang, rat phu hp vi a
ly mien Trung nc ta la ni at hep, nui chay dai ra sat bien.13

Theo Maspero, ngi Cham co 14 trieu ai. Trieu ai th nhat t the ky th 2 ti the
ky th t sau Tay Lch. Nhng vua Cham thng c ghi lai trong s Tau (roi ta chep
lai) ho Pham ma Majumdar cho la dch t ch Varman la e hieu cua cac v vua
Champa, cung nh ch Shri (Sovereign Lord) ngi Viet dch ra thanh Che. Ngi

13
Trung Hoa at cho tieu quoc nay cai ten Lam Ap, Chiem Thanh va la mot trong so rat
t cac vng quoc hnh thanh sm nhat trong vung ong Nam A.

e giam thieu ap lc t Trung Hoa, ngi Viet dan dan lan xuong at ai cua Chiem
Thanh, khi th bang vo lc, luc bang ngoai giao va hai ben a co nhieu cuoc giao tranh
am mau. Theo Viet s, ngi Cham thng hay tran len cp pha chu ong tao ra
nhng xung ot gia hai vng quoc nhng rat co the o ch la cai c e bien minh cho
nhng cuoc Nam chinh va Nam tien la loi thoat duy nhat e ngi Viet co the sinh ton
- hieu nom na la dui anh uc, uc anh sang. Khi so sanh vi Nam Chieu, mot quoc
gia khac mac du hung manh hn nhng v khong co ng lui nen a b xam lang va
tieu diet, C. P. Fitzgerald a nhan nh mot cac chua chat nh sau:

Lch s Viet Nam va Nam Chieu chay theo hai con ng song song nhng roi
oi hng. Ca hai quoc gia eu v b nc Tau thon tnh nen chu anh hng van
hoa cua ho; ca hai eu thanh cong trong viec anh uoi c chnh quyen o ho
kia i ma van gi c ban sac; Nam Chieu thu hoi oc lap trc Viet Nam en
hai tram nam. The nhng ngay khi va c thoat cui so long, ngi Viet lap tc
tien ve phng Nam, m rong b coi vi muc tieu lau dai la cho dan nh c va
thuoc a hoa, mac dau viec thong nhat chnh tr van con long leo. Ho khong
chiem at cua Trung Hoa, trong lch s cha co mot v vua Viet Nam nao lai li
dung khi nc Tau suy yeu e xam lang ho.

Con Nam Chieu th ngc han. Ho khong the Nam Tien v ch co mot khoang at
trong e chiem. Banh trng ve pha Trung Hoa co ngha la phai oi pho vi mot
cng quoc ngay ca khi suy thoai cung van rat la ghe gm va mot khi ho thong
nhat c th khong sao chong noi.14

Cung v dan Viet quen sinh nhai bang nghe nong nen ch tham nhap c nhng khu
vc ong bang, ay lui nhng ngi song doc theo duyen hai len vung cao ch khong
chiem lnh c toan bo lanh tho phu thuoc vng quoc nay. Nhng sac dan a phng
b triet ng ra bien suy tan dan e tr thanh thieu so, tr thanh nhng n v hanh
chanh cua trieu nh ai Viet nhng van song biet lap va t tr trong mot so qui mo
nhat nh, khong b cau thuc mot cach triet e. Mai en khi ngi Phap chiem c
toan bo ong Dng, cac khu vc cao nguyen mi dan dan co them ngi Kinh di c
len sinh song.

Xung ot Viet Cham

Nam Thien Phuc th 3 i Le ai Hanh (982 sau TL), vua Le than chinh i anh, giet
c vua Chiem Paramesvaravarman, ot pha kinh thanh ong Dng va bat ve 100
cung n, mot nha s Thien Truc cung vo so bao vat. Ngi Chiem voi vang gi ngi
sang keu nai nha Tong nhng vua Tong van s uy nc Nam khong dam can thiep.

14
Ti i nha Ly, nc Chiem noi tnh hon loan, tranh gianh xau xe lan nhau, nhieu
ngi trong hoang toc chay sang nng nh ai Viet. Nam 1061, vua Rudravarman III
(Viet Nam goi la Che Cu con Po Dharma viet la Pudravarman III15) len ngoi, co ch
bao thu nen cham lo chuan b e anh nc Nam, lai thong hieu vi nha Tong e co
lap ai Viet, mat khac van gia v trieu cong hang nam e che dau chu tam. en khi s
the a ro rang, vua Ly Thanh Tong lien than chinh em quan i anh. Ngay 16 thang 2
nam 1069, quan Viet tien en ca Tu Mao, hai ben giao tranh, quan Chiem chet vo so
ke, vua Rudravarman em gia nh chay xuong Chan Lap nhng Ly Thng Kiet uoi
theo bat c.

Sau khi ai yen va mua hat kinh o Tra Ban, vua Ly Thanh Tong cho ot het cung
ien roi rut ve, em theo vua Chiem va gia quyen cung khoang 5 van tu binh.16
Rudravarman xin dang ba chau pha bac la a Ly, Ma Linh va Bo Chnh e chuoc
mang. Lanh tho nc Nam ti ay keo dai en tan ca Viet va sau o ngi Cham van
nhieu lan anh pha e oi lai vung at nay nhng khong thanh cong.

Nam 1074, mot ong vua mi len ngoi lay hieu la Harivarman IV, lap ra vng trieu th
9. Nam 1075, Ly Thng Kiet thong lanh quan ai Viet lai tien anh nhng b thua
phai rut ve. Vua nha Ly xuong chieu chieu mo di dan vao lap nghiep nhng vung at
mi e cung co b coi. Nhieu lang vung Quang Bnh lap ra t thi nay.

Vua Harivarman co u iem la ben cha thuoc dong Da17, ben me thuoc giong Cau18
von la hai ai gia toc van knh chong nhau cua ngi Cham. Thanh th ong co kha
nang thu phuc ca hai ben, tao thanh mot thi ky hung manh, tu bo nhieu en ai, lap
nhieu bia a con lu lai en ngay nay, nh o chung ta biet c phan nao lch s cua
ho. Trong mot tam bia tm thay My Sn co khac nh sau:

Ben ch a tien vao kinh o nc Champa va chung t coi la chu nhan ong,
chiem oat moi tai san cua hoang gia va cac bau vat cua ch than, cp boc en
chua, tu vien, salas (?), mieu mao, an c, lang mac va cac lau ai em theo nga,
voi, trau bo thoc lua, tan pha moi th trong cac tnh l cua vng quoc Champa
bat i ca nhng ngi gi en, vu cong, nhac s

Tam bia viet tiep:

The roi hoang thng Vijaya Sri Harivarmadeva, Yan Devatamurti len ngoi.
Ngai anh bai hoan toan quan ch, uoi chung en tan Nagara Champa va khoi
phuc lai en Srisanabhadresvara.19

Ngi Chiem mat cua lai em quan xuong phng nam cp ngi Chan Lap em ve
xay lai cac en ai cua mnh, tai lap thi thnh tr trc ay. T nam 1074 en nam
1080, ngi Cham tien chiem Sambor, pha huy en ai cung ien va bat nhieu dan

15
chung lam tu binh. Ngi Khmer phuc thu tien anh chiem c kinh o Vijiya vao
khoang t 1145 en 1149.

Sang en nam 1177, Champa em thuy quan i theo ng song Mekong va ai chien
vi quan Khmer tai Tonle Sap, chiem c Angkor. Nam 1190, vua Khmer Jaya-
varman VII em quan chiem Champa, chia ra hai phan va sap nhap thanh mot tnh cua
Khmer trong khoang t 1203 en 1220. Tuy nhien sau o, hai nc Champa va Khmer
phai nng ta vao nhau e chong lai Xiem La va ai Viet nen tnh hnh tng oi on
nh, co nhng lien he mat thiet ve kinh te va chnh tr.20

Chien tranh khang Nguyen

Khi nghien cu ve nhng lan khang chien chong quan Nguyen, dng nh cac s gia
Viet Nam hoan toan bo quen ai chien lc cua nha Nguyen va khung canh chung cua
vung ong Nam A thi ky nay, ong hoa oan quan tien sang nc ta vi nhng oi
k binh chay ao ao nh gio cuon tren cac vung thao nguyen va sa mac cc bac, chinh
phuc mot khu vc bao la t A sang Au. Viec han che boi canh nghien cu o khien cho
nhieu ngi vo tnh hay co y cng ieu neu khong noi la khoa trng mot cach lo
bch ve thanh qua cua nha Tran noi rieng va cua dan toc Viet Nam noi chung, bo
quen vai tro cua nhng dan toc khac co cung mot quyet tam chien au khong chu than
phuc ngi Mong Co.

16
 E QUOC NGUYEN MONG

Ngay t thi thng co, nhng dan toc pha bac a la mot moi e doa ln cho ngi Trung Hoa.
Nhng bo lac pha bac la giong dan du muc, song bang chan nuoi rat thien chien. Moi khi oi kem, ho
tran xuong mien nam quay pha va cp boc lng thc. Ngi du muc sinh song tren lng nga ngay
t khi con nho nen khi trng thanh nam cung nh n eu thien nghe ve cung ten, quen vi chem
giet v o la sinh hoat gan nh t nhien e sinh ton. Khong nhng ho tan nhan vi ngi Tau
phng nam ma cung luon luon tranh gianh gia bo lac nay vi bo lac khac, anh lan nhau e cp
gia suc, an ba, tai vat. Thanh th mot khi ho lien ket c vi nhau th tr thanh mot sc manh
khung khiep.
Sc manh chu yeu cua ho trong chien au la s di ong. Nga mien mac bac tuy nho con nhng dai
sc, chay rat nhanh21. Moi chien s thng em theo hai ba con nga va i bo e dng sc, ch khi
nao ti gan quan ch mi nhay len xong thang vao tran a. Vu kh chnh yeu cua ho la cung ten, ho
co the va phi nga va ban cung bach phat bach trung. Theo sach v, moi k binh Mong Co thng
mang hai loai cung, mot loai ban gan va mot loai e ban xa (co the ti 300 met). Tui ng cua ho
mang c en 60 mui ten, co loai ban thung c ao giap, co loai khi ban ra co tieng rt dung e
truyen tn hieu. Quan s cua ho lai rat co ky luat va nhay ben trong chien tran. i ng ngi
Khiet an thanh lap nc Lieu, mac du ch bao gom o mi bo toc, dan so ch o non mot trieu
nhng cung a khien cho ngi Trung Hoa ieu ng. Cung pha bac, ngi N Chan (tc Man Chau)
tuy luon luon bat hoa vi ngi Khiet an nhng lai cung e doa nc Tau. Ngi N Chan lai co
trnh o ky thuat quan s kha cao, biet s dung nhng loai chien xa va sung ban a nen a tien
anh nhng thanh th cua Tong trieu mien bac mot cach de dang.
Ti cuoi the ky th 12, kh hau mien quan ngoai tr nen khac nghiet. Nhieu vung b han han lau nam
khien cho cac thao nguyen b kho chay, thieu thc pham cho nhng bay gia suc. e sinh ton ho ch
con nc nhom ngo cai kho thc pham phng nam va ngi khai thac c c hoi la Thanh Cat
T Han (Chinggis hay Ghengis Khan 1162-1227) mot nhan vat noi danh trong lch s the gii.
Thanh Cat T Han la mot con ngi khat mau, thch chem giet va chinh phuc. Ong ta a tng
tuyen bo rang Noi vui sng nhat cua con ngi la anh bai c ke thu, san uoi ho, cp tai
vat, chng kien than nhan ho khoc than, ci nga cua ho va oat lay v con ho lam tai san
cua mnh22. Sau khi thong tr c nhieu bo lac gom nhieu sac dan khac nhau, Thanh Cat T Han
xay dng mot oi quan tinh nhue va tr thanh mot lanh tu. Nam 1206, cac bo toc ton ong ta
len lam ai Han (Universal Ruler) ngha la chua te cua cac bo lac khac. Thanh Cat T Han lien to
chc lai lc lng, thay v e cho moi bo lac theo c che rieng, ong tap trung lai thanh mot quan
oi duy nhat theo he thong thap phan, c moi 1000 k s thanh mot n v, ngi ch huy c
cha truyen con noi va ch tuan hanh quyen lc duy nhat cua ai Han ma thoi.
Ngoai viec khai thac c s trng cua mnh la s di ong nhanh va ky thuat chien au, Thanh
Cat T Han con thien nghe trong viec ieu quan, ap dung c binh phap mot cach tai tnh, ke ca

17
ba mat giap cong, tra bai, tra tau va biet lien minh ung luc vi ke thu. Ong ta cung biet s dung
noi gian (espionage and intelligence) e thu lm tin tc trc khi tan cong.
Thanh Cat T Han cung qui nh lai phap che, ch viet va to ra la mot ngi co tai to chc, lay ky
luat sat va nghiem hnh e cai tr. Ong t ch huy mot oan than binh chng mot van ngi la nhng
binh lnh co kha nang nhat tuyen chon trong cac bo lac.
Sau khi cung co thc lc roi, Thanh Cat T Han sai ngi chieu hang cac bo lac, ai than phuc th
c yen con neu chong lai se b tan sat khong thng tiec. Ch trong hai nam 1212-1213 co
en hn chn mi thanh b san thanh bnh a. Khi ho chiem kinh o nc Kim cua ngi N Chan nam
1215, thanh pho nay b ot chay en hn mot thang mi het. Nam 1218, mot oan thng nhan
ngi Hoi c Thanh Cat T Han bao ho b cp tai nc Khwarizm (Hoa Thch T Mo) dan en viec
quan Mong Co tien vao Trung ong roi tran qua tan ong Au. Trong ba nam nhieu trieu ngi b tan
sat, ke ca an ba con tre, tham ch ca suc vat cung b giet sach. Chnh chien dch nay a lam cho
ngi Mong Co noi tieng ve s da man va nhng ni nao khang c lai ho se b tieu diet khong
thng tiec. Hai ngi con trai th hai va th ba cua Thanh Cat T Han la Chagatai va Ogedei ch
huy oan quan nay va quan oi em ve nhng bao ay tai ngi lam chng tch chien thang. Sau khi
ha thanh Nishapur, bao nhieu c dan eu b giet sach, au cua ho c chat thanh ba ong, an
ong, an ba, tre con. Cac s gia a tong ket cuoc vien chinh nay la 700,000 trong thanh Merv,
1,600,000 ngi tai Heart va 1,747,000 ngi tai Nishapur. 23
Ch trong gan 20 nam cho ti khi Thanh Cat T Han chet (1227), e quoc Mong Co a banh
trng gan khap chau A suot t Man Chau en tan Trung ong.
Khi Thanh Cat T Han ot ngot t tran, nhng ngi con ong ta tranh nhau ngoi v nhng sau cung,
ngi th ba la Oa Khoat ai (Ogodei) anh bai nhng ngi khac va tr thanh ai Han.
Oa Khoat ai tien anh phan con lai cua nc Kim tran xuong phng Nam cung nh banh trng
qua pha Tay, chiem ca Moscow, Kiev va ong Au. Tuy ngi Mong Co luc o ch o 1.5 trieu, ho
tr thanh sc manh vo ch v biet sap nhap nhng ao quan cua cac bo lac hay dan toc khac di
quyen ch huy cua ho. Ho khai thac c nhng u iem cua oi phng trong o phai ke cac chien
xa cua ngi N Chan va thuy quan cua ngi Han, s dung nhng vo kh mi thu c lam phng
tien tan cong. Trong nhng lan tien anh nc ta, ngi Mong Co a dung nhng chien thuyen cua
nha Tong.
Trong khi nhng can than muon du muc hoa ngi Han, bien mien Bac nc Tau thanh ong co cho
gia suc th v te tng cua Oa Khoat ai la Gia Luat S Tai (Yelu Qucai, goc hoang toc Khiet an)
a khuyen ong ta theo uoi mot chnh sach van minh hn. o la anh thue nong dan bang vang bac,
lua la, thoc lua. Nhng sac dan du muc theo ao Hoi vung Trung A c giao nhiem vu thu thue
va chnh v the ho b ca ngi Hoa lan ngi Mong Co ghet bo.
Khubilai (Hot Tat Liet) chinh phuc Trung Hoa
Quan Mong Co di quyen ch huy cua Mangu (tc Mong Kha, con cua Tule, chau noi Thanh Cat T
Han) thc hien chien dch anh xuong Trung Hoa. Tuy khong manh nhng nha Tong van con lam chu
mot khu vc Hoa Nam rong ln. Mangu mot mat chia binh nhieu mat tan cong, mat khac sai em la
Khubilai em quan vong qua pha tay i ngang Tay Tang, theo thng lu song Dng T vao Van
Nam chiem ai Ly nam 125324. en luc nay, nha Tong b tan cong t hai mat bac va tay va ngi

18
Mong Co tm cach chiem luon ca Viet Nam e t mien nam anh ngc len hau phng nha Tong.
Chien thang au tien cua Viet Nam vao nam 1257 a khien cho ngi Mong Co khong thc hien
c y nh.
Nam 1259, Mangu t tran, Kublai len ke v nhng v co nhng tranh chap noi bo nen trong suot 8
nam lien, quan Mong Co khong the tien hanh viec chinh phuc Trung Hoa. Kublai thien o t
Karakorum Mong Co ve Bac Kinh, khi o co ten la ai o.
Mai en nam 1267, Bayan, mot tng gioi cua Kublai mi em ai quan anh xuong. Trc ay,
song lach mien Nam Trung Hoa van la nhng chien luy thien nhien ngan chan bc chan cua oan k
binh Mong Co nhng sau khi chiem c mien Bac, ho a e tam xay dng mot oi chien thuyen.
Nam 1268 ho vay ham thanh Tng Dng (Xiangyang), mot thanh pho Ho Bac, ca ngo huyet
mach xuong mien ha lu song Dng T. Cuoc cong ham keo dai en nam nam, s dung hang ngan
thuyen be va hang van binh s. Cac chuyen vien hai quan ngi Han, Trieu Tien, N Chan, Hoi Hot va
Ba T c ieu ong vao viec che tao cac loai chien thuyen. Ky s ngi Muslim che tao nhng
sung ban a co the nem nhng tang a nang hang tram pounds. Hai ben eu phai da vao thuyen
be e chuyen ch quan nhu, thc pham va tiep lieu.
Nam 1271, Kublai oi quoc hieu la Nguyen, to chc trieu nh va hanh chanh theo loi cua nha Tong.
Tuy van la mot trieu ai t ben ngoai, nha Nguyen nay a thc s la mot chnh quyen Trung Hoa
va ngi ta co the coi nh mot cuoc uoi hu tranh nh gia hai the lc bac nam v tuyet ai a
so lc lng cua hai ben cung eu la ngi Han.
Ve pha nha Tong mien nam, van e ch huy tng oi long leo. Nha vua luc o con nho tuoi va
cac ai than moi ngi mot y, khong thong nhat. Sau khi quan Mong Co vt qua c Trng
giang, ba Thai Hau xuong chieu Can vng nhng ngi Mong Co s dung chien thuat tan sat th uy
giet sach nhng th tran nao chong tra lai ho nen sau cung trieu nh phai au hang e tranh o
mau25. Nhng ton that nha Tong chay ve vung duyen hai co gang chong tra them c ba nam
nhng ti nam 1279 th b hoan toan tieu diet.

19
Sau khi chiem c toan bo Trung Hoa va ca khu vc Van Nam, nha Nguyen mu tnh
viec tien chiem toan bo bien pha ong va pha nam trc la kiem soat con ng hang
hai, sau la lam ban ap anh An o. Nam 1277, nha Nguyen em quan tan cong Mien
ien, nam 1281 lai chu mu anh Chiem Thanh. Tuy tren danh ngha, ngi Cham
cung nh ngi Viet a bang long than phuc nha Nguyen nhng vua ca hai nc eu
khong chu sang chau ai o nh ho yeu cau ma ch mang o tien cong. Nguyen
chua lien sai ngi sang giam quoc ai Viet va sai Sagatou (Toa o) va Lu Tham
sang Chiem Thanh at nen mong cai tr.

Vao thi ky o tuy vua Indravarman a gia yeu nhng thai t Harijit la ngi quat
cng khong chap nhan s o ho khien cho quan lai nha Nguyen phai quay tr ve
nc. Hot Tat Liet lien sai Sagatou chuan b binh thuyen sang anh Chiem Thanh (v
ng bo a b ai Viet t choi khong cho mn). Nam 1282, Sagatou em 1000 chien
thuyen o bo b bien, thai t Harijit em quan chong gi. Mot van quan Chiem chien
au trong 6 gi nhng chu khong noi phai rut lui, quan Mong Co vao thanh giet sach
dan c trong o. Vua Indravarman cho ot kinh o roi rut vao rng nui.

Ngay hom nay, khi noi en viet triet binh len cao nguyen chung ta kho co the hnh
dung c s khac biet gia mot s rut lui e bao toan lc lng, thay oi t chien
tranh tran a ong bang sang chien tranh tieu hao s dung cac can c tren nui. Nhn
vao thanh qua cua cuoc chien au khang Nguyen cua Champa, chung ta co the tin c
rang a co nhng chuan b lau dai va nhng tng quan mat thiet gia cac dan toc
trong lanh tho Chiem Thanh. Tam Quach-Langlet nhan manh la chnh v co nhng lien
he gia dan chung tren thng du va vung duyen hai nen nhieu vua Cham goc t rng
nui va moi khi loan lac chau bau thng c a len gi ni cac bo lac cao nguyen
va tron len rng moi khi b ben ngoai tan cong.26

Quan Mong Co tien chiem nhng thanh th khac, vua Chiem cho ngi ieu nh nhng
Sagatou oi nha vua phai ch than xuong chau. Indravarman cho ngi cau la
Bhadradeva em le vat tien cong, lay c la ang b benh khong the than hanh ti c.
Hai ben qua lai giang co cho en khi Sagatou nghe tin vua Chiem a dan 2 van quan
va cho ngi sang ai Viet, Chan Lap va Java xin lien binh e cung khang c, quan
Mong Co lien tien len, tuy thang tran luc au nhng b ngi Chiem Thanh dung chien
thuat du kch quay nhieu khien cho ho phai ton that nang ne.

Nguyen chu phai cho them quan sang tiep vien va quan Mong Co phan cong anh bai
quan Chiem vao ngay 14 thang 6 nam 1283. Vua Indravarman lai rut vao rng tiep tuc
chien thuat du kch. Quan Mong Co lau b thiet hai nang, quan lnh chan nan bo tron
rat ong khien Hot Tat Liet phai gi them 15,000 quan na. Ng au thuyen cua quan
Mong Co b bao khien mot so b mat tch, phan con lai khi o bo c vao ca be Sri
Banoy (Th Nai) th Sagatou a ot doanh trai em quan quay ve roi.

20
oan quan tiep vien v the nh ran mat au khong con co the uy hiep trieu nh Chiem
Thanh c na. Vua Indravarman gi s gia en than phien rang Sagatou a tan pha
nc Chiem nen khong con g e dang cho thien trieu, hen sang nam se sai con em le
vat tien cong, tam thi cho chau noi sang chau nha Nguyen. Ba thang sau, vua
Indravarman cho ngi em dang Nguyen e ban o nc Chiem va bang long than
phuc neu quan Mong Co rut ve. Tuy vay quan Mong Co van tiep tuc chiem ong khien
ngi Chiem Thanh phai chieu tap binh ma, lap nhng can c phong ng trong rng
nui. Chang bao lau v kh hau khac nghiet, khong quen thuy tho nen quan Nguyen b
thiet hai nhieu va Nguyen e phai mn ng bo nc Nam cat binh t tren anh ep
xuong.

Vua nha Tran cung theo ng loi cua ngi Chiem Thanh nhat quyet khong sang
chau, ch sai ngi chu ho la Tran Di Ai thay mat. Mot cau hoi cung can c at ra la
tai sao nha Nguyen lai at chu iem anh xuong mien nam bang cach xam lan Chiem
Thanh va tap trung mot lc lng kha ln e tan cong tieu quoc nay. Di nhan quan
chien lc cua trieu nh Mong Co, ai Viet khong phai la mot moi lo tam phuc ma ho
cho rang Chiem Thanh mi thc s la mot bao ln ong vai tro quan trong tren hai trnh
thng mai gia Trung Hoa, cac nc mien Nam A ti tan Trung ong.

Neu nha Nguyen hoan thanh ke hoach chinh phuc Chiem Thanh va cac ao quoc khac
th luc o ai Viet b bao vay t pha, nam lot trong vung anh hng cua ho, khong
anh cung tan. Chnh v the, khi e cao nhng chien thang cua nha Tran, chung ta ch
quen rang nhng chien thang o phan ln chnh v nha Nguyen a that bai trong viec
chiem lnh nhng tieu quoc pha nam va cong au trong viec ngan chan s banh
trng cua e quoc Mong Co la trieu ai Indravarman cua ngi Cham. ai Viet ch
co the phan cong sau khi quan Mong Co a hoan toan that bai Chiem Thanh va quan
ta co the tap trung lc lng e tan cong vao nhng n v Mong Co on tru hay tap
kch nhng tan quan ang tren ng rut lui.

Neu ngi Cham that bai trong viec ngan chan quan Mong Co tr thanh mot phan cua
e quoc Nguyen Mong th canh quan cua Sagatou se vn ra bat tay c vi the lc
cua Esen Temur tai Pagan (Mien ien) th nc ta khong anh cung b nuot chng. Sau
mot tram nam di quyen cai tr cua nha Nguyen, khi Chu Nguyen Chng len ngoi,
ai Viet se mac nhien tr thanh lanh tho cua nha Minh va viec ng len gianh quyen
t chu se vo van kho khan. Trng hp nc ta cung giong nh nhng tieu quoc mien
tay nam va tay Trung Hoa, sau i Nguyen a hoan toan bien mat.

Chung ta cung khong the bo qua mot thc te, thoat au khi nha Tran ap dung loi anh
chnh qui, dung ai quan oi pho trc dien vi quan Mong Co theo cach cua nha Tong
a khong mang lai ket qua kha quan nen phai chuyen sang loi anh du kch, vn
khong nha trong kieu Chiem Thanh, dung tieu hao chien e cho ch t huy. Le d
nhien, trieu nh va tng lanh ai Viet a rut ta t kinh nghiem cua chnh mnh

21
nhng cung co the tham bac them nhng kinh nghiem cua cac quoc gia khac, ien hnh
la Mien ien Chiem Thanh, va Chan Lap trong mot cuoc chien trai rong khap vung
ong Nam A chau.

Cao trieu va tan lui

Nam Tan Su (1301), vua Tran Nhan Tong (khi ay a i tu va lam Thai Thng
Hoang) sang Chiem Thanh du ngoan, co c ga cong chua Huyen Tran cho vua Chiem
la Che Man va vua Chiem em dang hai chau O, Ly lam snh le nam Bnh Ngo (1306).
Nam sau Che Man t tran, vua Tran Anh Tong sai ngi gia tieng vao ieu tang roi tm
cach cu cong chua ve nc. Ngi Chiem b la nen luon luon tm cach oi lai nhng
vung at a nhng cho ai Viet gay ra nhieu cuoc xung ot trong suot t 1311 en
1360 la nam Che Bong Nga len cam quyen. Ti ay, bang giao Viet Chiem bc vao
mot giai oan mi khi Champa co mot minh quan nen i len trong khi ai Viet lai lam
vao canh suy thoai bi mot so vua chua bat tai.

22
 Tien trnh xam lan cua ngi Viet
(Proceedings of the Seminar on Champa, 1994) tr. iii

23
 Che Bong Nga, ong la ai?

Co thi ky ngi Chiem Thanh la mot noi e doa ln cho ngi Viet. o la trieu ai th 12 di
quyen cai tr cua mot ong vua rat dung lc trong khoang 30 nam cuoi the ky th 14. Ong vua o
ngi Trung Hoa goi la Ngo-ta Ngo-cho (ma ngi Trung Hoa dch am thanh A ap A Gia -
) con chung ta goi la Che Bong Nga. Che Bong Nga len ngoi vao khoang 1360 va ngay
sau o lien tiep em quan ra anh ai Viet trong suot 30 nam lien, nhieu lan ai thang cho en khi
ong ta b giet v mot ngi ay t lam phan.

Nam 1361, Che Bong Nga em quan tien anh ca bien a Ly (nay la Quang Bnh) khien quan quan
ai Viet phai bo chay. Quan Chiem cp pha va tan sat dan chung roi quay tr ra bien. Vua Tran
Du Tong lap tc ra lenh cho phong thu. en nam sau, ngi Cham lai sang quay pha Hoa chau, ot
chay nhieu nha ca. Vua Tran sai o T Bnh em binh chong gi, cung co va tai to chc cac binh
oi vung Thuan Hoa.

Vai nam sau, nhan dp nam thanh n tu vui chi ngay xuan At T (1365) ngi Cham a phuc kch
san cac vung oi nui chung quanh bat ng xong ra bat coc thanh nien roi chay mat. Nam sau ho
lai gi tro cu nhng tng Pham A Song a d b nen phan cong anh uoi c ho. Thang gieng
nam 1368, Tran The Hng va o T Bnh c lenh em quan i bnh Chiem. Va luc o Che Bong
Nga sai s sang cau hoa xin tra lai at ai a lan chiem. S gia b uoi ve va Che Bong Nga a
chuan b mai phuc san mot ni ten goi la Chiem ong (nay thuoc Thang Bnh), anh tan quan nha
Tran, Tran The Hng b bat con o T Bnh phai rut ve.

Cung nam o, ben Trung Hoa Chu Nguyen Chng anh uoi c ngi Mong Co lap nen nha Minh,
xng e nien hieu Hong Vo, at thu o Nam Kinh. Che Bong Nga sai s la Ho o Man ()
sang mng em voi, ho va cac san vat tien cong. Minh e sai Ngo Dung (), Nhan Tong Lo
(), Dng Tai () a tien ve nc, phong cho lam Chiem Thanh quoc vng, ban an tn, 1
quyen lch ai Thong va 50 tam lua theu vang (). Trong sac th gi Chiem vng co viet:

Ngay mong bon thang hai nam nay, Ho o Man em voi va ho en, tam long thanh cua vng
tram rat hoan h. Thanh th o Man cha en ni, tram a sai s len ng. Tram ang nh
sai s en bao cho vng hay la Trung Quoc b ngi Ho chiem c mot tram nam nay, di ch
khap moi chon lam h hong ca luan thng. V the tram phai phat binh anh dep, mat hai mi
nam mi bnh c di ch.

Nay tram lam chu Trung Quoc, thien ha eu yen on, e rang cac nc phien di cha biet nen sai
s i bao cho cac nc. Ng au s gia cua quoc vng a en trc roi, thanh y rat mc,
tram qua la vui mng. Nay ban cho mot ban ai Thong Lch, kim y, vai sa nam mi tam e

24
vng biet ao ma phung menh tri, dan chung Chiem Thanh an c lac nghiep, vng cung mai
mai bao ton c loc v, phuc en chau con.

Mong thng e chng giam cho, vng ch be tre.27

T o ngi Cham hang nam mang cong pham sang Trung Hoa c vua nha Minh cho ngi sang te
sn xuyen va giam khao cac ky thi.

Ve phan ai Viet, nhan loan Dng Nhat Le, me y chay sang Chiem Thanh cau cu, bao cao tnh hnh
bien gii va s suy yeu cua nc Nam. c dp vao thang 3 nam 1371 Che Bong Nga tap trung
chien thuyen tien vao ca ai An tan cong ai Viet. Theo s thuat lai, ong ta i thang vao kinh o
nh i chi mat28, khong ni nao co quan chong gi. Vua Nghe Tong bo chay khoi kinh o khien
quan Chiem vao Thang Long lay het vang bac chau bau, bat ca an ba tre con roi ot sach cung
ien, sach v.

Nam sau, vua Chiem lai dang bieu len Minh e ke toi ai Viet trong o co cau:

... Ngay nay ngi An Nam lai em binh sang chiem at chung toi, cp boc nhan dan toi. V the
than xin Be Ha giup cho chung toi vu kh, nhac kh va nhac s e ngi An Nam thay Chiem
Thanh la phien thuoc cua Be Ha ma khong quay nhieu na.29

Tuy nhien theo Viet s, nha Tran khong he ong binh trong thi ky nay va ay la mot s vu cao
cua Che Bong Nga, ch cot sao nha Minh e yen cho ngi Chiem Thanh long hanh. Chu Nguyen
Chng sau o a ha ch bat hai nc khong c gay can qua va ong y cho ngi Cham c
sang du hoc ve am nhac tai Phuc Kien.

Cung vao thi o, bien ong co rat nhieu hai khau, Che Bong Nga em binh thuyen ra anh chm va
cp ve hai mi thuyen ch 70,000 pounds go qu 30a sang tien cong nha Minh khien vua Hong
Vo rat hai long, ban thng hau h.

Ngi Chiem lai tiep tuc quay pha khien vua Nghe Tong phai truyen ngoi cho em la thai t Knh, tc
vua Due Tong. Tran Due Tong quyet oan hn anh nhat nh em binh tra thu. Che Bong Nga voi
vang viet th ke toi nha Tran vi Minh e khien nha Minh lai phai xuong chieu yeu cau hai ben bai
binh.

au nam 1374, Tran Due Tong quyet nh than chinh i anh Che Bong Nga nen sai Le Qu Ly luyen
tap quan s, ong chien thuyen va tch tr lng thao, sa sang ng sa. en thang gieng nam
1377, Due Tong than tien s tot em 12 van quan tien sang. Che Bong Nga hoang s voi vang
sa soan hai 31 mam vang em tien cong nhng o T Bnh dau i roi dang s noi doi rang Che
Bong Nga ngao man vo le, xin vua c binh sang anh.

25
Quan ta tien theo b bien vao ca Nhat Le, ong tai o hn mot thang tap luyen e ch Le Qu
Ly em lng thao theo ng thuy. Ngay 23 thang gieng, ai quan vao en song Shri Banoy,
ong lai on Y Mang sat vi chien luy (palisade) Che Bong Nga dng len e bao ve kinh o Vijaya.
Mot ngi Cham tra hang en tau vi Due Tong la kinh o hien ang bo trong, vua Chiem a bo
chay va neu anh nhanh se bat c Che Bong Nga. ai tng o Le het sc ngan can, xin cho
ngi i tham thnh trc nhng vua Due Tong khong nghe con mang o Le nhat nh an ba.

Ngay 24, nha vua mac nhung phuc en, ci nga en, theo sau la Ng Cau Vng Huc, mac o
trang ci nga trang dan binh tien vao. ot nhien phuc binh ngi Cham o ra, vua Due Tong giat
mnh nga nga chet ngay tai cho. ai tng o Le, Nguyen Nap Hoa va hanh khien Pham Huyen Linh
b giet. o T Bnh va Le Qu Ly hau quan bo chay ve. Ng Cau Vng b bat.

Che Bong Nga em quan anh uoi en tan Thanh Nghe, anh tan quan nha Tran roi vao kinh o
cp pha suot mot ngay. en khi ra khi, chien thuyen cua Chiem Thanh b bao am mat nhieu
nhng nhng o cp c cung u e tien cong nha Minh trong nam o. Che Bong Nga lai ga con
gai cho Ng Cau Vng Huc roi thang 5 nam 1378 a y ve Nghe An phong lam tran thu. en
thang 6 Che Bong Nga lai em binh vt song ai Hoang anh tan quan cua o T Bnh, chiem lay
kinh o Thang Long ha nhuc quan Nam bang cach bat quan kinh doan la Le Gioc phai sup lay32 nhng
Le Gioc khong chu nen b giet. Lan nay quan Chiem lai cp boc c rat nhieu.

Vua Nghe Tong ch con nc em cac vang bac chau bau dau trong nui Thien Kien va ong Kha Lang.
Nam 1380, Che Bong Nga lai em quan ra anh, tuyen binh ngay tai Tan Bnh va Thuan Hoa, chiem
Nghe An vao thang 3, chiem Thanh Hoa vao thang t. Vua Nghe Tong (luc nay tuy nc ta a co
vua mi con vua Due Tong, tc Phe e Hien nhng quyen hanh van nam trong tay Nghe Tong) sai Le
Qu Ly, o T Bnh em quan on anh quan Chiem. Tuy luc au co mot so tng lanh hen nhat bo
chay nhng ve sau quan nha Tran quyet ch nen anh bai c quan Chiem khien Che Bong Nga phai
rut ve.

Tuy Che Bong Nga b thua nhng thi ky nay cac chau Nghe An, Thuan Hoa, Tan Bnh van thuoc ve
ngi Cham, thanh th trieu nh lam vao canh tung quan phai at ra thue than, tuyen en ca s
sai va nhng dan sac toc e u ngi chong giac. T o trieu nh luc nao cung nm np en noi
cac bai v, than tng cua cac bac tien vng cac lang Quac Hng, Thai ng, Long Hng, Kien
Xng cung phai em dau i s ch pha.

Mua xuan nam 1382, Che Bong Nga lai em quan vao Thanh Hoa. Phuc binh cua Nguyen a Phng
o ra anh ot c chien thuyen cua Che Bong Nga khien quan Chiem phai len bo chay vao trong
nui. Quan ta truy kch trong ba ngay en tan Nghe An, vo so quan Chiem b chet oi. Tha thang,
vua Nghe Tong sai Le Qu Ly em chien thuyen anh vao Chiem Thanh nhng b bao phai quay ve.

Che Bong Nga cung tuy tng La Khai lien chuan b mot tran tan cong tao bao. Trc ay quan
Chiem van ch anh vao kinh o theo ng thuy, lan nay vi s chiem gi Thanh Hoa en sat
Ninh Bnh Che Bong Nga lien sai mot ao quan vt ng rng qua pha Lao anh vong xuong

26
Quang Oai, pha bac kinh o. Vua Nghe Tong kinh hai sai Le Mat On chong gi. Le Mat On chia binh ra
gi cac ca Khong Muc, Tam Ky nhng b tng binh cua quan Chiem bat than xong ra anh tan
nat, Mat On b giac bat. Thng hoang voi vang sai Nguyen a Phng bao ve kinh thanh con mnh
th bo chay ra ong Ngan (1383).

... Co ngi hoc tro ten Nguyen Mong Hoa thay vay tc lam, lieu mang mac nguyen ao mu ma
loi xuong nc, a tay gi thuyen ng, khan thiet xin thng hoang Nghe Tong lai ch huy
quan quan anh giac, ch nen voi i lanh nan ma lam nan long ngi. Thng Hoang Nghe Tong
van cho thuyen i gap, khong em xa g en li cua Nguyen Mong Hoa.33

Che Bong Nga chiem kinh o o ti tan au nam 1384 mi rut ve. Vua nha Minh nam nao cung
c Chiem Thanh tien cong hau h nen chang buon can thiep. en nam 1386, vua Minh viet th
cho Nghe Tong cho hay sap em quan bnh nh Chiem Thanh va ra lenh cho ai Viet sa soan 100
voi tran cung cac tram lng thc suot t Van Nam ti Nghe An. Nha Tran khong lay g lam phan
khi trc e ngh nay, lai s quan Minh co y o xam chiem nc ta nen voi vang thoai thac.34 Va
lai xa nay vua Minh van trong ai Che Bong Nga, ngay nam o cung a cho s gia a con trai Che
Bong Nga (sang tien cong 54 con voi) ve nc. Nam sau ngi Cham lai em sang Tau 51 con voi,
tram hng (eaglewood) va sng te va c tiep ai rat trong the.

Thuy quan Cham va Khmer giao chien tren ho Tonle Sap

Angkor, Splendors of the Khmer Civilization, 2002 tr. 236

Cuoi nam 1386, vua Minh rat bc mnh khi hay tin voi cua Chan Lap em tien cong i ngang a
phan Chiem Thanh b Che Bong Nga gi lai nen gi th khien trach nhng th cha ti th s bo
Chiem Thanh a ti dang le vat va lai c tiep on rat nong hau.

Ve phan nc ta, tnh hnh cang ngay cang en toi. Thay Le Qu Ly c thng hoang tin dung, e
Hien tau vua xin tr i nhng lai b giang xuong lam Minh c ai vng roi b that co chet, nhng

27
ngi ong mu eu b hai. Con ut vua Nghe Tong len ngoi tc vua Thuan Tong, trieu chnh o nat,
giac gia noi len khap ni.

Nam 1389, quan Chiem lai sang anh nc ta. Vua sai Le Qu Ly cam quan chong giac. Le Qu Ly
nghinh ch hn 20 ngay, keo het thuyen len b e i. Che Bong Nga ong thng nguon song
Lng, gia v bo i, Le Qu Ly em quan truy kch. Trc khi quan ta co the lap phong tuyen chong
gi th a b quan Chiem phuc kch san xong ra chem giet. Che Bong Nga tha c pha ap nc,
nc tran xuong khien quan nha Tran mat rat nhieu thuyen be. Le Qu Ly thay quan tan v voi
vang bo chay, giao quyen cho t tng Pham Kha Vnh va Nguyen a Phng lai chong giac. Thay
the yeu, cac tng gia v bay tran roi cung phai chay theo.

Che Bong Nga uoi theo en Hoang giang, thng hoang sai o tng la Tran Khat Chan em binh
chong gi. Vua toi om nhau khoc ma t biet u biet khiep s en chng nao. Tran Khat Chan em
quan ong Hai Trieu va Tien L. en thang gieng nam 1390, Che Bong Nga em hn 100 chien
thuyen en th sat. Hoang e la Tran Nguyen Dieu em quan ban bo ra hang giac hi vong c
ngi Cham a len lam vua. Cung luc o, mot nha s la Pham S On noi len anh chiem kinh o,
thng hoang va vua phai bo kinh o ma chay, cho trieu tng Hoang The Phng ang ong
Hoang Giang ra cu.

May lam sao, mot tieu tng cua Che Bong Nga b toi s nen ra hang, bao cho Tran Khac Chan biet
la thuyen ng cua vua Chiem sn mau xanh luc. Khi may tram chien thuyen cua Che Bong Nga va
Nguyen Dieu keo ti, Khac Chan cho tap trung sung ban xoi xa vao chiec thuyen ng, Che Bong Nga
b trung an chet. Nguyen Dieu lien cat au y cheo thuyen tr ve ben quan Nam. Quan Chiem thay
chu tng a t tran voi vang chay ve Hoang giang hp vi pho tng cua Che Bong Nga la La
Khai.

S ke rang khi au Che Bong Nga c pho tng Pham Nh Lat em vao trnh gia canh ba,
thng hoang hoang hot nhom day tng mnh a b vay bat. en khi nghe c tin thang tran,
thng hoang vui mng dng dng v mnh nh Han Cao To thay au Hang Vu.

28
 Phu n bnh dan ang Trong the ky 19 (ngc e tran)

Ti i nha Le, lch s chep nhieu cuoc giao binh am mau gia ai Viet va Chiem
Thanh, khong t lan co mau sac cua nhng cuoc chien tranh diet chung. Cuoc tan sat
qui mo nhat co le la chien thang cua vua Le Thanh Tong nam 1471, co en 60,000
ngi b giet, 30,000 ngi b bat lam tu binh trong o co ca vua Chiem va nhieu ngi
thuoc hoang toc.

Vua Le Thanh Tong cung ra lenh tan pha kinh thanh Vijaya thanh bnh a va pha huy
toan bo nhng g lien quan en van hoa An-Cham. Co the noi nguyen kh cua vng
quoc Champa gan nh hao kiet, ngi Cham neu khong b giet hay b bat cung b ay
lui ve cao nguyen giao lai vung ong bang cho oi phng. Cuoc xam thc van hoa va
chung toc a vui van minh Chiem Thanh xuong e phu len tren mot nen van minh hoan
toan khac biet.

Po Dharma a nhan nh la xung ot nay ket thuc mot cuoc au tranh dai hn nam the
ky cua van minh An o khang c lai nen van minh cua Viet toc mang mau sac Trung
Hoa khi ho khong ngng tien ve phng nam. Cuoc au tranh o eu la au tranh e
song con cua ca hai ben va t nhng nam cuoi the ky th 10 ngi ta chng kien ngi
Cham phai lien tuc rut lui trc sc ep khong lo cua ngi Viet. Nam 1471 chnh la thi
khac anh dau s chien thang rot rao cua mot nen van hoa co coi nguon la Trung Hoa
tren mot xa hoi An hoa a ng tr tren ban ao ong Dng t the ky th t .35

Nhieu nha nghien cu can ai lai khong ong y ay la bien co anh dau s ket thuc
cua vng quoc Champa v ti tan the ky 19, trieu nh ai Viet van con cong nhan
cho ngi Cham t tr mot vai ni, co the coi nh mot tieu quoc mot khu vc ban
oc lap co to chc hanh chanh va tap quan rieng biet - than phuc ai Viet nh nhieu
sac dan thieu so khac cao nguyen mien Trung va thng du mien Bac36. Chnh sach
cua nha Nguyen a mo phong theo chu trng ky mi (long day cng) va cai tho qui

29
nguyen cua nha Thanh, dung ngi ban x cai tr a phng roi dan dan a ngi
vao thay the.

Ti cuoi the ky th 17, tren sach v va ban o cua ngi Au Chau ve vung ong Nam
A chung ta van thay ghi mot tieu quoc di ten R. (Royaume) de Champa, Tsiompa,
Chiam, Chiam-pa ... chng to rang mot qui mo nao o, vng quoc Cham van hien
dien mac du theo chnh sach tam an dau, ngi Viet a di c en cac tnh pha nam
song lan vi dan a phng, lam chu mot phan at ai cua ho doc theo duyen hai.37

Nhan nh cua Danny Wong Tze Ken tng oi khach quan khi cho rang tuy ngi
Cham van e cap en vng quoc cua ho trong vung Pho Hai-Phan Rang-Phan Ri di
cai ten Panduranga, thc ra ay ch la mot khu vc b chiem ong. Quan he Viet
Cham sau nam 1697 di thi chua Nguyen Phuc Chu da tren tng quan trung ng
a phng; vai tro cua gii cai tr ngi Cham nang phan van hoa va kinh te hn la mot
lanh tu chnh tr.38

30
 CUNG NH

Ngi Cham co hai dong qu toc chnh thay phien nhau lam vua. Dong Cau (Areca
Palm) cai tr vung Panduranga phng nam con dong Da (Coconut) lam chu phng
bac. Mac du b anh hng cua van minh An o va sau nay van minh Hoi giao, ngi
Cham van coi trong ben me hn va che o mau he co nguon goc t rat xa xa.

Theo truyen thong cua hoang gia, ngi con trai ca cua ngi v chnh la ngi co
quyen tha ke. Hoang thai t di danh hieu Yuvaraja phai c Hoi ong
Nguyen Lao ai Than (Assembly of the Great) chap thuan. Neu hoang hau khong co
con trai, khi o ngi ta mi tm cac dong khac. Ngay ca nhng ke cp ngoi cung van
phai c Hoi ong Nguyen Lao hp thc hoa.

Sau khi len ngoi, tan vng nhan mot e hieu (royal name) va thng gi suot thi ky
tr v va ch sau khi chet, nha vua mi c tan phong mot danh hieu (posthumous
name) tng t nh mieu hieu cua vua Trung Hoa hay ai Viet. Mot ac iem la viec
tan phong co khi khong c hanh ngay khi nha vua len ngoi, chang han vua Jaya
Parameshvaravarman II len ngoi (ascended the throne) t nam 1220 nhng ti nam
1227 mi chnh thc ang quang (royal coronation).

Trieu nh Champa bao gom nhieu chc sac ke ca tu s cac cap (Ksatriyas, Brahmans),
hoc gia, chiem tinh gia, chu te ... cung rat ong cung nhan, th than va quan lai. Nha
vua co nhng can than luon luon theo sat hoang gia e phuc dch nhng ngc lai con
cai hay anh em lai khong c en gan e ngai co the xuc pham en long the e cp
ngoi.

Trieu nh Champa co rat nhieu le nghi phc tap:

... Hoang thng ng trieu vao chnh ngo moi ngay, ngoi theo t the cua mot nha
s (chan gap lai di than ngi). Khi en trieu kien, nh than ng thang cui
chao that sau, hai tay khoanh lai trc ngc ch khong phai qu. Sau khi trnh
tau xong, ngi o cung hanh le nh the mot lan na ch khong phai lam g khac.
Khi nha vua ng gia ra ngoai, thng la hai lan moi ngay, ngai ng tren mot tht
voi, co th ve thoi tu va, anh trong va ging long che. i ke ben nha vua la mot
vo quan bng mot a trau cau. Ng lam quan c chng tren mot nghn ngi
c trang b bang giao, ao, khien, cung ten i theo sau. Du xa en au,
nhng ai trong thay hoang thng eu phai cui chao.39

Cung co khi nha vua ra ngoai bang xe c ho ve bi 30 n binh mang khien va trau40
hay ngoi vong bang vai mem do bon ngi khieng. Vua Chiem Thanh cung chu tr
nhng buoi le ln ve nong tang nh le ha ien hay m au cho mua gat.

31
Cung nh bao nhieu vua chua khac, quoc vng Champa co mot hau cung rat ong
cung phi, my n cung cac nhac cong, vu cong. Khi vua chet, nhng hoang hau c
vinh d theo vua xuong suoi vang theo tuc le An o giao. Nhng ngi con lai se t
nguyen suot i lam ieu thien e cau phuc cho ngi qua co neu nh khong b tan
vng ep phai vao cung.

Ben ngoai hoang cung co nhng quang trng e ua nga, ua xe trau hay dien hanh
cac oi tng binh, huan luyen ho va da nhan.41 Mot ieu ang e y la ch co mnh nha
vua c nam tren ging con cac ai than ch nam tren chieu. Long che cung noi len
vai tro cua moi ngi. Vua c che bang long mau trang. Cap bac con c phan biet
theo mu mien tren au va kieu toc.

Y phuc cua nha vua trang sc bang rat nhieu vang bac, a qu va eo ai bang vang.
Giay dep cua vua bang da mau o, co theu hay trang tr bang ch vang hay chau bau.
Trieu nh chia lam ba cap bac di quyen ch huy cua hai ai than ng au he thong
quan lai. Vng quoc chia ra lam nhieu n v, di moi n v lai chia thanh cap nho
hn. Di thi vua Haruvarman III, nc Champa chia ra lam 36 n v hanh chanh,
tong cong hn 100 lang, moi lang co t 300 en 500 noc gia nhng khong qua 700
ngoai tr kinh o theo con so cua vua Ly Thanh Tong co khoang 2560 gia nh.42

Cac quan lai khong c tra lng nhng song bang s ong gop cua dan chung trong
a ban quan hat.

32
 Mieu ta cua
Ma Hoan ()
trong
Doanh Nhai Thang Lam ()43
ve nc Champa
-0-

ay la quoc gia goi la Vng Xa Thanh () trong kinh Phat nam pha nam bien ca ben di
bien tnh Quang ong. Khi au t eo bien Ngu Ho thuoc phu Phuc Chau, tnh Phuc Kien i ve hng
tay nam, thuyen co the ti c ni ay trong mi ngay neu thuan gio. Pha nam cua vng quoc
nay giap Chan Lap, pha tay th giap vi Giao Ch, con hai pha ong, pha bac eu la bien ca.

Pha ong bac cua kinh o, cach chng 100 dam co mot ca bien ten la Tan Chau (). Tren
b bien co mot ngon thap bang a lam dau. Thuyen be cac ni en neo lai ay e len b. Tren ay
co mot cai thanh ngi ngoai quoc goi la Thiet T Nai ()44 do hai v tng tran gi, ben
trong co chng nam, sau chuc gia nh ngi nc ngoai e canh hai cang.

Ve hng tay nam chng 100 dam la co kinh thanh ni quoc vng tru ngu, ten ngi ngoai goi la
Chiem Thanh (tc kinh o Vijaya hay Cha Ban). Thanh nay co tng xay bang a, m ra bon ca, co
lnh gac. Vua nc nay la ngi Toa Ly (), rat tin vao ao Phat. Tren au ong ta oi mot
vng mien ba tang, trang tr bang vang rat my thuat, trong giong nh mu cua cac dien vien
Trung Quoc.

Tren ngi ong ta mac ao dai bang vai nc ngoai theu nhng hoa van ngu sac (trang, en, o,
xanh va vang), con ha the th quan sarong45 bang lua mau; chan e tran. Khi i au ong ta ci voi
con neu du hanh th i xe co hai con bo vang keo.

Mu cua cac thu lanh lam bang la cay da dai46, trong tng t nh mu cua nha vua co trang tr
bang vang va cac loai trang sc nhieu mau sac, khac nhau tuy theo cap bac. Ao dai mau cua ho
mac ch dai en au goi, pha than di quan mot chiec sarong nhieu mau bang vai nc ngoai.

Cung ien cua nha vua ng cao va rong, mai lp ngoi hnh thoi. Tng bon chung quanh xay bang
gach va va trong rat khang trang. Cac ca eu lam bang go cng, trang tr bang nhng hnh ieu
khac da thu hoac sinh vat tai a phng. Nha ca cua dan chung th lp tranh, cac hang hien khong
c cao qua ba thc e cho moi ngi khi i ra va chui vao eu phai khom lng cui au, neu lam
cao hn la pham luat.

Ve mau sac quan ao th cam mac mau trang, ch nha vua mi c dung; quan chung ch c mac
cac mau en, vang va tm, neu mac mau trang se b t hnh. an ong trong x nay e toc xoa, an

33
ba tet toc thanh mot bui sau ot. Than the cua ho en ui, phan than tren mac ao ngan tay,
phan ha the quan khan lua nhieu mau. Tat ca moi ngi eu i chan at.

Kh hau ay rat nong, khong co sng hay tuyet, luc nao cung nh khoang thang t thang nam.
Cay coi luon luon xanh tot. Tren nui co san xuat go mun, tram hng (ky nam), truc Quan Am va go
hong (laka-wood)47. Go mun en bong, xem ra tot hn go ni cac quoc gia khac. Ky nam48
(kelembak) ch co tai cac nui ln cua nc nay ch khong au co tren toan the gii; gia rat at,
c trao oi theo bac lng. Truc Quan Am trong nh cay may nho, dai mot trng bay hay tam
xch (khoang hn 5 thc), en nh sat, moi inch co hai ba ot, cung khong thay ni khac.

Sng te va nga voi cua voi cung rat nhieu. Con te ngu (rhinoceros) trong nh mot con trau, con to
co the en bay tam tram can, toan than mau en khong co long phu ay vay, da nt ne, day va
ban thu, chan co ba mong, au co mot sng moc ngay tren song mui, cai nao dai co the en mot
thc bon, nam tac.49 Te ngu khong an co ma an la hay cay co gai, ca nhng khuc go kho. Loai te
ngu a ct trong giong nh cu sn (Rhus succedanea) ni tiem th nhuom.

Tng vu cong Cham (Tra Kieu)

Hindu-Buddhist Art of Vietnam, tr. 122

Nga cua ho thap be, trong ta con la. Trau, bo, heo va de la tat ca nhng giong vat ho co.
Ngong va vt cung hiem hoi. Cac giong gia cam eu nho, con ln nhat cung khong qua hai can (khoang
1.2 kg), chan ch 1 tac ri, dai lam mi en 2 tac. Ga trong co mao o va tai trang, hong nho
va uoi dai, biet gay, khi cam tren tay th chung rat de thng.50

34
Trai cay ay co nhng th nh man, cam, da hau, ma, da, mt va chuoi. Trai mt trong giong
nh trai b, be ngoai san sui nh trai vai at Xuyen, ben trong cui la tng lp mui mau vang to
bang qua trng ga, an ngot nh mat, trong mui co hot giong nh than con ga, neu nng an th bui
nh hat de. Ve rau co co b, da leo, bau, cai, hanh, gng bay nhieu ngoai ra khong co th g khac.

Hau het an ong eu lam nghe anh ca e sinh nhai, ho t lam nghe nong, thanh th gao va cac coc
loai khong lay g lam phong phu. Gao tho san hat dai, nho mau o. Lua m, lua mach eu t oi. Dan
chung nhai trau cau luon mieng.

Khi an ong an ba lay nhau, ieu kien duy nhat la chu re phai en re tai nha co dau va hoan
thanh nhiem vu hon nhan. Mi ngay hay na thang sau, cha me chu re, cung ho hang bang hu, i
cung trong chieng nhac kh en ho tong hai v chong tr ve nha, sau o uong ru va an hat.

Ve phan ru, ho lay mot t gao tron vi cac loai cay thuoc, bo trong vo gan khan lai u cho en khi
ngau. Khi muon uong, ho dung mot cai can tre nhieu ot dai chng 3, 4 thc (khoang 1 met), cam
vao bnh ru, ngoi chung quanh, o nc vao tuy theo so ngi nhieu t, lan lt hut ru uong. Khi
het ru, ho lai o them nc uong en khi nao khong con mui ru mi thoi.51

Ve van t cua ho, ho khong co giay but, dung da de ap cho mong hay vo cay h cho en, sau o
gap lai nh mot cuon sach co52, dung phan trang viet len e ghi lai. Ve nhng toi b trng phat
ay, toi nhe th b anh vao lng bang roi may, toi nang th b cat mui, toi an cp b chat mot
tay, con toi ngoai tnh, th oi gian phu dam phu se b thch vao mat. Nhng ai b toi nang nhat th
ho se lay mot cay go cng, chuot nhon mot au e dng tren mot cai be at tren mat nc roi
bat toi nhan ngoi len cho cay xuyen qua ngi ra khoi mieng ma chet, xac e lai o e lam gng
cho cong chung.

Ve ngay thang, ngi Chiem khong theo am lch nhng 12 con trang th lam thanh mot nam. Mot
ngay mot em chia ra thanh mi canh, moi canh anh hieu bang tieng trong. Ve bon mua, ho tnh
khi hoa bat au n th la mua xuan, khi la rung th la mua thu.

Vao ngay Tet, nha vua lay mat ngi ti hoa vao trong nc e tam, nhng mat ngi nay do
cac tu trng cac a phng thu gop em tien cong lam o le.53 Khi vua cua nc nay tr v c
30 nam th thoai v e i tu, ch nh em, con hay chau trong coi viec nc. Nha vua sau o i vao
trong rng nui nhn an va song i kho hanh, va thng ch an o chay. Ong ta song n oc nh
the mot nam va lap the vi Tri at rang Khi trc toi lam vua neu nh co pham loi tren ngai
vang th nguyen cho hum soi an tht toi, om au huy hoai toi. Sau mot nam neu ong khong chet,
ong se lai len ngoi bau va tiep tuc cai tr dan chung. Dan chung se reo mng ma oc Hsi-li Ma-ha-
la-cha (Sri Maharaja) ngha la Hoang Thng Ton Qu, tieng ton xng thieng lieng va cao ca nhat
cua ho.

Cau chuyen ma lai (corpse-head barbarian) la an ba thuoc mot gia nh giong ngi thng, nhng
la lung nhat la mat khong co ong t. Ban em khi ba ta ngu, au se ri ra bay i an phan tre con.

35
a hai nhi b ma lam theo vao bung roi the nao cung chet. Chiec au bay i roi lai quay ve nhap
tr lai cai mnh nh cu. Neu ai biet c viec nay ch i cho en khi au bay i lien em cai xac
dau mot cho khac, chiec au quay lai khong the noi lien vi mnh c na th con ma se chet. Nha
nao co ma lai ma khong bao cho quan chc th ngoai ke giet ngi kia, ca nha cung eu pham toi
ong loa.

Ngoai ra con co mot cai ho ln thong vi bien goi la ho ca sau. Neu co viec tranh tung gia hai
ngi ma s viec khong the lam cho minh bach e cho quan chc quyet oan th hai ben nguyen b
se phai ci tren lng trau i ngang chiec ho nay. Ke bat lng se b ca sau ra an tht con ngi
ngay thang th du co qua lai mi lan cung khong sao, the mi that la la lung.

trong nui sat ngay b bien co mot loai trau rng rat hung d, von la trau nha chay lac vao nui
roi song o, sinh con e cai, lau nam thanh an. Neu trong thay ai ban o mau xanh, chung se
rt theo huc cho en chet rat la khung khiep.

Ngi ngoai quoc phai het sc e y en au cua ho. Neu ai cham vao au, ho se thu ghet ngi o
chang khac g ngi Trung Quoc ghet ke sat nhan. Trong giao dch thng mai, ho dung vang lt
(pale gold) tc la kim loai ch co 70% vang, neu khong th dung bac.

Ho rat thch a bat va cac loai o s mau xanh lam, lua va hat chuoi san xuat t Trung Quoc va
ho thng em vang lt en oi. Ho cung thng em sng te, nga voi, ky nam, va cac tho san
khac lam o tien cong sang Trung Quoc.

Ma Huan: Ying-yai Sheng-lan, 1970 t trang 77 en trang 85

36
 VAN HOA

Nhng nghien cu ve vng quoc Champa cho ta thay ngi Cham co nhieu ac iem
ang lu y. Nhng ac iem o phan nao con ton tai, va lan khuat vao i song cua
nhng ngi dan song tren nhng vung at ho tng c ngu, bat ke ho goc gac t au.

Cung nh nhng xa hoi b anh hng cua ao Ba La Mon, ngi Cham chia ra nhieu
giai cap, trong o co bon bac chnh. Hai bac cao nhat la Brahmana va Ksatriya tc giai
cap tang l va qu toc. Ton giao co anh hng manh me en quan chung, mot nhan vat
co uy tn bao gi cung phai da vao sc manh ton giao, ho la ai dien cho than minh
trc khi la mot cap ch huy. Nhieu v vua c coi (hay t coi?) nh la mot v than tai
sinh hay hoa than.

Y phuc cua nhan s Cham

Ve y phuc, an ong cung nh an ba thng ci tran ong kho, chan khong giay dep.
Tai lieu cua Ma Doan Lam (Ma Touan-lin) cua Trung Hoa ghi chep la ch ngi giai
cap cao mi i giay lam bang da, con thng dan i chan khong. Nhieu thng gia va
s bo Au Chau co ghe Champa cung co nhng nhan xet tng t.54 ac tnh gian d o
co the b coi nh thieu van minh nhng lai la mot u iem trong chien tran v nhe
nhang, de di chuyen, khong phai mang vac cong kenh nh nhng oi quan chnh qui

37
khac. Viec an mac n gian o co the v nhieu ly do nhng cung la mot ac tnh chung
cua nhieu dan toc vung ong Nam A:

Qua thc rat ang lu y khi nhng ieu khac cho thay y phuc cua dan chung rat
n s. Ch phan t hong tr xuong la c che i, con lai cua than the, dau an
ba cung e tran. Chng c nghe thuat o hoan toan phu hp vi nhng g ngi
Trung Hoa mieu ta.55

iem nay co ieu phu hp vi nhng bc hoa cua ngi Tay Phng ve ve sinh hoat
ang Trong vao the ky 17, 18 trong o ta thay an ba an ong hnh dang en ui, than
tren eu tran gan nh ngi Moi ngay nay.56 Tuy nhien ho rat sach se, theo nhng tai
lieu cua ngi Trung Hoa th mot ngay ho tam hai lan.

Phan y phuc che ben di than the cung chia ra lam hai loai, dai va ngan. Loai dai phu
xuong tan mat ca, loai ngan ch en au goi, co khi con ngan hn. Y phuc tuy theu thua
hoa la nhng ch la mot cai giai e thong xuong gia hai chan. Theo tai lieu con ghi lai
th dan chung c dung la en, vang, tm, o nhng khong c dung mau trang (la
mau cua vua chua), ai vi pham se b x t. Nghien cu ve nhng pho tng con sot lai
cua ngi Cham chung ta thay ay la mot ac tnh kha noi bat.

Y phuc thng ngay cua ngi Cham

Ngi Chiem Thanh cung e nhieu kieu toc khac nhau nhng eu co quan khan che lai
hoac co mu oi c lam rat my thuat, cong phu. Ve sinh hoat, i song ngi dan
Champa tng oi thoai mai, hay ca hat nhay mua u biet i song kinh te tng oi
thnh vng. Tuy khong co nhng vung ong bang rong ln nh vung chau tho song
Hong hay song Cu Long, ho biet cach dan thuy nhap ien va thoat nc nen trong

38
c ma, dau (nuoi tam), tieu, trau, bong, thuoc la, ngo, vng (me), au, khoai lang
va nhieu loai cay an trai. Nhieu giong cay t Champa a c nhap cang vao nc ta
va Nam Trung Hoa gop phan khong nho vao viec san xuat lng thc va gian tiep gay
ra bung no ve dan so.57

Theo Maspero, ngi Cham hung hang va hay cai co nhng rat can am. Ho cung la
nhng thuy thu can trng va thng mao hiem i xa neu khong kiem c gan nha va
dung nhng thuyen toc o cao e anh cp nhng tau be cua ngi Trung Hoa i
ngang qua.58

39
 QUAN S

Ngi Chiem Thanh luon luon co mot oi quan thng trc rat ln, ngay t thi xa xa
a ong en 4, 5 van ngi. Nhng nam ve sau con ong hn. Che Bong Nga co mot
oi than binh 5000 ngi luc nao cung ke can ong ta. Vu kh cua ho bao gom khien,
lao, giao va cung no. Ten cua ho khong gan long chim nhng tam thuoc oc. Quan lnh
di hanh theo nhp trong va chieng, to chc thanh tng nhom 5 ngi, chu trach nhiem
lien i, neu mot ngi bo chay th ca nam ngi eu phai chet.59 Chnh v the ho
chien au rat anh dung. Cung nh nhng quoc gia phong kien khac, cac vua Chiem
thng dung anh em trong nha lam tng ch huy quan oi, vi tc hieu Mahasenapati
(tong ch huy) va Senapati (oc binh), ben di co nhieu th bac na. Tng s phai the
trung thanh en chet vi hoang gia va quan lnh c oi ai tng oi t te.

Quan Khmer thi ai Jayavarman VII ra tran anh nhau vi ngi Cham
Angkor, Splendors of the Khmer Civilization, tr. 235

Cung nh nhieu quoc gia cua mien Nam A, viec san bat va huan luyen voi la mot trong
nhng u iem quan s cua ho. Ngi Cham a biet dung voi va nga trong chien tran
t lau. Tren nhng ieu tng Angkor Wat co nhieu canh giao tranh gia ngi
Khmer va ngi Chiem Thanh, hai ben eu dung voi xong tran. Odoric de Pordenone
cho biet khi ong ta en x Champa nam 1323 th vua nc nay a co en 14,000 tht
voi.60 Ngoai viec to chc mot lc lng tng binh hung hau, ho con bat voi e lay nga,
te ngu e lay sng cung nhieu loai thu hoang va go qu.

Mot ac iem kinh te va quan s khac chung ta phai nhan manh la nghe thuat ong
thuyen thuyen e di chuyen, chuyen ch cung nh dung trong chien au. V tr a d
cua vng quoc Champa le thuoc rat nhieu vao phong ng mat bien va ho co mot lc

40
lng hai quan rat hung manh.61 Hai quan cua ho bao gom ca thuyen ln e chuyen
ch tiep lieu va thuyen nhe dung e xung tran. Ho rat gan da, thong thao thuy tnh,
dam dong thuyen ra nhng hai ao that xa lai cung la nhng dan toc thch trao oi,
buon ban vi nhng tau be i ngang qua. Chnh v co u the o, ho cung thng ru nhau
i quay nhieu cac lang mac duyen hai cua ngi ai Viet phng bac, ngi Khmer
phng nam va chan thuyen be ngang qua bien ong e thu oat vang bac, thoc lua.
i en au neu co c hoi ngi Cham cung bat coc dan chung em ve lam no le va
trong s sach van thng cho rang vung bien Annam (mien Trung nc ta) la mot khu
vc gieo nhieu kinh hoang cho thng nhan phai i ngang qua. Nhng ac tnh o the
hien rat ro net trong giai oan au cua trieu ai Tay Sn va tren nhieu phng dien,
chung ta co the ket luan rang mot so u iem cua nen van minh Champa bung len lan
cuoi cung vao cuoi the ky 18 vi trieu ai Tay Sn e roi tan lui khi chua Nguyen Anh
thong nhat at nc, thu gom tat ca cac sac dan thanh mot dan toc va xay dng to chc
chnh tr theo mau cua nha Thanh.

Mot nhom dan que ang Trong (the ky 18)

Tranh cua W. Alexander (1792)
A Voyage to Cochinchina, 1806 gia tr. 308-309

Noi tom lai, trong hn mot ngan nam hu s, ngi Chiem Thanh a at ti mot nen
van hoa kha cao tren to chc hanh chanh, van hoa cung nh quan s. Ngi Cham cung
a biet ky thuat xay dng on luy e phong thu, tng xay bang gach co thap canh.
Chu anh hng cua van minh An o, ho biet cach giao thiep vi lan bang, khi th dung
ng loi mem deo, luc dung vo lc tuy theo cach nhn cua ho la ke thu, trung lap hay
ban. Hnh phat cua ho bao gom ca chat ngon tay, anh bang con hay nang hn th am
bang giao roi chat au. Hnh phat ghe gm nhat la voi giay.

41
 KET LUAN

Lch s la mot chuoi dai bien hoa, luon luon thay oi trong o co nhng ngau nhien
khong the lng trc c. Cuoc Nam Tien a xoa nhoa va hoa tan nhng dan toc
tren ng banh trng cua cua dan toc Viet Nam.

Viec m mang lanh tho v nhu cau sinh ton la chuyen xay ra hau nh moi ni, trong
moi thi ky lch s va gan nh mot hien tng t nhien cua moi dan toc. Neu co ang
trach chang th phai ke en nhng huy diet van hoa ma ngi ta chu tam thc hien, oi
vi ke thu du khac giong hay cung giong. Nhieu s gia a gng gao giai thch rang
viec ong hoa c nhng khu vc khac la do u the van minh nhng thc te cuoc Nam
Tien cua ai Viet ngoai viec bao ve nen oc lap e oi khang vi phng Bac con e
giai quyet nhu cau kinh te v ap lc dan so ngay cang e nang len khu vc ong bang
mien Bac.62 Khong phai ch mot lan v cm ao ma ngi Viet phai xuoi nam nhng
cung nen cong nhan rang cha nhat thiet ke chien thang nao cung eu van minh hn ke
chien bai.

Mot buoi trnh dien ca nhac ang Trong (the ky 18)

Tranh cua W. Alexander (1792)
A Voyage to Cochinchina, 1806 gia tr. 296-297

Ben canh nhng vay mn van hoa, ky thuat, ngon ng ay ray trong i song cua
ngi Viet Nam, hai giai oan lch s co lien quan mat thiet vi vng quoc Champa
cung can phai anh gia lai.

42
 1. Cuoc khang chien chong Nguyen-Mong von c coi la mot iem son cua qua
trnh gi nc se khong the nao tien hanh neu khong co tien e la thang li cua
Champa noi rieng va sc manh tap hp cua vung ong Nam A noi chung. Cho
nen, chung ta phai anh gia lai trong v tr toan canh cua khu vc hn la ch
nhan manh vao tinh than oan ket cua ngi Viet Nam hay s lanh ao sang
suot cua tng lanh va vua quan nha Tran. Ngi ta quen rang ch vai chuc nam
sau o, cung dan o, trieu nh o, ngi Viet a nhieu lan tham bai trc mot
lc lng t ngi va kem the hn ve u moi mat.

2. S bung len cua trieu ai Tay Sn trong the ky 18 co rat nhieu sac thai anh
dau di san cua ngi Cham tren van minh Viet t s tap trung sc manh cua
cac dan toc tren ca ba khu vc nui, at, bien en loi tan cong manh va vu bao
cua Nguyen Hue trong tran anh nam Ky Dau. Chung ta khong the khong oi
chieu s tng ong gia chnh sach ngoai giao cua vua Quang Trung oi vi
nha Thanh vi chnh sach be ngoai than phuc, be trong ngam ngam chong pha
ma cac trieu ai Champa tng ap dung vi lan bang.

Chung ta cung thay s tng ong cua mot Che Bong Nga tien ra Thang Long nh i
chi mat khien vua toi nha Tran om nhau ma khoc vi uy nghi thoat an, thoat hien ra
Bac vao Nam i khong biet, ve khong hay cua Nguyen Hue. Neu lch s la mot tong
hp va ke tha cua nhieu dan toc song tren mot giai at, hoa quyen vao nhau trong tinh
than nam mi con len nui, nam mi con xuong bien th nhng thanh qua qua kh o
phai c xet mot cach minh bach hn, khong phan biet do au va t au. Di nhan
quan o, nhieu v vua Champa cung la anh hung dan toc nh bao nhieu danh nhan khac
a song va chien au cho s song con cua que hng, ong gop vao s ton tai va phu
cng cua nc Viet ngay hom nay.

Trong tam t cua mot ngi Viet Nam, sau may ngan nam luyen mau cua hang tram
sac dan, tat ca nhng g cua ngi i trc eu la di san phai gn gi, ang tran qu, can
bao ton. Chung ta khong the khong ngam ngui khi t hoi phai chang chnh sach phan
biet ta va ch gia ngi Viet vi ngi Viet cua nha cam quyen hom nay cung ch la
canh tay vn dai cua nhng lan ot pha ong Dng, Cha Ban vao nhng the ky
trc?

Hai vng quoc Chiem Thanh va Chan Lap b ay lui ve rng nui, mat ca ngo trong
ra bien nen a tan lui dan va hom nay ch con la nhng di tch e du khach ti tham,
ngam ngui cho mot thu huy hoang. Nhn ve tng lai khong xa, bien ong cua nc ta
chac cung ch la mot th thap Cham, mot hnh anh thuoc ve lch s. Khong ai con
biet en Hoang Sa, Trng Sa cua Viet Nam ma sach v se ch noi en quan ao Tay
Sa, Nam Sa thuoc Trung Quoc. Trong khung canh tranh song cua con ngi, ao c
khong con la mot yeu to quan trong hang au, the nhng s huy diet moi sinh, s huy

43
diet van hoa bat ke en nhng ngi ang song ben canh mnh cung la s t sat. Gi
nc nao phai ch han che vao viec chong xam lang?

Thang 10, 2005

44
 TAI LIEU THAM KHAO

-0-

1. Albanese, Marilia. Angkor, Splendors of the Khmer Civilization. New York:

Barnes & Nobles Books, 2002.

2. Barrow, John. A Voyage to Cochinchina in the years 1792 and 1793. Kuala
Lumpur: Oxford University Press, 1975 (in lai theo loi chup ban London, 1806)

3. Coedes, G. The Indianized States of Southeast Asia (Susan Brown Cowing dch
t nguyen ban Les Etats hindouises dIndochine et dIndonesie, Paris: Editions
E. de Boccard, 1964) Honolulu: An East-West Center Book, The University of
Hawaii, 1968.

4. Dunan, Marcel (ed.). Larousse Encyclopedia of Ancient and Medieval History.

New York: Harper & Row, Publishers, 1963

5. Fitzgerald, C. P. The Southern Expansion of the Chinese People. New York:

Praeger Publishers, 1972

6. Guillion, Emmanuel. Hindu-Buddhist Art of Vietnam (Treasures from Champa).

Trumbull: Weatherhill Inc., 1997. (ban dch t tieng Phap Le Musee de
Sculpture Cam de Da Nang, Paris: AFAO, 1997)

7. Hurlimann, Martin. Photographic Impressions: Burma, Siam, Cambodia,

Yunnan, Champa, and Vietnam. Bangkok: White Lotus Press, 2001.

8. Huynh Dinh Te (dch), University of Copenhagen (May 23, 1987). Proceedings

of the Seminar on Champa. CA: Southeast Asia Community Resource Center,
1994

9. IOC-Campa. Champaka (So 1, 1999) Roh Duah Sakaray Saong Waris Campa
(Nghien cu Lch s va nen Van Minh Champa) San Jose: IOC-Campa, 1999.

10. Lockard, Craig A. Integrating Southeast Asia into the Framework of World
History: The Period Before 1500 The History Teacher, Vol. 29, No. 1 (11,
1995)

11. Ma Huan (Ma Hoan - ). Ying-yai Sheng-lan: The Overall Survey of the
Oceans Shores (Doanh nhai thang lam - ). Bangkok: White Lotus
Press, 1970.

45
12. Majumdar R.C. Champa, History & Culture of an Indian Colonial Kingdom in
the Far East 2nd-16th Century A.D. New Delhi: Gyan Publishing House, 1985.

13. Maspero, Georges. The Champa Kingdom-The History of an Extinct Vietnamese

Culture. Bangkok: White Lotus, 2002. (Ban dch t Le Royaume de Champa,
Paris 1928 bi Walter E.J. Tips)

14. Nebenzahl, Kenneth. Mapping the Silk Road and Beyond 2000 years of
exploring the East. London: Phaidon Press Inc., 2004.

15. Nghiem Tong Gian (): Thu Vc Chu T Luc () Bac Kinh:
Trung Hoa th cuc, 1993.

16. Nguyen Khac Thuan: Viet S Giai Thoai (tap 3) nxb Giao Duc 1997

17. Piggott, Stuart (ed). The Dawn of Civilization. New York: McGraw-Hill Book
Co. Inc., 1961

18. Rathbun, Hope W. Echoes of Chinese History, Magic Horses of Ferghana.

Japan: Charles E. Tuttle Co., 1967

19. Time & Life Books. The Mongol Conquests, Time Frame AD (1200-1300), 1989

20. Time & Life Books. What Life Was Like in the Land of the Dragon (Imperial
China 960-1368), 1998

46
1
Li m au Tam Quoc Ch
2
Georges Maspero, Le Royaume de Champa, (Paris: G. Van Oest, 1928), R. C. Majumdar, Champa,
History & Culture of an Indian Colonial Kingdom in the Far East 2nd-16th Century A.D. (New Delhi:
Gyan Publishing House, 1985) Sau o, nhng cong trnh cua nhieu hoc gia, ien hnh la Pierre Bernard
Lafont, Tam Quach-Langlet, Bernard Gay, Po Dharma, Henri Chambert-Loir ... cung mieu ta vng
quoc nay qua nhieu kha canh lch s, van hoa, a d, my thuat ... cho chung ta biet them nhieu iem
mi la va cai chnh c mot so sai lam trc ay. (Xem them Proceedings of the Seminar on Champa,
1994)
3
Qua nhng van bia con tm c, ngay t nhng the ky au Cong Nguyen, ngi Cham a co mot nen
van hoa rat cao, la mot quoc gia hung manh van thng lien minh vi dan toc mien nam cp pha cac
quan Giao Ch, Cu Chan (khi o noi thuoc nc Tau).
4
Sau ch ong tru chiet, Giao Ch diet tng truyen cua Ma Vien khac len cot ong anh dau a gii
cc nam cua nc Tau hoi o (cung la cc nam cua quan Giao Ch) co the la mot li canh bao cho am
quan lai nha Han tran ong mien Nam phai gia tang phong b viec cac giong dan nam ao chiem lai
Giao Chau.
5
Cung nen noi them cac tuc le nh xam mnh, nhuom rang, an trau hien nay van con rat thong dung mac
dau a tr thanh hiem hoi tren at nc chung ta.
6
Vng quoc Phu Nam (Funan) thnh vng vao khoang the ky th 3 en the ky th 6, nam tai Nam
phan la quoc gia An hoa sm sua va cung la mot trung tam thng mai, giao lu cua Trung Hoa va cac
nc bien Nam, qua en tan Au Chau. Nhieu a iem co dau tch cua cac o dung, tien bac t vung
a Trung Hai va e quoc La Ma (the ky th 3 CN) tai Oc Eo (Nam Viet) va tai Pong Tuk (Thai Lan)
a c khai quat ma ngi ta cho rang la mot so trung tam thng mai thi ky Phu Nam. Dan nc Phu
Nam kheo leo, gioi nghe lam trang sc, o gom va thng nghiep. Cung co ngi cho rang Phu Nam
cha phai la mot vng quoc ma ch la mot tap hp mot so thanh pho duyen hai (federation of coastal
towns) trong pham vi kiem soat cua vng quoc Chan Lap. Phu Nam la dch t Han Viet ma cac nha
nghien cu cho rang e phien am ch bnam (nay la phnom) ngha la nui hay danh hieu cua vua cua
nui.
7
Craig A. Lockard, Integrating Southeast Asia into the Framework of World History: The Period
Before 1500 (bai thuyet trnh trc Hoi Ngh ve Lch S trong The Gii Hau Hien ai [History in a
Postmodern World], ai hoc Wisconsin-Oshkosh, Sept. 23-24, 1994) ang lai trong Tap San The History
Teacher, Vol. 29, No. 1 cua Hiep Hoi Giao Duc Lch S (Hoa Ky) thang 11, 1995 tr. 17
8
R.C. Majumdar, Champa, History & Culture of an Indian Colonial Kingdom in the Far East 2nd-16th
Century A.D. (New Delhi: Gyan Publishing House, 1985) tr. 11
9
theo GS Hoang Xuan Han thi phien am o Ban la sai v ch Han tra va o rat de lon. Trong cac
sach v cua Au Chau ngi ta cung oc la Chaban.
10
The Geographical Setting of Ancient Champa, Proceedings of the Seminar on Champa, 1994 tr. 22-
23
11
Bernard Gay, New Perspectives on the Ethnic Composition of Champa, Proceedings of the Seminar
on Champa, 1994 tr. 45-48

47
12
... Champa was not a unitary state but a kind of confederation of five principalities Indrapura,
Ameravati, Vijaya, Kauthara and Panduranga, each with a capital of its own. Po Dharma, Status of the
Latest Research on the Date of the Absorption of Champa by Vietnam, Proceedings of the Seminar on
Champa, 1994 tr. 55
13
Anthony Christie, The sea-locked lands: The diverse traditions of South East Asia Stuart Piggott (ed)
The Dawn of Civilization (New York: McGraw-Hill Book Co. Inc., 1961) tr. 292
14
C. P. Fitzgerald, The Southern Expansion of the Chinese People (New York: Praeger Publishers, 1972)
tr. 58-9
15
Status of the Latest Research on the Date of the Absortion of Champa by Vietnam Proceedings of
the Seminar on Champa, 1994 tr. 53
16
Thi xa, cac dan toc Nam A khi ra tran thng mang theo ca gia nh e am trach vai tro tiep
van, hau can nen 50,000 ngi ay phai c hieu la ca lnh lan dan chung, khong phai ch nam nhan.
Chnh v the, nha Ly a nh c ho thanh mot so lang xa mien Bac ma khong gap tr ngai.
17
coconut clan narikelavamsa
18
betelnut clan - kramukavamsa
19
Majumdar R.C., Champa, History & Culture of an Indian Colonial Kingdom in the Far East 2nd-16th
Century A.D. (New Delhi: Gyan Publishing House, 1985) tr. 86
20
Pierre-Bernard Lafont, On the Relations Between Champa and Southeast Asia, Proceedings of the
Seminar on Champa, 1994 tr. 67
21
Giong nga sa mac tuy khong hung trang nh giong nga A Rap nhng lai thch hp cho chien au.
vung Ferghana tai Tan Cng (Turkestan) co mot giong nga chay rat nhanh, bm dai uoi ram. Giong
nga nay song tren nui rat kho bat, co ac tnh la khi chay nhanh toat mo hoi th co nga nheu ra nhng
giot mau, trong bo Anh Hung Xa ieu co nhac en goi la Han Huyet Bao Cau. Than tch ly ky ve giong
nga nay van c truyen tung, coi nh mot loai than ma hien ra t song ho. Ngi Mong Co thng
dan nga cai ti tha nhng ni co loai nay xuat hien trong nhng em trang e gay giong. Ti gan ay
nhng khoa hoc gia a tm ra nguyen nhan cua viec xuat han huyet nay. Nguyen la co mot loai ky sinh
trung (con ghe) song bam di lan da va trong bm nga tiet ra mot loai oc to lam mong nhng thanh
huyet quan. Khi nga chay nhanh, nhiet o trong c the dang cao khien cho nhng mach mau nho b v.
Tuy nhien viec o mau khong lam cho nga b thng ton bao nhieu, ngc lai con cho giong bao ma
nay mot than ky. Hope W. Rathbun, Echoes of Chinese History, Magic Horses of Ferghana (Japan:
Charles E. Tuttle Co., 1967) p. 32
22
Time & Life Books, What Life Was Like in the Land of the Dragon (Imperial China 960-1368) 1998 tr.
112
23
Time-Life Books, The Mongol Conquests, Time Frame AD (1200-1300) 1989 tr. 20
24
T the ky th 13 tr ve trc, pha tay nam Trung Hoa (nay la Van Nam) co nc Nam Chieu, sau oi
thanh ai Ly. ai Ly la mot quoc gia ma a so dan chung sung ao Phat, chu anh hng cua An o
nh hau het cac nc trong vung ong Nam A, la mot phan bo cua van minh Nam A. Cung nh ai
Viet, v co mot khoang bien gii tiep giap vi Trung Hoa nen ai Ly cung chu chung so phan, luon
luon b lan ap t cac trieu nh trung nguyen nhng rui ro hn nen a b ngi Han thon tnh, mot so
ong dan chung phai vt nui chay ve phng nam c ngu tai vung at Thai Lan ngay nay.

48
25
Khi tan cong vao Chng Chau, quan Mong Co giet en may tram ngan ngi trong thanh, ch con
song sot khoang 400. Xac ngi chat len cao en 40 feet trong khoang at mot mau tay. Time & Life
Books, What Life Was Like in the Land of the Dragon: Imperial China 960-1368) 1998 tr. 102
26
The Geographical Setting of Ancient Champa, Proceedings of the Seminar on Champa, 1994 tr. 21-2
27
Nghiem Tong Gian (): Thu Vc Chu T Luc () (Bac Kinh: Trung Hoa th cuc, 1993)
tr. 247
28
As on a simple stroll (George Maspero: 2002) tr. 93
29
Georges Maspero, The Champa Kingdom-The History of an Extinct Vietnamese Culture (Bangkok:
White Lotus, 2002) tr. 93 (Ban dch t Le Royaume de Champa, Paris 1928) dan trong Minh S
30
Maspero chu thch la Sou-mou (Caesalpinia, wood of the Indies), trong Cay Co Viet Nam (Pham
Hoang Ho: Mekong 1991, Q. 1, V. 2) tr. 1051-1061 thay ghi la mot loai iep thuoc ho Caesalpninoideae,
trc ay trong doc theo cac ng pho Saigon e lay bong mat, khong hieu qu cho nao va e lam
g.
31
co cho chep 15, co cho chep 10 mam vang
32
Le Gioc mang chi cho en chet nen c phong tc Ma Tac Trung Vu Hau
33
Nguyen Khac Thuan: Viet S Giai Thoai (tap 3) nxb Giao Duc 1997 tr. 91
34
S ta con chep trc o nha Minh cung sach nhieu u ieu, bat cung on lng thc cho quan Minh
Van Nam, roi cong ca tang nhan sang Kim Lang cot e xem nha Tran phan ng the nao.
35
Emmanuel Guillon, Hindu-Buddhist Art of Vietnam, 1997 tr. 19-20
36
Po Dharma at thi iem cuoi cung cua Champa la nam 1832. Status of the Latest Research on the
Date of the Absorption of Champa by Vietnam, Proceedings of the Seminar on Champa, 1994 tr. 61
37
Phan ln chung ta khi nghien cu ve lch s b nhng nh kien ve lanh tho che phu cac sinh hoat thc
te. Trong nhieu trng hp, lanh tho hanh chanh (administrative territory) ch la mot bo phan, thng
nam trong mot vung anh hng (sphere of influence) rong ln hn. Khu vc ang Trong cua chua
Nguyen, thanh phan trc tiep cai tr, thu thue, bat lnh, co to chc quan lai ch nam doc theo khu vc
ong bang duyen hai la chnh yeu nhng ben canh o lai co nhieu bo lac, sac dan cao nguyen tren
nguyen tac van thuoc chnh quyen Phu Xuan nhng lai song biet lap, t tr. Nhng dan toc thieu so o
thng khong ch than phuc rieng mot vng quoc nao ma lam khi phai trieu cong en 2, 3 the lc
chung quanh. Ranh gii cai tr v the rat m nhat va co dan. Cung nh nhng sinh vat song trong rng,
ho khong phan biet chu quyen thuoc ve ai ma ch theo ban nang, ni nao co the ton tai th di c en.
38
...Even though the Chams continued to refer to their kingdom in the Pho Hai-Phan Rang-Phan Ri as
Panduranga, it was actually occupied territory. Vietnamese-Cham relations after 1697 under Nguyen
Phuc Chu were based on central-regional relations; the role of the Cham ruler was more of a cultural
and economic leader than a political one. Danny Wong Tze Ken: Vietnam-Champa Relations and the
Malay-Islam Regional Network in the 17th-19th Centuries, Kyoto Review (March 2004)

http://kyotoreview.cseas.kyoto-u.ac.jp/issue4/article_353.html
39
Georges Maspero, The Champa Kingdom-The History of an Extinct Vietnamese Culture (Bangkok:
White Lotus, 2002) tr. 15

49
40
Viec s dung n binh lam can ve cung rat pho bien ni cac vng quoc Khmer va Xiem La. Ngi
Viet trc khi hoan toan b Han hoa cung co hnh thc nay, ien hnh la hai ba Trng dung rat ong n
binh lam tuy tng.
41
Georges Maspero, tr. 16
42
Georges Maspero, tr. 17
43
Ma Hoan (Ma Huan) la thong ngon, co mat ba trong so bay lan vien du cua Trnh Hoa i nha
Minh. Ma Hoan ghi chep rat tng tan nhng ni ong ta en trong mot tac pham nhan e Doanh Nhai
Thang Lam (The Overall Survey of the Oceans Shores) viet vao khoang au the ky 15.
44
Sri Banoy, co le la thanh Bnh Lam nam gia Qui Nhn va Cha Ban, ta goi la Th Nai.
45
Thu can (kerchief)
46
sach viet la chiao-chang (?) vi ghi chu la mot loai non lam bang la cay da dai (screw pine) co le
chnh la loai cay ngi Viet dung e cham non (la goi).
47
Dalbergia parviflora
48
Chieh-nan () hay gia nam (kelembak) la mot loai go thuoc ve ho lign-aloes co mui thm
49
chng 17, 18 inches
50
Nhng gia suc mieu ta kha giong nhng con vat chung ta van con thay dan chung nuoi tai mien Trung
may chuc nam trc ay. Loai ga nay co le la mot loai ga rng ma ta goi la ga tre hien nay.
51
Tuc uong ru can nay hien nay van con pho thong tai nhng dan toc thieu so tren cao nguyen nc
ta.
52
Ngay xa ngi Trung Hoa dung tre hay lua lam sach thanh mot tam dai gap lai theo hnh xep ch
khong thanh tng trang ri nh sau nay.
53
Viec lay mat ngi e tam hay e uong cua mot so dan toc vung ong Nam A c mieu ta trong
nhieu tai lieu khac nhau nh ao Di Ch Lc () cua Uong ai Uyen (), Tay Dng
Phien Quoc Ch () cua Cung Tran (), Chan Lap Phong Tho Ky () cua Chu
at Quan ().
54
Majumdar, sd tr. 222
55
Majumdar, sd tr. 220
56
Trong mot bc hnh nhan e Bateliere de Touranne ve vao khoang gia the ky 19, ngi an ba ang
cheo thuyen a Nang e ngc tran, oi mot chiec non tron, mac vay (Les Grands Dossiers de
Lillustration Lindochine Le Livre de Paris, 1995) tr. 12
57
Ngo (maize), vng va nhieu loai khoai chnh goc la Chiem Thanh (ma ngi Trung Hoa cung em
giong ve nc) nhng theo dat s ai Viet th mnh lai em giong t ben Tau ve (chang han truyen ong
Trang Bung Phung Khac Khoan khi i s lay trom hat giong nhet vao hau mon). Hay la ong cha ta cai
g khong ro lai lch thng giai thch nh the cho tien?
58
Georges Maspero, tr. 19
59
Majumdar, sd tr. 152. Nhng chi tiet nay hoan toan phu hp vi ac tnh cua quan Tay Sn trong tran
chien Viet Thanh ma ngi Trung Hoa mieu ta khien chung ta khong the khong at mot cau hoi la

50
quan oi cua Nguyen Hue phai chang c to chc giong nh to chc quan s cua ngi Cham neu
khong th anh hng cua vng quoc Champa tai ang Trong khi o con rat am net.
60
Majumdar, sd tr. 153
61
S d ngi Viet nhieu lan anh bai c ho v Chiem Thanh t khi thong nhat di quyen ch huy cua
mot chnh quyen trung ng ma luon luon chia ra nhieu nc nho.
62
Sau nam 1975, mot so ong ngi Viet t mien Bac di chuyen vao mien Nam sinh song do hap lc
kinh te nhieu hn do nhu cau xa hoi. Hien tng thien di o cang luc cang a dang va khong con ch
gii han trong lanh tho Viet Nam.

51